Univerzitet u Tuzli

Ekonomski fakultet u Tuzli

Seminarski rad iz predmeta

RAZVOJ EKONOMSKE MISLI

Austrijska ekonomija I Mizes i HayekMentor:

Studenti:Dr. sc. Zijad Dafi, vanredni profesor

Sanela Muharemovi,I-2836/11

Damir Muratovi,I-2827/11

Tuzla, novembar, 2012.SADRAJ

1UVOD

21.NASTANAK AUSTRIJSKE KOLE

21.1.Prethodnici

31.2.Karl Menger

41.3.Formiranje kole

62.LUDVIG FON MIZES

113.MIZES O PREDMETU I METODI EKONOMSKE NAUKE

113.1.Ekonomija kao grana prakseologije

143.2.Kritika historicizma i pozitivizma

174.FRIEDRICH FON HAYEK

195.HAJEK O PREDMETU I METODI EKONOMSKE NAUKE

215.1.Hajekova metodoloka pozicija

246.PARALELE AUSTRIJANCI I ALTERNATIVNE KOLE

30ZAKLJUAK

31LITERATURA

UVODAustrijska kola ekonomske misli traje due od jednog vijeka. U ovom seminarskom radu upoznat emo se sa nastankom, razvojem i kljunim analitiarima austrijske kole od njenog nastanka do danas. O osnovnim idejama koje su zastupali predstavnici austrijske ekonomske kole, kao i o kljunim doprinosima ovog pravca unapreenju ekonomske teorije u nekoliko njenih segmenata, bie vie rijei u poglavljima koja slijede. Na samom poetku potrebno je napomenuti da izraz austrijska kola ne bi trebalo razumijevati kao geografsku odrednicu kole, ve kao odrednicu za temeljne ideje koje dijele njeni pripadnici. Fric Mahlup, inae jedan od uticajnih austrijanaca, naglaava da austrijska kola nije nikakva akademska institucija, ve nain razmiljanja, specifina tehnika ekonomske analize, zapravo jedan poseban istraivaki program. U krajnjoj liniji, rije je o konzistentnom teorijskom sistemu koji se bitno razlikuje od ostalih ekonomskih kola. Ako uopte ima smisla vremenski odreivati kada je nastala austrijska kola, onda je to nesumnjivo bio vremenski period izmeu 1884. i 1889. godine.Popularnost ideja ove kole i njen uticaj na ekonomsku nauku vremenom su se mijenjali. Nije teko primjetiti sljedeu tendenciju: formiranje kole i rast njene popularnosti krajem devetnaestog vijeka i tokom prvih decenija dvadesetog vijeka, zatim nagli pad populamosti i uticaja u vrijeme kejnzijanske revolucije kada je izgledalo da se kola denitivno ugasila i, konano, novi rast popularnosti i uticaja tokom osamdesetih godina prolog vijeka, koji traje do danas.

U sklopu ovog rada skrenut emo panju na nekoliko velikih analitiara koji se mogu smatrati prethodnicom austrijske ekonomske teorije, a zatim emo se usredsrediti na osnivae ove kole u pravom smislu rijei.Seminarski rad se sastoji iz 6 tematski povezanih cjelina kojima smo teili predstaviti ovu tematsku cjelinu na to zanimljiviji i to razumljiviji nain za itatelja. U prvom dijelu rada, odnosno prvom poglavlju govorimo uopteno o nastanku austrijske kole i njenim osnovnim karakteristikama. Drugi dio rada obuhvata jednog od predstavnika austrisjke kole, Ludvig Fon Mizesa, te u treem poglavlju detaljno opisujemo njegov stav prema predmetu i metodama ove ekonomske nauke. etvrti i peti dio rada se odnose na drugog velikog predstavnika austrijske kole, Friedricha Fon Hayeka i njegova stanovita vezana za ovu ekonomsku oblast. U posljednjem, estom dijelu rada, predstavili smo meusobne veze izmeu austrijske kole i drugih alternativnih kola, meu kojima smo istakli paralele i kljune razlike neoklasike, kejnzijanskih shvatanja i austrijske kole.

1. NASTANAK AUSTRIJSKE KOLEU historiji ekonomske misli i analize opteprihvaeno je miljenje da se u periodu od 1870. do 1873. godine dogodio veliki prevrat u ekonomskoj teoriji (neki ga s punim pravom nazivaju revolucijom) kada je, bez ikakve sumnje, otvoreno jedno potpuno novo poglavlje u njenom razvoju. Pojedini analitiari ak smatraju da je to jedan od najznaajnijih datuma u historiji ekonomske misli uopte. Da podsjetimo, u to vrijeme nastala je teorija granine korisnosti, kao rezultat potpuno nezavisnih istraivanja trojice uticajnih ekonomista: Karla Mengera, Stenlija Devonza i Leona Valrasa.

Devonzova knjiga je bila pre svega reakcija protiv ekonomske teorije Dejvida Rikarda i Dona Stjuarta Mila. S druge strane, Mengerova teorija bila je u suprotnosti sa stavovima njemake mlae hhistorijske kole, koja je opet bila suprotna Rikardovoj teoriji. Nove ideje koje su dramatino i trajno izmijenile ekonomsku nauku nisu nastajale na ledini.

1.1. Prethodnici

Da bismo bolje razumjeli ideje koje su zastupali i promovisali analitiari ove kole, neophodno je imati u vidu sliku ire pozomice, odnosno kontekst u kojem su djelovali. Ovakav pristup emo primjenjivati ne samo pri upoznavanju sa osnivaima kole, ve i pri predstavljanju kljunih ideja kasnijih austrijanaca.

Prethodnici austrijske kole mogu se traiti i pronai kako u daljoj tako i u blioj prolosti. Pojedini uticajni historiari ekonomskih ideja smatraju da se kao nesumnjivi prethodnici ovog pravca mogu oznaiti italijanski ekonomista Galijani (Ferdinando Galiani, 1728-1787) i francuski ekonomista Kondjak (Etiemie Bonnot de Condillac, 1714-1780), koji su svoje kljune radove objavili sredinom osamnaestog vijeka, kao i Ogist Valras (Auguste Walras, 1801-1860), inae otac mnogo poznatijeg Leona Valrasa, i Dipui (Jules Dupuit, 1804-1866) koji su svoje kljune radove objavili u prvim decenijama devetnaestog vijeka. Rije je o autorima koji su korisnost dobra dovodili u vezu sa njegovom retkou, a uoili su i manje ili vie koncizno izrazili i zakon opadajue granine korisnosti.Savremeni panski ekonomista Huerta de Soto (Jesus Huerta de Soto) u svojim radovima posebno istie pripadnike jezuitske kole sa Univerziteta iz Salamanke kao vane prethodnike austrijske teorije. Rije je o radovima takozvanih kasnih sholastiara koje je Jozef umpeter u svojoj Historiji ekonomske analize nazvao prvim pravim ekonomistima. Izmeu ostalog, zalagali su se za zatitu svojinskih prava, za slobodnu trgovinu i slobodu ugovaranj a, a bili su i nepokolebljivi protivnici kontrole cijena. U svojim radovima oni su dokazivali da pravedna cijena nije nita drugo do cijena koju odreuje trite.

Pored pomenutih imena, u nekim pregledima historije ekonomskih ideja meu prethodnike austrijanaca ubrajaju se i francuski ekonomista Riard Kantijon (Richard Cantillon, 1680-l734), njemaki ekonomista Herman Hajnrih Gosen (Hermann Heinrich Gossen, 1810-1858), kao i francuski ekonomista Frederik Bastija (Claude-Frederic Bastiat, 1801-1850).

Svoju uvenu knjigu Opta rasprava o prirodi trgovine Riar Kantij on je napisao oko 1730. godine na engleskom jeziku. Sam Kantijon je rukopis preveo na francuski i ta verzija je kruila meu njegovim prijatelj ima. Prvi put djelo je objavljeno 1755. godine. Kantijon, koga Rotbard smatra stvarnim ocem moderne ekonomske nauke, imao je jasnu viziju trita kao preduzetnikog procesa, a kao poduzetnike je oznaavao sve one trine uesnike koji moraju da donose odluke uz poznate trokove, ali uz nepoznate budue cjene proizvoda. Pored toga, Kantij on je uoio da porast koliine novca u privrijedi dovodi do promjene odnosa cijena (mijenjaju se relativne cjene), da se ovaj dodatni novac postepeno iri kroz sistem, kao i da su u povoljnijem poloaju oni koji ga dobiju ranije (neke od ovih ideje ukljuene su u austrijsku teoriju privrijednih ciklusa o emu emo detaljnije govoriti kasnije).

Pomenuti analitiari (ali i neki drugi koji ovom prilikom nisu pomenuti) nesumnjivo su unapredili teoriju vrijednosti, ali ipak nisu bili u stanju da formiraju konzistentan teorijski sistem koji bi poivao na nekoliko temeljnih naela koja se meusobno dopunjuju i podupiru. Taj sloeni posao izgradnje konzistentne ekonomske teorije obavio je Karl Menger.

1.2. Karl Menger

v Kao zvanini datum roenja austrijske kole uzima se 1871. godina. Tada je objavljena knjiga Grundsiitze der Volkswirtschaftslehre (Naela ekonomske nauke, u daljem tekstu Naela) Karla Mengera (Carl Menger, 1840-1921). Mengera inae nazivaju Adamom Smitom austrijske kole. U vrijeme kada je Karl Menger studirao, politika ekonomija se na austrijskim univerzitetima prouavala u okviru studija prava, to je predstavljalo dio tradicije tadanjih njemakih univerziteta. Nesumnjiva je injenica da je snaan uticaj na Mengera imalo djelo velikog njemakog ekonomiste Karla Hajnriha Raua. Imamo u vidu uveni Rauov Udbenik politike ekonomije koji je gotovo pola vijeka bio kljuni udbenik politike ekonomije na najboljim njemakim univerzitetima. Pomenimo i to da su njemaki ekonomisti prve polovine 19. vijeka unijeli nekoliko novih momenata u ekonomsku analizu (na primjer, preduzetnitvo). Nakon odbranjenog doktorata Menger se snano zainteresovao za problem odreivanja cijena i za politiku ekonomiju u cjelini. U to vrijeme poeo j e intenzivno da radi na pomenutoj knjizi.

ta je Mengerova ekonomska teorija unijela kao novinu? Klasina politika ekonomija objasnila je uticaj ponude na formiranje cijena, dok je tranju posmatrala kao zadatu (ona se podrazumijevala). Takvo zanemarenje tranje bilo je posljedica analize dugog roka kada uslovi ponude odluujue utiu na traenu cjenu.

Menger se poduhvatio zadatka da detaljno objasni i stranu tranje. To je znailo potpuno drugaije ishodite analize u odnosu na klasinu kolu. Menger je poao od stava da je u sreditu kako teorije cijena tako i ekonomske teorije u cjelini upravo ljudska akcija. Rijeju, smatrao je da bez prouavanja ponaanja pojedinaca koji neprekidno nastoje da unaprede svoje blagostanje nije mogue razumijeti ekonomske pojave i procese. Pojedinac, odnosno njegovo ponaanje i rad, predstavlja za Mengera ishodite ekonomske analize (ovakav pristup Jozef umpeter je kasnije oznaio kao metodoloki individualizam).

Kao osnovni cilj svoje analize Menger navodi namjeru da objasni kako se cjene formiraju u stvarnom ivotu (tu je pored cijena proizvoda mislio i na nadnice, kamatu i rentu). Preciznije, njegov cilj je bio utvrdivanje uzrone veze izmeu subjektivne vrijednosti koja rukovodi izborima pojedinaca i objektivnih cijena. Skoro polovina Naela posveena je predstavljanju, da tako kaemo, analitikog aparata koji e doprineti ostvarenju ovog osnovnog zadatka. Ovakav analitiki pristup nije prihvatala lozanska kola. Naime, Leon Valras nije prihvatao analitiki kontekst uzrok-posljedica, ve je razvijao grandioznu ideju o sloenom trinom sistemu koji ine brojna i meusobno povezana trita i koji se strukturalno moe opisati sistemom simultanih jednaina. U tom sluaju ne moe se govoriti o tome da jedna varijabla uzrokuje drugu, ve se njihove ravnotene vrijednosti odreuju istovrijemeno. Rije je o uvenoj teoriji opte ravnotee.

Koliki je bio znaaj pomenute Mengerove knjige za dalji razvoj ekonomske nauke najbolje se moe ilustrovati stavom uvenog vedskog ekonomiste Knuta Viksela (Knut Wicksell, 1851-1926) koji tvrdi da poslje Rikardovih Naela politike ekonomije i oporezivanja nijedna knjiga nije imala tako snaan i trajan uticaj na razvoj ekonomske nauke kao Mengerova Naela. Ludvig fon Mizes je u jednom od svojih priloga posveenih objanjenju globalnog idejnog konteksta nastanka austrijske kole primjetio da do kraja sedamdesetih godina 19. vijeka zapravo i nije bilo nikakve austrijske kole. Postojao je samo jedan ovjek Karl Menger.

1.3. Formiranje kole

U narednoj deceniji stvari su se promjenile. Pojavili su se sljedbenici. U svega par godina pojavilo se nekoliko vanih i uticajnih knjiga koje su, svaka na svoj nain, dodatno uvrstile (razvile) Mengerovu teoriju. Tako neto je bilo mogue s obzirom na injenicu da su Mengerova Naela bila pravi zlatni rudnik originalnih, podsticajnih i, to je posebno vano, upotrebljivih ideja. Pomenuemo samo nekoliko kljunih i, u bilo kojem detaljnijem prouavanju austrijske teorije, nezaobilaznih radova.

Eugen fon Bem-Baverk (Eugen Ritter von Bhm-Bawerk) 1881. godine je objavio prvi dio knjige Kapital und Kapitalzins (Kapital i kamata) pod naslovom Geschichte und Kritik der Kapitalzinstheorien (Hhistorija i kritika teorija kamate), a Fridrih fon Vizer je 1884. godine objavio Ursprung und Hauptgesetze der wirtschaftlichen Wertes (Poreklo i osnovni zakoni ekonomskih vrijednosti). Po obilju novih (i izuzetno znaajnih) knjiga posebno se izdvaja 1889. godina. Naime, te godine Bem-Baverk je objavio drugi tom pomenute knjige pod naslovom Positive T heorie des Kapitals (Pozitivna teorija kapitala), a Vizer knjigu Natrlicher Wert (Prirodna vrijednost). Iste godine objavljeno je jo nekoliko vanih knjiga, u irim krugovima manje poznatih autora, koje neemo pominjati.

Ako uopte ima smisla vremenski odreivati kada je nastala austrijska kola, onda je to nesumnjivo bio vremenski period izmeu 1884. i 1889. godine. Dakle, predstavnici stare austrijske kole su, pored Karla Mengera, Fridrih fon Vizer i Eugen fon Bem-Baverk (da ne bude zabune, oni nisu bili direktni Mengerovi uenici). U razliitim pregledima historije ekonomskih ideja mogu se pronai i razliite klasifikacije pripadnika austrijske kole. Tako se u jednom djelu ove literature kao druga generacija austrijanaca oznaavaju autori koji su bili aktivni u periodu od 1880. do 1910. godine. Pored ve pomenutih izvornih austrijanaca, tu su i vedski ekonomista Knut Viksel (koji je u ovo vrijeme pisao i objavljivao na njemakom jeziku), kao i u irim krugovima manje poznati Emil Saks.

Kakav je bio uticaj pomenutih analitiara na njemakom govornom podruju i izvan njega? Uticaj osnivaa austrijske kole na razvoj ekonomske misli, kao i na sadraje ekonomije na njemakim univerzitetima, u narednim decjenijama nije, takorei, ni postojao. Tako e stavovi metodolokog individualizma i prakseolokog subjektivizma, odbacivanje etatizma i pozitivizma, dugo vrijemena ostati strano tjelo za dominirajui pravac ekonomske nauke u Njemakoj. S druge strane, uticaj ove kole van njemakog govornog podruja e se postepeno pojaavati. Potrebno je dodati da ni ovo jaanje uticaja nije bilo vezano sa Mengerovim radom. Kako je umesno konstatovao Dord Stigler, u anglosaksonskim zemljama Karl Menger je bio uven, ali je njegova knjiga (ima u vidu Naela) slabo itana. Istu tezu iznosi i Hajek (u prilogu koji je objavljen kao predgovor izdanju Naela u okviru Mengerovih sabranih dela) u svojoj ocjeni Mengerovog uticaja izvan njemakog govornog podruja. Mengerova slava bila je zapravo posljedica radova njegovih velikih saradnika i sledbenika Vizera i Bem-Baverka. To je, smatra Stigler, bila velika nepravda jer je, prema njegovom miljenju, Mengerova teorija bila u mnogim aspektima superioma u odnosu na teoriju njegovih sledbenika. Kljuni Mengerovi radovi su na engleski jezik prevedeni tek pedesetih godina dvadesetog vijeka.

Zanimljivo je pomenuti i to da je poetkom dvadesetog vijeka uticaj ove kole bio mnogo vei meu amerikim ekonomistima nego meu ekonomistima u Evropi. Ekonomisti u ijem radu se osjetio snaan uticaj ideja i stavova austrijanaca su :

Klark (John Bates Clark, 1847-1938),

Fier (Irving Fisher, 1867-1947),

Grin, (David J. Green), Dejvenport (Herbert J. Davenport, 1881-1931),

Feter (Frank A. Fetter, 1868-1949),

tako da se u ekonomskoj literaturi susree i prikladan izraz ameriki austrijanci.

Ludvig fon Mizes tvrdi da je sam izraz austrijska kola pogrean. Prema njegovom sudu, ni Menger ni Bem-Baverk nisu imali za cilj da formiraju bilo kakvu kolu miljenja. Oni nisu stvarali od svojih studenata i sljedbenika mislioce po kalupu koji e dosledno ponavljati ono to uju i naue od svojih uitelja. Njima je bilo potpuno jasno da se kreativni umovi ne mogu planski organizovati oko nekog jedinstvenog i nepromjenjivog idejnog cilja. Oni se ak nisu trudili ni da promjoviu (danas bi se reklo reklamiraju) svoju teoriju. Njihova pozicija je bila sasvim drugaija: oni su smatrali da je jedini nain da neka nauna ideja pokae svoju superiornost u odnosu na ostale, to da se

Sve primjedbe i sugestije otvoreno analiziraju i pobijaju. Tako da nije sluajno da su i njihova univerzitetska predavanja u velikoj mjeri bila organizovana kao otre debate o kljunim temama u ekonomskoj teoriji. Austrijanci prve generacije nisu bili samo veliki akademski ekonomisti, ve su aktivno uestvovali i u praktinom privrijednom ivotu i to na najviem nivou. Menger je bio jedna od kljunih linosti u monetarnoj reformi Dvojne monarhije devedesetih godina devetnaestog vijeka, Bem-Baverk je tri puta bio ministar nansija, a Vizer je obavljao dunost ministra trgovine.

2. LUDVIG FON MIZES

Jedan od najpoznatijih ekonomista i socijalnih filozofa dvadesetog stoljea, Ludwig von Mises (Ludwig von Mises) je tijekom svog dugog i produktivnog ivota razvio potpunu deduktivnu ekonomsku znanost zasnovanu na temeljnom aksiomu da pojedinana ljudska bia svrsishodno rade da bi ostvarili eljene ciljeve. Iako je njegova ekonomska analiza "vrijednosno neutralna" - u smislu da je za analizu nebitno koje su vrijednosti ekonomista, Mises je zakljuio da je za ljudsku rasu laissez-faire jedina dugorono odriva ekonomska politika, sa slobodnim tritem i neogranienim koritenjem prava privatne svojine, gdje je vlast strogo ograniena na obranu sigurnosti osoba i vlasnitva u okviru njene teritorije.

Mises je uspio pokazati:

da je irenje slobodnog trita, podjele rada i privatnog ulaganja kapitala jedini put ka napretku i procvatu ljudske rase;

da je socijalizam katastrofalan za modernu ekonomiju jer odsusta privatne svojine nad zemljom i kapitalnim dobrima onemoguava bilo kakvo racionalno odreivanje cijena ili procjenu trokova i

da je intervencija vlasti, pored toga to ograniava i sakati trite, kontraproduktivna i kumulativna i da neizbjeno vodi u socijalizam ako se ne ukinu sve vrste intervencija.

Drei se ovog stavka i neoborive istine nasuprot itavog stoljea posveenog etatizma i kolektivizmu, Mises je postao poznat po beskompromisnom inzistiranju na neinflatornom zlatnom standardu i laissez-faire-u.

Iako mu je praktiki bilo onemogueno da se zaposli na bilo kojem sveuilitu u Austriji, a kasnije iu Sjedinjenim Dravama, Mises je ivio i drao se svojih stavova sa stilom. Kao glavni ekonomski savjetnik austrijske vlade tijekom 1920-ih, Mises je gotovo samostalno usporio inflaciju u Austriji; razvio je svoj vlastiti "privatni seminar" koji je privukao istaknute mlade ekonomiste, sociologe i filozofe diljem itave Europe. Kao temelj "neo-austrijske kole" ekonomije, Mises teorija poslovnog ciklusa koja je za inflaciju i periodine depresije okrivila inflatorne bankarske kredite ohrabrivane od Centralnih banaka, prihvaena je od veine mlaih ekonomista u Engleskoj ranih 1930-ih kao najbolje objanjenje Velike depresije.

Poto je pobjegao od nacista u Sjedinjene drave, Mises nastavlja svoj rad tamo. Tijekom dva desetljea predavanja, on inspirira nastanak Austrijske kole u Sjedinjenim dravama. Godinu dana nakon nje-gove smrti 1973. godine, njegov najpoznatiji sljedbenik, F. A. Hajek, nagraen je Nobelovom nagradom za ekonomiju za svoj rad na daljnjem razvoju Mises teorije poslovnog ciklusa tijekom kasnih 1920-ih i 1930-ih .Mises je roen 29. septembra 1881. godine u gradu Lemberg (sada Lvov) u Galiciji, gdje je njegov otac, beki graevinski inenjer zaposlen na austrijskoj eljeznici tada bio na slubi. Mises roditelji bili su iz poznatih bekih obitelj; ujak njegove majke, dr. Joakim Landau, bio je poslanik Liberalne partije u austrijskom parlamentu.

Na Sveuilite u Beu upisao se poetkom stoljea s ljeviarskim intervencionistikim idejama. Mladi Mises ubrzo je otkrio Principe ekonomije Karla Menger, temeljno djelo austrijske kole ekonomije i ubrzo prihvatio austrijski naglasak na individualno djelovanje za osnovnu jedinicu ekonomske analize a ne na nerealne mehanicistiki jednadbe, kao i vanost ekonomije slobodnog trita.

Mises je postao istaknuti post-doktorant na uvenom seminaru velikog austrijskog ekonomiste Eugena fon Bem-Baverka (meu ijim brojnim postignuima je i potpuno pobijanje Marksove radne teorije vrijednosti).

Tijekom ovog razdoblja, u svom prvom velikom dijelu, Teorija novca i kredita (1912), Mises postie neto to je bilo smatrano nemoguim: integriranje teorije novca u opu teoriju marginalne korisnosti i cijene (to bi se sada zvalo integriranje "makroekonomije" u "mikroekonomiju"). Poto su Bem-Baverk i ostale austrijske kolege odbili prihvatiti Mizesovu integraciju i tako ostali bez monetarne teorije, Mises je jedino preostalo da se izdvoji i osnuje neo-austrijsku kolu.

U svojoj monetarnoj teoriji Mises je oivio davno zaboravljen princip britanske valutne kole, iroko prihvaen do 1850-ih, da drutvo nema nikakve koristi od poveanja novane mase, da poveanje novane mase i bankarskog kredita izaziva samo inflaciju i poslovne cikluse i da prema tome politika monetarne vlasti treba biti odravanje ekvivalenta 100-postotnog zlatnog standarda.

Mises je ovom stavu dodao i elemente teorije poslovnih ciklusa: da ekspanzija bankarskih kredita, pored izazivanja inflacije, ini depresije neizbjenim jer izaziva "promaene investicije", tj. navodi poslovne ljude da previe investiraju u kapitalna dobra "vieg reda" (strojevi alate, graevine, itd..) a premalo u potroaka dobra.

Problem je u tome to inflatorni bankarski krediti, kada se pozajmljuju privrednim organizacijama, imaju efekte pseudo-tednje i navode poslovne ljude da vjeruju da je vie uteevine na raspolaganju za ulaganje u proizvodnju kapitalnih dobara nego to su potroai zaista spremni tedjeti. Stoga inflatorni rast mora biti praen recesionim padom, koji postaje bolan ali neophodan proces kroz koji trite likvidira loe investicije i ponovo uspostavlja strukturu investiranja i proizvodnje koja najbolje odgovara eljama i zahtjevima potroaa.

Mises i njegov sljedbenik Hajek razvili su ovu teoriju poslovnih ciklusa tijekom 1920-ih i na temelju ove teorije Mises je bezuspjeno upozoravao da je izvikano "Novo doba" vjeitog napretka 1920-ih velika prevara i da e neizbjean rezultat biti juri na banke i depresija. Kada je pozvan da predaje na londonskoj Ekonomskoj koli 1931. godine, od strane utjecajnog polaznika Mizesovog privatnog seminara Lionela Robbinsa, Hajek je pridobio veinu mladih engleskih ekonomista za ovaj nain razmiljanja. Ovo uenje bilo je u suprotnosti sa pogledima Johna Mejnarda Kejnza i njegovih uenika sa Kembrida; iako je potpuno pobio Kejnzovu Raspravu o novcu, Hajek je ipak izgubio bitku i veinu sljedbenika u naletu kejnzijanske revolucije koja je zahvatila svijet ekonomije po objavljivanju Kejnz Ope teorije 1936. godine.

Preporuke za tretiranje problema poslovnih ciklusa Mises-Hajeka s jedne i Kejnza s druge strane bile su dijametralno suprotne. Mises je preporuivao trenutano ukidanje svih bankarskih kredita i monetarne ekspanzije tijekom razdoblja rasta; a tijekom recesije savjetovao je strogi laissez-faire, koji e omoguiti najbru moguu stabilizaciju.

I ne samo to: za Mises su najgori oblici intervencije umjetno odravanje cijena ili plaa (to izaziva nezaposlenost), poveavanje ponude novca ili poveavanje dravnih izdataka da bi se stimulirala potronja. Za Mises recesija je problem niske razine tednje i visoke potronje i zato je vano da se ohrabri tednja i tedljivost a ne suprotno; isto tako, da se smanje dravni izdaci a ne da se poveaju. Oigledno je da su Mises stavovi od 1936. godine na dalje u potpunoj suprotnosti s modernom makroekonomskom politikom u cijelom svijetu.

Socijalizam-komunizam trijumfovao je u Rusiji i dobrom dijelu Europe tijekom i nakon Prvog svjetskog rata, to je navelo Mises objaviti uveni lanak "Ekonomski raun u socijalistikim zemljama" (1920) u kojem je pokazao da je nemogue da socijalistiki planeri isplaniraju moderni ekonomski sustav; tovie, svaki pokuaj stvaranja umjetnog "trita" bie neuspjean jer stvarni sustav cijena i trokova zahtijeva razmjenu vlasnikih prava odnosno privatnu svojinu nad sredstvima za proizvodnju.

Ovaj lanak Mises je kasnije razvio u svoju knjigu Socijalizam (1922) a ova sveobuhvatna filozofska i socioloka, a takoer i ekonomska kritika i danas je najkompletnija i najrazornija kritika socijalizma ikada napisana. Mizesov Socijalizam naveo je mnoge istaknute ekonomiste i socijalne filozofe napustiti socijalistike poglede, ukljuujui Hajeka, nemca Wilhelma Repkea i engleza Lionela Robbinsa.

U Sjedinjenim Dravama, publiciranje engleskog prijevoda Socijalizma provuklo je pozornost istaknutog ekonomskog novinara Henrija Hezlita, iji je prikaz knjige u New York Timesu naveo jednog od najpoznatijih i najuenijih simpatizera komunizma u Americi u to vrijeme, J. B. Metjuza prihvatiti Mizesov stav i usprotivi se svim oblicima socijalizma.

Socijaliste diljem Europe i Sjedinjenih Drava zabrinjavao je problem ekonomskog rauna u socijalizmu tijekom petnaest godina i konano su problem proglasili rjeenim kada je publiciran model "trinog socijalizma" poljskog ekonomiste Oscara Langea 1936. godine. Lange se vratio u Poljsku nakon Drugog svjetskog rata da bi pomogao u planiranju poljskog komunizma. Kolaps socijalistikog planiranja 1989. godine u Poljskoj i drugim komunistikim zemljama doveo je etablirane ekonomiste svih ideolokih usmjerenja (svi do jednog bili su pristalice Langeovog "rjeenja") u vrlo neugodan poloaj.

Neki istaknuti socijalisti, primjerice Robert Hajlbroner, imali su dovoljno hrabrosti da javno priznaju da je "Mises bio u pravu" sve vrijeme. (Fraza "Mises je bio u pravu" bila je naziv panel-diskusije na godinjem sastanku junjakog udruenja ekonomista 1990. godine u New Orleansu.

Ako je socijalizam ekonomska katastrofa, intervencija vlasti nee donijeti rezultat i neizbjeno vodi u socijalizam. Mises je ove zakljuke iznio u knjizi Kritika intervencionizma (1929) a svoju politiku filozofiju laissez-faire liberalizma u knjizi Liberalizam (1927).

Pored toga to se usprotivio svim politikim trendovima dvadesetog stoljea, Mises se sa istim arom i elokvencijom borio s onim to je smatrao pogubnim dominantnim filozofskim i metodolokim trendovima, u ekonomici i drugim disciplinama. Ovo je ukljuivalo pozitivizam, relativizam, istoricizam, polilogizam (ideja da svaka rasa i pol imaju svoju vlastitu "logiku" i da stoga ne mogu komunicirati sa drugim skupinama) i sve oblike iracionalizma i pobijanja objektivne istine. Mises je takoer razvio ono to je smatrao odgovarajuom metodologijom ekonomske teorije - logiku dedukciju iz oiglednih aksioma, koju je nazvao "prakseologijom", a otro je kritizirao rastuu tendenciju ekonomije i drugih disciplina da se prakseologija i povijesno shvaanje zamjene nerealistino matematikim modelima i statistikim manipulacijama.

Nakon emigracije u Sjedinjene Drave 1940. godine, dvije Mises knjige postale su vane i utjecajne. Njegova knjiga Svemona vlast (1944) bila je prva koja je pod znak pitanja stavila tada vrlo rairen marksistiki stav da su faizam i nacizam svojim nacijama nametale "klase kapitalista". Njegova Birokratija (1944) je jo uvijek neprevaziena analiza razloga zato je funkcioniranje vlasti uvijek "birokratsko" i pati od svih boljki birokracije.

Mizesovo najmonumentalnije dostignue je djelo Ljudsko djelovanje (1949), prva sveobuhvatna rasprava o ekonomskoj teoriji napisana poslije Prvog svjetskog rata. U ovom dijelu Mises primjenjuje vlastitu metodologiju i program istraivanja i temelji sveukupnu strukturu ekonomske teorije na svojim deduktivnim "prakseolokim" principima. Objavljena u eri u kojoj su i ekonomisti i dravne vlasti potpuno posveeni etatizma i kejnzijanskoj inflaciji, Ljudsko djelovanje je knjiga koju ekonomisti nisu itali. Konano, 1957. godine Mises je objavio svoje posljednje vano djelo, Teorija i povijest, u kome pored pobijanja marksizma i historicizma objanjava osnovne razlike i funkcije teorije i povijesti u ekonomiji i drugim disciplinama ljudskog djelovanja.

U Sjedinjenim Dravama, kao iu svojoj rodnoj Austriji, Mises nije uspio da nae plaeno mjesto na sveuilitu. Na Njujork sveuilitu, gdje je predavao od 1945. pa sve do pen-zi-o-ni-sa-nja u 88. godini ivota 1969. godine, radio je kao gostujui profesor, a plau je dobivao od konzervativno-libertarijanskog Vilijem Volker fonda do 1969. godine, a nakon toga od konzorcija zaklada za slobodno trite i od poslovnih ljudi. Unato neprijateljske atmosfere, Mises inspirira sve veu skupinu studenata i potovalaca, ohrabruje njihove studije i nastavlja svoj izuzetno produktivan rad.

Mises takoer podravaju i sa njim surauju potovaoci slobodnog trita i libertarijanizma. Od njenog osnivanja 1946. godine pa do kraja ivota, Mises je bio lan Zaklade za ekonomsko obrazovanje u Irvington Hudson, drava New York; takoer je tijekom 1950-ih godina bio savjetnik za ekonomiju u Nacionalnom udruenju proizvoaa (NAM) sa ijim je laissez-faire krilom suraivao dok ono na kraju nije potopljeno valom "prosvijeenog" etatizma.

Kao pristaa slobodne trgovine i klasini liberal u tradiciji Kobdena, Brajt i Spencera, Mises je bio libertarijanac, zagovornik razuma i individualne slobode u privatnoj kao iu ekonomskoj sferi. Kao racionalista i protivnik etatizma u svim oblicima, Mises nikada sebe ne bi nazvao "konzervativcem", ve prije liberalom 19-og stoljea.

Zaista, u politikom smislu, Mises je bio laissez-faire radikal, protivnik carina, ograniavanja imigracije i pokuaja vlasti nametnuti moral. S druge strane, Mises je bio tvrdo kulturoloki i socioloki konzervativan, napadao je egalitarizam i protivio se politikom feminizmu kao jednom vidu socijalizma. Nasuprot mnogim konzervativnim kritiarima kapitalizma, Mises je vjerovao da su osobna moralnost i stabilna obitelj kako neophodan uvjet tako i prirodna posljedica sustava slobodnog trita u kapitalizmu.

Mizesov utjecaj bio je izuzetan, kada imamo u vidu njegove epistemoloke i politike poglede. Njegovi studenti iz 1920-ih, ak i oni koji su kasnije postali kajnzijanci, ostali su oito pod njegovim utjecajem. To su pored ostalih bili, uz Hajeka i Robbinsa, Fric Mahlup, Gotfrid fon Artikuj, Oscar Morgenstern, Alfred suc, Hju Gejtskel, Howard S. Ellis, John Van Sikla i Erih Vegelin.

Mizesov utjecaj odigrao je takoer vrlo vanu, iako uglavnom nepriznatu ulogu u usmjeravanju Europe nakon Drugog svjetskog rata od socijalistike i inflatorne politike ka slobodnom tritu i vrstom novcu. Ludvig Earhart, ovjek koji je skoro samostalno zasluan za "ekonomsko udo" Zapadne Njemake zasnovano na slobodnom tritu i vrstom novcu, bio je i sam ekonomist, prijatelj i uenik Alfreda Miler-ARMAKO i Wilhelma Repkea, obojice pod jakim utjecajem Mizesovih ideja.U Francuskoj, glavni ekonomski i monetarni savjetnik generala De Gaullea bio je ak Ruef, koji je usmjerio Francusku dalje od socijalizma, stari prijatelj i potovalac Mises. A preusmjeravanje poslijeratne Italije od socijalizma zasluga je njenog predsjednika Luiija Inaudija, potovanog ekonomiste, dugogodinjeg Mizesovog prijatelja i zagovornika slobodnog trita. Utjecaj Mises u Sjedinjenim Dravama je mnogo manji. U loijim akademskim uvjetima, njegovi studenti i potovaoci bili su Henri Hezlit, Lorens Fertih, Persi Grejvs mlai, Betina Bjen Grejvs, Hans Senholc, William Peterson, Luis Spadaro, Izrael Kirzner, Ralf Raiko, George Rajsman i Marej Rotbard. Ipak, Mises je imao izuzetno brojne i vjerne sljedbenike meu poslovnim ljudima i ljudima izvan akademskih krugova; obimna i vrlo sloena knjiga Ljudsko djelovanje prodavala se izuzetno dobro od dana kada je prvi put objavljena.

Od Mizesove smrti u Nju-jorku, 10. okto-bra 1973., u 92. godini ivota, Mizesovo uenje i utjecaj doivjelo je preporod. U sljedeoj godini zabiljeena je ne samo Hajekova Nobelova nagrada za mizesovsku teoriju poslovnih ciklusa, ve i prva od mnogih konferencija austrijske kole u Sjedinjenim Dravama. Tiskana su nova izdanja Mizesovih knjiga, zbirke njegovih lanaka su prevoene i objavljivane. Akademski teajevi i programi austrijske ekonomije predavani su i osnivani u itavoj Americi.

Vodea institucija na polju oivljavanja, prouavanja i irenja Mizesovog uenja je Institut Ludwig von Mises, koji je osnovao Levelin Rokvel mlai 1982. godine, sa sjeditem u Oburn, drava Alabama. Mises institut publicira znanstvene asopise i knjige, nudi teajeve austrijske ekonomije na osnovnom, srednjem i naprednom nivou, koji privlae sve vei broj studenata i profesora. Kolaps socijalizma i rastua privlanost slobodnog trita nesumnjivo su u znaajnoj mjeri pridonijeli ovom porastu popularnosti.

3. MIZES O PREDMETU I METODI EKONOMSKE NAUKE

3.1. Ekonomija kao grana prakseologije

Mizesova metodoloka pozicija bitno se razlikuje ne samo u odnosu na neke druge ekonomske kole, ve i u odnosu na neke druge austrijance. Mizes ekonomiju smatra aksiomatsko-deduktivnom naukom. Mizes je u obrazloenju predmeta prouavanja ekonomske nauke poao od epistemologije, odnosno nauke o saznanju.

Epistemologija prouava mentalne fenomene ljudskog ivota, odnosno prouava ljudsko miljenje i ljudske akcije. Propust tradicionalne epistemologije, smatra Mizes, sastoji se upravo u njenom zanemarivanju prakseolokog aspekta. Da bi mogla da se uopte formira i da se odri, epistemologija mora neto da prihvati kao nepromjenjivo. Bez ove pretpostavke, tvrdi Mizes, nije mogue objasniti ljudsko miljenje niti ovijekov izbor.

To neophodno stabilno uporite jesu logika i prakseoloka struktura ljudskog uma (human mind) koje su po svom karakteru a priori kategorije. A priori kod Mizesa znai nezavisno od mesta i vrijemena. A priori aksiomi i logike kategorije ljudskog uma pojedincima su poznate na osnovu introspekcije i oni ih koriste kao sredstva razumijevanja svijeta. Bez aprioristikih zakona bili bismo slepi pred svijetom injenica. Rotbard je zakljuio da je austrijska ekonomija odreena upravo njenom prakseolokom metodom. Ona ne poinje bilo kakvim empirij skim zakonima, ve aksiomima koji su sa sigurnou poznati.

Mizes kategoriju ljudske akcije (human action) smatra fundamentalnom kategorijom epistemologije. ak tvrdi da ova kategorija povlai kako sve logike kategorije tako i kategorije kauzahiosti i regulamosti. Mizes govorio est kategorije bez kojih je ciljno usmjereno (svrsishodno) djelovanje nemogue. To su:

vremenska komponenta djelovanja (usmjerenost akcija na budunost),

kauzalnost (uzrono-posljedini odnos),

neizvjesnost (ishod preduzetih akcija je neizvjestan),

nezadovoljstvo postojeim i elja za unapreenjem postojeeg stanja,

pretpostavljeno preferirano stanje stvari (neki postojei sistem preferencija odnosno rangiranje ciljeva),

vjerovanja i oekivanja o sredstvima koja su raspoloiva za zadovoljenje ovjekovih elja i potreba (ciljeva).

Vremenska komponenta, odnosno usmjerenost akcija na budunost, mnogo je vanija taka nego to moe izgledati na prvi pogled. Austrijanci su vie od svih drugih ekonomskih kola naglaavali usmjerenost ljudskih akcija na budunost, a to je ulogu poduzetnika i preduzetnitva istisnulo u prvi plan. ta e se desiti u budunosti zavisi od toga ta e uiniti preduzetnici. Ovu argumentaciju Fon Mizes je koristio u polemici sa Oskarom Langeom o socij alistikom planiranju." U Langeovom konceptu rije je zapravo o adaptivnim oekivanjima, odnosno o posmatranju ta se deavalo u prolosti i prilagoavanju (koje obavlja cjentralni planer) u odnosu na nove informacije koje se tako dobiju. Mizes je naglasio da se na taj nain ne mogu ukljuiti cjene za ono to jo ne postoji, a to e postojati kao posljedica djelovanja poduzetnika. Austrijanci su tridesetih godina dvadesetog vijeka raspravljali o posljedicama onog to se danas oznaava kao racionalna oekivanja, a u kontekstu ire rasprave o neutralnom novcu i savrenim predvianjima.

ta je to to ovjeka pokree na djelovanje? To je oseanje nezadovoljenosti i nezadovoljstva postojeim stanjem (Unbefriedigtsein), odnosno potreba da se radom ostvari promjena i poboljanje. Svako djelovanje je ciljno usmjereno i uvijek racionalno. Djelovanje ljudi predstavlja stalno traganje za novim ciljevima i sredstvima koja su neophodna za ostvarivanje tih ciljeva. Mizes naglaava sposobnost ljudi da ue iz prolosti, ali i njihovu sposobnost da otkrivaju budunost. Ljudi zapravo stvaraju budunost sadanjim akcijama.

Ekonomija je nauka koja se po svom karakteru razlikuje od prirodnih nauka. Ona je grana prakseologije, odnosno jedna aprioristika teorija ljudskih akcija. Prakseologija je ira od ekonomije, ali ekonomija je njena nesumnjivo najrazvijenija grana. Nauka o ljudskom djelovanju, tvrdi Mizes, nema nita da kae ljudima o tome koje ciljeve da sebi postavljaju i kako da ih vrednuju. Ona je nauka o sredstvima za ostvarivanje ciljeva, a ne nauka o izboru ciljeva. Ekonomija ne govori o tome kako bi ljudi trebalo da se ponaaju, ve kako bi se morali ponaati ukoliko ele da ostvare neke, ve postavljene, ciljeve.

Drutvene nauke ne treba da prosuuju, to jest da se bave krajnjim ciljevima ljudskih akcija, ve da analiziraju sredstva i metode koji mogu biti primenjeni u ostvarivanju ovih ciljeva. Ili, gledano iz drugog ugla, ekonomija se ne bavi motivima koji stoje iza ljudske akcije, ve samo njenim posljedicama. Stoga je nevana podela na takozvane ekonomske i neekonomske motive. Zakoni katalaksije (igre dobrovolj ne razmjene) vae za svaku razmjenu bez obzira na to da li su uesnici u razmjeni rukovoeni ekonomskim ili neekonomskim motivima.

Poetnu taku prakseologije ne predstavljaju arbitramo izabrani aksiomi, ve samoevidentna pretpostavka koja je potpuno, jasno i nuno prisutna u svakom ljudskom umu. Poetna taka prakseologije jeste samoevidentna istina, to jest saznanje injenice da postoji ciljno usmjereno djelovanje. Ovo se u literaturi naziva aksiomom akcije (axiom of action). Prema Mizesovom miljenju, jedini adekvatan metod u ovom tipu istraivanja (fonnulisanje iste teorije) predstavlja introspekcija. Nekoliko razloga je naveo kao opravdanje takvog stava:

introspekcija obezbjeuje izvoenje univerzalnih principa na kojima poiva individualno djelovanje (s obzirom na to da su mentalne strukture ljudi identine mogue je postupkom isto logikog prosuivanja izvesti obrasce njihovog racionalnog ponaanja

introspekcija obezbjeuje mogunost otkrivanja subjektivnih motiva djelovanja pojedinaca.

Vana karakteristika Mizesovog postupka jesu metodoloki individualizam i prakseoloki subjektivizam. Metodoloki individualizam ukazuje na to da se uvijek polazi od pojedinanog delanj a, a ne od pojmova kao to su drutvo, drava, klasa i slino. Prakseoloki subjektivizam predstavlja neto to ovu kolu bitno razlikuje od ostalih ekonomskih kola. Pojednostavljeno, to znai da svi faktori koji utiu na ljudsko delanj e i odreuju ga, predstavljaju subjektivne kategorije (znanje, procjene i oekivanja o buduim ishodima, oportunitetni trokovi konkretnih akcija i slino). Pomenimo i to da je odluni korak u pravcu razlikovanja (brendiranja) austrijske kole u odnosu na ostale marginaliste uinio sam Karl Menger. Menger je tvrdio da je izbor mnogo iri od prostog postupka kalkulacije. Naime, on je govorio o problemu izbora u uslovima neizvjesnosti, o mogunosti greke, ogranienosti znanja, zapravo o subjektivnosti procesa odluivanja. Subjektivizam zapravo znai da je svaki pojedinani akt u saglasnosti sa percepcijom koju formira konkretni donosilac odluke, kako o cilju koji e slediti tako i o nainu njegovog ostvarenja. Rijeju, ne moe niko sa strane da prosuuje da li je neije konkretno djelovanje racionalno (svrsishodno) ili nije.

Prakseoloki subjektivizam je nenormativan i vrijednosno je neutralan. Ono to austrijsku kolu temeljno razdvaja od ostalih ekonomskih kola, smatra Mizes, jeste njeno usmjerenje na formulisanje teorije ekonomskog djelovanja, a ne istraivanje ekonomske ravnotee i nedelanj a. Ili, kazano drugim rijeima, austrijska kola nastoji da objasni cjene koje se stvrno uspostavljaju na tritu, a ne ravnotene cjene koje bi se isplaivale pod nekim specijalnim, a nikad realizovanim, uslovima.

3.2. Kritika historicizma i pozitivizma

Mizes se odluno suprotstavljao kako pokuajima da se ekonomski fenomeni analiziraju metodologij om prirodnih nauka tako i pokuajima da se ekonomska nauka svede na historiju. Naime, on je u pozitivizmu vidio iste pretpostavke koje su postojale i u historicizmu. U vrijeme kada je Mizes pisao svoje metodoloke radove u ekonomiji je postajao sve uticajniji pozitivizam. Rije je o pravcu koji odbija postojanje a priori znanja, kao i sve oblike analize koji ne poivaju na iskustvu. Odnosno, pozitivistika pozicija se svodila na sljedee: ako ekonomska nauka eli da ostvari napredak, ona mora da sledi metode prirodnih nauka (recimo, Njutnove zike). Mizes je ovakvo stanovite smatrao fundamentalno pogrijenim.

Razlika izmeu ekonomije i prirodnih nauka poiva na tome to se ona bavi svjesnim akterima. Za prakseologiju je konaan ishod kljuna kategorija, budui da je svaka ovjekova akcija rukovoena nekom krajnjom svrhom. Preciznije, prirodne nauke nastoje da objasne kauzalitet, a nauke koje prouavaju ovjekovu akciju (sciences of human action) su teleoloke. Mizes odbacuje i bihejvioristiki pokuaj da se ljudska akcija tumai saglasno mehanizmu: spoljanji stimulans - odgovor. Nije mogue, tvrdi Mizes, opisati bilo koju ljudsku akciju ako tumaenje ne obuhvata i odgovor na pitanja kako ljudi vide i procjenjuju spoljanje stimulanse i kako na njih odgovaraju.

esto se austrijska teorija pogrijeno povezuje sa psihologijom. Na neprimjerenost takvog postupka ukazao je i veliki njemaki mislilac Maks Veber. Teorija formiranja cijena, primeuje Veber, nema nita zajedniko sa konceptima eksperimentahie psihologije, niti sa psihologijom bilo koje vrste. Teorija subjektivne vrijednosti, dodaje Veber, nije psiholoka. Ona je pragmatika, to jest zasnovana na kategorijama ciljeva i sredstava. Rije je zapravo o onom to e kod Mizesa biti oznaeno kao prakseologija (Mizes je u knjizi Ljudska akcija konstatovao da bi Veber sigumo upotrebio izraz prakseologija da mu je u to vrijeme bio poznat).

Jedno od vanih mesta u Mizesovoj krtici preuzimanja metode prirodnih nauka u ekonomiji jeste i odbacivanje kvantikacije (matematika ekonomija, statistika, ekonometrija). U sferi ljudskih akcija, tvrdi Mizes, ne postoje neki konstantni odnosi izmeu faktora, pa zbog toga nije mogue merenje niti bilo kakva kvantifikacija. Poseban problem koji se pojavljuje u pokuaju egzaktnog (matematikog) modeliranja ekonomskih procesa jeste neuhvatljivost procesa neprestanog individualnog vrijednovanja i prosuivanja na kojem se i zasniva svaki konkretan izbor (ve pomenuto naelo prakseolokog subj ektivizma).

Zato je neprimenjiva statistika? Prouavajui statistike podatke iz prolosti nije mogue definisati nikakve opte ekonomske zakone. Statistika je, konstatuje Mizes povezana sa ekonomskom historijom, ali ona nema nikakve veze sa ekonomskom teorijom. Njeni podaci zapravo samo pokazuju da se neto desilo na odreenom mestu i u odreenom vremenu. I nita vie od toga. Mizes posebno nije bio oduevljen ekonometrijom. Ekonometrija je, prema njegovim rijeima, samo deija igra sa figurama koja ne moe mnogo doprineti dubljem razjanjavanju ekonomskih problema. Jednaine matematike katalaksije ne mogu da poslue reavanjupraktinih problema kao to jednaine mehanike slue reavanju konkretnih problema u svojoj oblasti. Na osnovu toga uslijedio je zakljuak o nemogunosti predvianja u ekonomiji kao u prirodnim naukama. Niko u domenu ekonomske nauke nije u stanju da predvidi egzaktno kao u prirodnim naukama, ta e initi ljudi u budunosti. Rije je o principzjelnoj nemogunosti predvianja akcija slobodnih pojedinaca. Veber je ovo stanovite iznio u eseju Die Grenznutzenlehre und das psychophysische Grundgesetz objavljenom 1909. godine.

Mizes je kritikovao i analizu ekonomskih procesa upotrebom teorije igara, koja je snanije poela da se razvija nakon Drugog svjetskog rata. Odnosu austrijske kole i teorije igara posveeno je posebno (deveto) poglavlje ove knjige.

Mizes se ovog pridravao u svojim istraivanjima. Ilustracije radi, u svojoj uvenoj knjizi Teorija novca i kredita analizirao je odnos cijena i koliine novca u opticaju, ali njegova analiza je bila kvalitativna, a ne kvantitativna. Takav pristup omoguio mu je da ponudi mnogo dublju interpretaciju odnosa cijena i promjene koliine novca u opticaju, nego analitiari koji su se drali Fierove kvantitativne jednaine.

Drugi pravac njegove kritike bio je usmjeren prema historicizmu (mada je historicizam, kako smo ve videli, bio napadnut od strane Mengera nekoliko decjenija ranije). Mizesov stav prema historijskoj koli se menjao. Njegovo kolovanje proteklo je pod dominirajuim uticaj em historijske kole. Sam Mizes je zapisao u svojim uspomenama i sljedee:

Kada sam uao na univerzitet nisam vidio mogunost postojanja ekonomske nauke. Bio sam ubeen da ekonomska hhistorija mora koristiti sredstva i metode historijskih disciplina i da nikada ne moe izvesti ekonomske zakone. Vjerovao sam i to da izvan ekonomske historije ne postoji nita u ekonomskom ivotu to bi moglo biti predmet naune analize. Na poetku moje univerzitetske karijere, nije bilo doslednijeg sledbenika historicizma od mene.

Meutim, Mizes se ubrzo oslobodio tog snanog uticaja i izrazito se kritiki odnosio prema historijskoj koli. Mizes smatra da je historicizam predstavljao reakciju na socijalnu lozo j u racionalizma. Prema njegovom rnilj enju, historicizam je pre svega epistemoloka doktrina i kao takav se mora i tretirati. Mizes posebno ukazuje na to da je historijska kola polazila od teze da je ekonomska teorija britanske kole izvedena iz iskustva. Na osnovu toga njeni zastupnici postavili su slijedea pitanja:

Nije li iskustvo na osnovu kojeg su britanski autori izvodili svoje teoreme razliito od iskustva koje imaju njemaki ekonomisti nekoliko decjenija kasnije?

Nije li teorija koju su razvili britanski ekonomisti defektna s obzirom na to da je zasnovana na inj eninom materijalu u datoj zemlji i u datom vrijemenskom periodu?

Da li je tako izvedena ekonomska nauka (teorija) validna za sve zemlje, sve narode i sve vrijemenske periode?

Nije teko zakljuiti kakav je bio odgovor njemake historijske kole na ova pitanja. Analitiari ove kole zapravo su, odbacujui stavove klasine politike ekonomije, odbacili ekonomsku nauku u cjelini. Rijeju, cjentrahia teza historicizma, prema Mizesovom miljenju, glasi da izvan prirodnih nauka, matematike i logike, ne postoji drugo znanje osim onog koje daje hhistorija. Jedini smislen metod prouavanja ljudskih akcija i institucija, jeste historijski metod.

Koje su kljune Mizesove primedbe na ovakvo tumaenje? Pre svega, hhistorija je nauka koja prouava konkretne ciljeve, dok sa prakseologijom to nije sluaj. Prakseologij a apstrahuj e, odnosno ona nikada ne govori o konkretnim ciljevima kojima pojedinac tei. Hhistorija polazi od konkretnog, odnosno ona uvijek na osnovu raspoloivih injenica nastoji da rekonstruie uzroke i posljedice akcija nekog pojedinanog ovjeka ili neke grupe ljudi u odreenim (vremenski i prostorno konkretnim) okolnostima. Ljudsko ponaanje rukovoeno je razliitim (subjektivnim) motivima i na osnovu historije nemogue je predvidjeti njegove promjene u budunosti. Drugim rijeima, historijsko znanje i historijsko razumijevanje pojava nije u stanju da ponudi predvianje buduih dogaaja, niti je u stanju da zameni standardno teorijsko znanje i zakljuivanje. Ukratko, teorijska ekonomij a ne moe da bude historijska nauka.

Mizesova metodoloka pozicija se moe, bez velikih tekoa i bez gubitka u preciznosti, sumirati u tri temeljne tvrdnje:

Fundamentalni aksiomi i premise ekonomske nauke su apsolutne istine, stoga su i zakljuci izvedeni po strogim zakonima logike iz ovih postulata takoe apsolutne istine.

Ne postoji potreba za empirijskim testiranjem bilo premisa bilo zakljuaka.

Teoreme, koje su izvedene prethodnim postupkom, ne mogu biti testirane ak i kada bi to bilo poeljno.

Dodajmo i to da je Mizes nepokolebljivo odbijao Poperov kriterijum razlikovanja nauke (naunih hipoteza) i onoga to je nenauno. Podsjetimo, ukoliko neka hipoteza ne moe biti opovrgavana iskustvom, smatra Poper, ona je nenauna. Ako bi se to prihvatilo kao tano, tvrdi Mizes, sve a priori teorije (ukljuujui matematiku, ali i prakseologiju) bile bi nenaune. Nakon toga dodao je da nijedan ozbiljan ovijek nee gubiti vrijeme bavei se ovim suvinim pitanjima. 4. FRIEDRICH FON HAYEK

Fon Hajek je jedan od vodeih zagovornika reafirmacije klasinog liberalizma u 20. stoljeu u njegovoj liberatarijanskoj verziji kritike centralno-planske ekonomije i njezinih totalitarnih posljedica. Roen je 1899. godine a umro 1992. Diplomirao je pravo, a potom i drutvene i politike znanosti. Studirao je kod Friedricha fon Vizera i Ludwiga von Mises, poznatih predstavnika beke ekonomske kole, koja je branila klasine liberalne principe pred nastupajuim socijalizmom. Bavio se irokim rasponom problema od ekonomije, preko prava do politike i socijalne filozofije, teorije saznanja, epistemologije i teorije ideja. Od svoje prve knjige Put u ropstvo, u kojoj se bavio meuzavusnou politike i ekonomije, Hajek je do posljednje knjige branio ideje spontanog ekonomskog poretka i kritizirao dravni intervencionizam.

Bio je jedan od najosporavanjijih socijalnih filozofa 20. stoljea, a samo nekoliko desetljea kasnije dobio je Nobelovu nagradu za ekonomiju. Kritikujui koncept drave blagostanja, predvidio je bankrot penzionog fonda SAD-a do 2020. god. U vrijeme drave blagostanja Hajek je, stavljajui slobodu iznad blagostanja, uvjeravao da se slobodane moe razmijeniti za trenutnu isplativost i da e smanjenje slobode i individualnog izbora umanjitimogunost da se iskoristi individualno znanje i iskustvo i tako postigne napredak. On je bio uvjeren da e upravo doputanjem slobode iz toga proistei vee bloagostanje nego to ga moe pruiti bilo kakvo namjensko ogranienje slobode radi trenutnog osiguranja planiranog blagostanja za sve. Ideal slobodnog drutva Hajek je izloio u prvo u Poretku slobode, a zatim u trotomnoj studiji Zakon, zakonodavstvo i sloboda . U Poretku slobode on izlae osnovne filozofske, moralne, ekonomske, politike i pravne pretpostavke slobodnog drutva, stvarajui jednu cjelovitu slobodarsku politiku filozofiju. Slikajui ideal slobodnog drutva elio je pokazati to bi njegovo ostvarenje znailo u praksi. Na taj nain stvorio je opu filozofiju slobode za 20. stoljee.Hajekovo djelo, u usporedbi s marksistiko-socijalistiko-intervencionalistikog galbratijanskom paradigmom koja je dominirala sredinom dvadesetog stoljea, izgleda kao svjetionik za slobodno poduzetnitvo u sred mora totalitarizma. Kada se njegovi tekstovi usporede s onima protiv kojih je pisao, Hajek izgleda poput usamljenog glasa koji u divljini vie za slobodom; on je, kao danski djeak, samo svojim prstom podupirao branu od obruavajueg etatizma. Ali ako se procjenjuje njegov doprinos u odnosu na kasnije zagovornike slobodnog poduzetnitva, ili jo bolje u odnosu na sadanje, Hajekova potpora ovakvom sustavu se u najboljem sluaju mora ocijeniti veoma mlakom. Ovo je prilino iznenaujua teza, ak paradoksalna, s obzirom na injenicu da je 1994. godine bila pedesetogodinjica Hajekovog djela Put u ropstvo knjige za koju se nairoko smatra (i to tano!) da je utjecala da se politiko miljenje jedne cijele generacije okrene dalje od socijalizma. Stoga je obvezujue za autora koji, poput mene, iznosi jednu takvu tezu, da ponudi dokaze u njen prilog. Hajde da se pozabavimo injenicama.

Put u ropstvo

Ne moe se porei da je ova knjiga predstavljala ratni pokli protiv centralnog planiranja. Ipak, u kreiranju argumenta protiv socijalizma, Hajek je bio primoran da pravi razne vrste kompromisa s onim to bi inae izgledalo da predstavlja njegovo vlastito filozofsko stanovite, i to toliko, da ukoliko bi sustav bio podignut na njihovoj osnovi, ne bi se previe razlikovao od onoga emu se ovaj autor eksplicitno protivio.

Prije svega, uzaludno bi se traio princip, nalik nekakvom ne-agresivnom aksiomu libertarijanizma, koji bi sluio kao kormilo pomou koga bi se upravljalo brodom politiko-ekonomske filozofije. U stvari, Hajek se kategoriki odrie mogunosti nekakvog principa: "Ne postoji nita u temeljnim naelima liberalizma to bi od njega sainilo nepromjenjivo uenje; ne postoje vrsta pravila koja su fiksirana jednom za uvijek." Ne samo da da ne postoji princip, ve on posebno izdvaja slobodno poduzetnitvo kao upravo pogrean put: "Vjerojatno nita nije nanijelo toliko tete liberalnom cilju od tvrdog inzistiranja nekih liberala na vrstim opim naelima, iznad svih na principu laissez-faire." Izostavljanjem takvog aksioma9 ili postulata Hajek je nepotrebno oslabio svoj argument u prilog trita.

U jednom trenutku, moda nesvjesno, on ak usvaja uvjerenja upravo onih ljudi koje nairoko kritizira. Tako tvrdi:

Liberal se odnosi prema drutvu poput vrtlara koji gaji biljku i koji, da bi stvorio uvjete koji su najpogodniji za njen razvoj, mora znati to je vie mogue o njenoj strukturi io nainu na koji ona funkcionie. Pa ta je ovo nego mentalitet svojstven sredinjem planiranju? Ljudi su poput ahovskih figura, koje treba pomicati na ploi po naredbi takorei sveznajueg velemajstora. Hajek je promaklo da se njihovi ciljevi mogu razlikovati od njegovog cilja. Ovo moe biti gledite do kojeg dri tip Hajekovog liberala, ali stvari su potpuno razliite za klasinog liberala, onog koji zastupa ekonomsku slobodu. Za potonjeg, ljudi nisu poput biljaka, ili neivih ahovskih figura. Naprotiv, oni su odrasla ljudska bia s vlastitim ciljevima i eljama, koji se moraju potovati.5. HAJEK O PREDMETU I METODI EKONOMSKE NAUKE

Poloaj ovjeka na pola puta izmeu prirodnih i drutvenih pojava, gde je on posljedica jednih i uzrok drugih - dovodi do toga da sutinski bazine injenice koje nam trebaju za objanjenje drutvenih fenomena djelom pripadaju optem iskustvu, a djelom pripadaju naem miljenju.

F. A. fon Hajek

U relevantnoj literaturi postoje razliita tumaenja Hajekove metodoloke pozicije." Obino se govori o dvije faze Hajekovog rada u ovoj oblasti. Prema ovakvom tumaenju, Hajek je u prvoj fazi bio pod uticajem Ludviga fon Mizesa (kada je zastupao poziciju o nepomirljivoj razlici izmeu metode prirodnih i drutvenih nauka), a u drugoj pod uticajem ideja velikog filozofa nauke Karla Rajmunda Popera (kada je prihvatio metodu kritiko g racionalizma, pa tako i tezu o principijelnom jedinstvu naune metode). Podsjetimo ukratko (u formi osnovnih teza) u emu se sastoji Poperova metodoloka pozicija. Ne postoji isto posmatraka nauka, nego samo nauke koje vie ili manje svjesno teoretiziraju. Ljudsko znanje je pogrijeivo, odnosno nikada neemo biti u potpunosti sigurni da nismo pogrijeili. ak i najbolje provjerene i najbolje potkrepljene naune teorije samo su puke pretpostavke, koje su osuene da to uvijek i ostanu. Znanje prirodnih nauka samo je pretpostavlj ajue znanje, zapravo jedno hrabro nagaanje.

Ne postoji kriterijum istinitosti, smatra Poper, ali postoji racionalni kriterijum napretka u traganju za istinom (naunom istinom). Taj racionalni kriterijum predstavlja kritika djelovatnost. Neophodno je da sve nae hipoteze kritiki proveravamo, odnosno da nemilosrdno traimo greke. Odstranjujui uoene greke pribliavamo se istini. Znanje prirodnih nauka predstavlja zapravo samo pretpostavljajue nagaanje. Ali, to je nagaanje koje je disciplinovano racionalnom kritikom.

Ipak, ovo miljenje o dva Hajeka nije i jedino. Naime, dok jedni smatraju da se Hajekova pozicija mijenjala posebno pod uticajem ideja Karla Popera, drugi tvrde da je rije o doslednom zastupanju iste pozicije. Ostaviemo detalje ovih dokaza po strani. Primetno je pak da je u ranijim tekstovima o ovoj temi Hajek naglaavao subjektivizam, a u kasnijim radovima ukazivao je na visok stepen sloenosti drutvenih pojava, to utie na prirodu i domete teorija kojima se ovakve pojave objanjavaju.

etrdesetih godina prolog vijeka Hajek je objavio nekoliko eseja u kojima preispituje kako se dogodilo da vrhunski intelektualci previde probleme sa koj ima e se suoiti planeri. Eseji su 1952. godine objavljeni u knjizi Kontrarevolucija nauke. Hajek u svojim radovima suptilno traga za uzrocima i posljedicama scijentizma u drutvenim naukama (ovaj dio njegove analize predstavlja vaan doprinos historiji ideja). Kontrarevolucija nauke zapravo predstavlja proces pogrijenog primenjivanja principa naunosti u drutvenim naukama, to je prema Hajekovom miljenju imalo dugorone razorne posljedice za njihov razvoj. Njemaka historijska kola je pokuala da imitira metodu prirodnih nauka i to ju je odvijelo na krivi trag. U knjizi Individualizam i ekonomski poredak Hajek je primjetio sljedee:

Zapoeti ovdje od krivoga kraja, traiti pravilnosti kompleksnih pojava koje se nikada nee moi promatrati dva puta pod istim uvjetima, moe voditi samo zakljuka da tu nema nikakvih opih zakonitosti, nikakvih inherentnih nunosti odreenih stalnom prirodom konstitutivnih elemenata, te da je jedina zadaa osobito ekonomske znanosti - opisivanje povijesne promjene. Upravo je naputanje primjerenih metoda procedure, dobro etabliranih u klasinom razdoblju, bilo uzrokom da se pone misliti kako nema nikakvih zakona drutvenog ivota osim onih koje su ljudi nainili i da su sve promjatrane pojave tek proizvod drutvenih ili pravnih institucija, puke povijesne kategorije, koje nikako ne proizlaze iz temeljnih ekonomskih problema s kojima se ovjeanstvo mora suoiti.

U poznim godinama je nekoliko puta ponovio stav da je poslje Kejnzove Opte teorije najopasnija knjiga za ekonomsku nauku Eseji o pozitivnoj ekonomskoj nauci (Essays in positive economics) Miltona Fridmana. Fridman je zastupao poziciju da nita to nije prolo empirij ski test ne moe da se prihvati kao neto to e biti ugraeno u naunu argumentaciju. Hajek je smatrao da je problem na drugoj strani. to se tie empirij skih detalja ekonomska nauka ne oskudeva.

Problem je druge vrste: kako da probavimo ono to ve znamo. Dodavanje novih injenica ne bi pomoglo unapreenju naeg teorijskog saznanja, ono bi samo dodalo znanje o konkretnim situacijama (vremenski i prostorno).

Osnovni metodoloki problem koji se pojavio u drutvenim naukama, smatra Hajek, sastojao se u tome to su one poele da imitiraju metode i jezik prirodnih nauka, ali ne i njihov duh. Dolo je do formiranja inenjerskog pristupa drutvu. Rije je o mehanikoj i nekritikoj primeni navika miljenja u novim naunim oblastima, koje su prema svojoj prirodi sasvim razliite od onih u kojima su bile formirane. Ovo imitiranje Hajek naziva scijentizmom, odnosno scijentistikom predrasudom. Sa scijentizmom je u bliskoj vezi i metodoloki kolektivizam. Rije je o tendenciji da se cjeline, kao to su drutvo ili ekonomija, tretiraju kao definitivno dati objekti o kojima je mogue otkriti zakone ukoliko se oni posmatraju kao cjeline.

Pored toga, porasla je sklonost prema kvantikacijama i dolo je do preteranog poverenja u njihovo znaenje. Ovo se opravdavalo tezom da je u drutvene nauke neophodno uneti egzaktnost, koja karakterie prirodne nauke i predstavlja osnovu njihovog uspjeha, kao i eliminisati nauniku subjektivnost. Meu svim drutvenim naukama ovakav pristup, tvrdi Hajek u Kontrarevoluciji nauke, najvie je pogodio ekonomiju. Sredinom sedamdesetih godina prolog vijeka Hajek se ponovo ukljuio u raspravu o privrijednom planiranju. U to vrijeme u SAD je bila pokrenuta rasprava o potrebi planiranja na nivou nacionalne privrijede. Jedan od kljunih zagovornika makroekonomskog planiranja bio je svjetski poznati i uticajni ekonomista (dobitnik Nobelove nagrade za ekonomske nauke) Vasilij Leontjev (Wassily Leontief, 1905-1999). U prilogu koji je objavio Njujork tajms 23. februara 1975. godine Leontjev je postavio pitanje zato se planiranje smatra dobrom stvari za pojedince i firme, a loom stvari za nacionalnu privrijedu. U tom periodu odrane su brojne naune konferencije i predavanja u kojima je objanjavao zato je privredno planiranje na nivou nacionalne privrede poeljno. Posebno je propagirana input-autput analiza, ali i druge kvantitativne metode.

Leontjev je tvrdio da sakupljanje i davanje informacija predstavlja pasivnu aktivnost, to jest nije rije o bilo kakvim naredbama. Hajek je u svojoj kritici ponovio kljune stavove iz knjige Put u ropstvo, kao i temeljne stavove austrijske teorije protiv kvantifikacije u ekonomskoj nauci.Posebno je naglasio da informacija o tome ta se dogaalo u prolosti nije od velikog znaaja za ono to e se odvijati u budunosti. Pored toga, konstatovao je i to da bi za pojedinane rme najnepovoljnija situacija bila ukoliko bi se uspostavio polovini poredak, odnosno mjeavina izmeu slobodnog trita i cjentrahio planskog sistema. Input-autput metodom, tvrdi Hajek, naglaava se u biti pogrijena ideja da je ekasno koritenje resursa odreeno tehnolokim, a ne ekonomskim faktorima.

U ovom kontekstu metodolokog lutanja drutvenih nauka, pojavio se i historicizam. Osnova historicizma, koji kritikuje Hajek, sastoji se u stavu da je hhistorija jedini put koji moe voditi teorijskoj nauci o drutvenim pojavama. Takvoj predrasudi su u velikoj mjeri robovali i ekonomisti, jer su se nadali da e na pomenuti nain stei neophodnu empirijsku podlogu za formiranje zadovoljavajue teorije o predmetu svoga istraivanja. Drutvena teorija je ta koja razjanjava pojmove kojima se mora sluiti historija. Hajek smatra da je uspon historijske kole u ekonomiji doveo do podrivanja pozicije ekonomske teorije, ali je istovrijemeno pridonio daljem rastu socijalistike kole.

5.1. Hajekova metodoloka pozicija

Hajek je dosljedno zastupao metodoloki subjektivizam, metodoloki individualizam i kompozitni metod. esto je ponavljao stav da su najdublji prodori u ekonomiji rezultat dosledne primjene subjektivizma (mada nikad nije prihvatao Mizesov apriorizam i smatrao ga je nepotrebnim pretjerivanjem). Drutvene nauke se ne bave odnosima izmeu stvari, kao prirodne nauke, ve odnosima izmeu ljudi i stvari ili odnosima izmeu samih ljudi. Drutvene nauke istrauju ljudsko djelovanje, s ciljem da objasne nenamjeravane i neplanirane posljedice slobodnog djelovanja velikog broja ljudi. Pronalaenje odgovora na pitanje kako je mogue da institucije, koje slue zajednikom blagostanju i najvanije su za njegovo unapreenje, mogu da nastanu bez zajednike volje koja ima za cilj njihovo stvaranje, Karl Menger je smatrao najznaajnijom temom drutvenih nauka. Hajek se sa ovim u cjelosti slagao.

U tumaenju ljudskog djelovanja nuno je uzimati u obzir subjektivne procjene date situacije od strane njenih uesnika. Pri tome, nije bitno da li su te subjektivne procjene tane ili nisu, one su objektivni podaci koji se moraju uzeti u obzir. Subjektivna znanja i vjerovanja brzo se i nepredvidivo mijenjaju. Pored toga, znanja i vjerovanja pojedinaca su razliita i esto suprotstavljena, kao i rasprena na ogroman broj pojedinaca. Ova znanja nikada ne postoje kao konzistentno i koherentno tjelo, odnosno ne mogu se sintetiki obuhvatiti. Rasutost i nesavrenost znanja predstavljaju dvije osnovne injenice od kojih polaze drutvene nauke. Individualna vjerovanja samo su polazni osnov istraivakog postupka i ne predstavljaju predmet objanjenja. Ona su elementi od kojih se rekonstruie struktura moguih odnosa izmeu pojedinaca. Drutvo je sagraeno od ljudskih ideja i pojmova i drutvene fenomene mogue je prepoznati (i oni imaju za drutvene istraivae znaenje) samo ako se reektuju u miljenjima ljudi.

Drutvene cjeline, dokazuje Hajek, nikada nam nisu (niti mogu da budu) date na nain na koji su nam date prirodne jedinice, koje prepoznajemo ulima. Dok je metod prirodnih nauka analitian (prirodne nauke poinju sa sloenim fenomenima prirode, a onda se usmjeravaju na elemente od kojih su oni komponovani), metod drutvenih nauka trebalo bi da bude kompozitivan.

Drutvene nauke nemaju posla sa datim cjelinama, ve njihov je zadatak, kae Hajek, da ove cjeline konstituiu konstruisanjem modela iz poznatih elemenata modela, koji reprodukuju strukture odnosa izmeu nekih (od mnogih) fenomena koje uvijek simultano opaamo u realnom ivotu.

To su cjeline, odnosno gmpe elemenata koje su strukturalno povezane i koje nastojimo da izdvajamo iz totaliteta opaenih fenomena samo kao rezultat naeg sistematskog uklapanja elemenata sa poznatim svojstvima i koje gradimo ili rekonstruiemo iz poznatih osobina elemenata. Shodno tome, one ne mogu imati druga svojstva osim onih koja slijede iz naina na koji smo ih konstruisali. Razlikovanje izmeu objanjenja principa na osnovu koga je nastao fenomen i objanjenja koje omoguava predvianje tanog rezultata, od velike je vanosti za razumijevanje teorijskih metoda drutvenih nauka. Ovo se lijepo moe ilustrovati na primjeru Valrasove teorije opte ravnotee. Njegov sistem jednaina pokazuje strukturu i veze unutar trinog sistema, ali sve dok ne znamo numjerike vrijednosti svih konstanti nije mogue da predviamo tane rezultate bilo koje promjene.

Hajek u svojim kasnijim lancima (na primjer, Stepeni objanjenja i Teorija kompleksnih fenomena) naglaava da su drutvene pojave visokog stepena sloenosti i da, ukoliko bi trebalo traiti odgovarajuu metodoloku analogiju u prirodnim naukama, onda to nije zika, ve teorija evolucije u biologiji.

Kako se odreuje nivo kompleksnosti neke pojave? Hajek smatra da zadovoljavajui kriterijum predstavlja minimalan broj elemenata od kojih se mora sastojati primjer obrasca da bi se izloili svi karakteristini atributi klase obrazaca o kojima je rije. U sluaju kompleksnih pojava, mogue je predviati samo opte karakteristike poretka, ali ne i njegove detalje. Precizno previanje u sluaju kompleksnih pojava nemogue je zbog dva razloga:

Nemogue je iz mnotva determinirajuih uzroka izvesti model koji bi uspio da suzi broj moguih dogaaja, tako da preostane samo jedan koji bi bio doputen;

Istraiva je principijelno ogranien obimom raspoloivih injenica, to jest one mu nikada u cjelosti nisu dostupne.

Predvianja u ovakvim sluajevima kau nam samo to da e se pod odreenim uslovima pojaviti odreen skup dogaaja. I nita vie od toga. O tome nam vie moe rei sljedei Hajekov citat:

Usluga teorije koja nam ne kae koje pojedinane dogaaje da oekujemo u odreenom trenutku, ve samo koje vrste dogaaja treba da oekujemo unutar izvjesnog podruja, ili komplekse izvjesnog tipa, bolje bi se moda opisala terminom orijentacije nego prianjem o predvianju. Iako nam takva teorija ne govori tano ta treba da oekujemo, ona e jo uvijek svijet oko nas uiniti nama bliskijim svijetom, u kojem moemo da se kreemo s veim pouzdanjem, tako da neemo biti razoarani zato to moemo da iskljuimo bar izvjesne eventualnosti.

Iako nismo u poloaju da precizno odredimo ta da oekujemo, ili ak da napravimo listu svih mogunosti, svaki opaeni obrazac ima znaenje ograniavanja mogunosti onoga to se moe desiti. Tamo gde su naa predvianja tako ograniena na neke opte i samo negativne atribute onoga to ima izgleda da se dogodi, mi oevidno neemo imati mo da kontroliemo razvoj dogaaja. No, znanje o tome koje vrste dogaaja se mogu oekivati a koje ne, ipak e nam pomoi da svoju aktivnost uinimo djelotvornijom.

Hajek je dakle zastupao stav da nauke u zavisnosti od sloenosti pojava koje prouavaju, mogu imati razliit stepen preciznosti predvianja. Naime, postoje razlike izmeu prirodnih i drutvenih nauka, ali se one ogledaju samo u stepenu moi predvianja. Na ovu temu Hajek se osvrnuo i u govoru prilikom dodjele Nobelove nagrade za ekonomiju 1974. godine. Hajek ukazuje na razlike u predvianj ima u prirodnim naukama u odnosu na predvianja u drutvenim naukama, te posebno skree panju na probleme koji se pojavljuju kada se od drutvenih nauka trai vie nego to one mogu dati.

Djelovanje na temelju vjerovanja da posjedujemo znanje i mo koji nam omoguuju da oblikujemo drutvene procese u cjelosti prema naoj zamisli, a to znanje zapravo ne posjedujemo, vjerojatno e dovesti do toga da emo uiniti mnogo zla. U zikalnim znanostima postojat e malo protivljenja pokuajima da se uini nemogue. Netko e misliti da ne treba obeshrabrivati one pretjerano smjele budui da njihovi eksperimenti mogu na kraju krajeva proizvesti neka nova saznanja. Meutim, u drutvenoj oblasti pogrijeno vjerovanje, da koritenje neke sile moe imati korisne posljedice, vjerojatno e dovesti do upotrebe nove sile u cilju prisiljavanja ljudi, koja e se dodijeliti nekom autoritetu. ak i ako ta sila sama po sebi nije loa, njezino e koritenje vjerojatno ometati funkcioniranje snaga spontanog poretka pomou kojih, bez njihova razumijevanja, ovjek je zapravo uvelike potpomognut u ostvarivanju svojih ciljeva.

Nijednom ekonomisti, primeuje Hajek, jo nije uspjelo da se obogati kupovinom i prodajom roba na osnovu svojih naunih predvianja buduih cijena. A onda ironino dodaje da su neki to nesumnjivo uspjeli prodajom svojih naunih predvianja.

Potrebno je imati u vidu da nisu svi austrijanci u potpunosti negirali znaaj i domete matematike analize ekonomskih pojava. Tako, na primjer, ni Hajek nije u potpunosti odbacivao znaaj i upotrebu matematike. Smatrao je potrebnim da to naglasi i u svom obraanju prilikom dodjele Nobelove nagrade za ekonomske i nauke. On je priznao da matematika tehnika omoguuje opisivanje opte prirode nekih ekonomskih zakonitosti, ak i kada se o numerikim vrijednostima koje odreuju njihov poj avni oblik ne zna nita. Bez upotrebe matematike bilo bi nemogue stei uvid u sloenu meuzavisnost razliitih dogaaja na tritu. Hajek se nije protivio upotrebi matematike, nego neemu drugom. On se protivio stavu da se ova tehnika moe upotrebiti za odreivanje numjerikih vrijednosti pomenutih veliina i za predvianje koje bi odgovaralo predvianj ima u prirodnim naukama. Hajek smatra da je principijelno nemogue popuniti sve praznine (pronai numerike vrijednosti za varijable) u apstraktnim formulama koje opisuju trini sistem. Ove numerike vrijednosti izraunava iskljuivo trite.6. PARALELE AUSTRIJANCI I ALTERNATIVNE KOLEU nastavku rada skrenut emo panju na usporedbe kljunih suvremenih ekonomskih kola. U suvremenoj literaturi, koja je veoma raznovrsna i obimna, mogu se pronai brojni pristupi, odnosno upotrebljaavani su razliiti kriteriji usporedbe dominirajuih ekonomskih kola. Mi emo upozoriti samo na neke od tih analiza. Pojedini suvremeni autori naglaavaju da je superiornost austrijske teorije u odnosu na neoklasike zasnovana na njenim drugaijim antropolokim pretpostavkama.

Rije je zapravo o drugaijem percipiranju ljudske akcije, poduzetnitva i znanja. Preciznije, zastupnici ovakvog stajalita dokazuju da austrijska ekonomija posjeduje "bogatiji sadraj" o ljudskom biu od neoklasine teorije i da, shodno tome, drugaije i uspjenije argumentira. U emu se, promatrano iz ovog kuta, u osnovi razlikuju Neoklasika, kejnzijanci i austrijska kola prikazano je sljedeom tabelom (vidjeti tabelu br.1).

Usporedba je data prema stavovima ova tri pravca u modernoj ekonomskoj teoriji u odnosu na nekoliko vanih pitanja. U emu se razlikuje antropoloka koncepcija ove tri kole? Neoklasika trine sudionike (proizvoae i potroae) posmatra kao subjekte odluivanja koji biraju gotovo mehaniki. Znanje kojim raspolau trini sudionici u momentu donoenja odluke je objektivno i dato.

Kejnzijanska koncepcija je, promatrano iz ovog kuta, neto sloenija. U ovoj koncepciji potroa na tritu gotovih proizvoda odluuje mehaniki kao i u neoklasici, dok poduzetnici djeluju na bazi formiranih oekivanja o buduim dogaajima koji su od fundamentalnog znaaja za njihovu konkretnu akciju. U kejnzijanskoj teoriji znanje o gotovom proizvodu je objektivno, ali sama oekivanja na koj ima poiva poduzetnika aktivnost su prirodno subjektivno. Kejns je u Opoj teoriji skrenuo pozornost na posebnu ulogu "centralnog autoriteta". Naime, Kejns kae da drava koja je u poziciji izraunati graninu efikasnost kapitala, treba preuzme veu odgovornost za izravno organiziranje investicija.

Trini sudionik, kako ga vidi austrijska kola, predstavlja aktera koji moe planirati i, u odreenoj mjeri, oblikovati svoju budunost. Rije je o procesu koji ukljuuje poduzetniko ponaanje u kontekstu danih pravila trine igre i institucionalnog konteksta, kao i kognitivnu dinamiku koja poiva na permanentnom uenju (izmeu ostalog, to je i proces learning by doing).

to je konaan trini ishod u ovim razliitim koncepcijama? U neoklasici to je stanje ope gospodarske ravnotee. Podsjetimo, to je stanje kada su jednake ponuda i tranja, a uspostavljen je sustav relativnih cijena koji osigurava optimalnu poziciju kako za proizvoae tako i za potroae. Kod kejnzijanaca krajnji ishod je stanje koje omoguuje postojanje ravnotee na tritu dobara, ali istodobno moe postojati neravnotea na tritu rada (postojanje nevoljne nezaposlenosti). Konano, u austrijskoj teoriji rije je o procesu permanentnog prilagodbe trinih sudionika, odnosno na dijelu je prilagodba (koordinacija) individualnih planova. Trini sudionici tee stanju potpune koordinacije planova, ali ona se nikada ne realizira. Austrijska teorija (zasnovana na ovakvom poimanju karakteristika i ponaanja trinih sudionika) omoguuje analizu trine razmjene i pri neravnotenim cijenama, omoguuje objanjenje funkcioniranja trita bez uvoenja Valrasovog aukcionara, ali daje i objanjenje razliitih stopa rasta GDP-a u razliitim institucionalnim kontekstima.

Tabela br.1: Komparacija neoklasike, kejnzijanaca i austrijske kole i njihove posljediceNeoklasikaKejnzijanciAustrijanci

Antropoloka koncepcijaPotroa i proizvoa biraju mehanikiPotroa odluuje mehaniki, a proizvoa formira oekivanjaLjudska akcija sa kulturolokom i kognitivnom dinamikom

Operativno okruenjePseudotriteTrite sa centralnim autoritetomDrutvo/trite

Princip ekonomskog ponaanjaEkonomski principEkonomski principEkonomski princip

Tip znanjaObjektivnoSubjektivno: oekivanjaObjektivno: proizvodSubjektivno: preferencije i znanje

Struktura skupa planova uesnikaSvi planovi su kompatibilniSvi planovi su kompatibilniPlanovi potroaa su kompatibilni, a planovi proizvoaa mogu biti nesaglasni

Ishod alokativnog procesaUvijek efikasanZavisi od kalkulacije granine efikasnosti kapitalaZavisi od procesa poduzetnitva

Ishod drutvenog procesaOpta ravnoteaProces diskoordinacije sa mgunou ravnotee na tritu dobara i neravnotee na tritu radaProces koordinacije ka optoj ravnotei planova, ali ovo stanje se nikad ne dostie

Izvor: Brasales-Garcia. B., Austrian Economics as a Progressive Paradigm, Routledge, New York, 2002., str. 354.Uporednu analizu austrijanaca i neoklasike iz neto drugaijeg kuta daje savremeni panjolski ekonomista Huerta de Soto. Njegovo usporedbu neoklasike i austrijske kole dato je sljedeom tablicom (vidjeti tablelu br.2). Vano je uoiti nekoliko kljunih razlika. Nositelj gospodarskog i drutvenog procesa u neoklasici je homo oeconomicus koji se opisuje maksimizirajui ponaanjem, dok je osnovni igra u austrijskoj paradigmi kreativni poduzetnik (kako se tumai poduzetnika kreativnost vidjeemo u nastavku). Pored toga, bitno je primijetiti i razliku u konceptu konkurencije. Neoklasika koristi koncept savrene konkurencije, kada konkurencije u punom znaenju te rijei zapravo nema (Hajek je ovo konstatovao u lanku "Znaenje konkurencije"). Stanje potpune konkurencije se jednostavno opisuje nemogunou pojedinanog trinog sudionika da samostalno utie na cijenu, to jest cijena se prihvata kao data i u odnosu na nju proizvoai i potroai optimiziraju.

S druge strane, kod,, austrijanaca "konkurencija predstavlja proces stalnog rivalstva meu poduzetnicima, to jest proces njihove borbe za bolju poziciju na tritu. Hajek u lanku "Znaenje konkurencije" citira stav kojim se tvrdi da konkurencije predstavlja djelovanje u kojem se nastoji postii ono to u isto vrijeme nastoje postii drugi. Hajek zatim nastavlja:

injenica da se neodgovarajue znanje o raspoloivim robama ili uslugama u pravom ivotu nadoknauje naim iskustvom s osobama ili tvrtkama koje ih prodaju - da je konkurencija u dobroj mjeri nazjecanje za ugled ili naklonost - jedna je od najvanijih injenica koje nam omoguuju da rjeavamo svoje dnevne probleme. Funkcija je konkurencije ovdje upravo u tome da nas poduava tko nas dobro usluuje: od koje trgovine ili putnike agencije, koje robne kue ili hotela, od kojeg lijenika ili odvjetnika moemo oekivati da e pruiti u najveoj mjeri zadovoljavajue rjeenje za bilo koji osobni problem s kojim se moramo suoiti.Tabela br. 2: Kljune razlike austrijske kole i neoklasikaTake poreenjaAustrijska paradigmaNeoklasina paradigma

Teorijsko ishoditeTeorija djelovanja. Dinamiki proces (prakseologija)Teorija odluivanja koja poiva na maksimizaciji

Metodoloko polaziteSubjektivizamStereotip objektivnog metodolokog individualizma

Nosilac drutvenog procesaKreativni poduzetnikHomo oeconomicus

Koncept konkurencijeProces poduzetnikog rivalstvaModel potpune konkurencije

Ko predvia?PoduzetnikAnalitiki ekonomista drutveni inenjer

Koncept informacijaZnanje i informacije su subjektivni i stalno promjenjivi. Striktna podjela na nauno i praktino znanjePotpuna informisanost o ciljevima i sredstvima. Informacije su objektivne i konstantne. Nema podjele na nauno i praktino znanje

Modelski okviriOpti proces koordinacije. Nema razlike izmeu mikro i makroekonomije. Svi ekonomski problemi se analiziraju kao meuzavisniModeli opte i parcijalne ravnotee. Razlikovanje mikro i makroekonomije

Izvor: Huerta de Soto, J., Die Osterreichische Schule der Nationalokonomie, Friedrich August von Hayek Institut, Barbara-Kolm-Lmprechter, 2007., str. 14.Ekonomski problemi nastaju u dinamici i usljed nepredvidivih promjena trae prilagoavanje trinih uesnika. Samo ono to nije bilo predvieno zahtjeva donoenje novih odluka i novih akcija. Konkurencija prema Hajekovom miljenju iri informacije i stvara jedinstvo i koheraciju provrednog sistema koji pretpostavljamo kada o njemu razmiljamo kao o jedinstvenom tritu. Drugim rijeima upravo konkurencija shvaena kao rivalstvo stvara stavove ljudi o tome ta je najbolje i najjeftinije. Samo zahvaljujui konkurenciji ljudi mnogo znaju o raspoloivim mogunostima ali i o proputenim prilikama. Konkurencija je proces koji ukljuuje stalnu promjenu u podacima, a to podrazumijeva da se ovi podaci ne mogu posmatrati kao konstante.Konano, bitno je primjetiti i drugaiji koncept informacija. Za razliku od neoklasike koja koristi pretpostavku o potpunoj informisanosti trinih uesnika, pri emu su ove informacije objektivne, austrijanci polaze od toga da su znanje i informacije stalno promjenjivi i subjektivni.

ZAKLJUAKNapokon, nakon svega navedenog u prethodnim poglavljima ovog seminarskog rada, moemo istai najvanije karakteristike i obiljeja vezana za austrijsku kolu, koja je bila i predmet istraivanja i ekonomske analize ovog rada.

Pojam "austrijska kola" odnosi se na nacionalno porijeklo Carla Mengera (1840-1921), utemeljitelja kole i jednog od trojice ekonomista koji su upalili iskru "marginalistike revolucije" u ekonomskoj misli. kolu su tako nazvali njezini protivnici iz njemake historicistike kole, koji su je pokuali obezvrijediti prozvavi je "austrijskom" (to bi u prijevodu znailo: neznanstvenom, aristotelijanskom, deduktivistikom itd). Protekom vremena, meutim, sljedbenici Carla Mengera prihvatili su taj naziv, te se on danas smatra oznakom asti (za razliku od njemake historicistike kole koju je povijest zaboravila). Nakon Drugoga svjetskog rata, austrijska je kola postala ponajvie amerikom kolom ekonomije, premda se njezini sljedbenici mogu nai u mnogim krajevima svijeta.Kada posmatramo period djelovanja ovog ekonomskog pravca, odnosno ove ekonomske kole onda je to nesumnjivo bio vremenski period izmeu 1884. i 1889. godine. Kao to smo ve i naveli, Carl Menger utemeljitelj je kole, a njezini su najpoznatiji predstavnici Eugen von Bhm-Bawerk, Ludwig von Mises, dobitnik nobelove nagrade za ekonomiju Friedrich von Hayek, te Murray N. Rothbard. U novu generaciju teoretiara austrijske kole spadaju Joseph Salerno, Jrg Guido Hlsman, Hans-Hermann Hoppe, Thomas E. Woods Jr., Thomas J. DiLorenzo, Walter Block, Gary North, Robert P. Murphy, Jess Huerta DeSoto i mnogi drugi.Kada posmatramo osnovne metodoloke postavke ove kole, moemo istai sljedee: Austrijska kola zagovara vrsto oslanjanje na metodoloki individualizam. To znai da ona ralanjuje ljudsko djelovanje iskljuivo kroz perspektivu individualnoga pokretaa. Ona takoer tvrdi da matematiki i statistiki modeli nisu pouzdan alat za ralanjivanje i provjeru ekonomske teorije, te zagovara razvijanje ekonomske teorije na temelju logike, kreui od osnovnih naela ljudskoga djelovanja. Tu metodu austrijska kola naziva prakseologijom (praxeology). Nadalje, premda su eksperimentalna istraivanja i pokusi esti u klasinoj ekonomskoj praksi, ekonomisti austrijske tradicije tvrde kako je sasvim nemogue ekonomsku teoriju zasnivati na takvim pokusima, budui da se ona oslanja na ljude kao subjekte koje nije mogue smjestiti u laboratorij, a da se pri tome ne utjee na njihove mogue reakcije.Budui da predstavnici austrijske kole ekonomije istiu kako je zbog goleme sloenosti ljudskog ponaanja matematiko modeliranje razvoja trita izuzetno teko ili ak nemogue, oni se zalau za pristup ekonomiji poznat i kao laissez faire ("lese fer"). Oni zagovaraju striktnu provedbu dobrovoljnih sporazuma i ugovora meu privatnim gospodarskim sudionicima. Oni takoer dre da se ekonomske transakcije trebaju ostvarivati uz to manje prisilnih mjera, te oni se zalau za vrlo ogranienu ulogu drave i najmanju moguu mjeru dravnoga intervencionizma LITERATURAKnjige:

1. Brasales-Garcia. B., Austrian Economics as a Progressive Paradigm, Routledge, New York, 2002.

2. Hayek, F. A., Koritenje znanja u drutvu, Ekonomski anali, Ekonomski fakultet Beograd, 2006.

3. Hayek, F., A., Put u ropstvo, Global Book, novi Sad, 1997.

4. Huerta de Soto, J., Die Osterreichische Schule der Nationalokonomie, Friedrich August von Hayek Institut, Barbara-Kolm-Lmprechter, 2007.

5. Stojanovi, B., Osnove austrijske teorije, egura print, Beograd, 2009.

6. Weber, M., Gesammelte aufsatze zur Wissenschaftslehre, Tubingen, 1929.Izvori sa interneta:

1. http://crveni.tripod.com/ekonom/debata.htm (18.11.2012., 12:30)2. http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Hayek (16.11.2012., 21:00)

3. http://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_von_Mises (16.11.2012., 20:30)

4. http://katalaksija.com/2004/09/01/hajekov-%e2%80%9eput-u-ropstvo/ (17.11.2012., 20:05)

5. http://katalaksija.com/2006/03/01/ludvig-fon-mizes-1881-1973/ (16.11.2012., 20:45)

Stojanovi, B., Osnove austrijske teorije, egura print, Beograd, 2009., str.6.

HYPERLINK "http://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_von_Mises" http://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_von_Mises (16.11.2012., 20:30)

HYPERLINK "http://katalaksija.com/2006/03/01/ludvig-fon-mizes-1881-1973/" http://katalaksija.com/2006/03/01/ludvig-fon-mizes-1881-1973/ (16.11.2012., 20:45)

Weber, M., Gesammelte aufsatze zur Wissenschaftslehre, Tubingen, 1929., str. 152.

HYPERLINK "http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Hayek" http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Hayek (16.11.2012., 21:00)

Hayek, F., A., Put u ropstvo, Global Book, novi Sad, 1997., str. 59.

HYPERLINK "http://katalaksija.com/2004/09/01/hajekov-%e2%80%9eput-u-ropstvo/" http://katalaksija.com/2004/09/01/hajekov-%e2%80%9eput-u-ropstvo/ (17.11.2012., 20:05)

HYPERLINK "http://crveni.tripod.com/ekonom/debata.htm" http://crveni.tripod.com/ekonom/debata.htm (18.11.2012., 12:30)

Stojanovi, B., Osnove austrijske teorije, egura print, Beograd, 2009., str.49.

Stojanovi, B., Osnove austrijske teorije, egura print, Beograd, 2009., str.50.

Hayek, F. A., Koritenje znanja u drutvu, Ekonomski anali, Ekonomski fakultet Beograd, 2006., str. 49.