Aspiracje życiowe młodzieży w środowisku kulturowo

zróżnicowanym

Najbliższym - za codzienne wsparcie

Anna Zawada

Aspiracje życiowe młodzieży w środowisku kulturowo

,. . zroznlcowanym

Kraków - Katowice 2013

© Copyright by Uniwersytet Śląski w Katowicach, 2013

Recenzent: dr hab. Renata Stojecka-Zuber

Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Grafika wykorzystana na okładce :

© Pan Xunbin I Shutterstock.com

Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach

ISBN 978-83-7850-418-4

Oficyna Wydawnicza "Impuls" 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel./fax: (12) 422 41 80,422 59 47, 506624220 www.impulsoficyna.com.pL e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl

Wydanie l, Kraków 2013

SPIS TREŚCI

Wstęp ...... .............................. .... ... ......... .... ....... .............. .... .... ....... ....... .... ..................... 13 Abstract .... .... ... .. .... ....... .... .. ........ ....... ..... ...... ... ....... ......... ...... .............. ......... ...... ...... .... 19

Rozdział l MŁODZIEŻ WSPÓŁCZESNA A PRZEMIANY KULTUROWE DYLEMATY POJĘCIOWE

1.1. Młodzież w zmieniających się warunkach kulturowych ........... ........ .... 21 1.2. "Pokolenie" jako kategoria socjologiczna .......... .. .......... .. .. .. ..... ...... ...... .... 36

Rozdział 2 PROBLEMATYKA ASPIRACJI I WARTOŚCI

2.1. Uwagi ogólne ..... .. .... .... ....... ..... .. ....... ............... ....... .. .... ........ ... ... ...... ...... .... ... 49 2.2. Teoretyczne ujęcie aspiracji w literaturze pedagogicznej,

psychologicznej i socjologicznej .... ...... .............. ...... .. .. .. .. ........ .............. .. .. 50 2.3. Rodzaje aspiracji i poziom aspiracji .. ..... .. ... ...... .............. .... .... .. .......... .. .... 60 2.4. Uwarunkowania aspiracji ....... .... ..... ...... ... ... .... ... ...... ... ....... ...... ..... ...... .... .... 70 2.5. Definicje wartości i hierarchii wartości . Typologie wartości .. .. ........ ... 75 2.6. Przegląd wybranych badań z zakresu aspiracji .......... .. .. .... .. .. ............ .. ... 86

Rozdział 3 ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ WŁASNYCH

3.1. Aspiracje życiowe młodzieży jako przedmiot badań Uzasadnienie potrzeby badań ........................ .. ..................... ...... .. .......... .. .. 101

3.2. Podejście metodologiczne .... .. ........ .............. .. ..... .. .. .. .. ........ .... .. .................. 108 3.3. Cele i problematyka badawcza. Identyfikacja zmiennych ...... .. .. .... .. .. .. Ul 3.4. Metody, techniki oraz narzędzia badań własnych ...... .. ............ ......... .... U5 3.5. Dobór próby badawczej i organizacja badań ....... .. ... ...... .. .. ........ ...... ....... U 7

Rozdzia ł 4

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA, SPOŁECZNO-EKONOMICZNA I TERYTORIALNA BADANEJ MŁODZIEŻY. OKREŚLENIE I CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ

4. 1. Uwagi ogólne .... .. .. ....... .... ... .... .. .... .... ............ .... ... .. ... .... ....... ...... .......... ... ..... .. 123

6 Spis treści

4.2. Struktura demograficzna badanej młodzieży .......................................... 124 4.3. Struktura oraz status społeczny rodziny pochodzenia .......................... 126 4.4. Sytuacja ekonomiczna rodziny pochodzenia i jej ocena

przez badanych uczniow ........ ..................... ....... ......... ..... ....... ... ..... ......... ... 131 4.5. Pochodzenie terytorialne badanej młodzieży ......................................... 136 4.6. Charakterystyka terenu badań .............. .... ...... .. ......................................... 138

Rozdział 5 ŚRODOWISKOWE I DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA ASPIRACJI EDUKACYJNYCH I ZAWODOWYCH

5.1. Uwagi ogólne ................................................................................................. 151 5.2. Pochodzenie społeczno-terytorialne i struktura demograficzna

młodzieży a jej plany edukacyjne i motywy dalszego kształcenia ....... 152 5.3. Poziom aspiracji szkolnych i edukacyjnych w kontekście

wybranych uwarunkowań socjologicznych i pedagogicznych .... ......... 184 5.4. Aspiracje zawodowe a rodzina pochodzenia. Kryteria wyboru

przyszłego zawodu - różnice środowiskowe, demograficzne i między typami szkół ............ .... ........................................ ...................... .... 191

5.5. Aspiracje w zakresie mobilności społecznej i przestrzennej .... ........ .... 205 5.6. Podsumowanie ................ .... ........ ... ................................... ....................... .. ... 217

Rozdział 6 AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA I ASPIRACJE W ZAKRESIE DZIAŁALNOŚCI OBYWATELSKIEJ I POLITYCZNEJ

6.1 . Uwagi ogólne ...... ......... ....................................... ... .. .. ................................. ... 221 6.2. Zaangażowanie społeczne badanej młodzieży

jako przejaw aspiracji ......... .. ......... ..... .. ........ .............. ....... ..... ...... ........ ..... ... 223 6.3. Zainteresowanie polityką i aspiracje w zakresie uczestnictwa

w życiu publicznym ........................ ....... .............. ... ............................ .......... 231 6.4. Opinie i oceny badanej młodzieży o sprawach środowiska

lokalnego oraz kraju ...... .......... ...... .......... ............ .... ..... .................. .. ....... ..... 244 6.5. Podsumowanie ............................................................................ .................. 250

Rozdział 7 ASPIRACJE I PRAKTYKI MŁODZIEŻY W ZAKRESIE KULTURY CZASU WOLNEGO

7.1. Uwagi ogólne ......... ...................................................................... ............ ...... 257 7.2. Rodzina pochodzenia a realizacja czasu wolnego .................................. 260 7.3. Sposób spędzania czasu wolnego oraz aspiracje w zakresie

jego realizacji we współczesności .............................................................. 265

Spis treści

7.4. Wybrane uwarunkowania socjologiczne i pedagogiczne a aspiracje w zakresie uczestnictwa w trzecim i drugim układzie kultury ............ 277

7.5. Podsumowanie .... ..... ........... ..... ........ .......... .... ............ ......... .. .... .. ...... ............ 286

Rozdział 8 ASPIRACJE RODZINNE. WARTOŚCI ŻYCIOWE BADANEJ MŁODZIEŻY

8.1. Uwagi ogólne .... ... .. ............ ... ...... ................ .... ....................... .. .... .. ..... ........... 289 8.2. Aspiracje dotyczące przyszłej rodziny ...................................................... 290 8.3. Aspiracje dotyczące cenionych wartości .... .............................................. 300 8.4. Funkcjonowanie autorytetów w życiu śląskiej młodzieży .. .. .... ...... ...... 311 8.5. Podsumowanie ......... ... ......... ...... ..... .................. ... ..... .. .. ... ............................. 323

Rozdział 9 NADZIEJE I OBAWY MŁODZIEŻY DOTYCZĄ.CE REALIZACJI ASPIRACJI ŻYCIOWYCH

9.1. Uwagi ogólne .... .......................... ...... ............. .............. ......... .............. ........... 325 9.2. Ocena szans urzeczywistnienia aspiracji życiowych ...... .. ...................... 327 9.3. Obawy dotyczące najbliższej przyszłości - zagrożenia

na drodze realizacji aspiracji życiowych .................................................. 330 9.4. Poczucie zadowolenia z dotychczasowego życia

oraz poczucie szczęścia ............ ...... ........... ......................... .. ............ ........... 338 9.5. Podsumowanie ...... ...... ...... ............. ........ .................. ...... .......... .. ..... .... .......... 346

Zakończenie ... ....... ..... .... ... .. .... ............ ... ............................ .. ....... ... ... ... ... .. ... ..... .... ...... 351

Bibliografia ...... .................... .... ............................................................. ... .... ..... ............ 361

Aneks ............. ...... .. ...... ....... ........ .......... .... ........... .... .... ...... ..... ...... ....... ..... ... .. ...... ..... .... 385

Wykaz rycin, tabel i wykresów ................................................................................ 401

7

CO NTENTS

Introduction . .................. .... .............. .............. ....... .................................... ....... ........... 13 Abstract ......... ....... ................... ... .......... ... .... ................... ............. .. ........... ... .. .... .... ... .... 19

Chap ter l THE CONTEMPORARY YOUTH COMPARED TO CULTURAL TRANSFORMA TIONS. CONCEPT DILEMMAS

1.1. The youth under the changing cultural conditions ................................. 21 1.2. "Generation" as a sociological sociology .................................................... 36

Chap ter 2 ASPIRA TIONS AND V ALUES DISCUSSED

2.1. General considerations .................................................................................. 49 2.2. Theoretical approach to aspirations in the educational,

psychological and sociologicalliterature ........ .. ......................................... 50 2.3. Aspiration types and levels .............. ............... .... .......................................... 60 2.4. Aspiration determinants .... .............. ....... .................................... ....... ........... 70 2.5. Values and hierarchy ofvalues defined. Value typologies ...................... 75 2.6. Overview of selected aspiration studies ...... .... .... ............................ ........... 86

Chapter 3 METHODOLOGY ASSUMPTIONS FOR THE OWN RESEARCH

3.1. Life aspirations of the youth as the research subject The research rationale .................................................................................... 101

3.2. Methodology approach ....... ....... .... .... ..... ................................... .. ............. .... 108 3.3. Research objectives and issues. Variables identification ........................ Ul 3.4. Methods, techniques and to ols for the own research ............................. U5 3.5. Selection of the test sample and research organization .. ............. ........... U7

Chapter 4 DEMOGRAPHIC, SOCIO-ECONOMIC AND TER RITO RIAL STRUCTURE OF THE RESEARCHED YOUTH. IDENTIFICA TION AND DESCRIPTION OF THE REGION TESTED

4.1. General considerations .................................... ................ .................... .......... 123

1 O _-===-...... Contents _================ ______ _

4.2. Demographic structure of the researched youth ..................................... 124 4.3. Structure and soda l status of the family of origin ................................... 126 4.4. Economic status of the' family of origin and its evaluation

by the researched students ........................................................................... 131 4.5. Territorial origin of the researched youth ................................................. 136 4.6. Description of the region tested .................................................................. 138

Chapter 5 ENVIRONMENT AL AND DEMOGRAPHIC DETERMINANTS OF EDUCA TIONAL AND PROFESSIONAL ASPIRA TIONS

5.1. General considerations ..................... ...... .................................... ...... ............. 151 5.2. Sodal and territorial origin and the demographic structure

of the youth compared to their educational plans and motivation for further education ..................................................................................... 152

5.3. The level of aspirations concerning school and education in the context of selected sodological and educational conditions ..... 184

5.4. Professional aspirations compared to the family of origin. Criteria . for profession selection - environmental, demographic and school

type differences ............................................................................................... 191 5.5. Aspirations related to sodal and spedal mobili ty .................................... 205 5.6 Conclusions ....................................... .... ...... ......................... ... ............. ............ 217

Chap ter 6 SOCIAL ACTIVITY AND ASPIRATIONS RELATED TO THE CIVIC AND POLITICAL ACTIVITY

6.1. General considerations .................................................................................. 221 6.2. Sodal commitment of the researched youth as manifestation

of aspirations .............................................................. ....................... .............. 223 6.3. Interest in politics and aspirations to partidpate in the public life ...... 231 6.4. Opinions and assessments expressed by the researched youth

on the current issues of the local community and the country ............ 244 6.5. Conclusions ................................ ........ ............................................................. 250

Chapter 7 ASPIRATIONS AND PRACTICES OF THE YOUTH RELATED TO THE LEISURE TIME CUL TURE

7.1. General considerations .......................... .. ...................................................... 257 7.2. The family of origin compared to the leisure activities ........................... 260 7.3. ContempOl'ary leisure activities and leisure time related aspirations ...... 265

Contents

7.4. Selected sociological and educational conditions compared to the aspiration for participation in the second and third cultural system ...... 277

7.5. Conclusions ........... .......... .... .................... .... .............. ....... ..... .......................... 286

Chapter 8 FAMILY ASPIRATIONS. LIFE VALUES OF THE RESEARCHED YOUTH

8.1. General considerations ................................... ............................... ................ 289 8.2. Future family aspirations ..... ..... ..................................... ........... .................... 290 8.3. Aspirations related to the appredated values .......... ...................... ........... 300 8.4. The role of authorities in the life of the Silesian youth ........................... 311 8.5. Conclusions ............................................................................. .. ....... ...... ......... 323

Chapter 9 HOPES AND FEARS OF THE YOUTH RELA TED TO FULFILLING THEIR LIFE ASPIRATIONS

9.1 . General considerations ............ .... ............. ... ............. ..... ...... ..... .. ................ ... 325 9.2. Assessing the chances for fulfilIing one's life aspirations ................. .. .... 327 9.3. Fears related to the nearest future - threats on the way

to the life aspirations fulfilment .................................................................. 330 9.4. Life satisfaction and happiness .................................................................... 338 9.5. Conclusions .... ... .... .. ... ....... .... ... .... ....... ....... ... ......... ...... .. ..... ...... ...................... 346

Conclusion .. .. ...... .. .... .. ............ .... ...... ... .... ............................. .... ......... ................ .......... 351

Bibliography ............................................................................................................... . 361

Appendix ......................................... ... ...... ............................ .......... .. ... ......................... 385

The list of figures, tables and diagrams ........................................................... ... .... 401

11

WSTĘP

INTRODUCTION

[ ... ] młodość jest jakością nie tylko biologiczną, lecz także kulturalną, czasem jest ceniona, czasem nie jest 1.

W ponowoczesnym świecie, zwanym także postmodernistycznym, ob­serwujemy wyraźne przemiany nie tylko w obszarach gospodarczym, politycz­nym i społecznym, ale także kulturowym.

Daleko idące zmiany zachodzą zarówno w sferze świadomości, jak i zachowań jednostki. Przewartościowaniu ulega tradycyjny system wartości, a powszechnie szanowane, uznawane autorytety często tracą rolę wzorcotwórczą. Ich miejsce pozostaje niewypdnione lub zajęte przez postacie, którym z różnych względów trudno przypisać miano wzorca osobowego.

Podstawowe dla epoki nowoczesnej wartości: wolność, równość, braterstwo, zostały zastąpione w po nowoczesności przez nowe trójprzymierze wartości: swobodę, różnorodność i tolerancję. Żyjemy w układach heterogenicznych, dla których charakterystyczną cechą jest brak wiążących uniwersalnych zasad2

•

Tradycja rozumiana jako akceptacja przeszłości w okresie ponowoczesności ma nikłe szanse bytu. Zmieniają się bowiem modele i wzory życia; dawne okazują się nie aktualne w stosunku do przyjętego nowego scenariusza aspiracji życio­wych i dążeń.

Nie ulega wątpliwości, że po nowoczesność, respektując zasady pluralizmu i relatywizmu wartości, wprowadza aksjologiczny chaos. W takiej rozproszonej rzeczywistości młodzi ludzie muszą wybierać wartości życiowe, planować.

1 L. Kołakowski: Mini wykłady o maxi sprawach. Kraków 2008, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, s. 168.

2 Z. Bauman: Postmodernizm a socjalizm. "Literatura na Świecie" 1991, nr 6, s. 268-279.

14 --...... Wstęp -------------------_

Ciągle zmieniające się warunki współczesnej rzeczywistości skłaniają zatem do pogłębionej refleksji nad aspiracjami życiowymi młodzieży. Aspiracje to waż­ny element w rozwoju osobowości człowieka, a zarazem jeden z najważniejszych czynników warunkujących Jego aktywność. Mają one wpływ zarówno na aktyw­ność społeczną, jak i kulturalną, a także nawiązywane kontakty interpersonalne, różnego rodzaju osiągnięcia czy wybór szkoły po ukończeniu gimnazjum, l<ie­runku studiów, zawodu. Aspiracje odgrywają więc istotną rolę w kształtowaniu się planu życiowego czy orientacji życiowej jednostki.

Liczne badania empiryczne dowodzą, że ze względu na przyjętą przez mło­dych ludzi orientację ideową i instrumentalną można ich zakwalifikować do róż­nych grup, o odmiennym stylu życia, wzorcu kariery czy sukcesu. Ich aspiracje życiowe zatem zostają skierowane na różne cele, pragnienia i dążenia.

Współczesna młodzież nie jest monolitem. Na przykład system wartości i aspiracji młodzieży, która uczy się w szkołach prywatnych zlokalizowanych w dużych ośrodkach miejskich, różni się diametralnie od systemu wartości i aspiracji młodzieży małomiasteczkowej czy wiejskiej, uczęszczającej do szkół publicznych. Dodatkowymi czynnikami różnicującymi są także : warunki ekono­miczne rodziny pochodzenia, kapitał kulturowy, środowisko zamieszkania.

Barbara Fatyga3 wyodrębniła cztery grupy współczesnej młodzieży: 1) szara legenda pokoleniowa (tzw. normalsi): grupa najliczniejsza, o konfor­

mistycznym nastawieniu, prorodzinna, ale nieaspirująca do radykalnej zmiany sposobu i jakości życia;

2) złota legenda pokoleniowa: to młodzi ludzie pochodzący z rodzin o wy­sokim statusie ekonomicznym, mający rodziców z wyższym wykształceniem; ci młodzi zaliczani są do tzw. pięknych i bogatych; są przedsiębiorczy i kreatywni, nastawieni na szybką, indywidualną karierę, osiągnięcie wysokiej pozycji zawo­dowej, wysoki status ekonomiczny, prestiż, pogłębianie kompetencji, barwny styl życia; dbają także o jak najlepsze kształcenie swoich dzieci4;

3) biała legenda pokoleniowa: młodzież o pochodzeniu inteligenckim, nie­rzadko jednak wywodząca się ze zubożałych rodzin, które swoją pozycję utraciły w okresie transformacji ustrojowej; nie potrafi dostosować się do otaczającej ją rzeczywistości, gdyż nadal kultywuje tradycyjne wartości; cechuje ją kult pracy, perfekcjonizmu, wysokich kompetencji, sprawnego działania;

4) czarna legenda pokoleniowa: różne grupy młodzieży (cwaniacy, mafiosi, dresiarze, blokersi i in.); charakteryzuje ich pasywny bądź negatywny stosunek do życia, bardzo niskie aspiracje edukacyjne (można nawet mówić o pogardzie

3 M. Szymański: Aktywność młodzieży w zmieniającej się rzeczywistości . "Nowa Szkoła" 2007. nr 5. s. 14-15. za: B. Fatyga: Resentyment. marketing i legenda. W: Młodzi kOlka wieku: pokolenie 2000 czy pokolenie '89. dzieci wolnego rynku czy blokersi: artykuły z "Gazety Wyborczej". Red. M. Piasecki. Warszawa 2000. Wyd. W.A.B .• 5. 113.

4 Zob. też A. Kojder: Jedna Polska? Problem i jego konkretyzacja. W: Jedna Polska? Dawne i nowe zróżnicowania społeczne . Kraków 2007. Wyd. WAM PAN. s. 19.

Wstęp ======~================= 15

dla wykształcenia). chęć łatwego "urządzenia się". preferowanie sprytu, przebie­głości i ogromny kult dla pieniądza, dla uzyskania którego w ostateczności. jeśli nie ma innych możliwości, są gotowi podjąć jakąś pracę·

Wewnętrzne zróżnicowanie młodzieży niewątpliwie pogłębiają zachodzące

zmiany społeczne czy ekonomiczne. Trzeba podkreślić. że nierówności wśród młodych ludzi w Polsce przybrały znacznie większe rozmiary niż w wielu kra­jach Unii Europejskiej5. Rezultatem są nowe podziały społeczne z pewnym na­chyleniem do reprodukcji międzypokoleniowej. Wprawdzie współczesny system edukacyjny w Polsce zapewnia masowy dostęp do kształcenia na szczeblu wyż­szym. to dejacto młodzi ludzie z rodzin o wysokim kapitale kulturowym tworzą społeczność bardziej prestiżowych szkół, co przekłada się na lepszą pozycję spo-

łeczną·

Jednak młodych ludzi zarówno tych. którzy mają wysokie aspiracje, jak i tych, którzy niewiele oczekują od życia, łączą też wspólne cechy. Przede wszystkim zdecydowana większość młodych Polaków urodzonych tuż przed 1990 rokiem oraz po zmianach ustrojowych nie kultywuje tradycyjnych wartości. Zdaniem Janusza Mariańskiego, młodzi ludzie, kształtując swoje wartości i normy, wy­bieraj ą z "katalogu wartości" z reguły te, które są dla nich naj korzystniejsze. bez znamion ciężaru, a przede wszystkim przynoszą przyjemności i zaspokojenie różnorodnych potrzeb6

. Ponadto cechuje ich apolityczność i brak obywatelskie­go zaangażowania7 • Zauważa się także, że stają się in gremia coraz bardziej na­stawieni na sukces, właściwie są wychowywani do sukcesu, są pewni siebie, prze­bojowi. W zestawie ich wartości dominuje nieustanna rywalizacja, która niestety nie zawsze przypomina walkę sportową prowadzoną według zasady jair playB. Wcale niemały odsetek młodych ludzi reprezentuje również styl życia zalecany przez konsumpcjonizm - przywiązywanie dużej wagi do niekonwencjonalności, indywidualizmu, bycia wyjątkowym. Współcześni młodzi ludzie są więc bardzo wyrazistym produktem ponowoczesności - z jej ambiwalencjami oraz sprzecz­nościami9 .

Wiedza o zmianach zachodzących w aspiracjach życiowych młodzieży jest niezbędna do podjęcia skutecznych działań w procesie dydaktyczno-wychowaw­czym oraz socjalizacyjnym. Może być także przydatna w organizowaniu i kiero­waniu różnymi formami aktywności podejmowanymi przez młodych ludzi.

5 B. Galas: Młodzi po zmianie. Wartości i orientacje życiowe młodych Polaków. "Nowa Szkoła" 2011. nr 10.5. 19.

6 ). Mariallski: Dylematy moralne młodzieży polskiej. W: Wartości i postawy młodzieży polskiej. Red. D. Walczak-Duraj. Łódź 2009. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego. s. 11.

7 A. Kojder: Jedna Polska ? ..• dz. cyt.. 5. 19. 8 Z. Pietrasik: Dekalog plus przykazania. II. Bądź solidarny. "Polityka" 2003. nr 1. s. 30. 9 Zob. K. Szafraniec: Młodzi 2011. http : //zds .kprm.gov. pl/sites /defaułt/fil es/pliki /młodzi_20 11_

printerfriendly.pdf [dostęp: 5.02.2012].

Wstęp 0::..;======================:::::0.

Badania nad aspiracjami życiowymi młodzieży są więc szczególnie istotne społecznie, a ze względu na swoją dynamikę powinny być ciągle uzupełniane, gdyż wskutek stałych przeobrażeń ulegają pewnym modyfikacjom.

Niniejsza publikacja jeśt próbą spojrzenia na aspiracje życiowe młodzieży z techników i liceów w środowisku kulturowo zróżnicowanym, z intencją ukaza­nia ważności podjętej problematyki w kontekście zmian kulturowych. Opraco­wanie składa się z dziewięciu rozdziałów. Dwa pierwsze rozdziały stanowią część teoretyczną·

W rozdziale pierwszym zaprezentowano wybrane przemiany kultury współ­czesnej, które nie pozostają bez wpływu na kształtowanie się aspiracji życiowych młodzieży. Podjęto także rozważania dotyczące pojęcia "pokolenie". Próbowa­no odpowiedzieć na pytanie, czy w obecnym zindywidualizowanym świecie jest szansa na nowe pokolenie.

W rozdziale drugim, na podstawie literatury psychologicznej, pedagogicznej i socjologicznej wskazano na różnorodne rozumienie aspiracji i poziomu aspira­cji. Podjęto także problematykę wartości oraz dokonano przeglądu wybranych badań z zakresu aspiracji.

Rozdział trzeci oraz czwarty tworzą część metodologiczną opracowania. W rozdziale trzecim przedstawiono przedmiot i problematykę badawczą.

Umotywowano potrzebę prowadzenia badań z zakresu aspiracji życiowych młodzieży, opisano i uzasadniono wybór określonych metod, technik i narzędzi badawczych.

W rozdziale czwartym dokonano dokładnej prezentacji struktury demogra­ficznej, społeczno-ekonomicznej i terytorialnej badanej młodzieży. Scharakte­ryzowano również teren badań, zwracając szczególną uwagę na wybrane opisy struktury społeczno-gospodarczej i kulturowej regionu, które pozostają w ścisłym związku z badaniami.

W kolejnych pięciu rozdziałach dokonano prezentacji wyników badań em­pirycznych, każdorazowo interpretując zaobserwowane prawidłowości . Analizie poddano aspiracje edukacyjne, zawodowe, związane z mobilnością społeczną i przestrzenną, działalnością społeczną i udziałem w życiu publicznym, wolno­czasowe, rodzinne. Zagadnienia dotyczące aspiracji obejmują także hierarchię cenionych przez młodzież wartości. W opracowaniu zaprezentowano również liczne wypowiedzi młodzieży, co niewątpliwie daje czytelnikowi możliwość lep­szego zrozumienia przejawianych przez badaną młodzież aspiracji, które zamie­rza ona realizować w bliższej czy dalszej przyszłości.

Ogólne podsumowanie rezultatów i wniosków badawczych przedstawiono w "Zakończeniu". Pracę zamyka "Aneks", w którym załączono wzory narzędzi badawczych, oraz "Wykaz rycin, tabel i wykresów".

Wstęp

Na zakończenie składam podziękowania wszystkim, którzy przyczy­nili się do powstania niniejszej publikacji. Przede wszystkim jestem wdzięczna Dyrektorom, Nauczycielom wszystkich szkół i klas, w których przeprowadziłam badania, oraz Młodzieży - za bardzo rzetelne podejście do badall.. Podziękowa­nia kieruję również do studentów - ankieterów za zaangażowanie i sumienne wywiązanie się ze swojej roli.

Szczególne podziękowania składam Pani dr hab. Renacie Stojeckiej-Zuber z Krakowskiej Akademii im. A. Frycza Modrzewskiego za podjęcie trudu recen­zowania pracy. Jej cenne uwagi i merytoryczne wskazówki przyczyniły się do po­wstania ostatecznej wersji publikacji.

Nie sposób wymienić nazwisk wszystkich osób, które inspirowały mnie do pracy i dodawały wsparcia w podejmowaniu ustawicznego trudu twórczego dzia­łania, dziękuję zatem tym wszystkim życzliwym Profesorom, z którymi miałam możliwość prowadzenia dyskusji nad interesującymi mnie problemami, którzy służyli mi radą i konsultacją.

Nie mogę w końcu pominąć i tego faktu, że bez przychylności i finansowego wsparcia władz akademickich Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie wydanie tej publikacji byłoby niemożliwe.

Serdeczne podziękowania składam także Redaktorowi Naczelnemu i Zespo­łowi Oficyny Wydawniczej "Impuls" za życzliwą współpracę .

Winna jestem również podziękowania swym Najbliższym. Bez ich wsparcia psychicznego, wyrozumiałości i zrozumienia powstanie tej publikacji i mój na­ukowy rozwój nie byłyby możliwe.

17

ABSTRACT

The paper discusses the issue of life aspirations of the youth from selected technical and general education secondary schools, located in the territory of 4 sub-regions of the Silesian Province, diversified significantly with regard to so­cial and economic situation.

The test sample included 750 students. Even though the test sample for the research has been selected deliberately, achieving empirical results from so di­verse environments entitles for formulating quite broad scope generalizations.

The diagnostic survey method was used in the research, as well as the docu­ment analysis related to the phenomenon of a school essay.

The paper consists of nine chapters. The first two chapters constitute the theo­retical part.

The first chapter presents selected contemporary culture transformations that do affect the aspiration development of the youth. The notion of the "gener­ation" has been also discussed here. The chapter includes an attempt at answer­ing the question, if in the contemporary individualized world there is achance for a new generation.

The second chapter points out to the diversity in understanding aspirations and the aspiration level, based on the psychological, educational and sociologi­calliterature. Values have been discussed here as well, including an overview of selected aspiration studies.

The third and the fourth chapter constitute the methodology part of the pa­per. The third chap ter presents the research subject and the research issues. The need for the research of the youth life aspirations has been justified, and the se­lection of the specific research methods, techniques and tools has been described and justified.

While the fourth chapter contains a detailed presentation of the demograph­ic, socio-economic and ter rito rial structure of the researched youth. The tested region has been described as we li, with special focus on the selected parameters of the socio-economic and cultural structure of the region, correlating closely with the research.

20 Abstract L-=============-__________ _

The following five ehapters include the presentation of the empirie researeh, with the regułarities observed for eaeh of them.

The generał summary of the researeh resułts and eonclusions has been pre­sented in the "Conclusion" ~ The paper is brought to an end by the "Appendix" in whieh tempłates of the researeh toołs have been presented, as well as "The list of figures, tabłes and diagrams".

W YKAZ RYCIN , TABEL I WY KRESÓW

T HE LI ST OF FIGU RES, TA BL ES A N D D IAGRA M S

Ryciny

Rycina 4.1. Województwo śląski e z uwzględnieniem podregionów .... .. .... .. .................... .. ...... . 139 Rycina 5.1. Mapa migracji badanej młodzieży związana z miejscem przyszłego

studiowania ... ....... ... ...... ........ .... .... .. .. ........... ... ... .............. ...... ............... .......... .. ... ............ 207 Rycina 5.2. Mapa migracji badanych kobiet związana z miejscem przyszłego

studiowania .. ............... ..... .... ...... ... ..... .. ..... .... ...... ........... ... .... ....... .......... ... ....... .. ..... .. ... .... 209 Rycina 5.3. Mapa migracji badanych mężczyzn związana z miejscem przyszłego

studiowania ... ......... ........... ....... ... ............ ... .... ............ ........... ...... ... ... ... .. ... ...... .... .. ..... ... ... 210

Tabele

Tabela 1.1. S łabe i mocne strony "pokołenia Y" ........................... .. ...... .... ....................... .. .. .. ...... .. 46 Tabeła 2.1. G łówne rodzaje aspiracji .......... .. ............ ............ .... ............................. .. .......... .. .. .. ... ..... 60 Tabeła 3.1. Struktura uczniów szkó ł przedmaturalnych i maturalnych

w województwie ś ląskim w roku szkolnym 2008/2009 oraz struktura próby badawczej a typ szko ły .......... .. .... ............ .. .... .... .... .... ...... .. ........................ ... ..... 118

Tabeła 4.1. Płeć a typ szko ły .. .. .. .................... ............. .. .. .. ........... .... ............ .. .... ..... .. .............. .. ......... 125 Tabela 4.2. Wiek a typ szkoły ........................ .. .................... ...... .................... ................ .......... .. ... ..... 126 Tabela 4.3. Struktura rodziny pochodzenia badanej młodzieży z uwzględnieniem

typu szkoły i podregionów .................... .. ........................ .. ................ .............. .. ............ 126 Tabeła 4.4. Wykształcen ie matki według wskazań badanej młodzieży

z uwzględnieniem typu szkoły i podregionów .. .. .............. ...... ... .. .. ........................... 127 Tabeła 4.5. Wykształcenie ojca według wskazań badanej młodzieży

z uwzgłędnieniem typu szkoły i podregionów .. .. .. .. ........ .... .... .. .. .............. .. .. .. .......... 128 Tabela 4.6. Kategorie społeczno-zawodowe rodziny pochodzenia a typ szkoły ...... .. .. .... ...... 129 Tabela 4.7. Aktywność zawodowa rodziców badanych uczniów a typ szko ły

i podregiony ... .......... .... ......... .... ..................... ...... .... ..... .. ... .......... ... ........ ... ............ ...... .. .. 132 Tabeła 4.8. Źród ło dochodu rodziców badanych uczn iów a typ szkoły i podregiony ........... 133

402 ===-==--. Wykaz rycin, tabel i wykresów -.-------------------- Wykaz rycin, tabel i wykresów 403

Tabela 4.9. Subiektywna ocena warunków ekonomicznych rodziny pochodzenia z uwzględnieniem typu szkoły i podregionów ....... .... ....... ... ......... .. ............. .......... 134·

Tabela 4.10. Struktura pochodzenia terytorialnego młodzieży z uwzględnieniem typu szkoły i podregionów .... , ......... ..... .... ... ...... .. ............................. ......... .. ......... ...... 137

Tabela 4.11. Powierzchnia i podstawowe dane demograficzne w województwie

Tabela 6.7. Aspiracje w zakresie działalności politycznej na rzecz kraju z uwzględnieniem płci .......................... .................................................... .................. 241

Tabela 6.8. Deklaracja młodzieży dotycząca sprecyzowania własnych poglądów społeczno-politycznych ............................................ ..... .. .......... ....... ... ..... .............. .... 24·2

Tabela 7.1. Sposoby spędzania czasu wolnego przez badaną młodzież ................................. 266

śląskim na tle kraju na koniec 2010 roku ................. .. ... .......... .... ... ...... ................... 140 Tabela 4·.12. Podregiony województwa śląskiego w liczbach - wybrane dane

w stosunku do województwa (stan na 31.12.2010) ............. ........... ....................... 148

Tabela 7.2. Preferencje dotyczące spędzania czasu wolnego .............. .... ............... ...... ........... 267 Tabela 7.3. Programy telewizyjne preferowane przez kobiety i mężczyzn

(w kolejności od najczęściej wybieranych) .................. .. .................. ....... .. .............. 269

Tabela 5.1. Motywy wyboru szkoly średniej przez badaną młodzież (N = 750) ................... 157 Tabela 5.2. Wpływ środowiska zamieszkania na wybór szkoły, typ wykształcenia

i dążenia edukacyjne (N = 750) .................. .. .................................. ..... ...... .............. .. 163

Tabela 7.4. Aspiracje wolnoczasowe badanej młodzieży .............................. .......... .................. 271 Tabela 7.5. Aspiracje wolnoczasowe badanej młodzieży z uwzględnieniem płci ................ 272 Tabela 7.6. Aspiracje wolnoczasowe badanej młodzieży z uwzględnieniem

Tabela 5.3. Motywy, którymi młodzież będzie się kierowała, podejmując decyzję o studiowaniu .. ....... ........... ....... .... ...................... ......... ... ..... ...... .... ...... ..... ..... ............... 171

podregionów ............................................. ...................... ............... ...... .... ..................... 275 Tabela 7.7. Aspiracje do uczestnictwa w drugim i trzecim układzie kultury

Tabela 5.4. Motywy, którymi młodzież w danych podregionach będzie się kierowała, podejmując decyzję o studiowaniu ......... ............................... ........ ...... 172

Tabeła 5.5. Typy szkół preferowane przez młodzież po ukończeniu szkoły średniej -w podregionach ............ ............ ........... ....... ...... .. ............ .. .................. ............ .... ...... .... 177

Tabela 5.6. Kierunki studiów/szkół policeałnych wpisyw'ane przez badaną

z uwzględnieniem płci ..... ................................................................ ... .. ............. ........ 278 Tabela 7.8. Aspiracje do uczestnictwa w trzecim i drugim układzie kultury

z uwzględnieniem poziomu wykształcenia rodziców ........ ...... ............................ 279 Tabela 7.9. Aspiracje do uczestnictwa w trzecim i drugim układzie kultury

z uwzględnieniem źródła dochodu rodziców ...... .................... .............................. 281 młodzież - według odsetka wskazań (N = 317) .......... ............... ................ ............ 180 Tabela 7.10. Aspiracje do uczestnictwa w trzecim i drugim układzie kultury

Tabela 5.7. Najpopularniejsze w Polsce kierunki studiów stacjonarnych pierwszego stopnia i jednolitych studiów magisterskich według ogólnej liczby kandydatów w 2011 roku ............................................................ .. ........ .................... 183

Tabeła 5.8. Uwarunkowania socjologiczne a poziom aspiracji szkolnych ze wzgłędu

z uwzględnieniem typu gminy .......................................... ............................... ........ 282 Tabela 7.11. Aspiracje do uczestnictwa w trzecim i drugim układzie kultury

z uwzględnieniem podregionów .................... ............. .... ....... ..... ............................ 283 Tabela 7.12. Aspiracje do uczestnictwa w trzecim i drugim układzie kultury

na plany związane z ocenami na świadectwie maturalnym ..... ... ........................ 186 Tabeła 5.9. Uwarunkowania pedagogiczne a poziom aspiracji szkolnych ze wzgłędu

z uwzględnieniem typu szkoły .............. .................................................................... 284· Tabela 7.13. Aspiracje do uczestnictwa w trzecim i drugim układzie kultury

na płany związane z ocenami na świadectwie maturalnym .. ....... ... .... ................ 188 Tabela 5.10. Uwarunkowania socjołogiczne a poziom aspiracji edukacyjnych

z uwzględnieniem osiągnięć szkolnych ........................ ............ .............................. 285 Tabela 7.14. Uczestnictwo oraz aspiracje do uczestnictwa w trzecim i drugim

ze względu na długość drogi kształcenia .............................. ................... ...... .......... 190 Tabeła 5.11. Uwarunkowania pedagogiczne a poziom aspiracji edukacyjnych

układzie kultury .............. ....... ...... ....... ... ..... ................... ... .... .... .................. .............. ... 286 Tabela 8.1. Podział ról w przyszłej rodzinie a płeć .................................... .... .. .. ........................ . 295

ze wzgłędu na długość drogi kształcenia ................. .. .......... ............ ...... ....... ........... 190 Tabela 5.12. Najczęściej wybierane zawody przez kobiety i mężczyzn .............................. ...... 195 Tabela 5.13. Motywy wyboru przyszłego zawodu przez badaną młodzież

z techników i liceów ...................................... ... ........................................................... 200

Tabeła 8.2. Oczekiwane cechy u przyszłego partnera z zaznaczeniem hierarchii (N = 750) .... .... ...... .. ..... .. ................... ........... ....... ......... ....... ............... .......... ...... ..... ... ..... 296

Tabela 8.3. Oczekiwane cechy u współpartnerów do małżeństwa a płeć ........... .. .. ............... 297 Tabela 8.4. Oceniane wartości przez badaną młodzież (N = 750) .... ...................................... 301

Tabela 5.14. Motywy wyboru przyszłego zawodu przez badaną młodzież z uwzględnieniem podregionów ....... .............. .............................. ...... ....... ... ....... ..... 203

Tabela 5.15. Tendencja do poziomej ruchliwości aspiracji wśród badanej młodzieży z techników (N = 305) i liceów (N = 442) ............................................................... 211

Tabela 8.5. Zestawienie porównawcze systemu wartości ................ .. ..... .. .. ......... .. ... .... .... .. ...... 305 Tabeła 8.6. Przeznaczenie wielkiej wygranej (N = 717) .................. .. .................................... ..... 307 Tabela 8.7. Autorytety osobowe uznawane przez młodzież. Cechy osobowościowe

przejęte od autorytetu oraz cechy osobowościowe autorytetu

Tabela 5.16. Osiągnięcia szkolne a tendencja do poziomej ruchliwości aspiracji .................. 212 Tabela 5.17. Aspiracje młodzieży do przyszłego środowiska zamieszkania .................... .... .... 212 Tabela 5.18. Miasta, w których młodzież chciałaby zamieszkać (N = 117) .................. .. ......... 213 Tabela 5.19. Czynniki mające wpływ na osiągnięcie wysokiej pozycji społecznej

(N = 750) ........................................................................................... ... .......... .. .............. 215 Tabela 6.1. Deklarowana przynależność do organizacji, ruchów (grup) religijnych ........... 228 Tabela 6.2. Przynależność młodzieży do organizacji, ruchów (grup) religijnych

w podregionach ..... ...... ... ..... ............ ............................................................................. 229 Tabela 6.3. Aspiracje społeczne badanej młodzieży w podregionach ................................. ... 230 Tabela 6.4·. Zainteresowanie młodzieży polityką ........................................................................ 232

jako przedmiot aspiracji (N = 254) .................. .................................... ............... ...... 317 Tabeła 8.8. Osoby i instytucje, które mają wpływ na postawę życiową, poglądy,

aspiracje badanej młodzieży (N = 750) .............................. .................... .. .... .. .. .. ..... 322 Tabela 9.1. Aspiracje dotyczące życia osobistego badanej młodzieży .. ........................... ....... 328 Tabela 9.2. Opinia badanej młodzieży na temat realizacji aspiracji życiowych

z uwzgłędnieniem płci .. ............................ ......... .......... .......... .. ...... ............... .... ... .... ... 330 Tabeła 9.3. Czynniki będące w opinii badanej młodzieży źródłem zagrożenia dla realizacji

aspiracji życiowych (N = 750) .................. .. .................. ...... ...................................... .. 331 Tabela 9.4. Źródła osobistych lęków i niepokojów młodzieży dotyczące

własnej przyszłości (N = 750) .......................................................................... ... ....... 333

Tabela 6.5. Zainteresowanie młodzieży polityką z uwzględnieniem podregionów ...... ....... 233 Tabeła 9.5. Zadowolenie badanych kobiet i mężczyzn z różnych spraw i sfer życia ........... 342

Tabela 6.6. Aspiracje w zakresie działalności obywatelskiej w środowisku lokalnym Tabela 9.6. Aspiracje, które badanej młodzieży udało się już zrealizować (N = 750) ......... 345

z uwzględnieniem płci ................................................................................................ 239

404~ Wykaz rycin, tabel i wykresów

Wykresy

Wykres 5.1. Motywy wyboru szkoły śred'niej przez badaną młodzież w podregionach (NB.B = 214; Ncz = 129; Ncś = 242; NR.' = 165) ................ ... .... .. 160

Wykres 5.2. Kontynuacja nauki deklarowana przez badaną młodzież z uwzględnieniem płci (NK = 463; N M = 287) ......................................................... 164

Wykres 5.3. Kontynuacja nauki dekłarowana przez badaną młodzież w podregionach (NB. B = 214; Ncz = 129; Ncś = 242; N R_, = 165) ......................... 165

Wykres 5.4. Typy szkół preferowane przez młodzież po ukończeniu szkoły średniej (N = 590) ............................................................... .... ......... ...... .................... ............ ... ... 174

Wykres 5.5. Najpopułarniejsze szkoły wyższe wśród badanej młodzieży (N = 318) ............. 178 Wykres 5.6. Najpopułarniejsze kierunki studiów wśród młodzieży (N = 317) ....................... 180 Wykres 5.7. Zawody wybierane przez młodzież (N = 526) .. ....................................................... 192 Wykres 5.8. Przynależność młodzieży do grup zawodowych (N = 531) ................ .. ................ 196 Wykres 6.1. Dekłarowane zainteresowanie polityką (N = 750) ...... ........................................... 232 Wykres 7.1. Realizacja z rodzicami czasu wołnego - z uwzględnieniem płci badanych

(NK = 463; N M = 287) ................................................................................................... 261 Wykres 7.2. Realizacja z rodzicami czasu wolnego - z uwzgłędnieniem podregionów

(NU _B = 214; Ncz = 129; Ncś = 242; N R_, = 165) ...................................................... 262 Wykres 7.3. Stacje radiowe preferowane przez kobiety (N = 4·13) .......... ..................... ............. 268 Wykres 7.4. Stacje radiowe preferowane przez mężczyzn (N = 245) ....................... .......... .. .... 268 Wykres 8.1. Czy jesteś zadowolony(a) z rodziny pochodzenia? (NK = 463; N M = 287) ......... 292 Wykres 8.2. Kiedy zamierzasz/chciał(a)byś zrealizować dane dążenia? (N = 750) .. ........ .... .. 310 Wykres 8.3. Czy aktualnie w swoim życiu kierujesz się jakimś autorytetem? (N = 750) ...... 314 Wykres 8.4·. Odpowiedzi badanej młodzieży mającej autorytety osobowe

i instytucjonałne (N = 264) ....................................................................................... . 317 Wykres 9.1. Czynniki mające wpływ na aspiracje życiowe (N = 750) ........ ...................... ......... 329 Wykres 9.2. Czy masz obawy dotyczące swojej przyszłości? (N = 750) ................... ................ 332 Wykres 9.3. Ocena sytuacji społeczno-gospodarczej i politycznej kraju (N = 750) ............... 334· Wykres 9.4. Czy jesteś zadowolony(a) ze swojego dotychczasowego życia? (N = 750) ........ 339 Wykres 9.5. Które z okreśłeń najbardziej pasuje do Ciebie? (N = 750) ................................ .. .. 341

Rozprawa Autorki wyraźnie różni się od spotykanych publikacji, dlatego że: po pierwsze, przynosi materiał badawczy z terenu badań zróżnicowanego pod względem kulturowym i społeczno-gospodar­czym (aspiracje życiowe uczniów z obszaru województwa śląskiego analizowane są z uwzględnieniem podregionów), a po drugie, podej­muje zasadniczo nowe ujęcie problematyki. .

Takim problemem godnym szczególnej uwagi jest analiza różnych rodzajów aspiracji życiowych ze względu na ich treść (edukacyjne, zawodowe, w zakresie aktywności w sferze publicznej, wolnoczaso­we, dotyczące środowiska zamieszkania, rodzinne).

W obrębie szczegółowej problematyki Autorka sięga również w ten obszar refleksji pedagogicznej i socjologicznej, który dotyczy hierarchii pożądanych wartości, dążeń życiowych, jak również dróg ich kształtowania rozważanych na tle zmiany społecznej. Autorka próbuje także uchwycić i zbadać zagrożenia stojące na drodze reali­zacji aspiracji życiowych młodzieży.

Za niewątpliwy i nowatorski walor pracy należy uznać włącze­nie do problematyki aspiracji życiowych młodzieży kwestii doty­czącej uznawanych przez nią autorytetów. Odwoływanie się do au­torytetów to jeden z niezbędnych elementów procesu nowoczesnej edukacji. [ ... ]

Publikacja jest oryginalna i twórcza. Stanowi istotny wkład w wybraną problematykę badań. Dzięki takim opracowaniom moż­liwa jest nie tylko korekta istniejącego stanu, ale także sporządzenie diagnozy dającej wiedzę, jakie wartości będą istotne dla młodzieży w najbliższej przyszłości.

9 788378 504184

dr hab. Renata Stojecka-Zuber

-:-VI lmpUS Zamówienia prosimy składać na adres:

Oficyna Wydawnicza "Impuls" - Dział Handlowy tel.lfax: (12) 422 41 80,4225947,506 624 220

e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl www.impulsolicyna.com.pl