BANKA BOTERORE WASHINGTON, D. C.

ARSIMI NE SHQIPERI: · QENDRIME DHE SHPRESA NE N RYSHIM

nga

Nora Dudwick, ECSSD

dhe

Helen Shahriari, ECSHD

SHKURT2000

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

wb350881Typewritten Text72035

Shtypur ne shtypshkronjen STEVLA

Hr. "Vaso Pasha", Nr. 18 - Tirane

DY FJALE FALENDERIMI

Ky vleresim social qe nga fillimi deri ne fund eshte produkt i nje gru~'i pune. Se pari dhe mbi te gjitha do te deshironim te falenderonim grupin kerkimor shqiptar, i cili na dihmoi ne mbledhjen e te dhenave, shpesh ne rrethana te veshtira, si edhe ne pergatitjen e raporte e. Grupi perbehej nga Adem Tamo, Theodhori Karaj dhe Teuta Starova nga Fakulteti i Shkencave Sbciale ne Universitetin e Tiranes; anetaret e grupit z.Edmond Rrapti, shkenctar social (social scientist), nf Universitetin e Tiranes, Blendi Ceka, Matilda Cuko, Edita Fino, Denisa Garunja, Denada Hoxha, Gerti Janaqi, Elona Naqo, Florian Pustina dhe Andris Sastoli, studente te vitit te fundit. Gjithashtu deshitOjme te falenderojme z. Hir Gedeshi nga Qendra per Studime Ekonomike dhe Sociale, i cili koordinoi tudimin ne Shqiperi. Po keshtu deshirojme te falenderojme te gjithe ata punonjes te administrate, specialiste te arsimit, perfaqesues te OJQ-ve dhe gjithe personat e tjere qe me bujari ndane kohen e tyre me pjesetaret e ekipit tone. i

Ne kete vleresim kontribuan gjithashtu shkenctaret sociale ShqiPta~" duke filluar me miqte tane te vjeter, Sokol dhe Ela Kondi, qe te dy antropologe, te cilet erdhen ne ashington per te marre pjese ne nje diskutim intensiv dy ditor ne lidhje me arsimin shqiptar te periu hes socialiste dhe postsocialiste bazuar ne eksperiencen, njohurite dhe informacionin e tyre profesional mbi kete c;:esh*. Po ashtu, antropologia Stephanie Schwandner-Sievers, ne Shkollen e Studimev¢ Sllavonike te Londres, solli eksperiencen e saj te madhe gjate ketij procesi, si edhe lexoi me shume kUI'des draftin tone te pare. Erind Pajo, kandidat per titullin "Doktor" ne antropologji, tashme ne Univers tetin e San Diego-s, beri nje analize te permbajtjes se librave shkollore shqiptare.

Ekipi i eshte mirenjohes koleges ne zyren e Bankes Boterore ne Tiran', znj. Lida Kita, e cila na mbeshteti shpesh me anen logjistike. Ekipi falenderon Elda Hafizin e cila mpndesoi shume nga keto intervista. Ne perfituam gjithashtu edhe nga takimet dhe diskutimet me te gjlthe grupin e punes ketu ne Uashington. Ne vec;:anti deshirojme te falenderojme znj.Sue Berryman, ~dheheqeSe e Grupit te Punes, e cila na dha orientimet e para, si edhe mbeshtetje te vazhdueshme du e u treguar edhe shume e duruar gjate kesaj pune. I jemi mirenjohese znj. Deborah Trent per mbesht tjen qe na dha ne shume raste gjate projektit. Po ashtu i jemi mirenjohes Grupit Tematik te Kapitalit Social qe mbeshteti punen tone permes nje granti shtese.

Se fundi, ky raport nuk do ta kishte pare driten pa ndihmen e personelit~'esimdhenes, studenteve dhe prinderve te tyre, si edhe pa ndihmen e zyrtareve dhe liderve zyrtare dh jo-zyrtare te cilet ishin informatoret kryesore qe u intervistuan dhe qe ndane me ne sinqerisht perc ptimet, shqetesimet dhe shpresat e tyre. Shpresojme qe ky raport te kontribuoje sado pak ne realizimn e shpresave te tyre.

PASQYRA E LENDES

DY FJALE FALENDERIMI ................................................................1............................. iii

i

PASQYRA E LENDES ......................................................................... , ............................. v

Pcnnbledhjc ekzckutive .......................................................................1............................ ix

~;:~;;;~;;;~.;.;~~~~;~~.;~~~:;;.;;;;;~~~;;;;~;~~.;~.Q;;~~::::.. :::::...:::::...::::.....::: :

JlvfETODOLOGJIA ..........................................................................................+ .................................. 2

Objektivat ....................................................................................................... 1'................................... 2

Plam i Punes kerkimore dhe puna ne terren ................................................................................. 3

Perzgjedhja e qendrave dhe informatoreve ................................................J................................... 4

!

KONTEKSTI POLITIKO-SOCIAL I ARSIMIT ............................... j..............................5

ORGANIZIJlv1J POLITIKO-SOCIAL .............................................................................................. 5

..Dllimet vert-lug i............................................................................................ ; .................................. . 5a

Ringjallja e tradites kanum ......................................................................... j' ................................... 5

Diversiteti fetar .................................................................................................................................. 6

KAPITALI SOCIAL NE SHOQERINE SHQIPTARE ........................... ) ................................... 7

Te brendshmit dhe te jashtmit ........................................................................................................ 7

Dyshimi dhe miti i korupsionit ..................................................................................................... 8

PARTITE POLlTIKE DHE ROLl I TYRE NE JETEN E PERDITSf{ME ........................... 9

!

KONFLIKTI CIVIL DHE KRIMINALITETI NE RRITJE ....................................................... 11

PERFSHIRJA E TE RINJVE NE VEPRIMT ARITE KRIMINALE ........................................ 12

PASIGlTRIA NE SHKOLIA ......................................................................... , ................................... 12

Ndikimi i pasigurise tek nxenesit .................................................................,l ................................... 13

Ndikimi i pasigurise tek personeli mesimdhenes .......................................................................... 14

Si i zgjidhin shkollat problemet e sigurise ...................................................................................... 15

Si ka ndryshuar arsimi qe nga vitit 1991: perspektiva e paleve ................................................... 17

ARSIMI QE NGA VITI 1997 ............................................................................................................ 18

DENIGRIMI I ARSI~nT PlTBLII( .................................................................................................. 19

Shkollat private konisderohen S1 me te mira .................................................................................. 20

Shkollat private shihen si me te gjendshme (mene perfitim)ndaj perfitueseve ......................... 20

Arsimi privat si kercenim ndaj shkollave publike dhe rrezik ndaj barazise ............................... 21

EKSPERIENCA NE K:LASE ............................................................................................. 22

PROGRAl\1I (PLANI) MESIMOR: SI I PERGJIGJET AI KERKESAVE NE NDRYSHIM27

Program mesimor i mbingarkuar .................................................................................................. .

Pergatitja e nxenesve qe lene shkollat per arsimin e larte apo per pune ................................... .

VESHTIRESITE E MESIMDHENIES DHE TE MESUARIT .................................................. 22

Mjedise te papepershtatshme dhe ne amortizim ........................................................................... 22

I

AKSESI DHE BARAZIA: PERJASHTIMI NE RRITJE ................................................. 40

NDIKIMI I VARFERISE PRINDERORE NE ARSIM .............................................................. 40

Pengesat qe hasin nxenesit e varfer ...................... ....................... .... ........ ..... . ................................ 40

Migrimi: pergjigjia e re ndaj varferise ............................................................................................. 40

PABARAZITE RAJONALE: PROBLEMET E ARSIMIT NE FSHAT ................................... 41

Mangesite e arsimit ne fshat ........................................................ : ................. 1 •••••••••••••••••••••••••••••••••• 41

Qendrimi i shkolles ndaj nxenesve te fsharit ..............................................i.................................. 42

M~~:~lf:h~~Y~e~~.~~~~~~..~.~~J~~~.I·::·~·~~:~·~~·T'·:::::::::::::::::::::::::: :~

RENDESIA E GJINISE ....................................................................... , ............................. 46

QENDRIMET NDAJ ARSIMIMIT TE VAJZAVE .................................... j .................................. 46

MARREDHENIET NE KLASE .................................................................... ; .................................. 47

GJINIA DHE ARSIl'vfI I LARl1-;: ..................................................................................................... 47

Kufizimet me te cilat ndeshen vajzat shqiptare ............................................................................ 48

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ....................................... ~ ............................. 50

GJETJET ............................................................................................................. , .................................. 50

Shkolla dhe komuniteri .................................................................................................................... 50

Aksesi dhe Barazia ............................................................................................................................ 51

Eksperienca ne klase ...................................................................................... ~ .................................. 53

Si ia dalin mbane mesuesit:"ekonomia ne hije" e sistemit arsimor .......... f .................................. 55

REKOMANDIMET .......................................................................................................... 57

Harrimi i reformes arsimore ......................................................................................................... .. ..Transparenca dhe pe . . h rgjegjs m .. ' 57erta .............................................................. +.................................. .

Rinderrimi dhe rehabilimi i shkollave .........................................................+.................................. 58

Reforma e programit mesimor dhe librave shkollore

Cilesia e mesimdhenies dhe zhvillimi profesional ......

59

59

....................................................................

............................... j.................................. Marredheniet dhe pergjegjesite insritucionale .............................................................................. 59

Rritja e barazise dhe aksesit ...........................................................................,0 .................................. 60

11onitorizimi ....................................................................................................j................................... 61

SHTOJCA I: QENDRAT E PERFSHIRA NE STUDIM .................t·.............................. 62

SHTOJCA II: QENDRA PER DEMOKRACI NE EVROPEN JUG. INDORE ............ 64

PERMBLEDHJE EKZEKUTlVE

HYRJE

Reforma arsimore eshte shnederuar ne nje nder c:;:eshtjet me te rend .·sishme per Shgiperine. Shgiperia doli nga nje ekonomi e mbyllur e planifikimit gendor ne nje ekonomi te tregjeve globale dhe nga nje rregjim politik i mbyllur autoritar ne nje regjim me te hapur. Ne eko:nomite moderne, niveli dhe cilesia e arsimit ndikon ne mundesine e gjetjes se nje vendi pune duke ndikuar njekohesisht edhe ne niveLin e te ardhurave. Arsimi rrit mobilitetin social duke gene se sa me te arsimuar te jene njerezit ag me te medha jane shanset e tyre per te siguruar nje kuaLifikim te metejsqem ne vendet e tyre te punes. Nga ana tjeter, ne ekonomite moderne, mungesa e arsimit perben nje f: iktor te rendesishem per varferine. Keshtu, duke gene se pabarazite ne mundesite per arsimim kon ribuojne ne nje varferi strukturore dhe te varferit, fshataret apo grupe te tjera te gjetur ne disavantazh ndodhen te perjashtuar nga njeri prej mjeteve me te rendesishem ge c:;:on drejt integrimit social dhe p 'rparimit ekonomik.

Arsimi gjithashtu luan nje rol shume te rendesishem ne percaktimin ideologjise kombetare, formimit te identitetit dhe nocioneve te gytetarise. Per pasoje, perpjekjet pe!l" reformimin e sistemit arsimor duhet te mbeshteten ne nje game vlerash dhe gendrimesh te shpallura apo te pashpallura, pervec:;: importimit te praktikave te ripunimit te programeve mesimore, te metodave te vleresimit dhe te formave te perfshirjes dhe angazhimit te komunitetit ge mund te mos itne te pershatshme per kontekstin socialo- kulturor. Se fundi, por teper e rendesishme po te kemi parasysh marredheniet politike delikate dhe rrezikun gjithnje prezent te nje konfLikti nacionalist ne rajo:nin e Ballkanit, arsimimi mbart ne vetvete potencialin e zbutjes apo acarimit te rniteve dhe stereotipev i ge kontribuojne ne nje konfLikt.

METODOLOG]IA

Ky studim ge eshte bazuar mbi nje rast studimor ne dymbedhjete shkolla, kontribuon ne studimin sektorial per arsimin ne Shgiperi. Qellimi kryesor i ketij studimi esh e te perpiget te kuptoje eksperiencat dhe perspektiven e studenteve, nxenesve, mesueseve, prinderve dhb drejtoreve te shkollave. Komuniteti i shkolles perben edhe njesine primare te analizes; gendrat jane perzgjedhur ne menyre ge te reflektojne ndryshueshmeri nga pikepamja gjeografike; te perfagesojne eko~omite lokale; etnicitetin dhe &ose fe te ndryshme; nivelin socialo-ekonomik te komunitetit; shkallen e netereogjenitetit socialoekonomik te komunitetit. Tre ekipe intervistuesish lokale, te mbikegyrur nga shkenctaret shogerore te Universitetit te Tiranes, udhehogen grupet e punes dhe bene intervista me drfjjtore shkollash, mesues, nxenes, studente, prinder dhe informatore te rendesishem nga komunite ne lidhje me nevojat, perparesite dhe ato ge ata shpresojne te shohin ne procesin e arsimit dhe n' marredheniet midis te gjithe te interesuareve, shkollave dhe komunitetit. Pjesa e dyte, ende e pa erfunduar, perpiget te konfirmoje ose te pergenjeshtroje gjetjet dhe te percaktoje problemet, sipas shkalles se rendesise se tyre duke dhene edhe sugjerime per to.

ix

KONTEKSTI POLITIKO-SOCIAL I ARSIMIT

Sistemet arsimore reflektojne dhe riafirmojne organizimin baze te nje shoqerie dhe vlerat e saj me te qenesishme. Shqiperia po kalon nje periudhe krize te thelle dhe kjo reflektohet pothuaj ne

Siperpiqen shkollat t'j bejne baJJepasigurise: Fatkeqesisht, keto rreziqe ~·aShme kane hyre neper shkolla. Ndonjehere ate shprehen ne formen e nje te riu te papune qe fute ne klase dhe nderpret mesimin e here tjeter ne formen e perdorimit dhe shperndarjes se droges dh. biles dhe ne formen e prostitucioolt. Shkollat jane perpjekur deri ne nje fare mase t'i mbajne jashte v*es keto probleme duke perjashtuar nga shkolla nxenes qe prishin apo shkelin rregullat e shkolles dhe duke ngritur mure te

larte per te mbai~r larg te jas.~tm.~t. ,.Megjith~te,.~~ k~~e ..siper~arj.e shkollat jO~'it~mo~~ ~~n~ q~ne..t~ suksesshme: Nderkaq, shume nxenes dhe prtnder Jane te mendimlt se shkollat ane qene ne pergpthesl fare te paafta per te ndihmuar nxenesit per t'u bere balle rreziqeve gjithmone . e praolshme me te cilat perballet riola. Nxenesit jane te mendimit qe shkollat duhet t'i edukojne ata pc menyre me aktive ne lidhje me keto ~eshtje. Megjithese disa nga mesuesit kane orgaolzuar semina~e dhe leksione ne lidhje me keto probleme, nxenesit i kane kritikuar ata per trajtimin e tyre ne mente abstrakte, ne vend te perdorimit te metodes se vertete per trajtimin e problemeve konkrete qe s t jane bere gangrene e shkolles se tyre. .

PERPARA DHE PAS VITIT 1991: l' NDRYSHIMI I QENDRIMIT NDAJ ARSIMIT

ShkoUat shihen meshumesipjesee shtetit sesa e komunitetit: Pe ara periudhes socialiste, neper fshatra nuk kishte fare shkolla. Vetem nen rregjimin e Enver Hoxhe~ filluan te ndertoheshin ndertesa publike si p.sh: shkolla dhe ndertesa te tjera qe i takooln gjithe kom~tetit apo edhe "vatra kulture". Shkollat sherbeoln, nder te tjera, edhe si vend ku Partia e Punes or1.aolzonte mbledhje dhe ngrinte qendrat e votimit. Duke pasur parasysh lidhjen qe njerezit i beoln nd 'rtesave te shkollave me rregjimin e Enver Hoxhes, shume nga informatoret e interpretooln shkate rimin, vandalizmat dhe vjedhjet e shkollave gjate vitit 1991 si nje maolfestim te urrejtjes se akumuluar te popullates kunder

I

diktatures. Shkollat mbeten serish te politizuara. Politikat e personelit shpesh percaktoheshin nga perkatesia politike. Si rezultat, shkollat u sulmuan perseri pas rrezimit te skem;'e piramidale, pjeserisht si forme hakmarrjeje nda; shtetit i cili nuk arriti te parandalonte mashtrimin asiv qe iu be popullates nga keto skema piramidale. Informatoret vune gjithashtu ne dukje se ne disa n zonat e varfra fshatare, vjedhjet dhe vandalizmat ishin te lidhura me vleresimin e ulet qe ato zona kane ~er arsimin ne pergjithesi.

Humbja e besimit ne sistemin aktual arsimor: Shumica e informatore4e te ku;tojne qe sistemi arsimor ka qene karakterizuar nga siguria, stabiliteti dhe rregulli. Kushtet materi1e ishin te mira. Mesuesit merroln paga te mira (600-800 lek ne mua; ne krahasim me 300 lek qe ishtepaga e punetoreve) dhe ndjeheshin te respektuar dhe te vleresuar nga shoqeria. Vete mesuesit kujtoj,e se atehere ishin me te motivuar, jo vetem sepse kushtet materiale ishin me te mira, por edhe sepse nxenesit ishin me te angazhuar. Perpara vitit 1991, shkollat orgaolzooln shume aktivitete kultu~ro-sportive ne te cilat nxenesit merroln pjese me shume deshire. Per prinderit, pjesemarrja e fe 'jve te tyre ne keto lloj veprimtarish donte te thoshte se ata nuk e kishin kaluar kot kohen e lire dhe n . k tundoheshin nga gjera te tjera si~ tundohen sot nga bilardot dhe lojrat e fatit (bingot). .

Sipas informatoreve, pas vitit 1991, shkollat e humben prestigjin sepse njerezit e shikooln qe nje arsim i mire nuk perbente me kusht per te siguruar te ardhura te mira. Njerezit e stikOoln gjithashtu qe ata qe kishin mbaruar universitetin siguronin me pak te ardhura se biznsemenet e vegjeL Ngjarjet e vi tit 1997 e demtuan edhe me besimin e njerezve ne stabilitetin e vendit te tyre. Sip. s ketij studimi, qendrimi me mbizoterues nda; sistemit shkollor ishte ai i deolgrimit, sidomos ne at9 raste kur informatoret beoln krahasimin e sistemit shqiptar me ate evropian. Prinderit me ambicie filluan t'u merroln femijeve te tyre mesues private dhe kur ishte e mundur i rregjistronin femijet neper Shr·olla private apo edhe ne shkolla apo universitete jashte shtetit.

. .

Shkollatprivate shikohen sime te mira: Shumica e te intervistuareve ishin te mendimit qe shkollat e reja private qe jane ngritur ne nje numer te madh qytetesh, ofrojne arsim me te mire sepse kane baze me te mire materiale, kane tendence t'i marrin mesuesit mbi bazen e meritave te tyre dhe zgjedhin mesues qe jane kompetente ne metodologjite e reja. Po keshtu, keto shkolla private u pergjigjen me mire kerkesave te nxenesve dhe prinderve dhe jane me te pavarura nga l\1inistria e Arsimit dhe Shkences. Prinderit gjithashtu jane te mendimit se shkollat private jane me te sigurta dhe te siguruara. Shumica e informatoreve kane bindjen qe arsimi privat u jep nxenesve shume me shume tnundesi per t'u pranuar ne Universitet dhe per te gjetur pune. Informatoret tane ishin ne medyshje persa i perket drejtesise ne lidhje me barazine. Te njejtet informatore ishin te mendimit se, perpara se te inkurajohet zhvillimi i shkollave private, do te ishte me mire te synohej permiresimi i arsimit publik ne Shqiperi. Perndryshe, shkollat private vetem se do te pershpejtojne perkeqesimin e sistemit te shkollave publike sepse do te largonin nga keto shkolla nxenesit dhe mesuesit me te mire.

EKSPERIENCA NE KLASE

Mjedisi katastrofik ku mesohet. Qysh nga viti 1991, demtimeve te shumta te nje pjese te madhe te shkollave publike iu shtuan edhe mungesa e mirembajtjes dhe nderprerjet e energjise elektrike dhe ujit. Tani shkollat funksionojne me dyer te demtuara, dritare te thyera,

shume mesues nuk kane mundur te ndjekin kurset qe zhvillohen ne Titane dh~ po keta mesues ishin te mendimit ge kualifikimi jo gjithmone j trajton nevojat e tyre reale. •

Pakenaqesimelibrat shkoUore dheprogrametmesimore: Cilesiale librave shkollore eshte nje tjeter s:eshtje ne klase. Si mesuesit, ashtu edhe nxenesit kritikuan eiJesin~ e librave shkollore dhe jane te mendimit ge ato -jane teper te ngarkuara me teori, jane shkruar me nj~ gjuhe te veshtire dhe te ngjeshur. Keto libra jane te prodhuara me eilesi kag te dobet, sage tabelat dh~ iJustrimet nuk lexohen dot fare. Mesuesit shprehen kritike edhe ne lidhje me permbaitjen e disa nga libr~ve shkollore humanitare. Per ta, keto tekste ishin shume te politizuara dhe reflektonin ideologji te ves:a~fa (te caktuara) te partise ne pushtet per momentin. Informatoret kritikuan gjithashtu programin mesimor duke e konsideruar ate si tejet te ngarkuar dhe teper te ngurte per t'u mundesuar nxenesve zhvilUmin e prefereneave apo

aftesive te tye. Po ashtu, ata ishin te, mend, imit se programi aktual meSimOjnUk reflekton nevojat e ekonomise se tregut. Per me teper, gjithnje sipas tyre, mungon edhe nje k rdinim midis programit mesimor te shkolles se mesme dhe atii te shkolles se larte dhe keshtu nxen' sit e shkolles se mesme hynin ne shkollat e larta te papergatitur per kerkesat e kursit. Prinder dhe mes)les ishin te mendimit ge shkolla e mesme nuk i pergatiste nxenesit sis: duhet per provimet e pranimit~.e universitet. Prinderit, ne ves:anti, ishin te mendimit se nevoja e marrjes se mesimeve private si ergatitie per te hyre ne shkollen e larte reflekton pikerisht kete mangesi, si edhe mungesen e nje 'dhjeje midis arsimit te mesem dhe atii te larte. Shumica prisnin ge shkolla te siguronte trajnim spq:ifik per pune specifike. Studentet, sidomos, ishin teper te interesuar per t'u kualifkuar ne ato len de g~ do t'i ndihmonin ata te gjenin pune. Studentet theksuan se edhe ne ato raste kur mesues te kualifikuat'epnin kurse te tipit me praktik, atyre u mungonte eksperienea ge duhet per dhenien e tyre. Edhe me kritik eshte fakti ge shumices te shkollave, sidomos atyre ne fshatra u mungojne pajisjet si p.sh ko pjuterat dhe biles edhe pajisjet me elementare.

MARREDHENIET INSTITUCIONALE: "KOLEJIVI I SHKOLLES"

HE fara" midis shkoUes dhe ukomunitedt": Ky studim e pati ~e veshtire diskutimin e marredhenieve midis shkolles dhe "komunitetit" duke gene se infOrmatoretivete nuk arrinin te binin dakord mbi domethenien e ketij koneepti. Tendenea e interpretimit te "kom nitetit te shkolles" si nje niesi ne vetvete kolektivi i shkol1es -apo si nje nodon gjeografik, rrjed pjeserisht nga fakti ge shkolla ende shihet S1 pjese e aparatit shteteror. Zevendesimi i drejtoreve sa h9re emerohet nje Minister i ri nuk ben gje tjeter ves:se perforcon idene ge shkolla eshte me afer aparatit shteteror sesa komunitetit,

qofte edhe kur ky i fundit eshte i peccaktuar si kolektivi i shkoUes apo i Iagjit"

Disa organizma te huaja dhe organizata jo-geveritare, perfshire edlie Fondacionin Soros po perpigen ta ngushtojne hendekun e krijuar midis komuniteteve dhe Shkl' llave permes nxitjes se perfshirjes se komunitetit ne ndertimin e shkollave apo duke u kerkuar kety e komuniteteve te gjeine fonde per te plotesuar ata vete shumen per projekte specifike. Ne zonat ur ne ne ves:anti, drejtoret, mesuesit dhe prinderit jane perpjekur te binjakezojne shkollat e tyre me shkorla ne !tali, Gregi, France dhe vende te tjera te Europes si nje nga menyrat per te permiresuar dlesine e mesimdhenies dhe per te siguruar ndihme materiale. I

Pakenaqesime organizimin nga lart-poshte te arsimit: Drejtor~t, mesuesit dhe prinderit shprehen pakenagesi ne lidhie me kontrollin ge ushtron l\finistria mbi progrimin mesimor, personelin e librat shkollore, duke vene ne dukie se ky gendrim i ngurte tregonte sei Ministria kishte frike te provonte pergasje te reia ndaj arsimit. Disa nga mesuesit ishin te mendimit ge personeli i Ministrise

ishte jashte realitetit te shkollave loka/e. Ndersa shkollat private vuajne me pak nga kontrolli i 1

I

Fondacioni Soros kane ngritur qeverite e nxenesve. Keto qeveri, ne te cil.t ,do lase dergon "senatoret" e saj, jane menduar te sherbejne si kana! permes te dlit nxenesit te mund te $ine ankesa zyrtare ndaj mesueseve apo sugjerime per veprimtari te ndryshme apo per ekskursione drejtorit te shkolles. Qeverite jane gjithmone te pajisura me nje mandat per te organizuar debate dhe diskut'me ne lidhje me

Qendrimii personelitmesimdhenes (apo trupitpedagogjik) ndajrinise fshatare: Neper fshatra e katunde numri i nxenesve ge ndjekin arsimin e larte eshte shume me i ulet se ne zonat urbane. Kjo pjeserisht per faj te gendrimit perbuzes dhe dekurajues te mesuesew ndaj nxenesve fshatare. Nxenesit fshatare kishin pershtypjen ge mesuesit i kalonin nxenesit e dobet, sidomos ata ge vinin nga fshati, per t'i hegur gafe duke mos iu dashur keshtu ge te merreshin me ta vitin e ardhshem. Gjithashtu, po keta nxenes ishin te mendimit se mesuesit e gytetit ge shkonin ne fshat per te dhene mesim kishin tendencen t'i trajtonin nxenesit 'e fshatit si te paafte, pavaresisht nga interesimi apo aftesitee tyre duke mos u dhene asnje lloj ndihme nxenesve te interesuar per te ndjekur arsimin e larte. J',;ga ana e tyre, edukatoret vune ne dukje se prinderit fshatare jane me pak te interesuar ne shkollimin e femijeve te tyre dhe kontaktet e tyre me shkollen jane shume te ralla. Sipas tyre, ky mosanagzhim apo shperfillje e prinderve fshatare eshte rezultat i nje mentaliteti rural, i cili pak rendesi i ve arsimimit. Keta prinder nuk marrin pjese asnjehere ne mbledhjet mujore midis prinderve dhe mesueseve dhe nuk japin asnje kontribut financiar ne permiresimin e mjedisit te shkolles se femijeve te tyre.

Migrantet fshataregjenden para nje rreziku te vefante te {iperjashtimit": Ne kontekstin e lirise se vetvendosjes, migrantet kane lene zonat e izoluara mal ore duke iu drejtuar gyteteve. Ne shume gytete, migrantet jane vendosur ne zona peri-urbane, te lena pas dore jashte Tiranes sic;: jane Kamza apo Bathorja. Atje ata kane formuar komunitete tipike, te vec;:anta. Karakteri intensiv dhe i shpejte i migrimit u ka lene komuniteteve pritese pak kohe ne dispozicion per t'u pershtatur dhe per t'i pranuar "te ardhurit rishtazi". Per me teper, banoret e gyteteve dhe rretheve pergjithesisht i gjykojne rnigrantet, e sidomos ata nga zonat veri-lindore, si te prapambetur, injorante dhe te pagyteteruar, te gatshem per rrahje dhe per te ushtruar dhune. Mesuesit, drejtoret, prinderit dhe nxenesit e karakterizojne rinine migrante nga verilindja si te papergatitur nga ana arsimore, pa asnje motivim per te ardhur ne shkolle dhe me shume premisa per ta lene shkollen.

Personeli mesimdhenes shprehu hapur pakenagesine ndaj ketyre migranteve "te jashtem", per te cilet nuk kishin as kohe as stimuj financiare per t'u marre "me keta te rinj te veshtire dhe te papergatitur ne mesime". Keta mesues theksuan se familjet migrante kishin nje barre me probleme, perfshire ketu edhe papunesine dhe faktin ge nje pjese e tyre jane te pastrehe. Kjo eben edhe me te veshtire pershtatjen e fernijeve te tyre me komunitetin e rio Disa prej tyre flasin ne dialekt dhe e kane te veshtire te kuptojne shgipen me letrare ge flasin mesuesit ne klase; nje pjese e madhe e tyre mezi shkruajne e lexojne, mungesa keto te trasheguara nga shkollat e tyre neper fshatra. Te "jashtmit" dukej garte qe nuk ndjeheshin rehat ne mjedisin e tyre te ri duke gene se nuk ish in te mirepritur nga popullesia lokale dhe per pasoje ata shoqerohen vetem me njeri-tjetrin.

RENDESIA E GJINISE

Ne shkollen e mesme ka shumemeshume vajza sesa djem: Qendrimet ndaj gjinise midis personelit mesimdhenes dhe nxenesve perbejne nje panorame komplekse ne te dlen perzihen "tradicionalja" dhe "bashkekohorja", vlerat e fshatit me ato te qytetit. Informatoret ishin njezeri te mendimit se vajzat ishin me serioze dhe me te perkushtuara dhe sillen me mire ne klase, por po ag ambicioze sa edhe djemte. Duke gene se shume djem, sidomos nga familje te varfra, kane Iene shkollat per te ndihmuar prinderit ne bujgesi apo edhe kane ernigruar per te gjetur pune, numri i vajzave ne shkollat e mesme, si edhe midis atyre ge aspirojne te ndjekin universitetin, eshte shume here me i madh nga ai i djemve.

Qendrime dhe pengesa ne arsimimin e larte te vajzave: Ndryshimet midis normave dhe

xvi

pritshemrive ne fshat dhe ne qytet ndikojne edhe ne qendrimet ndaj arsi mit te larte te vajzave. Prinderit qytetare e pranoni me lehte sesi djemte, ashtu edhe vajzat kishin te n ejtat te drejta dhe aftesi per t'u arsimuar. Informatoret urbane ishin te mendimit qe arismi kishte rend 'si te ve

Eksperienca ne klase

• Shkollat ende nuk e kane marre veten nga ngjarjet e viteve 1991 dhe 1997 gjate te cileve u shkateruan shume shkolla dhe morali i personelit mesimdhenes dhe nxenesve ra shume ndjeshem. Sigurisht qe kushtet e keqia materiale te shkollave kane nje ndikim te madh ne procesin e arsimit.

• Si nxenesit ashtu edhe prinderit jane, te mendimit qe prograrni mesimor eshte i mbingarkuar, ndersa permbajtja e ketij programi nuk i pergatit nxenesit per tregun e punes si edhe nuk u jep atyre mundesi per te zhvilluar dhe ndjekur interesat e tyre.

• Shumica e mesueseve vazhdon te ndjeke filozofine tradicionale te mesimdhenies, qe i ngre kult respektit ndaj autoritetit nepermjet nje sjelljeje te larget dhe hierarkike.

• Megjithese arsimi zyrtarisht eshte yliruar nga "permbajtja ideologjike", prodhimi dhe permbajtja e librave shkollore te shkencave sociale, filozofise, historise etj. mbetet ende i politizuar. Permbajtja e ketyre teksteve eshte rrjedhoje e trysnive te njeres apo tjetres parti per t'i bere jehone njerit apo tjetrit interpretim te historise dhe shoqerise.

• Personeli mesimdhenes e ka pranuar qe shkollave te tyre u mungojne kontaktet sistematike me shkollat e tjera, qofshin ato shkolla te te njejtit nivel apo shkolla dhe institucione te tjera te arsimit te larte, tek te cilat sipas gjasave do te drejtohen nxenesit e tyre per arsimimin e metejshem te tyre.

Si ia dalin mesuesit: "ekonomia hije"e sistemit arsimor

• Nje nga goditjetme te medha qe ka marre sistemi arsimor shqiptar eshte eksodi masiv i mesueseve te kualifikuar dhe me eksperience.

• Mesimet private u lejojne mesueseve te vijojne te punojne ne profesionin e tyre duke. u siguruar mundesi per te plotesuar pagat e ulta, si edhe per te punuar sip as nie orari qe u leverdis.

• Mesuesit e perdorin poziconin e tyre ne shkollat shteterore per te krijuar "treg" per sherbimet e tyre, permes krijimit "te namit se eshte mesues i shkelqyer" apo duke i kercenuar nxenesit haptazi se do 1'i lene ne klase.· .

• Marrja e mesimeve private eshte nje tjeter alteranative ;0 fort e kushtueshme dhe e kenaqshme krahasuar me arsimin goxha te shtrenjte privat, por edhe kjo alternative permban ne vetvete potencialin e thellirnit te pabarazive. .

REKOMANDIMB·

Perpilimi i reformes arsimore

• Projektet e reformes arsimore duhen hartuar ne bashkepunim te ngushte me projekte te tjera reformash ne sektore te tjere.

• Duke pasur parasysh veyantine e kushteve shqiptare,si edhe vazhden e nje tradite te mosperfshirjes se publikut, lind nevoja e hartimit te rekomandimeve te detajuara ne bashkepunim me te gjitha palet e interesuara.

xviii

Transparenca dhe pergjegjshmeria

• Masat per rritjen e transparences dhe pergjegjshmerise jane teper kritike per krijimin e besimit ne nje shoqeri, e cila karakterizohet nga dyshim i thelle (i lindur) ndaj te jashtl··mve. Keto masa duhet te shoqerojne te gjitha stadet e procesit te reformes.

• Cdo projekt qe ka si synim reformen duhet te ndertoje mekanizma per nji1 shkembim te gjere dhe ne vijimesi te informacionit

Rindertimi dhe rehabilitimi i shkollave

• Reforma duhet te perfshije ne vetvete nje kombirum te rehabiltimit fizik t"e punen per ndertimin e komurutetit.

Reforma e programit mesimor dbe librave shkoUore I

• Programi (plaru) mesimor i shkollave te mesme, permbajtja dhe cilesia e kursit duhen vene ne emerues te perbashket me kerkesat e tregut dhe uruversitetit, duke mbajtur dure parasysh perparesite dhe nevojat lokale dhe individuale.

• Shkollat e mesme duhet te koordinojne me mire me uruveristetet per t'usiguruar qe nxenesit qe synojne te ndjekin uruversitetin te kene pergatitjen e duhur per te hyre n~ teo

• Prodhimit te librave shkollore do t'i vinte shume ne ndihme pjesemarrja ~e rritje e mesueseve, to cilet kane eksperiencen e perditshme ne perdorimin e tyre. Prodhimi ilibrave shkollore duhet lidhur ngushte me reformen e programit mesimor, ne menyre qe librat sHkollore per secilin vit te bazohen ne njohurite qe nxenesit pritet te kene perfituar nga nje vit me 9are.

• Mundesisht ne bashkepunim me projekte paralele ne reformen e gjyqtsorit, shendetesise dhe reforma te tjera, shkollat duhet te trajtojne me drejtperdrejte problemet socihle kritike qe shqetesojne me teper nxenesit dhe familjet e tyre. I

• Duke pasur parasysh renedsine e madhe ideologjike qe kane librat shkoUbre te shkencave sociale dhe letersise ne ve

Marredheniet dhe pergjegjesite institucionale

• Postet ne fushen e arsimit duhet te jene me te profesionalizuara (posh nepermjet kurseve te ve

HYRJE

Reforma arsimore perben nje nga s:eshtjet me te rendesishme per Sh iperine. Mbi 40 perqind e popullesise eshte ne moshe shkolle, qe do te thote se shumica me e madhe familjeve shqiptare jane te perfshira ne sistemin shkollor. Me kalimin nga nje ekonomi e mbyllur e pI nifikimit qendror ne nje ekonomi globale tregu dhe nga nje rregjim politik i mbyllur autoritar ne je rregjim me te hapur, shqiptareve u lindi nevoja e madhe e pervetesimit te aftesive te reja per t'i ber" baHe ketij ndryshimi. Se fundi, duke patur parasysh nje numer aktivitetesh mbeshtetese si: ndertimi dh mirembajtja e shkollave, prodhimi i librave shkollore dhe materialeve te tjera didaktike, kualifikimi pedag . gjik dhe puna kerkimore, del se arsimi perben nje sektor te rendesishem te ekonomise.

Ne ekonomite moderne, niveli dhe cilesia e arsimit ndikon ne munde~ine per te gjetur pune, si edhe ne nivelin e te ardhurave. Arsimimi rrit levizshmerine sociale (social mo~ility)duke qene se sa me te arsimuar te jene njerezit, aq me te medha jane gjasat e tyre per t'u kualifikuar ne vendin e punes. Nga ana tjeter, ne ekonomite moderne mungesa e arsimit eshte nje faktor percaktues i varferise. Keshtu, pra, pabarazite ne mundesite per arsimim kontribuojne ne nje varferi strukturo¢ dhe te varferit, fshataret apo grupe te tjera te gjetur ne disavantazh gjenden te perjashtuar nga nieri prej jeteve me te rendesishem qe s:on ne integrim social dhe sjell perparim ekonomik.

Gjithashtu, arsimi luan nje rol shume te rendesishem ne percaktimin e ideologjise kombetare, gdhendjes se identitetit dhe formimit te nocioneve te qytetarise. Per pasoje, p" rpjekjet per reformimin e sistemit arsimor duhet te mbeshteten ne nje game vlerash dhe qendri esh te shpallura apo te pashpallura, perves: importimit te praktikave te ripunimit te programeve esimore, te metodave te vleresimit dhe te formave te perfshirjes dhe angazhimit te komunitetit e mund te mos jene te pershatshme per kontekstin socialo-kulturore. Se fundi, por teper e rendesis. me po te kemi parasysh marredheniet politike delikate dhe rrezikun gjithnje prezent te nje konflikcl nacionalist ne rajonin e BaHkanit, arsimimi mbart ne vetvete potencialin e zbutjes apo acarimit te miteve dhe stereotipeve qe kontribuojne ne nje konflikt.

NJE HISTORIK I SHKURTER

MBI SISTEMIN ARSIMOR NE SHQIPERI

Kur marrim ne shqyrtim sistemin e sotem arsimor eshte me interes (I mbajme parasysh faktin qe Shqiperia deri perpara ketij shekulli nuk kishte nje sistem te vetin kombe ar arsimor, ndonese deri ne vitin 1870 ne Shqiperine e jugut kishte mbi njemije shkolla greke. Gjate esaj periudhe, shkollat u

financuan nga organizata fetare jashte perandorise,ne marreveshje me sunduesit Otomane. Megjithate, Otomanet u ndaluan shqiptareve shkrimin e kendimin ne gjuhen amtare dhe pavaresisht se Shqiperia kishte nje elite te mire arsimuar dhe "te kenduar", 80 per qind e popullates ishte analfabete. Shkolla e pare shqipe u hap vetem ne vitin 1870 ne Kors:e, si pjese e zgjimit kombetar. Shkolla u hap ne fillim vetem per djemte dhe me pas edhe per vajzat. U desh qe Shqiperia te priste vitin 1920, tete vjet pas shpalljes se pavaresise, kur qeveria e mbretit Zog krijoi te parin sistem kombetar arsimor. Ne vitin 1955, me hapjen e shkollave edhe neper fshatra dhe me futjen e arsimit per te rriturit, midis shqiptareve nen 40 vjes: nuk ekzistonte me analfabetizmi. Megjithate, studentet ende shkonin jashte per te ndjekur shkollat e larta. Universiteti i pare shqiptar u themelua vetem ne vitin 1957 si rezultat i bashkimit te nje numri institutesh te arsimit te larte, te cilet krijuan U niversitetin shteteror te Tiranes.! Gjate viteve 50te, praktikat e shkolles sovjetike sherbyen si model per arsimin shqiptar. Pas prishjes se Kines me ruset, Shqiperia nderroi aleance me Kinen. Kjo aleance pati konsekueneat e veta ne sistemin e arsimit. U ngriten edhe uruversitete te tjera, ndersa ngarkesa e lendeve gad u dyfishua. N e vitin 1971 u themelua Akademia shqiptare e Shkeneave, ne te eilen kryhet pune kerkimore-shkeneore. Ne vitin 1978, moment kur Kina nderpreundihmen e saj ekonomike ndaj Shqiperise, sistemi arsimor u izolua edhe me dhe nga ana materiale dhe intelektuale u varferua me tej.

Megjithate, arritjet e sistemit socialist (1944-1991) nuk mund te mohohen. Ne vitin 1990, frekuentimi ne sistemin parashkollor ishin rreth 60 per qind; ne arsimin fillor nje qind per qind (klasa e pare deri ne kIasen e tete) dhe ne arsimin e mesem kjo shifer ishte 80 per qind.2 Sipas shifrave te LSMS-se per vitin 1996, rreth 45 per qind e popullesise se moshes 25-35 vjes: kishin mbaruar se paku shkollen e mesme.3 Sipas Tregueseve te fundit te Arsimit Boteror, keto rezultate e rradhisin Shqiperine ne nje pozicion me te mire nga vendet e tjera anetare te OECD-se.4 Ne te njejten kohe, arsimi ishte i orientuar vetem per te plotesuar nevojat e prodhimit te nje ekonomie te mbyllur, si edhe nevojave ideologjike te nje shteti socialist teper te izoluar. Nje fokusim i tille e kufizonte seriozisht mundesine e sistemit arsimor per t'i siguruar riruse aftesite qe u nevojiteshin ne kete bote kaq te re ne te eilen ata u gjenden befasisht.

METODOLOGJIA

Objektivat

Ky studim eshte menduar te plotesoje komponentet e tjere te studimit sektorial te arsimit ne Shqiperi. Studimi perqendrohet ne rolin qe luan shkolla ne shoqeri. Ajo qe ne synojm te arrijme nepermjet ketij studimi eshte te kuptojme eksperieneat dhe perspektiven e personave te lidhur dhe te perfshire ne sistemin arsimor, d.m.th, mendimet dhe idete e nxenesve, mesueseve, prinderve dhe

, Derek Hall. Sbqipeda dbe sbqiptaret. Nju Jork: St. Martin's Press. 1994.

, Arsimi baze perfsbin sbkollen fiUore nga k!as. e pare deri ne kJasen e katert dbe shkoUen tetevje

drejtoreve. Prandaj edhe ne u mbeshtetem ne metoden e castit studimor (casl study) ne perzgjedhjen e rajoneve dhe shkollave per te siguruar nje game dhe shumellojshmeri sa m~ te madhe.

" ,

Duke marre komunitetin e shkolles si njesine baze te analizes, studimlmerr ne trajtim s:eshtjet e mepshtme: si pershtatet arsimi ne kontekstin e ves:ante socialo-kulturor dh politiko - ekonomik te Shqiperise se sotme; dhe ne s:'menyre qendrimet, vierat dhe praktikat kultutIQre formuIojne shpresat dhe qendrimin si te atyre qe perfitojne nga arsimi, ashtu dhe te atyre qe melten me arsimin. Studimi merr ne shqyrtim aspekte te ndryshme te eksperiences arismore, duke perfs ire s:eshtje qe lidhen me aksesin dhe barazine per grupe te ndryshme sociale-rinia fshatare perkundr . t rinise se qytetit; djemte perkundrejt vajzave. Gjithashtu, studimi shikon ndikimin qe kane ndrysh,met politiko-shoqerore, perfshire edhe keqfunksionimin e institueioneve, mungesen e rendit publik: dhe modelet e reja te migrimit dhe emigrimit ne arsim. Ky raport eshte perpjekur 1'i vendose, me st" te jete e mundur, gjetjet nga te dhenat ne kontekstin e tyre socialo-kulturor.

Puna kerkimore dhe ajo ne terren I

Studimi nisi me nje shqyrtim te literatures informuese mbi Shqiperi~e dhe me disa intervista me disa nga informatoret tane kryesore ne Uashington, me zyrtare te IVlinistris~ se Arsimit dhe Shkenees, IVlinistrise te Punes dhe Ceshtjeve Sociale, pedagoge, perfaqesues te orga{lizatave jo-qeveritare qe

I

punojne ne Iemin e arsimit, me zyrtare lokale dhe pasohet nga intervista me persona te tjere ne Tirane. Diskutimet u perqendruan ne praktikat mesimore te epokes soeialiste dhe ~'shtjet aktuale me te eilat perballet arsimi sot. Mbi bazen e kesaj pune paraprake, hartuam me pas nje s udim qe perbehet nga dy piese. Piesa e pare permban njembedhjete rast te detajuara studimore te s kollave te zgjedhura nga rrethe te ndryshme te vendit. Cdo rast studimor konsiston ne intervista me an,etare te grupeve kryesore te paleve te interesuara: d.m.th mesues, dreitore, prinder dhe nxenes,si edhe me informatore nga komuniteti (zyrtare lolale, udheheqes jo-zyrtare, perfaqesues te org~nizat*e donatore te arsimit e keshtu me rradhe). Udhezuesit e detajuar qe do te perdoreshin per intervist~t per secilin nga grupet e paleve te intersuara dhe perfshira ne proees si edhe per informatoret tane krtesore iu dorrezuan pales shqiptare per diskutim. Me tej keta udhezues u ripane mbi bazen e komentdve te pales shqiptare dhe atyre re grupit te punes re Bankes Boterore qe punuan me studimin sektorT

Pjesa e dyte, qe nuk ka perfunduar ende, perfshin nje sondazh te shpejte te njezet shkollave te tjera. Ky sondazh do te konsistoje ne tri diskutime te grupeve te punes (focius group) ne seeilen prej shkollave. Per diskutimin do te perdoret nje udhezues i cili do te jete i baz,lar mbi gjetjet kryesore te dala nga rastet e shqyrtuara studimore. Qellimi i ketyre diskutimeve eshte e pohojne apo te hedhin poshte gjetjet e studimit dhe t'u kerkoje pjesemarresve ne grupet e punes a shohin

Perzgjedhja e qendrave dhe informatoreve

Mbi bazen e diskutimeve paraprake, zgjodhem dymbedhjete shkolla ne zona te ndryshme te vendit per te rritur ne maksimum shumdlojshmerine gjeografike; ndikimin e ekonomise lokale; etnicitetin dhe& ose per te paraqitur me mire ndryshimet fetare; per te paraqitur nivelin socialo-ekonomik te komunitetit; shkallen e hetereogjenitetit socialo-ekonomik; dhe karakteristikat e shkolles. Shkol1at qe u morren ne studim jane shkolla tetevjec,:are dhe te mesme, shkol1a me dege profesionale, nje shkolle ku mesohej gjuha greke dhe nje shkolle private. Shkollat shtrihen ne Tirane dhe ne Kamez; ne zonen veriore ato gjenden ne: Shkoder, Rreshen dhe Bushat; ne Buc,:imas afer Pogradecit dhe ne zonen jugore keto shkolla shtrihen ne Gjirokaster, Fier dhe Korc,:e. (Ju lutemi per nje pershkrim dhe informacion mbi shkollat dhe qendrat, shihni Shtojcen I). Ne secilen nga shkollat, grupet studimore intervistuan (i) drejtorin ose nendrejtorin; (ii) dy deri ne kater mesues dhe burra e gra te moshave te ndryshme dhe nga komunitete te ndryshme (vendas ose te ardhur) dhe me sues historie apo mesues te shkencave te tjera sociale; (iii) dy deri ne kater nxenes, djem dhe vajza; disa nga ata qe kishin nder mend te ndiqnin shkollen e larte dhe te tjere qe nuk kishin nder mend ta benin nje gje te rille; dhe (iv) dy deri ne kater nena dhe baballare qe u intervistuan neper shtepite e tyre. Keta te fundit u perzgjodhen per te perfaqesuar mosha te ndryshme dhe nivele arsimimi dhe profesionesh te ndryshme.

Ne secilin pre; komuniteteve, udheheqesit e grupit u takuan me zyrtare dhe drejtues vendas, zyrtare ose jo, si edhe me specialiste apo eksperte (nderkombetare dhe vendas) per te mbledhur te dhena sociale baze, duke perfshire shifra per numrin e popullesise dhe informacion mbi migrimin, nje historik te shkurter te atij komuniteti, perfs hire edhe ngjarjet me te fundme dhe kushtet socialoekonomike qe kane influencuar jeten e komunitetit.

4

KONTEKSTI POLITIKO-SHOQEROR I IARSIMIT

Sistemet arsimore reflektojne dhe riafirmojne organizimin baze te nje shoqerie dhe vlerat e saj

me te qenesishme. Shqiperia po kalon nje periudhe krize te the lIe dhe kjo re ektohet pothuaj ne t;do aspekt te sistemit arsimor. Ky seksion jep nje panorame per te kuptuar t;esh et me te renedsishme te mjedisit shoqeror, si edhe ndikimin e tyre ne arsim. Nder t;eshtjet me t' rendesishme mund te permendim: paqendrueshmerine e vazhdueshme politike qe karakterizoi dhe azhdon te karaktetizoje periudhen post-socialiste dhe institucionet shteterore qe keq-funksionojne; n kimin e krizave politikoekonomike ne betjat vendase per pushtet e perfitim ekonomik; hendekun e adh qe ekziston midis mundesive qe kane komunitetet urbane dhe ato fshatare; ndikimin e trafikut t . drogave, prostitucionit dhe krimit te organizuar.

ORGANIZIMI POLITIKO-SHOQEROR

Dallimet veri-jug

Shumica e analisteve keshillojne te behet kujdes per te mos kaluar ne ~kzagjerime ne lidhje me dallimet midis veriut dhe jugut ne Shqiperi. Gjithesesi do te ishte me vlere te ~ermendnim disa dallime historike qe mbeten te rendesishme. Ndersa familjet "me shume koke" kJne patur nje rendesi te madhe gjithkund ne Shqiperi, familjet e medha, patriarkale luajten rolin me te forte ne rajonet e mbyllura veriore malore, ku institucionet e shtetit Otoman thuaj nuk artiten te hymn fare. Ne mungese te pushtetit te shtetit, kanuni, nje kod i nje ligji te bazuar tek klanet, historikisht sherbeu per te rregulluar te drejtat e prones dhe aksesit ndaj burimeve financiare, si edhe marredheni it e brendshme politikoshoqerore (duke perfshire t;eshtjet e gjinise). Baseni malor dhe fushat bregd tare te jugut ishin me te hapura ndaj influencave te huaja, ne vet;anti te influences greke dhe asaj italian . Ndryshe nga popullata e perzjere myslimane dhe katolike e veriut, jugu ishte vendi i latifondiste te pasur islamike dhe fshatareve te krishtere ortdokse, sipermarresve dhe profesionsiteve, shume nate ciIet ishin shkolluar jashte. Ne te vertete, udheheqja komuniste erdhi kryesisht nga jugu. Dallim t veri-jug manifestohen jo vetem ne organizimin sociale dhe dallimet featre, por edhe ne dialektet e lura.s

Ringjallja e tradites- kanuni

Megjithese ne veri shume aspekte te kanunit, sidomos ato qe lidheshin me nderin, aleand!n dhe patriarkatin mbeten gjalle dhe teper te rendesishme, gjate rregjimit te Enver Ho hes, u arrit te eleminohet gjakmarrja, nje metode qe dikur sherbente per te vene ne vend drejtesine dhe p~r zgjidhjen e konflikteve. Ndersa sot, kur njerezit jane vete deshmitare te dobesimit te theksuar te rolit te institucioneve shteterore, te marredhenieve te krijuara rishtazi ne lidhje me pronen dhe te lindjes e lidhjes se aleancave te reja, rivalet vendas per pushtet e kane ringjallur serish qellimisht kanunin per te ushqyer ambiciet e tyre. Ne zonat veriore si p.sh: ne Shkoder dhe Mirdite, familjet dikur "ne ze" po pfrfitojne nga mungesa e

Hall, 1994. f. 26-28.

5

stabilitetit qe karakterizoi periudhen "pas Enver Hoxhes" dhe po perpiqen te imponojne autoritetin dhe influencen e tyre, hera-heres edhe nepermjet gjakmarrjes te nxitur nga grindjet per pronat dhe problemet e lidhura me privatizimin e tokes. Gjate ngjarjeve te vitit 1997, jugu ishte zona qe u godit me shume dhe humbi me shume nga skemat piramidale, ne te cilat shume emigrante kishin futur parate e tyre. Keta njerez gjithmone e me shume i jane kthyer "vetembrojtjes tradicionale" ne mungese te nje shteti ne gjendje per te mbajtur rendin civil.6

Diversiteti fetar

Historikisht, gjuha me shume sesa feja ka qene simboli me i rendesishem i bashkimit kombetar. Kjo ka ardhur pjeserisht S1 reagim ndaj perpjekjeve te Otomaneve per te ndaluar "shkrimin dhe kendimin" ne shqip. Shqiperia karakterizohet nga nje numre fesh zyrtare. Katoli

te Shqiperise dhe orientimin e saj evropian, ne vend ka ekzistuar nje tradire gjate se ciles familjet myslimane i dergonin femijet e tyre ne shkolla katolike. Sot, si pjese e asaj qe shihet si "moderne", njerezit shpesh nderrojne emrat myslimane me emra te krishtere. Ne Tirane, fa11je myslimane pagezojne femijet e tyre ne kisha ortodokse per te lehtesuar integrimin e tyre ne Evrope. Vajzat e Tiranes varin kryqe ne qafe si pjese e modes perendimore.

Shqiperi 10% e popullesise eshte katolike, 60% myslimane 30% )rtodokse dhe fe te tjera dhe 100% jane te pafe." Informatore te rendesishem n a Tirana.

KAPITALI SOCIAL NE SHOQERINE SHQIPTARI

Te brendshmit dhe te jashtmit

"Kapitali social" dhe "besimi" permenden si elemente te rendesishel1'/- te procesit te ndertimit te shoqerise civile ne vendet post-socialiste. Megjithate, te dhenat e ketij stu4mi sugjerojne qe nuk ia vlen te shikohet per nje besim te pergjithesuar jashte kufijve te percaktuar qarte te grupeve sociale. Ky besim eshte ngritur mbi bazen e lidhjeve te vjetra midis farefisit, miqve dh

Ne te njejten kohe, dyshimi dhe armiqesia ndaj "te jashtemve" punon kunder ndertimit te "komunitetit" ne Shqiperi. Nje nder pasoiat e vlerave te besnikerise se grupit dhe besifs ka qene lindja e konflikteve gjate privatizimit te tokes. Keto konflikte shpesh kane

Pasoje e murit ndares midis te brendeshmve dhe te jashtemve, mun~esa e besimit social te pergjithesuar ne shoqeri dhe ndarja si me thike e jetes politike eshte sot mung~sa e shoqatave qe do te sherbenin si ure lidhese per ndarjet midis grupeve sociale, ose midis shtetit dge shoqerise. Megjithese ekzistojne shume organizata jo-qeveritare, hulumtimet tregojne se ashtu si n9 qeveri, keto organizata veprojne ne shumicen e rasteve me komandim nga larte- poshte dhe u mungon ndjenja e pergjegjesise.

~e.~je raport te vitit 1995 ..~~ ORT-se thuhet: "~u~ge~a virt.~ale e ~rganizatav9 te bazuara tek masat qe Jane themeluar nga poshte ose e "shoqatave te nlvelit pares6r ... 14 I

PARTITE POLITlKE DHE ROLl I TYRE

NE JETEN E PERDITSHME .

Ky polarizim eshte i dukshem ne veprimet e dy partive te medha ptlitike, Partise Socialiste (tashti ne pushtet) dhe Partise Demokratike te Sali Berishes. Secila nga ket? parti ka grupet e veta mbeshtetese sociale dhe lidhjet farefisnore nepermjet te cilave ushtrojne inf1~encen e tyre ne qeverite lokale. Ne nivellokal, familjet e fuqishme qe kane rifituar disi autoritetin e qrre te dikurshem qe nga renia e rregjimit te Enver Hoxhes jane lidhur me njeren apo tjetren nga keto patti. Keto lidhie lehtesojne polarizimin e jetes shqiptare deri poshte ne nivelin e institucioneve lokale, te c~at jane shnderuar ne nje mikrokozmos te luftes partizane ne kapitalin shoqeror. I

Sipas nje politikani te intervistuar per kete studim, grupet tradicionale/me baze marredheniesh farefisnore nuk luajne ndonje rol dhe aq te dukshem ne qytete si Tirana qse Shkodra. Megjithate, familjet e fuqishme qe kane vite ne nje qytet te caktuar jane teper te pushtftshme. Keshtu, p.sh ne Tirane, nje pjese e ish familjeve te kamura siguruan poste te rendesishme ne ~artine Demokratike dhe arriten te marrin pronat e vjetra dhe te vene ne vend pasurite e tyre. Sipa$ nje zyrtari nga Tirana, pjesetare te ketyre familjeve te vjetra kane zene tashme 90 per qind te postev9 ne keshillin bashkiak. E njejta situate eksizton edhe ne Shkoder, ku familje origjina e te cilave datoq ne shekullin XIX kane rifituar rolin e tyre te rendesishem ne ieten politike lokale.

Duke qene se lidhja me nje parti politike eshte e rendesishme peri te siguruar nje vend te caktuar pune ne shtet, shurnica e posteve shteterore tashme jane kthyer ne e~erime politike, se paku per syte e publikut. Kur nje parti e re vjen ne pushtet zakonisht ajo zevendeson punonjesit e administrates ne qeveri dhe Ministri. Biles, edhe brenda se njejtes parti ...Jur emerohet nje i minister i ri, ky emerim shoqerohet me ndryshime rrenjesore ne personelin e Ministrise. Sipas njel ish ministri arsimi qe u intervistua per kete studim, sa here caktohej nje minister i ri, -dhe qysh dga viti 1991 Ministria e Arismit dhe Shkences ka nderuar shtate ministra-, ai Minister zevendesonte me besnike partie, nje pjese te mire te personelit te Ministrise, duke perfshire edhe dreitoret e instit4teve te arsimit, dekane te departamenteve te ndryshme te universitetit, biles dhe drejtore shkollash. I

I

Per ta kuptuar me mire kete proces mund te shikojme dy komunitet~ veri-lindore ne te cHat u zhvilluan intervistat. Secili nga keto komunitete na u pershkrua si i domin~ar nga grupe social~ me baze farefisnore, te cilet kishin rifituar pushtetin e kohes para ardhjes se Envq: Hoxhes ne fuqi. Qe nga vitet 90-te, keto grupe kane zene pozicione ky

shumices se ketyre "kuadrove" u mungojne aftesite e duhura per postet e t:yre. Keshtu, p.sh: drejtori j nje shkolle te mesme lokale kishte vetem diplomen e matures, ndonese 65 per qind e mesueseve lokale kishin mbaruar universitetin. Kur erdhi ne pushtet Partia 50daliste, anetare te grupeve besnike te P5se zune te njejtat postet qe me pare mbaheshin nga besnike te PD-se.

Po keshtu, sip as informatoreve, personeli i shkollave ishte i politizuar dhe zgjidhej mbi bazen e njohjeve personale. Ata u ankuan qe emerimet ne shkolla ishin emerime politike. Prinderit na pohuan se perdornin lidhjet personale me zyrtare qe punonin ne Drejtorine lokale te Arsimit apo me drejtorin e shkolles per te rregjistruar femijet e tyre ne shkolla jashte rrethit per te siguruar nje trajtim me te mire per femijet e tyre dhe per t'i detyruar me hir a pahir mesuesit t'u vinin femijeve te tyre nota kaluese. Mesues nga Gjirokastra na treguan se ne raste konfliktesh midis mesueseve dhe prinderve ne lidhje me sjelljen e femijes, te gjithe perpiqen te shmangin perfshirjen e drejtorit. Per mendimin e tyre, drejtori ne vend qe te gjeje nje zgjidhje te drejte do te perpiqet t'u beje nder disa personave te caktuar "sepse ne mes ka interesa, mite dhe klane".

Pavaresisht nga ndarjet ne shoqerine shqiptare, kontaktet e shpeshta jozyrtare dhe marredhcniet midis njerezve ne nivel komune apo fshati, ne nje fare mase zbusin efektin e hierarkise zyrtare. 5ipas Artan Agollit, megjithese takimet zyrtare zhvillohen me dyer te mbyllura "ne komuna te vogla njerezit e njohin njeri-tjetrin me mire se ne zonat e medha urbane dhe vendimet qe merren ne mbledhje e takime behen menjehere publike mbi baza jo zyrtare. Fshatrat perbehen zakonisht nga tri-kater klane kryesore qe kane ndare bashke fatet per vite me rradhe. Kjo afersi dhe ky reciprodtet ka krijuar nje rrjet komunikimi qe ua ben zyrtareve lokale te veshtire marrjen e vendimeve arbitrare. Ne komuna fjala merr dhene, ndryshe nga qytetet ku duhen perdorur rrjete zyrtare komunikimi, si p.sh media per te informuar publikun".15

" Agolli, faqja 19,

to

http:publikun".15

NDIKIMI I MUNGESES SE STABIL.hm i

DHE RENDIT CIVIL

KONFLIKTI CIVIL DHE KRIMINALITETI NE R~UTJE

Ngjarjet e viteve 1991 dhe 1997 krijuan nje ndjenje te forte pasigurie Ite pergjithshme qe ende vazhdon te ndikoje jeten e perditshme te te rinjve dhe te rejave, si edhe nif frekuentimin e tyre ne shkolle. Banoret e zonave rurale, si Bushati, thane se atmosfera e pasigurise is~te kryesisht e lidhur me konflikte pronash,sidomos per te drejtat e tokes dhe ujit, te cilat kishin c;uar 1e vrasje ne disa raste. Te intervistuarit ne Fier dhe Korc;e theksuan rolin teper negativ te bandave krfminale qe nxorren krye gjate 1997 -es dhe qe terorizuan popullaten duke vjedhur e plac;kitur, rembyer he perdhunuar. Prinder : korc;are thane se duke qene se shumiea e njerezve tani kane arme, pjesa dermu se e konflikteve zgjidhen permes tyre duke e bere jeten teper te pasigurt. Informatoret shkodrane th ne se ne dimer nuk del njeri ne rruge pas ores 4 ose 5 te pasdites. Prinderit vazhdojne t'i shoqerojne vajzat e tyre ne shkolle. Shume prinder shprehen nje indinjate te vec;ante ndaj polidse, e eila per t, nuk e bente punen siC; duhet, por edhe ndaj "gjykatave te korruptuara" te dlat, sa here arrestohej dikfsh, menjehere e lironin.

t

"Qysh nga 1997 -ta, jeta ne Fier eshte bere e rrezikshme. Bandat qe tkrijUan gjate asaj kohe vazhdojne aktivitetin e tyre edhe tani duke perdhunuar, rembyer e. lac;kitur. Aresyeja kryesore qe keto banda lulezojne eshte kaosi qe mbizoteron ne rradhet e polieise. Po qe se shteti do te kishte pasur kontroll me te foret mbi c;eshtjet e brerfshme, shumiea e problemeve qe shkaktohen nga bandat do te ishin eliminuar." Mesueslnga Fieri.

!

Inkriminimi i ekonomise i shprehur ne formen e trafikut te dr$ges, prostitudonit dhe kontrabandes kontribuon ne atmosferen e pasigurise dhe rrezikut qe rreth~n te rinjte e te rejat dhe shkollat e tyre. Sipas perfaqesueseve te zyrave juridike nderkombetare, numri ~he organizimi i grupeve kriminale shqiptare eshte rritur se tepermi qe nga momenti i liberalizimi~1 te vendit ne vitin 1991. Bandat kriminale, shumica e antareve te te cilave jane rekrutuar nga rrad~et e te rinjve te papune merren me kontrabanden e droges dhe refugjateve, me trafikun e armeve, vrasje me pagese, rembime, fallsifikime vizash dhe vjedhje. Ky rrjet kriminal ka marre shume dore nga n~ihmat e shumta qe hyne ne vend dhe nga lufta civile ne Jugosllavi, qe u ofruan atyre shume mundesi ber kontrabande dhe per te marre ne dore tregun e heroines, per te cilen Jugosllavia para luftes kishte [herbyer si pike tranzite. 16

". Gus Xhudo. ",\len of Purpose: Rritja e akth'itetit kriminal ne Sh'liperi." Transnational Or!,anized Crime. Vol. No.1, Spring 1996. pp. 1-20.

I 1

http:tranzite.16http:STABIL.hm

Jeta kriminale ne shume qytete na u pershkrua e dominuar nga banda rivale. Keshtu, p.sh jeta ne Kon;:e eshte ndikuar mjaft nga dy banda rivale--qe supozohen te jene shtuar numerikisht me te rinj qe dolen nga burgu gjate trazirave te 1997 -es-te ciIet beine kontrabanden e marijuanes, qe mbillet ne fshatrat perreth, permes pikes doganore te Kapshtices ne Greqi. Biles nga kjo jane ndikuar edhe ata te rinj qe nuk jane te perfshire direkt ne keto aktivitete. Keshtu, p.sh per shkak te dobesise se shtetit, nje apo dy here ne muaj, banda kriminelesh ne fshtatin e Lazaratit, dhjete minuta larg me makine nga Gjirokastra, zene rrugen per te pla

shfaqjen e nje fenomeni te ri - kercenime dhe alarme per bomba, gjoja nga nx"nes te dobet qe duan te prishin mesimin. Sipas drejtorit te nje shkolle, shkolla e tyre kishte marre dhje e kercenime per born be gjate vitit akademik.l\fegjithese u lajmerua policia dhe shkolla u zbraz, keto ngj je kane rritur pasigurine e nxenesve.

I

Sipas "Treguesit Shqiptar", anetar i "Gallup International", pothuajse 61 % e 1.500 shqiptareve te intervistuar ne mbare vendin gjate vitit 1999 "do te mbeshtesnin " nie dore te forte" qe do te shtypte krimin ne "demokracine aktuale kaotike". Baqoret e Tiranes, ku dora e shtetit ndjehet disi me shume, ishin me pak ne favor te idese se nj ..!rregjimi autoritar. Megjithate, vetem 23% e shqiptareve ishin kunder idese se sundimit au oritar, megjithese edhe ata ishin te mendimit se duhej "nje dore e forte". (permbled lje e lajmeve per Shqiperine, Banka Boterore)

Ndikimi i pasigurise tek nxenesit

Pasiguria ka ndikuar ndryshe tek djemte dhe ndryshe tek vajzat. Shurne prinder tremben me shume per vajzat. Aktualisht, e sidomos ne veri jane rikthyer praktikat e periu~hes se para-socializimit si p.sh martesa me shkesi, blerja e nuses dhe rrembimi i nuseve, megjithese shpesh keto forma shfaqen nen petkun e praktikave bashkekohore kur vajzat e reja shiten jashte si prostituta17• Ne zonat ubane, vajzat dhe grate e reja jane detyruar te mbyllen ne shtepi nga frika e dhunesi se rruges dhe bandave. Vajzat shkojne ne shkolle ne grupe prej tri-kater shoqesh. Aktivitetet e tyre 4mbremjes jane teper te kufizuara.

Ne Pogradec, tentativat e djemve per perdhunim i detyruan prinderit t'i mbanin vajzat mbyllur brenda ne shtepi per nje fare kohe. Ne zonat veriore, prinder ,ose te aferm te tjere i shoqerojne vajzat vete ne shkolle ose u thone atyre te edn ne grupe n a tre e nga kater. Nje pjese e mire e prinderve nuk i lejojne me vajzat te marrin pjese ne akti itete qe zhvillohen ne mbermje apo te shkojne ne aktivitete te ndryshme sodale. Prinder fiera e bene te pamunduren per te ndaluar shkollen te c,:elte nje grup aerobie per vajzat e tyre nga fr ka e rrezikut qe mund t'u kanosej atyre po te qendronin pas oreve te mesimit. Nxenes te int rvistuar ne Bushat na thane se vajzat e shkolles ishin pre e ngacmimeve te djemve te jashtem brenda ne shkolle dhe kishin frike te dilnin ne rruge sepse kishin degjuar shume raste rrem imesh (te cilat shpesh lidheshin me prostitudonin me dhune). Megjithate kish edhe nga ata pri der te dIet ishin me te frikesuar per djemte sesa vajzat sepse, sip as tyre, djemte ishin me te eksp zuar nda; armeve dhe bandave kriminale.

"Perpiqem t'i kufizoj femijet per shkak te situates. Vajzat e mia vishen shume thjeshte dhe nuk dalin jashte pasditeve. Ato nuk shkojne asnjehere neper disko sepfe ato jane c,:erdhe korupsioni. Kur duan te daUn jashte i shoqeroj vete. Ato mund te marrin pjese vetem ne veprimtari qe organizohen nga shkolla. Megjithese jam mire nga gjendja ekonomike, nuk u jap shume para sepse paraja i prish femijet". Nje prind nga Tirana.

,- Stephanie Sch\\"andcr-Sic\"cfs "Farefisi, familja dhe ndr)"shimet rajonale ne Shqiperi"

13

Policia nuk eben punen sis: duhet. Sa here kriminelet kapen nga policia, ata i lirojne gjykatat e korruptuara. Prania e h~tyre krimineleve te liruar rrit ndjenjen e pasigurise midis popullates. Megjithese situata duket me e qete, ende eshte e pastabilizuar. Vetem ideja qe ka kaq njerez te armatosur krijon frike dhe panik. Prinderit kane frike mos femijetel:yre, ne ves:anti djemte, mund te perzihen me grupe te armatosura dhe banda kriminelesh apo edhe te vriten ne shkembim zjarresh midis bandave rivale. (permbledhje nga intervista me prinder kors:are).

Ndikirni i pasigurise tek personeli mesimdhenes (trupa pedagogjike)

Tashme shkollat jane te pasigurta jo vetem per nxenesit, por edhe per mesuesit. Ne disa shkolla, me sues it dhe drejtoret e shkollave pohojne se kane kaluar nxenes qe kane qene per te mbetur ne klase pasi kane marre kercenime dhune fizike nga familjet e nxenesve. Sipas informatoreve, sidomos gjate vitit 1997, kur dhuna u shnderrua ne nje fenomen masiv nuk perjashtoi nga ky fenomen as mesuesit. Ne te tilla raste, prania e rojeve neper shkolla apo patrullat e policise ishin te pamjaftueshme meqenese pjesa dermuese e kercenimeve vinte nga jashte shkolles dhe i vetmi rol i rojeve ishte te nderhynin nese mesuesit kercenoheshin brenda mureve te shkolles.

Sipas nje drejtori shkolle ne Fier, kerkesat per ndere S1 p.sh dhenia e nje note kaIuese, nuk jane te reja. Ato kane ekzistuar edhe perpara vitit 1991, por atehere ato ishin ne forme kerkese te shoqeruara me dhurata sendesh apo mallrash qe ne ate kohe mungonin. Sot, ne ato raste kur kerkesat per trajtim te ves:ante nuk shoqerohen me krecenime dhune, mund te mberrijne ne formen e shantazhit. Keshtu, p.sh nie figure e pushtetshme lokale mund ta perdore pushtetin e tij apo te saj per t'i kerkuar nie mesuesi t'i ndryshoje noten te birit apo te bijes duke e kercenuar, hapur ose terthorazi, se ne rast se nuk eben nje gje te tille mesuesit mund t'i mbyllet perspektiva e punesimit. Ne keto raste mesuesit nuk kane tjeter rugedalje; ata kane frike te ankohen ne polid apo t'u drejtohen autoriteteve te gjyqesorit sepse sipas tyre si policia ashtu edhe sistemi i gjyqesorit jane kreit te koruptuar. Te tjere ishin te mendimit qe polida kishte probleme me te rendesishme per te perballuar sesa kercenimet qe u behen mesueseve. Mesuesit na folen per raste kur policia kishte kapur dhe pastaj pa asnje lloi shpjegirni kishte liruar te rin; rrugas:e.

Nje mesues na tregoi nje rast kur ishte kercenuar nga nie nxenes qe ai e kish perzene nga klasa sepse kishte nderprere mesirnin me paturpesi. Pas kesaj, ky nxenes se bashku me nie shok tjeter e kishin kercenuar fizikisht mesuesin dhe mesuesi kishte qene i detyruar t'i kerkonte faIje. Qe atehere, na thote ai, nuk kam perzene asnje nxenes nga mesirni. (shembull i nje mesuesi nga Pogradeci).

"Shihni sa poshte kane rene mesuesit shqiptare nuk mund t'u kerkojne asgje nxenesve te tyre. Nxenesit i shajne me fjale te ndyra dhe biles mund te vijne ne klase me pistoleta ne xhep." Nje student i universitetit te Tiranes.1s

" Nga nje interviste e Erind Pajos, kandidat per titullin "Doktor" punonjes ne Departamentin e Antropologjise. ne Universitetin e Kalifornise ne San Diego.

14

http:Tiranes.1s

Cfare bejne shkollat per sigurine e tyre

Shkollat jane perpjekur t'i nxjerrin jashte vetes te tilla probleme dUke~.perjashtuar nga shkolla nxenes qe shkelln rregulloren dhe duke u ngritur mure kercenimeve te perso ave jashte shkolles. Nje drejtor i nje shkolle ne Tirane, pretendonte se shkolla e tij kishte arritur te p iste lidhjet me krimin e organizuar dhe perdorimin e droges, pasi kishin perjashtuar nga shkolla nje nxenes qe merrej me shperndarjen e droges. Te njejten gje mesuam edhe ne nje shkolle qe kishte p~rjashtuar disa vajza dhe djem qe ishin perfshire ne rrjetin e prostitucionit. Megjithate, nxenes dhe t'rinder jane te te njejtit mendim dhe te thone se shkollat kane qene thuaj aspak te suksesshme per t i ndihmuar nxenesit ne perballimin e rrezikut pothuaj gjithmone prezent me te cilin ndeshen te rinjte., ipas nxenesve, shkollat duhet te bejne me shume per edukimin me aktiv te te rinjve ne lidhje me qeziqet e drogave. Edhe prinderit tiranas ishin te mendimit qe perjashtimi nga shkolla i nxenesve qe merreshin me droge nuk ishte veprimi me i pershtatshem sepse kjo i shnderronte drogat ne "molle~e ndalueme". Prinderit theksuan se perdoruesit me te medhenj te droges vinin nga familje te pasur , te cilet nuk dinin si t'i benin balle problemit me te cilln ballafaqoheshin. Keta prinder ishin ne favo . te nje perqasjeje te tipit parandalues. Nxenesit na permenden nje seminar mbi prostitucionin te organizuar nga nje mesuesi i tyre i sociologjise ne bashkepunim me nje grup punonjesish sociale. Qelimi. i seminarit ishte rritja e ndergjegjesimit te tyre ne lidhje me ke."te t;:eshtje. Ndersa ne Kort;:e, nje tjeter J"esues sociologjie kishte organizuar disa aktivitete per ndergjegjesimin e nxenesve ne lidhje me drogat. Nfenesitishin te mendimit qe keto aktivitete ishin nje hap ne drejtimin e duhur, por ne te njejten kohe i ktitikuan ata per trajtimin e t;:eshtjeve ne menyre me shume abstrakte, ne vend te nje trajtimi konkret t~ problemeve qe Sot jane kthyer ne gangrene te shkolles se tyre.

15

PERPARA DUE PAS VITIT 1991: QENDRIME NE

NDRYSUIM NDAJ ARSIMIT

SHKATERRIMI I SHKOLLAVE

Shkaterrimet ma.sive te ndertesave publike, perfsrure ketu edhe shkollat, qe pasuan renien e pushtetit socialist ne 'litin 1991, si edhe renia e skemave piramidale ne vitin 1997 demonsttojne tendencen qe kane shqiptaret per ta pare boten e tyre sociale ne dualistic terms. Informatoret tane na shpjeguan arsyet qe

e vitit 1991 paten nje fare ndikimi, por nuk ndryshuan ne menyre thelbesorl qendrimin e prinderve dhe nxenesve ndaj shkolles si institucion qe ishte aq i rendesishem pe, progrIsin e femijeve tC t)~e.

Ne lidhje me demet e shkaktuara pas renies se skemave piramidale ne ritin 1997, informatoret na informuan per qendrime te ndryshme qe kane te beine me zonen dhe Sihkollen. Ne disa rrethe jugore, reagimi popullor ndaj renies se skemave piramidale ishte me i dhunShetkryesisht per shkak se popullsia e alyre zonave kishte investuar me shume para ne ato skema. Keshtu n odhi p.sh ne Gjirokaster ku nje pjese e mire e popullsise kishte te ardhura nga emigracioni ne Greqi. Sip a mesueseve te atjeshem, duke qene se shkollat kane mbetur teper te politizuara dhe politikat e personelit vendosen sipas perkatesise politike, njerezit i shikonin shkolJat si "shtese" e shtetit dhe Per,. pasoje i sulmuan ato si forme "hakmarrjeje" ndaj shtetit per paaftesine e tij ne parandalimin e h~tyr skemava mashtruese.

Si ka ndryshuar arsirni qe nga vitit 1991: perspektivat sipas ipaleve te interesuara dhe perfshira ne kete sis tern (stakeholders) •

1

Shumica e personave qe iu pergjigjen intervistave tona ben thjesht njeikrahaSim te arsimit para dhe pas vitit 1991. Sipas mendimit te tyre, perpara vitit 1991 sistemi arsimor k rakterizohej nga siguria, stabiliteti dhe rregulli. Kushtet materiale ishin te mira. Mesuesit merrnin pag. te mira (600-800 lek ne muaj ne krahasim me 300 lek qe ishte paga e punetoreve) dhe ndjeheshin te re~pektuar dhe te vleresuar nga shoqeria. Drejtoret dhe mesuesit sjeilin nder mend kohen kur kishin labf· ratore shkencash me te gjitha pajisjet dhe baza elidaktike ishte e mire. Sipas nje drejtori shkolle ne ier, nganjehere shkoHat "sponsorizohen" nga ndermarrjet. Keshtu, p.sh, shkolJat e sponsorizuara ga kompanite e naftes moren aq para sa me to ndertuan "laboratore te mrekulJueshem". •

Sipas nje drejtori shkolle ne Kor

ishin me te respektueshem dhe punonin me shume. Atehere vishinin uniforma shkolle, ndersa sot veshin mini funde dhe veshje te tjera "provokuese". Sot, mesuesit dhe drejtoret luftojne vazhdimisht per te dekurajuar "veshjet hippie" qe sipas tyre perbejne nie rrezik dhe kercenim.

Personeli i shkollave jo vetem qe ndjehej i kercenuar nga indiferenca dhe sjellja e t;rregullt e nxenesve, por ata tashme nuk kane as mbeshtetjen e prinderve, te cilet dikur u ngulisnin femijeve te tyre respektin per autoritetet dhe u nxisnin sjelljen e mire. Nga ana tjeter, nje drejtor na tregon se tani gjerat kane ndryshuar. Per kete ill jep nje shembull kur shkolla iu ankua prindit te nje djali per mbarevajtjen e dobet ne mesime te femijes, prindi qe eshte pronar dyqaol u pergjigj se i biri nuk kishte nevoje per shkolle sepse ai do te trashegonte dyqanin e te atit. Personeli mesimdhenes ishte i mendimit qe disa nga prinderit i silloln femiiet ne shkolle vetem e vetem qe ata te mos ngateroheshin ne rrjete kriminale dhe neper banda. Sipas nje mesuesi ne Fier, "nuk eshte perkeqesuar pjesemarrja ne shkolle, por shkollat jane shnderruar ne t;erdhe e kopshte. Shumica e prinderve j sjellin femijet ne shkolle per t'i larguar nga bandat".

ARSIMI QE NGA VITI 1997

Megjithese viti 1991 shenoi piken me serioze te ktheses per shkollat, sipas disa informatoreve, gjate ngjarjeve te 1997-es, njerezit thuaj e humben fare besimin se vendit mund te kthehej ndonje dite stabiliteti. Sipas nje mesuesi te shkolles "Arben Brod": "gjate viteve 1994-95, vIera e shkolles erdhi gjithmone e ne rritje, dit;ka po ndryshonte - por 1997 -ta shkaterroi gjitht;ka".

"Gjate viteve 1995-97, ne krahasim me vitin 1991, situata u stabilizua. Gjerat filluan te beheshin me mire dhe shkollat me te sigurta serish, por 97 -ta ndryshoi gjitht;ka. Na u desh te jetonim nje traume te re, e dla shkateroi kete stabilitet ne menyre drastike dhe te frikshme ... Tani gjerat jane ndryshe dhe eshte shume e veshtire te punosh nen kete trysni". Nje drejtor shkolle ne Tirane.

Megjithate, kete vleresim kaq te zymte nuk e hasem gjithandej. Disa informatore ishin te mendimit se se paku nxenesit qe vinin nga familje te arsimuara e kishin gjithmone e me te qarte se jo vetem ne Shqiperi, por edhe jashte shtetit, arsimi i mire ishte i rendesishem per te gjetur nje pune te paguar mire. Kio na u pohua edhe nga nie drejtor shkolle ne Pogradec, i cili theksoi se "mendimi j pergjithshem eshte qe intelektualet do te traitohen me mire nga shteti ne te ardhmen dhe se njerezit e shkolluar do te kene me shume mundesi per te gjetur pune te mira". Personeli mesimdhenes ne Shkoder ishte i po ketij mendimi duke thene se gjerat vetem per te mire mund te ndryshonin. Kete ata ia atribuojne kerkesave ne rritje te tregut te punes per njerez me arsim te larte si edhe faktit qe shume pak njerez kane mundur te monopolizojne biznese te vogla ne t;do qytet duke mbyllur keshtu kete rruge drejt perparimit. Ata ishin te mendimit qe shume te rin; e kishin kuptuar tashme qe migrimi nuk eshte nje menyre e shpejte e te bedt i pasur, se per shume profesione eshte e nevojshme te dish gjuhe te huaja dhe se njerezit me arsim te larte, ne fund te fundit, kishin mundesi te benin me shume para sesa ata pa arsim. "Tani edhe kamariereve ne qytete u duhet te flasin gjuhe te huaja" na shpjegoi nje prind nga Tirana.

DENIGRIMI I ARSIMIT PUBLIK

Nje studim i vitit 1995 ne zonat rurale shqiptare bente komente mbi "~eshiren e madhe per te fshire gjith

Shkollat private konisderohen me te mira

Ndryshe nga demoralizimi i shume-perhapur dhe i thelle qe karakterizion shkollat publike, pothuaj te gjithe te intervistuarit ishin te mendimit se shkollat e reja private te ngritura rishtazi ne shumid:n e qyteteve u ofrojne nxenesve arsim me te mire. Se pari, te gjithe ishin te nje mendjeje se keto shkolla kishin nje baze te mire materiale dhe ishin te pajisura me kompjutera te mire, aparate audio-vizuale, laboratore per zhvillimin e mesimit te gjuheve te huaja dhe me biblioteka. Keshtu pra, keto shkolla i pergatisin nxenesit me mire si per arsimin e larte ashtu edhe per t'iu pergjigjur kerkesave te tregut. Ndersa per shkollat private na u tha se sigurojne nje mjedis te sigurt dhe qe stimulon me shume te mesuarit dhe nje qendrim pozitiv ndaj personelit mesmidhenes dhe vete nxenesive. Ndertesat jane ne kushte te mira dhe kane te gjitha ato lehtesi qe mungojne ne shume shkolla shteteterore si p.sh: sistem ngrohjeje dhe banjo moderne me uje te bollshem. Ketu mund te permendim rastin e te dyja shkollave greke ne Korc;e dhe rastin e shkolles turke ne Tirane, secila prej te cilave ka siguruar fonde te jashtme pervec; pageses per shkollim.

Se dyti, informatoret ishin te mendimit se duke qene se shkollat private ofrojne paga te mira, ato jane edhe ne gjendje te terheqin mesues me te mire nga shkollat publike dhe i motivojne ata per te punuar shume. Per me teper, siC; na tha edhe nje me sues nga Kamza, punesimi i mesueseve ne shkollat private behej mbi baze merite dhe jo mbi baze te Iidhjeve politike. Nje nga keto shkolla dhe pikerisht shkolla turke ne Tirane ka nje ide qe e shpjegon drejtori i kesaj shkolle. Kjo ide konsiston pikerisht ne punesimin e mesueseve te rioj, qe jane realtivisht te rioj edhe ne prafesion sepse ata "nuk kane mbetur peng nda; metod ave tradicionale stereotipe sic; ndodh me mesues me te vjeter". Drejtori i shkolles "Arben Braci" shtoi se shkollat private kishin mundesi te mbanin nje numer "normal" nxenesish neper klasa dhe kishin dore te lire per te futur ne procesin e mesimdhenies metodat me bashkekohore dhe praktika te mira administrimi.

Shkollat private u pergjigjen me mire nevojave dhe kerkesave te perfitueseve

Te intervistuarit ishin gjithashtu te mendimit se shkollat private nga vete percaktimi, u pergjigjen me mire nevojave dhe deshirave te nxenesve dhe prinderve qe paguajne per shkolllmin. Prinderit, nga ana e tyre, jane me te anagazhuar dhe me kerkues sepse paguajne shuma te medha per shkolllmin e femijeve. Shkollat private iu pergjigjen me shpejt "kerkesave te tregut" si ne lidhje me zhvilllmin e mesimeve ne lende qe kerkohen nga tregu si p.sh ne shkencen e kompjuterave, ashtu edhe ne pergjigjie te deshirave te nxenesve. Po keshtu, nxenesit jane me te motivuar per te mesuar dhe ndodhen petpara nje kerkese te larte pergjegjesie. Ne shkollen turke p.sh, nxenesit i nenshtrohen nje rregjimi shume strikt dhe te forte, por gjithashtu u jepet edhe mundesia per te zhvilluar nje sere aktivitetesh jashte shkollore. Prinderit, mesuesit dhe drejtoret e shkollave publike ishin te mendimit se shkollat private bejne nje pune me te mire ne pergatitjen e nxenesve per arsimin e larte dhe per te gjetur vende pune.

Shumica e te intervistuareve ishin te mendimit se nxenesit qe mbaronin shkollat private kishin me shume shanse per t'u pranuar ne universitet dhe jo vetem ne universtetet shqiptare, por edhe jashte shtetit. Prinder te intervistuar te femijeve qe ndjekin shkollat publike ne Tirane thane me siguri se 90 per qind e nxenesve qe mbarojne shkollat private pranoheshin ne unviersitete per shkak te rezultateve me te mira ne provime. I vetmi qytet ku te intervistuarit nuk ishin entuziaste per shkollat private ishte Gjirokastra. Pavaresisht se qyteti eshte relativisht "ne gjendje", deri tani ka mbeshtetur vetem dy shkolla private. Shkollat drejtohen nga dy komunitete fetare; njera nga komuniteti mysliman dhe tjetra nga ai i krishtere ortodoks. Te gjithe te intervistuarit pa perjashtim ishin te mendimit se keto shkolla nuk kishin pike ndryshimi nga shkollat publiket, me perjashtim te disa oreve shtese ne mesim feje.

20

Arsimi privat si kercenim ndaj shkollave publike dhe rrezik per barazine

Pavaresisht nga bindja e pergjithshme se shumica e shkollave private ofrojne nje arsim me te mire, te intervistuarit shprehen shgetesim ne lidhje me aspektin e barazise te sh llimit privat. Megjithese mesuesit vete e pranonin se do te preferonin te punonin ne menyre ge t'i d' rgonin femijet e tyre ne shkolla private, ata ishin po ashtu te mendimit ge arsimi privat ende eshte "vetem per femijet e te

,kamurve". Per shembull, tarifat mujore te shkolles turke jane 150 dollare, nde sa ''Abraham Lincoln" i eshte edhe me i shtrenjte me tarifa mujore ge arrijne ne 350 dollare. Shkollat private kane lulezuar ne gytete, ndersa gytezat dhe fshatet si p.sh Bushati as ge e kane idene e tyre dhe shilimica e te intervistuareve ishin te mendimit se komuniteti i tyre ishte teper i varfer per t'i patur keto shkolla. Shumica e njerezve ge u intervistuan atje na thane se nxenesit vendas nuk kishin mundesi te pa~anin kurset e gjuheve te huaja e jo me te ndignin shkollat private. •

Ne pergjithesi, te intervistuarit ishin ne medyshje persa i perket ndi Jmit me te gjere social te shkollimit privat. Sipas tyre, duke gene se ekzistonte rreziku i terhegjes se mes eseve dhe nxenesve me te mire nga sistemi shkollor publik, nje shembull i tille do te sherbente s stimul i dobishem per permiresimin e mesimdhenies ne sistemin publik shkollor (megjithese nuk i hin shume te garte per natyren ekzakte te stimujve). Drejtori i shkolles "Petro Nini Luarasi" p.sh ish e i mendimit ge shkollat private ishin nje model i dobishem i marre nga vende te zhvilluara, i cili sh' rbente si sfide pozitive. Sipas mendimit te tij te dy sistemet do te perfitonin nga njeri-*tri permes je bashkepunimi me te ngushte. Prinderit ishin te mendimit ge megjithese pjesa dermuese e tyre nuk mund 1'i dergonte femijet ne shkolla private, shkollat publike mund te permiresoheshin ne rast se ~everia do 1'i inkurajonte shkollat publike te konkuronin me njera-tjetren ashtu siC; bejne shkollat priva~. Prinderit e nxeneseve ne shkollen turke te vajzave ishin te mendimit ge Ministria e Arsimit duhet te perdorte politiken e "karrotes dhe shkopit" per te ndeshkuar mesuesit ge neglizhonin detyrat e ~re, por gjithashtu per te shperblyer mesuesit dhe administaten e shkolles ne fund te c;do viti per pune te mire.

Ndryshe nga ky grup, te intervistuar te tjere ishin te bindur se do te ishte me mire po te permiresohej arsimi publik ne Shgiperi perpara se te inkurajonin zhvilli in e shkollave private. Perndryshe, shkollat private vetem do te pershpejtonin perkegesimin e sist mit te shkolles publike duke thithur nga keto te fundit mesuesit dhe nxenesit me te mire. Disa prin er ishin te mendimet ge duke gene se vetem femijet e borgjezise se re, ge na u pershkrua si kryesi ht e paarsimuar, kishin mundesi te shkonin ne shkolla private, shkollat private nuk mund te ishin te uksesshme per shkak se programet e tyre ishin teper kerkuese per femijet e pamotivuar te borgjezise .c reo Keta prinder thane se shkollat private do te ishin te suksesshme vetem atehere kur familjet e arsitnuara te kishin mundest t'i dergonin femtjet e tyre ne keto shkolla.

21

EKSPERIENCA NE KLASE

Ky kapitull perqendrohet ne berthamen e eksperiences se te mesuarit c;fare ndodh ne klase.

Duke pasur parasysh kushtet teper te veshtira materiale per personelin mesimdhenes dhe nxenesit, si edhe mungesen e stimujve per personelin mesimdhenes, eshte ne saje te dedikimit te edukatoreve dhe nxenesve qe procesi arsimor megjithate ka vazhduar edhe ne keto vitet e veshtira te fundit .

VESHTIRESI NE MESIMDHENIE DHE NE TE MESUAR

Mjedise te papershtatshme dhe ne amortizim

Qysh nga vitit 1991, demtimet e shumta te shkollave publike jane shoqeruar nga mungesa e mirembajtjes dhe nderprerjet e energjise elektrike dhe furruzimit me uje. Tani shkollat funksionojne me dyer te prishura,dritare te thyera, -;ati qe pikojne dhe banja te dala jashte perdorimit. Sipas informatoreve tane, ne Bushat hidroizolimi ishte bere aq i dobet saqe sa here binte shi, ne karin e dyte te shkolles nuk behej dot mesim per shkak te lageshtires. Ne shkolla te tilla, perdorimi i energjise elektrike gjate dimrit kufizohet ne vetem disa ore. Gjate diteve te vrenjtura, derrasa e zeze mezi duket. Nxenesit u ankuan se klasat e medha te errta ishin te parehatshme dhe te merzitshme. Mungesa e banjave dhe ujit te rrejdhshem krijon gjithashtu probleme, sidomos per vajzat. Ne disa shkolla, kur nxenesit duan te shkojne ne tualet ata jane te detyruar te shkojne ne shtepite e shokeve qe banojne prane shkolles. Keto mungesa nuk u takojne vetem shkollave te lena pas dore neper fshtara, por edhe shkollave te medha ne gyetete te medha si Tirana.

Klasa te mbingarkuara

Migrimi i madh nga zonat rurale ne ato urbane ka renduar se tepermi ne kurriz te shkollave urbane, ku ne klasa gjen shpesh nga 40 deri 50 nxenes. Ne Fier, mesuesit ishin merzitur sepse u ishte dashur qe laboratoret t'i shnderronin ne klasa. Edhe shkollat tetevje-;are ne fshatra te medhenj apo ne qyteza tashme jane te mbingarkuara sepse ne to vijne edhe nxenes nga nxenes te shkollave te mesme te fshatrave fqinje. Nxenesit ngucen nga tre e nga kater neper banka qe normalisht jane menduar vetem per dy nxenes. Kjo jo vetem eshte e parehatshme, por eben shume te veshtire mbajtjen e shenimeve. Klasat e mbingarkuara gjithashtu i pengojne mesuesit te angazhojne te gjithe nxenesit ne 45 minutat e mesimit apo edhe ne mbajtjen e qetesise ne klase. Nje mesues nga Fieri na shpjegoi: "Nje numer i madh nxenesish do te thote qe mesimi i ri te mos shpjegohet plotesisht, qe provimet te mos perfundohen dhe qe ne klase te behet zhurme". Si mesuesit ne fshat, ashtu edhe ata ne qytet ishin te mendimit se numri teper i madh i nxenesve ne klasa -;onte ne konflikte dhe e bente te veshtire punen e mesueseve me nxenses te veshtire.

22

STIMUJ NE RENIE PER MESUESIT

Paga te pamjaftueshme

Shumica e informatoreve e lidhin renien drastike te cilesise se arsimit 1·e humbjen e mesueseve te kualifikuar dhe me eksperience, si edhe me

METODAT E MESIMDHENIES

Kufizimet qe hasin mesuesit

Megjithese autonomia dhe novacionet e mesueseve jane teper te kufizuara nga programi i caktuar nga Minis.tria, mesuesit jane me te lire se ne te kaluaren per te ekspe.rimentuar me metoda te reja mesimdhenese. E megjithate shumica e mesueseve, ne ve

Nxensit na falen per disa kanfrontime gjare to cilave ata kishin reagua,lalektiviSht ndaj asaj qe per ta perbente sjellje abuzive apo te padrejte. Nje nxenese nga qyteti na pershkroi nje incident nga viti i saj i pare i shkolles se mesme, kur klasa e saj po eete dobet me mesime. Si qenim ata u futen ne nie dhome qe kuterbonte ere te keqe. Nje dite prej ditesh, drejtori hyd ne klase dhe pasi bed nje koment per eren e keqe tha: "Tju behet mire". E gjithe klasa nuk shkoi ne shkolle pe • nje jave, derisa drejtori i shkolles dha urdher qe oborri i shkolles qe binte jashte klases se tyre te pa trohej qe 1'i hiqej era e keqe. Ne nje klase tjeter, kur nxenesve iu be nie provim i papritur, ata refu uan fe shkruanin sepse sipas rregullores se shkolles nxenesit duheshin informuar perpara se mesu sja te beje nje provim. Nxenesit rezistuan sepse menduan qe mesuesja po perpiqej 1'i bente nje nderikujt qe njihte ne kurriz te te tjereve.

KUALIFIKIMI I MESUESEVE

Kualifikimi i mesueseve ne vendin e punes eshte mesa duket ne nje gj ndje konfuze. Ne vitin 1998, Ministria e Arsimit nisi nje program te ri trajnimi. Ky program ua kalon e trainimin drejtorive te arsimit ne rrethe dhe inspektoret e shkollave si trajnues ne vendin e punes. Si as nje raporti te Sorosit, megjithese ka ndryshuar pergjegjegjesia per trajnimet, ende ne shume rajone mungojne strukturat dhe planet per kryerjen e trajnimit. Per me teper, programit te trajnimit i mungoJ nje perqasje sistematike ne lidhje me «;:eshtjet e cilesise, permbajtjes se trajnimit dhe nevojave specifike per trajnim, si edhe kontrolli dhe vleresimi. Inspektoret nuk kane kualifikimin dhe eksperiencen ql nevojitet per te zbatuar si«;: duhet pergjegjesite e reja.21

Aktualisht burimet kryesore qe ofrojne trajnime jane organizatat jo-qeveritare dhe fondacionet e huaja, midis te cileve Fondacioni Soros qe eshte edhe burimi kryesor i trajnimit gjate punes. Fondaeioni Soros i inkurajon mesuesit t'i perfshijne nxenesit ne mesim dhe te debatojne de klase. Megjithate, disa mesues dhe drejtore ishin te mendimit se trajnimet nuk ishin gjithmone sist matike dhe ndonjehere nuk bazoheshin ne nevojat aktuale te mesueseve. Trajnimet deri tani jane ofr ar kryesisht per mesues te shkencave sociale; informatoret nuk ishin te mendimit se metodat e reja i hin te pershatshme per shkeneat natyrore. Fondacioni Soros ka organizuar sesione te shkurtra traj . . ne lidhje me metodat e mesimdhenies, demokraeine ne shkolle, luften kunder krimit dhe zgjidhjen e. onflikteve. Disa nga te trajnuarit, kryesisht ne qytete te medha, kane futur ne klasat e tyre punen ne grup. Mesues dhe nxenes ishin te mendimit qe kjo e bente mesimin me interesant. Nxenesit lavder~an disa nga mesuesit e sociologjise sepse kishin futur ne oren e mesimit metoda te reja mesimdhenieje.

Mesuesit shprehen deshiren per t'u trajnuar ne metoda te reia dhe is . n te mendimit qe shteti duhet t'ua siguronte atyre keto trajnime. Megjithate, me perjashtim te perpjekj ve te fondacionit Soros, shumica dermuese e mesueseve ne fshatra dhe qyteza nuk ka marre asnje trajni. gjate viteve te shkuara. Edhe ata mesues qe japin mesim ne shkolla qe ndihmohen nga fondacioni $oros, jo gjithmone jane trajnuar per shkak se nuk mund te shkonin apo te qendronin ne Tirane apo ~epse nuk mund t'i linin familjet e tyre apo femijet e vegjel vetem per ato periudha kohore gjate te cilaye zhvilloheshin kurset e fondaeionit Sotos.

2. Burimi, Nje Strategji per Zhvillimin Arsimor ne Shqiperi (AEDP)

PROBLEMI I LIBRAVE SHKOLLORE

Cilesia e librave shkollore

Nje

produkt i formimit arsimor dhe ideologjik te periudhes socialiste, ata nuk rpund te bejne gje tjeter vec,:se te riprodhojne