ANKARA ?N?VERS?TES? S?YASAL B?LG?LER FAK?LTES? YAYINLARI NO: 479

ANKARA ?N?VERS?TES? S?YASAL B?LG?LER FAK?LTES? YAYINLARI NO:

100. DOUM YILINDA ATATRK'E ARMAAN DZS: 24

K N C A B D L H A M T D N E M M P A R A T O R L U U N D A A L M A

LBER ORTAYLI

ANKARA1981

K N C A B D U L H A M T D N E M N D E O S M A N L ALM AN N FU ZU

LBER ORTAYLI

ANKARAA N K A R AANKARA .

1981

NVERSTES BASIMEV -

SUNU Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Osmanl imparatorluu yava yava yeni bir balantya girdi. Bu balant Osmanl denge siyasetinin herhangi bir byk devlete kar izledii bir yaknlk deildi. Devlet orduda ve sivil ynetimde Alman nfuzuna kaplarn amt. Osmanl Devletinin, ondokuzuncu yzyl sonlarmda Avrupa gler dengesini altst ederek ortaya kan Almanya ile kurduu ilikiler; devletler ailesindeki herhangi iki devletin balakl olmaktan daha fazla bir olaydr. Bu ilikinin diplomatik ve siyasal alandaki boyutlarn tesinde, her iki lkenin sosyal ve iktisadi tarihi iinde de nemli bir yeri vardr. Gen Alman mparatorluunun yaylma hrs, n planda Osmanl lkelerine ynelmiti. Bu lkelerde kurduu nfuz, ondokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl bandaki Almanyann tarihidir demek pek yanl olmaz. Ayn nitelik son devir Osmanl tarihi iin de sz konusudur. Bu nedenledir ki, iki lke arasndaki ilikiler youn bir biimde aratrma konusu olmutur. Ayrca ariv belgelerinin zenginlii yannda o devirde baslan kimi yar proganda, kimisi siyasalikti- sadi durum raporu niteliinde bir hayli kitap ve risale vardr. zellikle gncel nemini koruyan askeri yardm konusu iin, Osmanl ordusundaki Alman asker heyetinin faaliyeti bir rnek olay olarak dikkati ekmitir. Bu konuda yaplan etrafl aratrmalarn (Wallach ve Trumpeener gibi) nemli bir eksii, Osmanl ariv belgelerine, hatta Trke ikincil kaynaklara yabanclklardr. Ayn ey Badat demiryolu zerindeki baz almalar iin de sylenebilir. (Tek istisna 1935de yazlan ve baz Trke ikincil kaynaklar kullanan Bekir Stk (Baykal)m almasdr). Esasen yabanc literatrde Trk- Alman ilikileri zerindeki almalar hi de kmsenmeyecek sayda olmasna ramen, beni bu konuda aratrma yapmaa ynelten neden, bu almalarn ok byk blmnde trke birincil ve ikincil kaynaklarn kullanlmam olmasdr. II. Abdlhamit dnemi Osmanl tmparatorluunda Alman etkisinin yerletii bir zaman kesitini kapsar. Gen Trkler iktidara geldiklerinde bu nfuzu daha byk boyutlarda devam ettirmekten baka birey yapmamlardr. Alman nfuzunun yerlemesinde dnya konjonktr, Osmanl Imparatorluunun i siyasal-iktisadi durumu ve egemen ideolojisi etken eler olmutur. alma srasnda Trke ve yabanc dillerdeki kaynaklarn nemli ksm, yllklar, istatistikler, Alman, ngiliz ve Osmanl gazeteleri taranmtr. Abdlhamit devri sansr dolaysyla taradm Trke gazeteden arpc bilgiler elde edemediimi belirtmeliyim. Bonndaki Dileri arivi (Archiv des Ausvuaertigen Amtes), Londrada Public Record Office -Foreign Office blmnde bulunan belgeler bir hayli bilgi verdi. Nihayet 1978 yaznda

Washington D.C.de tarayabildiim , Birleik Devletler Arivlerindeki Trkiyedeki ABD Elilik ve Konsolosluklarnn raporlar Osmanl mparatorluundaki kavgaya pek katlmayan bir yabanc devletin temsilcilerinin, baz sorunlar ne ekilde grdn anlamama yardmc oldu. Konumu gelitirmeme asl katk, Babakanlk ^r^mndeki belgelerden geldi. Burada Yldz Evrak baz konular aydnlatacak bilgiler getirmektedir. Ayn arivde 1295-1319 Hicri tarihler arasndaki rade Hariciyye tasnifi de taradm koleksiyonlardandr. lgintir ki Dilerinin bu dnemde Bab- al tarafndan deil de, Yldz Sa- rayndan ynlendirildiine bu sayede bir kere daha tanklk ettim. Bu tasniften konu iin arpc bir katk salayacak belgeler ele geirmem mmkn olmad. Dileri Bakanlnn stanbuldaki arivinden ise maalesef yararlanamadm. Asl nemli ksmnn tasnifi yaplmayan ve okuyanlara bazen ak tutulan, bazen kapal kalan bu arivin perian durumuna tarihilerimizin ve ilgililerin dikkatini ekmeyi bir grev sayarm. Kitabn giri blmnde Avrupa devletlerinin ondokuzuncu yzyln son eyreindeki yaylmac politikalarn, Alman Imparatorluu- nun i ve d siyasetini etkileyen eleri saydktan sonra; ilk blmde Osmanl imparatorluuna Almanyann nfuz ediinin nedenlerini ve seyrini aklamaya altm. Sonraki blmlerde askeri yardm ve demiryolculuk konusunda daha ok literatrde gemeyen belgelerden karlan bilgileri serimlemek amac ar basmtr. Nihayet Osmanl aznlklar konusunda ilgin ve farkl bir politika izleyen Almanyann zellikle Filistindeki faaliyetini son blmde betimlemeye ve yorumlamaya altm. Burada Alman ve Osmanl belgeleri ka

dar Amerikan ve ngiliz konsolusluk raporlarn da kullanmay tercih ettim, ilgin grdm baz belgelerin tam evirisi Ekde verilmitir. almalarm srasnda zellikle bana kaynaklar zerindeki geni bilgileriyle yardmc olan, Prof. Tark Zafer Tunayaya, Prof. Andreas Tietzeye, Prof. erafettin Turana sonsuz teekkr borluyum. Aratrmalarm srasnda her trl yardm ve kolayl gstermekten kanmayan bata Sayn Mihin Lugal olmak zere, Trk Tarih Kurumu Kitapl ve Babakanlk Arivi yetkililerine, metni sabrla gzden geiren ve dzelten dostlarm lter Akbu ve Dr. Uygur Kocabaoluna minnettarm. Nihayet kitabn basm srasnda gsterdikleri anlay ve zahmet- den dolay, Ankara niversitesi Basmevi alanlarna teekkrn az olduunu belirtmek gerekir. tlber ORTAYLINDEKLER

GtR

XIX. YZYILIN KlNC YARISINDA AVRUPA VE DNYA ........... 1Alman Imparatorluunun Durumu....................................... Alman Koloniyalizminin Etkinlik Kazanma aba lan ................................................................................ ....... Almanyann Dnya Politikasndaki Yeni Rakipleri ................ 8 XIX. Yzyl Sonu ve XX. Yzyl Balarmda Almanyada Gelimeler BLM I

1 4

14

BERLN KONGRESINDEN SONRA OSMANLI MPARATORLUU ' 22Almanya'nn Etkinlik Kazanmas in Elverili Koullar ....... 22 Almanya Osmanl imparatorluu nda.................... .............. 28 Alman Yatrmlarnn Art........................ ........................ 37Alman Nfuzunun Yerlemesi iin Uygun deolojik Ortam .... 41

Alman Ticari Etkinliinin Artmas................. ............. 29

Alman Uzmanlarnn Getirilmesi .......................................... 45 Alman Kltrel Yaylmas .................. ................................. 49 mparator II. YVilhelm Osmanl imparatorluun da ......................................................................................... 52 BLM n.

OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN KOMUTANLAR . . . . 5 7Osmanl-Alman Askeri birliinin Nedeni....................... Askeri Uzmanlarn Gelii ................................................. 57 59

V

Colmar Von Der Goltz ...................................................... Trk Subaylar Almanyada .............................................. Almanya tle Silah Ticaretinin Gelimesi............................ jandarma ve Donanmada Alman Reformcular ... Alman Askeri Yardmnn Sonular .................................BLM

64 67 68 69 70

m

OSMANLI MPARATORLU UNDA ALMAN KORDORU (BADAT DEMRYOLU) .................................................................................................. 73 Badat Hatt Projesinin Tarihi ve Gereklemesi. 74 Badat Demiryolu Kavgas ............................................... 93 Basra Krfezinde ngiliz Alman Rekabeti ......................... Tarihi Bir Miras Olarak Badat Demiryolu ....................... BLM IV OSMANLI MPARATORLUUNDA AZINLIKLAR SORUNU VE ALMANYA .................................................................................................104 Sorunun Konumu ............................................................ Filistinde Alman Kolonizasyonu.................... ................. SONU...................................................................................... KAYNAKLAR ............................................................................ 117 123 135 104 111 98 101

EKLER (I-n-m) ................................................................ AAA BA Yld Evr r-Har NAUS PRO-FO : Archiv des Auswaertigen Amtes (Bonn) : Babakanlk Arivi : Yldz Evrak : rade Hariciyye : National Archives of United States (Washington D.C.) : Public Record Office - Foreign Office (Londra)

V

G?R??

7

G?R?? XIX YZYILIN KNC YARISINDA AVRUPA VE DNYA XIX. Yzyln ikinci yars, Bat Avrupann tmyle sanayi toplumu zelliklerini kazand bir dnemdir. Sanayi imparatorluklar bata Ingiltere ve Fransa olmak zere dnyay paylamlar ve aralarndaki atmalar sona erdirip ksa srecek altn alarna girmilerdi. Sanayi toplumlar arasna biraz gecikmeyle birliini tamamlayan Alman imparatorluu da girebildi ve hatta bu grubun nc toplumlarndan biri oldu. Ancak koloniyalizm aamasna ge girii, Almanyann uluslararas politikada dengeyi bozan ve yeni gelimelere yol aan bir unsur olmasna neden oldu. Prusya 1871 de Ver- saillesda Fransay yenen muzaffer bir gt ve onun nderliinde Alman imparatorluu ilan edildi. Alman mparatorluunun Durumu Yeni Alman imparatorluu bir yn krallk, prenslik, ve serbest ehirde yaayan, ounluu kasabal bir milletin birlemesiyle kurulmutu. Birlemenin nderi olan Prusya; sosyal yaps, ideolojisi ve kltryle bu devletiklerin ou tarafndan sevilmiyordu. Gneyin katolik kltr, kuzey ehirlerinin denizci-tccar nitelii, Hessen ve Ren lkelerinin endstriyel ve Bavrerann tarma dayal yaps Prusyallkla atan unsurlard. Yeni Alman imparatorluu sadece Almanca konuulan bir imparatorluktu. Bu lkenin kltr hayatna, geleneklerine ve politikasna yn verecek bir Alman metropl bile yoktu. Prusya krall Berlini Almanyaya yn veren bir Paris veya Londra yapmak iin byk aba harayacaktr ama her zaman iin otoriter Almanyann kendi iindeki blgesel yabanclklar devam edecektir. Almanlarn bir ksm kentlerde manifaktr veya ticaretle yayor, ama lkenin geni blgelerinde kk kyllk sregeliyordu.

8

Almanlar bir imparatorluk kurmutu, Alman imparatoru bu birliin banda idi ve eski Mukaddes Roma Germen mparatorlarnn halefi olduu iddasmda idi. Oysa Roma -Germen tac bile Viyanadaki Habsburg Saray hazinesindeydi. Eski geleneksel imparatorluun ortada ad vard yalnzca... Prusya Krallnn, imparatorluun her serbest ehri, dkal ve krallyla karlkl elilikleri vard. Alman imparatoru ve Prusya Kral birleik ordularn bakumandan idi, ama BadenWrttemberg ve Bavyera ordular bunun dnda tutulmutu. Bavyera zel posta tekilatm muhafaza ediyordu, imparator Alman Federasyonunun banda bir reis olarak bulunacakt. Ancak byle bir federasyon reisinin lml tutumu ve yelerin hkmranlk haklarna gstermesi gereken sayg Alman imparatorunda bulunmad gibi, Prusya babakan ve bakanlarnda da yoktu. Kabalk, gurur ve snrsz egemenlik zlemini yanstan davranlar, atma ve honutsuzluklara neden oldu. Buna ramen, birlik yesi devletlerin balangtaki mali ve idari zerklikleri yava yava yok olma yolundayd. Muhalefetin ve aydnlarn arlk Rusyasndki gibi hapsedilerek deil, ama sistemli bir kontrol ve engelleme ile bunaltlp etkisiz hale getirildii bir yapya sahipti Alman imparatorluu... Babakan ve bakanlar tek tek imparatora kar sorumluydu. Babakan imparatorunun sadk bendesi idi. Parlementonun hkmet ve hele ta zerindeki denetimi pek snrlyd. Ordu ve sivil brokrasideki hiyeraride topraksoyluluk nemliydi. Birka bin junker ailesinin imtiyaz endstrilemeye ramen srd. Devlet bu snf endstri ve ticarete girmekte destekledi. stelik ykselen burjuvaziye aristokrat snfn imtiyazlar bahedilince ortaya kan sarslmaz koalisyon, baka snflardan gelecek her muhalefete inat ve gle kar koydu. Bir dnem bu yeni imparatorluk, dnyann egemen gleri olan Ingiltere, Fransa ve ar Rusyas gibi yeryznn bakir alanlarnda yeni paylar elde etmek peinde kotu. Alman imparatorluunun d politikada bu eski byk patronlar karsnda ne gibi bir vaziyet ald bilinmektedir. Japonya henz Meiji restorasyonu ile diriliyordu. Birleik talya yeni bir g olarak ortaya kmaktayd, ancak henz yeterince etkin deildi. Balkanlar ve orta Avrupada nde gelen g Avustuya-Macaristan monarisi idi. Prens Bismarckn aklc diplomasisinin egemen olduu bu dnemde Almanya uzlamac ve dengeci bir d politika izledi.

9

Avrupadaki durumunu Avusturyay ezerek salamlatrd. Ancak hayat alann denizar blgelerde ara- rnak niyetindeydi. Bismarck dnemi denizar blgelerdeki her olay ve etkinlikte Almanyann sz sahibi g olarak yer almasn salamaya ynelik bir politikayla e anlama gelir ve bunda ksmen baarl da olmutur... Bismarck politikas zellikle 1878 Berlin Kongresinden sonra Balkanlarn statsn yeniden saptam ve bu blgeyi Rusya'nn etki alan olmaktan karmt rnein 1885-87 yllarnda Bulgaristan prensliine Coburglar yerine Avusturya hanedanlarndan olan Battenberglerden Prens Alexander getirilmi, bylece Bulgaristan Avusturya ve Almanyann nfufc blgesine girmiti.1 Bu lkenin ekonomik ve ticari yaps zaten XVIII yzyldan beri Tuna imparatorluu ve Almanya ile btnlemekteydi. Bismarck politikas Uzakdouda Almanyay etkin bir byk devlet olarak hissettirdi. Ancak nceden paylalan dnyada yeni smrgeler elde etmek istekleri artyordu ve Bismarck politikas Alman imparatorluunun hrsn doyuramayacak bir noktaya gelmiti. Almanya artk bakir, zengin alanlarda bir smrge imparatorluu kurmak istiyor ve milliyeti saldrgan bir ideolojiyi benimsiyordu, ilgin ve farkl bir gelime de uydu; Ingiltere ve hatta Cumhuriyet Fransasnda d politika ilkeleri bakanlklarn kapal kaplar ardnda saptanp uzmanlarca uygulanrken, otoriter Almanyada Kayzerin ve babakann politik kararlan, annda otoriter bir rejimin propaganda rgt (basn, klpler, dernekler) araclyla ynlara ulatrlyor ve grltl bir hava ierisinde uygulamaya konuyordu. Prens Bismarckn gen imparator II. Wilhelmle atp istifa etmesinden sonra Almanya, milliyeti ve yalnz adam politikas izlemeye balamt. Bismarck dneminin concerti (uyumcu) Metter- nichvari d politika sistemi terkedilmiti. Alman basn ve kamuoyu, bu dnemde bir dnya mparatorluu kurmak ideali etrafnda ekillendirildi. Ge kalm emperyalizm Bismackn halefi babakan Prens1 Rusya Bulgaristanda Coburg hanedann istemiyordu. Ancak Rusyann acemi manevralarndan Avusturya-Macaristan ve Alman diplomasisi ustalkla yararlanmasn bilmitir. 1890 larda Karada, Srbistan ve Yunanistan birlik peinde idi. Balkanlarda Ru> nfuzunun yaylmasn nlemek iin, Rusya'nn bu konudaki beceriksiz mdahalesi istismar edildi ve bu olay Bulgaristan grnte Rusyadan daha da uzaklatrd 1 Mays 1890

10

Blowun u szlerinde ifadesini buluyordu. Almanya hi kimseyi

glgeye itmek istemiyor, ama gneteki yerini almaya kararldr. 1890 lardan beri yeni Alman politikasnn smrgeler ele geirme teebbsleri fiyasko ile sonuland. Hele 1905 ve 1911 Fas buhran da esasen Fransa lehine neticelenince, Almanya denizar lkelerde sngs ile bayran dikip ynetecei smrgeler elde edemiyeceini anlad. O zaman gzler henz endstrileemeyen ve zengin kaynaklara sahip geleneksel imparatorluklara dikildi. XIX. yzyl ortalarndan beri bat Avrupann ktisad karlar arad bu imparatorluklar; Rusya, Osmanl mparatorluu, ran ve indi. Almanya da geciken bir atlmla bu lkelerin iktisadi zenginliklerine yneldi. Alman Kol ony alz minin Etkinlik Kazanma abalan iktisadi zenginliine yneldii lkelerin banda gelen Rusya Alman karlar iin verimli bir alan olamad. Bismarck Almanyann Rusyaya kar olan iktisadi ynelimini askeri ve diplomatik alanda da perinlemek iin Rusya ile gizli bir anlama yapmt. ktisadi ve ticari anlama ile Almanya, Ingiltereye oranla daha ucuza rettii endstri mamullerini Rusyaya satmaya ve karlnda bu zengin lkenin hammaddelerini ekmee balad. Ancak gerekli iktisadi alt yapy ok daha nceden kurmaya balayan ve 1860 lardan sonra sanayileme srecine giren Rusya

11

iyi bir mteri olmaktan abuk kt. 1870 lerde Almanya, Rusyann endstri mamulleri ithalatnda ilk sray alyordu. 1880 lerde kan Rus gmrk yasalar ve dahili sanayilemenin teviki tedbirleri etkilerini gstermekte gecikmedi. 1887 de Almanyadan yaplan ithalat % 46 dan % 29 a dt 2. Endstrileen Rusya, Almanyann iktisadi etkisinden kurtulacak ve ngiltere ile Fransann yannda kendi karlarnn dorultusunda yer alacaktr. nk greceimiz zere Rusyann yeni kar blgelerinde Almanya onu rahatsz eden gl bir rakib olacaktr. Almanyann Uzakdouda byk devletlerle birlikte ecei bir dier kar alan indi. zelikle Almanyann Fransa karsndaki galibiyetinden sonra heryerde artan askeri prestiji Uzakdo- uya da ulamt. Japonya 1980 lerde bir Fransz askeri misyonuna yol verip, yerine Almanlar getirtti. Alman askeri uzmanlar ine de arld ve 1894-95 in-Japon Savanda in ordusunun komuta kademelerinde grev grdler. Almanlar Hankow, Tientsin, Tsingtao kentlerinde ticaret ve gmrk imtiyazlar aldlar. Alman misyoner

lerin faaliyetine msaade edildi. 1895 de in Almanyadan ilk borcu ald. Ayn yl Deutsch-Asiatische Bank (Alman Asya Bankas) faaliyete geti. Almanlar ngiltere ile ortaklaa n Konsorsiyu munu meydana getirdiler. 1900 de Amerikan Konsolosluk raporlar indeki Alman yatrmlarn en aa 90 milyon dolar olarak gsteriyor.3 1905 de bu rakam 700 milyon marka (tahminen 165 milyon dolar) ulat. Bu gelimelere ramen, greceimiz zere Almanyann in- deki ans hzla modernleen saldrgan Japonyann varlyla tehdit ediliyordu. Kayzer, Rus ar ile2tarihli Von Schwcitzin Capriyiye Raporu No.2084. stanbuldan Von Radovuitz'in Capriyi'ye raporu No 2093 8 Temmuz 1890. J.Lepsius, Die Grosse Politik der Europaeischen Kabinette, Cilt 9, j. 3 l.H.Ivanova, A.I. Sidorova, B.K..Yazunskogo, Istoyiya SSSR Periyod Kapitalizma 1861 1917. Tom II, Izdatelstvo Sozialno Ekonomieskoi Lit. Moskva 1959, s.306.

12

Japonyaya kar birlik kurmak istedi, ama Rusya 1905 de Japonyaya boyun eince bu projesi suya dt. ngiltere ve Fransa uzakdouda XIX yzyl balarndan beri baarl admlar atp yerlemilerdi. Bundan baka Almanyann uzak dcuyu kontrol edecek deniz gc yoktu. Almanya ine, Rusya gibi karadan demiryoluyla ulaamazd. Donanmas ise ngiltere ile hibir zaman baedemeyecek durumdayd ve Pasifik okyanusunda bu eski patronlarla ciddi bir rekabete girimesine olanak tanmyordu Almanya tarihini Okyanuslar aan bir denizci lke olarak yaamamt. Bu nedenlerle Alman imparatorluu Uzakdouda byk paton olamyacam anlaynca, el ataca blge olarak Ortadouyu gndeme ald. Bu geni lkeler bir hammadde kayna ve pazar olarak nnde uzanyordu. Almanya Orta Avrupadaki mttefiki Avusturya araclyla Balkanlardan bu lkelere uzanabileceini hesaplyordu. Bu iki lke ise Osmanh imparatorluu ve rand... Gelimeler Alman nfuzunun daha ok Osmanh imparatorluunda younlatn gsterecektir. randa da tpk Osmanh mparatorluunda grld gibi ynetici ve aydn evrelerde ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar bir bezginlik ve nefret vard. Bu nedenle ykselen iki yeni gce, yani Almanya ve Japonyaya kar bir hayranlk ve zenme ve hatta bu ikisinin kurtarc olacana dair bir umut besleniyordu. Kayzer Wilhelm II nin 1898 de amda; 300 milyon Mslmann koruyuculuunu stlendiini belirten nl nutku kadar, 1905 de Japonyann Rusyay yenmesiyle sonulanan sava da Osmanh imparatorluunda olduu gibi randa da ocuksu bir sevin ve umut yaratmt. Asya nihayet Avrupa istilaclarn yenmiti. Japon mparatoruna ehname trnde Mikadoname ad altnda kasideler

yazanlar bile oldu4. Japonyaya e bir sempati sahibi olan Almanyann randa etkin bir biimde yerleemeyiinin nedenleri vardr.4 Mirza Hseyin Ali (Tacir-i irazi) Mikadorame, Nairi, Muyedel slm, Kalkta 1323, Sengi (Litograf) II 2 sahife.

13

ran XVI yzyldan beri Ingiltere-Rusya kanal ile bat Avrupa ticaretine almt. Osmanl imparatorluu normal ticaret yollarn (Anadolu ve Basra Krfezini) rana kapatm, bunun zerine Ingiltere ve Avrupa bu ticareti Rusya zerinden yapmaa balamlard. Bundan baka 1828 Trkmenay anlamasndan sonra Rusya, Iranda en ziyade msaadeye mazhar devlet olarak imtiyazlar elde etti. Bylece ngiltere, Rusya ve Osmanl mparatorluu Iran lkesinin d ticaretini kontrol eden gler oldular. zellikle XVIII yzyldan sonra Ingiltere ve Rusya, modernleen dnya iktisadi sisteminin koullar iinde Iran ticaretini yneten iki dev gtler. Bunlar yannda kendisine bir yer edinmek isteyen Almanya 1873 de ranla bir ticaret anlamas yapt ise de, bu anlama Almanyaya ilk elde Iran ticaretinde bir etkinlik salayamad. 1890 larda yrrle giren yeni Alman Ortadou politikas ve Babakan Blowun aklad, BadatBasra demiryolu projesi gzleri rana evirdi. 1906 da Hamburg-Amerika Denizcilik irketinin Basra Krfezine seferleri balaynca ksa zamanda Almanya ran ticaretinde Ingiltere, Rusya ve Osmanl devletinden sonra drdnc sray ald5. ' 1870 lerden 1890 lara kadar Iran milliyetileri; lkelerinde Ingiltere ve Rusyann nfuzundan yaka silktiklerinden, Alman yanls bir politika izlemek taraftarydlar ve Alman hayran bir atmosfer rann ynetici evrelerini de kaplamt. ran da dier dou lkeleri gibi Almanyaya Avrupal olmayan dounun dostu bir Avrupa lkesi (non partisan European) olarak bakyordu*. Kaar hanedannn byk Petroya zenen ve srekli olarak Avrupada inceleme gezilerinde dolaan ve Alman hayran hkmdar Nasrddin ah (1848-1896 arasnda hkm srd) Bismarckdan ve sonralar II Wil- helmden mavirler istedi. ah Almanlara; Eer idar organlar ve bakanlklar dzenlerseniz, randa Alman kolonizatr gruplarnn yerlemesine bile izin veririm diyordu7. Almanya rana yerlemek

5 Ulrich Gehrke, Penim in der deutschken Oriertpolilik uaehrend des ersten Welkricges, W. Kohl hammer Verlag Stuttgart, 1960, s, 4.

14

iin dahilde hibir engelle karlamad gibi, davetkr bir ortam da bulmutu. Hatta 1895 de Felix Moral adl bir Alman, Tahran-Ba- dat demiryolu imtiyazn ald3. Bylece Almanya; Badattan sonra demiryolu egemenliini rana da uzatmay amalyordu. Ancak Ingilterenin Bahtiyar! aireti zerindeki nfuzu ve petrol karlar (Anglo-Persian Oil Comp.) ve Nasruddin ahdan elde ettii ttn tekeli ve umduu imtiyazlar Ingiltereyi Almanyaya kar tedbirli davranmaya itiyordu. Daha 1903 de Almanyann randaki itahna kar dikkati ekmek isteyen Lord Ellenborough Lordlar kamarasnda; Basra Krfezi kylarnda Alman donanmas grmektense Rusyay stanbulda grmeyi tercih ederim.6 diyordu. Iran merut hareketi Hindistan ve Msrda etkilerini gsterince, Ingiltere bu hareketi bastrmak iin Rusyay desteklemekten geri kalmad. Ingilterenin gney randaki, Rusyann da Azerbaycan ve Horasan blgesindeki emelleri Almanyay devreden kartacaktr. ran sorunu Almanyay Ingiltere ve Rusya karsnda yer almaya iten konulardan biridir. Esasen Iran aydnlarnn bir ksm Rusyada eitim gryordu. St. Petersburgdaki Iran konsolosu 1905 te 200.000 kadar Iranl iinin Rusyada altn belirtiyordu10. Bu durum randa bir yandan devrimci hareketleri etkilerken, dier yandan mutlakiyeti Rusyann resmi mdahalesi ve destei ile ah ve evresi 1906 da kurulan meruti meclise ve devrimci hareketlere kar koyabiliyordu. Ingiltere de belirtildii gibi yar reformist ve yar ah taraftar bir politika izliyordu. Neticede 1907 de Rusya ve Ingiltere arasnda bir anlama yapld ve buna gre orta ve kuzey Iran Rus nfuzuna, gney Iran (ki petrol blgesidir) Ingiliz nfuzuna terkedildi. Bu paylama zerine 1908 de Rus subaylarnn eittii ordu ve onlarn komutasndaki bir Kazak birlii meclisi datarak mutlak hakimiyeti aha tekrar geri verdi. Rusya nfuz blgesinde meruti bir rejimin yaamasna msaade edemezdi ve Ingiltere de onun bu mdahalesini grmezlie geldi. Birinci6 Ivar Spector, The First Russian Revolution, A Spectrum Book, Prentice-Hall Inc., :96a,

15

Dnya Sava kana kadar ran, Rusya ve Ingilterenin kesin gdm altndayd ve Almanya ya bu blgede sz hakk kalmamt.

Alman imparatorluunun yaylma politikas ondokuzuncu yz yln ikinci yarsnda var olan koullar ve byk devletlerin oktan belirlenen nfuz alanlar gibi nedenlerden tr baka bir mecraya srklenmiti. Almanya; Ingiltere, Fransa ve ar Rusyas gibi kolayca koloniyalist bir imparatorluk kuramyacakt. Bllen dnyada kendisine en yakn ve fazla engel grmeden szabilecei bir tek alan kalmt; Osmanl imparatorluu... Halen kta zerinde zengin kaynaklara sahip olan bu lkede Ingiltere, Fransa ve Rusyaya kar belirgin bir dmanlk vard. Osmanl ynetici evreleri kadar, lkenin aydnlar da Almanyay hayrhah bir dost olarak bekliyordu. Ancak bu mparatorluu Afrika ve Asyada grlen biimde ele geirmek mmkn deildi. Osmanh lkeleri rnein Fasa benzemiyordu. Osmanh imparatorluu yzyllardan beri hkmran olan ve imparatorluklara zg cihan egemenlii ideolojisi gden bir siyasal kurulutu. Bu konuda verdii dnlerden rahatszlk eken ve yabanclara kar kuku duyan bu geni lkeye yeni yntemlerle szmak gerekiyordu. Almanya bunu baard ve bu baaryla da yeni koloni- yalizm an at. Alman neo-koloniyalizminin Osmanh imparatorluu topraklarnda gc arttka, koloniyalist devletlerin kurduu dzen ve denge bozulmaa ve baz atmalar su yzne kmaa balad. Bylece dnya siyasetinde buhranl bir dnem balad. Almanyann Dnya Politikasndaki Yeni Rakipleri XIX yzyln son eyreinde Almanya smr alanlar arayan ve gn getike

16

gelien tek devlet deildi. Endstri ve ticareti onun lsnde olmasa da dev admlarla ilerleyen ve dnyann bereketli alanlarna gz diken yeni byk devletler de ortaya kmt. XIX yzyln ikinci yansna kadar tarmsal yapl ve Avrupa devletleri arasnda hantalh ile nl Rusya, imdi dev bir sanayi lkesi olma yolunda ilk admlarn atyordu. Gney blgelerinin azgelimiliine ramen, kuzeyindeki endstriye hayat alan arayan gen birleik talya hesaba katlmas gereken dier bir Avrupa by idi. Nihayet reformlarn baaran Japon imparatorluu Uzakdouda gerek bir g olduunu yalnzca Almanyaya deil, herkese retecekti. Japonya bir bakma Alman gelime modelini daha ksa zamanda ve daha sert yntemlerle gerekletirmiti. 1854 de Commodore Al. Penj'nin ABD temsilcisi olarak zorla adaya yerlemesinden beri, Japonyann ynetici klii, eer bat dnyasnn yaam tarz ve teknii benimsenmezse, kendilerine hayat hakk kalmyacam anlamlard.

Yeni Japonyann anayasal sistemi vatanda zgrlklerinden ok devletin salamln n planda tutan, feodal otoriteyi modern dnyann koullarna uyduran bir nitelikteydi. Japon kapitalizmi, feodal aileler olan zaibatsulara. devlet fabrikalarn ucuza devretmekle geliti." Devlet dier sektrlere ar vergiler koyarak sanayii gelitiriyordu. Bu vergiler ise zellikle orta ve fakir kyllere yklendi. Bylece artan vergi gelirleriyle lzl bir mlkszleme sreci balad. Bu mlklerin snrl ellerde toplanmasyla da modern kapitalist iftilik ve kentlerdeki sanayi birbirine paralel olarak geliti.7 Otoriter modernleme; kii zgrlklerinin gelimedii ve insan hayatnn XIX yzyl sanayi Avrupasmdaki kadar deer kazanmad bir lkede, sert bir askeri disiplin ve acmaszca kullanlan insan emeiyle baarlar kazand. 1895 in-Japon harbi sonucu dikkati eken yeni Japonya, 1905 de Rusyay uzak douda ezerek byk devletler arasnda saygn bir7 T.C.Smith Agrarian Dstress and Taxation "Imperial Japan 1800-1945 ed. J.L- vingston, J.Moorc, F.Oldfathcr, Pantheons Asian Library 1, New York 1973, s. 129-131.

17

yer kazand. Uzakdouda Ingiltere ve Fransa gibi bykler bile ciddi bir rakiple kar karyayd. Almanya yeni uzand bu alanda rekabet d kald. Almanyann Afrikadaki giriimleri gerilemiti. Bu ktada ilk emperyalist Belika Kral Leopold idi. 1876 da Brkselde toplad konferansta Afrikaya uygarl gtrmeyi (!) Avrupallara nerdi. Fransa ve Ingiltere bu neriyi derhal benimsediler. 1880 lere gelindiinde Afrika bllmt. 1884 de Dr. Cari Peter adl ilk Alman koloniyalisti dou Afrikaya ayak bast. 1895 te Almanya ele geirdii 600mil karelik topra Dou Afrika Alman Protektoras olarak ilan etti. 1886 ve 1890 da Zenzibar Sultannn protestolarna ramen Ingiltere ve Almanya dou Afrikadaki Alman hakimiyetini tanyan iki anlamay imzaladlar. 1919 da Tanganyika adn alan bu Dou Afrika Protektorasnm, br koloniyalist devletlerin Afrika topraklaryla by lemeyecek kadar verimsiz ve kk olduu aktr. 1914 ylnda Fransa Afrikada, 4. milyon mil kareyi ve Ingiltere en verimli yerlerde 3. milyon 700 bin mil kareyi aan byklkteki kolonileri elde tutarlarken; Almanlar Dou Afrika, Gneybat Afrika, Camerun ve Togoda ancak 960.000 milkarelik bir topra elde tutuyorlard8,.Afrika ktasnn byyen Alman ihtiraslar iin doyurucu olmad grlyor.

Almanya; Avrupa, yakndou ve kuzey Afrikada da baka rakib- lerle kar karya geldi. XIX yzyln ikinci yarsnda sanayileen talya ve Rusyann, Akdeniz ve dou Avrupada hesaba katlmas gereken ve hzla modernleen iki lke olduu8 L.S.Stavrianos, a.g.e., s.379-380.

18

belirtilmiti. Bu iki g, Avrupa nm ngiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan gibi eski glerini de yeni bir strateji izlemeye zorladlar. Kont Cavour ve Garibaldinin birletirdii talya; XIX. yzyln ikinci yarsnda Avrupada en kesin elikilere ve toplumsal dengesizlie sahip bir krallkt. Kuzeyin byyen sanayii ve burjuvazisi, marur ve kof bir aristokrasinin egemenliini alt etmek veya onunla uyum salamak savan veriyordu. Gney eyaletleri ise ortaalardaki parlak ticaretin kmesinden sonra, yeni alarda ilkel bir tarmsal dzenle yayordu. Yzyllar boyu sren istillar blgede kuzey talyaya gre farkl bir kltrel yap da oluturmutu. Bu iki blge arasndaki derin uurum, talya'y ynetenleri ilk anlarda emperyalist bir politika izlemekden ok, i sorunlarn zmne yneltti. Fakat XX yzyl balarna gelindiinde talyann gelien endstrisi, lke ynetimini Akdeniz havzasnda emperyalist bir politika izlemeye zorlad9. talyanlarn Afrikadaki koloniyalist giriimleri iin parsellenemeden kalan tek alan Habeistand. Ancak Habeistan maceras hezimetle sonuland. (1885). Bu devlet Afrikann bamsz yaayan tek paras idi denebilir ve Italyanlar burada baar salamak iin gerekli askeri-teknik olanaklara sahip deildiler. 191 deki Trablusgarb (Libya) saldrsna kadar Italyan endstriyel yatrm ve ticaretinin daha ok Balkan devletleri ve Osmanh imparatorluunun Avrupa eyaletlerine yneldii grlecekti. Buralarda talya nceleri Avusturya-Macaristan ve Alman karlar paralelinde hareket eden, hatt ibirlii yapan ikincil bir yatrmc durumunda idi. Bu nedenle 1908-1911 de Fransa ile Anadoluda Ereli (Zonguldak) kmrleri, Ingiltere ile Balkanlardaki Tuna-Ad iya demiryolu yatrmlar konusunda att. Ancak 1906 dan sonra talyann; Romanyada Kstence-Bulgaristan-Selnik ve Draa (Durazzo), oradan da Valonaya kadar uzatmak istedii Tuna Balkan demiryolu projesi, Avusturya-Macaristan ile ekimesinin nedeni olacaktr13.

9

Giorgio Mori, The Process of Industrialization in General and the Process of Indus trilization in

Italt The Journal of European Economic Historj vol 8, Nr. x 1979. s. 79-78

19

nk Avusturya Bosna-Hersekten Yenipazar (Novybazar) sancana, oradan da Selanike ve kuzeye doru Balkan demiryollarn demek niyetinde idi. Bu dnemde Almanya artk kendisi ile ekonomik ittifaka giden Avusturyann tarafm tuttu. Bundan baka Srbistan, Karada ve Makedonyadaki daha tali derecedeki giriim ve yatrmlar talyanm Almanya gurubundan kopmasna neden oldu. talyan tccarlar dou Akdeniz ve Balkanlarda uzun zamandan beri faaldiler. Bu geleneksel yapdaki ticari yaylma imdi Banco Commer- ciale'nin desteindeki Venedik grubu ve Balkanlarda Ansaldo grubu tarafndan getirilen destekle stanbul merkez olmak zere Ege-Akdeniz blgesinde yeni bir athm kazanyordu. Bu grubun tekelci yaylmas, yeni aktif bir d politikann desteinde Balkanlar ve Akdenizde etkisini duyurmaya balad16. talyan teknik bilgisi ve kalifiye elemanlar Balkanlarda Avusturya, Alman, Fransz yatrmlarna itirak ederken, imdi bamsz yatrmclk peine dtler. Grlyor ki Almanya, Osmanh mparatorluunun Balkanlar ve gney Adriyatik gibi Avrupa eyaletlerinde ve Ege havzasnda yeni bir rakible daha karlamt ve rahat hareket edemiyordu. Bununla beraber talyay Almanya ile Avusturya-Macaristanm Balkanlardaki kltrel iktisadi yaylmasn nemli lde engelleyen bir g saymamak gerekir. Zaten blge Almanya tarafndan AvusturyaMacaristana braklmt.. Almanya gzlerini Osmanl mparatorluunun dier bakir ve zengin alanlarna dikmiti. talya Osmanh mparatorluundan kopan paralarda bazen birincil, bazen ikincil bir koloniyalist g olarak faaliyette bulunabiliyordu. Hammaddeye ynelik yatrmlarn Srbistan, Karada ve Makedonya havzasnda, altyapsal yatrmc koloniyaliz- mini ise 1911 den sonra Trablusgarb (Libya) ve Akdeniz adalarnda srdrebildi. Bismarckn Balkanlar ve douda etkin olmayan bir politika izlemesinin bir nedeni de Rusya idi. Fransaya kar yeni kurulan Alman birliini glendirmek iin Bismarck, Rusyann nfuz alanna mdahale ederek bir atmaya girmekten

20

kand. Ancak Almanya, Avusturya-Macarictan ile olan yaknlamas ve koloniyalist faaliyetler dnemine giren Alman endstrisinin zorlamasyla. Osmanl topraklarna ve ekonomisine el attnda, Rusyay kanlmaz olarak ngiltere ve Fransa saflarna itecektir. 1893 de Fransa-Rusya ittifak ve 1902 den sonra da Ingiltere-Fransa yalanlamas sonucu Rusya,

Almanyadan kopmutu. Olaylar, 1880 lere kadar Almanyann iktisadi nfuz alan olmak niteliini gsteren bu dev lkeyi, giderek Almanyann iktisadi, siyasi, askeri alanda bir rakibi haline getirdi. Rusya XIX yzyln ikinci yarsnda endstrileme, demiryol ulam ve ynetim alannda baz reformlara giriiyor ve kalknmann ilk nemli admlarn atyordu. Tarmda kapitalistleme, kentlerde byme gibi olaylar lkenin nfusundaki hzl bir art ile paralel gidiyordu. Finlandiya dkal hari olmak zere 1860 da 74 milyon olan Rusya nfusu, 1900 de 133 milyona ulat. 1863-1897 arasnda Avrupa Rusyasnm ehir nfusu % 97 orannda artt ve bylece imparatorluun bu blgesinde tm nfusun % 12.8i kentlerde yaar oldu ki bu rakam dahi tarmsal-feodal dzenin nemli bir deiim srecine girdiini gsterir.10 Bu dnemde krsal nfusun sadece % 48 orannda arttV.l.Leninin nl eserinde de (Rusyada Kapitalizmin Gelimesi) zikrediliyor ve kylln zldn belirleyen bir gsterge olarak zerinde duruluyordu. 1897 nfus saymna gre, btn Rusyann 125.6 milyonluk nfusunun snfsal dalm yle idi11. Byk burjuvazi ve toprak sahipleri Orta kyller ve kk burjuvazi Kk kyller Proleter ve yar proleterler* 3.0 milyon 23.1 milyon 35.8 milyon 63.7 milyon

10 Istoriya SSSR 1861-1917 (Periyod Kapitalizma) Tom II izd. Sozialno-Ekonomi eskoy Lit. Moskova 1959, Res: L.M.Ivanova, A.L. Sidorova s. 224-225. : 8 a.g.e., s. 224. 11Yar proleter; ev sanayiinde ve tarmda cretli ii olarak alan nfus. K.Helfferich, Alnan Feyz-i Millisi (La Prosperite Nationanale De V Allemagne) den, eviren; Nesim Russo, stanbul 11330, s. 59.

21

Toplam

125.6 milyon

Kentlerde ve kasabalarda younlaan proleterya 1879 ve 1903 yllar arasnda sayca hayli artmt. Proleter nfusun Rusyann 50 vilyetinde fabrika, madencilik ve demiryollar sektrndeki dalm yle idi19.Yllar 1879 1890 1903 Fabrika Endstrisi (1000) 763 840 1.262 K Madencilik (1000) Demiryollar (1000) 91 252 469 Toplam (1000) 1.189

235 340 477

>4322.208

Rusya XX yzyla 2 milyonu akn fabrika iisiyle giriyordu. Bu byk ktle toplam nfus iinde nemli bir oran deilse de ii

hareketlerinin, bymesi iin yeterliydi. Dier yandan bu endstri dahili pazarlar kadar, in, ran ve Osmanh mparatorluunun topraklarna da gz dikmiti. Bunun dnda hafif endstride XIX yzyl sonunda says o milyona ulaan dank bir emeki nfusu vard ve bunun 7.5 milyonu erkekdi. Aileleri ile birlikte Rusya ahalisinin 22 milyonu sanayi sektrnden geiniyordu ki bunun tm nfusun % 18 ini kapsadn belirtelim. Toprak kleliinin kaldrlmas ile (1866) lkede kentlemenin hzland yllarda, Rusya sanayiinin retimi artt ve Rusya dnyadaki byk endstri gleri arasnda yer ald. Hal ar sanayi, demiryol ve d ticaetde; ABD, ngiltere, Fransa ve Almanya ile boy lecek durumu yoktu. Ancak byme hz gittike artmaktayd ve Rusya mparatorluunun yakn gelecekteki retim kapasitesi dier devletler iin dndrcyd. Aadaki tablo sanayileen lkenin elik retiminde bu yllarda meydana gelen deimeleri veriyor ki,20

22

1000 ton hesab ile elik retimi1886 yl 2.604.4 2.403.2 427.6 241.8 164.0 ABD Almanya ngiltere Fransa Rusya Belika

1910 yl 26.512.4 13.698.6 6.106.8 3-390-3 2.350.0 1.449.5

Art hz %

9-54-6

9IO-3 1335-0 54-'692.9 871.2 783.6

Rusya byme hznda nc sradadr. Gene bin ton hesabyla dkme demir yapmnda da Rusya en fazla byme hzna sahipti12.1887 ABD Almanya Ingiltere Fransa Rusya Belika 19u 6.520 4.024 7.681 1.568 612 Art % i 24.028 268.5 287.6 10.6 181.3 486.3 178.6

15-57410.033 4.441 2.106

756

3 588

ABDnin bu dnemde eski dnyada etkin bir rakib olmadn gz nne alrsak; artk gerilemekte olan ngiltere ve Fransa gibi geleneksel glerin dnda, Rusya imparatorluu Almanya iin gelien

12 a.g.e., s. 58.

23

ve yakn gelecekte tehlikeli olan bir rakibti. Nitekim bu atma yakn bir zamanda Ortadou blgesinde ilk belirtilerini gsterecektir. Rusyann sanayi ve ticareti izlenen gmrk politikas ve devlet desteiyle glenirken, byyen emeki hareketleri de arln koloniyalist bir politikaya ynelmesini hzlandrd. Bunda otokrat, kaba ve kof bir emperyalizm drts kadar, deien Rusyann iteki kaynamalarn da yneltmek arzusu da vard. XIX Yzyl Sonu ve XX Yzyl Balarnda Almanyada t Gelimeler Alman mparatorluu Avrupa sahnesine adeta hrsl, kavgac bir asker olarak kt. Bu dnemde Avrupada milli devletlerin kendi aralarndaki snr sorunu zmlenmi ve byk devletler emperyalist emellerini Afrika, Asya ve Ortadou topraklarnda gerekletirmek dnemine girmilerdi. Onun iin daha bandan komu byk devletlerin anavatan topraklar zerine gz diken Almanya, (AlsasLoren, ilezvig, gibi ilhaklar dnelim) antipatik bir devlet olarak karland. Yeni imparatorluk hzla artan bir nfusa sahipti. 1816 da 25 milyon olan nfus, 1817 de 41 milyona, 1888 de 48 milyona, 1895de 52 milyon ve 1915 de 67.9 milyona ulamt 13. Bu art oran Rusyadan sonra ikinci geliyordu. (1000 de 11.3) lkenin kaynaklar balangta bu nfusu beslemeye yetmiyordu. 1821 lerden itibaren hzl bir denizar g balad. 1930 lara kadar Almayadan 5.989.400 kii deniz ar lkelere (ABD, Kanada, Gney Amerika, Gney Afrika ve Avusturalya) getmiti. Ancak, 1880lerden sonra sanayiinin bymesi 18-40 ya arasndaki nfusun g hzn yavalatacak ve bunlar lkede i bulabileceklerdir14. Sanayi ve d ticaretin gelimesi youn bir i gle besleniyordu. 1870 lerde nfusun 2/ 3 si kk yerlemelerde yaar ve toplam nfusun % 50 den fazlas tarmla urarken; 1910 da tarm nfusu toplam nfusun % 30 una dt ve tm nfusun % 20 den fazlas sanayi merkezlerinde yaamaya balad15. Daha Alma birlii kurulmadan evvel iki konu her Alman devletinin13 a.g.e., s. 10. 14 Gustav Stolper, Kari Havser, Knut Borchardt, Deutsche Wirtschaft-Seit 1870, 2. 15Auflage, J.C.B. Mohr Tiibingen, 1966, s. 26-27.

24

gndeminde ncelikle ele alnmt. Gmrk birlii ve demiryolu... Geri Almanlar ngiltere, Fransa hatta Rusya'ya gre bu konuda etkin atlmlar yapmakta biraz geikmilerdi, ama zaman an

abuk kapattlar.Alman mparatorluu lke ii ve lke d ulamda ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve talya gibi denizlerden yararlanmak olanana sahip deildi. Karada ise ulam iin ancak nehirler ve demiryolundan yararlanmak sz konusu idi. Yani etkin ve ucuz bir ulam ancak rasyonel bir demiryolu politikas ve nehirlerde de kanallar insas ile olanakl idi. 1840 lardan itibaren Almanya kanallar ve demiryollar lkesi olmaa balad. Aadaki tablo Alman de- miryol sisteminin geliimini veriyor16.Alman DemiryollarYl 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 95!

letme Uzunluu (km) 0 2300 8290 14690 27960

Art (km)

59906400 13270 9690 8910 10420

2300

3765046560 56980 62410

9'5

5450

Burada gze arpan zellik, imparatorluun kuruluundan sonra demiryollarndaki hzl gelimedir. Bir dier zellik de; ngiltere, Fransa ve ABDnin tersine, Alman demiryolculuunun tamama yaknnn devlet tarafndan yrtlmesifir. 1912 de 60521 km. lik demiryolunun ancak 3631 km.si zel kiilere aitdi ve bu da nemsiz yan hatlard. Devlet demiryollarna hzla el atyor, ya kendi kuruyor veya zel kiiler tarafndan kurulanlar devletletirerek bnyesine alyordu. Bu gelimelerde Alman endstrisinin teknolojik olanaklarnn da pay vard. 1835 lerde Alman endstrisi ve teknolojisi demiryol inas ve lokomotif yapm iin16 a.g.e., s. 46.

25

yetersizdi. 1853 den sonra bu konudaki teknik beceri ve retim tmyle Almanlarn kendileri tarafndan saland. Bu vakte kadar pik demir ve baz paralar ithal edilirken, byk endstrinin douu bu sorunu zmledi. Alman sanayiinin daha da nemli gelimeler kaydetmesinde demiryol yatrmlarnn pay ngiltere ve ABD de olduundan daha oktur. 26 1850 lerde Alman endstrisinde demir retiminin % 21-30 u demiryolu inaat ve makinelerine giderken, ABD de bu oran % 3.5 ile % 15 idi.

Alman gmrk birlii mparatorluun kuruluuna doru atlan ilk adm idi. Nitekim 1879 da Almanya, liberal ekonomi ve ticaret dneminin kapan diyeceimiz bir olay yaratt. Koruyucu gmrk politikasna ynelik kanunlarla d ticaretde liberalist dzeni kaldrd. Alman tarmnn sanayii beslemesini salayan bu tebbirlerle sanayi mamulat d pazarlara kar korunuyor ve yurt ii rakipsiz bir pazar durumuna geliyordu. Devleti bir ulam politikasyla birbirini tamamlayan bu tedbirleri tarmda sbvansiyon ve sanayide monopol kapitalizmin tevikini salayan tedbirlerle bir arada dnmek gerekir. Alman mparatorluu 1879 dan itibaren kesinlikle otarik yapya ynelik bir ticaret ve gmrk politikas izledi ve liberal politikann tersine devletin iktisadi hayata geni lde mdahalesinin ilk rneklerini vererek, klasik kapitalist dzenin bir anlamda yeni bir evreye girmesine de nclk etti. Alman mparatorluu sanayi ve ticarette otoriter, yn verici ve tekelci bir politikayla gelimeler kaydediyordu. Fakat bu gelimenin temelinde de, gene ayn yntemlerle XVIII yzyldan beri gelitirilen tarmsal bir yapnn verdii olanaklarn bulunduunu belirtmek gerekir. Prusya ziraat nazr Baron von Hardenbergin ban ektii 1811 tarihli Regulierungs edkt le lkenin tarm yaps yeniden dzenlenmiti. Bu fermanla kyller cephe ve snrdaki askerlik hizmetinden,feodal vergi ve angaryann bir ksmndan muaf tutulmulard. Buna

26

karlk ektikleri arazinin yars veya 1 / 3 ini feodal beylere ter- kediyorlard. Bylece daha XIX yzyln ilk yarsnda Alman topraklarnda kapitalist iftlik sisteminin temelleri salam bir ekilde atld. Tarm teknolojisindeki yeniliklerle glenen bu iftlik sahibi soylular (Junker) orduda, brokraside ve sanayilemede gene devlet desteiyle ncl elde tuttular. Alman sanayii nemli atlmlarn imparatorluk dneminde gerekletirmee balad. Ticaret sermayesi ve bankachk faaliyetleri hzla endstriye yneldi. Bankalarn endstri ile ilikisi, kk ve orta sanayi tesislerinin tasfiyesini hzlandrd ve tekelci bir kapitalizm geliti. Devletin gmrk himayesi ve sbvansiyon politikas da bu amaca ynelikti. Sermayesi 10 milyon mark aan irketler 1886 da sadece 74 tane iken, 1896 da 108 ve 1909 da ise 229 tane idi17.

Sanayi teknolojisi hzla geliiyordu. 1900 de Alman endstrisi temelde retim aralar reten bir endstri haline geldi.28 1882 de tm Alman endstrisinin makine kapasitesi 1.220.000 beygirgc iken, 1890 da bu kapasite iki misline ve 1907 de 5.190.000 beygir gcne ulat 29. Bu gelime ii nfusunu artrd ve ii snfnn niteliini ve bilincini deitirdi. XX yzyl banda Alman sanayi proleteryas nn % 40! byk sanayide toplanmt30.Sanayide alan i Oran((letme Byklne gre) Kk iletme Orta letme Byk sanayi kuruluu 1882 % 59 % >8,5 % 22.5 >97 % 37,3 %25,7 % 37

17 Helfferich, La Prosperite Nationale de LAllemagne 1888-1913 (Alman Feyz-i Millisi), Mtercimi Nesim Russo, stanbul Matbaa-i Osmaniye, 1330, s. 40.

27

Alman sanayiinin gelimesi ticaretin de niteliini deitirdi. Demiryol uzunluu belirtildii gibi 1885-1911 arasnda % 61, demiryollarnda tanan yolcu says ayn dnemde % 377 ve mal miktar da % 273 orannda artmt. Ancak Alman ticareti ve tamacl kta iinde idi. ktisadi nfuz alannn denizar blgelerde ngiltere kadar yaygn olmadnn en belirgin rnei ticaret filosunun kapasitesiydi. 1888 de ou yelkenli ve 717 si buharl olan (470,364 tonilato) 38u gemi says 1913 de ancak 4850 ye kt. Bu dnemde (1887-1912) ABDnin d ticareti % 275, Ingiltere- ninki % 200, Fransannki % 200 artarken onlar kadar kolonilere ve geni nfuz alanlarna sahip olmayan Almanyanm ki % 300 orannda artt31. Bu durum Alman yaylmasnn siyasal boyutlarn ve dier byk devletlerle atma potansiyelini gsterir. Almanya daha 1880lerde ngiltere, Fransa ve ABDden sonra dnyada drdnc byk ihracat lkesi idi ve bu durumunu ngiltere ve Fransa aleyhine devam ettiriyordu. Kolonileri olmasa da, Almanya 191 o da Avrupann en byk sanayi lkesi idi32. Daha XIX yzyl ortalarnda Almak kimya sanayii orijinal rnler yaratmaa balad. Bayern-Badische Anylin ve _____________ \28A.J.Taylor, The Course of German Hislory Methuen, London 1976,5. 160-168. 29Helfferich, a.g.e., s. 20. .30 a.g.e., s. 36 31a.g.e., statistik veriler, s. 66-70-71. 32H.Krgcr, Deutschland in der Periode des Imperialismus bis zum Ausbruch des I Weltkrieges, Volk und Wissen, Volkseigener Verlag, Berlin 1953, s. 24.

zellikle Ludvvigshavendeki tesisler, Alman kimya sanayiine ikinci dnya sava sonuna kadar devam edecek bir teknolojik bilgi stnl salad. Alman sanayiinin gelimesi ve ticaretin Almanya dna tamas, sermaye ve irketleme harekederini de bu dzeye getirdi. ABDde hukuken yasak olan karteller ve tekelci trstlemeler Almanyada tersine kanun himayesi gryordu. Buna karlk endstrideki mono- polleme, tketiciler ve kk reticiler arasndaki kooperatifleme hareketini hzlandrd. Bismarckdan beri hzlanan bu hareketlerle, Alman burjuvazisi aristokrasi ile btnleti ve proletaryann yamba- nda gerici bir kk burjuva snf yaratld. Milliyetilik rgtl bir Alman ideolojisi haline getirildi. 1895 de sadece 42 ubesi olan Berlin Bankalar, 1911de btn dnyada

28

450 ubeye sahipti18. Sermaye ihracna balayan tekelci Alman ekonomisi, bankaclkda yeni bir dnemi balatt. 1913 de d lkelerde 30 milyon marklk bir Alman sermaye ve d yatrm vard.19 Ancak bu sermaye Afrikadaki snrl Alman kolonilerinden ok; Orta Avrupa, Balkanlar, Yakn-dou ve ksmen Uzakdouya ylmt. 1890 la da tm Almanya, sonra Avusturya-Macaristan, talya ve Romanya ticaret anlamalar ile Alman ticaret sistemine alnd. Avusturya endstrisi ve Romanya petrolleri Alman ekonomisi ile. btnleen retim alanlaryd. Bir sre iin 1894 de yaplan ticaret anlamalaryla Rusyada bu sisteme sokulmak istenmiti. Nihayet grlecei zere Trkiye bu ilerlemenin baaryla ulalan hedefi oldu. Zaten 1880 lerden beri Alman bankalar Osmanl mparatorluuna sermaye ihracna balamlard. Georg von Sie- emensin genel mdr olduu Deutsche Bank stanbulda Anadolu demiryollar konsorsiyumunun ban ekiyordu. 4D diye bilinen Deutsche Bank, Dresdner Bank. DiskontoGesellschaft ve Darmstaedter Bank ksa zamanda dnyay istila ettiler. 1906 dan beri yakn douda (Msr, Trkiye) etkin olan Deutsche Bankm yannda, 1890 dan beri Romanya ekonomisine nfuz eden Darmstaedter Bank (bu banka, Banca Maramureschi kurdu) ve 1897 den beri Diskonto-Gesellschaft (bu da Banca Generale Romanyay kurdu) belirtmek gerekir. Uzak douda Deutsch-Asiatische Bank ine nfuz etti ve in mparatorluunun banknot matbaas oldu. (Ancak bu etkinliini sonralar yitirecektir) .

18 Kroger, a.g.e., s. 10. * rnein 1890 da karlan Shermann Actin bu alanda getirdii yasaklamay anmsayalm. 19 Stolper a.g.e., s. 37.

29

Endstrileen ve da almaa balayan Almanyann d ve politik hayatnda da kkl deimeler meydana geldi. Bismarck dneminin politikas ite ve dta byk devletleraras uyumu amalyordu. Avrupa uyumu (Concert Europeen) prensibi, Bismarckn denizar bir koloniyalist politikann temellerini atmasna nedendir. Byk devletlerle tatszlk karmaa niyeti olmayan Bismarck, Balkanlar ve yakn dounun deerini; bir tek Pomeranya askerini har-* camaa demez diye tanmlamt55. Oysa 1885 den sonra Almanya tam tersine Balkanlar ve Yakn Douya ynelmek zorunda kald. 1887 de Rusya ile ittifak iin gizlice stanbulu bile Rusyaya vaad- eden36 Almanya, ksa zamanda bu tutumundan vaz gemek zorunda kald. 1890da Bismarck, II. Wilhelm tarafndan makamndan atlnca Almanya aka saldrgan bir siyaset izlemeye balad. Bu ite de kaba, otoriter bir bask politikasyla paralel yrtld. Ocak 1906 da ikinci Fas buhran Almanyann aleyhine bir zmle sonulannca; Almanya eski Fransz Ingiliz kolonilerinden elini ekip iddetle orta Avrupa, Balkanlar ve Yakndouya yneldi. Babakan Caprivi, Reich- stagda; ya mal, ya da insan ihra etmek zorundayz. Bu kadar artan nfusla yaayamayz diyordu20. Almanya mal ihracna balamt. Ama insan ihra etmek isteyen koloniyalist dnce de etkin bir biimde eyleme gemiti. Bismarckm lml diplomasi dnemi artk bitmiti. Bu biti sadece ynetimde deil, ynetim rgt dnda belirli sosyal snflarn lgn ideolojisinde de grlyordu. 1887 de Alldevtsche Verband (Pan-Cerman Birlii) kuruldu. Dorudan dou Avrupa, Ukrayna, Orta Avrupa, Balkanlar ve Yakn-Douda Almanlar yerletirip21 ortaavari bir imparatorluk kurmay amalayan bu lgn cemiyetin yeleri her snftan insann katlmasyla artt ve zaman zaman devlet tarafndan kullanlan, zaman zaman patavatszlyla Dilerinin bile ban derde sokan bir tempoda almalarn srdrd. Sosyal Darvvinist ve rk bir ideolojiye sahip bu cemiyetin yeleri, Nisan 1887 de kurulan Alman Smrge Cemiyetinin Deutsche Kolonial Gesellschaft yeleriyle benzer kompozisyon gsteriyor. Alman smrge cemiyeti yeleri arasnda, % 40la tccar ve fabrikatrler, % 22 ile memurlar ve subaylar ounluktayd39.20 VVerner Conze, Die Zeit YVilhelm II Deutsche Geschicte im Uberblick Rasovv, 3. 1973,Stuttgart, Mezlersche Verlag, s. 580 vd. 21 Kroger, Deutschland in der Periode des Imperialismus, s. 15.

30

Yeni Alman mparatorluunun otoriter yaps, Sgolardan itibaren reaksiyoner bir nitelik kazand. Demokratik hareket ve dnceler, sosyalist akmlar gizli bir terr ve sistemli bir kontrolle nleniyordu. mparator eletirilerin stnde tutuluyordu. Bu konuda ngiltere hkmdarlarnn dokunulmazl rnek gsteriliyordu ama, Alman Kayzeri ngiltere Kraliesi gibi sempatik, tarafsz, devlet ilerine mdahaleden ekinen bir tip deildi. Bana buyruk, maceraperest ve baskc tavryla her konuda ortaya kyor, ama eletirilere kar da hkmdarlk kurumunun kudsiyetine snarak mmkn olan btn nlemleri alyordu. Dnem iinde mparatora hakaretten dolay fikir adamlar, gazeteciler, karikatristler mahkeme nnde hesap veriyordu. Bazen imparatorun alicenaplk tasl- yarak bunlar affettii de olurdu, imparatorluun siyasal rejim ve ideolojisi Prusyallk zerine kurulmutu. Prusyallk; otoriter devletin idealletirilmesidir; demokrasi bu lkye yabancdr. Prusyallk, aristokrasinin ynetimi demektir. Bu ideoloji, hayatn her safhasn ve her kurumu dzenlemiti. Geri parlmento vard ama, bu parlmento sosyal snfn ayrcalklarn gzeten bir seim sistemiyle kuruluyordu40. Parlamento eletirir ama hkmete gvensizlik oyu veremezdi. Hkmete sadece majesteleri gvensizlik gsterebilirdi. ounlukla son karar aristokraside, onunla btnleen burjuvazide ve hkmdardayd. Alman basn ise istilac projelerin aka tartlp benimsetil- dii ve devletin kitleleri istedii yne sevketmek iin kulland bir arat. oun hkmet direktifiiyle yazmak veya susmak, birka gazete dnda Alman basnnn bu

31

dnemdeki belirgin ve ngiliz-Fran- sz basnndan farkl niteliiydi. Bu otoriter ynetim, byyen sanayinin yaratt ii snfyla ilgin bir atma sreci iine girdi. Devlet 1890 da karlan Sozi- alisten Gesetzle bu hareketleri snrlamak ve ynlendirmek yolunu tuttu. Sendikalarn partilerle organik balar kurmasn engelleme yoluna gitti. Ama gene de 2.5 milyonluk Alman proleteryas 1913 de 3293 sendikada toplanmt, iiler 1890 da 128 grev (21412 ii katld) 1900 de 652 grev (115.711 ii) ve 1910 da 3194 grev (369011 ii) yaptlar. Sonuncusu 9 037.575 i gnne mal olmutu.41 Bununla birlikte Alman ii snf Avusturya ve Fransa iilerine gre da-

ha iyi hayat artlarna sahipti. Ferdinand Lasselle'nin balatt sosyaldemokrat uzlamac akm, Alman sendikalarna hakim oldu ve Alman imparatorluu birinci byk harbe ii snfndan emin olarak girdi. Nitekim 1910 dan sonra grevlerde de bir azalma grld. August Bebel ve Kari Liebknecht'in ban ektii, sonralar Rosa Luxernbourg'un nderliindeki komnistler yannda, Alman ii hareketine sosyal demokratlar hakim oldular. Temelde Prusya soylularna dayanan Muhafazakr Parti 1871 de Reichstagda 57 sandalyeye sahipken, 1912 de sandalye says 43 e dmt, ama Sosyal-Demok- ratlarn tutumu sayesinde etkinliini koruyabildi. Ayn durumdan katolikler de yararland. Merkez Katolik Parti 1871 de 62, 1890 da 106 sandalyeye salipti, fakat 1912 de gerileyerek Reicshstagdaki gc 91 sandalyeye dt. Katolik parti XX yzyl bandan itibaren ayn nedenle ynetimde etkindi. Babakan Bethmann-Holhveg bu partiye dayanyordu. 1875 de Marxn Gotha programnn nerinden ve Mark- sizmle Alman Sosyal-Demokrasisinin

32

ayrlndan sonra, Sosyal Demokratlar 877de Reichstaga 12 mebusla geldiler. 1878-1890 aras sosyalist hareketi baltalayan nl Sozialistet Gesetz nleyici olamad. Sosyal-Demokrat Parti gi2de Reichstagda 110 mebusla en kuvvetli partiydi22. Ama iktidar olamadlar ve belirtildii gibi bu tarihten sonra egemen ynetici snfla ittifaka da gittiler. 1890 lardan itibaren sosyal-demokratlar dzene kar olmay brakp, uzlatrc ve dzeltmeci bir yol setiler23. Bylece 1900lede Almanya Yakndop- daki koloniyalist giriimlerine otoriter ve muhafazakr bir i politika ve toplum dzeniyle girebiliyordu. Olaylar bu yeni koloniyalist devletin giriimlerine yardmc oldu. Osmanh imparatorluu da adeta Almanyay bekleyen bir atmosfer iindeydi.

BLM I BERLN KONGRESNDEN SONRA OSMANLI MPARATORLUU {Almanya'nn etkinlik kazanmas iin elverili koullar) 1878 Berlin Kongresi, Osmanl imparatorluunun Avrupa ktasnda nemli toprak kaybyla sonuland. Bulgaristan yar bamsz (temelde tam saylabilir) bir statye kavuuyor, Bosna-Hersek ise Avusturya-Macaristan idaresine braklyordu. Srbistan ve Karadan nceden imparatorluktan koptuunu gznne alrsak, Osmanh Impaatorluunun Slav tebasm kaybettiini sylemek yanl olmaz. Rusya, Ingiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan gibi geleneksel gler, imparatorluun22 G. YVilhelm Sante, Geschichte der Deutschen Laender 2. Band, A.G. Ploelz Verlag- VVrzburg, s. 9-17. 23 T. Schieder, Des Reich unter der Fhrung Bismarks Rassovv Deutschegeschiclte im berblick, s. 538 vd.

33

yamasna ynelik bir politika izlemeye balamlard. Berlin Kongresi bunun ak deliliydi ve bu durum Osmanl devletinin i ve d siyasetinde nemli gelime ve deiikliklere yol aacaktr. Osmanl imparatorluu bu dneme girdiinde artk yar smrge bir lkeydi. Mliyenin iflas bir mddet sonra 1881 Muharrem Kararnamesi ile kurumlat ve Borlar daresi (Duyun-u Umumiye) kuruldu. Memleketin belirli gelirlerine yabanc devletler tarafndan el kondu. lkede belirli alt yapsal yatrmlar yabanc kontrolnde gerekleiyordu ve iktisadi hayat onlarn ynetimindeydi. Osmanh imparatorluunun d borlar toplam bu yllarda hemen 2 milyar frank civarndayd. Bu borca karlk imdi baz vergiler, yani birka eyaletin aar geliri, gmrk resmi, ttn ve tuz tekeli, pul ve ispirto vergisi, stanbul balkhane rsumu, baz eyaletlerin ipek resmini toplama yetkisi Duyun-u Umumiyeyc brakld. Bu kalemler gnden gne artt. Duyun-u Umumiye ynetiminde; Ingiltere, Fransa, Almanya, talya, Avusturya-Macaristan ve Osmanh Bankas temsilcileri yer alyordu. Mliyenin iflasndan sonra lkenin doal zenginliklerinin tekelci imtiyazlar halinde yabanclara verilmesi sreci hzland. 1883de

ttn tekel halinde Regie de Tabac de IEmpire Otloman'' nvann tayan bir Fransz kuruluuna, 1896 da Ereli kmrleri bir baka Fransz irketine, 887de boraks madenleri Ingilizlere, 1892 de Balya- Karaaydn linyitleri gene bir

34

baka yabanc irkete, 893de de Kas- sandra irketine manganez imtiyaz verildi. Midhat Paanm gerek kurucusu olduu fakat bir banka olarak daha sonra teekkl eden Ziraat Bankas dnda bir banka yoktu ve Osmanh mparatorluu gl yabanc bankalarn istilasna urad. Devletin emisyon bankas olan Banque Imperial Otloman dahi Fransz-ngiliz sermayeli bir banka idi. 1888de AvusturyaFransz semayeli Selanik Bankas, 1906 da Deulsche-Orient Bank faaliyete geti. Ayrca talyan, Hollanda, Avusturya bankalarnn ubeleri lkenin heryeine yayld. D ticaret a Tanzimattan beri kronik bir durum almt. Bundan dolay en hayati yatrmlar bile yabanc sermayeyi beklemekteydi. En tipik yatrm; imparatorluun askeri, dar mekanizmas iin de hayati nemi olan demiryollaryd. lerde greceimiz zere ilerlik oran dk bir demiryol a iin, Osmanl devleti kilometre garantisi olarak muazzam bir bor altna girdi ve bunun iin de gene baz vilayetlerin aar geliri karlk olarak gsterildi. Tarm gelirleri son derece dkt. Esasen lke tarm lkesi olmasna ramen stanbul gibi byk ehirler oun ithal mal budayla beslenirdi. 1899-1900 ylnda btn tarm rnleri ihracatnn retime oran ancak % 9.8 idi. 1913-14 de bu oran ancak % .3e kmt.24 lkede ilkel bir tarm retim biimi vard, rgtlenme ve teknolojiye bakldnda ukurova, Makedonya ve Egede ksmen tarmda kapitalistleme gze arpyorsa da, imparatorluun tarmsal retimi ortaklk veya kk toprak mlkiyetine dayanyor ve ilkel aletlerle kurak topraklar ilenmee allyordu. Belirli baz blgelerde monokltrel tarma gei (Ege, ukurova, Bat Suriye) demiryol ann snrll ve yetersizliinden dolay yaygnlk kazanamyodu. XIX yzylda sanayileen bat lkelerinin kendilerine salanan gmrk kolaylklaryla Osmanl tezgh sanayiini kesin iflasa srklemelerinden sonra, modern sanayii kurma abalar baarszlkla sonulanmt. XIX yzyl sonuna gelindiinde hal baz dallarda kk zanaatn ve evlerde para bana retimin (putting-out veya

24 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluu ktisadi artlar Hakknda bir Tetkik, Bankas yay. Ankara, 1970, s. 71.Ankara, 1970. s. 71.

35

Verlag) egemen olduu grlyor25. Bunlarn dnda byk lde el emeine dayanan halclk, dericilik gibi manifaktr ve gda maddeleri retimiyle (deirmenler gibi, rnein sadece zmirde 69 tane hidrolik gle alan deirmen vard26) Osmanl sanayiinin temel grnm tamamlanmaktadr. mparatorluk birinci dnya savama girdiinde inorganik enerjiyle alan fabrika toplam 10 civarnda, inorganik enerjiye dayanmad halde belirli sayda ii altran fabrika says 20 civarnda idi27. Temel sanayi kurulamamt ve dokuma endstrisi bile lke ihtiyalar iin yeterli retim kapasitesine ulaamamt. Osmanl sanayii lkenin tarm ve maden zenginliklerini deerlendirmekten ok uzakt ve zaten bu doal zenginliklerden sanayi kurmakszn yararlanlamad da tartmasz herkes tarafndan bilinmektedir. Sanayileemeyen fakir bir toplum yapsnda, gereksinmeler de sanayi rnlerinin bol miktarda tketilmesine ynelik deildi 1911-1913 ylnda mparatorluun hracat ve ithalat kalemlerine bakldnda u oranlar grlyor28. 1911-1913 Yllarnda Osmanl hracatnn Kompozisyonu Birincil rnler : Gda Toplam Yar mamul rnler ve manifaktr Dokuma (hal-ynl vs.) : % 33-35 Hammadde : % 56-58 % 89-93 % 2-3 % 6-7

lkenin toplam retimi iinde sanayi retim paynn dkl, ihracata ve tketime de yansmtr. Ayn yllarda ithalatta da sanayi iin gerekli kalemlerden25 VI-VII. A.Gndz kt, Osmanl Sanayii (1913, 1915 yllar), A,, S.B.F. Yay. N0.229 Ankara, 1970 s.

263. V. Cuinet, La Turquie d'Asie Tora I s. 411-412. 27 kn, a.g.e., s. VIII. 28 evket Pamuk, Foreign Trade, Foreigne Capilal and Cne Peripleralization of Ihe Ottoman Empire 1830-1913PI1. D. Submitted to Berkeley-Univ. -of California, 1978 s.56-58 deki tablolardan...

36

ok, manifaktr rnleri % 56-60, gda maddeleri % 32-38le bata geliyordu. Zenaat dallarnn gereksinimini karlayacak hammadde ve sanayi gereleri ise toplam ithalatn % 6- ou civarnda kalyordu. lkedeki ticaret sermayesi yeni yatrmlara girecek kadar gl deildi ve sadece arac bir nitelikte idi. Esasen XIX yzyldan beri ticaret sermayesi ve iftlik sermayesi giderek g- lenseler de, tarm ve ticaretde kkl atlmlar yapacak dzeyde deillerdi ve bir ka kuak boyu zenginliini devam ettirip sermayesini

byten tccar ailesi, gerek gayrimslimler, gerekse mslmanlar arasnda bir elin parmaklaryla saylacak kadar azd. lkenin urad ktisad knt; brokrasiyi ve orduyu modernletirmek zorunluluu karsnda iinden klmaz bir hal ald. Milliyetilik akmlar, i ayaklanmalar ve d mdahalelerle hzla toprak kaybeden imparatorluk; d politik gler arasnda denge oyunlarna bavurarak yaama dnemine girdi. Politik bir bamszlk ve snrsz zgr seim sz konusu deildi. lke ynetiminin bu dnemde Avrupa diplomasisinin uyumu ve uyumazlna gre biimlendii aktr. Ancak Osmanl devlet ynetiminin bu dnemde ran, in gibi baz yar smrge imparatorluklara gre belirgin bir tercih ans sz konusudur. Yani bamsz bir mali ve iktisadi birim olabilme konusunda tercih ans yoktu ama, emperyalist devletler arasnda istedii gibi bir seim yapma ans vard. Daha baka bir deyile dnya siyasal konjonktrndeki oynamalar, Osmanl ynetimine heran hangi emperyalist devlete dayanaca konusunda bir ans veriyordu ve Osmanh ynetimi bu frsat kulland. Memleket ran ve in gibi belirli nfuz blgelerine ayrlmamt. Bu nedenle lke ynetimi her zaman ehven-i er bir gl devlet aramak ve ona yaslanmak ansna sahip oldu. Almanya bu durum sonucu lkemizin tarih sahnesine kabildi. Berlin Kongresinden sonra ar bir darbe yiyen ve tarihi dnm noktasna gelen Osmanl mparatorluu yneticilerinin, byk devletler arasnda Almanyaya yaknlk duymalarnn nedeni, Avrupa byklerinin d politikalarndaki ilkelerin ve

37

yneldikleri etki alanlarnn, Osmanh mparatorluunun yaama ansna son verecek biimde deimesidir. Berlin Kongresi sonulandnda; Prens Gorakof, yzbin askeri ve yz milyon rubleyi bir hi iin harcadk diyordu. Osmanh mparatorluu erimiti ama, Rusya da kazanl km saylmazd. Muhafazakr Disraeli hkmeti ve o paraleldeki Bismarck, Avrupa Trkiyesini kurtardk diyorlard. Kurtarlan bir ey yoktu, sadece Trkiyeye yaama ans tannmt. ki devlet muhafazakr politikalarnn gereine uymu ve Rusyay frenlemilerdi. Ancak gelimeler bu iki devletin uyumunu ortadan kaldrd. Gladstone bakanlnda liberaller i bana gelince, muhafazakr Disraeli hkmetinin Trk taraftan olmakla suladklar dpolitikasm terket- tiler. Gladstone Karadan kesin bamszl iin Eyll 1880 de ngiliz donanmasna Arnavutluk kylarnda gvde gsterisi yaptrr

ken, Kbrs Yunanistana vermee kalkt. Ancak Ingiliz kamuoyunun basks ile ada Britanya himayesinde kald. Bu andan itibaren Bismarck tngiliz politikasna srt evirdi. Bismarck, profesr Gladstone parlak zrh iinde, ama gvde gsterileri komediye dnt,29 diyordu. Liberal hkmet bir mddet sonra kendini frenlediyse dc, Osmanh mparatorluu artk harcanma dnemine girmiti. ngiliz politikas Rusyaya kar taknd Osmanl taraftar tutumdan, daha dorusu bu konudaki hayrhah tarafszlndan vazgeti. imdi Bismarck bir zamanlar muhafazakr Disraelinin izledii tutumu srdryordu. Osmanl Sultan ve yneticileri de bunun iin Alman desteini aryorlard. Berlinde Sultan adna, Prens Bismackla gren Ali Nizam Bey, Bismarckdan, ordu ve sivil idareyi slah edecek29Philip Magnus, Gladstone, Dutton Paperback, N. York, 1964, s. 283.

38

uzmanlar isterken; Osmanl Sultannn Alman ittifak ve desteini son derece arzu ettiini de bildirir. Bismarck; ilke olarak Osmanl Devletinin bekasna iddetle taraftar olduklarn, ancak iki devlet arasnda Avusturya'nn bulunduunu ve bu nedenle nce Avusturya ile Osmanh Devletinin iyi anlamas gerektiini syleyip, talyann yle yaptn, Trklerin de Avusturya ile uyum salamas gerektiini belirtir30. Nitekim, Avrupa dengesindeki gelimeler, Almanya ile Avustu- yaMacaristan biraaya getirince Osmanl Devleti de Avusturya ile zoraki bir dostlua gitti. Almanya Bismarckdan sonra Rusyaya aka cephe ald ve ngilterenin tersine Osmanh yanls grnen, gerekte Osmanl topraklarna, onu konferans masalarnda bltrerek deil de, bar yollarla yerlemeyi amalayan bir politika izlemeye balad. ngiltereye kar Osmanl yneticilerinde, aydnlarda, en nemlisi yeni despot hkmdar II. Abdllamitde lzla olumsuz bir tutum geliti. Byk Devletler iinde en ok ekinilmesi gereken Ingilteredir diyordu, Sultan... II Abdlhamit pek de yanh olmayan bir tahminle; ngilizlerin Arabistan yutmak istediklerini ve igal ettikleri Msrdaki gafil Hidivide Halife yapp, btn Islm alemini kendi karlar ynnde gtmek istediklerini3132

ve

Ingilterenin

Rusyayakar oynamak iin byk Bulgaristan gerekletirmek istediini, bunun da tabi Devlet-i Aliyyenin aleyhine bir plan olduunu dnyordu. II Abdlhamitin Ingilizler aleyhindeki kuku ve dmanlnn mantk ve mantk d birok elere dayand anlalyor. rnein: a) Abdlazizi hal edenler gerekte30B.A.Yld. Evr Kts. 14, No. 74-126, Ali Nizam Bey-Bismarck mlakat zerine arz tezkiresi 2 Receb 1299 (30 Mays 1882) tarilli-Bismark (s. 3-4), Fransa ile Tunus sorunu iin atmaya girilmeyip dost grnlmesini tavsiye eder. Hatta Bismark; Anadolu slahat iin Trk mfetti tayininin yeterli olduunu syleyince, A. Nizami Bey bu i iin Almanyann dier devletler nezdinde efaatini rica eder. 31 Sultan Abdlhamit, Siyas Hatralarm. Hazrlayan; Ali Vehbi Bey, Frd.dan ev, H.Salih Can, Hareket Yaynlar stanbul, s. 113-130-131. 32.Hakk Uzunarjl, kinci Abdlhamidin ngiliz Siyasetine dair Muhtralar, t.U.Edeb. Fak. Tarih Derg. C.VII, Say 10, Eyll 1954, s. 43-60.

39

ngilizlerdir, b) Ali Suaviyi ayaklandranlar da onlardr diyordu9. Sultan Abdlhamit bundan baka; ngilterenin btn Avrupay Osmanllara dman edip kkrtt fikrindeydi ki, Gladstoneun romantik ve mantksz Trk dmanl bu kamy gittike kuvvetlendirdi. Abdlhamit, Girit iinde Ingiltereyi suluyordu33. Kanaatlerindeki ksmi dorulua ramen, Sultan bu politikay abartyor ve Ingilterenin bugnden yarna Osmanh topraklarn paylama ve ortadan kaldrma eiliminde olduunu sanyordu. Gerekte Ingiltere 1890 lardan itibaren Trk- leri gzden karmaa balad. Ingiliz bahriye istihbarat efi (Naval Intelligence) Ekim 1896 da; Ingilizler Msr ve Kahireyi elde tutsun yeter, skenderiyedeki deniz ss Hindistan elde tutmamz salar diyordu. 1869 da Svey kanalnn almas bu gibi dnceleri kabul edilir hale getiriyordu. Lord Salisbury boazlarn bile Rusyaya braklmasnda saknca grmyordu ve Ingilterenin Krm savandan beri yanl ata oynad kansndayd34. ngiltere dnda dier Avrupa devletleri de, Osmanl imparatorluunda kukuyla izlenen glerdi. rnein Avusturya Babliyi giderek endielendiren bir devletti. Avusturya; 1866 Knigsgraetz savandan sonra ilezvigi Almanyaya ve Venediki talyaya terketti. Daha nce Haziran 1859 da Solferino ve Magenta savalarnda btn kuzey talyay elden karmt. Avusturya talyan eyaletlerini de kaybettikten sonra, Avrupada kendisine hayat kalmadn anlad. mparatorluk ashnda XIX yzyl ortasndan beri yava yava bir gerileme dneminde girmiti. Sanayii gn getike bat Avrupa lkeleriyle rekabet gcn kaybediyor, aydnlanma dnemindeki imparatorluk uluslar, ulusalc akmlarn etkisiyle devletin birlik ve varln tehdit ediyorlard. Fazladan 1866 dan beri sadece Habsburg tacnn kiisel varl iinde mparatorlukta kalan, gerekte bam-

33 Mehmet Hocaolu, Abdlhamit Han'n Muhtralar (Belgeler) Oymak Yaym, stanbul s. 35-36. (BA Yldz Evraki ks. I, No. 156/ 15den) gene a.g.e., s. 85-86 (BA Yldz Evr. ks. No. 2625 den). 34 Richard Shannon, The Crisis of Imperialism 1865-1915, Paladin, London, 1976. >.

40

sizliim alan Macaristan krall gleniyordu, imparatorluun dier lkeleri ylda %~3 aras bir yllk ekonomik gelime gsterirken, Macaristan, ylda ortalama %6 orannda bir ktisad byme hzna sahipti. Byyen iki paras iin denizar koloniler elde etme ans ve giriimi bile olmayan Viyana, gzn Balkanlara dikti. 1878 Berlin kongresinde Bosna-Herseki ilk pay olarak ald ve gerek Srbistan ve Romanya gibi kk Balkan krallklar, gerekse Osmanl Rumelisi zerinde bir Demokles klc haline geldi. Avusturyann Balkanlar yutmak ve ViyanaSelnik arasn ele geirmek emeli gizli deildi ve Osmanh yneticilerini de, Sultan da tedirgin ediyordu. Gene talyann Balkanlar ve Osmanh Afrikas zerindeki emelleri, Rusya- mn tarihi politikas, Fransann Tunusu ilhak ve Suriye-Lbnandaki faaliyet ve giriimleri; Bab- Aliyi eski Avrupa glerine kar kukulu ve dmanca bir tavra srkledi. Ortada dost olarak grnen veya yle olmas beklenen Japonya ve Almanya idi. Ayn atmosferi randa ve Hindde grdk. Osmanl ynetimi bu yeni gcn tekilerden farkl olarak, topraklarnda gnden gne artan bir nfuz edinmesine direnmiyecekti. Byle bir direni iin gerekli yapsal deimeler meydana gelmemiti, imparatorluu fizik olarak paralamak isteyen Ingiltere, Fransa ve Rusya karsnda tarihinin son sahifeleri yazlan Osmanl imparatorluunun panie kaplmas ve Almanyaya kaplarn amas kanlmaz grnyordu. Almanya Osmanl mparatorluunda 1890lardan itibaren Almanya kendini dnyann gelecekteki efendisi olarak hissetmee balad. Zaten her olayda arbiter mundi (dnya hakemi) olarak uluslararas platformda yerini alyordu. Kayzer II. Wilhelmin dnya hakimiyeti sloganna, akll diplomat prens Bismarck byle ey yoktur diye cevap vermiti35. Ancak Bismarck grevini terkedince, Alman politikas doludizgin bu olmayacak eyin peine dt. Osmanh lkelerine kar Almanlar daha henz Prusya krall zamannda yakn bir ilgi duymutur. Byk Friedrich in XVIII yzyl sonlarnda lkemizle yakndan ilgilenip askeri bir ittifak giriiminde bulunduu biliniyor. 1830larda Trkiyede bir gen subay olarak hizmet gren, sonraki genelkurmay bakan H.Von Moltke, daha o zamandan bu lkeyi sadece bir asker olarak deil, bir siyaset adam ve Alman karlarn gzeten bir iktisat olarak incelemiti 13. Hatta Moltke zellikle Tuna eyaletlerine Alman gmenlerinin yerletirilmesini neriyordu. Ayn dnemde Alman iktisat F. Liszt, Ortadounun zenginliklerinin Alman teknii sayesinde yakn gelecekte byk kuvvet salayacak bir kaynak olduu zerinde duruyor ve Almanyann gzlerini bu blgeye evirmesini istiyordu36.35 Mary Mills Patrick, Undcr Five Sultan, The Century Co. N.Y.gag, s. 179. Helmuth von Moltke, Trkiye Mektuplar, ev. H. rs, Remzi Kitabevi, stanbul 1969 Bkz. R. nsoy Osm. Alm. Ticaret likileri s. 18 36 Jeck, Balkan Harbinden Sonra arkta Almanya, stanbul, lfham Mat. 1331, s. 5 vd.

41

Almanyann Osmanl mparatorluu zerindeki emelleri o dereceye ulat ki, 1890lardan itibaren yar resmi baz gruplar (All- deutsche Verband-Pancermen Birlii) Yakmdouda Alman gmen yerletirme planlarm gerekletirme abasna bile giritiler37. Mamafih Almanlarn Osmanh topraklarna kolonizatr yerletirme abalan bir hayaldi. Hereyden nce bo araziyi kendi kyne katmak iin her areye bavuran kyller38 ve Rumeli muhacirlerinin yerletirilme sorunu, bu projenin Alman yneticiler tarafndan da ciddiye alnmamasna neden oldu. Bu gibi ar istekler bir yana, Almanyann elverili koullar bularak yaylan ticareti; kltrel, diplomatik ve ideolojik ortamn da birlikte getiriyordu. Alman Ticari Etkinliinin Artmas 1880lere kadar Alman ticareti, Osmanh ticaretinde arln duyuran, etkin bir iktisadi kurumlama gsterememitir. Geri Avustur- ya-Macaristanm Tunaboyu lkelerindeki d ticari ilikileri ve Al- mancann ticari dil olarak tutunmas, mstakbel Alman ticari etkinlii iin bir temel oluturmutu, ama Alman d ticaretinin Osmanh pazarlarna ynelik irketlemesi ancak 1880 lerden sonra grlmektedir. 1880lerde Yakmdouda faaliyete geen Deutscher Handelsverein (Alman Ticaret Birlii) nin bir mddet sonra ortadan ekildii grld163 Anlalan Alman Ticaret sermayesi ve yatrmlar rgtl olarak Osmanh lkelerinde faaliyete geebilmek iin byk demiryol yatrmlarn, gemicilik faaliyetinin gelimesini ve Alman bankaclnn ciddi desteini bekliyorlard. Alman ticari denizcilik ve demiryol tamaclndaki yenilikler ve teknik ehliyet dolaysyle Alman sanayi rnleri bir mddet sonra Osmanh pazarlarn istila etmekte geikmcyeceklerdir. 20 Mart 1862 de Zollvemrie bal Alman devletleriyle yaplan ticaret anlamasnn hkmleri 1880 sonlarnda etkisini gstermee balad. Bu dnemde 26 Austos 1890 da Alman mparatorluu ile Osmanl imparatorluu arasmda imzalanan ticaret anlamas, eski anlamada Almanya lehine ngrlen imtiyazlar arttryordu. Anlamaya gre, geri Osmanh tccar da Almanyada en ziyade msaadeye maz- har devletin tccar statsnde idi, ama anlamadan yararlanan Alman tccar olmutur. En gze arpan tutarszhk, Alman hkmetinin Osmanh hkmetinin terine, Osmanl mallar iin herhangi bir gmrk indirimi taahhdnde buhnmamasyd. 1862 anlamasna eklenen gmrk indirimli mal adedi 605 iken, bu say 1890 da 720ye karlmt.16b imdi Alman sanayii, nfuzlu diplomatlar, etkin bankaclk ve ticari tamacln desteinde byle bir ticari anlamadan azami yarar salayacakt.

37 Lothar Rathmann, Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, ev. R. Zaral, Gzlem Yaynlar, stanbul 1976, s. 61. 38(16b) Rfat nsoy, Osmanl-Alman Ticari Mnasebetleri, s. 45-48 Anlamann metni Osmanl Muahedat Mecmuas, I. Cild Prusya ve dier Alm. Dev... sene 1278 s. 100 vd.

42

Almanyann Trkiyeye nfuz edii; orduda ve mlki tekilattaki slahata yardm edecek heyetler ve Badat demiryolu sayesinde oldu denebilir. Bu gibi giriimler silah ticaretini, teknik malzemenin giriini gelitirmitir. Ancak Almanyann btn dnyadaki ticari yaylmasnn nedenlerinden biri de ucuz, bol (dk kaliteli) mal retimi ve Ingiltere ve Fransaya gre ge kalarak gerekletirebildii sanayiini modern ve elverili yntemlerle kurmasdr. Bu anlamda 1880 lerden sonraki Alman-sanayii ve ticareti, 1948lerden sonra yeniden kurulan Alman sanayi ve ticaretinin gelime ansna benzer bir ansa sahip olmutu. Almanya, Avusturya-Macaristan ekonomisiyle giderek btnletikten sonra Osmanh pazarlarna girii kolaylat. Zaten bu vakte kadar da Alman sanayi rnleri (Zoll verein, Saksonya ve Bavyera) Osmanl lkesine hep Avusturya mal olarak giriyordu. Bu Balkanlar aan demiryolu sayesinde oluyordu ve denizcilikte geri kalan bu iki lkenin demiryol sistemine nem vermelerinin nedeni buydu. Badata kadar uzanacak bir demiryolu, bakir Osmanl topraklarn zengin bir pazar ve hammadde kayna haline getirecekti. Nitekim Almanyann 1909 yl ticaret bilanosuna bakldnda; Avusturya, Romanya, Bulgaristan ve Osmanl imparatorluu ile karadan yapt ticaretin hacmi 8 milyar 238 milyon Mark iken, denizar blgelerle ticaretin hacmi 6 milyar 862 milyon mark tutarnda idi. Hele eski yal mterisi Rusya ile ayn yln ticaret hacminin 1 milyar 993 milyon mark ve Fransa ile ancak 976 milyon mark tutarnda olduunu39 hesaba katarsak, Orta Avrupa ve Yakn dou ile yaplan ticaretin Alman ekonomisinin btn iin ne byk bir anlam tad anlalr. 1880lerde Almanya ve Avusturya-Macaristanm Osmanl d ticaretindeki pay % 18 iken, 1909 da bu pay % 42 ye ykseldi. 25 yl ierisinde merkezi Avrupa bloku, Osmanl pazarlarna hzla hakim oldu. Aadaki liste bu dnem iinde byk sanayi lkelerinin Osmanh ticaret hacmi iindeki paylarnn deiimini veriyor.18 Devletler Ingiltere Fransa Avusturya Almanya talya 1887 % 61 18 12 63

1910 %35

11 21 21 12

Grld zere Ingiltere ve Fransa aleyhine Avusturya ve Almanya nemli bir gelime kaydetmilerdir. Demiryollarnn gelimesinin kara ulamn ucuzlatmas bunda e nemli etkendi. XIX yzyl boyu; ulamn pahall yznden Alman mallar Osmanh pazarlarnda makbul deilken, 1880 lerden sonra durum deiti ve tama cretlerindeki nemli azalma mal

39 Jeck, a.g.e., s. 8

43

akmn hzlandrd40. Temelde nemli bir gelime gstermemekle beraber, Alman deniz ticareti de hacim olarak artyordu. 1880 lerden beri Alman politikaclar ve kamu oyu, ticaret filosunun dzeyi ve Almanyann dou Ak- denizdeki deniz ticaret etkinliinin yetersizlii zerinde nemle duruyorlard. 1898de Alman basn hal dou Akdenizin nemli limanlarna Alman gemilerinin uramamasndan yaknyordu41. stanbul, Selanik, zmir gibi limanlarda ise sefer saysnda ve taman mal hacminde bir art gzleniyordu, rnein, zmir limanna giren gemilerin iinde, Alman gemileri 1896 da toplam tonilatonun % 3.5 uunu

tekil ederken, 1908 de bu pay % 11.7 ye ykselmiti 42. Britanya, Fransa ve Yunanistandan sonra ddnc sray alan Almanyann fngiliz- Fransz tekelindeki Ee blgesine nfuz ediinin bundan daha belirgin bir gstergesi olamazd. Gene stanbuldaki Britanya eliliinin 31 Aralk 1906 tarihli bir raporuna gre; stanbul limanna urayan gemilerin iinde Avusturya 1 milyon 217 bin 366 tonilato (714 gemi) ve Almanya 606.647. bin tanilatoile (359 gemi) kmsenmeyecek bir miktara sahiptiler43. Monopolc Alman sanayiinin besledii ticari yaylma kendini Trkiyede hissettirdi. Orhan Kurmu 1878 de zmir ve blgesinde Ingiliz ticari stnlnn ilk darbeyi yeyiini yle anlatyor; Ypranmann ilk belirtisi 1878 ylnda grld. O zamana dek zmirin toplam ithalatnn % ou dolaylarnda bulunan Alman mallar ithalat, birden % 14e kt. Ingilizler o yl kendi ithalatlar % 11 oranuda arttndan bu arta pek tepki gstermediler. Ama ertesi yl Ingilterenin toplam ithalattaki pay % 45 e derken, Alman ve Avusturyann pay % 15.6 ya ykseldi. 1905-1908 dneminde Ingilterenin pay % 31e dt ve Almanya ile Avusturya- nmki % 27.4e kt. zmirdeki Alman ticaretevi ve bankalarnn says da artt. Bu yllarda Bosna-Hersekin ilhak dolaysyla szde Avusturya ve Alman mallan Trkler tarafndan boykot ediliyordu. Zevksiz Alman porseleni kylere kadar40 J. Kraus, Deulsch-Trkischer Handelsbeziehunger seit dem Berliner Verlrag Unter Besonde- rer Beriicksischtigmg Handelsvege Verlag Gustav Fischer, Jena 1901, s. 47 vd. 41 Germania, a November 1898 say 260 dan. Iskenderiye-Beyrut-Hayfa-Yafa-Lar- naka-Limasol, Mersin, Sayda bu limanlarn banda geliyordu. skenderiyeye 1892 de sadece 10 gemi uramt, 1877 de sefer says ancak 14e kmt. 42 Salname-i Vilayet-i Aydn, sene 1314 s. 125 ve sene 1324 s. 91 (1319 yani 1901 yl rakamlar) karlatrlarak elde edilen liste... ve M.B. Kray rgtlesemeyen Kent (zmir) Sosyal Bil. Dern Yay. A- Ankara 1972. s. 120-121. 43 PRO-FO i95-/f/". 12247, 31 Aralk 1906, tarihli stanbul liman tonaj raporu.

44

giriyor, Alman pamuklu mamulatnn sata artyordu. Bu olay Selnk, hatta Girit ve amda benzer ekilde geliti.(23) 1889 da A.B.D.nin stanbuldaki Maslahatgzar Pendleton King, Merkeze yazd bir raporda; imdiden Beyrut ve zmirde nemli bir liman ticaret kolonisi var. stanbuldaki Almanlarn says 3000i geti. Krupp silhlar, Mauser tfekleri Osmanh ordusunu doldurdu. Devaml Alman demiryol malzemesi ithal ediliyor demektedir.44 Germania gazetesinin Sabah gazetesine dayanarak verdii bir habere gre; 1898 yl sonunda stanbuldaki Alman iyerlerinin says 120ye ulamt. 45 Almanya Ingiltere iin Yakn-Douda ciddi bir rakipti. Britanyann Beyrut bakonsolusunun 9 Mays 1898 de Hariciye nazr Lord Salisburyye yazd bir rapor

durumu aklyor.46 Suriye pazarn 1897 ylnda ngilizlerin elinden Alman ve talyan ucuz pamuklusu ald. Yeni kimyasal boyalar sayesinde ucuzlayan kuma sanayii mamulleri geni kitle tarafndan benimseniyordu. Zamanla Alman pamuklu rnleri o derecede yayld ki, mparatorluun pamuk ekim alanlar n planda Alman sanayiine hammadde yetitirmek durumuna geldiler. 1900 lerde Da- vis Trietsch pamuk ekimi Almanya sayesinde geliti. Sanayileme dahi Almanya ve Avusturya sayesinde baarlabilir diyordu.47' Bu neokolomyalist dzen az zamanda iktisadi hayatn her alannda kendini hissettirdi. stanbuldaki Alman bykelilii adeta tccarlarn ve imtiyaz avclarnn en iyi temsilciliiydi. Alman diplomatlar mtemadiyen Bab- alden ve Saraydan kendi yurttalarna imtiyaz kopartyorlar ve baka milletlerin elde ettii imtiyazlara da el atyorlard. Bir ngiliz i adam olan A. Bartlettin 1898 de zmirin elektrik iini almas zerine, Alman bykelisi Baron Marschall von Biberste- in derhal faaliyete geti. Bykeli, 4. Aralk 1898 de Dilerine ektii telgrafta; A. Bartlett zmirin elektrik iini alm, derhal nleyeceim, nk Siemens ve Halske ne zamandr bu iin peindeler. Bugn Selamlkta Haydar Paa ile bu ii grtm diyordu48. Elde ettii imtiyaz byle bir faaliyet sonucu Alnanlara kaptran ve madur duruma den ngiliz i adam Sir Ashmcad Bartlett ise basma verdii demete; Selnik ve zmir elektrik tesislerini kurma imtiyaz bana verilmiti. Almanlar ii bozdu ve tazminatn verilmemesi iin mazbata (final report) yokedildi. Alman sefirinin bizzat bu ie karmas benim iin srpriz oldu. Benim imtiyazmn iptali iin sefir saray kere ziyaret etti. Dragomann hergn saraya ve Bab- Aliye gnderdi. ngiltere ve Fransa sefirleri de benim iin efaat etti ama yarar olmad. Son alt yldr izlediimiz aptalca antitrk politikamz yznden Almanlar kazanyor ve biz kaybediyoruz. Almanlar burada hereyi yiyor. Bu lke ki gvenlik ve zenginlik ynnden uzak ine gre ok daha iyidir, diyordu49. Almanlarn ald imtiyazlarn ise gnden gne says artyordu. ngilterenin Almanya karsnda Osmanh topraklarndaki ktisad gerilemesinin nedeni herhalde salt Gladstoneun Trk dman politikas deildi. ngiliz sanayii eskiyen yntemlerle alyordu. Ticar sistem ve rgtlenme kolonilere gre biimlenmiti ve XIX yzyl sonunda44 NAUS Despatchesfrom U.S. Ministers to Turkey (Dec. 24. 1889), Pendleton King to Sec retary of State,- German Commerce and lnfluence in Turkey, M. 46, Roll 50, Nr. 67. 45 Germania, 19 Okt. 1898, say 240 dan. 46 PRO-FO jB-Ref. 4937 Nr. 181 Commercial- Beyruth May 9-1898: I lave forwarded to your Lordship by past for the inforraation of the chambers of commerce samples of Ger- man and Italian imitations of Bristish Cotton Textilles in the Syrian Market.. 47 Davis Trietsch, Deutschland und der slam. Orient Verlag Berlin, 1912 s. 58. 48 AAA-Trkei 175, bd. -2, Telegram Pera 4 Dez. 1898. 49 Sir Ashmead Barlett, The Standard Tuesday. 13 Haziran 1899 nshasndaki ma-

45

ortaya kan yeni rekabet artlarna uyum salayamyordu. talya ucuz el emeine, Almanya ise ksmen ucuz emek, byk lde modern tekniin verdii olanaklara dayanarak dou pazarna giriyorlard. Haziran 8g8!de Berlin

gazetelerinden birinde; Cam, porselen, dme gibi maddelerde Almanya dou pazarlarnda talya ile rekabet edemiyor. Buna karlk demir-dkm mamulatnda rakipsizdir. Douda Avusturya, ngiltere, Fransa, hatta Yunanistann ticaret odalar varken, bizim yok kurmalyz diye yazlyordu30. Ksa zamanda Alman sanayii ve ticareti douda rgtlenmesini tamamlad ve ngiltere ve Fransa aleyhine bu pazarlardaki faaliyetini bytt. 1898 ylnda Osmanh mparatorluunun ngiltereden yapt ithalat 10.284.000 sterling tutarnda iken 1911 de bu rakam 9.729.690 sterline dt. Ayn dnemde Almanyadan yaplan ithalat 426.000 sterlinden 5.365.000e kmt ve daha da artacakt. 31 Almanya ve Avusturya 1890lardan sonra bir ktisad birlik halinde hareket ettiklerinden her ikisinin Osmanh mparatorluuyla olan ithalat ve ihracatndaki hzl arta gz atmak Cermen yaylmas hakknda bir fikir verecektir.Almanyaya ve Avusturyaya yaplan Osmanh hracat (3!tt) (Bin Sterlinolarak) 1890 Almanyaya Avusturyaya Toplam 766 1900 1910

>455'589 3.044

3 -233.420 6.623

'179 1-945

Bu ihtacat onar yllk devrelerde % oooe yakn bir art gstermitir. Daha ok; msr, pirin, meyva, ttn, yn. fndk, afyon ve hal gibi maddelerdir. Alman-Avusturya iktisadi blokundan yaplan ithalat, ise 1910larda Almanya ile ekonomik btnleme hzlannca, drt misli artmtr.

46

Almanya-Avusturyadan Yaplan thalat (5jb) (Bin Sterlin olarak)1890 Almanyadan 1.970 1900 1.982 1910

5 778 5-65411.432

: Avusturyadan 1-873 1 Toplam 3-43 30Berliner Tageblatl a Haziran 1878 tarihli saysndan

2-9544.936

31Percy Evans Levvin, The German Road to the East, Lodon. VVilliam Heirmann, 1916, s. 157. * Alman ticaret irketleri nemli Osmanh ehirlerinde temsicilikler kurdular, ithalat ve ihracat dorudan kontrol ettiler. Ancak ikinci adam olarak baz levantenleri kullandlar, Rfat nsov, a.e.e.. s. oq-o >?91

i J

67 "

444

1020 Km.

yollarnn en uzun ksmn dedi. 1898 ylnda Osmanl Asyasmda Ingiltere, Fransa ve Almanvann demiryol hatlarnn durumu yle idi28: ngiliz Hatlar zmir-Aydn Mersin-Adana Toplam Fransz Hatlar zmir-Kasaba Yafa-Kuds Beyrut-am am-Haleb Toplam Alman Hatlar H.Paa- zmit Izmit-Ankara Eskiehir-Konya Toplam

Almanlar Anadolunun ortasna kadar gelmilerdi. 1897 yl sonunda demiryolunun Eskiehir-Konya ksmnn Afyon zerinden Dinara kadar uzatlmas sz konusu oldu. Sultan II. Abdlhamit bunun iin yeni bir imtiyaz seve seve verdi. Osmanl-Yunan harbinde gerekli malzeme ve asker evkinde, Franszlarn kontrolndeki demiryollar ordunun taleblerini yerine getirmekte pek istekli davranmam, oysa Almanlarn kontrolndeki Anadolu demiryollar bekleneni yerine getirmiti. Yeni imtiyaz szlemesi 4 aralk 1897de trenle imzaland. Sultan, Bykeli Marschalla teekkrlerini ve Alman yatrmlarnn devam konusundaki midini belirtti137. stelik 13 Mart 1898 de karlan yeni bir irade ile Haydarpaa gar binasnn ina ve iletme imtiyaz da Almanlara verildi. Bylece Osmanh Asyasnn ticari tamaclk faaliyeti Almanlara braklm oluyordu. Eli Marschall; bu olaym alman ticareti iin bir garanti137 Bekir Stk a.g.e., . 64.

olduunu bildiriyordu Berline30. Demiryolculuk alanndaki stn Alman teknii ve inaatn

srati sade Osmanl yneticilerini deil baakalarm da bylemiti138. Bu olayn Berlindeki yneticileri yeni atlmlara tevik edecei grlecektir. Almanlarn bu hava iinde yeni imtiyazlar elde edip nfuz alanlarn geniletmeleri derhal dier devletlerin tepkisini dourdu. Deutsche bank ve Anadolu Demiryollar Kumpanyasnn elde ettii bu imtiyazlar zellikle ngilizlerin iddetli protestolarna neden oldu. Britanya Bykelisi Sir Philip Currie derhal bu imtiyaz nleme teebbsne giriti. Bykeli, Anadolu demiryollarnn imtiyaznn Dinara kadar uzatlmas, dorudan doruya, Izmir-Aydn Demiryol irketinin haklarnn inenmesidir. nk bu hat, Aydn Demiryolu irketinin nfuz blgesinden ve ngiliz ticari karlarm korumak iin elimizden geleni yaparz139 geecektir diyerek Bab- Aliyi protesto etti. Bykeli, Fransz maslahat gzarndan Pariste bu imtiyazn engellenmesi iin faaliyete geildiini de rendi. Bykelilik D ogoman Adam Bloch, Babliye protestoyu ilettikten sonra, Bykeli Padiah- n huzuruna kt. Padiahn byle bir138 1909 da G. Siemensin halefi Artlur von Guinner ngiliz yetkililere vnle Badat hatt iletmesi mkemmellikte herhangi bir Britanya demiryol iletmesinden aa kalmaz. Buna karlk tama cretleri sizdekinin varisi bile deildir demiti. Reinhard Hber, Die Bagdadbaln, Junker und Dnnhaupt Verlag, Berlin, 1943, s. 28. oven Alman tarihiliinin rnei olan eserinde yazar bu durumu Alman dehasna ve uygar atlmna! balyor. Ancak Alman teknolojisinin stnlnn, ge kurulmasnn getirdii avantajlara dayandn belirtmitik. 139 PRO-FO 78, 5102 Constantinopel, January' 13, 1898 tarihli Dragoman Adan Blochun Memorandumu-Nt-. 9, s. 79 ve Nr. 27-Const. January 14, 1898 tarihli Bykeli Philip Currienin Foreign Officee raporu s. 2-4.

imtiyaz iin sz verilmediini bildirmesiyle i rtba edildi ve Almanlara, yolu baka yne doru uzatmak dt. Byk Devletler nfuz blgeleri kavgasndan dolay Anadoluda birbirleriyle balants olmayan bir demiryolu ebekesi kuruyorlard. Byk devletlerin, balangtaki bu kavgal engellemeleri, ksa zamanda yerini anlamalara brakt. Aydn Demiryolu irketi (ngiliz) ile Anadolu Demiryollar (Alman) arasnda byle bir anlama olmad. Fakat meydandan ekilen ngilterenin yerine geen Franszlar ve Almanlar, Osmanh Asyasnm demiryol ebekesini nasl kuracaklar konusunda anlatlar. Britanya Bykelisi OConor, 24 Temmuz 1899 da hkmetine yazd raporda: Fransz Kasaba Demiryolu irketi ile Anadolu Demiryollar irketi, denecek hatlarn gzergah, genilii, vagon bykl ve tama cretleri konusunda anlatlar. Ayrca z mir-Kasaba Demiryolu irketi ile Anadolu Demiryollar biribirileri- nin dare meclislerinde ikier ye ile temsil edilecekler, Anadolu Demiryollarnda hisselerin % 4o Deutsche Bank'a % 40 Osmanh Banka- sna dier % 20 si Osmanh mali kurulularna ait olacaktr 140 Bu hkmler byk lde gerekletirildi. Nitekim Almanlar yolu Konyadan teye uzatmak iin imtiyaz alnca, Franszlar da Afyon ve Bandrmaya doru imtiyazlarn grltszce genilettiler. 25 Kasm 1899 da hattn Konyadan Badat-Basraya uzatlmas Heyet-i Vkel tarafndan kabul edildi. Ziyareti srasndaki isteklerinin yerine getirilmesinden holanan II. Wilhelm, Sultan Abdlha mide bir teekkr telgraf ekti.141 Byk projenin Almanlar tarafndan gerekletirilmesi konusu tartmal olarak kabul edilmiti. D evreler kadar, ynetici evrelerde de bu ie kar olanlar vard. Sultan II. Abdiilhamid, konu Heyet-i Vkelda tartlrken, konuulanlar hakknda annda rapor alyordu. Zaman zaman bizzat arlm koyarak tartmalara yn vermi ve karar bu sayede olumlu kmtr. 13 Aralk 1899 da Nafa Nazr Zihni Paa ve Deutsche Bank genel mdr G. Siemens arasnda, Almanyann Osmanh lkelerindeki iktisadi egemenliini perinleyen n imtiyaz anlamas imzaland.35 16 Ocak 1902 de de Osmanl - Anadolu Demiryollar Kumpanyas mdr Kurt ander ve Nafia Nazr Zihni Paa'nn hazrlad kesin imtiyaz anlamas Padiah tarafndan imzaland. Badat hatt tmyle gerekletirilc- mese bile, Alman nfuzunun zirveye kt, bu anlamada grlyordu. Bu yeni hattn gereklemesi halinde, Osmanh-Anadolu Demiryollarndaki hissedarlarn yolun yeni blmnde ilgileri olmamas gerekli grld. Yeniden, 15 milyon frank sermayeli Badat Demiryolu Kumpanyas kuruldu (5 Mart 1903). Yeni irketin % 10 sermayesi Anadolu Demiryollar Kumpanyasna aitti. Onbir yeli Direktrler Heyetinde ye Anadolu Demiryollarndan, ye de Osmanh vatanda olacakt. Bylece irketin OsmanlAlman nitelii korunmak isteniyordu. Yeni irkete Dr.Kari Helfferich, genel mdr tayin edildi.140 PRO-FO 78-5102 Commmial-Confidmtial, Bykeli O Conor'un Foreign Officee Raporu, Cost. July 24/ 1899, s. 277-279 141 Rathmann, a.g.e., s. 83.

Helfferich Almanyann yeni politikasn uygulayanlar arasnda sekin yeri olan bir iktisat idi. Avrupa sanayi devrimi srasnda demiryollarnn yapmnda devlet desteinin bulunmas pek yaygn bir gelenek olmutu. Yatrm zorluklar, trafiin youn olmad blgelerde halkn ilk anda demiryol ulamna almasn beklemek gibi nedenler bunu gerektiriyordu. zellikle Rusya ve Almanya, devlet desteiyle demiryol inasnn tipik rneklerini vermilerdir. Badat hatt da bu anlamda en ok devlet destei gerektiren bir projeydi. 1903 Anlamas artlarna gre, hkmet, inaatn finansmanna hemen katlacakt. Her kilometre yol iin, hkmet nominal deeri 275.000 frank olan Osmanh tahvilleri karacakt. Bu tahvillerin karl olarak, demiryol iletmesinin gayrimenkulleri ipotek edilecekti. Tahvillerin faizi iin, Dyun-u Umumiye idaresi, hattn geecei vilayetlerin bir ksm gelirlerini (genellikle ar vergisi) teminat akesi olarak gsterecekti. Bundan baka hattn geecei miri arazi irkete bedelsiz devrediliyordu. irket, hat boyundaki mir ormanlarn kerestesini kullanacak, madenleri, ta ocaklarn iletecek ve hatta arkeolojik kazlar yapma imtiyazna sahip olacakt.142 Gene, demiryol yapm ve bakm iin gerekli malzeme gmrksz olarak gelecekti. Nihayet, Badat ve Basrada limanlar yapmak imtiyaz da irkete tannd. Bu anlamaya bakldnda, Badat hattnn bir Alman koridoru olduunu sylemek mmkndr, imtiyazn sresi 99 yld. Ancak Osmanh Hkmeti kurulu sermayesi iin teminat gsterecek durumda deildi. Daha 1903 ylnda hat Konya ve Ereliye uzatlrken, kilometre garantisi olarak Urfa Sanca ve Aydn Vilayeti arnn karlk gsterilmesi istenmi, ancak, bu Sadrazamlk ve Ticaret-Nafa Nezareti arasnda bir srtme konusu olmutu37. Yeni imtiyaz iin Almanlar, gmrk gelirlerine el atmak istediler ve gmrk resimlerinin % 11 den % 15 karlmasn nerdiler. Bu da dier byk devletlerin protestolarna neden oldu.38 Sonunda i gene ar gelirlerine el atmaya kald. Nisan 1903 de Badat projesinin ilk blm saylan ve yapmna balanan Konya- Ereli hatt iin, Konya, Halep ve Urfa arma el kondu.143 Bu olay Ingiltere ve Rusya protesto ettiler. Tamamen iilerine ait bir mali ilemin d devletlerce protestosunun hukuki dayana, Osmanh Devletinden alacakl devlet olmakt. zellikle Rusya, btn gelirlerin teminat akesi olarak irkete tahsisinden dolay, kendi alaca harb tazminatnn tehlikeye dtn ileri srd. Tabii hattn yapm ilerledike, alacakllarn gelir kaynaklarna ait szde endieleri de artacakt. Rosa Luxemburg, olay; ilkel tarm ekonomisine dayal bir lke besleyemeyecei bir demiryol sistemine teminat akesi deyerek gnden gne harap olacaktr diye zetliyordu144142 E. Earl Mead, a.g.e., s. 83-85 ve 94-98 143 Rathmann, a.g.e., s. 89 144 a.g.e. s. 90, R. Luxemburg, Gesammelte IVerke, Bd. I Dictz Verl