ALBANOHELLENICA N O. 1 (1999)

17

ARISTOTEL SPIRO Universiteti i Athines

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP

TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

Hyrje

rejtshkrimi shqip i fjaleve me prejardhje te huaj, si pjese e marre-dhenieve nderkulturore, ka ngjallur perhere diskutime. Ky eshte nje problem me te cilin ndeshen te gjitha gjuhet e kultivuara. Cdo gjuhe

ka sistemin e vet fonologjik dhe grafematik, qe nuk perkon ne asnje rast plotesisht me sistemet perkatese te gjuheve me te cilat hyhet ne marredhenie.

Ceshtjes se drejtshkrimit te huazimeve iu kushtuan disa kumtesa1

edhe ne Kongresin e Drejtshkrimit te Gjuhes Shqipe (20-25 nentor 1972). Ne perfundim te tij u arrit nje marreveshje, qe ne Rregullat e Drejtshkrimit te Gjuhes Shqipe u misherua ne nje krye te vecante (kreu III) me dy para-grafe te zgjeruar. Diskutime jane bere edhe ne shtypin shkencor te Pas-kongresit2. Kjo do te thote se zgjidhjet e kodifikuara nuk jane as perfundimtare dhe as te padiskutueshme. Qe atehere kane kaluar rreth tre dhjetevjecare dhe eshte e natyrshme te shihet se si eshte zbatuar ky rregull, si paraqitet gjendja ne filologjine e sotme shqiptare dhe a ka hapesire per te permiresuar normen, mbeshtetur mbi perdorimet me te gjera e me te pranueshme teorikisht e praktikisht.

Nuk do te perpiqemi te bejme nje trajtim gjitheperfshires te proble-mit. Do te perqendrojme vemendjen tone vetem ne drejtshkrimin shqip te emrave me prejardhje greke, sidomos te emrave te pervecem. Parimet e zbatuara ketu mund te vlejne edhe ne rastin e huazimeve gjegjese te shqipes nga gjuhet e tjera.

1 Shih ne Kongresi i Drejtshkrimit te Gjuhes Shqipe, 20-25 nentor 1972, v. II, Akademia e Shkencave e RP te Shqiperise, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, Tirane 1973, kumtesat vijuese: P. Geci, Mbi shkrimin e fjaleve te huazuara nga latinishtja (247); F. Podgorica, Mbi disa ceshtje kryesore te drejtshkrimit te fjaleve te huazuara nga gjuhet romane (255); K. Ashta, Mbi shkrimin e fjaleve me burim latin, qe kane nje ct (=kt) te ndjekur nga nje -io (263); S. Prifti, Mbi shkrimin e fjaleve te huazuara nga greqishtja (271); Xh. Lloshi, Emrat e pervecem te gjuheve sllave ne drejtshkrimin e shqipes (283); J. Kole, Mbi drejtshkrimin e fjaleve me prejardhje nga gjermanishtja dhe te emrave te pervecem gjermane (299); Th. Shkurti, Mbi drejtshkrimin e fjaleve te huazuara nga anglishtja (309).

2 Shih Dh. Q. Qiriazi, Emrat vetjake me prejardhje nga greqishtja e re, GjJ, 2, 1989:76-81 dhe E. Lafe, Sistemet e transkriptimit nga gjuhet e huaja ne gjuhen shqipe, GjJ, 4, 1990:53-63.

D

ARISTOTEL SPIRO

18

Si shtrohet problemi

Problemi i drejtshkrimit te emrave te pervecem me prejardhje greke ne gju-hen shqipe ka anen e vet gjuhesore, filologjike dhe kulturore-historike. Te tria keto kane lidhje me njera-tjetren dhe zgjidhje te kenaqshme mund te kete vetem ne qofte se merren parasysh barabar e njeherazi.

Problemi shtrohet ne menyre te pergjithshme si kontakt kulturor-gju-

hesor midis shqiptareve dhe grekeve. Ky kontakt ka qene i vazhdueshem dhe rrok nje periudhe me se tremijevjecare3. Alfabeti grek ka qene perdorur qe ne lashtesi prej popujve fqinje te Ballkanit per te shenuar fjale te gjuhes se tyre, te cilat me sa duket nuk shkruheshin me ndonje alfabet te vecante vendas. Sot kjo mund te thuhet me siguri te plote per emrat e pervecem te njerezve e te vendeve, nje pjese e mire e te cilave na kane arritur ne trajten greke nepermjet monumenteve te vjetra shkrimore te ilirishtes, trakishtes dhe dako-myzishtes4. Greqishtja ka qene gjuha e shkruar e qyteteve ilire5.

Emrat e pervecem greke, qe perdoren ne shqip, mund te gjenden ne tekste te perkthyera drejtperdrejt nga greqishtja vjeter ose e re, por ata mund te perdoren edhe ne tekste te prodhuara ne shqip apo ne tekste te perkthyera nga gjuhet e tjera.

Ketu do te shqyrtojme kryesisht emrat me prejardhje te drejtperdrejte nga greqishtja e re, pa lene menjane perdorimet ne gjuhet e tjera. Kjo kate-gori emrash ka ardhur dhe vazhdon te vije drejt shqipes nepermjet nje rruge te dyfishte: me goje dhe me shkrim. Kontaktet gojore jane natyrisht me te vjetra dhe me te

shumta. Ato kane ndikuar edhe shenimin shkrimor te huazimeve greke, pjese e te cilave jane edhe emrat e pervecem. Per proble-min ne shqyrtim rendesi kane ato kontakte gojore qe jane zhvilluar ne periudhen shkrimore te shqipes, pra, keta kater-pese shekujt e fundit. Pikenisja jone eshte detyrimisht shkrimi shqip, pas te cilit shohim shqiptimin perkates vendas si dhe shkrimin e shqiptimin dhenes.

Kuadri historik-kulturor i marredhenieve gjuhesore shqiptaro-greke

3 Shih E. Cabej, Hyrje ne historine e gjuhes shqipe, UT:Tirane, Fakulteti i Historise dhe i Filologjise, 1976:100, bot. I 1960; po ashtu V. Toci, Te dhena mbi onomastiken ilire ne Dy-rrah dhe ne qendra te tjera te vendit tone, Konferenca e Dyte e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Vell II, USHT, IHGJ:Tirane 1969:375-417. Prania e huazimeve greke te lashta ne shqipe perdoret edhe si nje argument per autoktonine e hershme te shqiptareve ne trojet e sotme (shih N. Jokl, Reallexikon der Vorgeschichte, I, 1992 - cituar sipas Sh. Demi-raj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU:Tirane 1988:195). 4 Shih K. Jirecek, Die Romanen in den Staadten Dalmatiens des Mittelalters. I Wien 1901:13; gjithashtu lista emrash te tille tek E. Cabej, Studime etimologjike ne fushe

te shqipes, bleu I, Tirane 1982:177; bleu II, Tirane 1976:580-581; bleu IV, Tirane 1996:602. Shih edhe R. Ismajli, Ballkanistika dhe prejardhja e shqipes, Seminari XVIII Nderkombetar per gjuhen, letersine dhe kulturen shqiptare. Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe Letersise, Universiteti i Prishtines, Fakulteti i Filologjise, Tirane 1996:469.

5 E. Cabej, vep. e cit.,102; S. Pollo, A. Puto, Histori e Shqiperise, bot. greqisht, perkth. nga B. Akcoglu, Selanik 1979; S. Islami, L Epire ancienne (Reflexions sur le probleme ethnique), Studia Albanica, 1-2, 1992:98.

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

19

P er arsye te fq in jesise m e te m adhe, kon tak tet e d rejtperdrejta m e g juhen , ku ltu ren g reke dhe fene o rtodokse kane qene m e te dendura ne p jesen jugore te S hq iperise6. F unksion im i i n je num ri te m adh shkollash g reke ne S hqiperi deri ne fillim te shek . X X nuk m und te m os lin te g ju rm e te thella edhe ne kulturen vendase. Shkollimi ne Shqiperine e Jugut per nje kohe te gjate kryhej kryesisht ne gjuhen greke. Alfabeti grek ka qene i perhapur ne popullsine ortodokse te Jugut7. Ne periudhen e perpjekjeve per hartimin e alfabetit shqip shumica e atdhetareve

rilindes vinin me nje pergatitje shkollore dhe kulturore greke (le te permendim, f.v., emra te tille si S. Frasheri, N. Frasheri, J. Vreto, K. Kristoforidhi, A. Xhuvani etj.). Kjo u pasqyrua edhe ne punimet e Kongresit te Manastirit (14-22 nentor 1908), i cili vendosi perdorimin e dy alfabeteve shqip8: njerin mbi bazen e shkronja-ve latine, zbatuar kryesisht nga shoqerite «Bashkimi» e «Agimi», dhe tjetrin mbi bazen e alfabetit grek e latin, zbatuar kryesisht nga Shoqeria e Stambollit (ose Shoqeria e te Shtypurit Shkronja Shqip). Pranimi i nje alfabeti shqip ne baze edhe te shkronjave greke shpjegohej me kontaktet kulturore te drejtperdrejta midis shqiptareve dhe fqinjeve jugore ne periudha te caktuara historike. Vendimi i Kongresit te Manastirit per te pranuar dy variante alfabeti tregonte se ai nuk mund te mos cmonte rendesine qe kishin keto kontakte per vazhdimesine e jetes kulturore te vendit. Ne kete veshtrim, mund te thuhet se Kongresi i Manastirit e shnderroi mirefilli ceshtjen e alfabetit ne ceshtje te shkrimit te njesuar, duke e zgjidhur ate ne menyren me te mire. Praktika shkrimore vertetoi ne vijim epersine e alfabetit te mbeshtetur teresisht ne shkronjat latine, zgjedhja e vetme e te cilit ishte edhe shprehje e deshires se shqiptareve per te bere nje jete unike kulturore-kombetare dhe e drejtimit perendimor qe merrte shoqeria shqiptare. Jane karakteristike mendimet e Pashko Vases, shprehur ne nje mbledhje te Shoqerise se Stambollit: « Edhe ne Shqiptaret, duke qene evropiane, mund te marrim alfabetin e mire dhe te bukur latin dhe ta shkruajme gjuhen tone Dhe eshte mire te mos ndahemi nga kombet evropiane duke perdorur nje alfabet tjeter te gjuhes sone, por te perfshihemi edhe me ane te alfabetit ne grupin e kombeve evropiane »9. Duke marre kete drejtim, kultura shqiptare pranonte ne gjirin e saj edhe ato elemente greke, te cilat kultura perendimore i kishte bere pjese te sistemit te vet. Kjo gje nuk mund te mos linte edhe gjurme ne gjuhe, e sidomos ne ato qe njihen si huazime jo te drejtperdrejta greke.

6 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU:Tirane 1988:116. 7 Shih: Historia e Shqiperise, V. II, USHT, IHGJ:Tirane 1965:97.

8 T. Osmani, Histori e alfabetit te gjuhes shqipe, SHBLSH:Tirane 1987:258. 9 Keto mendime, qe vertetojne largpamesine e P. Vases, i kundershtoi J. Vreto. Shih me gjere per kete: J. Vreto, Vepra te zgjedhura, pergatitur nga Alfred Uci, Tirane 1973:275-287.

ARISTOTEL SPIRO

20

S ot, pra, g jend ja perv ijohet ne kete m enyre: K ontak tet go jore jane te

d rejtperdrejta , ndersa kon tak tet shkrim ore, pervecse te d rejtperdrejta , jane edhe te terthorta.

Kjo gjen pasqyrimin e vet edhe ne drejtshkrimin e shqipes. Fjale me

burim te perbashket grek, por me kohe e drejtim te ndryshem ardhjeje, kerkojne trajtim te njejte ne planin normativ.

Karakter te paster filologjik kane nderkombetarizmat me prejardhje nga greqishtja e lashte. Ne gjuhen shqipe prej kohesh eshte pergjithesuar grafia e huazimeve greke jo te drejtperdrejta, d.m.th., huazimet paraqesin strukturen fonetike te gjuheve neolatine10, kryesisht te frengjishtes dhe italishtes, te cilat mund te konsiderohen sipas rastit si gjuhe te drejtperdrejta huadhenese. Ky eshte qendrim teorikisht me i sakte, sepse grafia latine, te cilen ndjekin parimisht keto gjuhe, eshte me afer shqiptimit origjinal te huazimeve greke. Edhe pse drejtshkrimi i greqishtes ka mbetur pothuajse i pandryshuar ne aspektin grafematik, ne aspektin fonologjik, perkundrazi, ndryshimet jane te thella e te qenesishme. Mosperkimi i nje simboli me nje shenje shkrimore ka bere qe shkrimi i greqishtes se re te mos jete me fonetik11, sic ka qene ne pergjithesi ne lashtesi.

Duke pasur parasysh kete kunderti te sistemit grafematik dhe fonologjik te greqishtes (i pari konservativ dhe i dyti inovativ) dhe duke e krahasuar edhe me pasqyrimin qe u ben atyre latinishtja dhe gjuhet neolatine (meqenese alfabeti i sotem i shqipes mbeshtetet mbi ate latin), mund te nxirret ky perfundim i karakterit praktik per drejtshkrimin e shqipes: Modeli i gjuheve neolatine ne pasqyrimin e huazimeve te lashta greke eshte me i sakte per shqipen. Nese shihet ne nje plan me te drejtperdrejte, ky problem marredheniesh shqipe-greqishte e lashte reduktohet ne te vertete ne nje raport midis sistemeve grafematike te greqishtes se lashte dhe shqipes se sotme. Ne nje veshtrim edhe me praktik, krahasimi do te sherbente per te shkruar ato fjale te greqishtes se lashte qe perdoren jo vetem ne greqishten e re, por jane edhe nderkombetarizma, perfshire ketu gjithe emrat e pervecem me te njejten shtrirje nderkombetare. Duke pasur parasysh pandryshueshmerine e sistemit grafematik te greqishtes se lashte dhe ndryshueshmerine e sistemit fonologjik te greqishtes ne rrjedhe te kohes, si dhe duke pasur parasysh qe tekstet me te shumta me te cilat ballafaqohet shqipja sot jane nga greqishtja e re, mund te perfundojme qe drejtshkrimi me i mire i huazimeve greke ne shqipe eshte ai qe mbeshtetet ne transliterimin12 e tyre. Me anen e drejtshkrimit, le ta quajme, transliterues, te gershetuar me drejtshkrimin fonologjik do te

10 Shih E. Cabej, vep. e cit., 105. 11 L. Threatte, The Greek Alphabet. The World s Writing Systems. Edited by Peter T. Daniels and William Bright. Oxford University Press 1996:272. 12 Flasim per transliterim duke u nisur nga kendveshtrimi i greqishtes se sotme, karakteri konservativ i shkrimit te se ciles na lejon te depertojme ne shqiptimin origjinar kryesisht nepermjet transliterimit te alfabetit te greqishtes se re. Por, ne thelb, ky transliterim, ne kendveshtrimin e greqishtes se lashte s eshte gje tjeter vecse transkriptim.

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

21

sigurohej nje besnikeri me e madhe ndaj shqiptimit origjinal, do te vendosej nje lidhje me e natyrshme me perdorimin e tyre nderkombetar dhe do te dalloheshin keto fjale nga perkateset e tyre te greqishtes se re. Keshtu, pra, shqipja mund te trajtoje fonetikisht drejtperdrejt nje fjale te greqishtes se lashte duke pasur si pikenisje parimin e transliterimit13. Rasti i latinishtes dhe i gjuheve neolatine

kthehet keshtu ne nje model, ndersa prania e

huazimeve te lashta greke ne shqipe nuk shtrohet me si nje ceshtje shkembimesh te mirefillta midis dy gjuheve, por si marredhenie midis dy sistemeve te ndryshme shkrimore dhe, me gjere, si ceshtje raportesh nderkulturore brenda nje kuadri me te pergjithshem boteror. Gjithsesi, ketu duhet respektuar ne cdo rast tradita, duke pranuar si te drejte shkrimin dhe shqiptimin me te ngulitur.

Nga ana tjeter kuptohet se sa i pavolitshem eshte parimi i transkrip-timit, qe, thene me terminologjine e perdorur per drejtshkrimin e shqipes, eshte i njejte me parimin fonetik. I ashtuquajturi parim fonetik kthehet ne te vertete ne gracke, nese nuk kihet parasysh se fjala eshte per raporte siste-mesh dhe jo per marredhenie te drejtperdrejta midis dy popujve qe flasin gjuhe te ndryshme. Ne baze te atij parimi, do te duhej qe fjalet e huazuara te shkruheshin ashtu sic lexohen ne gjuhen dhenese. Ne rastin e greqishtes se vjeter i ashtuquajturi parim fonetik do te merrte kuptim te papercaktuar dhe do te linte shteg per keqkuptime. Me qarte, huazimet e lashta greke a do te shkruheshin sic kane qene lexuar nga greket e lashte apo sic lexohen nga greket e sotem? Nese do te shkruheshin sipas shqiptimit te lashte grek, do te duhej te pranonim formen e tyre te transliteruar si model te drejtshkrimit ne shqipe. Nese do te shkruheshin sipas shqiptimit te sotem grek, do te largoheshim nga shqiptimi origjinal, ndersa ne planin kulturor do ta pranonim kulturen e lashte greke nepermjet nje filtri neogrek, gje qe nuk perputhet me universalitetin e kesaj kulture. Dhe ndryshimi kryesor qendron pikerisht ketu. Ndersa ne plan kulturor bota e sotme e qyteteruar (duke perfshire edhe greket e rinj) ka te njejtin raport me greket e lashte, ne plan gjuhesor vetem greqishtja e re ka raporte te qenesishme me greqishten e lashte. Megjithate, mbajtja parasysh vetem e faktorit gjuhesor do ta veshtiresonte shqipen ne raportet e saj me gjuhet e tjera te Evropes, te cilat, persa i perket ceshtjes se pasqyrimit te helenizmave, mbajne ne pergjithesi qendrim te njejte: nisen nga tradita latine e shkrimit te emrave greke, duke ia pershtatur ate sistemit te tyre. Edhe shqipja, me te njejten menyre, ndjek rendom shembullin latin, duke hequr mbaresat e huaja [kryesisht - (gr.), -us (lat.)] dhe duke ia pershtatur huazimet greke sistemit te vet.

Nje qendrim i tille eshte mbajtur ne periudhen e Rilindjes Kombetare Shqiptare, kur emrat e pervecem te greqishtes se lashte jane dhene ne shqip

13 Parimi i transliterimit parakupton transkriptimin fonematik, qe zakonisht zbatohet si tran-skriptim praktik. Transkriptimi praktik gersheton «elemente te transkriptimit (pasqyrimi shkrimor i fonemave) me elemente te transliterimit (dhenia e shkronjave te nje alfabeti me shkronja te nje alfabeti tjeter)» (Shih E. Lafe, Sistemet e transkriptimit nga gjuhet e huaja ne gjuhen shqipe, GjJ, 4, 1990:56).

ARISTOTEL SPIRO

22

m e shqip tim in e g req ish tes se re . K hs., p .sh ., te N . F rasheri14, trajtat Aqileu (per Akili) (140), Dhrakoni (per Drakoni) (143), Ektori (per Hektori) (140), Enia (per Enea/Eneu) (141), Esqili (per Eskili) (148), Euklidhi (per Euklidi) (148), Evristheni (per Euristeni) (141), Ifestua (per Hefesti) (138), Irakliu (per Herakli/Herkuli) (138), Irodhoti (per Herodoti) (148), Isiodhi (per Hesiodi) (148), Karqidhonasite (per Kartagjenasite) (131), Kodhrua (per Kodri) (141), Lidhia (per Lydia/Lidia) (134), Midhia (per Media) (134), Omiri (per Homeri) (148), Pavsania (per Pausania) (143), Promitheu (per Prometeu) (138), Qyroja ( per Kiri) (135-136), Thaliu (per Talesi) (148), Zevsi (per Zeusi) (138), etj.15 Te J. Vreto16 ndeshim trajtat Armoni (per Harmoni) (151), Elladhe (per Greqi) (150-152, 165), Gllafqia (per Glauku) (151, 160, 163, 164), Irakliu (per Herakli/Herkuli) (151), Kadhmo (per Kadmi) (497), Pllatoni (per Platoni) (129, 236), Pllutarhu (per Plutarku) (231-232), Vavillone (per Babiloni) (151, 160 etj.), Vizande (per Bizant) (152) etj. Trajta te ngjashme e te tjera perdoren te S. Frasheri17, p.sh.: Amvraqi (per Ambraki) (370), Avstralia (per Australia) (292, 377), Avstria (per Austria) (369, 372-3, 392-5), Dhemostheni (per Demosteni) (281), Evripidhi (per Euripidi) (281), Glaskovi (per Glazgou) (376), Herodhoti (per Herodoti) (281), Isiodhi (per Hesiodi) (279), Kadhmua (per Kadmi) (279), Kavkazi (per Kaukazi) (372), Olanda dhe Olandia (per Holanda) (prk. 385, 369), Omir (per Homer) (279, 281), Pithagora (per Pitagora) (280-1), Pllatoni (per Platoni) (282, 288-9), Thaliu (per Talesi) (280), Thraqi (per Trake/Traki) (279), Thuqidhidhi (per Tukididi) (281) etj. S. Frasheri eshte me pak i ndikuari nga trajtat greke. Mund te thuhet madje se verehet tek ai nje prirje per t ia pershtatur sistemit te shqipes emrat e pervecem, sidomos ata gjeografike. Shpesh si gjedhe fonetike sherben trajta italiane ose franceze. Nje pjese e madhe trajtash te emrave te pervecem te vendeve perdoren sot ne formen qe i ka perdorur edhe S. Frasheri.

Shprehite e perdorimit kane bere qe te mberrijne deri ne ditet e sotme edhe nje pjese e grafive te kesaj praktike, te cilat paraqiten te tilla edhe ne normen shkrimore dhe shqiptimore. P.sh., Angli, Evrope, Gjermani etj.

14 Vepra te zgjedhura, V. II, Tirane 1985.

15 Duke kerkuar forma me te motivuara transliterimi, ne botimin e dyte te «Istorise se pergjithshme» N. Frasheri kreu ndryshime te rendesishme, megjithese jo te plota. Ne botimin e pare te «Istorise se pergjithshme» (1885) ne revisten «Dituria» ne nr. 8, 9, 10, 11 e 12 ka nje afri te madhe ne trajtat fonetike te emrave me trajtat perkatese te greqishtes se re (shih shenimet per «Istorine se pergjithshme» tek N. Frasheri, Vepra te zgjedhura, Tirane 1985:179-195). Ja disa trajta te botimit te pare: Adham, Andhrianupoli, Aqilefi, Dhardhane-late, Dhardhani, Dharioja, Dhavidhi, Dhefkalioni, Efklidhi, Evripidhi, Kadhmua, Kleovuli, Komfuqi, Lathi, Lodhovikua, Lombardhi, Navokodhonosor, Normandhi, Norvejia, Odhisea, Ollandhia, Parnasoi, Pindhari, Poliviu, Pllutarhu, Qesari, Qiroja, Sardhanapallo, Suidhia, Thermopile, Thisefsi, Thive, Thrasivullo, Vavillone, Velisari, Velerofondi, Via, Vizandi, Virtemverji, Vretania, Zefsi. 16 Vepra te zgjedhura. Mbledhur dhe pregatitur nga A. Uci. SHBLP:Tirane 1973. 17 Vepra, 1. Botuar nen kujdesin e Akademise se Shkencave te RPSSH, ne kolanen «Trashegimia kulturore e popullit shqiptar», Tirane 1988.

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

23

D ysore shkrim ore perdoren ne d isa raste em rash te pervecem

m e

orig jine latine. N e to , k rahas shkrim it m besh tetu r ne parim in transliterues, perdoret edhe shkrim i sipas parim it transkrip tues. N e n jerin rast kem i g je-dhen latine te shq ip tim it, ndersa ne rastin tje ter kem i g jedhen e g req ish tes se re . P .sh ., Cezar dhe Qezar < , Herkuli dhe Herakli (dhe Irakliu), Semiramida dhe Semiramisi < , Sicili dhe Siqeli <

(shto

ketu edhe shqiptimin Sicilia <it. Sicilia) etj. Le te permendim ketu edhe grafine tashme arkaike Ameriqi < , zevendesuar prej kohesh nga

trajta Amerike.

Perdoren gjithashtu dysore edhe ne rastet e toponimeve ose antro-ponimeve, ne varesi te referimit ne lashtesi apo ne kohen e sotme. P.sh.: Teba dhe Thiva, Eubeja dhe Evia, Herkuli/ Herakli dhe Irakliu. Ky nuk eshte rregull absolut, pasi perdoren sipas parimit trasliterues edhe forma te njejta emrash qe i referohen si Greqise se lashte, ashtu edhe Greqise se sotme. P.sh.: Kreta, Cikladet, Peloponezi, Dodekanezi etj.

Drejtshkrimi i emrave bizantine

Nje tjeter ceshtje e rendesishme eshte edhe ajo qe lidhet me drejtshkrimin e antroponimeve me origjine greke te periudhes bizantine. Si pikenisje sher-ben edhe ketu faktori historik-kulturor. Sic dihet, trevat shqiptare te peri-udhes se Mesjetes benin pjese ne Perandorine Bizantine dhe ndikimi i gre-qishtes ka qene i rendesishem18. Edhe popullsia ndiqte ritet e kishes se krishtere lindore. Ndergjegjja fetare ishte perberesi me i rendesishem shpirteror i njerezve19. Emrat dhe termat fetare, pavaresisht nga gjuha ne te cilen perdoreshin, konsideroheshin pjese e nje bashkesie te njejte kulturore dhe fetare. Ndryshimet ishin vetem gjuhesore, pershtatur me sistemin fonetik dhe shprehite e gjuhes se perdorimit. Tjeter trajte fonetike paraqet emri ne greqishte dhe tjeter ne shqipe. P.sh., gr. , shq. Gjon, Gjin, Gjike, Gjoke; gr. , shq. Gjergj; gr. , shq. Vlash; gr.

, shq. Pal; gr. , shq. Mehill; gr. , shq. Gjermen, Germenj; gr. , shq. Leke; gr. , shq. Pjeter. Trajtat

18 Per shkak te pranise se riteve fetare bizantine, greqishtja ka pasur ndikim edhe ne Shqiperine Veriore nga shek. IX deri ne shek. XI, periudhe ne te cilen verehet rigjallerimi i tradites latine. Shkodra ishte vendi ku kryqezoheshin tri kultura te shprehura me tri gjuhe te ndryshme: latinishten, greqishten dhe sllavishten e vjeter. Nga keto, greqishtja nuk rezistoi dhe u zhduk nga krahinat veriore (Shih S. Pollo, A. Puto, vep. e cit.). Sh. Demiraj, gjithashtu, shkruan se « ndikimi i greqishtes mbi shqipen ka ardhur duke u shtuar pas vendosjes se greqishtes si gjuhe zyrtare e Perandorise Bizantine aty nga shek. VII i eres sone. Kete ndikim e ka mundesuar me shume edhe fakti qe nje pjese e madhe e popullsise se krishtere te trevave shqiptare ishin ortodokse dhe kisha ortodokse kishte si gjuhe liturgjike gjuhen greke. Edhe marredheniet midis grekeve dhe shqiptareve, sidomos ne zonat kufitare, kane ardhur duke u shtuar» (vep. e cit. f. 116). 19 Kjo dukuri ka vazhduar edhe gjate pushtimit turk. Shih per kete edhe . .

,

, ne numrin e pranishem te revistes Albanohellenica (1/1999).

ARISTOTEL SPIRO

24

paralele Jani, Jorgo , P avli, M iha l, A leksander, P etro etj. i perkasin n je pe-riudhe m e te re ne shq ipe. S o t, em ra te pervecem n jerezish , qe ne shq ip nuk kane ndonje lidh je te dukshm e, lidhen m egjithate ngush te etimologjikisht midis tyre20.

Nje pjese emrash te pervecem me origjine bizantine paraqesin ne shqip nje trajte me te shkurtuar se origjinali greko-ortodoks, trajten bise-dore. Nje trajte e tille reflekton ate periudhe, kur gjuha shqipe eshte ende e pakultivuar dhe perdorimi funksional i emrave te pervecem eshte ngushtuar thjesht ne

stilin bisedor. Kur kalohet ne nje regjister tjeter stilistik, ne ligje-rimin administrativo-juridik, emri del ne trajten e vet te plote, vecse tashme ne gjuhen zyrtare te Bizantit, ne greqishte. Ky realitet duhet pasur parasysh mire per te kuptuar edhe trajta karakteristike emrash shqip. Kjo dysi per-dorimi verehet deri vone ne gjuhen shqipe21. Keshtu, p.sh., Jani Vreto i nenshkruan shkrimet dhe veprat e veta ne greqisht ne trajten

, Thimi Mitko ne , Fan S. Noli ne . , Kostandin Kristoforidhi ne , Aleksa-

nder Xhuvani ne , Evllog Kurilla ne . Ne «Fjaloret shqip-greqisht» (1971; 1998) dhe «Fjalorin gre-

qisht-shqip» (1993), emri i autorit merr treguesit gramatikore te shqipes (Niko H. Gjini) ose te greqishtes ( . ), ne varesi te perdorimit te shkrimit te gjuhes perkatese. Vete autori i ketij artikulli perdor ne shqipe

trajten Aristotel Spiro, ndersa ne greqishte trajten , e cila justifikohet edhe nga perkatesia e tij kombetare.

20 P. sh.: Dhori, Theodhor, Thodhori,Theodhoraq, Teodor; Koco, Koci, Kosta, Kostandin; Peci, Petro, Petraq, Pjeter; Gjon, Jani, Janaq, Naqe; Mehill, Miho, Mihal, Mihallaq; Vangjel, Vangjush, Vangjellaq; Ndreke, Ndrece, Ndrio, Andrea; Thanas, Thano, Athanas; Pipi, Spiro, Spiridhon; Kico, Kristo, Kristaq; Mitro, Miti, Dhimo, Dhimiter, Dhimitraq; Pano, Joti, Panajot; Leni, Lena, Eleni, Elena, Helena; Ndoni, Ndue, Andon; Vaso, Vaske, Vasil, Vasillaq; Jorgo, Jorgji, Jorgaq, Gogo, Gjergj; Lef, Lefter, Elefter, Teli; Thoma, Tome, Come; Thimi, Thimjo, Eftim; Niko, Nikolla, Nikollaq; Ligor, Gligor, Grigor, Gori etj. Per variantet e antroponimeve ne shqipe shih P. Daka, Mbi disa vecori te formimit te emrave vetjake ne gjuhen shqipe, Konferenca II e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Vell III, USHT, IHGJ:Tirane 1969:275-295. 21 Kjo dysi perdorimi e emrave te pervecem te njerezve verehet edhe brendaperbrenda gre-qishtes se sotme, kur eshte fjala per nivele te ndryshme stilistike. Keshtu, dikush qe ne rrethin shoqeror quhet , do te nenshkruante ,

do te nenshkruante

e keshtu me radhe perkatesisht: / / / /

- , /

- ,

- / , / / / , / / ,

-

etj. Perdorimi here i njeres formes dhe here i tjetres ka marre madje edhe vlera te caktuara, te cilat shkojne pertej shpjegimeve thjesht stilistikore. Te interpretuara ne nje kuader sociolinguistik, ato permbushin funksione te caktuara gjate komunikimit. Keshtu, p.sh., nje politikan parapelqen nje forme bisedore intime te emrit te vet, sepse kjo e ndihmon qe te arrije me lehte synimin e vet politik, duke u paraqitur edhe nepermjet emrit si me i afert per njerezit. Nje dukuri e tille eshte e pranishme edhe ne mjedise te tjera sociolinguistike (khs., p.sh., perdorimin Bill Clinton ne vend te William Clinton, te presidentit te njohur te SHBA).

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

25

N e drejtshkrim in e huazim eve te em rave te pervecem greke te periu -

dhes b izan tine duhen m bajtu r parasysh , p ra, keta dy fak tore: 1 ) dysia stili-stikore e o rig jinalit g req ish t, se ciles ne shq ipe i perg jig jet k ryesish t trajta popullo re dhe 2 ) perp lasja b renda sistem it te shq ipes i trajtave vendase m e ato g reko-b izan tine, n je perp lasje qe esh te favorizuar edhe nga kon tak tet e panderprera gjuhesore kulturore shqiptaro-greke deri ne ditet e sotme. Traj-tat vendase do te ishin me te parapelqyeshme, sepse nenkuptojne nje tradite me te hershme dhe me te gjere perdorimi si dhe paraqiten me te integruara brenda sistemit fonetik te shqipes. Trajtat qe paraqesin ndikimin e fonetikes neogreke perplasen me trajtat gjegjese shqipe duke krijuar dysore te panevojshem e jofunksionale. Atje ku ekziston nje tradite me e perhapur perdorimi do te ishte mire qe te perdorej trajta vendase. Kjo vlen si per em-rat e pervecem ashtu edhe per ata te pergjithshem. Keshtu, p.sh., jane me te parapelqyeshme trajtat kryepeshkop, peshkop, peshkopate ndaj trajtave kryepiskop, episkop, (e)piskopate, te cilat perdoren kohet e fundit ne dem te te parave.

Respektimi i tradites vendase nuk imponohet per arsye te ndonje ndjeshmerie kombetare, por per shkak te respektimit te realitetit historik dhe kulturor gjuhesor. Ky parim duhet mbajtur parasysh kur punohet me tekste neogreke qe i referohen periudhes bizantine. Perkthimi i emrave te pervecem bizantine duhet te paraqese trajten shqipe. Trajtat Gjon Kantaku-zeni, Ana Komnena, Aleks Komneni etj., qe ne greqishte u pergjigjen traj-tave , , , jane me te parapelqyeshme ndaj trajtave te pajustifikuara historikisht e gjuhesisht Jo-anis Kantakuzinos, Ana Komnini, Aleksios Komninos22. Greqishtja, nga ana e vet, u jep trajte greke emrave te pervecem shqiptare te periudhes bizantine. Keshtu, p.sh., Pjeter Loshi, Gjon Bua Shpata, Gjergj Kastrioti, shkruhen , , etj.

Ne drejtshkrimin e drejtshqiptimin e toponimeve te huazuara greke problemet kane qene me te vogla. Fale numrit te kufizuar te tyre, per pjesen me te madhe te toponimeve kryesore nuk ka pasur dysore. Si shqipja, ashtu edhe greqishtja perdorin trajtat e ngulitura prej kohesh. Ne shqipe, p.sh., ekzistojne trajta, si Gumenice, Janine, Konice, Kostur, Paramithi, Preveze, Selanik, te cilave ne greqishte u pergjigjen trajtat gjegjese ,

, , , , , . Ne gre-qishte ekzistojne trajta, si , , , ,

, , , , , , etj., qe u pergjigjen trajtave shqipe Sarande, Gjirokaster, Vlore, Delvine, Dropull, Durres, Korce, Permet, Tepelene, Tirane, Shkoder.

Mbi perdorimin e huazimeve neogreke

22 Nje verejtje e tille behet edhe ne nje artikull recensional per dy perkthime te K. Kavafit ne shqip (shih Ll. Ruci, Kavafi- nje poet i paperseritshem,

Universi Shqiptar i Librit, nr. 1, 1998:51-52).

ARISTOTEL SPIRO

26

dhe disa verejtje drejtshkrimore e drejtshqiptimore

Persa i perket drejtshkrimit te antroponimeve me prejardhje greke, proble-met jane me te pakta. Ketu drejtshkrimi respekton pergjithesisht shqiptimin vendas. Shkruhet, p.sh., Aleksandra, Alqi, Dhimiter, Dhionis, Evgjeni, Jani, Kosta, Lefter, Maria, Mihal, Niko, Niqifor, Petro, Theodhor, qe, perjashtuar treguesit gramatikore, pasqyrojne nje shqiptim pothuaj te njejte me ate burimor grek: , , , , , ,

, , , , , , , . Ne ndonje rast, kur pasqyrimi i shqiptimit burimor do te binte ne

kundershtim me sjelljen e pergjithshme estetike gjuhesore vendase23, eshte kristalizuar me ndergjegje nje shqiptim dhe drejtshkrim pak i ndryshem nga origjinali (p.sh., Afroviti dhe jo Afrodhiti, Elpiza dhe jo Elpidha24, sic do te thuheshin sipas burimit greqisht ( , )). Ketu mund te perfshiheshin sidomos fundoret e mbiemrave dhe disa emrave femerore si dhe cdo rast tjeter i ngjashem fonetikisht.

Nje aspekt tjeter i marredhenieve te sotme gjuhesore shqiptaro-greke eshte edhe drejtshkrimi shqip i fjaleve greke. Fjala eshte per te pasqyruar nje sistem shenjash kulturore me ane te nje sistemi tjeter. Deri pak vite me pare keto marredhenie paraqiteshin kryesisht si nje ceshtje filologjike, si marredhenie tekstesh te dy gjuheve te ndryshme. Tekstet letrare

zinin vendin kryesor ne gjithe kete proces. Ne tekste te stilit administrativ (telegrame urimi, mesazhe zyrtare) apo ne stilin publicistik (artikuj te ndryshem informative qe u referoheshin temave greke) ky problem eshte zgjidhur sipas rastit ose duke ndjekur nje grafi te huaj te emrit greqisht (zakonisht grafine angleze ose frenge) ose duke iu afruar fonetikes greke (kur, me sa duket, redaktori ne median perkatese ka qene njohes i greqishtes). Ne nje antologji te poezise greke25 hasen emra autoresh greke

me keto grafi: Anestis Evangelou, Angjelo Siqelianos, Ares Aleksandrou, Ares Dikteos, Janis Ricos, Jorgo Sarandaris, Jorgo Seferis, Konstandin Kavafis, Kostas Pallamas, Kostas Varnalis, Miltiadhi Mallakasis, Nikos Engonopullos, Niko Gatsos, Niko Kazanzaqis, Niqifor Vretakos, Odiseas Elitis, Sofia Mavroidhi Papadaqi, Taqis Sinopullos. Ne te njejtin liber, ne «Parathenie», krahas disa trajtave te cituara me siper (Angjelo Siqelianos, Jorgo Seferis), perdoren grafite paralele Konstandin Kavafi, Kosta Varnalis, Niko Kazanxaqis, Odisea Elitis. Ne nje antologji tjeter26 emrat

23 Shih U. Weinreich, On the Description of Phonic Interference, Word, Vol.13, 1-11.

1957:2, i cili ben fjale per faktore fonetike

jashtegjuhesore, duke nenkuptuar me kete rastet e nderhyrjeve qe synojne shmangien e homofonise se pjesshme te padeshirueshme, qe do te shkaktonte dykuptimesi serioze, aludime te teperta per fjale tabu e keshtu me radhe. 24 Ne stilin zyrtar, megjithate, dhe sidomos ne perkthimet e dokumenteve zyrtare te shkruara greqisht, per hir te saktesise, do te transkriptohet me saktesi grafia e origjinalit. Do te shkru-het, pra, Afrodhiti, Elpidha etj. 25 Shih: Antologji e poezise greke, Naim Frasheri:Tirane 1986.

26 «Muzat ne vitin e luftes» (Nga poezia antifashiste boterore). Perkthyer nga A. Plasari dhe L. Rexhepi, Naim Frasheri:Tirane 1980.

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

27

greke dalin ne trajta si Apostollos Spilios, Gavallas, Kostas Janopullos, Nikiforos Vretakos, Sofia Mavroidi-Papadaqi. Duket se nuk mbahet nje qendrim i njejte ne grafine e emrave te pervecem greke. Ndiqet shpesh verberisht grafia e anglishtes, e cila nuk eshte e pershtatshme per gjuhen shqipe. Edhe ne rastet kur ka perpjekje per t iu afruar shqiptimit origjinal, eshte karakteristike se kjo behet nga nje pikeveshtrim dialektor, kryesisht

nen ndikimin e te folmeve greke te Shqiperise. Nje gje e tille verehet sidomos ne pasqyrimin e fonemes /l/, e cila haset e realizuar rregullisht si [ ].

Ne drejtshkrimin e emrave te pervecem te prejardhur nga greqishtja e sotme duhet pasur parasysh gershetimi i tradites shkrimore shqipe me saktesine e shqiptimit origjinal. Venia e treguesve gramatikore pas cdo emri te pervecem «perforcon identitetin e emrave vetjake te greqishtes se re»27, nenkupton, pra, besnikeri te pasqyrimit origjinal, por kjo besnikeri jo gjith-mone eshte e domosdoshme. Emrat e pervecem greke me te njohur per-doruesi shqiptar eshte i prire t i interpretoje me ndjenjen gjuhesore te shqipes, e cila i perjashton treguesit gramatikore te huazimeve. Nje dukuri e tille verehet sot nder emigrantet shqiptare ne Greqi, te cilet shume emra te pervecem greke i perdorin pa mbaresat rasore te greqishtes. Degjohen, f.v., trajta te tilla: Aristidhi, Dhimitri, Jorgoja, Kosta etj. dhe jo Aristidhisi, Dhimitrisi, Jorgosi, Kostasi etj. E njejta gje mund te thuhet edhe per emra personalitetesh te njohur te kultures dhe ne pergjithesi te historise greke. Keshtu, p.sh., nje emer qe ne greqisht shkruhet

[konsta ndinos ka vafis], ne shqip mund te mos i ruaje treguesit gramatiko-re. Ne vend te grafise Konstantinos Kavafis, do te ishte me e parapelqye-shme Kostandin Kavafis28. Per identifikimin kombetar mund te sherbeje emri familjar (mbiemri). Mund te propozonim qe trajta me -s te ruhej vetem ne emerore, si trajte perfaqesuese, por treguesi gramatikor i greqishtes ne rasat e zhdrejta mund te mos perdoret.

E njejta gje mund te thuhej edhe per theksin. Theksi i origjinalit gre-qisht mund te levize ne pershtatje me prirjen e shqipes per theksim ne rro-kjen parafundore te temes se shquar te emrave29.

Perfundime

Ceshtja e drejtshkrimit te huazimeve greke mund te zgjidhet duke zbatuar parime te diferencuara, ne baze te kohes se ardhjes dhe kohes se perdorimit

27 Dh. Q. Qiriazi, art. i cit., GjJ, 2, 1989: 78. 28 Vete Kavafis nenshkruante anglisht Constantin Cavafy, duke hequr treguesit gramatikore te greqishtes dhe duke ia pershtatur anglishtes formen e emrit te vet. Ndersa ne botimin ita-lisht emri del Costantino Cavafis. Per problemin e grafise shqipe te personazheve ne vepren e K. Kavafit ne shqip shih: Ll. Ruci, art. i cit, po aty:52). 29 Shih: Dh. Q. Qiriazi, art. i cit., GJJ, 2, 1989: 81, ku propozohet ne pergjithesi i njejti qen-drim.

ARISTOTEL SPIRO

28

te tyre ne gjuhen shqipe dhe duke respektuar traditen e ngulitur mire per ato raste kur rregulli i pergjithshem nuk mund te zbatohet.

Emrat me prejardhje nga greqishtja e vjeter, qe shfaqen edhe si

nderkombetarizma, duhen shkruar duke ndjekur parimin transliterues, i cili eshte me afer shqiptimit te lashte.

Emrat me prejardhje nga greqishtja e mesme duhen shkruar duke ndjekur parimin historik-tradicional.

Emrat me prejardhje nga greqishtja e re duhen shkruar sipas parimit transkriptues, i cili pasqyron me sakte shqiptimin e greqishtes se re, ger-shetuar ne varesi te rrethanave me parimin transliterues.

SISTEM TRANSKRIPTIMI PRAKTIK NGA GREQISHTJA E LASHTE NE SHQIP

Tabela A Simboli

ne gr. e lashte

Transliterimi

Transkriptimi Shembuj

a a apati, amnezi, alegori

b b barbar, biblioteke, Beoci, Belerofont,

g g gj

magnet, agora, Agamemnon gjeologji, gjeometrik, tragjik

d d

dh

dafine, dekameter, despot, drame, Apolodori, Demetra, Demosteni, Dodona, Odiseu, Pandora, Semiramida, Teodori por Aristidhi, Miltiadhi

e e Eoli, eros, nektar

z z zoologji, kenozoik

e

e elektrik, kler, komete, Mileti, Kreta, tele-

th t

th

diskoteke, ortodoks, Teba, Teokriti, teologjia, Butrot ( por edhe Buthrot), termo- Athina, Athinaja,

i i ide, tragjedi, trilogji

k k c q

komik, asket, skelet farmaci, rotacizem, Centauri, Circja Maqedonia, Siqelia

l l delte, Apoloni

m m dinamo

n n nimfe, neon

ks ks kz

feniks, Kserksi ekzogami, ekzocentrik, ekzotik

o o e u

logjike, metode, mikroskop, oaze, prolog oksigjeni, hidrogjeni (rralle) numizmatike

p p pedagog, periode, Platoni

r r Karont, Rod ,

s s z

sizmograf, sistemoj, sintetik, stetoskop, kozmos antiteze, bazileu, fizike, muze, muzike

t t c

demokrat, diplomat demokraci, diplomaci

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

29

y i

y (rralle)

analize, Babilonia, hipnotizoj, miop, Mironi, mit, olimpik, simetri, Sirakuza, Siria, tip, tirani Korkyre

f f filozofi, Fokide,

h k Akili, kaos, mekanike, orkide, psikik, teknike

ps ps Keops, psikologji, pseudo-

o

o anomali, fonetike, gjeografi, krom, ode

h h harpe, Helena, Hera, Herakli/Herkuli, hidrotek-

nik, histeri, histori, hero

au au autarkik, automat, autograf

eu eu leukocite, leucemia, pneumatik, Euripidi, Zeusi, por Evropa, evropian, nevrik (sipas gr. se re)

u u Plutoni, Urani

ou oi/ oj Moisi / Mojsi

e e Egjipti, Eskili, estetika, anestezi, Anteu, pedagog

e oi e

Moirat, oikonimet ekonomia, ekologjia , ezofag, Feb

ei ei i

Brizeida, Krizeida kimia, Irena

gg ng monoftongim, laring, laringal

gk nk onkologjik

gx nks sfinks, sirinks

gch nk Ankizi, Onkezmi,

ARISTOTEL SPIRO

30

SISTEM TRANSKRIPTIMI PRAKTIK NGA GREQISHTJA E RE NE SHQIP

Tabela B

Simboli ne gr. e re

Transliterimi Transkriptimi Shembuj

a a Aristidhi, Art

b v Veria,

g g

gj j

gliko zigj, gjips Janine, Jorgo, pllaje

d dh Dhimiter, Dhimosten, dhespot, Odhisea, dhoge,

dhokan, fidhe

e e Eleni/Elena,

z z s

Zoi sorkadhe

e

i e

Mitilini, potir, Iraklio por Kreta

th th t

Thiva, plithar por Korint

i i j

Irakliu, Justin, Livadhja, Filipjadhe

k k q

Niko, Kos Androniqi, qivur, qitro, dhiqel, autoqefal,

l l ll

Apostol, Larise Kallamata, pllake, mellan

m m Melina

n n nakatos, Nikolla,

x ks Aleksandra, Naksos, oreks

o o prokopi,

p p pirun,

r r/rr radhe, qiparis, rrote ,

s s z

Anastas, Spiro zvol, skizme

t t Patra

y i Dionis

f f skufje, afion,

h h q

k (rralle)

Hari, petrahil, stihi, simahor, aht Andromaqi, arqiomarksist arkond

ps ps Psare, psonis

o

o zvol

au av af

navllo Nafplio

eu ev ef

Evropa, nevrik Lefter

u u Urani, nun,

ou oi Moisi,

e e Pire

e i Finiq, prike, ikonom

ei i Irini, Pire,

oe oj nojme

ia ia/ja/e Kakome, Pllatare, spore

gg ng, ngj vengoj, Vangjel, angjinare

gk ng, ngj/g, gj Gjeka, Gjika, Gjoni,

gx nks (Keto jane grupe bashketingellore te trasheguara

gch nk, ng nga greqishtja e lashte dhe sillen si ato)

MBI DREJTSHKRIMIN SHQIP TE EMRAVE ME PREJARDHJE GREKE

31

ARISTOTLE SPIRO University of Athens

ON THE ALBANIAN ORTHOGRAPHY OF THE GREEK LOAN-WORDS

Summary

he present article is an effort to apply some basic principles in the orthography of Greek loan-words in Albanian, focusing on proper names. The author does not intend to make a comprehensive treatment of this issue.

This kind of problem has its linguistic, philological and cultural-historical side. It is generally posed as a cultural-linguistic contact between Albanians and Greeks, which lasts for a fairly long historical period. The Greek Alphabet has been used in Antiquity by neighbouring Balkan peoples for the needs of writing the words of their-own languages.

Greek proper names in Modern Albanian occur in texts translated both from Ancient and Modern Greek; they can also be translated from a third language, or be uttered in Albanian speech following various models of orthoepy. Greek loan-words have come in to Albanian in a twofold way: orally and philologically (via the different writings of foreign languages). Oral contacts were the earliest ones and they have impacted on the word orthography. These were frequent in South Albania, because of the geographical proximity, which favored the influence of Greek language and culture as well as the dominance and maintenance of the Greek Orthodox religion.

In their efforts to compile a national Alphabet, the scholars of the Albanian Renaissance used the Greek Alphabet and several times it has been taken as a model. Furthermore, the majority of them had acquired Greek education and culture (S. Frasheri, N. Frasheri, J. Vreto, K. Kristoforidhi, A. Xhuvani etc.). The Congress of Manastir (widely known as the Congress of the Alphabet) (14-22 November 1908) decided on the use of the two alphabets: one based on Latin characters (mainly applied by «Bashkimi» and «Agimi» associations) and the other on Latin and Greek alphabets (mainly applied by the Istanbul Association or the Association for Printing Albanian Letters). This decision proves that the Congress of Manastir could not but appreciate the importance of the historical Albanian-Greek ties for the continuity of the cultural life of the nation. The ultimate choice of writing based on the Latin Alphabet was evidence of the occidental orientation that Albanian society was taking.

The situation of today presents the following configuration: There are direct oral linguistic contacts, as well as both direct and indirect written ones between Albanians and Greeks. This situation is reflected as a problem in the Albanian or-thography. Words borrowed at different times and by different routes demand a unified normative treatment.

In Albanian there is long-established use of the Roman languages model (Italian and French), in writing Ancient Greek loan-words. Though not being a source, Italian and French can be considered as direct lending languages. From the modern point of view, the Latin model, which they follow, is closer to the original pronunciation of the Ancient Greek words. So, the problem of Albanian-Greek lin-guistic relations is reduced, in fact, to a problem of analogies between the graphe-

T

ARISTOTEL SPIRO

32

m atic system s of A ncien t G reek and M odern A lban ian . In a b roader and m ore practical sense, the comparison would be useful in writing those Ancient Greek words that are used in Modern Greek, being at the same time internationalisms, proper names included. Taking into account the invariability of the graphematic system and the variability of the phonological system of Greek, along with the fact that the majority of Greek texts which are translated into Albanian are written in Modern Greek, the following conclusion can be drawn: the best orthography of Greek loan-words in Albanian is the one based upon the transliteration principle. Thus, the case of Latin and Roman languages turns into a model. On the other hand, it is certain that the phonetic principle does not work in this case. It becomes a trap, if we do not take into consideration that there is an important difference in pronunciation between Ancient and Modern Greek. Should Greek words of ancient origin be written according to the Ancient Greek reading or the Modern one? If written according to the ancient pronunciation, then the transliteration principal is applied. If, on the contrary, according to the modern pronunciation, then the phonetic principle is applied. (Cf. a lot of cases in the period of the Albanian Renaissance).

Related to the problem of the orthography of Greek loan-words, is the one of the Byzantine proper names. The historical-cultural factor serves here again as a starting point. It is commonly known that in the Middle Ages Albania was a part of the Byzantine Empire. The locals were following the canons of the Greek Orthodox Church. Religious consciesness was the most important spiritual component of the everyday life of the people. Religious names and terms, irrespective of the used language, have been considered a part of the same cultural and religious community. There were only linguistic differences in these names, according to the phonetic peculiarities and the habits of use of each language. The same names appear in different phonetic forms both in Albanian and Greek.

Many Albanian proper names of Byzantine origin represent an abridged form of the Greek original, the colloquial one. This form reflects a period when the Albanian language was still uncultivated and its functional use was restricted only to the colloquial style. When switching to the administrative-law style, the name appeared in its complete form, but this time in the official language of Byzantium, in Greek.

As for the use of Modern Greek anthroponyms in Albanian, there is one main problem to be mentioned: should they be written with their original grammatical form, that is with the ending - , or be adapted to the Albanian grammatical system by omitting this consonant? It is not possible to offer one simple solution. In the colloquial speech, the grammatical ending can disappear, but at the administrative level as well as in legal documents these endings are indispensable.

Names of Modern Greek origin should be written according to the tran-scription principle, i.e. they should reflect as much as possible their original pronunciation. Anyway, the grammatical ending is not always necessary. The ending - could be omitted, where possible, not only in given names, but also in family ones. It could always be preserved in the Nominative case of the family names as a marker of Greek identity.

This document was created with Win2PDF available at http://www.win2pdf.com.The unregistered version of Win2PDF is for evaluation or non-commercial use only.This page will not be added after purchasing Win2PDF.