O.D.C. 145.7 : 416.13

ANDRICUS (CYNIPS) GALLAETINCTORIAE (OLIVIER) (MAZI ARlSI) ÜZERİNE

ARAŞTIRMALAR

RECHERCHES SUR L'ANDRICUS (CYNIPS) GALLAETINCTORIAE (OLIVIER)

Dr. Malıir EKİCİ Orman Yüksek Mühendisi

ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI Teknik Bülten Serisi No: 66

Şark Matbaası

Ankara - 1975

İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Entomolojisi ve Ko­

ruma Kürsüsünden Doktora konusu olarak alınmış bulunan bu çalışma;

Kürsü Başkanı Sayın Prof. Dr. Refik ERDEM'in yönetimi altında tamam­

lanarak, 11.3.1974 tarihinde İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi De­

kanlığına sunulmuştur. Rz~portör olarak seçilen Sayın Prof. Dr. Refik

ERDEM ve Sayın Prof. Dr. Hasan ÇANAKÇIOGLU'nun incelemelerinden

sonra 24.5.1974 tarihinde Sayın Ord. Prof. Dr. Asaf IRMAK, Sayın Prof.

Dr. Hasan ÇANAKÇIOGLU ve Sayın Prof. Dr. Suat ÜRGENÇ'in katılma­

lanyle sözlü Doktora sınavı gerçekleştirilıniş ve 30.5.1974 tarihinde İs­

tanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Profesörler Kurulunun onayı ile

Doktora tezi obrak kabul edilmiştir.

-I-

ÖN SÖZ

«ANDRICUS (CYNIPS) GALLAETINCTORIAE COLIVIER) (MAZI ARISI) ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR» adlı bu çalışma, 1968 - 1973 yıl­ları arasında, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Entomolo· jisi ve Koruma Kürsüsü Başkanı Sayın Prof. Dr. Refik ERDEM'in ten-sİpleriyle doktora tezi olarak hazırlanmıştır. ·

A.raştırmanın planlanmasında ve yürütülmesinde çalışmaya yön ve­rerek değerli yardımlarını esirgemeyen Sayın Hacarn Prof. Dr. Refik ERDEM'e ve yakın ilgisinden dolayı da yine aynı Kürsü Öğretim Üyele­rinden Prof. Dr. Hasan ÇANAKÇIOGLU'na teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.

Konukçu ağc::ç türlerini teşhis etmek suretiyle çalışmaya katkıda bulunan İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Botaniği Kürsü­sü Başkanı Sayın Prof. Dr. Hayrettİn KAYACIK ile aynı Kürsü Öğretim Üyelerinden Doç. Dr. Faik YALTIRIK'a teşekkürlerimi sunarım. Bö­ceklerin teşhisinde kıymetli yardımlarını gördüğüm British Museum (Natural History), London, uzmanlarından Mr. J. QUINLAN, Mr. R. D. EP.LY ve Mr. G. J. KERRICH'e teşekkür ederim.

An:ştırmanın m::-,tcmatik istatistikle ilgili bölümlerinin tertip ve değerlendirilmesindeki yardımlarından dolayı İstanl;!ul Üniversitesi Or­man Fakültesi Orman Hasılatı ve İktisatı Kürsüsü Asistanlarından Dr. t'\lptekin GÜNEL ve Ankara Ormancılık Araştırma Enstitüsü Matema­tik İstatistik Şubesi Müdürü Osman SUN ile Fransa - Paris Biyolojik Savaş Laboratuvarı Biyometristi Mr. C. GERI'e teşekkür ederim.

Enstitü Müdürlükleri sırasında büyük çalışma kolaylıklan sağla­yan Orman Bakanlığı Müsteşarı .Sayın Ali KAHAAGAÇ ve Teknik An:ştırma Dairesi Başkanı Sayın Dr. Ali TOPÇUOGLU ile Enstitü Müdürü Sayın Dr. Hayati GÜRTAN'a teşekkürlerimi sunmayı kaçınılmaz bir görev sayıyorum.

Çalışmr:larımda bana yc:~rdımda bnlunan Ankara- Ormancılık Araş· tırma Enstitüsü elemanlarmdan Orman Yüksek Mühendisi Ziya DURU, Laborant Hasan Kaya GÖKAGAÇ, Hüseyin SARIDOGAN, Yunus DA.:GARSLAN, Desinatör Emin NALÇACI ile c!razi çalışmalarında yakın ilgilerini gördüğüm kıymetli meslektaşlarıma yürekten teşekkür ede· rim.

ANKARA, Aralık 1973 Dr. Mahir EKİCİ

-ın-

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... III

ı. GİRİŞ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ı

2. ŞİMDİYE KADARKi LiTERATÜR . . . . . . . . . . .. 4 3. MA. TERYEL VE METOT ... .. . .. . ... ... ... ... ... 7

3.1 Örneklerin toplanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.2 Morfolojik çalışmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3.3 Biyolojik çalışm~br ... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 9

3.4 Konukçu ağaç türlerinin tespiti çalışmaları . .. · 9

3.5 Mazıya ilişkin çalışımJz:r .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

4. ANDRICUS (CYNIPS) GALLAETlNCTORIAE (OLIVIER) (MAZI ARIS I) .. . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ll

4.1 Sistematikteki yeri ve sinonimleri . . . . . . . . . . . . . . . .. . ll

4.2 Morfoiojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 4.2.1 Ergin . . . . . . . .. . .. . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 4.2.2 Yumurta . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 4.2.3 Kurt ... ... ... ... ... .. . . .. ... ... ... ... ... . .. . .. 28 4.2.4 Krizalit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4.3 Coğrafi ya yılışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.4 Konukçu bitki türleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1

4.5 Biyolojisi . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4.5.1 Yumurta dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4.5.2 Kurt dönemi ... . . . ... ... ... ... .. . .. . . .. ... ... 32 4.5.3 Krizalit dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.5.4 Ergin dönemi ... ... . . . .. . ... . .. ... ... ... ... ... 40

.4.6 İklim isteği .. . .. . . . . .. . . . . .. . .. . .. . . . . .. . . . . .. . . .. 48

4.7 Konukçu bitkiye etkisi . .. . .. .. . ... . . . . .. .. . ... .. . ... 61

4.8 Par::ı.zitleri . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 61 ·

4.8.1 Orymrus tuhulosus (Boyer de Fonscolombe) 62 4.8.2 Perissocentrus sp. . .. . .. .. . .. . . .. .. . 63

4.8.3 Tetrastichus sp. .. . . .. .. . . .. . . . .. . . .. 63

-V-

Sayfa

4.9 Yırtıcıları (Predatörler) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63 4.10 Mazıya yerleşen böcekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

4.10.1 Yalancı mazı böcekleri .. . . . . . .. . . . .. . . .. 65 4.10.1.1 Synergus gallaepomiformis Bayer

de Fonscolombe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 4.10.1.2 Synergus unıbraculus Olivier . . . . . . 67 4.10.1.3 Diğer yalaEcı rnazı böcekleri . . . . . . . . . 68 4.10.1.4 Yalancı rnazı kelebekleri ... 68

4.10.2 Mazı üzerinde mazı yzıpan böcekler . . . . .. .. . 69 4.10.3 Diğer böcekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

S. M.AZI .......................................... . :. ... ... 71 5.1 Tanımı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5.2 Oluşumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 5.3 Strüktürü ve kimyasal bileşimi . . . .. . ... .. . . .. .. . 75

5.3.1 S.trüktürü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 5.3.2 Kimyasal bileşimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 5.3.3 Tarren miktarı ... . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . .. . 78

5.4 Gelişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 5.5 Verimi ... ... ... ... ... ... ... . .. ... ... ... ... ... ... ... 82

5.5.1 Verirnin ağaç boyu ile ilişkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . · 84 5.5.2 Verirnin taç genişliği ile ilişkisi . .. . . . ... . .. .. . 86

5.6 Ağaç üzerindeki dağılışı .. . .. . ... . . . . . . .. . . . . . .. . .. 86 5.6.1 Ağaç tacının kuzey ve güney yönleri itibariyle

dağılışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 5.6.2 Ağaç tacının üst ve alt yarı kısımlarındaki

dağılışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 5.7 Ürünü çoğaltrna olanakları . . . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . 90 5.8 İstihsal zamanı ve tekniği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5.9 Türkiye'de rnazı bulunan yerler . . . . . . . .. .. . .. . .. . ... 96 5.10 Ticareti .. . .. . .. . .. . . .. . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . . . . .. . 110 5.11 Standardizasyonu ... .. . .. . .. . ... ... . .. .. . .. . ... ... 115 5.12 Kullanış yerleri .. . ... .. . ... .. . . .. . . . . .. .. .. . . . .. . .. 118

5.12.1 Tanenin kullanış yerleri . . . . .. .. . . . . . . . . . . 118 5.12.2 Tarren türevlerinin kullanış yerleri .. : . . . 120 5.12.3 Gallik asitİn kullanış yerleri . .. .. . ... . .. .. . 121

6. TARTIŞMA ............................................ ·. 123 7. TOPLU ÖZET ......... •·· ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... ... 131

RESUME ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... 141 YARARLANILAN KAYNAKLAR CLITTERATURE) 149

-VI__,

ı. GİRİŞ

Üreme potansiyelleri yüksek olan böceklerin birçoğu genellikle bit­ki, hayvan ve insan sağlığı bakımından zararlı olmaktadırlar. ERDEM ve ÇANAKÇIOGLU (1970, s : 125) 'na göre, Tarım ve Ormancılıkta bö­ceklerin meydana getirdiği zarar, yılda ortalama olarak ürünün % 10- 20 si arasında değişmektedir. Buna karşılık bazı böceklerin ise yararlı faa­liyetleri bulunmaktadır. Örneğin, parazİt ve yırtıcı böcekler bozulan doğal dengenin düzenlenmesinde önemli rol oynarlar. İpekböceği, bal arısı, mazı arısı gibi böcekler de ekonomik değeri olan maddeler oluş­turmak suretiyle yararlı olurlar. Araştırma konumuz olan Andricus (Cynips) gallaetinctorlae (Oliver) (Mazı arısı), meşeler üzerinde tanen· ce zengin mazı oluşumuna sebep olmaktadır. Bu böceğin taşıdığı öne· min nedeni de bundan ileri gelmektedir.

Mazı, '% 50--70 tanen (Gallo tannin), % 2-3 Gallik asit ve % 2 Ellag asitini içermekte ve bu kimyasal yapısı dolayısıyle çeşitli alanlar­da kullanılmaktadır (KIEFFER 1887 - 1901, s : 195; BERKEL ve Dİ­GERLERİ 1964, s : 10). Milattan 5000 yıl önce bile insanların mazıdan yararlandıkları bilinmektedir. Sümer'ler tifo, Babilli'ler ve Mısır'lılar di­zanteri ve malarya tedavisinde mazı kullanmışlardır. Bundan başka ku­maşların boyanması, mürekkep yapımı ve deri tabakalanması alanlarm­da da mazıdan yararlanılmıştır (SCHIMITSCHEK 1961, s: 9-10; BER· KEL ve DİıGERLERİ 1964, s: 53-4).

Günümüzde mazının kullanış yerlerinin daha da arttığı görülmekte· dir. Tıpta tüberküloz, dizanteri, nefrit, iç kanamalar, cinsel organların iltihaplı hastalıkları, hemeroid, saç dökülmesi, frengi, sinir zafiyeti, ka­şmtı, ülser gibi hastalıkların tedavsinde, alkoloid ve afyon zehirlenme­lerinde, tentür yapımında mazıdan elde edilen tanen ya da tanen tÜ· revleri kullanılmaktadır. Ayrıca mürekkep, saç boyası, kundura boyası, çivit yapımında, boya sanayiinde fiksatör olarak mazıdan yararlanılmak-

ı

tadır. (DORVAULT 1948, s: 391, 1208, 2009; BERKEL ve DilGERLERİ 1964; s: 53 -4). Bu bakımdan mazmın tali orman ürünleri arasında önemli bir yeri bulunmaktadır.

Türkiye, Andrieus ( Cynips) gallaetinetoriae'nın oluşturduğu mazı ürünü bakımından dünyada birinci sırayı almaktadır. Ancak Çin, Kore ve Fornioza'da Rhus eoriaria L., Rhus ehirrensis Mil. (Rhus semialata Murr.) Rhus chiııensis Mill. var. roxburghii (DC.) Rehd. (Rhus javaniea Thunb. var. roxburghii (DC.) Rehd.) üzerinde yaşayan Sehleehtendalia ehirrensis (Bell) (Aphidoidea: Pemphigidae) adlı aphidin sebep olduğu gal hesaba katılırsa bu ülkelerin ilk sıraya geçtiği görülür. Buııunla be· raber Türkiye, Avrupa piyasalan için monopal bir karaktere sahip bu­lunmaktadır. (DORVAULT 1948, s : 1208, BÖRNER ve HEINZE 1957, s: 322; BERKEL ve DiGERLERİ 1964, s: III).

Elde edilen mazının ,önemli bir bölümü ihraç edilerek Türkiye'­ye döviz sağlanmaktadır. 1961 - 1970 arasındaki 10 yıllık devrede top­lam olarak 3.954.762 dolar karşılığı 9.493.902 kg. mazı ihraç edilmiştir (Bkz. Cetvel 23). Diğer taraftan istihsal işinde özellikle çocuk ve kadın­lar çalışarak ailelerin geçim düzeylerinin yükselmesine katkıda bulun­maktadırlar.

Bu kıymetli tali orman ürününün gerek istihsalinde, gerekse değer­lendirilmesinde birçok aksaklıklar görülmektedir. En başta mazı meşesi ormanlarının çeşitli olumsuz müdahalelerle tahrip edilmesi gelmektedir. Bugün Türkiye' de normal kuruluş ta bir mazı meşesi meşceresi görme olanağı hemen hemen yoktur. Diğer taraftan mazı arısının fonksiyonu ve buna bağlı olarak mazının gelişme sayri iyi bilinmemektedir. Öme· ğin, bazı bölgelerde mazının erken toplanması hem ürün kaybı, hem de içerisinde bulunan böceğin gelişmesini tamamlayamaması bakunla· rından ·ortaya büyük sakıncalar çıkarmaktadır. Zamanında toplanılan rriazıların, içerisinden arı çıkmadan tüccara iletilmesi mazı rekoltesini azaltıcı bir etken olmaktadır. Böylece BERKEL ve DiGERLERİ (1964, s : I) nin de belirttiği gibi mazı istihsali, mazı meşesi ormanlarının verim potansiyelinin çok altında bulunmaktadır.

Türkiye' de daha bol ve devamlı m azı ürünü elde etme olanaklarını geliştirmek için mazıyı oluşturan Andrieus (Cynips) gallaetietoria'nın biyolojisinin ayrıntılı olarak bilinmesinde zorunluk vardır. Bugüne ka­darki literatürler mazı arasının biyolojisine ilişkin oldukça önemli bilgi­lt:~r vermektedirler (KIEFFER 1887-1901; BERKEL ve DİGERLERİ 1964; BAŞ 1973). Böceğin biyolojisine ait ortaya konulmuş olan bilgi­ler de 'göz önünde tutularak bu konuda gerek bilimsel, gerekse pratik alaplarda önemli olabilecek diğer hususlar üzerinde de araştırmalar ya·

2

pılması gereği, mazının taşıdığı ekonomik değer yönünden gün geçtikçe ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle A. (C.) gallaetinctoriae'mn Türkiye'deki yayılış alanlarının ve konukçu ağaç türlerinin daha ayrıntılı olarak sap­tanması yanında mazı arısının çeşitli hayat devrelerinin (yumurta, kurt, krizalit ve ergin) mazı ile olan ilişkilerinin açıklığa kavuşturulması ya­rarlı görülmüştür.

Diğer taraftan mazı arısının parazİt ve yırtıcıları ile mazıda geli­şen yalancı mazı böcekleri hakkındaki bilgilerimiz de yetersiz bulun­maktadır. Bunlar arasında özellikle parazit ve yırtıcıların A. (C.) gallae­tinctoriae populasyonu üzerindeki etkisinin bilinmesi de keza mazı rekol· tesi yönünden önemlidir.

Konunun, Türkiye için taşıdığı önem gözönünde tutularak, ortaya çıkan sorunların biran önce çözümlenmesine yardımcı olmak amacıyla ele alıan bu çalışmanın, ileride aynı konuda çalışacaklara yararlı ola­cağını umuyorum.

2. ŞiMDiYE KADARKi LiTERATÜR

Mazı arısı ve bunun meydana getirdiği mazıya ilişkin şimdiye ka­dar birçok yayın yapılmış bulunmaktadır (Bkz. YARARLANILAN KAY­NAKLAR). Yayınların bir bölümü direkt olarak Andricus ( Cyn~ps) gal­laetinctoriae'yi ele aldığı halde bazıları da Cynipldae familyası içerisinde dalaylı olarak konuya değinmektedirler.

Bugüne kadar yapılmış çalışmalar hakkında bilgi edinilrnek ama­cıyla ilgili önemli literatürün kronolojik sıra ile özedenmesinin yararlı olacağı düşünülmüştür.

OLIVIER (1801 - 1807) : Osmanlı İmparatorluğu zamanında mem­leketimizde yaptığı gezi sonunda yayınladığı kitabında mazı arısı ve konukçu ağaç türünün nitelemesini yapmakta ve mazı istihsal edilen yerler, mazının nitelikleri ve ticareti hakkında bilgi vermektedir. Yazar yapıtında mazı arısından Diplolepis gallae · tinctoriae olarak söz etmek­tedir.

ADLER (1881) : Cynipidae familyasına giren böceklerin generasyon münasebetleri, laboratuvarda üretme olanakları ve bazı türlerin nitelik­leri ile biyolojilerini açıklamakta ve fakat A. (C.) gallaetinctoriae'ya direkt olarak değinmemektedir.

KlEFFER (1887 1901) : Cynipidae familyasına ilişkin yapılmış araştırmalar, mazı arılarının morfolojisi, biyolojisi, sistematiği, mazının oluşumu ve yapısı, parazideri ve yalancı mazı böcekleri hakkında geniş bilgiler vermektedir. Ayrıca A. (C.) gallaetinctoriae'nın meydana getir­diği mazının kullanış yerlerine de değinmektedir. Yazar, Cynipidae tür­leri üzerinde yapılan araştırmaları üç periyoda ayırmaktadır :

4

Birinci periyot bu konuda yapılan çalışmalann başlangıcını kap­samaktadır. Bu devrede gallerin ve bunların etmeni olan böceklerin nitelemesi ve sınıflandırılması için çaba harcanmıştır. Bu araştırınalar bilhassa Malpighi, Reamur, Linnaeus, Geoffroy, Latreille, Olivier ve Boyer de Fonscolombe tarafından sürdürülmüştür.

İkinci periyatta Hartig, Dahlbom, Schenck, Reinhard, Giraud, Foerster ve Thomson gibi bilim adamları tarafından Cynipidae türleri­nin ayrıntılı olarak incelenmesine başlanmış ve sistematik yönden önem­li aşamalar katedilmiştir.

Ü~üncü periyatta ise Mayr, de Vicnne, Cameron, Tschek, Walsh, Lichtenstein, Osten -Sacken, Lacaze- Duthiers, Prillieux Focken, Ad­ler, Beyerinek ve Paszlawzsky gibi bilginierin çalışmaları ilc, mazı arı­ları, parazİtleri ve yalancı mazı böceklerinin sınıflandırılmaları kesin­lik kazanmıştır. Ayrıca Cynİpidae türlerinin biyolojileri üzerinde önemli inceleme ve gözlemler yapılmıştır.

FULLAWAY (1911) : Cynipidae familyasına giren cinslerin morfo­lojik özelliklerine göre tanım anahtarını vermiştir.

KORUR (1937) : mazının fiksatör olarak önemini belirtmekte ve saf tanen elde etme yöntemini açıklamaktadır.

ACAT AY (1943) : mazı arısının İstanbul'un Belgrad arınanı ile Sarı­yer yöresindeki varlığına işaret etmektedir.

SCHIMITSCHEK (1944) : A. (C.) gallaetinctoriae'nın coğrafi yayılışı, konukça ağaç türleri ve mazının kullanış alanları konusunda tarihsel bilgiler vermektedir.

GRASSE (1951) : Hymenoptera takımı içerisinde Cynipidae farniL yasını ele alarak sistematik, morfoloji, mazının oluşunıu ve yapısına ilişkin hususlara değinınektedir.

ALKAN (1952) : konukçu ağaç türlerini belirtmekte ve mazılara ait bazı analiz sonuçlarını açıklamaktadır.

KARACA (1956) : konukçu ağaç türleri, yayılış alanı ve mazının ekonomik önemini belirtmektedir.

BERLAND (1958) ve ROBERT (1960) : mazı arılarının biyolojisi, parazİtleri ve yalancı mazı böcekleri konusunda genel bilgiler ver­mektedir.

5·

BONNEMAISON (1962) : Cynipidae familyasının sistematiğine iliş· kin bilgilerden söz etmektedir.

EADY ve QUINLAN (1963) Cynipidea üst familyasına bağlı fa· milyaların tanım ilkelerini ve bazı yalancı mazı arılarının konukçu ma­zılarını açıklamaktadır.

KAYACIK (1963) : A. (C.) gallaetinctoriae'nın tercih ettiği ağaç türü olan Quercus infectoria Oliv.'nın botanik özelliklerine, dünyada ve Tür­kiye' de yayılış alanlarına değinınektedir.

BERKEL ve DİÖERLERİ (1964) : mazı konusunda genel bilgiler verdikten sonra mazı istihsali, istihsal tekniği, mazı verimini artırmayı amaçlayan tedbirleri açıklamaktadırlar.

MANI (1964) : gallerin etmenleri, özellikleri, sınıflandırılması ve bazı yalancı mazı böceklerine ilişkin ayrıntılı bilgiler vermektedir.

BOZKURT (1967) : mazı standardının eleştirisini yapmaktadır.

ERDEM (1968) : Cynipidae familyası ve bunların ayrıldığı gruplar konusunda bilgi vermektedir.

ACATAY (1969) : Cynipidae familyası içerisinde kısaca A. (C.) gal­laetinctoriae'ya ve meydana getirdiği mazının kullanış yerlerine değin· dektedir.

GIL ve DlGERLERİ (1969) : tanen ve bunun sanayide kullanış yerlerine ait bilgileri açıklamaktadır.

TOPÇUOGLU (1969) : mazı istihsal bölgeleri, mazının özelikleri, kıymetiendirilmesi ve mazı ürününün çoğaltılmasına ilişkin tedbirlerden söz <etmektir.

UZUNKUŞAK (1969) : deri tabakalanmasında kullanılan tanenli se­pi· maddelerinin niteliklerini açıklamaktadır.

ERDEM ve ÇANAKÇIOGLU (1970) : böceklerin bitkilerde meydana getirdiği galler arasında A. (C.) gallaetinctoriae'nın oluşturduğu mazıya

değinmektedirler.

BAŞ (1973) : mazı arısının morfolojik .özellikleri, coğrafi yayılışı, konukçu bitkileri ve mazı konusunda bilgiler vermektedir.

Yukarıda sözü edilen çalışmalar, gerek mazı arısı gerekse mazı hakkında bugüne kadar bazı yönlerde önemli ve aydınlatıcı aşamalar · yapıldığını ortaya koymaktadır.

6

3. 1\f.ATERYEL VE METOT

3.1 Örneklerin toplanması :

Andricus (Cynips) gallaetinctoriae ve bunun oluşturduğu mazı üze­rindeki araştırmalar arazi ve laboratuvarda yürütülmüştür. Bu amaçla mazı arısının yayılış alanı içerisinde seçilen deneme alanlarından, ma­zının belirmeye başladığı tarihten itibaren birer haftalık aralada mazı­lar toplanmıştır. Bu işlemde aşağıda belirtildiği şekilde hareket edil­miştir:

Her deneme alanında böceğin dikey yayılış alanı denizden yüksek­liğine göre alt, orta ve üst olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır. Denizden yüksekliğe göre saptanan bu 3 kademenin güney ve kuzey bakılanndan olmak üzere deneme parselleri belirlenmiştir. Böylece kademeli örnekle· me yönteminin uygulanması sonucu ortaya çıkan 6 parselin her birin~ den 6 adet deneme ağacı tesadüfi olarak işaretlenmiştir. Aynı parsel­den bir seferde 25 olamak üzere her deneme alanından toplam olarak 150 adet mazı toplanmıştır. Bu toplama işi yukarıda belirtildiği gibi birer hafta ara ile mazının istihsal devresine kadar sürdürülmüştür.

3.2 Morfolojik çalışmalar :

Böceğin morfolojik özeliklerini incelemek üzere kurt ve krizalit­ler, deneme alanlarından toplanılan mazılar kesilmek suretiyle elde edil­miştir. Erginler, laboratuvarda mazılardan sağlanmıştır. Yumurtalar arıların ovaryumlanndan çıkarılarak incelenmiştir.

Materyelin boyutlarının ölçülmesinde, mikroskoba eklenen mik­rometrik aküler ve stereo- mikroskop altına konulan milimetrik kağıt­tan yararlanılmıştır. Mazıların çapı ve arıların uçma delikleri 1/20 mm'·

7

lik duyarlıkta ölçü yapabilen verniyeli kompaslarla ölçülmüştür. Tartı işlemleri 0,1 mg'a kadar tartabilen elektrikli duyarlı terazide yapılmış­tır.

Kurt ve krizalider gerekli görülecek zamanda incelenmek üzere '% 70'lik alkol ve buna % 1 oranında eklenmiş glasial asetik asit karışı­mı içerisinde saklanmıştır.

Böceğin anten, ağız parçaları, kanat, bacak, yumurta koyma boru· su gibi organlarının ayrıntılı olarak incelenmelerini sağlamak üzere bunların mikroskopik preparatları hazırlanmıştır. Preparasyon için ha­len British Museum (Natural History)'nin Entomoloji Şubesi tarafın­dan kullanılan metottan yararlanılmıştır. (ÇANAKÇioGLU 1967, s: 12 -7).

1) Prepare edilecek organlar, içinde ortalama 3- 5 cm" alkol (o/o 95) bulunan 5 cm boy ve 0,8 - 1,0 cm çapındaki tüpe alınıp sıcak su banyosu içinde 1-2 dakika kadar hafifçe kaynatılır.

2) Tüp banyodan alınarak içindeki alkol boşaltıldıktan sonra içi­ne 3 - 4 cm• kadar o/o lO'luk KOH konur. Tekrar sıcak su banyosu içerisine konarak kaynatılır. Bu evredeki kaynama süresi materyelin büyüklüğüne, rengine ve ayrıca materyelin elde edilmesinden sonra ge­çen zamana bağlıdır. Normal koşullarda taze ve açık renkli parçaların 1-2, koyuların ise 5 dakika kaynatılması uygundur.

3) Sıcak su banyosundan alınan tüpe, KOR'in kaynamasını dur­durmak için bir miktar daha o/o 95'lik alkol (ortalama 1 cm•) katılır. Bu, sıvının yoğunluğunu azaltacağından böcek organlarının tüpün dibi­ne çökmesini sağlar. Bundan sonra tüp içindeki sıvı (KOH ve alJwl kanşığı) dikkatle alınır.

4) Tüpe tekrar birkaç cm" alkol ('% 95'lik) konarak 5 dakika ka­dar bekletilir. Amaç, numunenin KOH' den temizlenmesini sağlamaktır.

5) Böcek kısımlan alkolden, asit alkol hanyasuna alınır ve bir gece bekletilir (asit alkol, 20 kısım glasial astetik asit ile 80 kısım o/o 50'lik alkol karışımından ibarettir).

6) Temizlenmiş bir larnın ortasına bir damla kadar Kanada Bal­saını pipet yardımıyla damlatılarak 1 cm çapında yayılır ve üzerine asit alkolden alınan böcek organı konur, üzerine lamel kendi ağırlı­ğınca kapatılır.

7) Lamın hem sol, hem de sağ tarafına uygun boyutta ve 0,5 -1,0 mm kalınlıkta beyaz karton etiketler yapıştırılıp gerekli bilgiler ya· zılır.

8

8) Hazırlanan preparatlar 40°C'daki fırında 2-3 hafta süreyle ku­rumaya bırakılır. Bu işlemden sonra preparatlar özel zarf içine konarak kolleksiyona alın;ır.

3.3 myolojik çalışmalar

Toplanan örnek mazılarda zaman zaman yapılan kesitlerle yumur­ta, kurt ve krizalit devrelerinin süresinin tayinine çalışılmıştır. Ayrıca kurtların mazı dışında gelişme seyrini izlemek için petri kutusunun içerisine hafifçe rutubetlendirilerek konulan filtre kağıtlan üzerine çe­şitli büyüklüklerdeki kurtlar yerleştirilmiştir.

İçerisinde krizaiit bulunan mazılar, krizalit kutusuna konularak ergin haline geçme zamanlan izlenmiştir. Bu kabın galvanizli saçtan ya­pılmış olan 22 x 18 x S cm boyutundaki bölümüne rutubetli steril kurn konulmuştur. Bunun üzerine 1 cm aralıklarla çıtalar yerleştirilmiştir. Bu iki bölüm, ön, orta, ve üst tarafı camlı ve iki yan tarafında 3 x 3 cm boyutunda iki deliği bulunan diğer bir kutu ile kapatılmıştır (Şekil: 1).

Şekil 1. Krizalit kutusu. Fig. 1. Boite a chrysalides.

Arının mazıyı terketme zamanını saptamak için değişik tarihlerde toplanmış mazılar kavanozlara ve 25 x 30 x 35 cm boyutunda, ön kısmı­na erianmayer yerleştirilmiş galvanizli saçtan yapılmış kutulara konul­muştur (~kil : 2). Yapılan günlük kontrellerle hem arının uçma za­manı, hem de mazıya yerleşen yalancı mazı böcekleri ile parazİtler saptanmıştır.

3.4 Konukçu ağaç türlerinin tesbiti çalışmalan

Konukçu ağaç türlerinin tesbiti için üzerinde A. (C.) gallae­tinctorae'nın meydana getirdiği mazı bulunan ağaçlardan palamutla dal örnekleri alınmıştır. Bunların teşhisleri İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Botaniği Kürsüsünde yapılmıştır.

9

Şekil 2. Üretme kabı. Fig. 2. Caisse d' elevage.

3.5 Mazıya ilişkin çalışmalar

Mazının gelişme seyrini aydınlığa kavuşturmak amacıyla deneme alanlanndan birer hafta ara ile toplanan mazıların tamamının çaplan verniyeli duyarlı kampasla ölçülmüştür. Her hafta bir deneme alanından toplanan 150 adet mazının ortalama çapı bulunarak gelişme grafiği çi­zilmiştir.

Mazı ürününün çoğaltılma olanaklarını araştırmak amacıyla Ma­nisa Devlet Orman İşletmesinin Alaşehir Bölgesinden henüz arıların terketmediği 830 kg, mazı sağlanarak 4 eşit bölüme ayrılmıştır. Bun­lar arınanda hazırlanmış arıların kolaylıkla çıkabileceği özel kafes ve­ya çardakiara yerleştirilmiştir. Böylece 4 ayrı alanda yapılmış bulunan bu denemenin sonucu, şahit alan ile karşılaştırılmak suretiyle alınmış­tır.

Mazının ağaç tacının kuzey ve güney yönlerindeki dağılışları ara­sında bir fark bulunup bulunmadığını ortaya koymak için eş yapma deneme tertibinden yararlanılmıştır. Bu amaçla Siirt Devlet Orman t şletmesinin E ruh Bölgesinde 22 adet Quercus infectorla ağacının tacı­mn kuzey ve güney yönlerindeki mazılar toplanarak sayı bakımından kurşılaştırılmaları yapılmıştır. Mazının, tacın üst ve alt yarı kısımları arasındaki dağılış farkını ortaya koymak için yine eş yapma tertibine göre 19 adet ağaç incelenmiştir. Elde edilen değerlerin önem kontrolu «t» testi uygulamak suretiyle yapılmıştır.

Mazı veriminin ağaç boyu ve taç genişliği arasındaki ilişkiyi tayin için değişik boy ve taç genişliğine sahip 18 adet deneme ağacı se­çilmiştir. Her ağacın boyu, taç genişliği ve üzerindeki mazı sayısı sap­tanarak bunlar arasındaki ilginin ortaya konulmasına çalışılmıştır.

10

4. ANDRICUS (CYNIPS) GALLAETINCTORIAE (OLIVIER) ·.

(MAZI ARlSI)

4.1 Sistematikteki yeri ve sinonimleri

Cynips cinsi, Linnaeus tarafından 1748 yılında ortaya konulan Cynipidae familyasından adını almaktadır. 1764 yılında Geoffroy, mazı oluşumuna sebep olan böceklerle bunların parazİtlerini birbirinden ayır­mış ve mazı etmelerine Diplolepis, parazitlerine ise Cynips ismini ver­miştir. Bu isimlendirıneye Olivier ve Giraud gibi bilim adamları da bağlı kalmışlardır. Danimarka'lı bilgin Fabricius da başlangıçta yukarıda belirtilen ayırımı benimsemişse de sonradan Geoffroy'un aksine D:iplo­lepis ı-Yerine Cynips; Cynips yerine de Diplolepis ismini vermiştir. Bu isimlendirıne bugün de aynen kullanılmaktadır (KIEFFER 1887- 1901, s: 2).

Andricus (Cynips) gallaetinctoriae'nın da içinde bulunduğu Hymenoptera takımının sınıflandırma ilkeleri, Ashmead tarafından ge­liştirilmiştir. Bu bilim adamının ortaya koyduğu ilkeler, bazı küçük de­ğişikliklerle halen geçerli bulunmaktadır (GRASSE 19Sl, s: 859).

Hymenoptera takımı, Syınphyta ve Apcorita olmak üzere iki alt takımına ayrılmaktadır.

1) Symphyta Gerstaecker, 1867

Bu alt takıma giren böceklerin abdomeni, toraksın devamı şeklin· dedir. Kanatlarındaki damarların dağılışı normale yakındır.

2) Apocrita Gerstaecker, 1867

A. (C.) gallaetinctoriae'yi da içine alan bu alt takımdaki böcekler­de abdomen ve toraks iyice ayrılmış durumdadır. Kurtları ayaksız ve

ll

az hareketlidir. Bu alt takım, Terebrantia ve Aculeata olmak üzere 2 gru­ba ayrılır.

Terebrantia grubundaki böcekler toplu olarak yaşamazlar. Kanatla­rındaki damarianma sınırlıdır. Dişileri yumurta koyma borusuna sahip­tirler. Bu grup içerisinde Cynipoidea, Ichneumonoidea, Chalcidoidea ve Serphoidea üst familyaları yer almaktadır.

Aculeata grubunda bulunan dişi böceklerin ise içeriye çekilebilen zehirli dikenleri yani iğneleri vardır. Genellikle toplu yaşarlar. Kanat­larındaki damarianma narınale yakındır.

Cynipoidea üst familyası, Pycnostigınidae, Ibaliidae, Oberthürellidae, Liopteridae, Anacharitidae, Aspicaridae, Pigitidae, Eucoilidae, Charipidae ve Cynipidae olmak üzere on familyaya ayrılır.

Buna göre A. (C.) gallaetinctoriae'nın sistematikteki yeri aşağıda­ki şekilde olmaktadır :

Takım

Alt takını

Hymenoptera Linnaeus, 1758

Apcorita Gerstaecker, 1867

Üst familya : Cynipoidea Ashmead, 1899

Familya : Cynipidae Westwood, 1840

Alt familya Cynipinae Ashmead, 1886

Cins Andricus Hartig, 1840 ( Cynips Linnaeus, 1758)

Tür Andricus (Cynips) gailaetinctoriae (Olivier, 1791)

Mazı arısının sinanimieri :

Diplolepis gallae-tinctoriae Olivier, 1791

Cynips tinctoria Hartig, 1840

4.2 Morfolojisi

4.2.1 Ergln

Genel karekterleri :

Mazı arısının açık kahverengi olan vücudunda sarımsı beyaz renkli ince kısa ve sık kıllar bulunmaktadır. Adbomen ve toraks iyice ayrıl­mış durumdadır. Abdomenin üzerinde kılsız koyu parlak renkte bir le­ke vardır. Yandan bakıldığında kanatların karın kısmını aştığı görülür (Şekil: 3 ve 4).

12

Şekil 3. Andricus ( Cynips) galiaetinotoriae. Fig. 3. Andricus (Cynips) gaLiaetinotoriae.

Şekil 4. A. (C.) gallaetinctorlae'nın yandan görünüşü (x 9). Fig. 2. Vu de profil d'A. (C.) gallaetinctorlae (x9).

13

Literatürde, erginlerin büyüklüğünün 5 - 8 mm arasında değiştiği belirtilmektedir (BERKEL ve DiGERLERİ 1964, s: 2, BAŞ 1973, s: 93). Elimizde bulunan ve Quercus infectoria'lardan elde edilen 100 adet ergin üzerinde yapılan ölçü sonuçları da bu değerlere uygun bulunmuş­tur. Minimal büyüklük 5,0 mm; maksirnal büyüklük ise 7,6 mm olarak saptanmıştır. Ortalama büyüklük de 6,23 mm olarak hesaplanmıştır.

Ölçü sonuçları 9 sınıfa ayrılarak frekans tablosu düzenlenmiştir Cet­vel : 1).

Bu tablodan yararlanılarak büyüklük değişimini gösteren histog­ram hazırlanmış ve bunu temsil eden Gauss eğrisi de :

(X -X) 2

n formülüne göre çizilmiştir (Şekil : 5). Y =--e ıs•

svı;;-

Burada n (örnek sayısı) = 100, S2 (varyans) = 0,2556, S (standart

sapma) = 0,505, e (tabii logaritma kaidesi) = 2,71828, X (aritmetik or­talama) = 6,23 dür.

Mazı arısının boylarının ölçümü sonucu elde edilen değerlerin nor-mal dağılışa uygunluk kontrolu için Khi kare testinden yararlanıl-mıştır. Khi - karenin hesabında aşağıdaki fomül kullanılmıştır :

k (Xj- IIlj)•

X" = "' L IIlj

Cetvel ı. Mazı arısı büyüklükleri frekans tablosu. Tableau 1. Tableau de freıquence cancemant la longueur

d'A. (C.) gallaetinctoriae.

Sınıflar Sınıf orta değerleri Frekans (Classes) (Pointe medians des (Frequance) F.X

mm classes) X F

5,0- 5,2 5,1 2 10,2 5,3- 5,5 5,4 8 43,2 5,6- 5,8 5,7 14 79,8 5,9- 6,1 6,0 17 102,0 6,2- 6,4 6,3 25 157,5 6,5- 6,7 6,6 18 118,8 6,8- 7,0 6,9 12 82,8 7,1 - 7,3 7,2 3 21,6 7,4- 7,6 7,5 ı 7,5

Toplam (Totaux) 100 623,4

14

Formülde : xi, J sınıfında bulunan; mi ise aynı sınıfta teorik ola­rak beklenen birey sayısını göstermektedir (DÜZGÜNEŞ 1963, s: 75).

Khi - kare değeri 2,3047 olarak hesaplanmıştır. Khi ~ kare kıy­metleri tablosundan % S hata için n - 3 serbestiyet derecesine ait Khi - kare değeri 12,592 dir. Hesaplanan değerin tablo değerinden küçük olması, ölçülen örneklerin dağılışı ile ortalaması 6,23 ve stan­dart sapması 0,505 olan bir normal dağılışı arasında fark olmadığını göstermektedir.

Mazı arısı ağırlıkları, konukçu ağaç türlerine göre ayrılıklar gös­termektedir. Bu amaçla anlar, mazıları terkettiği anda canlı olarak 0,1 mg'a duyarlı terazide tartılmıştır. Manisa Devlet Orman İşletmesinin

.26

.2-4

22

.20

~ ~& ,.I ~ \~ -1'4

bt ı 1

t')

~ rı,

...:ıc lll

ıt

_,~1

-.(()

8

6

4

.2.

Şekil Fig.

- -fOO ..-/

/ / go /

/ 1 80

'lo

1 60

1/

1 50

1 ı' 1 1

41}

1 ı 1 ı 30

1 1 ı 2o

~ / ı

/ ı 1 ı -~~ ı ı

.5;1 5;4 S.7 6.o 6,3 6,6 6.9 7..2 ~5"- mm Mazı artst hoyu - Longue.ur c/'.4. (C.) .:;.all.cu;;ftncro,-.;4 e

5. Mazı arısı büyüklüğü değişim grafiği. S. Graphique montrant la variation de la longueur.

d'A. (C.) gallaetictoriae.

15.

Alaşehir Bölgesi - Horzum Alayaka Köyü (700 m) çevresindeki Quercus infectoria Oliv. Subsp. infectoria'lardan topladığımız mazılar­dan elde edilen 121 adet arının tartımı sonucu minimal ağırlığın 15,6 mg; maksirnal ağırlığın ise 49,9 mg olduğu saptanmıştır. Ortalama ağır­Iık da 39,4 olarak hesaplanmıştır. Tarım sonucu elde olunan değerler 12 sınıfa ayrılarak frekans tablosu hazırlanmıştır. (Cetvel 2).

Cetvel : 2. Mnzı arısı ağırlıkları frekans tablosu. Tableau : 2. Tableau de frequence concernant le poids

d' A. (C.) gallaetinctori8.e.

Sınıflar Sınıf orta değerleri Frekans (Classes) (Pointe medians des (Frequance)

mm classes) X F

16,6- 19,5 18,05 ı

19,6- 22,5 21,05 2 22,6- 25,5 24,05 9 25,6 - 28,5 27,05 10 28,6- 31,5 30,05 12 31,6- 34,5 33,05 21 34,6- 37,5 36,05 25 37,6- 40,5 39,05 16 40,6- 43,5 42,05 14 43,6 -- 46,5 45,05 8 46,6- 49,5 48,05 2 49,6- 52,5 51,05 1

Toplam (Totaux) 121

F.X

18,05 42,10

216,45

270,50 360,60

694,05 901,25 624,80 588,70 360,40

96,10 51,05

4224,05

Bu tablodan yararlanılarak ağıriık değişimini gösteren histogram ve bunu temsil eden Gauss eğrisi çizilmiştir (Şekil : 6).

Burada n = 121, S = 6,55, S" = 42,93, X = 34,91 dir.

Tartılan örneklerin normal dağılışa uygunluk kontrolu ıçın yine Khi - kare testi yapılmıştır. Khi ~ kare 3,664 olarak hesaplanmıştır.

Bu değerin tablo değerinden (11,070) küçük olması, tartılan örneklerin

16

dağılışı ile ortalaması. 34,91 ve standart sapması 6,55 olan normal bir dağılış arasında fark olmadığını göstermektedir .

.t&

1 .. . ı: ro .,

-.c ~ e i(

IS

2

Ankara çevresindeki Hacıkadın Deresi yöresinde (935 m) bulunan Quercus pedunculiflora K. Koch.' dan toplanan rnazılardan çıkan arı­ların minimal ağırlığı 12,5 mg, maksirnal ağırlığı 32,3 mg olarak bulun­muş ve ortalama ağırlığı ise 22,4 mg olarak hesaplanmıştır.

Cynipidae familyasına bağlı böcekler kendilerine özgü koku yay­rnaktadırlar. Örneğin, Cynips folii L. acı yağ, C. amblycera Gir. tah­ta kurusu ve A. (C.) gallaetinctoriae da kararnel kokusu çıkarmaktadır­lar (KIEFFER 1887 - 1901, s: 28 ve GRASSE 1954, s: 889). Bir tüp içerisine çok sayıda koyduğumuz canli rnazı arılarının böyle bir kokuya (kararnel kokusu) sahip oldukları saptanmıştır.

Baş:

A. (C.) gallaetinctoriae yarım küre şeklinde, vücuduna dik (Or­thognate) ve ince bir boyunla göğüs kısmına birleştiği için hareket yete­neği fazla bir başa sahiptir.

Ergin böceğin başı vücudun renginde olup, üzeri sarımsı beyaz renk­li ince, kısa ve sık kıllada kaplıdır. Başın yan taraflarında koyu esmer renkte ve oval biçimde iki adet petek göz bulunmaktadır. Petek gözler bazı böceklerde olduğu gibi başı sınırlarnarnaktadır. Başın üst tara­fında, parlak ve petek gözlere göre daha açık renkte üç adet basit göz vardır.

17

Mazı ansı dikdörtgen şekline benzer bir çift kuvvetli mandibele sahiptir. Bunlar yard1mıyla uçma deliği açarak mazıyı terkederler. Mandibelin kaide kısmındaki genişliği yaptığımız ölçmelere göre or­talama olarak 411 mikron, orta kısmındaki genişliği ise 326 mikron­dur. Mandibel üç dişlidir. En belirgin ve ucu sivri olanı birinci diştir. Bu dişin kaide kısmındaki ortalma genişliği 126, ortalama yüksekliği de 120 mikrondur. Uçları küt olan diğer iki diş kavisli bir hat ile birbi­rine birleşmiştir (Şekil : 7).

o.._ __ _.•oofA.

Şekil :; 7. Mazı arısının mandibeli. Fig. : 7. Mandibule d' A. (C.) gallaetinctoriae.

Dudak anteni 3, çene anteni ise 5 parçalıdır.

İplik biçiminde ve üzeri seyrek kıllada kaplı bulunan anteni 13-14 parçalıdır (KIEFFER 1887- 1901, s: 518; BAŞ 1973, s: 93). Laboratu­varda elde ettiğimiz bireylerin antenieri üzerinde yaptığımız incelemede tümünün antenierinin 14 parçalı olduğunu saptamış bulunuyoruz. An­cak bazı bireylerin XIII ve XIV üncü anten parçalarının ek yerleri pek belirgin bulunmamaktadır. Sonucunu anten parçası kozalak biçiminde­dir.

Antenin V - XIV'üncü parçalan üzerinde ancak mikroskopla gö­rülebilen ve sayısı 12 - 14 arasında değişen uzunlamasına çıkıntılar hulur1maktadır. İlk uç parça üzerinde bu çıkıntılar görülmemektedir. Ender olarak bazı bireylerin antenierinin dördüncü parçalarında sayısı 4'e ulaşabilen çıkıntılann bulunduğu görülmüştür.

18

Yaptığımız ölçme sonuçlanna göre anten uzunluğunun 3387- 3830 mikran arasında değiştiği ve ortalama olarak 36,24,09 rnikron olduğu saptanmıştır. Anten parçalan içerisinde en uzun olanı III. parça (or­talama uzunluğu 462,4 mikroı1); en kısa olanı da XIII. parça (ortala­ma uzunluğu 140,7 mikron)dır (Cetvel: 3).

Anten parçalarının kalınlıklarını saptamak amacıyla yine aynı ör­neklerin ek yerlerine yakın olan en kalın kısımları ölçülmüştür. Buna göre en kalın olanı I. parça (ortalama kalınlık 174,5 mikron); en ince olanı ise XIV. parça (ortalama kalınlık 9:1.,3 imkran'dır (Cetvel: 4).

Toraks :

Mazı arısı iyi gelişmiş açık kahverenginde üzeri sık kıllarla kaplı

bir toraks'a sahip bulunmaktadır. Protoraks öne doğru daralmaktadır. Mesotoraks üzerinde uzunlamasına 2 çizgi görülmektedir. İri ve yuvar­lak olan kalkancığın kaide kısmında iki adet çukurcuk bulunmaktadır.

Mazı arısının iki çift saydam kanadı vardır. Ön kanatlar arka ka­natlardan daha büyiikitür. Her iki kanat da seyrek kıllarla kaplıdır.

Ön kanadın ortalama uzunluğu 9 mm, genişliği ise 3 mm dolayında olup damarlanması sınırlıdır. Kanat uçları kavislidir. Ön kanatta Sub­costa (Sc), radius (R), media (M), cubitus (Cu), basalls ve anal (A) damarlar mevcut olduğu halde costa damar bulunmamaktadır. Sub· costa damar kanat kaldesinden başlayarak kanat ortasına doğru ön kenardan uzaklaşarak devam eder ve kanadın orta kısmından yukart doğru döner. Subcosta, kanat ön kenarına kadar ulaşamadığı için açık bir radial hücre meydana getirir. Media damardan öne doğru radius damar ayrılır. Ön kanadın kenarları kirpik gibi saçaklıdır (Şekil : 8).

lQ

Cetvel : 3. Andricus (Cynips) gallaetinctoriae'nın anten parçalarının uzunlukları. Tableau : 3. Longueur des articles an tennaires d'Andıicus ( Cynips) gr.!llaetinctoriae.

--'WF ~-

Örnek Anten parçası nuamrası (Numero d'arHcle antenna:ire) ımınarası

(Nume:ro I II ın IV V VI VÜ VIII IX X XI xn XIII XIV Toplam

d'echantillon) Mikron olarak uzunluk (Lorı.geurs en mic:ron) (Totaux)

1 468 217 480 429 326 309 257 229 200 189 177 166 154 229 3830 2 417 205 486 400 343 286 257 229 200 189 183 171 149 217 3733 3 446 217 457 411 320 286 246 217 183 171 171 149 137 223 3634 4 417 206 440 377 320 297 240 223 200 177 171 160 137 229 3594 5 400 206 429 371 291 269 217 194 166 160 166 ' .. ,.

! )Lf 149 217 3389 6 457 234 491 440 343 314 246 240 189 166 160 160 154 234 3828 7 429 200 463 371 314 286 24C 206 183 177 166 149 137 206 3527 8 434 189 457 411 297 257 217 194 160 154 149 143 114 211 3387 9 423 194 429 377 326 269 240 211 189 171 160 143 137 246 3515

10 457 217 469 386 314 286 251 229 200 183 177 171 131 223 3737 ll 417 229 486 429 309 303 240 229 194 189 183 166 149 211 3691

Toplam 4765 2315 5087 4402 3503 3162 2651

(Totaux) 24ül 2064 1926 1863 1732 1548 2446 3S865

-Ortalama genişlik 433,18 210,45 462,45 400,18 318,45 287,45 241,00 218,27 187,64 175,09 169J6 157,45 140,73 222,36 3624,09

(Largeur moyenne)

s 21,26 13,88 22,55 25,42 16,33 17,66 13,48 15,29 13,89 11,99 10,52 10,48 11,93 11,69 157,12 S- 6,41 4,18 6,79 7,66 4,92 5,32 4,06 4,61 4,19 3,62 3 '7 3,16 3,59 3,52 47,37 X 'ı,

Güven aralığı "İ"

00 M ('-.. \!) IF) IF) ('-.. 'T \!) \!) .,-ı· cı 'T lf1_ N~ '"""" - o~ 0\ oq_ o~ N ff) (..::_ o, c.~ q_ oo_ IF)

(Intervalle de M 6 o 0\~ ('-.. "İ' 0\, IF) ('-.. ri Ü\ 00 ('-.. ('-.. 00 o ..... ..... ri ..... .--< ri

confi<mce) -H +1 +1 +1 tl tl tl tl tl +1 +1 -H +1 tl tl

K± t s- 00 li') o ~r C' \!) 0\ n--1

IF) IF) 00 IF) ('-.. \!) IF) M X rl "İ' 'i: ....; "": "İ' q :'!_ 'Ü, o_ M "İ'~ ('-.. ~ o

(%5) M o' N c) 00 r--' .--< 00 ('-.. ın 0\- ('-.. o N "İ'' ('<) .--< \Q o rl co 'T - 00 ('-.. '0 li) "İ" N N "İ' N "İ' "İ' ('<) N ('-! N - ri ..-{ '"'"" {\--f N \!)

('<)

- - -~---..-. -.~.. ............ u J-''--J. ':)'(..L-Lc.a .1 b\..-l..:l.;>Hl\.!t:.:l L

Td:;kau: 4. Largeur des <;rticles <:!ntenr:aires d'Andıricus ( Cynips) galketinctoriae. Örnek Antcn parçası numarası (Numero d'artide unt:2:nndre)

numarası ---------------- -(Nuınero

I n nı IV V VI vn vın IX X XI XII XIII XIV d' echanti1lon) IV.Jk:ron olarak uzunluk (Longeurs en micron)

1 200 131 131 114 109 114 114 114 1C9 109 103 103 91 86 2 154 126 126 1G9 109 120 97 114 114 114 109 109 103 97 3 177 131 131 114 109 114 114 114 109 103 1C3 103 103 97 4 166 126 137 120 114 114 114 120 114 114 1L!9 103 103 97 5 171 126 109 103 103 1cSi 109 109 103 1(:3 97 97 97 86 6 189 114 131 lü9 1C9 109 103 109 109 97 91 97 91 91 7 166 126 131 114 114 114 114 114 114 109 109 103 97 91 8 189 137 114 109 103 97 97 97 97 97 97 97 97 91 9 166 126 120 126 103 103 103 lO.J 103 103 97 97 91 86

10 171 131 12C 103 109 97 103 109 ~7 97 97 97 103 97 ll 171 126 120 103 109 109 103 1G3 103 103 103 97 97 86

Toplam 1920 14ı.Jl} 1373 1224 1191 1200 1171 12!Jt5 1172 1149 1115 1103 W73 lü'DS (Totaux)

Ortakma genişlik 174,55 127,27 124,55 111,27 108,27 109,09 106,45 109,64 106,55 104,45 101,36 100,27 97,55 91,36 (Largeur

moyenne)

s 13,23 5,68 8,59 7,32 3,90 7,38 6,79 6,58 6,36 6,31 6,05 4,13 4,99 4,92

s- 3,99 1,71 2,59 2_21 1,18 2,23 2,05 1,98 1,92 1,90 1,82 1,25 1,50 1,48 X

Güven aralığı 0\ co ['-. N "" ['-. ['-. .-< co "" ~-co "1"' o

co, ~'-, CJ:_ \0, 0\, ı.rı "1"', C'!. N ['-. rtı rtı (Iııtervalle de co M ın "<İ" N "<İ" 'i" "1"' "1"' ~ "1"' N' "" "" confia:nce) +1 +1 tl -1-1 tl +i +1 +1 -H tl -H tl tl tl

X:±;: t S- li") ['-. ın ['-. ['-. 0\ ın ~ ın ın \Ü ['-. l() \Ü ırı N ırı. "'l N Q. "'i", ın "1"', rtı N u~ rtı n-1 X "<!"' ı:--.' "1"' ...... cr;)' 0\ 'Ö (J\' ,r) "<İ" ~-< o ı--.:- r-i

(%5) ['-. N N ...... w o o C..) o o o o 0\ 0\ ,..-; ,....; ~~ ri ri ,-; r-i ,.....; ,...., ,..-; ,..-; ,...;

o 1 mm '------l

Şekil

Fig. 8. Mazı arısının ön kanadı. 8. Aile posterieure d'A. (C.) gallaıetirı:.ctoric.e.

Arka kanat yaklaşık olarak 5 mm uzunluk ve 2 mm genişliktedir. Ön kanada göre daha az damarlı olup bunda yalnız Subcosta (Sc) bu, lunmaktadır. Bu damar kanat kaidesinden başlayarak hafif bir kavis yaptıktan sonra kanadın orta kısmına yakın bir yerde ön kenara bir· leşır. Bu kısımda arka kanadın, ön kanada tutunmasına yarayan dört adet çengel (Hamuli) bulunmaktadır. Arka kanadın arka kenarları, ön kanada oranla daha uzun kirpikEdir (Şekil : 9).

Şekil : 9. Mazı arısının arka kanadı. Fig. : 9. Aile anterieure d'A. (C.) gallaetinctoriae.

Mazı arısının hacakları kalça (coxa), femur halkası (trochanter), femur, tibia, ayak (tarsus) ve tırnak (pretarsus) olmak üzere 6 parça­dan meydana gelmiştir (Şekil : 10).

Coxa koniktir. Trochanter tek parçalıdır. Ancak femur kaide kis· ınında daraldığı için femur halkası iki parçalı gibi gözükür. Ön tibia ucu iki dişli olan kıvrık ve uzun bir mahmuzla sonuçlanmıştır. Orta ve arka tibia'da ise uzunlukları birbirine eşit olmayan iki adet malımuz bulunmaktadır. Tarsus her üç bacakta da 5 parçalıdır (Pentamer). Birin· ci parçanın uzunluğu 2, 3 ve 4'üncü parçaların toplam uzunluğundan daha fazladır. Nitekim yaptığımız ölçme sonuçlarına göre, ön hacağa ait tarsus'un birinci parçasının ortalama uzunluğunun 628,5 mikron; 2, 3 ve 4'üncü parçaların ortalama toplam uzunluğunun 457,1 mikron; orta bacakta birinci parçanın 537,1 mikron, 2, 3 ve 4'üncü parçaların toplam uzunluğunun 445,7 mikron; arka bacakta ise birinci parçanın 799,9 mikron, 2, 3 ve 4'üncü parçaların toplam uzunluğunun 571,4 mik-

23

o

1 mm

Şekil : 10. Mazı arısının ön hacağı (a- coxa, b- trochanter, c- femur, d- tibia, e- tarsus, f- pretarsus).

Fig. 10. Patte posterieure d'A. (C.) gallaetinctoriae (a- coxa, b- tro­chanter, c- femur, d- tibia, e- tarse, f- ongle).

ran olduğu anlaşılmıştır. Tarsus'un en kısa parçası dördüncü parçadır. Beşinci parça bir çift oyuklu tırnak (pretarsus) ile sonuçlanmıştır (Şekil : ll).

Şekil 11. Mazı ansının tırnağı. Fig. ll. Ongle d'A. (C.) gallaetinctoriae.

Abdomen:

Mazı ansının açık kahverenkli ve üzeri sık kıllarla kaplı bulunan abdarneni 6 segmentten meydana gelmiştir. Bunlardan birincisi meta-

24

torax'a birleşmiş olup median halkası ya da mediaire segment olarak ad· landırılmaktadır. Median halkası ile ikinci karın segmenti ince ve kısa bir boyunla ayrılmış durumdadır. Bu nedenle abdomenin hareket yetene· ği fazladır. Karın halkaları birbirini kısmen örttüğü için stigmalar gö· zükmez. İkinci karın halkası diğerlerine göre daha büyüktür. Abdome· nin üst tarafında ikinci ve üçüncü segmentlerde tüysüz ve koyu kahve­rengi ile siyah arasında değişen parlak iri bir leke bulunmaktadır. Karın kısmı yanlardan basılmış durumdadır. Bu nedenle abdomenin alt kısmı belirgin bir şekilde yassılaşmıştır.

Karnın alt kısmında 1,5 - 2,5 mm uzunluğunda seyrek kıllı ve uç kısmı girintili hypopygium çıkıntısı bulunmaktadır.

Mazı arısının yaklaşık olarak boyuna eşit 5 - 8,5 mm uzunluğun· da ve 57 - 82 mikron çapında esmer renkli bir yumurta koyma borusu vardır. Bu organ hypopygium çıkıntısının altından geçerek bir muha­::ıza içerisinde abdomenin sonuna erişmektedir. Yumurta koyma boru· ~u, kılıf ve yumurta koyma kanalı olmak üzere 2 kısımdan meydana gel· rr:iştir. Yarım silindir şeklinde olan kılıfın uç kısmı dişlidir (Şekil: 12).

Şekil : 12. Mazı arısının yumurta koyma borusunun uç kısmı (a­yumurta koyma kanalı, b - kılıf).

Fig. : 12. Extn!mite de l'oviducte d'A. (C.) gallaetinctoriae (a - soies piqu~uses. b - gaineL

Kılıfın iki çıkıntısına, iki girinti yardımıyla intibak etmiş olan yumurta koyma kanalı bunun içerisinde hareket edebilmektedir. Nite­kim, laboratuvarda yaptığımız incelemede yumurta koyma kanalının, kılıfı içerisinde kolayca hareket ettiği görümüştür. Böceğin normal po­zisyonda yumurta koyma kanalı, kılıfın ucuna kadar uzanamamakta ve yaptığımız ölçmelere göre uçları arasında ortalama olarak 238 mik­renluk bir mesafe bulunmaktadır.

4.2.2 Yumurta

Mazı arısının yumurtaları beyaz renkte ve oval biçimdedir (Şe­kil: 13). BAŞ (1973, s: 96)'a göre, sap ayrı olmak üzere yumurtanın or~alama boyu 245,4 ve en büyük çapı da 98,2 mikrondur. Alaşehir

Şekil 13. Mazı arısının yuınurtası.

Fig. 13. Oeuf d'A. (C.) gallaetinctoriae.

26

.dölgesi-Horzum Alayaka Köyü (700 m) çevresindeki Quercus infectoria Oliv. Subsp. infectoria' dan toplanan mazılardan elde edilen arıların yu­murtaları üzerinde yaptığımız öiçmelerde yumurta boyunun 182,8 ,...--228,5; çapının ise 114,2 - 159,9 mikran arasında değiştiği görülmüştür. Ölçülen örneklerin ortalama boyu 211,3; ortalama çapı da 139,5 mikro n olarak hesaplanmıştır. Ankara Hacıkadın Deresi yöresindeki (935 m) Quercus peduııculiflora K. Ko ch.' dan elde edilen mazılardan çıkan anların yumurta boyutları yukarıdaki ölçülere uymaktadır.

Her yumurtanın iplik biçiminde, uzun, esnek ve uç bölümü topuz şeklinde olan bir sapı bulunmaktadır. Sapın yumurtaya bitişik yerinde· ki çapı ortalama 5[,4; orta yerinde 14,4 ve uç kısmında ise 34,2 mik­rondur. Uzunluğu yaklaşık olarak yumurta boyunun 10- 14 katı olup ortalama olarak 2857 mikrondur. Yumurta sapı abdomende içe dönük olduğu için yumurtlama sırasında yumurta koyma borusundan ön­ce yumurta, sonra da sap kısmı geçmektedir.

Yumurta sapının görevi hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmekte-dir.

GR.ASSE (1951, s: 833-4)'ye göre yumurtanın korionu çok esnek olduğundan yumurtlama sırasında, yumurta içerisinde bulunan mad­deler sap kısmına geçmektedir. KlEFFER (1887- 1901, s: 16- 9) çe­şitli yazariara dayanarak yukarıdaki görüşten başka, bitki içerisine ko­nulan yumurtada gelişen embriyonun oksijen gereksiniminin yumurta sapı tarafından karşılandığını belirtmektedir. Üzerinde çeşitli tartışma· lar yapılan bu teori henüz ispatlanmamıştır.

Tarafımızdan yapılan ölçmelere göre yumurtanın ortalama çapı 139,5 mikron; yumurta koyma borusunun dış çapı ise 57 - 82 mikran arasında değişmektedir.

KlEFFER (1887- 1901, s: 15), Beyerinck'e dayanarak böcekler­de yumurta boyutu küçüldükçe sayısının çağaldığım ileri sürmektedir. Tespitlerimizden bu kuralın mazı arısı için de geçerli olduğu anlaşıl­mıştır. Nitekim, yumurtaları çok küçük olanA. (C.) gallaetinctoriae'nın yumurtalığında 700 - 800 adet civarında yumurta bulunduğu saptanmış­tır. BAŞ (1973, s: 96), 6 - 7 mm büyüklüğünde olan arıların yumur­talıklannda en az 703, en fazla 780 (ortalama 744) yumurta bulunduğu­nu, sağ ve sol yumurtalıklardaki yumurta sayılan arasında bir fark bu­lunmadığını saptamıştır. Aynı yazara göre, ortalama olarak sağ yu· murtalıkta 371, sol yumurtalıkta da 373 yumurta bulunmaktadır.

Anların mazıyı terkettiği anda ovaryumlarında yaptığımız inceleme­de yumurtaların tamamının gelişmiş ve normal büyüklükte oldukları

27

görülmüştür. ADLER (1881, s: 1) de Hartig'in yaptığı araştırmalara da­yanarak dişi fertlerin galden, ovaryumları normal büyüklüklerini almış yumurtalada dolu olarak çıktığını bildirmektedir.

4.2.3 Kurt

Hynıenoptera takımına giren böceklerin kurtları yalanci tırtıl (Enı: ciform) ve hacaksız kurt (Apode, Vermiform, Vermoide) olmak üzere iki tipe ayrılmaktadır. Mazı arısının kurdu bunlardan ikincisine girmek­tedir. A. (C.) gallaetinctoriae kurtları beyaz renkte olup baş ayrı olmak üzere 12 segmente sahiptirler. Mazı içerisindeki kurt odacığında karın~ taraflarına doğru kıvrılmış durumda bulunurlar (Şekil: 14).

Birinci segmentten biraz daha küçük olan başları iyi gelişmemiştir. Kenar kısımlarına doğru rengi koyulaşan esmer kahverenkte bir çift kuvvetli mandibelleri vardır. Kurtlar beslenme sırasında mandibeileri­ni gövde yönünde öne doğru açıp tekrar kapatırlar. Mandibeller çok in· ce yapıda olduğu için mazı içerisinde kemirme izleri belirgin olarak gözükmez. Yaptığımız ölçmelerde mandibel dişleri arasındaki aralığın 32 mikran dolayında olduğu saptanmıştır. Henüz dışkı çıkarmamış

kurtların almış oldukları besin, saydam olan abdomenin üst kısmından görülmektedir.

Şekil: 14. Mazı ansının kurdu. (x 56,2)

Fig. 14. Larve d'A. (C.) galle<etinctoriae. (x 56,2)

28

Kurtlar, dahil olduğu tipten de anlaşılacağı üzere, toraks ve abdo­men hacaklarından yoksundur. Yaptığımız incelemede kurtların baş­

langıçta gözlerinin bulunmadığı, petek gözlerin ancak krizalitleşmeden 3 - 4 gün önce belirmeye başladığı anlaşılmıştır. Bu sırada kurtların

boyları 6- 9 mm' ye erişmektedir.

Kurt ağırlıkları da ağaç türüne göre erginlerde olduğu gibi farklı­Iık göstermektedir. Alaşehir Bölgesi- Horzum Alayaka Köyü (7CO m)

·yöresindeki Quercus infectoria Oliv. Subsp. infectoria'lardan topladığı· · mız mazılardaki yumurtadan yeni çıkmış kurtların 0,1 mg, olgun kurt­ların maksimal ağırlığının da 125 mg olduğu saptanmıştır. Buna karşı­lık Çankırı Devlet Orman İşletmesinin Merkez Bölgesi Eldivan Dağı (1230 m) yöresinde Quercus pubescens Willd. üzerinden toplanan mazı­lardaki kurtların ağırlıkları ise 0,1 - 60,7 mg arasında değişmektedir (Bkz. cetvel 6 ve 7).

Kurdun özellikle 2, 6, 8 ve lO'uncu segmentlerindeki stigmaların kahverengi huni biçiminde ve belirgin olduğu saptanmıştır.

4.2.4 Krizalit

Olgun hale gelen A. (C.) gallaetinctoriae kurtlan herhangi bir koza örmeden krizalitleşirler. Bu bakımdan mazı arısının krizaliti serbest krizalit (Pupa libera) tipine dahil olup tamamen ergine benzemekte ve beyaz renktedir (Şekil 15).

a b Şekil 15. Mazı ansının krizaliti (x 57,7)

a- Alttan görünüş, b- Yandan görünüş. Fig. 15. Chrysalide d'A. (C.) gallaetictoriae. (x 57,7)

a- Vue ventrale, b - Vue laterale.

29

Elimizde mevcut bulunan krizaliderin boylannın 5,1 - 7,5 mm arasında değiştiği saptanmıştır. Bu rakamlar hemen hemen ergin boy­larına u yınaktadır (Bkz. Cetvel ı). Krizalit döneminde kırmızı renkte­petek gözler, kurt devresinde görülmeyen 3 adet basit göz, anten, ha­cak ve ağız parçalan belirgin bir durumdadır. Kanatlarının plileri er­ginde olduğu gibi açılmış değildir. Antenler karın yönüne doğru uzan­makta ve karın segmentleri açık olarak belli olmaktadır.

Çankırı - Eldivan Dağı ( 1230 m) yöresindeki Quercus pubescens'­lerden toplanan mazılardan elde edilen krizaliderin ağırlıkları 4ı,7-54,9 mg arasında değişmektedir (Cetvel: S).

Cetvel : S. Çankın - Eldivan Dağu ınıntıkasındaki Quercus pu­bescens'lerden toplanan mazılardan elde edilen kri­zaliderin ağırlıkları.

Tableau S. Poids de nymphes obtenues de galles de Quercus pubescens a Çankırı - Elaivan Dağ.

Örnek No. Krizalit ağırlığı (Numer'.:;ı d',echantlllon) (Poids de nyınphes)

mg (x) --------------------------------------ı

2 3 4 s 6 7 8 9

10

Toplam (totd)

X-= 48.27 s-= 1,51

S" = 2S,49

X 19 (% 5) = 2,262

41,7 S3,0 S2,3 S4,S S4,9 46,2 42,6 43,6 4S,7 48,2

482,7

s= S,04

Güven aralığı (m) = X ± t S- = 48,27 ± 3,42 n-ı (%S) x

4.3 Coğrc.ıfi yaydışı

BAŞ (1973, s: 93), A. (C.) gallaetinctoriae'nın coğrafi yayıhş alanı­nı çeşitli yazariara dayanarak Macaristan, İtalya, Güneydoğu Avrupa,

30

Ön Asya, Suriye ve Mezopotamya olarak göstermektedir. KlEFFER (1887- 1901, s : 567), bu böceğin yayılış alanını sadece Türkiye, Yuna­nistan ve Ön Asya olarak belirtmektedir.

Mazı arısı memleketimizde geniş bir alana yayılmış bulunmaktadır. Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Akdeniz, Ege, Marmara ve İç Ana­dolu bölgelerinde bu böceğin bulunduğu saptanmıştır. Yayılış alanına ilişkin ayrıntılı bilgi mazı bölümünde verilmiştir (Bkz. Cetvel : 20).

4.4 Konukçu bitki türleri

Mazı arısı genel yayılış alanında başta Quercus inf.ectoria Oliv. ol­mak üzere Quercus aegilops Lam., cerris L., conferta Kitt., ilex L., pe­dımculate Ehrh., petraea (Mattu.) Lieb. ve pubescens Willd.'e arız ol­duğu bildirilmektedir (ALKAN 1952, s: 261; KARACA 1956, s: 90; BAŞ 1973,s:93-4).

Yaptığımız incelemelere göre A. (C.) gallaetinctoriae geneil.ikle Quercu,s infectorilaOliv. (Mazı meşesi) yı tercih etmektedir. Bu ağaç tü­rünün birçok alt tür ve varyeteleri bulunmaktadır. Akseki Devlet Or­man İşletmesi - İbradı Bölge Şefliği hudutları içerisinde kalan Ürün­lü Köyünde (760 m), üzerinde mazı bulunan meşelerden aldığımız dal örnekleri, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Botaniği Kürsüsünce Quercus infectoria Oliv. Subsp. boissieri (Reut) Gürke. olarak teşhis edilmiştir. Manisa Devlet Orman İşletmesi - Alaşehir Bölgesi Astepe yöresinden (700 m) elde edilen örneklerin Quercus in­fectoria Oliv. Subsp. infectoria olduğu anlaşılmıştır. KAYACIK (1963, s: 85)'a göre Muğla, Antalya, Adıyaman, Fırat Nehri boylarında, Kah­ta çevresinde, Bursa Uludağ' da, Güneyde Mersin, Gül ek Boğazı, Amas­ya, Siirt, Bitlis Mersin ve Toroslarda Quercus infectoria Subsp. bois­sieı•i (Reut.) Gürke., İstanbul ve Bursa dolaylarında Quercus infectoria Oliv. Subsp. infectoria bulunmaktadır.

Yaptığımız araştırmalarda mazı arı sının, Quercus infectoria' dan başka Ankara Hacıkadın Deresi yöresinde (935 m) Q. pedunculiflora K. Koch.'ya, Keşan İşletmesi Yerlisu Bölgesi Kalealtı (85 m), aynı İş­letmenin Enez Bölgesi Vakıf (30 m) ve Çankırı İşletmesi Merkez Böl­gesi Eldiven Dağı (1230 m) yörelerinde Q. puhescens Willd'e arız oldu­ğu saptanmıştır.

Tespitierimize göre mazı bazı meşe hibridleri üzerinde de oluşmak­tadır. Örneğin, Ankara Hacıkadın Deresine (930 m) Q. pubescens Willd. ~ Q. infectoria Oliv.; Keşan İşletmesi Enez Bölgesi Vakıf yöresinde (30 m.) Q. dschorochıensis K. Koch Q. ~ pubescens Wild. üzerine A. (C.) gallaetinctoriae mazı oluşumuna sebep olmaktadır.

31

4.5 Biyolojisi

BAŞ (1973, s: 93)'ın Buhr'a dayanarak bildirdiği gibi bu böceğin gaınogenetik generasyonu henüz bilinmemektedir. Mazı arısı yumurta dönemini kısmen, kurt ve krizalit döneminin ise tamamını mazı içeri­sinde geçinnektedir.

4.5.1 Yumurta dönemi

A. (C.) gallaetinctoriae'a yumurtasını tomurcuk içerisine bırakmak­tadır. Bunlardan agamik fertler meydana gelmektedir. Mazı daha yu­murta devresinde oluşmaya başlamaktadır. Yaptığımız incelemelerde yumurta döneminin, mazı çapının yaklaşık olarak 9,5 ının'ye ulaşınca­ya kadar devam edebildiği ve embriyonun tamamen gelişti~i yumurta­ların 0,1 mg ağırlık kazandığı saptanmıştır. BERLAND (1958, s: 19) 'a göre Cynipidae türlerinin yumurtaları konulduktan kısa bir süre sonra boyut bakımından iki, hacim bakımından da sekiz misli bir büyüme göstermektedir. Bu gelişme, yazara göre yumurtanın bitki ile teması so­nucu bitki özsuyunun andosmos suretiyle yumurtaya geçmesinden ileri gelmektedir.

1969 - 1971 yılları arasında yaptığımz incelemelerde yumurta döne­minin Temmuz ayının ilk haftasına kadar devam ettiği, bir tomurcuğa konulan yumurta adedinin genellikle 1, ender hallerde de 2-3 adet ol­duğu; bu dunın1da ikiz ve üçüz mazıların meydana geldiği tespit edil­miştir.

4.5.2 Kurt dönemi

Yumurtadan çıkan kurtlar mazının ortasında bulunan kurt od~tcı­

ğında gelişmesini tamamlarlar. 1969- 1971 yıllarındaki tespitierimize göre kurt devresi Ağustos sonu Eylül başına kadar yaklaşık olarak 2 ay devam etmektedir.

Kurtların mazı dışında yaşama olanaklarını izlemek amacıyla ha­fifçe rutubetlendirilmiş filitre kağıtları petri kutuları içerisine yerleşti­rilmiş ve bunların üzerine çeşitli devrelerdeki kurtlar konulmuştur. Ol­gun hale gelmiş olan kurtlar burada gelişmelerine devam ederek kriza­lit ve ergin haline geçebilmişlerdir. Genç kurtlar ise bir süre yaşadık­tan sonra ölmüşlerdir.

Mazı içerisinde kurdun dışkısmın genellikle görülmeyişi Reamur'a dayanarak KlEFFER (1887- 1901, s : 21 - 2) tarafından, dışkının sıvı ya da hissedilmeyecek ölçüde az çıkarılması şeklinde açıklanmaktadır. Laboratuvarda tarafımızdan petri kutusuna alınan olgun kurtlar kri­zalit olmadan önce zaman zaman siyahımsı kahverengi ve çıplak gözle

32

görülebilen dışkı çıkarmışlardır. Yapılan ölçmede bir dışkı tanesinin genişliği 0,5 mm, uzunluğu da 0,7 mm olarak saptanmıştır.

Laboratuvarda yaptığımız gözlemlerde kurtların uzun bir süre göz­süz yaşadığı görülmüştür. Petek gözlerin krizalitleşmeden ancak 3-4 gün önce belirdiği ve dış kenanndan başlam2k suretiyle iç tarafa doğ­ru kırmızımtrak renk alarak oluştuğu saptanmıştır. Ergin böceğin pe­tek gözü büyüklüğünde olan kurdun gözünün oluşumunu hilalin bü­yümesi şeklinde nitelendirmek mümkündür. Alaşehir Bölgesinden sağ­ladığımız mazılardaki kurtlar üzerinde yaptığımız incelemede, 28.8.1971 tarihinde gözleri beliren bireylerin 31.8.1971 de; 31.8.1971 tari­hinde gözleri meydana gelenlerin de 3.9.1971 tarihinde krizalideştikleri saptanmıştır.

Bir mazı içerisinde sadece bir adet kurt bulunmaktadır (BAŞ 1973, s : 95) . Bir tomurcuğa iki yumurta konulması sonucu meydana gelen ve birbiriyle kaynaşmış olan ikiz mazılarda ise 2 kurt bulunmaktadır {Şe­ldl : 16). Çok ender olarak üçüz mazılara da rastlanılmaktadır (Şe­kil: 17). Bunlardan başka Diyarbakır - Mazıdağı'ndan (1000 m) elde ettiğimiz örneklerin sadece iki tanesinde, bir mazı içerisinde 2 adet kurdun bulunduğu ve bu mazılardan ikişer adet ergin çıktığı saptan­mıştır (Şekil: 18).

Şekil : 16. İkiz mazı (x4). Fig. : 16. Deux g2lles accolees (x4).

Ağaç üzerinde bulunan mazının rengi ile içerisinde bulunan böce­gın dönemi arasında bir ilişki kurmak mümkün olabilmektedir. Bu arr::::çla çeşitli büyüklükte ve renkteki mazılarda yaptığımız inceleme­lere göre genellikle çivit rengindeki mazılarda genç kurtlar; yeşil ve açık yeşil renkteki mazılarda ise yaşlı kurtlar bulunmaktadır. Beyaz mazılarda krizalit ile henüz mazıyı terketmiş erginler olabileceği gibi az da olsa hemen krizalitleşmek üzere olan kurtlar bulunabilmektedir.

33

Şekil : 17. Üçüz mazı (X 2,9). Fig. :17. Trois galles accolees (X 2,9).

Şekil : 18. İki uçma deliği bulunan mazı (X 4). Fig. : 18. Galle a deux trous de sortie (X 4).

Kurt büyüdükçe buna bağlı olarak mazı da büyümektedir. Bu ilgiyi or· taya koymak amacıyla Alaşehir Bölgesindeki Q. infectoria'lardan sağ­

lanan 11,7-23,3 mm çapındaki 43 adet mazının çapları ölçüidiikten sonra içinde bulunan kurtlar ayrı ayrı tartılmıştır. (Cetvel : 6).

3·L

Cetvel 6. Alaşehir bölgesinden toplanan rnazılarda kurt ağırlığı ile rnazı çapı arasındaki ilişki.

Tableau : 6. Relation entre le poids de la larve et le di am e tre des galles recolotees a Alaşehir.

Kurt ağırlığı Mazı çapı Kurt ağırlığı Mazı çapı

(Poids de (Diarnetre (Poids de (Diarnetre Iarve de la galle) Iarve de la galle)

No. mg(Y) mm (X) No. mg (Y) mm (X)

1 48,7 20,7 23 44,9 20,4

2 10,2 14,3 24 58,9 20,6

3 0,1 12,1 25 71,5 21,7

4 49,7 21,0 26 81,3 21,0

5 77,9 20,6 27 57,5 21,5

6 125,0 23,2 28 32,8 17,7

7 51,2 21,2 29 0,2 10,6

8 35,0 18,8 30 32,1 17,9

9 91,9 19,7 31 73,3 21,0

10 74,7 19,1 32 77,9 22,1

11 42,7 20,8 33 71,0 22,1

12 120,6 23,3 34 87,9 22,0

13 74,6 21,3 35 27,7 13,1

14 66,8 20,4 36 20,3 15,4

ıs 24,4 15,0 37 54,7 21,1

16 0,1 12,6 38 0,5 11,9

17 0,2 13,6 39 0,9 11,7

18 78,4 21,1 40 0,3 12,1

19 0,3 13,7 41 94,2 21,5

20 51,5 21,2 42 92,2 20,5

21 11,4 14,5 43 34,9 17,2

22 48,2 20,6

~ y = 2098,6 ~yz = 152347,46

~X= 791,8 :E xz = 15185,34 ~ XY = 43515,88

35

Kurt ağırlığı ile mazı çapı arasındaki ilişkinin doğrusal olup olma­dığının kontrolu için varyans analizi yapılarak F değeri hesaplanmıştır. Bulunan değerin (F = 137,02) çok yüksek olması nedeniyle sözü edilen ilişkinin doğrusal (linear) olduğu sonucuna vanlmış ve bağıntının denk­lemi:

Y = -99,420 + 8,051 X; Korelasyon katsayısı (r) : r = 0,886 olarak hesaplanmıştır. Denklemin belirlediği regresyon doğrusu, X'e çeşitli değerler veri­

lerek Y değerleri hesaplanmak suretiyle çizilmiştir (Şekil: 19). mg

.'30

'""' ''" {lO

~ 1. 5tJ

~

~ So

~ ır o

~ 60

ı' t I o

ı' ~

-N

'<. c So

~ ~"

O~~~a~f-3~~---~g-;ac-~ff~I~6~~~~~0~~1;-U~~~~UM~ -10 ll N.:~:rt ç.IJpl - IJ/Jun).lrw d .. g.lll/t<

Şekil 19. Alaşehir Bölgesinden toplanan mazılarda kurt ağırlığı ile mazı çapı arasındaki ilişki.

Fig. 19. Relation entre le poids de la larve et le diam~tre des galles recoltees a Alaşehir.

Aynı çalışma Çankırı - Eldivan Dağı ( 1230 m) yöresindeki Q. pu­hescens'lerden toplanan 7,3-24,5 mm çaplan arasındaki 47 adet mazı üzerinde tekrarinnmıştır (Cetvel : 7).

Burada da doğrusallık kontrolu amacıyla yapılan varyzms analizi ile hesaplanan F değerinin (F = 44,594) yüksek olması, kurt ağırlığı

ile mazı çapı arasında doğrusal bir ilişki olduğunu göstermektedir. Ba­ğıntının denklemi ile korelasyon katsayısı aşağıdaki gibi bulunmuş­tur:

Y = - 33,76744 + 3,56283 X; r = 0,70

36

Cetvel : 7. Çankırı'dan toplanan mazılarda kurt ağırlığı ile mazı çapı arasındaki ilişki.

Tableau : 7. ·Relation entre le poids de la Iarve et le diametre des galles recoltees a Çankırı.

Kurt ağırlığı Mazı çapı Kurt ağırlığı Mazı çapı

(Poids de (Diametre (Poids de (Diaınetr,e

larve de la galle) larve) de Ja galle) No. mg (Y) ının (X) No. ıng (Y) ının (X)

1 45,3 20,0 25 3,9 12,9

2 4,4 10,2 26 33,9 14,8

3 36,3 18,3 27 28,4 17,5

4 35,5 14,1 28 0,2 14,1

5 31,7 15,8 29 0,1 7,3

6 20,2 16,0 30 17,1 16,4

7 4,4 15,1 31 29,8 18,4

8 40,6 18,5 32 31,8 17,3

9 31,2 17,9 33 0,4 14,1

10 50,7 20,3 34 42,8 19,9

ll 25,0 20,8 35 49,0 21,3

12 42,2 20,6 36 60,7 19,7

13 44,0 19,4 37 41,0 21,0

14 57,2 19,0 38 6,3 16,1 15 45,9 19,6 39 26,7 21,1 16 28,0 19,4 40 28,4 21,1 17 19,9 19,6 41 18,6 21,9 18 35,3 9,8 42 33,8 18,1 19 49,5 22,0 43 59,0 22,4 20 53,4 22,5 44 2,3 16,5 21 55,6 22,7 45 1,9 13,4 22 53,0 24,5 46 0,3 15,7 23 54,8 23,6 47 10,7 17,2 24 49,4 22,0

~ y = 1440,6 ~ Y" = 60479,36

~X= 849,9 ~X" = 16008,93 ~ XY = 28331,00

37

Denklemin belirlediği regresyon doğrusu yukanda belirtildiği şe­kilde burası için de çizilmiştir (Şekil : 20).

mg

yq

~ •• ~

~ §o. y. -33,767# +3,56283 X

~

~ ... ~

ı Jq

·~ ~ ,t(J

1~

"'-' ((}

~

9 4-~~-4---~~--~,3~-f.~+--~ff~-~·~-,~7 --~m--~&~;2o~~2~f--1~~~in~~1~~~1sm~

fO fl fifa:r./ Ç.llPI - ..IJi.;un&!lre dliZ g,;r//i:

Şekil : 20. Çankırı' dan toplanan mazılarda kurt ağırlığı ile mazı çapı arasındaki ilişki.

Fig. : 20. Relation entre le poids de la larve et le diametre des galles n~coltees a Çankırı.

Her iki yöre için elde edilen regresyon doğrulannın istatistiki an­lamda farklı olup olmadıklarının tetkiki için «t» testi uygulamak sure· tiyle regresyon katsayılarının karşılaştırılması yapılmıştır. Bu amaçla t değeri aşağıdaki forınüle göre hesaplanmıştır :

= 5,34

Hesapla bulunan t değerinin ( t = 5 ,34), tablo değerinden büyük ol· ması (t n

1 _ 2 +n

2 _ 2 (% 95 ) ) = 2,6378), iki yöre için elde edi-

len regresyon doğrularının istatistiki anlamda farklı olduklarını gös­termektedir.

4.5.3 Krizalit dönemi

Krizalitleşme genellikle, ağustos ayı ortasından sonra ağaç üze­rinde bulunan mazının beyaz renge dönüşmesi sırasında başlamaktadır. Mazı içerisinden çıkarılan son derilerini değiştirmiş kurtlar mazı dışın­da da krizalitleşebilmektedir. Krizalit süresini tayin için içerisinde son

38

derilerini değiştirmiş olan kurtlar bulunan mazılar kesilerek krizalit­leşmenin başlangıç tarihi saptanmış ve mazılar tekrar kapatılarak özel bir kap içerisine yerleştirilmiştir. Ayrıca petri kutusuna konulan olgun kurtların krizalitleşme ve erginleşme zamanlan da izlenmiştir.

Alaşehir Bölgesinden sağladığımız mazılarda kurtların 14- 31.8.971 tarihleri arasında krizalideştikleri ve krizalit süresinin 15- 26 gün ara­sında değiştiği saptanmıştır (Cetvel: 8).

Cetvel Tableau

No.

ı

2 3 4 5 6 7 8 9

lO ll 12 13 14

8. Mazı ansının krizalit süresi. 8. Duree de la nymphose d'A. (C.) gallaetinctcriae.

Krizalit süresi (Dun!e de chrysalide)

X x,

23 529 21 441 18 324 18 324 18 324 18 324 20 400 16 256 15 225 17 289 26 676 17 289 17 289 19 361

Topl<~m (Totaux) 263 5051

~X

Cetveldeki değerlere ait aritmetik ortalama X = --- = 18,78 n

dir. Buna göre ortalama krizalit süresi yaklaşık olarak 19 gündür. Standart sapma (S) ise:

- ( 263)2

s - 14 = 2 13 olarak hesaplanmıştır. 1 13

39

X yaklaşık olarak 19, S de 2 olarak kabul edilirse, örneğimize ait bireylerin % 68'i ortalamadan bir standart sapma kadar fark göstere­bileceğinden krizalit süresi 17-21 gün; % 95'i iki standart sapma ka­dar farklı olabilen yani 15- 23 gün, % 99'u da ortalamadan 3 stzmdart sapma kadar farklı olabilen krizalit süresi 13- 25 gün olan bireyleri kapsayacaktır.

Çzmkırı - Eldivan Dağındaki (1230 m) Q. pubescens'lerden elde edilen örnekler 14-18.1971 tarihleri arasında krizalitleşmişlerdir. Kri­zalit süresi de 17-19 gün arasında değişmektedir. Bu bakımdan iki ayrı yöreden ve agaç türünden elde edilen örneklerin krizalit süreleri amsında önemli bir fark görülmemiştir.

4.5.4 Ergin dönemi

A. (C.) gallaetinctoriae'nın erginleşme ve mazıyı terketme zamanı nı tespit amacıyla Güneydoğu ve Batı Anadolu Bölgelerinden temmuz ayından başlamak üzere birer hafta ara ile~ toplanan mazılar üzerinde laboratuvarda günlük incelemeler yapılmıştır.

Siirt- E ruh Bölgesi ormanlarından (ortalama 1300 m) 1968 yılın­da toplanılan mazılardan anların çıkması 9 eylül tarihinde başlamış ve 7 ekim tarihinde son bulmuştur. Böylece arıların mazıyı terketmesi 29 gün süre ile devam etmiştir. Gi.ıİılük azami çıkış % 14,2 olarak 24 eylülele saptanmıştır. Anların mazıyı terketmesi 20 eylüle kadar ağır bir tempo ile devam ettiği halde bu tarihten sonra bir hızlanma görül­müştür. 9-19 eylül tarihleri arasında anların % 14,4'ü mazıları terket­tiği halde 20- 30 eylül tarihlerini kapsayan devrede % 76,9'u 1 - 7 ekim arasında da % 8,7'si mazıdan çıkmıştır. Arıların çıkışını gösteren grafiğin nomal bir dağılışta olduğu görülerek bunu temsil eden Gauss eğrisi:

n Y=

SV2:n:

(Şekil : 21).

e

(X-X)

2 S" formülünden yararlanılarak çizilmiştir

Burada n (örnek sayısı) = 352, S" (varyans) = 24,26, S (standart

sapma) 4,92, e (tabii logaritma kaidesi) = 2,71828, X Caritınetik or­talama) = 16,22 dir. Ayrıca yığılmalı değerlere göre de bir eğri çizilmiş­tir. Bu eğriden yararlanarak belirli bir tarih için anların % çıkış mik­taını kestirmek mümkün olabilecektir.

Yukarıdaki esaslara göre 1969 yılında Manisa- Alaşehir- Bölgesin­den (ortalama 700 m) elde edilen mazılar üzerinde yapılan incelemede

40

35

Şekil : 21. Siirt - Eruh'tan elde edilen mazılarda erginlerin ma­zıyı terketme dönemini gösterir grafik.

Fig. : 21. Graphique montrant la periade d'emergence d'A. (C.) gallaetinctoriae issu de galles rccoltees a Siirt - Eruh.

5 eylül - 16 ekim tarihleri arasında 41 günlük süre içerisinde arıların mazıdan çıktıkları saptanmıştır. Günlük azami çıkış % 7,5 olarak bu­radrı da 24 eylülde görülmüştür. 5-19 eylül tarihleri arasında arıların % 26,5'i, 20- 30 eylül arasında % 54,5'i 1- 16 ekim arasında da % 19,0'u mazıyı terketmiştir. Yukarıda verilen denkleme göre Alaşehir Bölgesi için 2rıların çıkışını temsil eden Gauss eğrisi çizilmiştir. Bur2,da n = 200 olup S 2 = 77,22, S = 8,78, X = 23,66 olarak hesaplanmıştır. Ayrıca yı­ğılmalı değerlerin gösterdiği eğri de çizilmiştir (Şeldl: 22).

P..razi çalışmalarımızcia ayrıca Güney Anado!u, Trakya ve Orta Ana­dolu Bölgelerinden toplanan mazılardan da anların eylül ve ekim ay­b.rında çıktığı saptanmıştır.

Köylüler tarafından toplanan mazıların, arıların çık:ması hitincc:ye kadar yerinde bekletilmesi mazı ürününü çağaltmak ve devc.mlılığım sağkmak b2kımından gereklidir. BekletilıT:e süresi Şekil: 21 \'c 22' de verilen grafiklerden yHarlanılarak tayin edilebilir.

Belirli bir zamanda önce toplanılan n1Z!Zılarda bulunan kurtlar ıo,e lişmelerine devam ederneyerek ergin hale gelememektedirler. Nitekirü,

4L

($

"

(t

"'

8

• \

t ~ 6

... ~ 'l: ..

.2

~

Şekil : 22. Manisa - Alaşehir' den elde edilen mazılardan ergin­Ierin mazıyı terketme dönemini gösterir grafik.

Fig. : 22. Graphique montrant la periode d'emergence d'A. (C.) gallaetinctoriae issu de galles recoltees a Manisa - Ala­şehir.

1968 yılında Eruh bölgesinden birer hafta ara ile toplanan mazılar üze­rinde yapılan incelemede, 30.7.1968 tarihinden önce toplanan mazıların hiçbirinden arı çıkmamıştır. 30.7.1968 tarihinde toplananlardan % 0,28; 7.8.1968 tarihindekilerden % 0,28; 15.8.1968 de toplamlanlardan % 12,5; 23.8.1968 tarihinde elde edilenlerden ise o/o 86,94 oranında arı çıkmıştır. Bu değerler yığılmalı olarak grafik halinde gösterilmiştir (Şekil: 23).

:\ynı gözlemler Alaşehir bölgesinden 1969 yılında birer hafta ara ile toplanan mazılarda da yapılmıştır. Bu bölgeden 1.8.1969 tarihinden önce toplanan mazıların hiç birisinden arı çıkmamış1tr. Ancak 1.8.1969 tarihinde toplananlardan % 1; 8.8.1969 tarihindekilerd~n % 9; 16.8.1 969 da elde edilenlerden% 25 ve 24.8.1969 gününde toplamlanlardan da% 65 oranında arı çıkmıştır. Bu değerler de yığılmalı olarak grafik halinde gösterilmiştir (Şekil : 24).

Mazıların toplama tarihlerinin tayininde, arıların çıkış %'sini göz­önünde tutmak hem ürünün devamlılığı, hem de çoğaltılması yönünden ·büyük önem taşımaktadır.

42

lll

" IJ 't

~ \1 o/o

,t .fiJO ,lll 'Q ,~ So \IQ ~'-.J ~ \) 8~

~-~ ~~ 70

~ -~ -w ı ~ 6fJ . ~ ' (\ ~ ~ 5'0 ~""'=" )i~ -~

4o '>.. lll ::ı

~ -~ 30 ~l

\J, -~ ~'c 2o ... ~ ra ... ~c .. ~

.24 ·7.f!J6S 3o.7.f968 7.l!J • ~§68 <:Y.tJ J!/69 23,l!J. ~§65'

_.et..,;c, loplmtniii .,ı....,,.,'/l/ - ZJ.;;n4e al.e rı/collıe ol'e ,g,;r//ırs

Şekil : 23.

Fig. 23.

Mazı toplama tarihi ile ınazı arısının çıkma yüzdesi arasındaki ilişki (Gözlemler Siirt - Eruh'ta yapılmış· tır.)

Relation entre la date derecolte des galles et le pour­centage d'emergence d'A. (C.) gallaetinctoriae (Obser­vations faitcs a Siirt - Eruh).

Arıların mazıyı gündüz ve gece itibariyle terketme oranları üzerin­de de durulmuştur. Bu amaçla 23.9.- 4.10.1968 tarihleri arasında de­nemeye alınan 194 adet mazıdan gündüz ve gec_ç çıkan arılar ayrı ayrı saptanmıştır (Cetvel: 9).

43

44

26.'/.t#6!1 t.a.t.969 a.s.IN:J >'6·B·/!N!f .:u.IJIJfi~

~-~JXI l-opf&tn4 Nr/ht - IJ.;;ı/-1! cf.e reco/1-e d'<f g..r~//11!!5

Şekil 24. Mazı toplama tarihi ile mazı arısının çıkma yüzdesi arasındaki ilişki (Gözlemler Manisa - Alaşehir' de ya­pılmıştır).

Fig. 24. Reltion entre la date de recolte des galles et le pour-centage d'emergence d'A. (C.) gallaetinctoriae (Obser­vations fai tes a Manisa- Alaşehir) .

Cetvel : 9. Siirt - Eruh yöresinden toplanan mazılarda arıların mazıyı terketme zamanı.

Tableau : 9. Periade d'emergence d'A. (C.) gallaetinctoriae issu de galles n~coltees a Siirt- Eruh.

Çıkan arı adedi ve yüzdesi {Nombre et pourcentage

d' Aııdricus (C·) gallaetinctoriae emerge) Gözlem tarihi Gündüz Gece (Nuit) Fark D'

(Date d'obse:r- (Journee) (Saat -17- 9) (Difference)

va tion) (Saat - 9- 17) (Heure: de Heure: de 9 a 11 a 9

Adet Adet (Nonıbre) % (Nonıhre) %

23.9.1968 8 4,12 32 16,49 -24 576 24.9.1968. 12 6,19 24 12,37 - 12 144 25.9.1968 8 4,12 30 15,46 -22 484 26.9.1968 14 7,22 20 10,30 6 36 27.9.1968 4 2,07 8 4,12 4 16 30.9.1968 6 3,09 4 2,07 + 2 4 1.10.1968 8 4,12 1.2 6,19 4 16 4.10.1968 o 0,00 4 2.07 4 16

Toplam 60 30,92 134 69,07 -74 1292 (Totaux)

Ortalama 60 134 -74 (Moyen) 8

= 7,50 8

16,75 8 -9,25

S- v ~2 ü

D n

( ~ D)"

:;E D2- n

86,78

S- - v 86,78 D 8

= 3,29

n-1 S2--

+t= D-0 9,25

S- 3,29 = 2,811

D

Gündüz ve gece çıkan arı miktarlarının karşılaştırılması «t» testi uy­gulamak suretiyle yapılmıştır. Burada t = 2,811 olarak hesaplanmıştır. Hesapla bulunan t değerinin tablo değerinden (t 7 (%S) = 2,365) bü-

yük olması mazıdan gündüz ve gece çıkan arı miktarları arasında önem­li fark olduğunu göstermektedir.

45

Mazı içerisinde erginleşen böcekler, daire biçiminde uçma deliği açarak mazıyı terkederler. Arının büyüklüğüne bağlı olarak uçma de­liklerinin çapları da farklı olmaktadır. 100 adet örnek üzerinde yapılan ölçmede uçma deliği çapının 1,4-3,9 mm arasında değiştiği saptan­mıştır. Ortalama çap ise 2,9 mm olarak hesaplanmıştır. BERKEL ve DiGERLERİ (1964, s: 6), Siirt- Şırnak havalisi mazılarında delik ça­pını en az 2,2 en fazla 5,6 mm olarak saptamışlardır. BAŞ (1973, s: 96) ise uçma delikleri çaplarının 2,0-4,6 mm arasında değiştiğini belirt­mektedir.

Mazı içerisinde arının ergin hale gelip uçma deliği açabilmesi için mazının belirli bir çapa erişmesi gerekmektedir. Nitekim, bu yönde yaptığımız incelemelere göre, çapı 13,8 ının'den daha küçük iken top­lanan mazılarda kurt gelişmesine devam edemediği için ergin hale ge­çememektedir. Bu nedenle mazıların, arıların gelişebileceği bir çapa erişmeden toplanmaması gerekmektedir.

Mazılarda yaptığımız kesitlerde, henüz uçma deliği açmaya başla­yan örnekler tekrar kapatılarak gözlemlere devam edilmiştir. Bu suret­le arıların uçma deliği açma işini 2 günde tamamlayarak mazıyı terket­tikleri görülmüştür.

Mazı çapı ile aynı mazı üzerinde bulunan uçma deliği büyüklüğü arasında bir ilişki bulunup bulunmadığını ortaya koymak için Siirt­Eruh Bölgesinden toplanan 13,8 mm-30,6 mm çapları arasında 100 adet mazı ve üzerindeki uçma deliği çapları duyarlı kampasla ölçül­müştür. (~tvel: 10).

Bu değerlere göre korelasyon katsayısı (r) :

~ qx dy r = formülünden yararlanılarak hesaplanmış ve

V~ d~x ~ d~y

r = 0,449691215 olarak bulunmuştur. Burada serbestiyet derecesi n- 2 = 100 2 = 98'dir. Elde edilen bu korelasyon katsayısının önem kontrolü için Fisher ve Yates'in korelasyon değerleri cetveline başvurul­muştur (KARMAN 1971, s: 266). Fisher ve Yates'in cetvelinde % 5 ha­ta için 90 serbestiyet derecesine uyan değer r = 0,205 dir. Hesaplanan r değerinin bu kıyınetten çok büyük olması, _mazı çapı ile buna ait uç­ma deliği çapı arasında yakın bir ilişkinin bulunduğunu göstermekte­dir. Korelasyon katsayısının pozitif bir değer göstermesi, bu iki karek­terin aynı yönde değişitiğini, yani mazı çapı büyüdükçe uçma deliği ça­pının da büyüdüğünü ifade etmektedir. Diğer taraftan bu ilişkiye ait

46

Cetvel 10. Siirt - Eruh Bölgesinden toplanan mazılarda uçma deliği çapı ile mazı çapı arasındaki ilişki.

Tableau 10. Re!ation entre ıe diametre du trou de sortie et le diametre de la galle. (Les galles ont ete recoltees a Siirt- Eruh)

No. y X No. y X No. y X No. y X nun mm mm ının mm mm 111111 111nı

ı 2,8 21,4 26 3,0 19,8 sı 3,1 19,S 76 2,S 20,7 2 2,9 20,4 27 ı,9 ı8,9 S2 2,9 2l,S 77 2,8 ı7,4

3 3,8 18,9 28 3,3 22,4 S3 3,ı 2S,4 78 3,0 ı9,0

4 2,8 20,0 29 2,7 ı6,7 S4 2,9 17,2 79 2,7 18,7 s 2,8 18,1 30 2,7 13,8 ss 2,8 2S,4 80 3,4 17,9 6 2,6 17,9 31 1,9 17,2 S6 2,9 26,3 81 2,6 1S,9 7 3,2 17,3 32 1,7 14,S S7 2,8 23,6 82 2,8 2S,2 8 2,1 18,S 33 1,4 16,0 S8 2,8 19,4 83 3,0 21,8 9 2,8 18,S 34 2,7 16,4 S9 3,2 23,2 84 3,3 20,S

10 1,9 16,4 3S 2,8 21,0 60 3,4 20,S 8S 3,6 24,2

ll 3,9 21,2 36 3,S 19,7 61 3,0 18,3 86 3,1 17,S 12 3,1 21,6 37 2,9 14,8 62 3,4 23,1 87 3,0 22,1

13 3,4 18,0 38 2,4 17,S 63 3,1 24,S 88 3,0 21,9

14 3,3 18,1 39 3,0 21,S 64 3,2 17,1 89 2,9 24,7

ıs 3,0 18,7 40 2,8 19,6 6S 2,9 20,0 90 3,1 23,1

16 3,0 17,9 41 3,4 17,4 66 3,3 19,8 91 3,S 22,2

17 3,0 18,0 42 3,7 19,2 67 3,3 21,3 92 2,8 17,7

ı8 3,3 20,S 43 2,9 19,0 68 3,1 16,8 93 1,8 17,7 19 2,8 17,3 44 2,9 17,9 69 3,0 18,0 94 2,8 20,6

20 3,3 19,8 4S 3,4 30,6 70 3,3 22,0 9S 2,8 18,S

21 3,6 24,8 46 3,S 24,8 71 2,8 ı6,S 96 2,9 1S,7

22 3,4 26,S 47 3,4 28,1 72 3,0 17,0 97 2,7 18,1

23 3,2 2S,6 48 3,3 2S,4 73 3,3 22,9 98 2,8 ı9,7

24 3,3 22,3 49 3,1 19,S 74 3,0 19,8 99 2,9 18,8

2S 2,8 19,1 so 3,1 2S,S 7S 2,S ı7,0 100 2,7 16,9

Y : Uçma deliği çapı (Diametre du trou de sortie)

X : Mazı çapı (Diametre de galle)

;::EY= 291,1 :EY'= 895,21

~X = 2006,6 ~ X" = 41274,36 ~ XY = 6002,94

47'_,

regresyon doğrusu denklemi :

Y = a + bX dir.

Bu eşitliğin katsayıları :

a = 1,741106; b = 0,060794 olarak hesaplanmıştır. Bu değerler yerine konularak mazı çapı ile uçma deliği çapına ait regresyon doğru­su denklemi :

Y = 1,741106 + 0,060794 X olarak elde edilmiştir. Denklemin belir­lediği doğru, X'e çeşitli değerler vermek suretiyle Y değerleri hesapla­narak çizilmiştir (Şekil : 25).

Doğrusallık kontrolu için yapılan varyana analizi ile hesaplanan F değerinin (F = 24,86) yüksek olması, mazı çapı ile uçma deliği çapı arasında doğrusal bir ilişki bulunduğunu göstermektedir.

Laboratuvarda ergin hale gelen bireylerin 6-12 gün arasında öldük­leri saptanmıştır. Bu süre, BAŞ (1973, s: 96) tarafından 4 -13 gün ola­rak bildirilmektedir. Arıların petri kutusu içerisinde + 4°C'lik klima odasında suni olarak kışlatılması suretiyle yaşatılmalarına çalışılmışsa da, yukarıda kayıtlı süreden daha fazla yaşamaları mümkün olmamış­tır.

4.6 İklim isteği

Memleketimizele geniş bir yayılış alanına sahip olan A. (C.) gallae­tinctoriae'yı çeşitli iklim tiplerinde görmek mümkün olmaktadır. Bu böceğin iklim isteklerini tayin amacıyla çeşitli iklim taksimatlarından

yararlanılmış tır.

ERİNÇ (1962, s: 365- 6) Türkiye'nin, Step ,Karadeniz, Akdeniz ve Doğu Anadolu iklimi olmak üzere 4 makroklima tipe ayrıldığını bildir­mektedir. Bu tipleri de kendi içlerinde tali tipiere ayırmaktadır.

Mazı arısı, step ikliminin İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu sü;p iklimi; Akdeniz ikliminin, asıl Akdeniz ve Marmara iklimi; Doğu Ana­dolu jkliminin yazı kurak tali iklim tipinin hakim olduğu yerlerde bulun­maktadır. Buna karşılık Karadeniz iklimi ile Doğu Anadolu'nun her mevsim yağışlı tali iklim tipinin etkili olduğu yerlerde görülmemekte­dir.

Mazı arısının yaygın olduğu yerlerin dahil tiplerinin özelikleri, ERİNÇ ( 1962, s: 365- 6) 'in yararlanılarak aşağıda açıklanmıştır.

bulunduğu tali iklim belirttiği esaslardan

o > c

_(:,ı

'"O

::J mnı o L.

4 (:,1

"' (:,1 \..

1(:,1 3 E

(t)

o

Q_ 2 (t) U•

ıoı

(:,1

'"O

ın

E U•

:::>

14

---·__-r-- .

-~~~· ..,....,.-.,...... --_ --· Y =: 1, '141/CJG + ~ o6o 794 X

15: 16 17

M azı ~apı_ Diaırıetre de noix de gatle

Şekil : 25, Siirt - Eruh'tan elde edilen mazılarda mazı çapı ile uçma deliği arasındaki ilişki.

Fig. : 25. Relation entre le dİametre de la galle et le djametre . de trou de sortie (Les galles ont ete recoltees a Siir -Eruh).

İç Anadolu Step iklimi: Yazlar daha az sıcak (20"- 25° C), kışlar daha soğuk (0°- 3°C arasında). Yaz mevsimine ait yağış hissesi nisbe­ten daha yüksek (yıllık yağışın % lO' u ya da daha fazlası).

Asıl Akdeniz iklimi: Kar yağışı ve d_on nadir. Çok yüksek yaz sıcak­lığı. Çok şiddetli buharlaşma, düşük bulutluluk oranL

Marmara iklimi : Oldukça soğuk kışlar. Kar yağışı normal. Don da­ha sık. Nisbeten hafiflemiş yaz kuraklığı. Buharlaşma dz,ha az şiddetli. Nisbi nemlilik ve bulutluluk daha fazla.

Doğu Anadolu iklimi yazı kurak tip : Azami yağış kışın ve ilkba­harda, asgari yağış yazın.

Köppen sistemine göre ise (ERİNÇ 1962, s: 363), mazı ansı genel­likle Csak tali iklim tipinin hakim olduğu yerlerde yaygın bulunmakta­dır. Bu tali iklim tipinde kış soğuk; yıllık sıcaklık 18° C' den az, en sı­cak ay 18° C'den fazladır.

Yukarıdaki taksimata göre mazı arısının yayılış alanında ortak ka­rakter olarak yaz kuraklığı görülmektedir.

Mazı ansının bulunduğu yerlerin yıllık ortalama sıcakhğı 10,6° C (Kütahya) ile 19,1° C (Silifke) arasında değişmektedir ( Cetv.el: ll). Yıllık ortalama yağış 359,3 mm (Ankara) ve 755,9 mm (Bergama); nis­bi nem ise % 52 (Diyarbakır, Mardin) ile % 70 (Çanakkale, İstanbul) arasında değerler göstermektedir (Cetvel: 12) (ÇÖLAŞAN 1970).

Yayılış alanı içerisinde en yüksek sıcaklık + 46,2°C (Diyarbakır, 21.7.1973); en düşük sıcaklık ise -28,1 °C (Kütahya, 29.12.1948) olarak saptanmıştır. Yıllık ortalama yüksek sıcaklık 22,9°C (Manisa); yıllık

ortalama düşük sıcaklık da + 4,2 ° C (Çorum) dır. (Cetvel : 13).

Mazı arısının yayılış alanının dahil bulunduğu iklim tiplerini biraz daha açıklamak amacıyla Erinç'in yağış müessiriyet indisinden yarar­lanılmıştır. ÇEPEL (1966, s: 36) 'in Erinç'e dayanarak verdiği formül:

p Im = ---- 'dır.

Tom

Burada Lıı = Yağış müessiriyeti indisi, P = Yıllık ortalama yağış miktan mm olarak, Tom = Yıllık ortalama azami sıcaklıktır (C 0

).

Yağış müessiriyeti indisine göre iklim ve vejetasyon tipleri aşağı­daki şekilde ayrılmaktadır :

50

Cetvel ll. Mazı arısı yayılış alanına ait sıcaklık verileri. Tableau : ll. Donnces thermiques dans l'aire de repartition

d'A. (C.) gallaetinctoriae.

İstasyonlar Denizden Yıllık ort. yükseklik sıcaklık Aylık Ortalama Isı

(Stations) (Altitude) (temperature (Temperature moyennes mensuelles) moyennes amıuelles)

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 111 C"

Afyon 1034 11,2 0,3 1,5 4,8 10,4 15,1 18,9 22,0 22,1 17,4 12,2 7,1 2,5 Akhisar 93 16,1 6,2 7,3 9,4 14,4 19,7 24,3 26,8 26,4 22,2 16,7 11,8 8,1 Ankara 902 11,7 -0,1 0,9 5,0 11,1 16,0 20,0 23,2 23,3 18,4 12,9 7,7 2,5 Balıkesir 147 14,5 5,0 5,8 7,7 12,6 17,7 22,1 24,6 24,6 20,5 15,7 11,1 7,0 Bergama 45 16,1 5,8 7,1 9,2 13,3 18,2 24,4 26,6 25,5 22,7 17,2 12,9 10,1 Çanakkale 3 14,8 6,0 6,1 7,8 12,1 17,2 21,8 24,6 24,7 20,7 16,0 12,1 8,3 Çankırı 751 11,5 0,2 0,7 5,1 11,9 16,4 20,2 23,5 23,2 17,7 11,7 6,1 2,0 Çorum 798 10,9 -0,6 0,9 4,4 10,5 15,4 18,7 21,4 21,4 17,1 12,3 6,8 2,0 Diyarbakır 660 15,8 1,6 3,7 8,0 13,8 19,3 15,8 31,0 30,5 24,9 17,2 10,1 4,1 Elazığ 1105 13,0 -1,5 o ,ı 4,5 11,7 17,4 23,0 27,2 27,1 22,1 14,8 7,8 .1,3 İzmir 25 17,5 8,5 9,0 11,1 15,4 20,2 24,9 27,6 27,3 23,1 18,5 14,3 10,5 Kütahya 969 10,6 0,3 1,4 4,5 9,7 14,4 17,9 20,4 20,5 i6,2 11,8 7,2 2,7 Malatya 998 13,3 -1,1 0,7 6,1 12,7 8,0 22,7 26,7 26,9 22,1 15,2 8,1 1,6 Manisa 71 16,8 6,8 7,8 10,3 15,0 20,0 24,9 27,7 27,3 23,0 17,6 12,4 8,4 Maraş 700 16,7 4,6 5,9 10,5 14,5 19,7 24,7 28,1 28,6 25,3 18,9 13,0 6,6 Mardin 1080 16,0 2,7 3,9 7,3 13,1 19,5 25,6 29,8 29,ö 25,2 18,1 11,2 5,3 Siirt 895 15,9 2,3 4,0 7,5 13,3 19,3 25,9 30,5 30,1 25,1 17,8 10,6 4,9 Silifke 30 19,1 10,2 10,9 13,4 16,9 20,9 25,3 27,8 28,2 25,5 2! ,4 16,3 11,6 Tekirdağ 3 13,8 4,6 5,2 6,7 11,4 16,6 20,9 23,5 23,5 19,5 15,3 11,4 7,1 Uşak 919 12,3 2,0 2,7 5,3 10,6 15,6 20,0 23,3 23,7 18,7 13,1 8,2 4,1 İst. (Yeşilköy) 19 13,7 6,6 5,3 6,2 10,9 15,9 20,2 23,0 23,2 19,6 14,9 11,0 7,6

Cetvel 12. Mazı arısı yayılış alanına ait y<:ığış v,e nisbi nem ve:rileri. ''Tabl~au 12. Donnees concernant les precipitatins et l'humidite rela-

tive dans l'aire de repartition d'A. (C.) gaUaednctodae.

~~~-----

Yıllık Nisbi nem ortalama A y I ı k ortalama ya ğı ş ortalaması

İstasyoni~u· yağış (mm) (Humidite (SÜıtions) (Pn!cipitations (Pnkipitations moyennes mensue!les) relative

n1oyennes moyenne) annuelles) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII %

Afyon 466,0 45,5 45,5 49,2 45,0 65,9 45,5 24,5 8,2 24,1 29,8 34,6 48,2 63 Akhisar 617,0 109,0 88,1 67,0 47,2 39,3 14,6 4,0 3,4 10,9 41,0 74,7 117,1 65 Ankara 359,3 34,9 38,2 35,9 33,6 50,0 30,6 12,7 8,4 18,6 22,0 27,9 46,4 60 Balıkesir 602,9 90,5 82,3 60,9 46,8 40,1 24,9 9,5 6,5 15,2 45,3 77,4 103,1 68 Bergama 755,9 142,5 99,0 71,1 48,9 41,7 16,9 6,7 5,G 45,2 49,0 108,9 152,1 69 Çanakkale 626,5 96,4 78,4 66,2 38,5 29,7 24,0 10,1 7,8 23,6 52,6 84,4 114,6 70 Çankın 390,4 42,6 44,0 39,2 35,3 56,8 49,9 13,4 12,7 14,6 13,4 22,7 45,6 65 Çorum 395,0 37,3 31,7 37,3 38,6 61,4 48,0 17,5 9,8 18,5 22,6 30,4 41,9 65 Diyarbakır 481,0 75,2 68,4 59,8 70,6 42,4 7,6 0,9 0,5 3,1 28,3 55,7 68,5 52 Elazığ 427,8 43,0 49,8 53,9 66,4 53,7 15,3 3,0 1,4 6,9 34,5 54,3 45,6 53 İzmir 704,4 133,8 ı 07,1 72,3 45,4 380, 8,8 2,6 2,4 15,8 48,7 85,1 61 Kütahya 556,0 72,4 66,2 58,3 45,3 60,0 29,0 18,6 11,9 23,0 36..?\ 17,7 77,3 68 Malatya 371,2 44,3 46, l 48,1 53,1 42,1 17,1 1,9 2,0 5,9 30,2 40,3 39,9 53 Manisa 736,9 124,7 111,5 73,4 57,8 45,2 13,8 6,8 2,5 16,1 50,7 91,1 143,3 61 Maraş 693,7 135,7 127,6 96,1 62,1 31,3 7,8 0,7 0,0 5,8 37,1 66,9 121,7 57 Marelin 689,7 127,6 109,4 97,7 90,0 46,3 2,2 0,6 0,5 1,5 27,8 73,9 112,2 52 Siirt 748,9 114,0 l C8,0 J 09,1 108,0 66,5 9,3 1,4 0,5 3,7 47,6 86,6 94,2 53 Silifke 628,8 129,7 113,6 51,6 26,2. 22,3 5,9 1,2 1,4 11,6 46,1 79,3 140,0 66 Tekirdağ 575,9 65,6 56,0 51,5 43,0 37,1 35,8 19,6 8,7 29,8 55,5 82,5 90,5 74 Uşak 534,8 74,2 67,2 60,3 39,4 53,5 24,9 3,5 8,8 16,0 36,1 55,3 85,9 63 İst. (Yeşilköy) 635,3 76,9 70,1 72,5 44,5 23,2 38 5 20,3 26.4 45,5 56,5 68,0 92,9 70

CetveJ 13. M azı ansı yayılış alanma ait ekstrem ve onalama sıcaklıklar He yağış müessiriyet indisine (Erinç indisi) ait değerler.

Tableau 13. Donnes concernant le s temperatures absolues, k s moyennes de temperature et l'indice d'Erinç dans l'aire de repartition d'A. (C.) gallaetinctoriae.

Mutlak sıcaklık derecesi 3 aylı!( yağış

Yıllık ortalama Yıllık ortalama Yıllık yağış müessiriyet indisi (Temperatures absolues) yüksek sıcaklıli düşük sıcaklık mi.iessiriyet indisi(teınmuz, ağustos,

(Moyenne des (Moyennc des (Indice d'Erinç eylül) İstasyonlar En çok En az temperatures teınpera tuı·es anımel) (Indice d'Erinç

(llifaximale) Fark (Stations) (Minimal e)

(Difference) maximal es) minimales) pour 3 mois) Tarih Tarih (juillet, aoüt,

+C" (Da te) +C" (Da te) C" co co Im sep te nı bre) I,.

Afyon 37,8 14.8.1960 27,2 30.12.1948 65,0 17,3 4,3 26,9 8,1 Akhisar 44,6 23.8.1958 13,6 4.1.1942 58,2 22,6 9,3 27,3 1,7 Ankara 40,0 1.8.1954 24,9 5.1.1942 64,9 17,6 5,8 20,4 5,5 Balıkesir 43,7 22.7.1956 21,8 13.1.1954 65,5 20,3 9,1 29,6 4,2 Bergama 42,0 5.8.1972 10,0 18.1.1964 53,4 20,9 10,3 36,1 7,2 Çanakkale 38,7 22.8.1952 11,5 29.2.1929 50,2 19,5 10,2 32,1 5,7 Çankırı 41,8 1.8.1954 25,0 25.1.1950 66,8 17,9 4,9 21,8 5,5 Çorum 39,7 18.8.1962 25,6 4.1.1942 65,3 17,5 4,2 22,5 6,6 Diyarbakır 46,2 21.7.1937 24,2 2.1.1933 70,4 22,6 8,6 21,2 0,5 Elazığ 42,0 28.7.1948 22,6 30.12.1951 64,6 18,4 '7,5 23,2 1,4 İzmir 42,7 24.8.1958 8,4 9.2.1929 51,1 22,6 12,5 31,1 2,6 Kütahya 36,8 26.7.1930 28,1 29.12.1948 64,9 16,6 4,3 33,4 8,1 Malatya 41,8 21.1.1931 25,1 13.1.1929 66,9 18,5 7,9 20,0 1,2 Manisa 44,5 23.8.1951 17,5 4.1.1942 62,0 22,9 10,3 32,1 3,9 Maraş 43,4 2.8.1930 13,9 8.2.1932 57,3 22,9 10,5 30,2 0,8 Mardin 42,0 1.8.1957 12,0 1949, 1950 54,0 19,6 12,0 35,1 0,3 Siirt 42,7 19.7.1965 19,3 16.1.1950 62,0 21,2 10,5 35,3 0,6 Silifke 43,0 25.8.1958 6,3 31.1.1956 49,3 24,2 14,2 25,9 1,7 Tekirdağ 37,6 17.7.1941 13,5 3.1.1942 51,1 17,6 10,2 32,7 8,7 Uşak 39,8 22.7.1931 24,0 15.1.1929 63,8 18,4 6,1 29,0 3,9 ht. 4.8.1950 5.2.1950

İn di s

I <8

8<1 <23

23<1 <40

40<1 <55

ı>55

İklim tipi

Kurak

Yarı kurak

Yan nemli

Nemli

Çok nemli

Çöl

Step

Vejetasyon tipi

Park görünümlü kurak orman (kurak mıntı­ka onnanları)

Nemli orman (nemli mıntıka ormanları)

Çok nemli arınan (çok nemli mıntıka orman­lan)

Mazı ansı yayılış alanı için hesaplanan yıllık yağış müessiriyet indisi (Im) Cetvel 13'de görüldüğü üzere 20,0 (Malatya) - 36,1 (Bergama) arasında değişmektedir. Buna göre mazı arısı kurak ve yarı nemli ildim tiplerinde yaşamaktadır. A. (C.) gallaetinctoriae'nın yayılış alanı dışın­da kalan Trabzon'a ait yıllık yağış müessiriyet indisi 46,6; Rize'nin ise 136,4 tür. Bu değerler nemli ve çok nemli iklim tiplerini göstermektedir.

Mazının geliştiği temmuz - eylül ayları arasındaki 3 aylık devreye ait yağış müessiriyet indisieri de hesaplanmıştır. Bu amaçla belirtilen devreye ait yağış toplamı, ortalama yüksek sıcaklıkların ortalamasına bölünmüş ve sonuç 4 ile çarpılarak yağış müessiriyet indisi e1de edil­miştir (ÇEPEL 1966, s: 36~7). Cetvel 13'de de görüldüğü gibi üç aylık devreye ait yağış müessiriyet indisi Ciııı)) 0,3 (Mardin) - 13,4 (Yeşilköy) arasmda değişmektedir. Bu değerler mazı arısının, yayılış alanında tem­muz - eylül ayları arasındaki devrede kurak ve yan kurak iklim tipleri­nin hüküm sürdüğünü göstermektedir. Aynı devre için, böceğin yayılış alanı dışında kalan Trabzon'a ait yağış müessiriyet indisi 25,6; Rize'nin ise 34,0'dır. Bu değerler yarı nemli ve nemli iklim tiplerini göster­mektedir.

Mazı arısının iklim isteklerini belirtmek için CHARARAS ( 1962, · s: 40- 2)'ın Walter'e dayanarak esaslarını verdiği iklim diyagramından da yararlanılmışt1r. Diyagramın çiziminde 20 mm yağış taksimatma 10° C sıcaklık taksimatı isabet edecek şekilde aylık ortalama yağış ve sıcaklık verileri işaretlenerek 2 eğri elde edilmektedir. Yağış eğrisinin sıcaklık eğrisinin altmda kaldığı devre kurak periyodu ifade etmektedir. Diyagramlar bölge iklimi hakkında iyi bir fikir vermektedirler. Bu amaçla böceğin yayılış alanı içerisinde kalan Güneydoğu Anadolu Böl­gesi ile Siirt, Diyarbakır, Manisa, Çanakkale ve Çankırı'ya ait iklim di­yagramları çizilmiştir (Şekil: 26; 27, 28, 29, 30, 31).

Diyagramlar incelendiğinde mazı arısının yaygın olduğu yerlerde 4- 5 aylık yaz kuraklığmın hüküm sürdüğü görülmektedir. Mazı, bu kurak devrenin haziran - ağustos ayları içerisinde oluşmaktadır.

54

o c 30

20

10

Şekil : 26. Güneydoğu Anadolu'nun iklim diyagramı. Fig. : 26. Diagramme clirnatique de l'Anatolie du sud-est.

mm 110

100

90

80

70

60

50

40

30

20

ı o

55

20

10

56

~T'IT' 1 !

i! ı !

Kurak devre_ Periade aride

1 .~· ıWV

,~· ı ı: . . ~

I II III IV V

Aylar_ M o ls

Şekil : 27. Siirt'in iklim diyagramı. Fig. : 27. Diagramme climatique de Siirt.

nırrı

t 110

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

~o

30

20

10

·~.

~-f\urak devre_ Pııriode aridcz ,...,__ ________ ___,

ı ı

ı

:-:-:----.

OL-----------~~--~==~~~~~~~ III IV V VI VII Vni IX X XI XII I Il

Aylar~ M ois

Şekil : 28. Diyarbakır'ın iklim diyagramı.

Fig. : 28. Diagramme climatique de Diyarbakır.

mm eo 70

60

50

40

20

10

·~ ı ll ı\

1'1 ll!\ ! ı ı i 1 i ı\

i ''ı'ııı\ ' 11 i if,\ 1 /lll: rj:\ 1 1, 1/1

1 J\ ' ll' /1 i! i'\

1 lı ı i lı ı· 0 1

. /'1 ı'JI: 1

1 1 ~ Kurak devre_ Per iode Ari de 1

3CO l ! i ·i1

1J' ·ıılılh ı ~ ı' 1 ''lı 1 1 lı; ı . ''·ı .,~ı A·~· l, 1·1 : 11 ı'ı ·1 ,:iııı~,, ! / .......... _ .. ::.···: ... ~ : r 'ı ·rı,,~, ııı·v:.·:···. · ..... 'il

20 !il! 1 !lll,,,· ıll/iı1 rııiJJi\> ... ;_ · ... !·.: ·.- .... : ... ::_... ..:~'ı.

mm rı so

t 140

130

120

11 o

100

90

80

70

50

40

30 1/ı: ı 1 rlı/lı 1 ,::ıı.7 :\\_.·_:,.:·. ·.·.· : .·. · ı ~1111 ı 1 : l·: :ııııv

1 · ··••.· -: .• ı ~ 1

10 jJfıiJ ıli; Iri}/ ı ·.·:.·::._.:· ... :. ·.·· . : ·~ll/! 20

L·ııır ı .· ... ·.:.. , ~ ..

. ...L--· 1 ·z..::_:_:_.-.·: .· .. ·;·· . : 10 ı ""'·'. ... ı ı -~ ı 1 • ı o

I ll Ili IV V VI VII VIII IX X XI XII

Aylar_Mois

Şekil : 29. Manisa'nın iklim diyagramı. Fig. : 29. Diagramme climatique de Manisa.

58

o c 30

Kurak devnLPeriod<ı aride

10

mm t120

110

ıoo

90

so

70

60

50

40

30

20

ı o

0~---I~I--I~IT--~IV~~V~~VI~~V~II-vVll~l--or~xc-)xoı--XM.Jll_ Aylar_Mois

Şekil : 30. Çanakkale'nin iklim diyagramı.

Fig. : 30. Diagnm1me climatique de Çanakkale.

59

Kurak devrrı_Periode ;ıride

20

10

II III IV V VII VIII IX X XI XII

Ay!ar_Mois

Şekil : 31. Çankırı'nın iklim diyagramı.

Fig. : 31. Diagramme climatique de Çankırı.

60

mm 60

50

40

30

20

10

4.7 Konukçu bitkiye etkisi

KlEFFER {1887- 1901, s: 184), bazı mazı arılarının konukçu bit­ki için zararlı olduğunu belirtmektedir. Yazara göre örneğin, 1885 yılın­da Lorraine' de Q. pednnculata üzerinde çok sayıda Cynips corticalis galinin oluşması sonucu meşelerde zayıflama görülmüştür. Fakat bu tahribat konukçu bitki için öldürücü olmamıştır.

A. (C.) gallaetinctoriae yumurtalarını tomurcuklara bırakmaktadır. Burada meydana gelen mazının, tomurcuğun cj_eformasyonuna ve do:a­yısıyle sürgün kaybına sebep olacağı bir gerçektir. Bu durum konukçu ağaç için bir zarar unsuru olarak düşünü!ebilirse de çeşitli nedenlerle korunan mazı meşelerinin lS- 20 m boy ve lSO cm çapa erişebildikleri görülmektedir. Bu bakımdan mazı arısının boy ve çap artımın2 önemli ölçüde engel olmadığı söylenebilir. Diğer yönden mazı ürünü bir ihraç maddesi olduğundan büyük bir ekonomik değere sahip bu!unmukta ve bu nedenle mazı arısının zararından çok yararı söz konusu olmz:ktadır.

Mazı meşelerinin bodurlaşmasında arının etkisinden çok bu yöre­lerdeki olumsuz müdahaleler ve hayvan otlatmaları rol oynamakt2dır. Nitekim mezarlık, ziyaret yeri gibi mahallerde bulunan mazı meşeleri normal gelişmelerini göstermektedirler. Ayrıca çalışmalarımız sırasında mazı arısının etkisi sonucu fizyolojik bakımdan zayıf düşen ya da ölen konukçu ağaca rastlanılmadığı gibi ilgililerin de bu yönden şikayetleri olmamıştır.

4.8 Parazideri

Mazı ansının parazitleri, yararlı olan bu böceğin populasyonunu azaltıcı bir rol oynamaktadırlar. Ayrıca henüz gelişmekte bulunan ma­zıdaki kurtlara arız olan parazitler bunları öldürerek faaliyetlerini dur­durduğundan mazının küçük kalmasına da sebep olmaktadır.

Parazitlerin etkilerini belirlemek amacıyla toplama sırasında ağaç üzerinde unutulmuş eski mazılar incelenmiştir. Alaşehir Bölgesi- Hor­zum Alayaka Köyü yöresindeki (700 m) Quercus infectoria'lar üzerinde 1968 yılında meydana gelmiş 316 adet mazı, 1969 yılında tÔplanarak mazı arısının uçma deliği olanlar ile parazitleşme sonucu arı çıkmayan­lar ayrılmıştır. Yapilan bu tespit sonucunda 316 adet mazıdan 62 adedi­nin (% 19,6) parazideşmiş olduğu ve bu yüzden mazı arısının uçma deliği bulunmadığı görülmüştür. Geri kalan 2S4 adet (% 80,4} mazıyr ise arıların terkettiği anlaşılmıştır. Bu dunıma göre 1968 yılında belir­tilen yörede parazitleşme yüzdesi yaklaşık olarak % 20 dolayında G>lmuş­tur. Parazitleşme oranının bölgeler ve yıllar bakımından büyük değişik­likler göstermesi doğal olacaktır. Bu nedenle yukarıda verilen parazit­leşme oranı saptanan yıl ve yöre için geçerli bulunmaktadır.

e ı

Yaptığımız araştırmalar sonunda A. (C.) gallaetinctoriae'nın para­zİtlerinden Türkiye'de Orınyrus tubulosus (Bayer de Fonscolombe), Perissocentrus sp. (?) ve Tetrastichus sp.'nin bulunduğu saptanmıştır.

Bunlar içerisinde en çok yaygın ve etkili olanı O. tubulosus'tur.

4.8.1 Ormyrus tubulosus (Bayer de Fonscolombe)

Hymenoptera takımının Ormyıidae familyası içerisinde yer alan bu böceğin uzunluğu 2- 5 mm arasında değişmektedir. İri kırmızı petek gözlere sahip olan O. tubulosus'un vücudu madeni yeşil renktedir. Tibia ve tarsus sarı kahve rengi, hacaldarın diğer parçalatı da vücudun ren­gindedir. Başın eni uzunluğundan fazladır. Arka kalça, ön kalçadan daha büyüktür. Tergitleri çok belirgin ve kanatlan az damarlıdır. Abclameni konik biçirnde uzamış olup yumurta koyma borusu kısadır (Şekil: 32).

Şekil : 32. Ormynıs tubulosus (Bayer de Fonscolombe). _( x 25) Fig. : 32. Ormyrus tubulosu.s (Bayer de Fonscolombe). (X 25)

Araştırmalarımızda O. tubulosus erginleri Siirt- Eruh, Diyarbakır-Mazıdağı ve Manisa- Alaşehir Bölgelerindeki Q. infectoria üzerinde m ey~ dana gelen mazılardan elde edilmiştir. Erginlerin mazıyı terketmesi mazı arısı ile aynı devreye rastlamaktadır. Diyarbakır-Mazıdağı Bölgesi Me­şeli Köyünden (1000 m) 20.8.1968 tarihinde toplanılan mazılardan labo­ratuvarda 4 - 14.9.1968 tarihleri arasında bu parazitin erginleri çıkmış~ tır. Alaşehir Bölgesi Astepe yöresinde (700 m) 10.10.1970 tarihinde ma­:z;ıyı terkeden A. (C.) gallaetinctoriae erginleri He birlikte O. tubulosus'­un da çıktığı görülmüştür.

Bu parazitİn erginleri genellikle normal büyüklüğüne yaklaşmış olan mazılardan çıkmaktadır. Burada O. tubulosus'un yumurtalarını son derHerini değiştirmiş olgun kurtlar ile krizalit ve erginlere bıraktığı sonucuna varılmaktadır. Aksi halde A. (C.) gallaetinctoriae'nın daha ön­ce. ölmesiyle mazmm gelişmesi duracaktı. KlEFFER 0887 - 190i, s: 219) Ormyrus türlerini kurt, krizalit ve erginlere arız olan bir ektopa­razit olarak göstermektedir.

62

AraştırmalarımiZ sırasında bu parazit tarafından bir mazıya konu­lan yumurta sayısının 1 adedi geçmediği saptanmıştır. Bu nedenle bir mazıdan 1 den fazla ergin çıkmamaktadır.

4.8.2. Perissocentnıs sp. ( ?)

Torymidae familyasından (Hymenoptera) olan bu parazitİn vücudu koyu parlak esmer, tibia, tarsus ve yumurta koyma borusu ise açık sarı renktedir. Arka kalçası diğerlerine nazaran iridir. Yumurta koyma bo­rusu uzundur.

Erginleri Diyarbakır- Mazıdağı Bölgesi Meşeli Köyü (1000 m) yöre­sinden 20.8.1968 tarihinde toplanmış olan mazılardan laboratuvarda !9.9.1968 tarihinde elde edilmiştir.

Perissocentnıs sp. erginleri de O. tuhulosus'unki gibi normal bü­yüklüklerine yaklaşmış mazılardan çıkmaktadır. Bu bakımdan Peıisso­centrus sp.'nin de kurt, krizalit hatta erginlere arız olması söz konu­sudur.

4.8.2 Tetrastichus sp.

Eulophidae familyasından (Hymenoptera) olan bu böceğin ergin­leri Eruh ve Mazıdağı Bölgelerinden 20.8.1968 günü toplandığımız ma­zılardan laboratuvarda 19.9.1968 tarihinde çıkmıştır. Tetrastichus sp. de keza normal büyüklüğüne yaklaşmış mazılardan elde edilmiştir. Sayısı oldukÇa azdı.

4.9 Yırtıcıları (Predatörler)

Mazı arısının kurt, krizalit ve erginlerini yemek suretiyle zararlı olan predatörler arasında kuşlar ve karıncalar görülmektedir.

Kuşlardan ağaçkaleanlar (Picidae) · henüz mazı içerisinde bulunan böceği, mazıyı oyarak yemektedirler. Ağaçkakan tahribatı daha çok ye­şil mazılarda görülmektedir. Bu devredeki mazılar iyice sertleşmediğin­den ağaçkakan tarafından oyulabilmektedir. Diğer taraftan yeşil mazı­lardaki kurtların olgunlaşmış olması da bu gibi mazılarm ağaçkaleanlar tarafından tercih edilmesi için bir neden olmaktadır. Ancak ağaçkakan tahribatının oranı pek yüksek değildir (Şekil: 33).

Kuşlardan serçegillerin (Fringillidae) öne.mli ölçüde zararı söz ko­nusudur. Mazı ürününün çoğaltılması olanaklarını araştırmak amacıyla ormanda kafes ve çardakiara konulan mazılardan toplu olarak çıkan arılar serçelerin saldırısına uğramıştır. Arılar ağır haraketli oldukların­dan ve hemen uçamadıklarından kendilerini serçelerden koruyamamak­tadırlar. Bu dunım gözönünde tutularak bekçiler tarafından gerekli ted­birler alınmış ve serçe zararı önlenmiştir.

63

Şekil : 33. Ağaçkakan tahribatı. (x 4) Fig. : 33. Destruction par le Pic. (X 4)

Bu nedenledir ki, özellikle toplu olarak mazı kurutulan yerlerde serçe zararı mutlaka dikkate alınmalıdır. Bu kuşların mazı için herhangi bir zararı olmadığından, üreticilerin önleyici tedbir almakta gereken titizliği gösterınemeleri söz konusu olabilir. Ancak, serçegillerin maz~ arısı populasyonunu hiç de küçümsenıneyecek ölçüde etkileyeceğini yukarıda belirtilen çalışmamız göstermiş bulunmaktadır.

Bir diğer predatör de karıncalardır. 1970 yılının eylül ve ekim ay­larında Alaşehir Bölgesinde yaptığımız araştırmalar sırasında bunların da mazılardan toplu olarak çıkan arıları kolaylıkla yakalayıp yuvalarına taşıdıkları saptanmıştır.

4.10 Mazıya yerleşen böcekler

Mazı incelendiğinde buna A. (C·) gallaetinctoriae' dan başka böcek­lerin de yerleştiği görülmektedir. Bunları yalancı mazı böcekleri, mazı üzerinde mazı yapan böcekler ve diğer böcekler olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Ancak belirtilen bu üç grup böceğin mazıya' geliş nedenleri arasında ayrılıklar bulunmaktadır. Yalancı mazı böcek­leri, kendileri mazı oluşumuna sebep olmadıkları halde gelişmelerini' ancak mazı arılarının yaptığı galler içerisinde tamamlayabilmektedirler. Mazı üzerinde mazı yapan böcekler konukçu olarak A. (C.) gallaetin-. ctoıiae'nın oluşturduğu mazıdan yararlanmaktadırlar. Soı;ıuncu grupta bulunan böcekler de arıların çıkış deliklerinden yararlanarak mazıya sı-· ğınmak ya da yuva yapmak amacıyla gelmektedirler.

64

4.10.1 Yalancı mazı böcekleri

Bu böcekler mazı yapmamakta, fakat gelişmelerini mazı arılarının meydana getirdiği mazılar içerisinde tamamlamaktadırlar. Yalancı mazı böceklerinin genellikle A. (C.) gallaetinctoriae'ye zararlı olmadıkları gö­rülmüştür. Bunların çoğunluğu Cynipidae familyesina dahil bulunmak­ta ve «yalancı mazı anları» olarak adlandırılmaktadır.

KlEFFER (1881 - 1901, s: 211), Cynipidae familyasına bağlı yalancı mazı böceklerini Synergus, Sapholytus, Ceroptres ve Periclistus alınale üzere dört cins içerisinde toplamaktadır. Bunlardan ilk üçü meşede, so­nuncusu ise gül!erde oluşan mazılzırda yaşamaktadırlar.

f~raştırmalarımız sırasında A. (C.) gaiiaetinctoriae'nın oluşturduğu mazılarda, yalancı mazı böceklerinden Synergus gallaepomiformis Bayer de Fonscolombe, Synergus umbraculus Olivier ile Phtoroblastis cinsine ait bir kelebeğin bulunduğunu saptamış bulunuyoruz.

4.10.1.1 Synergus gallaepomiformis Bayer de Fonscolombe

Cynipidı:::e familyasma giren bu yalancı mazı arısının erkeği 1,2-2,4 mm; dişisi ise 1,3-2,6 mm uzunluktadır. Kanatları normal şekilde ge­lişmiş olup radyal hücre kapalıdır. 2 ve 3'üncü karın halkaları birleşe­rek bütün abclameni kaplayacak biçimde genişlemiştir. İkinci karın halkasındaki noktalar belirgin değildir. İplik şeklinde olan anteni dişi­de 14, erkekte 15 parçalıdır. Erkeğin anteninin üçüncü parçasının orta kısmında hafif bir girinti bulmakta ve dördüncü parça ile olan ek yeri­ne doğru bir şişkinlik görülmektedir. Antenin ikinci parçasının boyu eninden biraz daha fazladır. Vücudunun büyük bir bölümü siyah renk­tedir. Baş, anten ve hacakları kırmızımtrak esmer, abdarneni de koyu pas kırmızısı renktedir ( Şekıil: 34).

Şekil : 34. Synergus gallaepomiformis Boyer de Fonscolombe. ( x 25) Fig. : 34 Synergus gallaepomiformis Boyer de Fonscolombe. (X 25)

EADY ve QUINLAN (1963, s: 30)'a göre, bu yalancı mazı arısı baş­ta Biorhiza pallida Olivier olmak üzere Andricus curvator Hartig, al. bopunctatus Schlechtendal, solitarius Boyer de Fonscolombe, quer­cusranıuli Linnaeus, quadriliııeatus Hartig, senıinationis Giraud,

65

callidoma Hartig, ostreus Hartig, koliari Hartig, Neuroterus quercusbac­canım Linnaeus, tricolor Hartig ve Trigonaspis megaptera Panzer'in meydana getirdiği mazılarda bulunmaktadır. Bunlara ek olarak SCHIMITSCHEK (1944, s: 305) ise bu böceğin Cynips insana, Andricus quercus radisis, glandulea, foecundatrix, nudus, Diplolepis quercus folli, Dryocosmus gallae-ramulorum, Cynips glutinosa, coriaria ve quercus tozae mazılarına yerleştiğini, coğrafi yayılış alanının da İngiltere, İsveç, Almanya, İtalya Fransa ve Cezayir olduğunu bildirmektedir. Aynı yazar S. gallaepomiformis'i Dursunbey'in güneyindeki Alaçam Bölgesinde Cynips insana Westw. mazılarından elde ettiğini bildirmektedir.

Araştırmalarımiz sırasında bu böceğin seksual generasyonuna ait dişi erginleri Güneydoğu ve Batı Anadolu' dan toplanan A. (C.) gallaetiııc­toriae'nın oluşturduğu mazılardan elde edilmiştir. Bu duruma göre aga­mik fertler yumurtalarını A. (C.) gallaetinctoria'nın mazılarına bırak­makta bunlardan da seksual bireyler çıkmaktadır. Araştırmalarımızda

A. (C.) gallaetinctoriae mazılarından bu yalancı mazı arısının yalnız seksual bireyleri elde edilmiştir.

S. gallaepomiformis tarafından bir mazıya konulan yumurta sayısı oldukça fazladır. Nitekim araştırmalarımızda bir mazıdan 8 adede ka­dar ergin elde edilmiŞtir. Mazılarda yapılan kesitlerde kurt odacıkları­nın dış mazı içerisinde oldukları görülmüştür. Her kurt odacığında yal­nız bir kurt bulunmakta ve kurt odacıkları birbiriyle karışmamaktadır (Şekil: 35).

66

Şekil : 35. Syııergus gallaepomiformis Boyer de Fonscolombe'nin kurt odacıkları. ( x 4)

Fig.: 35. Chambres larvaires de Synergus gallaepomiformis. (X 4)

Adı geçen yalancı mazı arısı A. (C.) gallaetinctoriae'nın gelişmesine engel olmamaktadır. Zira aynı mc:ızıdan her iki böceğin erginleri de elde edilmiştir.

S. gallaepomifonnis mazıyı eylül ayında terketmektedir. Uçma de­likleri mazının belirli bir yerinde görülmeyip çeşitli yerlerine dağılmış durumdadır.

4.10.1.2 Synergus umbraculus Olivier

Erkeği 2-3,5 mm, dişisi 2-2,5 mm uzunlukta olan bu böceğin iplik biçimindeki anteni, bir önceki türde olduğu gibi dişide 14, erkekte 15 par­çalıdır. Antenin ikinci parçasının boyu eninden biraz fazladır. Erkeğin anteninin üçüncü parçasında, S. gallaepomifonnis' e göre daha belirgin bir şişkinlik bulunmaktadır. Abdomenin ikinci parçası sık noktalıdır. Ab­domeni pas kırmızısı, anteni kahverengindedir (Şekll: 36 ve 37).

Şekil : 36. Synergus umbraculus Olivier (X 16). Fig. : 36. Synergus umhraculus Olivier (X 16).

Şekil Fig.

37. Synergus umbraculus (X 110). 37. Synergus umbraculus (X 110).

67.

EADY ve emiNLAN ( 1963' s : 24)! a göre bu yalancı mazı arısının agamik formuna ait dişiler Andricus koliari Hartig'in meydana getirdiği mazılardan çıkmaktadır. KlEFFER (1887 -1901, s: 340) ise bu böceğin, Andricus clementinae, fecundatrix, lucidus, Mayri, Cynips amblycera, ar­gentea, caliciformis, calicis, caput medusae, conglomerata, coriaria, glutinosa, glutinosa var. coronata, hungarica, kollari, lignicola, Mayri, polycera ve tinctoria mazılarından elde edildiğini ve İngiltere, Portekiz, İspanya, Fransa, İtalya, Sicilya, Avusturya, Macaristan ve Cezayir'de bu­lunduğunu bildirmektedir.

Çalışmalarımız sırasında bu böceğin seksual formuna ait erkek ve dişileri Siirt- Enıh, Diyarbakır - Mazıdağı ve Manisa- Alaşehir' den topla­dığımız mazılardan elde edilmiştir. Bu duruma göre S. umbraculus'un agamik formuna ait dişiler yumurtalarını A. (C.) gallaetinctoriae'nın mey­dana getirdiği mazılara bırakmaktadır. Buradan çıkan seksnal bireylerin çiftleştikten sonra diğer mazılara yumurtladıkları anlaşılmaktadır.

S. umhraculus'un ergin hale gelerek mazıyı terketmesi 1968-1969 yıllarında yaptığımız gözlemlere göre eylül ayı içerisinde olmakta ve bir mazıdan çıkan ergin sayısı 1-4 arasında değişmektedir.

S. umhraculus daA. (C.) gallaetinctoriae'nın gelişmesine engel olma­maktadır. Ancak hem bu böceğin, hem de S. gallaepomiformis'in kurtla­nnın mazı içerisinele beslenmek amacıyla yaptıkları tahribat bir zarar un­sunı olarak düşünülebilir.

4.10.1.3 Diğer yalancı mazı höcekleri

Araştırma çalışmalarımızı yürüttüğümüz devre içerisinele ance:k yu­karıda sözedilen iki yalancı mazı arısı türünün A. (C.) gallaetinctoriae'­nın meydana getirdiği mazılara arız olduğu saptanmıştır. Bunlardan baş­ka Synergus reinhardi Mayr, melanopus Hartig, vulgaris Hartig, haynea­nus Hartig, palHdipenn~s Mayr'in deA. (C.) gallaetinctoriae'nın oluştur­duğu mazıya yerleştiği bildirilmektedir (KIEFFER 1887- 1901, s: 214-5,

343, 347; MANI 1964, s: 236 -7). KIEFFER'e göre Synergus ınelanopus Hartig ile S. vulgaris Hartig mazı arısnın kurt odacığına yerleşmektc ve A. (C.) gallaetinotoriae'nın ölümüne neden olmaktadır. KlEFFER (1887-190L s: 217) S. hayneanus, melanopus, reinhardi ve vulgaris'in kışı kurt devresinde mazı içerisinde geçirdiğini, erginlerin sonraki yılın ilkbahar ve yaz aylarında çıktığını bildirmektedir.

4.10.1.4 Yalancı mazı kelebekleri

Mazıya bazı kelebek türleri de yerleşebilmektedir. 19.7.1969 tarihin­ele Alaşehir bölgesine bağlı Horzum Alayaka Köyünden ( 430 m, bakı: S) toplaclığımız mazılardan laboratuvarda 9.8.1969 tarihinde Phtoroblastis (Lepidoptera: Tortricidae) cinsine ait erginler elde edilmiştir.

4.10.2 Mazı üzerinde mazı yapan böcekler

Çok ender durumlarda mazı arısının meydana getirdiği mazı üzerin­de ikinci bir mazı oluşabilmektedir. Nitekim, Alaşehir Bölgesi Horzum Alay;:,kz( Köyünde (700 m) çapı 21 mm olan mazı üzerinde, çapı 10,7 mm olan ikinci bir mazının meydana geldiği görülmüştür (Şekil: 38).

Şekil 38. Üst üste oluşmuş iki mazı: a-A. (C·) gallaetinctoriae mazısı, b Etmeni bilinmeyen mazı (X 4,6)

Fig. 38. Deux gal!es superposees : a- Galle d'A. (C.) gallaetinc-toriae, b- Galle d'origine inonnue. (X 4,6)

Sözü edilen bu durumun ikiz mazı yapısındEn ayrıcalığı bulunmak­tadır. İkiz mazılar ortak bir sap kısmı ile aynı tomurcuğa bağlı oldukları halde, söz konusu olan bu örnekte ikinci mazı tarnurcuk ile bağlantısı ol­madan A. (C.) gallaetinctoriae mazısının yan kısmında oluşmuştur. Üze­rinde 1,9 mm çapında bir adet uçma deliği bulunmakta ve belirgin çıkın­tılar görülmemektedir. Eylül ayı içerisinde rastladığımız bu örnekteki arı mazıyı terketmiş o1 duğundan, etmenini tanımlamak mümkün olama­mıştır. Bütün çalışma süremizde bu durum yalnız bir mazı üzerinde göz­lenebilmiştir.

69

4.10.3 Diğer böcekler

Ağaç üzerinde terkedilmiş mazılara bazı böceklerin yerleştikleri gö­rülmektedir. Bu böceklerin mazıdan yararlanmaları yalnız yuva sağla­mak yönünden olmakta ve mazı arısı ile herhangi bir ilişkileri bulunma­maktadır. Bunlar arasında karıncalar, örümcekler ve binayaklılar görül­mektedir. Sayılan bu böcekler mazı arısının uçma deliğinden mazının içerisine girip çıkmaktadırlar.

70

5· MAZI

5.1 Tanımı

Milattan 5000 yıl ,öncesinden beri mazı insanlar tarafından çeşitli alanlarda kullanıldığı halde bunun oluşumu hakkındaki gerçek bilgiler 2ncak XVI. asrın ikinci yarısından sonra ortaya konulabilmiştir. KlEF­FER (1887 1901, s: 135 -7) 'in bildirdiğine göre mazı, eski tarihlerde ağacın meyvesine benzer bir ürün olarak düşünülmekteydi. Aynı yazar. Pline'nin ağacın bir yıl palamut, ertesi yıl mazı verdiği görüşünü ileri sürdüğünü, ayrıca mazı içerisinde küçük bir sinek bulunduğunu ancak bunun mazı oluşumu ile olan ilişkisini ortaya koyamaclığını belirtmekte­dir. Keza XVI. asrın ilk yarısında da konu aydınlığa kavuşmuş değildi. Mazı içerisinde bulunan böcek dikkati çekmeye başlamakla beraber bu­nun oraya nasıl geldiği bilinmiyordu. Toprakta bulunan böcek yumur­talannın, kökler vasıtasiyle yaprak ve tomurcuklara iletildiğini ileri sü­renler bulunduğu gibi, mazı oluşumu ile hurafe arasında ilişki kuranlar bile vardı. Konu ancak Malpighi'nin 1675'de yazdığı «De Gallis» adlı ya­pıtıyla aydınlığa kavuşmaya başladı. Bu bilim adamı yaptığı gözlemlere dayanarak mazı etmenlerinin Cynipidae türleri olduğunu ispatladı. Da­ha sonraki yıllarda diğer böceklerin de mazı oluşumundaki rolleri açık­lığa kavuştu.

Mazı oluşumuna sebep olan başlıca hayvansal etmenler amsında Thysanoptem, Homoptera, Coleoptera, Lepidoptera, Hymenoptera ve Diptera takımları içerisindeki bazı böcekler ile Nematod'br ve A.kar'lar yer dmzıktadır. Bunlardan başka bakteri ve virusların da mazı oluştur­dukları bilinmektedir. Mazı etmenleri içerisinde en önemli yeri Cynipidae (Mazı ·anları) familyasına bağlı bulunan böcekler almaktadır. Mazı an­ları, baştameşe türleri olmak üzere, KlEFFER (1887-1901, s: 64-75)'e göre Acer pseudoplatanus, Campanula trachelium, Centaurea scabiosa, Cichorium intyhus, Cytisus capitatus, Fagus silvatica, Genista tinctoria, Glechoma hederacea, Hieracium pilosella, Hypochoeris radicata, Lactu­ca viminalis, Lampsana communis, Nepeta cataria, Papav,er rhoeas, Pi­nus silvestris, Patentilla argentea, Pteris aquilina, Salvia officinalis, Vi­tis vinifera v.s. ye anz olmaktadır.

71

Mazılar meşe ağaçlarının kök, tomurcuk, sürgün, yaprak, erkek çi­çek, meyve ve kadehlerinde meydana gelmektedir. Ancak araştırma ko­numuz ol<:m A. (C.) gallaetinctoriae yalnız tomurcuklarda mazı oluşu­muna neden olmaktadır.

Mazı çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır

Dufour unazıyı «bitki ve bir böceğin aynı zamandaki kombine işbir­liği sonucu meydana gelen kompleks bir ürün»; Guibort ise «çekirdeği böcek olan anormal bir meyve» olarak tanımlanmaktadırlar (KIEFFER 1887-1901, s: 138). KARACA (1956, s: 13) bitkilerin çeşitli organların­da meydana gelen yumru ya da şişkinlik şeklindeki patalajik oluşumla­ra dilimizde ur, mazı, tümör denildiğini ve yabancı dillerden Türkçe'ye geçen gal sözcüğünün anlamı daha kapsamlı olarak belirlediğini kaydet­mektedir. Aynı yazar Küster'in mazıyı, «yabancı bir orgnnizma tarafın­dan husule getirilen morfozlaı·a gal denir» şeklinde tanımladığını belirt­tikten sonra gal'in geniş anlamdaki tanımını yapmaktadır: «Pz,razit ve­ya simbiyoz yaşayan bir yabancı organizmanın hasıl ettiği taharruşiyet ve oEun beslenme fizyolojisi neticesi olarak bitki vücudunda meydana getirdiği aktif şekil değişiklikleridir». BERKEL ve DiGERLERİ (1964, s: ])'ne göre, «mazı veya diğer adı ile (Cecidie) Galle yabancı bir orga­nizmanın, bitkinin yaprak, meyve, tomurcuk ve kök gibi genç ve geliş­me safhasında bulunan dokulara ynptığı tahrik tesiri neticesinde mey­cknz, gelen bir teşekkülat değişikliğidirı>.

Bn trmımlardan yararlanarak ve mazının daha böcc!_>;in yumurtası

çatbmadan önce oluşmaya başladığını da gözönünde tutarak A. (C.) gallaetinctoriae'nın meydana getirdiği mazıyı şu şekilde tanımlamak mümkündür: A. (C.) gallaetinctoriae'nın embriyo ve kurdunun meşe tomurcuklarında yaptığı etkileme sonucu meydana gelen yapısal bir de­ğişiktir (Şekil: 39).

5.2 Oluşumu

Mazının oluşumu için iki önemli hususun gerçekleşmesi gerekmek­tedir. Bunlardan birincisi konukçu bitkinin, dolayısıyle yumurtanın ko­mılduğu tomurcuğun canlı olması; ikincisi de yumurtanın konulmuş bu­lunmasıdır. Bitkinin canlı olmaması halinde mazının gelişmesi mümkün olmamaktadır. Nitekim, üzerinde henüz büyüme devresinde obn mazı­ları taşıyan dallar boğulduğunda mazının gelişmesi durmaktadır. Diğer taraftan mazı içerisindeki kurdun herhangi bir nedenle ölmesi halinde de mazı büyümemektedir. Buna kanıt olarak genç devrelerinde parazit­Jeşme sonucu içindeki kurtları ölen. mazıların küçük kaldığı gösterile­bilir. Ayrıca iğne ile tarafımızdan kurtları öldürülen mazıların da geli­şemediklerini gözlemlerimizle saptamış bulunuyoruz.

72

Şekil : 39. Fig. : 39.

Mazı ve etmeni Galle et son auteur.

Bu konuda KlEFFER (1887 -1901, s: 139) Beycrinck'e dayanarak, mazının oluşması için dokulardaki hücrelerin bölünmeye devam etmekte olmasının gerekli olduğunu ifade etmektedir. KARACA (1956, s: 19) 'da yıllık gelişmesini tamamlamış bitkilerde genellikle gnl'in meyd[!na ge­lemeyeceğini, bu nedenle büyüyen bitki ve gal arasında pozitif bir kore­lasyon olduğunu ileri sürmektedir.

Galin nasıl oluştuğu konusunda çeşitli teoriler ortaya konulmuş­tur. KlEFFER (1887 - 1S'01, s: 150-9) 'in bazı yz:zarlara dayunarak be­lirttiği başlıca teoriler aşağıda özetlenmiştir.

1) Malpighi'nin fermantasyon teorisi

M['zı arısı yumurta koyma sırasında özel bir sıvıyı da bitkiye bı­rakır. Bu sıvının bitkide yaptığı fermantasyon sonucunda gal meydana gelir. Mazı anlarının bıraktığı sıvıdan bazen zehir, bnzen de ferment olar2k söz eden Malpighi'ye göre bu sıvı, an zehirinin hayvansal doku­larda meydana getirdiği kabarıklığa benzer bir şişkinliği bitkide oluş­turmuktndır. Bu zehirin etkisi meşelerde diğer bitkilere göre dalm hızlı olmaktadır.

2) Laccıze - Duthiers veya zehir teorisi

Bu teori ile Malpighi teorisi arasında önemli bir ayrıcalık görül­memekle beraber, burada fermantasyandan söz edilmemektedir. Lacnze - Duthiers'e göre Hymenoptera takımına bağlı bütün dişi bö­ceklerin üreme organlarında zehir salgı bezleri bulunmaktadır. Böcek yumurtlama sırasında yumurta koyma kanalı yardımıyla bitkiye özel

73

zehirini de bırakmakta ve bunun etkisi sonucu gal meydana gelmek­tedir. Bu durumun, insan ve hayvan bünyesine aşı ya da zehir zerkedil­mesi yahut arı sokması ile ortaya çıkan şişkinliğin bir benzeri olduğu belirtilmektedir.

Bu teoriye göre konukçu bitki ile mazı etmeni arasında belirli bir ilişki bulunmaktadır. Aynı bir ağaç üzerinde çeşitli gallerin bulunması, bunların etmenlerinin sahip olduğu zehirin farklı olmasından ileri gel­mektedir. Nitekim, çeşitli etmenler tarafından insanda meydana gelen tümörler de ayrı görünüşte olmaktadır. Yani her zehir taşıdığı özeliğe göre gal meydana getirmektedir.

Darwin bu teoriden yararlanarak, böceğin salgıladığı zehir ile bitki özsuyunun kimyasal yapısının değişmesi sonucu gal meydana geldiğini ileri sürmüştür.

Meyer, Burmeister, Westwood ve Hartig gibi bilim adamları da bö­ceğin salgıladığı zehirin kimyasal yapısını açıklamadan Malpighi ve Lacnze - Duthiers teorilerine benzer görüşlar ileri sürmüşlerdir.

3) Reaumur yahut yaralama teorisi

Bu teoriye göre mazı arılarının yumurtalarını koyzırken bitkide meydana gelen yara g<:!l oluşumuna sebep olmaktadır. Açıbn yaranın kenarları kalıniaşarak önce burada bulunan yumurtayı kopatmakta ve meydana gelen şişkinlik yavaş yavaş irileşerek gal haline dönüşmekte­dir. Bu bakımdan m2zının oluşması için arının bitkiye zehir akıtına­sına gerek yoktur. Bitkinin özsuyu, yaralı kısma diğer organlara oranla dnha fazla gittiğinden buranın daha çok gelişmesine ve böylece de mazı oluşumuna sebep olmaktadır.

4) Larva teorisi

Bu teoriye göre gal, kurdun etkisi sonucu oluşmaktadır. Reaumur, m2zının meydana gelmesinde kurdun 3 türlü etkisinin olduğunu ileri sürmektedir. Bunlardan birincisi özsuyunun emilmesi, ikincisi ısının artırılması, sonuncusu da mekanik etkilerdir. Malpighi, Czech ve Beyerinele bunlara larvanın salgısını da eklemektedirler.

Kurt, daha embriyo devresinde bitkinin özsuyunu emıneye başlar. Böylece ıböceğin bulunduğu kısma çok miktarda özsu akımı sağ­lanmış olmaktadır. Diğer taraftan hayvanlar bitkilerden daha çok ısıya sahip olduklarından gal ortasında bulunan kurdun ısısı, çevresindeki bitki dokusunun daha hızlı gelişmesine yol açmaktadır. Keza yumurta ve kurdun yabancı bir organizma olarak bitki içerisinde bulunması ve kurdun çevredeki hücreleri yemesi gal oluşumunun diğer bir nedeni olarak kabul edilmektedir. Galin meydana gelmesinde sonuncu etken olarak kurdun salgıladığı özel bir madde ele alınmaktadır. Czech bu

74

salgıyı ferment ya da zehir olarak kabul etmemekte, cecidogene bir madde olarak nitelemektedir.

Bu teorileri eleştİren KlEFFER (1887 - 1901, s: 150-9), galin embriyonun gelişmesi ile oluşmaya başladığını ve kurdun hayat devre­since devam ettiğini belirterek galin oluşmasına sebep olan etkeni kurt­ta aramak gerektiğini ileri sürmektedir. Bu yazara göre, mazı yumurta çatlamadan önce meydana gelmeye başladığına göre bunda kurdun fiziksel bir etkisi söz konusu değildir. Yabancı bir organizmanın bitki içerisinde bulunması da gal oluşumunu gerektirmez. Nitekim, bitki içe­risinde yaşayan birçok böcek gal yapmamaktadır. Aynı şeyleri larvanın özsuyunu emınesi ya da ısısının yüksek olması için de söylemek müm­kündür. KlEFFER mazının, kurdun özel salgısının bitki dokusunda yaptığı etki sonucu meydana geldiğini kabul etmektedir.

5) Triggerson teorisi

Bu teoriye göre mazı, böceğin Malpighi borucuklannın yaptığı sal­gının bitki üzerindeki etkisi sonunda meydana gelmektedir. Triggerson, Cynipidae kurtlarının Malpighi borucuklannın büyük olduğu ve mazı­nın gelişmesine paralel olarak bunların da geliştiği noktasından hare­ket ederek teorisini ortaya koymuştur (GRASSE 1951, s: 892).

Sonuç olarak günümüzde mazının, kurdun salgısının bitki doku-sunda yaptığı etki sonunda meydana geldiği kabul edilmektediı·.

5.3 Strüktürü ve kimyasal bileşhni

5.3.1 Strüktürü

Mazı ortadan kesildiğinde içten dışa doğru beslenme tabakası, ko­ruyucu tabaka, paranşim dokusu ve epidermis olmak üzere 4 bölüm­den oluştuğu görülür. Bunlardan ilk ikisi iç mazıyı, diğer ikisi de dış mazıyı meydana getirir. Bazı entomologlar tarafından dış mazıya, mazı kabuğu da denilmektedir (KlEFFER 1887 - 1901, s: 189). Koruyucu tabaka diğer bölümlere göre daha farklı renkte olduğundan iç ve dış mazıyı kolaylıkla birbirinden ayırmak mümkün olmaktadır.

Beslenme tabakası protein, şeker, yağ, nişasta ve albumince zen­gin ince zarlı hücrelerden meydana gelmiştir. Kurt bu tabakacia bes­lenmektedir. Ortalama 20 mm- çapındaki mazılarda beslenme tabakası­mn çupı ortalama olarak 6 mm dolayındadır. Kurdun beslenmesi ilerle­dikçe beslenme tabakasının hacmi küçülmekıeclir.

Beslenme tabakasmı cevreleyen kalın zarlı sklerit hücrelerinden oluşan koruyucu tabaka çok serttir. Ortalama 20 mm çapındaki mazı­larda koruyucu tabakanın ortalama kalınlığı 0,5 mm olarak saptanmış­tır. BERKEL ve Dİ GERLERİ (1964, s: 13), bu tabakanın hücreleri içe­risinde kalsiyum oksalat kristallerinin bulunduğunu ve ayrıca parazii­lere karşı önleyici etkisinin olduğunun sanıldığını bildirmektedir.

75

Koruyucu tabaka ile epidermis arasında yer almış olan paranşim dokusu tanence zengindir. Yaptığımız ölçmeler sonunda ortalama 20 H1m çapındaki mazılarda paranşim dokusunun ortalama kalınlığının 7 mm olduğu saptanmıştır. A. (C.) gallaetinctoriae'nın meydana getirdiği mazıda paranşim dokusu iki tabakadan oluşmaktadır. İçerdeki bölüm uzun ve sık hücrelerden meydana gelen sert paranşim dokusudur. Or­talama 20 mm çapındaki mazılarda bu dokunun ortalama kalınlığı 2,5 mm olarak saptanmıştır. BAŞ (1973, s: 96) 'ın da belirttiği gibi bu taba­kanın, mazının kaidesinden geçen eksenine dik olan bölümleri karşı­lıklı olarak iki yerinden sertleşmemiş durumdadır. Ergin hale gelen böcek uçma deliğini mazının bu sertleşmeyen yerinden açmaktadır.

Sert paranşim dokusu ile epidermis arzısında süngerimsi paranşim dokusu yer almaktadır. 20 mm çapındnki mazılarda bu kısmın kalınlığı ortalama 4,5 mm olarak saptanmıştır. BERKEL ve Dİ(iERLERİ (1964, s: ll) 'ne göre paranşim hücrelerinin çepederi yuvarlak ila yarık şek­linde basit geçitleri içermektc ve hücre aralannda boşluklar da bulun­maktadır. Yine aynı yazariara göre paranşim dokusu içerisinde yer yer, koyu kahve renkte, helezoni iletken borulardan oluşan iletken boru ele­metieri bulunmaktadır. Bu iletken bonı demetleri n2azının sapından başlayarak paranşim dokusu içerisinde yer yer dağılmaktadır. KlEFFER (1887 - 1901, s: 193), epidermisin altındaki paranşim dokusu ile epider­mis arasındaki geçiş hücrelerinin klorofil ve sıvı ihtiva ettiğini bildir­mektedir. Mazının en dış bölümünde de epidermis yer almaktadır.

5.3.2 Kimyasal bileşimi

A. (C.) gallaetinctoriae'nın meydana getirdiği mınının kimyasal bileşimini KlEFFER (1887 - 1901, s: 195), Guibort'a dayanarak aşağı­daki şekilde vermektedir :

Tannik asit yahut digallik asit veya tanen (Cq HıuOu) 65 Gallik asit ( C• Hr. Oa) 2 Ellag asidi (Cı 4 Hs Ou) ve luteo- gallik asit) 2 Klorofil ve uçucu yağlar 0,7 Kompleks maddeler 2,5 Gom 2,5 A~~n 2 Lignin 10,5 Sıvı şeker, albumin, potasyum sülfat, potasyum klorür, potasyum gallat, kireç, kalsiyum oksalat, kalsiyum fosfat 1,3 Su ll~

100,0

76

BERKEL ve DiGERLERİ (1964, s: 10) de Hoppe'e dayanarak ma­zının kimyasal bileşimini aŞağıdaki şekilde göstermektedirler :

Takriben '% SO - 70 tan en ( Gallo tannin), » % 3 Gallus ve Digallus asidi, » % 2 Ellag asidi, » % 3 Glukoz, nişasta ve eterik yağlar.

KlEFFER (1887 190i, s: 195) 'e göre tannik asit eriyiği hava tc­masına terkedilirse gallik asit elde edilmektedir:

C14 Hıo O" + H"O 2C7 H5 O•

Yine aynı yazar, tannik asidin akside olması sonucunda da ellag asidi meydana geldiğini bildirmektcdir :

Cı,ı Hıo O· + O I-LO + Cı4 Ha O•

KIEFFER, ellag asidinin mazıda doğal olarak mı bulunduğu yoksa sonradan mı meydana geldiği üzerinde durulduğunu ve bunun Koclı'a dayanarak sözü edilen asidin fermantasyon sonucu, sonradan meydana geldiği görüşünün daha geçerli olacağını ifade etmektedir.

Mazının önemi, içerdiği tanenden ileri gelmektedir. Eskiden çeşitli bitkilerden elde ahinan tanenler arasında bir fark o!mndığı sanıldığ;ı halde, daha sonraları yapılan araştırmalarla orijinieri ayrı olan tanen­Ierin özelikleri arasında bazı ayrıcalıkların bulunduğu ortaya konul­muştur.

DORVAULT (1948, s: 390) tanenleri, demir tuzlarına karşı göst';;r­dikleri reaksiyona göre 3 grupta toplamaktudır :

1) Demir tuzlarını siyah maviye boyayan tancnler: Örneğin, ınazı taneni (Gallo tannin), meşe kabuğu (Quercitannik asit), sumak ve huş taneni eri.

2) Demir tuzlarını yeşile boyayan tanenler: Çuy, kahve, söğüt ka­buğu, karaağaç, çam (Pinitannik asit) tanenieri vs.

3) Yine demir tuzlarını yeşilimtrak gri renge boyz~yan tanenler: Ratanhia taneni gibi.

Aynı yazar, Wagner'in tanenieri iki gruba ayırdığını bildirmektcdir: 1) Fizyolojik tanen: Bitki yapısında doğal olarak bulunan ta­

nendir.

2) Patalajik tanen: Bir böceğin etkisi sonucu bitki dokubrında meydana gelen tanenler bu grubda yer almaktadır. Örneğin, mazı tane~ ni gibi.

Bunlardan ayrı olarak tanenler, hidrolize olabilen (Pyrogallik tZ!· nenler) ve hidrolize olmayan tanenler ( Kateşik tanenler) olmak üzere 2 gruba ayrılmaktadır. Mazı taneni birinci gruba girmektedir (BAYTOP 1970, s: 88-9).

77

Diğer taraftan HUŞ (1954, s: 62 ve 1969, s: 72-3),'a göre tanenli maddeler ısıtıldığı zaman Pyrogallol veya Pyrokatechin verme esasına göre de bir sınıflandırma yapılmaktadır. Aynı yazar, tanenli maddeleri belirten iki karekteristik ayıraç olduğunu bildirmektedir. Bunlardan birincisi tutkal ve jelatin çözeltileri olup tanenli maddeler tarafından çökeltilir. İkincisi de demir tuzlarıdır. Tanenli maddeler bunlarla mavi­den siyahımsı maviye çalan bir renk verirler. Bu ayıraçlara ek olarak LANGERON (1949, s: 1366) tanenli maddelerin potasyum bilcramat ile esmer, potas ile kırmızı, metilen mavisi ile koyu mavi renge boyandı­ğını; Braemer reaktifinin, soluk san renkteki hakiki taneni çöktürdü­ğünü, % lü'luk kafein çözeltisinin tanenli maddelerle beyaz bir çöleelele meydana getirdiğini kaydetmektedir.

Yukarıdaki sınıflamalar dikkate alındığında A. (C.) gallaetinctoriae mazısında bulunan tanenin, demir tuzlarını siyaha boyayan; patalajik ve hidrolize olabilen tanen (Phyrogallik tanen) grupları içerisinde yer aldığı anlaşılmaktadır.

Eczncılıkta tanenin elde edilişi, toz haline getirilmiş mazının eter, % 90'lık alkol ve su karışımı ile 24 saat temas ettirilmesi esasına dayan­maktadır. Tanen, 1 kısım su, 2 kısım % 9ü'lık alkol ve 8 kısım gliserin­den elde edilen karışım içerisinde soğukta eriyebilmektedir. Normal ola­rak saruntrak beyaz renkte olan saf tanen hava ile temas halinde oksi­jeni absarbe ederek esmer bir renge dönüşmektedir. Isıtılması halinde 150° C'ye doğru renklenmeye başlamaleta ve 200° C'nin üzerinde ayrışa­rak pyrogallik asit meydana gelmektedir. Tanen 100° C' de kurutulursa ağırlığından % 12'den fazla kaybetmez. Ağzı iyice kapalı renkli şişeler-de saklanmaktadır (DORVAULT 1948, s : 391). ·

5.3 .3 Taııen miktan

A. (C.) gallaetiııctoriae'mn meydana getirdiği mazıda, tan;;n oranı % 70'e kadar çıkmaktadır. Ancak mazı tiplerine göre tanen oranları ay­rılık göstermektedir. En yüksek tanen miktarı çivit mazıda bulunmak­ta, bunu sırasıyle yeşil, beyaz ve kırmızı mazı ;izlemektedir. Quercus iııfrectora'dan elde edilen kavak ve kırmızı mazıda % 51,10; şark malı beyaz ve yeşil karışımında (heyaz galip) 1%'68,14; orta kalite şark ve ege karışımında % 65,50; şark malı çivitte % 69,70; şark malı açık yeşil mazıda'da % 69,50 oranında tanen bulunmaktadır (BERKEL ve Dİ{)ER­LERİ 1964, s: 10). KARACA {1956, s: 10)/nın Alpaut'a dayanarak bil­dirdiğine göre Ankara - Pamukluova' da Q. pedunculata' dan elde edilen mazılarda tanen oranı % 45,1 olarak saptanmıştır. Bu duruma göre Q. infectoria üzerinde oluşan mazılardaki tanen miktarı, Q. pedımculata'­da meydana gelen mazılardakinden daha fazladır. Esasen ticarette Q. infectorir/da oluşan mazılar daha geçerli sayılmaktadır.

78

KlEFFER (1887 · 1901, s: 195), bazı yazadarın A. (C . .) gallae­tinctori:xe m azısında tan en oranının % 801' e kadar çıkabileceğini ifade ettiklerini bildirmekte, fakat bu yazarların isimlerini vermemektedir.

Tanen miktarının tayininde çeşitli metotlar uygulanmaktad1r. BAY­TOP (1970, s : 90-1) 'a göre tanen miktarının tayininde kullanılan yön­temler, kromlu deri tozu ile adsorbsiyon, ağır metal tuzları (bakır, çinko, kurşun v.s.) ile çöktürme ve volumetrik titrasyon olmZık üzere 3 grupta toplanmaktadır. Yazar, tanen miktar tayini metotlarının uygu­lanışını aşağıdaki şekilde özetlemiştir :

Tanen miktar tayini için önce numuneden %0,3-2 oranında bir hü­lasa hazırlanır. Genellikle % 1 oranında bir hülasa uygundur. % 1 ora­nında bir hülasa hazırlamak için, 5 g kaba toz haline getirilmiş numune 300 ml su ile yarım saat kaynatılır, süzülür, bakiye üzerine 2GO ml su eklenir, yarım saat su banyosuncia tutulur, berrak olarak süzülür ve süzüntüler birleştirildikten sonra SOO ml'ye tamamlanır.

1) Deri tozu usulü

Bu yöntemde 100 ml hülasa (1 g numune) bir kapsülele kuruluğa kadar uçurulur. 100° C' de değişmez ağırlığa getirilir, tartılır; bulunan miktar 100 ml hülasada çözünmüş olan maddeleri (A) verir. Bakiye kül­leştirilir ve tartılır. Bulunan miktar (B) dir.

A-B, 100 ml hülasadaki organik madde miktan (C) 'nı verir. Bun­dan sonra hülasadan 200 ml alınır. 4 g deri tozu ile 24 saat temasta bıra­kılır, süzülür. Süzüntüden 100 ml alınır, kuruluğa kadar uçurulur ve bakiye tartıldıktan sonra külleştirilir. Elde edilen kül, bakiye miktarın­dan çıkarılır ve tanenierinden kurtanımış organik madde miktnrı (D) elde edilir. (C-D) 100 ml hülasada (1 g numune) bulunan tanen mik­tarını verir. Buradan '% tanen miktarına geçilir.

2) Bakır usulü

100 ml hülasa (1 g numune) su banyosuncia 50 ml kalıncaya dek uçurulur. Soğuduktan sonra üzerine çökelek meyd:ma gelinceye kadar % 4'lük bakır asetat çözeltisi eklcnir. Çöken bakır tannat, dr!rası alın­mış ve kül miktarı belli bir filtre kağıdında süzülür. Çökelek, bakır asetattan kurtarılıncaya kadar su ile yıkanır. 100° C' de değişmez ağır­lığa gelinceye dek kurutulur ve tartılır. Bulunan miktardan filtre kağı­dının ağırlığı çıkartılır ise bakır tannat miktarı elde edilir. Filtre ve ~ökel~k külleştirilir. Kül üzerine 2 damla dumanh nitrat asidi eklenir, kurutulur ve tekrar yakılır. Bulunan miktardan filtre kağıdının külü çıkarılınca geriye bakır oksit miktan kalır. Bu suretle elde edilen bakır oksit miktarı daha önce tespit edilmiş bakır tannat miktarından çıka-

79

rılarak 1 g numunede bulunan tanen miktarı elde edilir. Buradan da % tanen miktarı hesaplanır. Bu yöntem bazı droglarda deri tozu me­toduna göre bir::1z düşük sonuç vermektedir.

3) Volumetrik titrasyon yöntemi

Bu metod dzıha ,çok gıda maddelerinin analizinde kullanılmaktadır.

S .4 Gelişimi

Mazı, denizden yükseklik ve bakıya bağlı olarak genellikle haziran. ortası - temmuz başından sonra gelişmeye başlamaktadır. Mazı, gelişme devresinin başlangıcında mavimsi koyu yeşil (petrol ycşili) renkte olup, tic2reite çivit mazı olarak adlandırılmaktadır. Yaptığımız araştır­malara göre çivit mazı dönemi, mazı çapı ortalama olarak 15,6 ının'ye erişinceye dek devam etmektedir.

Bu çaptan sonra mazı renginin yeşil ve açık yeşil renge dönüştiiğü görülmekte ve yeşil mazı olarak adlandınlmnktadır. Yeşil mazının orta­lama çapı 19,3 mm olarak saptanmıştır. Mazı olgunlaşma devresinin sonunda beyaz, kirli beyaz ya da krem rengi alır ki bunlara ticarette be­yaz mazı denilmektedir. Yaptığımız araştırmalara göre, beyaz mazının ortzdama çapı 20,1 mm olarak saptanmıştır. Toplanması geciken mazı­lardan yağn-mra maruz kalanların rengi ise sarımsı kırmızı ila açık kır­mızı kahve rengine dönüşmektedir. Mazılar genellikle küre ya da armut biçiminde olup üzerlerinde koni ya da şerit halinde çıkıntılar bulunmak­tadır. Mazılar henüz çok küçük iken de belirgin bir durumda olan bu çıkıntılar mazının kaide kısmında azalmaktadır. Çıkıntıların yüksekliği 3 mm'ye kadar erişebilmektedir. Mazıların azami çapı, Siirt - Eruli Böl­gesinden (1300 m) topladığımız örnekler üzerinde yaptığımız ölçmeler­de 30,6 mm olarak tespit edilmiştir.

Mazının gelişme seyrini izlemek amacıyla Siirt - Eruh ve Manisa -Alaşehir Bölgesi ormanlarında araştırma çalışmaları sürdürülmüştür.

Eruh Bölgesinde denizden yüksekliği 1050 m, 1160 ın ve 1305 ın

olan yerlerde güney ve kuzey bakılardan olmak üzere 6 deneme alanı seçilmiştir. 7.7 - 23.8.1968 tarihleri arasında birer hafta ara ile 7 kez, her deneme sahasından 25 adet mazı toplanılarak çapları ölçülmüştür. Böylece bir defada toplanılan 150 adet ınazının çapları ölçüldükten son­ra aritmetik ortalama alınarak ortalama çap hesaplanmıştır (Cetvel: 14).

Toplam olarak 1050 adet ınazı ölçmesine dayanan bu değerlerin logaritınası alınarak ekseniere taşındığında, noktaların bir hat boyun­ca sıralandığı görÜlmüştür. Bu durum mazının çap gelişmesiyle zaman arasında:

80

~"'<.

Y = abx denklemi ile ifade edilebilen eğrisel yarı logaritmik bir Dişkinin bulunduğunu ortaya koymuştur. Denklemin logaritması alı-

log Y = log a + X log b bağıntısı elde edilmiştir. Burada log a = A, log b=: B ile gösterilerek denklem :

kg Y = lA + B X haline getirilmiştir. Bu regresyon denkleminin A ve B sabitelerinin hesabı aşağıdaki şekilde yapılmıştır:

::?; X . log Y- ( 2 X) (~log Y)/n B = -----------

2 X"- ( 2 X)" / n

31, 43131 - 28 . 7,15830 1 7

140 - 28"/7 = 0,09993

A = log Y- B X = 1,02261- 0,09993 . 4 = 0,62289

14. Siirt - Eruh Bölgesinde mazının gelişmesi. Cetvel Tableau 14. Developpement de galle dans le District d'Eruh (Siirt).

Gözlem tarihi Haftalar Ortalama mazı çapı (Date d'observaHon) (Seınaines) (Diametre moyen

de gal!e) log Y X y

m nı

7.7.1968 1 5,13 0,71012 15.7.1968 2 6,79 0,83187 22.7.1968 3 8,16 0,91169 30.7.1968 4 11,28 1,06231

7.8.1968 5 12,56 1,09899 15.8.1968 6 16,79 1,22505 23.8.1968 7 20,81 1,31827

Toplam (Totaux) 28 7,15830

-~----------

Ortalama (Moyen) 4 ~~-lı~

Bu değerler yerine konulduğunda denklem :

lcg Y = 0,62289 + 0,09993 X olmaktadır.

1,02261

-

X log Y X'

0,71012 1 1,66374 4 2,73507 9 4,24924 16 5,49495 25 7,35030 36 9,22789 49

31,43131 140

Cetvel 14'de kayıtlı değerler semi-Iogaritmik kağıda taşınmak sure­tiyle mazının Eruh Bölgesindeki gelişmesini gösteren grafik çizilmiştir. Bu grafikten yararlanarak adı geçen yörede belirli bir tarih için mazının sahip olacağı ortalama ç:ıpı kestirrnek mümkün olmaktadır (Şekil: 40).

81

E E :w

tJ "O 10

"' g .;: 8 ,v 7

.~ 6 cı 5

ı 4

E E 3

1 o

'"'"' ı,..--_.

-...... -~ ~

~

"'"" ..... ı...-

l---' p ldq lY ( 6 2 9 o 9 3

4 5

Haftalar - Les s,.maiı:ıes

Şekil : 40. Mazının Siirt - Eruh'ta gösterdiği gelişme. Fig. : 40. Developpernent des galles a Siirt - Eruh.

Aynı nitelikteki çalışmalar Batı Anadolu'da Manisa - Alaşehir Böl­gesi Horzurn Alayaka Köyü civarında da tekrarlanmıştır. Burada da denizden yüksekliği 440, 590 ve 700 m olan kuzey ve güney bakılardan olmak üzere seçilen 6 denerne sahasından 27.6 - 24.8.1969 tarihleri ara­sında birer hafta ara ile (9 hafta) ve her defasında 150 adet mazı top­lanmıştır. Mazıların çapları ölçülüp arİtınetik ortalarnası alınarak orta­Iama çap hesaplanmıştır (Cetvel: 15).

Toplam olarak 1350 adet mazı üzerinde yapılan tespitiere göre elde edilen değerlerin irdelenrnesi sonunda bu bölgede de rnazı gelişmesi ile

1\. zaman arasında Y = abx denklemiyle ifade edilebilen eğrisel yarı loga-ritmik bir bağıntının bulunduğu görülmüştür. Sabiteler hesaplanarak aşağıdaki denklem elde edilmiştir :

A

log Y = 0,84017 + 0,04769 X

Burası için de denklemin belirlediği grafik, Cetvel 15 deki değer­lerin semi-logaritmik kağıt üzerine taşınması suretiyle çizilmiştir (Şekil: 41).

5 .5 Verimi

Mazı verimi ağaçtan ağaca değişmektedir. Verim üzerinde özellikle ağaç boyu ile taç genişliğinin etkisi bulunmaktadır.

82

Cetvel 15. Tableau 15.

Gözlem tarihi (Date d'observation)

27.6.1969 4.7.1969

11.7.1969 19.7.1969 26.7.1969

1.8.1969 8.8.1969

16.8.1969 24.8.1969

Toplam (Totaux)

Ortalama (Moyen)

~ 20

"' Ol

~ı~ ~ 8 u 7 E 6

"' c:ı 5

1 4

o. nı U• 2

i"""'

Manisa - Alaşehir Bölgesinde mazının gelişmesi. Developpement de galle dans le District d' Alaşehir (Manisa).

Haftalar Ortalama mazı çapı (Semaines) (Diametre moyen

de galle) log Y X log Y x• X y

mm

1 7,30 0,86332 0,86332 1 2 9,45 0,97543 1,95086 4 3 9,67 0,98543 2,95629 9 4 10,31 1,01326 4,05304 16 5 11,99 1,07882 5,39410 25 6 13,03 1,11494 6,68964 36 7 15,42 1,18808 8,31656 49 8 16,57 1,21932 9,75456 64 9 18,58 1,26905 11,42145 81

45 9,70765 51,39982 285

5 1,07862

i

~ !..-1-' >-

le~ ~ c 8 01 O,D4 6~ X

3 4 5 6 7 9

Hattalar - Les semaines

Şekil : 41. Mazının Manisa - Alaşehir' de gösterdiği gelişme. Fig. : 41. Developpement des galles a Manisa -Alaşehir.

83-

5.5.1 Verimin ağaç boyu ile ilişkisi

M;;m veriminin ağaç boyu ile olan ilişkisini saptamak amacıyla Siirt - Eruh Bölgesinde denizden yüksekliği ortalama 1300 rn olan yer­lerden değişik boylarda seçilen 18 adet deneme ağacının (Quercus in­fectoria) boyları ölçülerek üzerlerinde bulunan mazıların tamamı sayı olarak saptanmıştır (Cetvel: 16).

Cetvel 16. Siirt - Eruh Bölgesinde mazı verimi ile ağaç boyu ve taç genişliği arasındaki ilişki.

Tableau : 16. Relation entre la production de galles, b hauteur des aı·bres et la largeur des houppiers dans le District d'Eruh (Siirt).

Ağaç boyu Taç genişliği Toplanan mazı adedi No. (Hauteur d'arbre) (:targeur du houppier) (Nombre de galles)

nı nı

ı 12 10 3C30 2 9 8 870 3 8 3,5 570 4 8 5 365 5 6,5 4 257 6 6 3,5 225 7 7 3 198 8 6 3 66 9 4 2,5 62

10 6 4 60 ll 5 3 50 12 6 2,5 38 13 5 ~-.),:ı 18 14 4 2 18 15 3,5 2,5 15 16 3,5 2 7 17 3 2 5 18 2 ı 2

Cetvel: 16' da kayıtlı ağaç boyları ile bunların üzerinden toplanan mazı miktarının logaritmaları alınarak ekseniere taşındığında elde edi­len noktaların doğru ile ifade edilebilecek bir diziliş gösterdikleri görül­müştür. Bu nedenle ağaç boyu ile mazı verimi arasında :

Y = axlı denklemi ile ifade edilebilen eğrisel tam laragitmik bir ilişkinin bulunduğu sonucuna varılmıştır. Denklemin logaritması alı­narak:

log Y = log a + b log X bağıntısı elde edilmiştir. Bu regresyon denkleminin sabiteleri: log a = -1,2149; b = 4,1951 olarak hesaplan­mıştır. Bu değerler yerine konularak:

log Y = -1,2149 + 4,1951 log X denklemi elde edilmiştir.

84

Ayrıca korelasyon katsayısı (r) :

r = 0,9523 olarak hesaplanmıştır. Korelasyon katsayısının önem kontrolu için Ficher ve Yates'in korelasyon değerleri cetvelinden yararla­mlıı-:,ışıır. Ceivelde % 5 hata için n-2 = 16 serbesüyet derecesine rastla­yan değer r = 0,468 dir. Hesaplanan r değerinin bu kıyınetten yilksek olmz~sı ağaç boyu ile mazı veriıni arasında yakın bir ilişki bulunduğwıu ortaya koyn~aktadır.

Hes::::planan log Y = -1,2149 4,1951 log X denkleminin belirle-diği ağaç boyu ile mazı verimi arasındaki ilişkiyi gösteren grafik; değer­lerin tam logaritmik kağıt üzerine taşınması suretiyle çizilmiştir (Şekil: 42).

3r--T~r-i-ı-~~~-r~;ı++--~-+-+~

~-4---1-i--1--~ı-~~~'lf~H~---~-+-+~

~ -'-' Jl--+---1-+-+-H /H-1-

~ ı-- ı---- -111---r i f ı .i

1 1 1 1 ı

1 ı g. ı 2 49+J,ı9slıobx ıo!==~=t=J:=J::-Jl=: ' 1 l+

' J:=-r:= -;E~=t--{11:ıH•=tı=i---H.s=-Li,--E~~--S:-E==ı=E;=±:t=ES ~----+--1--fı'-+--ı-r , -- -- --t 3r--r-r~rr1 rH-rrH~-+ı-+~

ır--ri ~~~~++~+4-l+--+!-+~ ,f 1 ı

1~~~~~~~~-L~~--~~~~ 1· 4 5 6 7 8910 20

Ağaç_ boyu m - Hauteur darbre m

Şekil 42. Siirt - Eruh Bölgesinde mazı verimi ile ağaç boyu ara­sındaki ilişki.

Fig. 42. Relation en tre la production de galles el la hauteur des arbres a Siirt - Eruh.

85

5.5.2 Verimin taç genişliği ile ilişkisi

Mazı verimi ile olan ilişkileri aydınlığa kavuşturmak için boylan ölçülen ağaçların taç genişlikleri de ölçülerek Cetvel 16'da gösterien değerler elde edilmiştir (Siirt - Eruh Bölgesi, ortalama 1300 m).

Yapılan irdeleme sonunda taç genişliği ile mazı verimi arasında da tam logaı·itmik eğrisel bir ilişkinin bulunduğu görülmüştür. Regresyon denkleminin katsayıları hesaplanarak yerine konulduğunda :

log Y 0,1923 + 3,2941 log X bağıntısı elde edilmiştir. Korelasyon katsayısı (r) :

r = 0,894 olarak bulunmuştur. Korelasyon katsayısının önem kont­rolu için Ficher ve Yates'in korelasyon değerleri cetvelinde ;% 5 hata için 16 serbestiyet derecesine ait r = 0,468'dir. Hesaplanan r değerinin, tablo değerinden büyük olması mazı verimi ile taç genişliği arasında ya­kın bir ilişki olduğunu göstermektedir.

Taç genişliği ile mazı verimi arasındaki ilişkiyi gösteren grafik yine verilerin tam logaritmik kağıt üzerine taşınması şekliyle çizilmiştir

(Şekil: 43). Ağaç boyu ve taç genişliğinin mazı verimi ile olan ilişkisini gösteren

eğriler ve bu bağıntıların matematiksel olarak ifade eden denklemler in­celendiğinde, ağaç boyu büyüdükçe ya da taç genişliği arttıkça üzerinde bulunan mazı miktannın da çoğalacağı sonucuna varılrnaktadır. Orman· da yumurta koymak üzere konukçu ağacı arayan dişi böceğin boylu ağacı bulma şansının fazla olması böyle bir sonucu doğurmaktadır. Bu durum gözönünde tutulduğunda, otlak hayvanlannın zararı, yemlik yap­rak ve yapraklı dal faydalanması gibi ağaç tacına yapılacak müdahale· lerin mazı verimini azaltacağı sonucu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır,

5.6 Ağaç üzerindeki dağılışı Çalışmalanmızda, mazının ağaç tacının kuzey ve güney yönleriyle

tacın üst ve alt yarı kısımlarındaki dağılışiarı incelenerek bunların kar­şılaştırmaları yapılmıştır.

5.6.1 Ağaç tacının kuzey ve g-üney yönleri itibariyle dağılışı Mazının, ağaç tacının kuzey ve güney yönlerine göre dağılışını kar­

şılaştırmak için 1968 yılı ağustos ayı içerisinde Siirt İşletmesinin Eruh Bölgesinde 22 adet Quercus infectoria üzerinde gerekli tespitler yapılmış­tır. Deneme ağaçlarının. taçlarının kuzey ve güney yönlerinde bulunan mazıların tamamı ayrı ayrı toplanarak sayılmıştır (Cetvel: 17).

Eş yapma deneme tertibine göre yürütülen bu çalışmadan elde edi­len değerlerin karşılaştırılması «İ» testi uygulamak suretiyle yapılmıştır. Burada t = 0,117 olarak hesaplanmıştır. Tablodan n-1 = 21 serbcstiyet derecesi için'% 5 sütununda t = 2,080 bulunmuştur. Hesaplanant değe­rinin, tablo değerinden küçük olması tacın kuzey ve güney yönlerinde

86

u

" u ,, N

"' -;

100 o 9 8 7

6f-- --5

4 ı--~-

3 ' --+ i

i i\ '

2 ' r-:-i 1 i

i i

10 1 1 1

i 1

1 o 1

9 T 8

i 7

6 1

1 5

4 i

3 i i

1----L-~· ' :

1

i

/ l~g ( l 1

ı 23 + 3 2 1 log o ! 1

9 ' ' a

' r 7 y 6 1 1 i

/i 1 :H 1

3 1 1 i

1

1 1 ! 2 !/ ı i

1 1

i i ı--:_ -ı~· l 1 i 1 1 ,3 '5678910 20

Taı: gc-ni~;t!ıji m - Largeur du houppier m

Şekil : 43. Siirt- Eruh Bölgesinde mazı verimi ile taç genişliği ara­sındaki ilişki.

Fig. : 43. Relation entre la production de galles et la largeur du houppier a Siirt - Eruh.

bulunan mazı miktarları arasındaki farkın önemli olmadığını göstermek­tedir. Bir diğer deyimle dişi böcek yumurta koymak üzere ağaç tacının güney ve kuzey yönlerini aynı oranda seçmektedir.

5.6.2 Ağaç tacmın üst ve alt yarı kısımlanndaki dağılışı: Mazının ağaç tacının üst ve alt yarı kısımlarındaki dağılışını ince­

lemek için yine Eruh Bölgesinde seçilen 19 adet Q. infectoria deneme ağacı üzerinde çalışmalar sürdürülmüştür. Tncın üst ve alt yarı kısım­larında bulunan mazılar ayrı ayrı toplanarak sayılmıştır (Cetvel: 18).

Elde edilen değerlerin karşılaşlırılması «t>> testi uygulamak sure­tiyle yapılmıştır. Burada t = 3,060 olarak hesaplanmıştır. Tabloda o/o 5

87

Cetvel 17. Siirt- Eruh Bölgesinde Q. infectoria taçlarının güney ve kuzey yönlerinde bulunan mazı miktarının muka­yesesİ.

Tableau 17. Comparaisan entre le nambre de galles se trouvant dans les parties sud et nord du houppier de Q. in­fectoria a Siirt - Eruh.

--~~==~------~----Tacın kuzey yönünde Tacın güney yönünde bulunan ına:ı:ı sayısı buhıı-ıan ınazı sayısı

(i'lombre de galles se (Nombre de gaHes se trouvant dans la trouvant dans la partie D=Xı-X2 D' No.

nord du houpi.er) sud du houppier)

+ 2 16 14 + 2 4 3 20 30 -10 100 4 2 8 -6 36 5 4 14 -10 100 6 4 2 + 2 4 7 o 4 -4 16 8 8 8 o o 9 20 4 +16 256

10 6 8 -2 4 11 12 18 -6 36 12 24 20 -{~ 4 16 13 8 4 + 4 16 14 2 2 o o 15 6 4 + 2 4 16 8 12 4 16 17 o 4 -4 16 18 2 6 -4 16 19 28 10 +18 324 20 36 44 -8 64 21 40 32 + 8 64 22 16 14 + 2 4

Toplam) 268 264 + 4 1112 (Totaux)

268 264 4 Ortalama 12,18 12 -- = 0,18 (Moyen) 22 22 22

~..._.-~~-~~

88

SD =v S"

n (~D)"

~D'---

S' =

Sj)=V

n

n-1

52,9177 22

D

1,54

0,18

52,9177

Cetvel : 18. Siirt - Eruh Bölgesinde Q. infectoria taçlarının üst ve alt yarı kısımlarında bulunan mazı miktannın mukayesesİ.

Table~:u : 18. Comparaisan entre le nambre de gallcs se trauvant dans les moitics suprcrieure et infcrieure de hauppier de Q.

llifectoria a Siirt - Eruh.

No.

Tacm üst yan kısınında btdunan

ınazı sayısı

(Nombre de galles se tı:ouvant dans la moitie superi.eure

du houppi.er) (x,)

w w a .... w;n= = l:arn-U--ıte

ı

2 3

4 5

6 7 8 9

10

ll 12 13

14 15 16

17 18

19

Toplam (Totaux)

Ortalama (Moyen)

2 3

13

7 8 o 8 7

15

6

19 7

18 12 44 20 6

20

216

216 11,3

19

Tacı::ı alt yan kısmında buhımm

ınazı sayım

(Nombre de gaHes ::;e trouvant dans la n1oitiC infctrieure

du houppier} (x,)

o o

ı

o 8 6

4 9 2 2 ı

o

13

18 16 4

23

109

109 5,7

19

S" = 64,0 S~= 1,83 :F t = 3,060

JIY

+ 2 4 + 3 9 +12 144 + 6 36

+ 8 64 8 64

+ 2 4 + 3 9 + 6 36 + 4 16 -1 ı

+18 324 + 7 49 + 17 289 -1 ı

+26 676 + 4 16

+ 2 4 -3 9

~~~

107 1755

107 = 5,6

19

89

hata için n-1 = 18 serbestiyet derecesine ait t değeri 2,101'dir. Hesap­lanan t değerinin, tablo değerinden büyük olması, tacın üst yarı kısmın­da bulunan ınazı miktarı ile alt yarı kısmındaki mazı miktan arasında önemli frırk bulunduğunu göstermektedir. Cetvel: 18'in incelenmesinden de anlaşılacağı gibi, ınazıların % 66,5'i tacın üst yarı kısmında, % 35,5'i de alt yarı kısmında oluşmaktadır. Mazı istihsali sırasında bu durumun gözönünde tutulmasında ya·ar bulunmaktadır.

5.7 Ürünü çoğaltına olanakları

Mazı ürününün çoğaltılmasında rol oynayan etkenierin başında kuşkusuz orman da yeter düzeyde A. (c.) gallaetinctoriae populasyonu­nun bulunması gelmektedir. M2zı oluşumu için bütün koşulların elverişli olduğu bir arınanda mazı arısımn bulunmam2sı halinde, mazı­mn meydana gelemiyeceği açıktır. Mazı istihsali bazı yerlerde çok erken yapıldığ:,mdan, top12nan mazılardaki kurtlar gelişmelerine devam ede­memekte ve dolayısıyle bunlardan anların çıkması mümkün olmamak­tadır. Nitekim Eruh Bölgesinde 30.7.1968, Alaşehir Bölgesinde de 1.8.1969 tarihlerinden önce tophinan mazıların hiç birisinden arı çıkma­dığını saptamış bulunuyoruz. Bazı yerlerde ınazılar uygun zamanda top­lanmalda beraber bu kez de arıların çıkması beklenilmeden kısa süre içerisinde mazılar ormandan çıkarılarak satılmaktadır. Bu nedenle an­ların çoğu tüccarın mağazasında ya da ihraç sırasında vapurda çıkarak arınana dönememektedir. Hatta mağazacia çıkan arıların kimyasal ya da fiziksel yollarla yok edildikleri de incelemelerimiz sırasında görül­müştür. Böylece arının arınana dönmesinin engellenmesi sonucu böcek populasyonunda bir z~zalma görülmekte, buna bağlı olarak da mazı re­koltesi düşmektedir.

Bu sakıncalann önüne geçmek için mazıları, anların çıkmasına ka­dar ağaç üzerinde bekletilmesi düşünülebilirse de bu kez geç toplanı­lan mazılann niteliklerinin ynğmur etkisiyle bozulması söz konusu olacaktır.

Arının ormana dönmesini sağlamr,k ve bunun mazı rekoltesi üze­rindeki etkisini izlemek amacıyla aşağıda belirtilen biçimde 1970 yılında bir deneme yr!pmış bulunuyoruz.

Deneme, Alaşehir Bölgesinde seçilen 4 deneme alanında gerçekleş­tirilmiştir. Deneme alanları, adı geçen bölge hudutlan içerisinde kalan Astepe yöresi (Parsel I) (700 m); Horzum Alayaka Köyü mezarlık yanı (Parsel II) (560 m); aynı köyün Tınaztepe yöresi (Parsel III) (610 m) ile yine Horzum Alayaka Köyü yakınındaki imar sahasından (Parsel IV) (910 m) seçilmiştir. IV numaralı parseldeki bütün ıneşeler 1969 yılın­da imar kesimi amacıyla tıraşlandığı için denemenin uygulanması sıra­sında alanda 1 yaşında meşe sürgünleri bulunuyordu. Bütün parseller­de hakim ağaç türü Quercus infectoria idi.

90

Mazıların korunması için I, II ve III numaralı parsellerde basit çardak yapılmış ve üzerieri yağn1ura karşı plastikle örtülmüştür (Şe­kil: 44 ve 45). IV numaralı parsele ise 100 x 50 x 25 cm boyutunda 4 c:det kafes yerleştirilmiştir. Kafesler arılarm kolaylıkla çıkabileceği 1 cm aralıklı çıtalardan yapılmıştır (Şekil: 46).

Çevreden 1970 yılı ağustos ayının ikinci yansmda toplanmış ve henüz arıların çıkmadığı 830 kg mazı deneme amacıyla satın alınmıştır.

Şekil : 44. Arıların ormana dönmekrini sağlamak için hazırlan­

mış çardak. Fig. : 44. Cabane simple construite en vue du lacher d'A. (C.)

gallaetinctoriae.

Şekil : 45. Çardağın içlen görünüşü. Fig. : 45. Vue de l'interieure de la cabane.

91

Şekil : 46. Anların arınana dönmelerini sağlamak için hazırlan­mış kafes.

Fig. : 46. Cage construite en vue du lacher d'A. (C.) gallae­tinctoriae.

Mazılz:r 4 eşit kısma bölünerek yukarıda belirtilen parsellerde hazırlan­mış c~ardak ve kafeslere yerleştirilmiştir. Mazılar deneme sahalannda Z'nbrın çıkmasının sona erdiği tarih olan 20 ekim 197G'e kadz:r bekle­tilmiştir. Her dört deneme alanında da çıkan arıların özellilde kuş sal­dınianna karşı korunmalan için bekçilerden yararhmılmıştır.

Bir yıl sonra, 15 ağustos 1971 tarihinde, çardak ve kafesler merkez kabul edilmek üzere 150 m çapındaki dairenin içinde seçilen 30 adet ve dairenin dışında ş;;,hit olar;;dc seçilen 30 adet ağaçta mazıların tamamı topbnz:rak sayılmıştır. Böylece deneme ve şahit alanlarda saptanan n1azı miktarlan karşılaştırılarak mazı ürününün çoğalma oranı ortaya konuhTcuşiur (Cetvel: 19).

Cct\·el 19. Tz~bleau : 19.

M<::~zı arısının arnıana bırakılır.z:sının etkisi. Effet du lacher d'A. (C.) gıdlaetinctoriae dans la forı~t.

Parsel No.

(Numero de parcelle)

I II

III IV

92

Deneme parsellerin­deki mazı sayısı

{Nomlıre de galle dans la parcelle

d'essaie)

740 625 285 o

Şahit sahadaki mazı sayısı

{Nombre de galle dans la place

temoigne)

355 375 145 o

Mazı artış

oranı

(Pourcentage d'augmentation

de galles) %

108,4 66,6 96,5 o

t

3,28* 2,54'" 3,17*

Cetvel 19'un incelenmesinden de anlaşılacağı gibi, IV numaralı parsel hariç olmak üzere diğerlerinde şahit alanlara göre daha fazla mz!zı meydana gelmiştir. Mazınm çoğalma omnı % 66,6-108,4 arasında değişmektedir. Deneme parsellerinde saptanan mazı miktarlarının şahit alan ile karşılaştırılmaları için «t» testi uygulanmıştır. Üç deneme alanı için hesaplanan t değerlerinin tablo değerinden büyük olm2,sı, deneme parselleri ile şahit alanlardan elde olunan m<::zı miktarları arasında önemli fark olduğunu ortaya koymaktadır.

Mazı artış oranı en çok 1 numaralı parselde meydana gelmiştiL Bu parselin çevresinde ağaçlama çalışmaları yürütüldüğü için dev;:,mlı

bekçi bulunmz,kta ve bu nedenle de hayvan otlatması olmamaktadır.

Buna karşılık köyün hemen yakınmda bulunan II numaralı parselde hayvaE otlatması yapılmaktadır. III numaralı parselde ise hayvan ot­latması II nurnaralı parsele oranla daha az olmaktadır. İmar çalışma­ları dolayısıyle korunan ve hayvan zararı olmayan IV numaralı par­selde mazı meydana gelmemiştir. Yukarıda da belirtildigi gibi bu :::lan 1969 yılında tamamen tıraşlandığından denemenin yapıldığı yılda bir yaşındaki sürgünler bulunuyordu. Çok genç sürgünlerin bulunduğu bu yeri arılarm tercih etmediği ve bu nedenle de mazı meydana gelmediği anlc:şılmaktadır. Esasen ağaç boyu ve taç genişliğinin artmz,sı ile mazı veriminin de çağalacağına ait tespitlerimiz bu görüşümüzü kanıtla­

maktadır.

Yukarıdaki denemeden elde edilen sonuca göre, toplanan mazılc!r arılar çıkıncaya kadar ormanda bekletilmesi halinde mazı rekoltesirıin önemli ölçüde artacağı anlaşılmaktadır. Esasen böcek populasyonu se­viyesinin yüksek olmasının mazı verimini üzerinde olumlu etkisinin olacağı doğal olmakla beraber bu denemeyle hem uygulama biçinıi, hem de bunun etkisi ortaya konulmuştur.

Mazıların topluca bekletilmesi ortaya bazı sorunlar çıkarmaktadır. Örneğin, fazla miktarda çıkan arılar çevrede bulunan kuş ve karınca­larm saldırısına uğramaktadırlar. Bunlara karşı koruyucu tedbirler al­mak gerekmektedir.

5.8 İstihsal zamanı ve tekniği .

Yürürlükteki yasalar yönünden mazının toplanması ve taşınması bazı kayıtlara tabi bulunmaktadır. 6831 sayılı Orman Kanununun 37. maddesi gereğince mazı toplanması için izin almak gerekmektedir. Yine aynı maddeye göre toplayanlardan para alırımamaktadır. 25.5.1957 ta­rihli Orman Genel Müdürlüğünün Tezkere Talimatının 51. maddesine göre de mazının ormandan çıkartılıp taşınması nakliye tezleeresi ile ol­maktadır.

93

Uygulamada mazının toplama tarihi, Güneydoğu Anadolu Bölgesin­de özellikle Eruh Bölge Şefliğine bağlı köylerde ihtiyar heyetleri tara­fından tayin ve ilan edilmektedir. İlandan hemen sonra köylüler toplu olarak mazı İstİhsaline başlamaktadır. Adı geçen yörede mazı toplama işinin bu şekilde disipline bağlanması yararlı olmakta ve böylecede mazı istihsalinin zamanından önce yapılmasının önüne geçilmektedir.

Genellikle diğer yerlerde köylüler mazıyı dilediği zaman toplaya­bilmeki:edirler. Daha fazla mazı elde etme hevesi ile istihsal işine erken haşlanmakta ve mazılar normal büyüklüklerini almadan toplanmakta­dır. Mınılar geı:ıellikle yerden ya da ağaca çıkılarak elle toplanmakta­dır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde boylu ağaçlardaki mazılar yöresel adı «celak» olan ucu kancalı bir sırılda toplanmaktadır (Şekil: 47).

Şekil : 47. Diyarbakır - Mazıdağı'nda «celak» la mazı toplanması. F:ig. : 47. Recolte de galles a l'aide du «celak» aDiyarbakır -

Mazıdağı.

Mazı istihsali çoğunlukla çobanlar, kadınlar ve çocuklar tarafın­dan yapılmakla beraber toplama tarihi Köy İhtiyar Heyetlerince tayin ve ilan edilen yerlerde yaşı uygun olan herkes toplama işine katılmak­tadır. İstihsalin elle ve ulaşılamayan yerlerde eelakla yapılması uygun olmaktadır. Ancak Diyarbakır - Mazıdağı Orman Bölge Şefliğine bağlı bazı köylerde ağaca çıkılarak mazı toplanması mümkün olan hallerde dahi celak kullamldığı görülmüştür. Celakla m azının alınması sırasında ağacın sürgünü de kopanldığından bu gereçten ancak ağacın ulaşıla-

94

mayan yerlerindeki mazıların koparılması gibi zorunlu hallerde ya­rarlanılmalıdır.

Mazının istihsal tekniği yanında istihsal zamanı da büyük önem taşımaktadır. İstihsalin erken yapılması büyük ölçüde servet kaybına yol açmaktadır. Örneğin, 20 mm çapına erişmeden 10 mm çapında iken mazının toplanması halinde ağırlık bakımından üründe yaklaşık olarak 8 misli; ıs mm çapında iken toplandığında ise 3 misli bir azalma olduğu hesaplanmıştır.

Diğer taraftan erken toplanan mazılarda genellikle kurt gelişmesi­ne devam ederneyerek ergin hale geçememektedir. Nitekim, yaptığımız araştırmalar sonunda 13,8 mm çapına erişmeden toplanan mazılardan arı çıkmamıştır. Bu bakımdan erken yapılan istihsal, ürün kaybı ve bö­cek populasyonunun azalması gibi iki önemli sahneayı ortaya çıkar­maktadır.

Bilindiği gibi başlangıçta çivit renkte olan mazı gelişmesi ilerledik­çe yeşil renge dönümektedir. Kurdun etkisi sona eren ve büyümesi ta­mamlanan mazılar da kirli beyaz renk almaktadır. Yağınura maruz ka­lanların da nitelikleri bozulmakta ve rengi de sarımtrak kırmızı ile açık kırmızı kahve rengi arasında değişmektedir.

Yukarıda açıklanan durumlar gözönünde tutularak istihsalin yağ­murlu devreye kalmadan mazının yeterli büyüklüğe eriştiği zaman ya­pılması gerekmektedir. Bu bakımdan mazının yeşil ya da beyaz renk aldığı devre istihsal için uygun olmaktadır. Hernekadar çivit mazıda tanen oranı daha yüksek ise de bu devrede toplanan mazılarclan genel­likle arı çıkmamaktadır. Yaptığımız tespitiere göre çivit mazıların orta­Iama çapı ıs,6 mm'clir. Buna karşılık yeşil mazıların ortalama çapı

19,3 mm, beyaz mazıların ise zo,ı mm'dir. Yeşil ve beyaz mazmın tanen oranı çivit mazıya göre dz!ha düşük olmakla beraber, bu fark son iki mazı tipinde çapın cl2ha büyük olması nedeniyle kapanmaktaclır. Bu hususlar dikkate alınarak -bütün bölgelerde mazı İstİhsalinin ağustos ayının son haftasından sonra yapılmasının amaca uygun olacağı sonu­cuna varılmıştır (Bkz. Şekil: 40 ve 41).

Toplanan mazılardan çıkacak arıların o:cmana dönmesini sağlamak için bazı önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu amaçla mazılar orman içerisinde ya da kenarında arıların çıkması sona erinceye kadar bekle­tilmelidir. Ancak bu yolla devamlı ve daha bol mazı ürünü elde etmek mümkün olacaktır. Mazıların bekletilmesi için basit çardaklardan ya da ıso x 100 x 2S cm boyutunda çıtalardan yapılmış kafeslerden yarar­lanmak mümkündür. Çardakların üzeri dallada örtiiirnek suretiyle göl­ge temin edilmeli ve kapı kısmı kuzey yönden açılarak direk güneş etkisi önlenmelidir. Yağmura karşı plastik örtülerden yararlanmak mümkündür. Mazılar, çardak içerisine yerleştirilmiş ahşap ranzalar üzerine istif kalınlığı 25 cm'yi geçmeyecek şekilele serilmelidir. Böylece

95

hem mazmın kütlenıneden kuruması, hem de çıkan arıların kolaylıkla çardağı terketmesi sağlanmış olacc.ktır.

Kafeslerin kullanılması halinde, alt ve yan kısımlarının 0,5 cm, üst kısımarının da 1 cm. aralıklı çıtalarla yapılması uygun düşmektedir. Kafcslerc konulan rnazıbr arınanda gölgelik bir yere yerleştirilmelidir. Y Z;ğmura karşı burada da plastikten yararlanrıcz~k mümkündür.

Mz:zı ürününün çoğaltılması denemesinde hem çardaklardz:n, hem de kafeslcrden yararianmış bulunuyoruz. Her iki yöntem de gerek ma­zmın kuruması, gerekse arının arınana dönmesi yönünden çok olumlu scnuç vermiş bulunmaktadır. Üretici elindeki olanaklara göre: bu yön­temlerden birisini seçebilir. Henüz uygulamaya konulmannş bulunan bu tedbirlerin ele zJmması, devz~mlı ve daha bol mazı ürünü elde etme bakır.tiından gerekli bulumnaktaclır.

5.9 Tiirkiye'de mazı bulunan yerler

Mazı ansının yayılış alamna paralel olarak memleketimizin Doğu, Güneydoğu, Akdeniz, Ege, Marmara ve Orta Anadolu Bölgelerindeki mc;:e ormanlarında mazı meydana gelmektedir.

Tarafımızdan yapılan incelemeler ile ACATAY (1943, s: 117), KA­RACA (1956, s: 90), BERKEL ve DİGERLERİ (1964, s: 22-3), TOPÇU­OCLU (1969, s : 5-6) ve BAŞ ( 1973, s : 94) 'dan y~1rarlanılarak memle­ketimizele mazı bulunan yerler Başnıüdürlük, İşletme, Ornıan Bölge Şef­Iiğ,i ve Köyler itibariyle (Cetvel: 2G) 'de gösterilmiştir. Ayrıca hudutları içerisinde m;:;zı bulunan Başmüdürlük ve İşletmeler he;ritada i~.aretlen­miştir (Şekil: 48).

Türkiye'de mazı ürünü halen en fazla Güneydoğu Anadolu Bölge­sinde Elüzığ Orman Başmüdürlüği.'ıne bağlı İşletme ve Bö!ge Şeflikle­rinden elde edilmektedir.

SOYKA.N (1969, Cetvel: 58) 'a göre, Elazığ Orman Başmüdürlüğünün ormanlık sahası 1.795.216 ha' dır. Yine aynı yazarın belirttiğine göre or­mzmlık zdan içerisinde en büyük pay meşe baltalıklarına düşmektedir (Cetvel: 21).

Gerek literatürden (BERKEL ve Dİ<GERLERİ 1964, s: 61), gerekse 1. devre amenajman plmılarıyla mahallinde yaptığımız incelemelere göre Elazığ Orman Başmüdürlüğü ormanlannda bulunan meşe türleri Quercus aegilops

1 cerris, infectoria 1 li b ani ve pubescens' dir. Q. infectoria'­

nın katılma oranı değişiktir. Elazığ Orman Başmüdürlüğü resmi rapor­Jarına göre Diyarbakır İşletmesi Midyat Bölgesi Derpo ormanlarının 3C6, 307 numaralı havzalarında Q. infectoria'nın katılma oranı % 30-40; Mazıdağı Bölgesi Kolçiya ormanının 179 numaralı havzasında % 70; Hani Bölgesi Korkulu Pınar ormanının 92 numaralı havzasında % 100; BERKEL ve DiGERLERİ (1964, s: 61)'ne göre Siirt İşletmesi Eruh Bölgesi XVII ve XVIII numaralı serilerinde ise'% 90 dolayındadır.

Cetvel: 20'nin devamı Suite de tableau 20

--------~----~------~--------~~~·~--------------~~------------=-mm-=•--• Köy Düşünceler (Region) Başmüdürlük İşletme Bölge Şeffiği Bölge (Conservation) (Exploitation)

Doğu Ana-Elazığ Siirt dolu Böl.

)) ))

)) ))

)) Diyarbakır

)) ))

))

}) ))

}) ))

}) })

}) })

(District)

Şırnak

Baykan Siirt

Mardin Mazıdağ

Dicle Hani

Hazro

Midyat Diyarbakır

(Village) (Explication)

mer, Atbaşı, Bağpınar, Görmeç, Güleçli, Günedoğmuş, İnceler, Kapanlı.

Akçayar, Akgeçit, Akyokuş, Boylu, Çel­tikyolu, Damlı, Demirkapı, Dcrinçay, Gözlücc, İkizler, İncckaya, Karaca, Tat­lıpayam, Kayahisar, Koçyiğit, Yamaçlı, Y clkıran, Pirinçll, Belençay, Çınarlı,

Daltepe, Durankaya, Kapılı, Yaylacı, Yolbaşı.

Derik Köylerinde ma­zı istihsal edilmek~

te dir.

Lice Köylerinde mazı istihsal edilmektedir.

Kulp, Silvan Köyle­rinde mazı istihsal edilmektedir.

Çüngüş, Siverek Köy­lerinde mazı istihsal edilmektedir.

Bölge Başmüdürlük

(Region) (Conservation)

Doğu Anado- Maraş

lu Böl. })

Güney Doğu })

Anadolu Böl. »

»

»

»

Adana ..... })

"' G.)

bil ))

:0 ı::ı:ı

N Mersin '8 <Ll

"Ci ~ })

<ı:

»

))

»

İşletme (Exploitation)

Göksun

"

Adıyaman

"

Antakya })

"

Koz an Osmaniye

Pozantı

Silifke

"

)}

))

Gülnar

Cetvel: 20'nin devamı Suite de tableau 20

Bölge Şefliği (District)

Elbisten Göksun

Adıyaman

Bes ni

Antalya Has sa Samandağ

Koza n

Bor

Silifke

Gökbelen

Uz~ıncaburç

Akclere

Gülnar

Çadır lı.

Köy (Village)

Gökbden, Cılbayır, Pelitpınan, Nuru, Serıir, İmambekirli, Karakaya, Balan­dız, İmamuşağı. Çatıbozkır, Dclikkaya, İmamlı, Cam­bazlı.

Işıklı, Uşakpınar, Akdere. Nurullah, Kayrak, Gazsöğüt, Şıhömer,

Libas, Bcrcket, Gökbclcn.

Düşünceler

(Explication)

Hasandağın'da mazı

bulunmaktadır.

Bölge (Region)

Başmüdürlük

(Conservation)

Elazığ

»

»

»

»

» »

»

»

>>

» ))

Cetvel 20. Tableau : 20.

İşletme (Exploitation)

Bitlis »

Elazığ

» ))

Tunceli »

»

Hakkari »

Siirt »

Türkiye'de mazı istihsal edilen yerler. Lieux de recolte de galles en Turquie.

Bölge Şefliği (District)

Van Hizan

Elftzığ

Malatya Pötürge

Tunçeli Ovacık

Kutudere

Şemdinli

Beytüşşebap

Sason Enıh

Köy (ViUage)

Akdiken, Akdoğmuş, Akmeşe, Bayıryü­zü, Bayramlı, Bilgili, Budamış, Çağba­şı, Çetinkol, Çırpılı, Çintepe, Çizmeli,

Düşünceler

(ExpUcation)

Bu Bölge içerisinde kalan Pertek İlçesin­de mazı istihsal eclil­mektedir.

Bölge (Region)

,§lı o A

Başmüdürlük

(Conservation)

Elazığ

»

»

İşletme (Exploitation)

Siirt

»

»

Cetvel: 20'nin devamı Suite de tableau 20

Bölge Şefliği Köy Düşünceler (District) (Village) (Explication)

Ertili ----~Ç~o~.l~D~a~lk~o-ı--ı-ıı--,--D~em~i~re~m--e~k-,'~E~k~ı-n-e~k-çı~ .. ----~~~----~----ler, Gedikaşar, Gelenkardeş, Görendo· ruk, Gölgelikonak, Kalender, Kavakgö-lü,Kuşdalı, Ortaklı, Oymakılıç, Payam-Iı, Sağırsu, Üzümlük, Yanılmaz, Yedi-yaprak, Yeşilören, Bağgöze, Ballıkavak, Bingöl, Bozatlı, Bozkuş, Çeltiksuyu, Çetinkaya, Çimencik, Dadaklı, Dağdö-şü, Dağyeli, Demirbogaz, Dikbogaz, Dönerdöver, Ekinyolu, Erdurdu, Eren-kaya, Gönülaldı, Gülburnu, Karadayı-

lar, Kaşıkyayla, Kavaközü, Kekliktepe, Kemerli, Kılıçkaya, Körüklükaya, Nar-lıdere, Ormanardı, Özli.ipelit, Salkım-bağlar, Taşkonak, Yelkesen, Fındık, Ak-çakuşak, Boyuncuk, Çevrimli, Damla-başı, Düğünyurdu, Güçlükonak, Kırk-

ağaç, Ormaniçi, Sağkol, Yağmurkuyusu, Yenidemir.

--------------~~ Pervari Aşağıbalcılar, Ayvalıbağ, Beğendik, Be-lenoluk, Bentiköy, Çatköy, Çavuşlu, Ço­banören, Çukurköy, Doğanköy, Dolu­salkım, Ekindüzü, Gökçekoru, Yukarı­balcılar, Iviedreseköy, Okçular Pala­mutlu, Köprüçay, Yanıkses.

--------------~~ Şırnak Aııılmış, Balveren, Boyunkaya, Çadırlı, Dağkonak, Geçitboyu, Güneyçam, Kum­çatı, Sarıdallı, Üçkiraz, Kızılsu, Alke-

Bölge (Region)

,.., (}') il) OJ)

:0 p:ı

N ·;:ı il)

'"d .!4 ~

-Başmüdürlük

(Conservation)

Mersin

))

)}

Antalya ))

>>

>>

)}

>>

))

))

>>

))

Muğla

İşletme (Exploitation)

Gülnar

>>

>>

Alanya Gündoğmuş

Akseki

>>

>>

)}

>>

)}

Manavgat Ka ş

Fethiye

Cetvel : 20'nin devamı Suite de taıbleau 20

Bölge Şefliği (·'Jistrict)

Kuskan

Aydıncık

Ovacık

Gökdere

Akseki

Geri ş

M urtiçi İ b radı

Kuyucak Ceviz li Avason

Köy (Village)

Dayıcık, Köseçobanlı, Konur, Çukur­konak, Örenpınar. Karaseki, S ele, Y eniyörük, Eskiyöriik, Yenikaş.

Delikaya, Tepe, Lapa, Korucak, Dede­lcr, Katırcılı.

Üzüm dere. Sinankoca, Kepez, Kcpezbeleni, Hoca­köyü. Güçlüköy. İbradı, Çukurviran, Ürünlü, Düzlen, Ormana, Başlar.

Kuyucak, Zılan, Salihler. Çınardibi, Susuz, Şahap, Cecelcr. A vason, Sırt, Sevinç.

---------------------- -----------------------------------------

Düşünceler

(Explication)

Ürünlü köyünün Han­yakası, Pirnus, ırmak­kenan, Seki ve Ka­rakaya mevkilerinde, Ormaııa köyünün Ü­zümcü Başlar köyü­nün Eynif mevkilerin­de mazı bulunmakta­dır,

Bölge Başmüdürlük İşletme (Region) (Coııservatioıı) (Exp!oitation)

İzmir Gördes

, İzmir » })

>:· })

}) Manisa

·uı Q) }) })

bJJ :o çq

}) })

~ bJJ

ı:ı.ı

" ))

Cetvel: 20'nin devamı Suite de tableau 20

Bölge Şefliği (District)

İzmir Urla

Kemalpaşa

Manisa

Turgutlu

Salihli

Alaşehir

Köy (ViUage)

Bozalan, Bi.iyüksümbüller, Sarınasuflar, Beydere. Kuşlardağı, Karaköy, Hacıisa!ar, Sivri­ce, Ayvacık. Hacıbıclır, Kurttutan, Delibaşlı, Emin­bey, Kemer, Kemerdamlan, Poyraz, Al­lahdiyen, Gökköy, Bahçecik, Kara­ağaç, Çamurbanyoları, Başlıoğlu, Ca­ferbç}'. Göbckli, H. Alakaya, H. Keserler, I-I. Sazclcrc, H. Embelli, H. Kurudere, Al­.kan, Azıtepe, Osmaniye, Şahyar, Koz­luca, Bahçeclcrc, Evrenli, Bahadır, Ba­clınca, Elemli, Çarıkbozdağ, Girelli, Dağhacıyusuf, Çarıkkaralar, Dağarlar,

Derbent, Sarıpınar, Örcncik, Sansığır­lı, Soğanlı, Kasaplı, Yahyaalcı, Aydoğ­clu, Serinyayla, İsmailbey.

Düşünceler

(Explicatioıı)

Narlidere İl Ormanı Ürkınez Ağaçlama sa­hası

Parsa Ağaçlama sa­hası

(Region) Başmüdürlük İşletme Bölge (Conservation) (Exploitation)

İzmir Manisa

~·> )}

:>) )}

:·> »

>} }}

» Demirci ..... » Bergama

Cil <ll )} }}

bil rö )} )}

ı:ı:ı <ll bl)

i-Ll Denizli Uşak

)) Acıpayam )) }}

Eskişehir Afyon )) ))

)) ))

)} Kütahya )) Tavşanlı )} )}

)} Gediz )) Simav

Cetvel: 20'nin devamı Suite de tableau 20

Bölge Şefliği (District)

Sarıgöl

K ula

S oma

Akhisar Yuntdağ

Selendi Bergama Kım k Yenişakran

Eş me

Acıpayam

Bozdağ

Çay Emirdağ

Sandıklı

Kütahya Tavşanlı Alabarda

Köy (Vil!age)

Dadağlı, Kızılçukur, Alemşahlı, Kara­caali, Şehdavutlar, Yeniköy, Güenydam­ları, Cıga.

Eroğlu, Dalyanlar, Böbekli, Balıköy, Men ye.

Boz köy.

Ahmetler, Aydınlı( Eşmeli, Kıran, Bat­ta[ Mustafa, Nanncalı, Hardallı, Ma­navlı.

Düşünceler

(Explication)

Dutlupmar serisi, Böl­me No. 90, Korkutça­mı mevki (270 m)

Kilim alanı mevki (180 m)

Bölge

(Region) (Conservation)

(Conservation)

Ege Bölgesi Balıkesir

)}

)}

Çanakkale )}

))

» ·m » <l) bD :0 )}

ÇQ

(lj ;.. (lj

s ;.. (lj

:E

))

)}

İstanbul ))

Cetvel: 20'nin devamı Suite de ta:bleau 20

İşletme Bölge Şefliği Köy (Village) (Exploitation) (District)

Dursunbey

Balıkesir ))

Edremit Çanakkale Bayramiç Ayvacık

)}

K e şan

))

))

İstanbul Bahçeköy

İvrindi Kepsut

Burhaı1iye

Çanakkale Bayram iç Ayvacık

Ezine Enez

Yerlisu

Malkara

Sanyer

Küçükevren, Sultaniça, Vakıf, Karain­cirli, Yayla, Danişmend, Erildi, Has­köy Çelebi, Abclurrahim, Akkoea, Şa­

banmera, İçeriban, Gülçavuş, Şehitler, Çalaltepe, Işıklı, Sütçüler, Hisarlı, Ya­zır, Çandır, Çavuşköy, Yenice.

Kalcal tı, Şndıllı, Süleymaniye, Bayra­miç, Yülüce, Çakal, Adilhan, Şükrüköyü, Mahmutköy, Kadıköy, Pırnalköy,

I eslimköyü.

Düşünceler

(Explication)

Bölge Başmüdürlük

(Region) (Conservation)

Ankara »

»

»

..... (/) <l) bl)

:0 ÇQ

El »

o '"d ro » ı::

<e: (.)>

·H

»

İşletme (Exploitation)

Ankara »

»

Çankırı

))

»

»

Cetvel: 20'nin de .ımı

Suite de tableau 20

Bölge Şefliği (District)

Ankara Çubuk Kalecik

Çankırı

Yapraklı

Sankaya

Şabanözü

Kö~·

(ViHage)

Büyükafşar, Küçükafşar.

Elclivan, Saray, Genek, Geclene, Seydi­köy, Karatekin, Kayıçivi, Danacı, Çu­kurörcn, Dikenli, Dcnıirçcvrc, Kesccik, Hacıbcy, Gölez, Hisarcık, Hisarcıkkayı.

Yapraklı, Kavak, Yukarıöz, Karacaözü, Bugay, Akyazı, Urvay, İğdir.

Şıhosman, Akseki, Sarıkaya, Kıvçak,

Aşağıöz, Davutlar, Yakaköy, Bademçayı, Dercli, Müselliın, Yamaçbağ, Çiçek, Bu­at, Söğütlü, Yürmcç, İncik, Ayvalar, Beşdul, Benibcdir, Kullar, Çakıllar.

Çaparkayı, Yenice, Karaören, Çcrçi, Bü­yükyalmlı, Küçükyakalı, Gürpınar, Mart Karakoçaş, Bakırlı, Sarısu, Kösrclik, Neşeli, Demirci, Dalyasa, Dağkalfat, Ça­par, Kutluşar, Bulgurcu, Sarısu.

Düşünceler

(Explication)

Hacıkaclm deresi

Bölge

(Rı?gion)

Başmüdürlük

(Consenation)

Anıasya

»

. }}

})

Karaeleniz Böl. Amasya

İşletme

(Exploitation)

Çorum

))

İskilip

Çorum

Cetvel: 20'nin devamı

Suite de tableau 20

Bölge Şefliği

(District)

Sungur! u

Url u

İskilip

Bayat

La pa

<;orum

Köy (VHlage)

Ortakışla, Kaledcre, Sancaalan, Gülde­resi, Şingirler, Üçoluk, Hacılarhanı, Karaoğlu, Eşme, Muratkolu, Kertme, Karakoca lı.

Uludağ, Tutpınar, Torunlar, Gökçeağaç, Kızağılı, Aşılı, Armut, İna!özü, Kılcılar, Laloğ1u, Aktaş.

Çavuşoğlu, İkipınar.

Kunduzlu, Çerkeş, Dorukseki, Aksek, Pancarlık, Belveren

La pa, Akacık, Karakaya, Y cşilçat, Ka· lınpelit, Demirciler.

Aşağıcerit, Yukancerit, Seydim, Ar pa­lık Tutçal-.allı, Seyc!imçakallı, Karak,;çi· li, Bcktaşoğlu, Erdck.

Düşünceler

(Explication)

Ağaç türleri

(Especes d'arbres)

Meşe (Chene)

Meşe ve diğer yapraklı leri karışımı

(Chene et autres especes feuilleus en melangcs)

Toplam (Totaux)

Cetvel 21. Elazığ Orman Başmüdürlüğü yapraklı ağaç türleri işgal sahası (Soykan 1969'dan).

Tableau 21. Superficie des especes feuillues dans la Conseroation d'Elazığ (D'apres Soykan 1969).

ağaç tür-

Boztık koru (Futaie degradee)

ha

271.464

34.692

--·----

306.156

Normal baltalık (TaiUis)

ha

176.827

10.451

187.278

Bozuk baltalık (Taillis degrade)

ha

1.254.160

4.536

1.258,696

Toplam Totaux

ha

1.702.451

49.679

1.752.130

Elazığ yöresinden elde edilen mazılar Siirt, Diyarbakır ve Mardin'e yollanmaktadır. Yıllık istihsal miktarını saptamak amacıyla nakliye tez­kerelerinde yaptığımız inceleme ve alıcılada olan temaslarımız sonucu­na göre yılda ortalama olarak Siirt'de 500, Diyarbakır'da 500 ve Mar­din' de de 400 ton dolayında mazı toplanıp İzmir, İskenderun, Mersin ve İstanbul'a gönderilmektedir. Akdeniz Bölgesinde mazı Q. iııfectoria üzerinde meydana gelmektedir. Bu ağaç türü cetvel 20'de gösterilen yerlerde serpili olarak yayılmış bulunmaktadır. Korunmuş yerlerde boy­lu ağaçlara rastlamak mümkündür. Akseki İşletmesi İbradı Bölgesi Ürünlü Köyündeki (760 m) bir bahçede 42 cm göğüs çapında ve 12 m boyunda bir Q. infectoria Oliv. Subsp. boissieri (Reut) Gürke, sapta­mış bulunuyoruz. Bu bölgeden toplanan mazılar İzmir, Mersin ve İsken­derun' a yollanmaktadır. Silifke ve Gülnar İşletmelerinden elde edilen mazılarm bazen Konya'ya da gönderildiği ilgililer tarafından belirtil­miştir.

Batı Anadolu Bölgesinde de mazı Q. infectoria üzerinde oluşmak­tadır. Geniş bir alana yayılmış olan mazı meşeleri fazla tahrip görme­leri nedeniyle badurlaşmış ve çalılaşmış bir durumdadır. Ancak mezar­lık gibi korunan yerlerde boylu ve kalın çaplı mazı meşelerini görme olasılığı vardır. Örneğin, Manisa İşletmesi Alaşehir Bölgesi Horzum Alayaka Köyü mezarlığında (650 m) 40 cm göğüs çapında ve 9-10 m boylarında mazı meşeleri bulunmaktadır.

Marmara Bölgesi Keşan İşletmesinde mazı, Q. pubescens ve Q. pu­bescens ile Q. dschorochensis'in meydana getirdiği hibridler üzerinde oluşmaktadır. Bu çevredeki köylüler mazıdan kumaş boyarnada yarar­lanmaktadırlar.

Orta Anadolu'da mazı, Q. iııfectoria'dan başka Q. pedunculiflora, Q. pubescens ve Q. infectoria ile Q. pubescens'in meydana getirdiği hib­ridler üzerinde görülmektedir.

Karadeniz Bölgesinde mazı sadece Çorum İşletmesine bağlı bazı köylerde Q. pubescens üzerinde meydana gelmektedir.

Türkiye' de m azı m eşesinin yayılış alanında genellikle palamut me­şe sini de görmek mümkün olmaktadır. Nitekim İNAL ( 1959, s : 75- 80)' in palamut meşesi için belirttiği yayılış alanı içerisinde mazı meşesi de bulunmaktadır. Yine aynı yazar (s: 140), pal2mut meşesinin refakat florası olarak mazı meşesine her yerde rastlanıldığını ifade etmektedir.

Mazı meşesi ormanları memleketimizin hemen her yerinde çok es­ki tarihlerden beri süregelen aşırı otlatma, yemlik yaprak ve yapraklı dal faydalanması, açmacılık, usulsüz kesimler yüzünden önemli ölçüde

108

tahribata uğramıştır. Bu yüzden normal kuruluşta bir mazı meşesi meşceresine hemen hemen rastlamak mümkün değildir (Şekil : 49 ve 50).

Şekil : 49. Horzum Alayaka Köyünde keçi tahribatı. Fig. : 49. Destruction par les chevres a Horzum Alayaka.

Şekil 50. Diyarbakır - Mazıdağı'nda bir bozukluk meşe baltalığı . Fig. 50 Taillis degrade de chene a Diyarbakır - Mazıdağı.

109

Türkiye' de istihsal edilen mazı miktarını gösteren düzenli bir ka· vıt tutulmaktadır. Bu bakımdan istihsal miktarını saptamak mümkün ~lamamaktadır. BERKEL ve J)İGERLERİ (1964, s: 23) bölgelere göre mazının yaklaşık istihsal miktarını aşağıdaki gibi göstermektedir :

Bölgesi

Doğu Anadolu Bölgesi Orta Anadolu Bölgesi Ege Bölgesi Akdeniz Bölgesi

5.10 Ticareti

Toplam

tistihsal miktan (ton)

1600 700 500 200

30ill0

Türkiye' de istihsal edilen ınazının büyük bir bölümü ihraç edil. mekte, kalan kısmı da yurt içerisinde kullanılmaktadır. Bu bakımdan özel sekiör içerisinde mazı ticareti ile uğraşan birçok kişiler ve firma­lar bulunmaktadır.

Mazı köylüler tarafından toplanmaktadır. Elde edilen ürün Güney­doğu Anadolu Bölgesinde ya köye kadar gelen aracılara ya da mal sa­hibi tarafından Siirt, Diyarbakır ve Mardin'de bulunan toptancılara sa­tılmaktadır. Güney Anadolu'da ise mazılar aracılar kanalıyle Mersin ve İskenderun'da bulunan ihracatçı tüccara iletilmektedir. Gülnar ve Si­lifke İşletmeleri dalaylarından toplanan mazıların bir kısmı da Konya'­da bulunan alıcılar vasıtasiyle İstanbul'a gönderilmektedir. Batı Ana­dolu'da köylüler tarafından toplanan mazılar ya pazarlarda ya da köye gelen aracılara satılmaktadır. Aracılarmazıları K ula, Salihli ve İzmir' de bulunan toptancılara devretmektedirler. Orta Anadolu' da mazıları köy bakkalları almakta ve sonra köye gelen aracılara satmaktadırlar.

M2zı konusunda kooperatifleşme gibi bir örgütlenmeye gidilmedi­ğinden fiyatlarda bir kararlılık sağlamımamakta ve bu nedenle mazı fi. yntı seneler ve bölgelere göre çok farklı olmaktadır.

Türkiye Ticaret Borsaları Birliğinden edindiğimiz bilgilere göre mazı, Elazığ, Diyarbakır, Maraş, Mersin, İzmir ve Salihli Borsalarına kote edilmiştir. Fiyatian hakkında bir fikir vermek üzere yukarıda sa­yılan borsalarda işlem görmüş, mazı fiyatları yıllık borsa bültenlerinden yararlamlarak hazırlanan (Cetvel: 22'de) gösterilmiştir (TÜRKİYE Tİ· CARET BORSALARI BİRLİGİ, 1966-1972).

Borsada mal tellal tarafından satılmaktadır. Diyarbakır Borsa yet­kililerinden aldığımız bilgiye göre borsada işlem gören mazılar için na-

110

Cetvel 22. Türkiye Ticaret Borsalarında işlem gören mazıların ortalama fiyatları.

Tableau 22. Frix moyens des galles traitees dans les bourses de commerce de Turquie.

Mazı kalitesi

(Qualite de galle)

Çivit mazı (Galle verte olive)

Beyaz mazı (Galle blanche)

Karışık mazı

Galle melangee)

Kırmızı mazı

(Galle rouge)

1965 1966

Kr. Kr.

635,0 413,4

615,7 478,2

543,1 421,0

350,0

Seneler

(An n e e s)

1967 1968 1)60 1970 1971 1972

1 kg'ın ortalama fiyatı

(Prix moyen d'un kg.)

Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr.

359,1 386.) 424,3 550,2 722,8 858,7

346,8 334.4 385.6 453,2 522,6 761,4

312.8 382,3 467,7 443.4 523,7 623,9

- 289.) 407,8 420.5 561,7

diren uyuşmazlık olmaktadır. Uyuşmazlık halinde alıcı, satıcı ve Borsa hakemleri birlikte konuyu incelemekte ve düzenlenen rapor Borsaya sunulmaktadır.

Borsa dışında üreticinin aracıya satış fiyatı, borsada işlem gören mazılardan daha düşük olmaktadır. BAŞ (1973, s: 94- S) Çanakkale do­laylarında 1965 yılında köylülerin mazıyı kalitesine göre 2-4 liraya sat­tıklarını bildirmektedir. Tarafımızdan yapılan tespitiere göre, Siirt köy­lerinde karışıkmazının ortalama fiyatının 1967-1968 yıllarmda 200-300 kr; Batı Anadolu'da Alaşehir, Salihli ve Kula dolaylarında 1969 yılında 200 kr; 1970 yılında 300 kr olduğu saptanmıştır. Bazı yerlerde mazı bu fiyatların da çok altında satılabilmektedir. Örneğin, Çankırı - Sungurlu Orman Bölge Şefliğine bağlı bazı köylerde 1970 yılında bakkallar ço­cuklardan mazınnı 100 adedini 10 kr'a satın almakta idiler. Yaklaşık. olarak 300 adet mazının 1 kg geldiği gözönünde tutulursa adı geçen yö­rede üreticinin mazının kg'ını 30 ler'tan sattığı anlaşılmaktadır.

lll

İstihsali yapan köylüler herhangi bir sınıflama yapmadan mazıyı ara­cılara satmaktadırlar. Mazıların sınıflama ve ayıklama işlemleri birinci el tüccarlar ya da ihracatçılar tarafından yaptırılmaktadır.

Mazı ürününün önemli bölümü ihraç edilmektedir. İhracat işi çok eski tarihlerden beri yapılagelmektedir. KlEFFER (1887 -1901, s: 202-3)' in bildirdiğine göre 1872 yılında İngiltere'ye Türkiye ve İran limanların­dan 18581 sterlin değerinde 6349 kental mazı sevkedilmiştir. 1860 yılına kadar İnı::dltere ve Hollanda'nın yılda 10000 kental dolayında mazı ithal ettikleri ;ine aynı yazar tarafından Leunis'e dayanarak bildirilmekte­dir.

Türkiye'nin 1961- 1968 yılları arasında ihraç ettiği mazı ve elde edi­len döviz miktarları memleketler itibariyle DEVLET İSTATİSTİK ENS­TİTÜSÜ dış ticaret yıllık istatistikleri (1961-1968) 'nden, 1969-1970 yıl­larına ait olanı da Ticaret Bakanlığı kayıtlarına göre hazırlanan (Cetvel: 23'de) gösterilmiştir. 1971-1972 yıllarına ait. veriler henüz değedendiri­lip yayınianmadığından cetvele konulamamıştır. 1961 -1970 yılları ara­sındaki dönemde, yılda en az ihraç edilen mazı miktarı 250.048 kg (1966); en fazla ise 1.935.429 kg ( 1965) dır. Bu ihracattan Türkiye'ye yılda en az giren döviz miktarı 133.805 dolar (1966); en fazla ise 618.927 dolar (1961) dır. On yıl içerisinde ihraç edilen toplam mazı miktarı 9.493.902 kg; bu­na karşılık sağlanan döviz ise 3.954.762 dolardır.

Ticaret Bakanlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğünden edindi­ğimiz bilgiler göre, ihracatta vergi iadesine ilişkin kararnamelere ekli lis­telerde mazı yer almadığından bu ürl.inün ihracatından dolayı vergi ia­desi söz konusu olmamaktadır. Mazı ihracatında uygulanan döviz kuru (Cetvel: 23'de) gösterilmiştir.

İhracatın bugüne kadar belirli bir standarda göre yapılmamış ol­ması çeşitli şikayetlere ve mazının gereği şekilde değerlendirilmemesine neden olmuştur. Ticaret Bakanlığı ve İhracatı Geliştirme Merkezinde

. (İGM) yaptığımız incelemelerde alıcı firmaların bazı konulardaki şika­yetlerine ilişkin kayıtlara rastlamış bulunuyoruz. Örneğin, İngiltere' de­ki alıcılar tarafından, Türkiye'den ithal edilen mazılar .içerisinde'% 23,5 oranında küçük mazı bulunduğu, bu oranın Beyrut'tan gelenlerde % 5'i geçmediği, ambalajların eski olduğu öne sürülmektedir. Fransa'daki alıcılar yabancı madde toleransının % 3'ün üzerine çıkmamasını talep etmektedirler. Bu gibi nedenler yüzünden Şekil: 51 ve 52'de de görül­düğu gibi çeşitli ülkelerin Türkiye'den ithal ettikleri mazı miktarlan yıllar itibariyle düzenli bir seyir göstermemektedir. Diğer taraftan alı­

cıların gereksinmelerini karşılamak için başka ülkeleri tercih ettikleri anlaşılmaktadır. İGM kayıtlarına göre İngiltere'nin 1962 yılında ithal ettiği mazı miktarı ülkeler itibariyle aşağıda gösterilmiştir:

;112

MEMLEKETLER (PAY S)

Batı Almanya (Allemaı.me occidenta!e) Doğu Almanya (Allemagne orientale) Belçika (Belgique) A.B.D. (Etats-Unis) Bulgaristan (Bulgarie) Çekoslovakya (Tchequeslovakia) Fas (Marco) Fransa (France) Cezayir (Algerie) İngiltere (Angleterre) İsrail (Israel) İsviçre (Suisse) İtalya (Italie) Libya (Libye) Lübnan (Liban) Polonya (Pologne) Rusya (Russie) Suriye (Syrie) Tunus (Tunisie) Yogoslavya (Yougoslavie) Pakistan (Pakistan) Macaristan (Hongrie) Asya'daki diğer memleketler (Autres pays en Asie)

Toplam (Totaux)

1 kg'ın ortalama fiyatı ($) (Prix moyen d'un kg)

Kg.

124154

40000

500 281020

467500

1000 58048

1000 629391

2000

1604613

1961

$

54176

17800

168 120536

203843

556 13758

434 205928

1710

618927

0,39

Kg.

18900

66135 45000

6000

5080 138

6000

230278

12750

390821

1962

$

11278

38542 21300

3289

2856 160

3494

51401

10847

K

10

ı~ 8( ll

62

143167 110

0,37

(De

Cetvel : 23. Türkiye'inn mazı ihracatı

Tableau : 23. Exportation de galles de Turquie.

-----~~-------------------------·------------------------y I L L A R (A N N E E S))

1963 1964 1965 1966

y $ Kg. $ Kg. $ Kg. $ I< ,.

500 69445 27000 22019 19570 15019 6000 1740

)00 154255 130000 11030J 1500GJ 126475 5

000 7861 7500 5550 47500 30895 021 35415 103129 57974 161801 97575 11 :lCJ 6600 22996 10462 40000 26906

~20 6157 14865 14070 7900 6895 13860 8506 3 6250 5063 8000 6431

295 15668 51516 40618 500 335 \70 2495 4789 1413 6000 3720 )00 1439 2CJO 1831 ı9985 5756 )QO 409 150 147 500 504 975 966 506 12ı493 667970 256239 1503467 278937 123157 47199 1( wo 125 300 267 30C 270

2(

147 5097 22700 14921 33160 38623 5357 7291

1000 896 200 151

2000 ı9CO

59 426795 1025419 520695 1935429 593086 251049 133EO.J 61

0,39 0,51 0,31 0,53

8.1960 - 9.8.1970 ı $ = 9,00 TL. 10.8.1970- 22.ı2.197l ı $ = ı4,85 TL. .8.1960 a 9.8.1970 ı $ = 9,00 Livre Turque) (De W.8.1970 a 22.12.1971 ı $ = 14,85 Livre

1967 1968 1969 1970

cr $ Kg. s Kg. s Kg. $ ·o• '·

5000 2256 23250 12351 12000 7275 12500 6454

JOCO 31111 61000 25250 20000 10000 75000 36900

30000 13500 9980 83885 214565 95656 10000 6985 5000 9375

soo 333

1000 648 190C 24802 14700 8543 250C:J 15817 16500 10393 iOOO 3950 13GGO 9419 5000 3365 24000 16097 500 277 51030 2669:) 500 312 1020 673

1775 3560 12000 363l) 12000 3600 9900 3861 15000 7575 -15070 6072

6800 4738 8800 5858 13300 9176 9800 70)7 5897 43473 262220 1G4888 267766 103638 428841 111780

OGCO 106000 200000 105000 300000 180000 2500GO 146750 9672 3869

noo 7084 21038 16001 43928 32779 40000 28680 12000 4110

1000 6832

4552 327676 901175 421505 755494 394700 884731 374406

0,51 0,47 0,52 0,43

Turque)

İ thal edilen m azı miktan Ödenen para Ülkeler Kg % S terlin Türkiye 5.080 0,5 1.132 Lübnan 80.264 8,7 15.924 Çin 838.200 90,8 198.889

Toplam: 923.544 100,0 215.945

Burada görüldüğü gibi İngiltere ihtiyacının ancak % OS'ini Türki­ye'den sağlamıştır. A;lnı ülke, 1961 yılında Türkiye'den 467.500 kg mazı ithal ettiği halde daha sonraki yıllarda bu miktarda önemli düşmeler olmuş hatta 1967 ve 1969 yıllarında ithalat miktarı 500 kg'a dek inmiş tir.

ro,., ( 7ilnn;e)

500

4oo

StJo

--- 4.B.D. (EI..,Is-Un/.s)

······-·" Fr.ansa (F,.,nce.)

//\ / \

/ \ / \

\ 5t!J

F'.96f' -f!l6fl -LN3 ,g64 $5" (%.; ~7 (gr;s 1.%!1 t'!/f?(') y;//J~r - Anntfes

Şekil : 51. Serbest dolar, sterling ve frank bölgesi ülkelere Türki­ye'nin mazı ihracatı.

Fig. : 51. Exportation de galles de Turquie vers certains pays des zones dollar, sterling et franc.

113

r,~,

( 7;.-"n.=)

2S-

1 /

ı-·-

i\ . \ 1 . . \

1 . . \ 1

I!Jl,/ ~~·{;,:! t9t:J 1.96-+ l~t;J" .IJ'~& :!167 i"9~iJ 156~ I!J?o

y,;/.,;;tr - An,?.i!o?..:J

Şekil 52. Bazı sosyalist blok ülkelerine Türkiye'nin mazı ihracatı. Fig. : 52. Exportation de galles de Turquie vers certains pays

du bloc socialiste.

Yine İGM kayıtlarına göre Amerika Birleşik Dev le tl eri' nin çeşitli

ülkelerden ithal ettiği mazı miktarı aşağıda verilmiştir:

1958 1959 1960 Ülkeler Kg % Kg % Kg % Türkiye 175.642 55,7 510.232 59,5 15.284 5,2 Suriye 124.372 39,5 102.075 11,9 53.353 18,3 Lübnan 15.000 4,8 45.034 5,3 118.784 40,6 Irak 199.682 23,3 104.968 35,9

Toplam: 315.014 100,0 857.023 100,0 292.389 100,0

Diğer taraftan Lübnan'ın Türkiye'den aldığı mazıyı reeksport yo­luyla sattığı saptanmıştır. İGM dökümaniarına göre Lübnan'ın 1956-1959 yılları arasında ithal ve ihraç ettiği mazı miktarı şöyledir:

İthalat (Ton) İhracat (Ton)

1956

164 108

1957

126 109

1958

401 265

1959

309 329

Lübnan Türkiye' den aldığı mazıları daha iyi koşullarda değerlen­dirme olanağını bulmasa, reeksport yoluna gidemezdi. Yukarıda da be­lirtildiği gibi İngiltere' deki alıcılar, Lübnan' dan aldıkları mallardaki

114

küçük mazı oranının memleketimizden aldıkiarına oranla daha az olduğunu ileri sürmektedirler. Aslında söz konusu olan her iki malın da kökeni Türkiye'dir. Lübnan'da mazılar muhtemelen bir standarda göre ambalajlanmaktadır. Bu bakımdan mazı standardının biran önce yürür· lüğe konulması, bu tali orman ürününün daha iyi koşullar altında de­ğerlendirilmesine yol açacaktır.

Türk mazısı dünya piyasasında gereği şekilde tanıtılmamıştır. Ni­tekim bu çalışmamız sırasında İspanyol uzmanlarıyla yaptığımız yazış­malar üzerine adı geçen ülkenin bazı firmaları Enstitümüze müracaat ederek memleketimizden mazı satın almak istediklerini belirtmişler ve isteklerinin ilgililere duyumlmasını istemişlerdir. Kayıtlar üzerinde yap­tığımız incelemede İspanya'nın bugüne kadar Türkiye' den mazı alma­dığı anlaşılmıştır.

Türk mazısının dünya piyasasında iyi tanıtılması ve ihracatın standarda uygun olarak yapılması halinde daha fazla ihraç olanakları yaratılmış olacak ve mazı ürününü. çoğaltına olanakları da bilindiğine göre İstekierin karşılanması güç olmayacaktır.

5.11 Standardizasyonu

Bugüne kadar mazı ticaretini düzenleyen bir standardın hazırlan­mamış olması, dış piyasalardan çeşitli şika.yetlerin gelmesine yol açmış­tır. Ticaret Bakanlığı Standardizasyon Müdürlüğünce hazırlanan 15 Ocak 1960 tarihli mazı kontrolüne ait esasları kapsayan tamimle mazı ihracatının düzenlenmesine çalışılmışsa da aksaklıklar henüz giderile­memiştir.

Türk Standartları Enstitüsü (TSE) tarafından konu ele alınarak bugüne kadar yapılan şikayetleri de önleyecek nitelikte (1971 yılında) TS 1001 numaralı «Mazı Standardı» hazırlanarak yayınlanmıştır (TSE 1971). Ancak adı geçen standart henüz Resmi: Gazetede yayınlanarak mecbur! yürürlüğe konulmamıştır. BOZKURT (1967, s: 182) 'un belirt­tiği gibi mazılarımızın ibiran önce standardize edilerek dış piyasalarda güvenilir bir hale gelmesinin sağlanması uygun olacaktır.

TS 1001 numaralı Mazı Standardında sınıflandırma, renklere ve ka­rışım oranlarına göre olmak üzere iki açıdan ele alınmıştır.

Mazılar renklerine göre çivit, yeşil, beyaz ve kırmızı mazı olmak üzere 4 sınıfa ayrılmaktadır (Cetvel: 24).

Karışım oranlarına göre de çivit mat yeşil mal, beyaz mal, kırmızı mal, I. mal, II. mal III. mal ve IV. mal olmak üzere 8 kalite sınıfı kabul edilmiştir (Cetvel: 25).

115

Cetvel : 24. TSE1nün «Mazı Standardına» göre mazı sınıflarının öze likleri.

Tableau: 24. Particularitc~s des dasses de galles d'apres la norme de l'Institut Turc de Normalisation (TSE).

Mazı Sınıfları

Özelikler (Classes de galles)

(Particularites) Çivit mazı Yeşil mazı

(Galle verte) Beyaz mazı

(Galle blanche) Kırmızı mazı

(Galle rouge)

Renk

Biçim

(Galle verte olive)

Mavimsi koyu yeşil (petrol yeşili)

Çivitten Beyaz, kirli Kırmızı, sarımsı

daha açık yeşil beyaz, krem kırmızı, açık

kırmızı, kahveren­gine çalan kırmızı ------------------------------Küre biçiminele ve üzerinde yer yer belirgin konik veya

şeritvari çıkıntılar bulunmaktadır.

Rutubet miktan % en çok 14 14 14 14

Tanen miktarı (ağırlıkca) 69 67 62 so % en az

Uçma deliği :

Mazı içerisinele bulunan kurdun gelişmesini tamamladığı örnek­lerde ortalama 3 mm çapında bir tane yuvarlak uçma cleliği bulunur. Ayrıca bazı mazılara yerleşen yalancı mazı arıları veya parazİtlerinin açtıkları daha küçük uçma elelikleri de bulunabilir. Uçma deliği çivit mazılarda nadiren; yeşil, beyaz ve kırmızı mazı sınıflarında ise genel­likle bulunur. Uçma eleliğinin mazı kalitesi üzerine bir etkisi yoktur.

Standartta küçük mazı oranı da kayda bağlanmış bulunmaktadır. Bu amaçla delik açıklığı 12,5 mm olan elekle analiz şart koşulnmş olup, elekten geçen mazı miktarının bütün kalite sınıfları için % S'den fazla olmaması öngörülmüştür. Ayrıca yabancı madde olarak toplama sıra­smda mazıdan ayrılamayan ufak dal parçacıkları, ıskarta mazılar ve kovak gibi mazı çeşitleri kabul edilmekte ve bunların karışım oranları belirlenmektedir. Taş, toprak ve benzerinin hiç bir suretle ambalajlara karıştınlmasına izin verilmemektedir. Ambalajların sağlam, temiz ve havalanabilen çuvallar olması öngörülmektedir. Ambalajın brüt ağırlığı SO + 1 kg olarak saptanmıştır. Standardın, «Çeşitli Hüklimler» bölü­münde depolama, ambalajlama ve mazının toplanmasına ilişkin bazı esaslara yer verilmektedir.

ihtiyaca cevap verecek şekilde hazırlanmış olan bu standardın mec­buri yürürlüğe konulmasiyle mazı ticareti kuşkusuz daha olumlu bir hale gelecektir.

116

Kalite sınıf

(Classes de qualites)

Çivit mal Yeşil mal Beyaz mal Kırmızı mal

I. mal II. mal

III. mal IV. mal

Cetvel 25. TSE'nün «Mazı Standardı» na göre mazı kallte sınıf-larının karışım oranları ve özelikleri.

Tableau 25. Particularites et proportions de melanges des dasses de galles d'apres la norme de l'Institut Turc de Normalisation (TSE).

Oranlar ve özellikler (ağırlıkça) (Proportions et particularites) (en po i ds)

Çivit mazı (Galle verte

olive)

Yeşil ınazı

(Galle verte) Beyaz mazı

(Galle blanche) Kırmızı mazı Yabancı madde (Galle rouge) (Corps etran-

gers) % % % % maximum

%

En az 90 En çok lO Bulunmaz Bulunmaz ı En az 8S En çok lS Bulunmaz 2

En az 8S En çok ıs s En çok ıs En az 8S 5

En az 70 En çok 30 En çok ı o ı En az so En çok SO En çok 20 2 En az 2S En çok 7S En çok 2S 5

En az so En çok SO 5

Rutubet miktan bütün kalite sınıflarında en çok % 14 olmalıdır.

Tane büyüklüğü (Elekten geçen mazı oranı ağırlıkça) bütün kalite sınıflanndan en çok %5 olmalıdır.

Tanen miktan (Contenance en tannin) minimum

%

6S 63 ss 45 62 S9 S6 so

5.12 Kullanış yerleri

Çok eski yıllardan beri çeşitli amaçlar için kullanılmakta olan mazı, günümüzde de geniş bir kullanış alanına sahiptir. Mazının tıpta ve en­düstride kullanılması, içerdiği tanen (Tannik asit) ya da bundan elde edi­len tanen türevleriyle gallik asitten ileri gelmektedir.

5.12.1 Tanenin kullanış yeFleri:

Tanen çeşitli alanlarda ya saf olarak ya da mazının öğütülmesi şek­linde kullanılmaktadır.

Tıpta kullanılması : Tanenin kuvvetli büzücülük özeliği vardır. Tıpta yararlanılması da bu özelikten ileri gelmektedir.

DORVAULT (1948, s: 391, 1208, 2009)'a göre, mazıdan elde edilen tanen diyare, dahili kanamalar, tüberküloz, nefrit ve cinsel organların iltihaplı hastalıkların tedavisinde, saç dökülmesine karşı hazırlanan pomatlarda, alkaloid ve afyon zehirlenmelerinde antidot olarak kullanıl­maktadır.

Türkiye'de diyare ve dizanteriye karşı halkımız mazıdan yararlan­maktadır. Baharatçılarda bu amaçla mazı satılmaktadır. 1971 yılında Ankara'da baharatçılarda mazının tanesi 10-25 kr arasında satılmakta idi. BERKEL ve DiGERLERİ (1964, s: 53) 'nin bildirdiğine göre, striknin ile zehirlenmiş hayvanlan kurtarmak amacıyla döğülerek su ile karış­tınlmış mazı içirilerek istifra suretiyle zehirin tekrar ağız yoluyla atıl­ması sağlanmaktadır. Yine aynı yazariara göre, tannik asitten eczacı­

lıkta Adstringens, Antisepticum ve Haemostypticum olarak yararlanıl­maktadır.

Mazıdan eczacılıkta tentür yapımında da yararlanılmaktadır. Bazı iltihaplı hastalıklarda kullanılan ve hanımların losyanlarına karıştırı­Ian kompoze mazı tentürü (Lepere), 600 g mazı 200 g suda yarısı eksi­lineeye kadar kaynatıldıktan sonra 125 g limon alkolatı eklenmek su­retiyle hazırlanmaktadır. Keza Boutigny ve Gibert tentürü ile Eaton tentürü yapımında da mazı kullanılmaktadır (DORVAULT 1948, s: 1688 - 9). Ayrıca tıpta diş etleri hastalıklannda ve clonmadan jJ,::::ri gelen arızalarcia mazıclan yapılan tentürden yararlanılmaktadır (BERKEL ve DİÜERLERİ 1964, s: 53).

Boya sanayiinde kullanılması: KORUR (1937, s: 63)'un çok önemli bir fiksatör olarak söz ettiği mazı, kumaşların özellikle ipekiiierin bo­yanmasında kullanılmaktadır. Yaptığımız gezilerde Türkiye'nin bazı yö­relerinde halkın kendi dokuclukları kumaşları boyarken mazıdan yarar­landıkları öğrenilmiştir. Örneğin, Keşan İşletmesine bağlı birçok köyde bu amaçla mazıdan yararlanılmaktadır.

118

Kozmetik ve saç boyası yapımında da mazıdan yararlanılmaktadır. Saçları siyaha boyayan Laf o rest kozmetiği, 360 g kırmızı şarap, 4 g adi tuz, 7 g demir sülfür birkaç dakika ısıtıldıktan sonra 7 g mazı tozu ila­ve edilmek suretiyle hazırlanmaktadır. Saç boyaları çeşitli şekillerde ya­pılmaktadır. Tanenli saç boyası yapmak için 2S g mazı tozu, 2S g gül­suyu, 10 g % 90'lık alkol ve 25 g saf su kullanılır. Mazı önce kaynar suya konulur, soğuduktan sonra alkol eklenir. Kınalı saç boyası için de 25 g kına, 15 g mazı, 10 g ceviz yaprağı, 40 g % 90'lık alkol, 50 g gül­suyu, 3 g gliserin, parfüm ve kaynar su gerekli bulunmaktadır. Mazı ve ceviz yaprağı birkaç gün alkolde bekletilir. Meydana gelen tortu kay­nar suya alınır. Bu işlemden sonra diğer malzemeler eklenir (DORVAULT 1948, s: 1146, 1948). Bir başka tertip de ERBİL (1962, s: 278) tarafın­dan verilmektedir. Buna göre gerekli malzeme SO g mazı tozu, 20 g gülsuyu, 20 g % 90'lık alkol ve SO g saf sudur. Mazı tozu S saat süre ile ısıatıldıktan sonra süzülerek içerisine alkol eklenir. Elde edilen boyalar saçı siyaha boyamaktadır.

Debagatta kullanılması: UZUNKUŞAK (1969, s: 106)'ın bildirdiği­ne göre, derilerin sepilenmesinde bitkisel, mineral, yağ, organik ve sen­tetik sepi maddeleri kullanılmaktadır. Bitkisel sepi maddeleri kateşoİ ve pyrogallol olmak üzere iki gruba ayrılır. Kateşol grubu sepi madde­leri kırmızı - kahve renki bir renk meydana getirmekte olup, fazla sıkıcı özeliğe sahiptir. Mazının dahil bulunduğu pyragalJol grubu ise sarı -kahve rengi bir renk meydana getirmekte ve daha az sıkıcı olmaktadır. Mazının pahalı olması nedeniyle son yıllarda debagatta mazı yerine diğer sentetik ve bitkisel sepi maddeleri tercih edilmektedir.

Miireıkkep sanayiinde Imilanılması : Eski Mısırlılar zamanından

beri mürekkep yapımında mazıdan geniş çapta yararlanılmıştır. Mazı burada rengi tespit edici rol oynamaktadır. Memleketimizde Pelikan ve Parker/Quink mürekkebinin yapılmasında mazı kullanılmaktadır.

DORVAULT (1948, s: 1966-7) 'un mürekkep yapımında mazının kul­lanılmasına ait verdiği bazı formüller aşağıda gösterilmiştir:

Siyah yazı mürekkebi : Toz haline getirilmiş SOO g mazının üzeri­ne 8000 g kaynar su dökülerek 24 saat beldetilir. Sonra 2SO g arap zamkı ile 2SO g demir sülfat eldenir.

Yine DORVAULT'ın Starck'a dayanarak verdiği diğer bir formüle göre de 37S g mazı, 2SO g çivit, 2SO g demir sülfat, 125 - 180 g arap zam­kı, 2 g karanfil ve 2000 g mürekkep elde edilecek kadar su kullanılmak­tadır.

Doğu mürekkebi: Bunun hazırlanması için 16 g reçineli maddelerin yakılmasıyle elde edilen artık, 16 g demir sülfat, 32 g mazı, 64 g arap zamkı ve su kullanılmaktadır.

119

Ambalaj mürekkebi : 1200 g mazı, 700 g demir sülfat, 750 g hind odunu (Haematoxylum campechianum Linnaeus), 600 g arap zamkı ve 2000 g su ile hazırlanmaktadır.

Diğer kullamş yerleri: Mazı çamaşır çiviti yapımında da kullanıl­maktadır. İstanbul' da Öküzbaş ve Aslan marka çivit fabrikalan bu amaçla mazıdan yararlanmaktadırlar.

DORVAULT (1948, s: 1960 - 1), bazı kundura boyalarının yapımın­da mazı kullanıldığını kaydetmektedir. Örneğin, Hannaver ayakkabı bo­yası için 9 kısım melas ve sülfürik asit karışımı, 4,5 kısım patates unu, 2 kısım sülfürik asit, 2 kısım mazı, 1 kısım demir sülfat ve 5 kısım su gerekli buiunmaktadır. Aynı yazar İngiliz kunclura boyasının hazırlan­masında da mazıya yer verildiğini bildirmektedir.

Mikrosimpik preparatların boyanmasında da tanenierden yararla­nılmaktadır. Örneğin Loeffler metoduna göre bakterilerin kamçıları ta­nen ile boyanmaktadır. Ancak tanen yeknesak bir renk meydana getir­diği için bu alandaki kullanışı sınırlıdır (LANGERON 1949, s: 548).

Bunlardan başka GIL ve DiGERLERİ (1969, s: 31) 'nin açıkladı­ğına göre tanenden, balıkçılık apareylerinin korunmasında, plastik sa­nayiinde, petrol sondajları sırasında, seramik sanayiinde, metallerin korunmasında ve şarapların renklerinin berrakbştırılmasında da yarar­lanılmaktadır.

5.12.2 Tanen türevlerinin kullanış yerleri

Tarren türevieri tıpta çok kullanış yeri bulmaktadır. DORVAULT (1948; s: 392, 443, 570, 1013, 1236, 1665 ve 1666)'e göre başlıca tanen türevleri ve kullanıldığı yerler şunlardır:

Glutannol : Diyareye karşı kullanılmaktadır.

Albümin tannat: Kronik diyare tedavisinde yararlanılmdctadır.

Tannaftol: Benzonaftol ve albümin tannattan elde edilen bu tanen türevi diyare, yara tedavisi ve fazla terlemeye karşı kullanılmaktadır.

Tannafon11 : Formol ve tanen karışımı olan bu maddeden anti­septik olarak yararlanılmaktadır.

Tannocol (Jelatin tannat) : Diyare tedavisinde yararlanılmaktadır.

Tannobromine CBromocolle) : Tanen, jelatİn ve brom bileşiği olan bu madde sara,_ sinir zafiyeti ve kaşıntılara karşı kullanılmaktadır.

Tannon ve tannofin: Tanen ve ürotropin bileşiğidir. Kronik bağır­sak iltihaplarına karşı salık verilmektedir.

120

Tannothymal : Tan en, thymol ve formaldahit' den elde edilmekte ve bağırsak hastalıklannda antiseptik olarak yararlanılmaktadır.

Orexsine tannat: San bir toz olan bu madde aperatif olarak kulla­nılmaktadır.

Bizmut tannat: Diyare tedavisinde yararlı olmaktadır.

Demir tannat : Suda erimeyen siyah bir maddedir. Kloroz hastalığı için salık verilmektedir.

Manganez tannat: İltihaplı üreme organlan hastalıklannın teaavi­sinde ve antiseptik olarak kullanılmaktadır.

Merkür tannat: Merkür asetat ve tanenden elde edilmektedie Fren­gi tedavisine karşı salık verilmektedir.

Kurşun tanmü: ilerlemiş ülser tedavisi için yararlamlmaktadır.

Çinko tannal: İltihaplı üreme organlz;rının tedavisinde kullanıl­maktadır.

5.12.3 Gallik asitin kullanış yerleri

DORVAULT (1948, s: 366, 377)'un belirttiğine göre 1786 yılında

Schcele tarafından keşfedilmiş olan gallik asit nıazıdan elde edilmek­tedir. Bu arpaçla iri mazı tozu rutubetlendirilerek ara sıra karıştınlmak ~urctiyle bir kavanozda fermantasyona tabi tutulur. Bir aylık ferman­tasyon süresi sonunda sıcak su ile işleme tabi tutularak gallik asit elde edilir. Bu asit soğutulursa kristalleşrnektedir. Renksiz ve kokusuz o1an gallik asit pürpüre ve idrara albümin karışmasından doğan rahatsızlık­lara karşı salık verilmektedir.

121

6. TARTIŞMA

Mazı ansı ve mazı konusunda gerçekleştirilen araştırma ve litera­tür çalışmaları sonuçlanna göre, tartışmaya esas alınacak hususlar ana hatlarıyla aşağıda verilmiştir:

6.1 Morfoloji

Quercus infectoria' dan elde edilen Andricus ( Cynipis) gallaetinctoriae (Olivier) 'nın büyüklüğünün yaptığımız ölçmelere göre 5,0 - 7,6 mm ara­sında değiştiği saptanmıştır. Ortalama büyüklük de 6,23 mm olarak he­saplanmıştır. Mazı arısının büyüklük değişimini gösteren Şekil 5' deki Gauss eğrisinin incelenmesi sonucu bireylerin boylarının:

% 68,26'sı, X + 1 (S) = 5,72 - 6,73 mm; % 95,44'ü, X + 2 (S) = 5,22 - 7,24 mm;

% 99,74'ü, X + 3 (S)= 4,72 - 7,74 mm arasında değerlere sa­hip olduğu anlaşılmaktadır.

Mazı arısının ağırlıkları konukçu ağaç türleri itibariyle ayrılık gös­termektedir. Örneğin, Manisa - Alaşehir Bölgesinde bulunan Quercus infectoria Olivier Subsp. infectoıia'dan topladığımız mazılardan elde el­de edilen anların ortalama ağırlığı 34,9 mg olduğu halde, Ankara çev­resindeki Hacıkadın Deresi yöresindeki Quercus p.edunculiflora K. Koch. üzerinde oluşan mazılardan çıkan erginlerin ortalama ::ığırlığının ise 22,4 mg olduğu saptanmıştır. Ortalama ağırlıkların karşılaştırılma­ları «t» testi uygulamak suretiyle yapılmıştır. Hesaplanan t değerinin (t = 9,69) tablo değerinden (t (%5) = 1,976) büyük olması, bu iki ağaç

DA-l n 6 -1 türünden elde edilen bireylerin ağırlıkları arasında önemli fark bulun­duğunu ve Q. infectoria Oliv. Subsp. infector2a'ycı anz olan arıların da­ha ağır olduğu sonucunu vermektedir. Bu ağaç türünde oluşan mazılar­dan elde edilen A. (C.) gallaetinctoriae'nın ağırlık değişimini gösteren Şekil 6'daki Gauss eğrisinin incelenmesinden çıkanlan sonuca göre bireylerin :

% 68,26'sı,

% 95,44'ü, % 99,74'ü,

mak ta dır.

28,36 - 41,46 mg; 21,81 - 48,01 mg; 15,26 - 54,56 mg arasında ağırlıkta olduğu anlaşıl-

123

Literatürde mazı arısının anteninin 13 (KIEFFER 1887 - 1901, s: 518) ve 13 - 14 (BAŞ 1973, s: 93) parçalı olduğu belirtilmektedir. Labo­ratuvarda elde ettiğimiz bütün bireylerin antenierinin 14 parçalı olduğu görülmüştür. Antenin morfolojik yapısı, aynı konukçu ağaç türünden elde edilen böceklerde de bazı ayrılıklar göstermektedir. incelediğimiz bireylerin bir kısmının anteni 14 parçalı olduğu halde, XIII. ve XIV. parçalann ek yerleri pek belirgin bulunmamaktadır. Normal olarak an­tenin V. - XIV. parçalan üzerinde ancak mikroskopla görülebilen ve sa­yısı 12 - 14 arasında değişen uzunlamasına çıkıntılar bulunmaktadır. İlk dört parçada genellikle bu çıkıntılar görülmemekle birlikte, ender ola­rz,k bazı erginlerin antenierinin IV. parçasında, sayısı 4' e ulaşabilen

uzunlamasına çıkıntılann bulunduğu saptanmıştır. Anten parçalan uzun­i,Jklan büyükten küçüğe doğru sıralandığmda III., I., IV., V. ve VI. par­çaların sırası bütün bireylerde aynı kaldığı halde, diğer parçalar bu şe­kilde değişmez bir sıra göstermemektedir.

Quercus infectoria Oliv. Subsp. infectoria ve Q. pedunculiflora' dan elde edilen mazılardan çıkan arıların yumurtaları arasında gerek boyut, gerekse yapı bakımından bir fark görülmemiştir. Yaptığımız ölçme so­nuçlzmna göre yumurtanın ortalama çapının 139,5 mikron, yumurta koyma borusunun dış çapının ise 57 - 82 mikran arasında değiştiği sap­tanmıştır. Bu bakımdan yumurtanın, yumurta koyma kanalından geçe­bilmesi ancak sapı boyunca uzayabilmesi ile mümkün olabilmektedir.

Erginlerde olduğu gibi kurt ağırlıkları konukçu ağaç türlerine göre faklılık göstermektedir. Örneğin, Quercus infectoria Oliv. Subsp. infec­toria türünün mazılarındaki olgun kurtların ağırlığı 125 mg'a ulaşabil­diğ;i halde Q pubescens'tekiler ancak azami 60,7 mg ağırlık gösterebil­mektedir. Buna göre birinci ağaç türü üzerinde oluşan mazılzırdaki ol­gun kurtların ağırlıkları, ikinci ağaç türüne göre iki katından fazla du­rumdadır.

6.2 Konukçu bitki türleri

Mazı arısının esas konukçu ağaç türü Quercus infectoria Oliv. Subsp. infectoria ve Quercus infectoria Oliv. Subsp. boissieri (Reut) Gürke'dir. Bundan başka Quercus pedunculiflora, pubescens, pubescens ~ infec­tori:1. ve dschorochensis~ pubescens üzerinde de mazı oluşmaktadır. A. (C.) gallaetinctoriae'nın meşe hibridlerinde mazı oluşturduğu ilk kez bu çalışma ile ortaya konulmuştur. Q. infectoria'nm da bulunduğu ka­rışık rr"eşe ormanJannda mazı arısı bu ağaç türünü tercih etmektedir. Bu nedenle mazı istihsali ile uğraşan köylüler Q. infectoria'yı mazı me­şesi ya da mazı ağacı olarak adlandırılmaktadır. Diğer taraftan Q. infec­toria üzerinde oluşan mazılardaki tanen oranı diğerlerinkine göre daha yüksek oldugundan ticarette tercih edilmektedir.

124

Literatürde (SCHIMITSCHEK, 1944, s: 292) konukçu bitkiler ara­sında sayılan Quercus aegilops'da mazı meydana gelip gelmediği üzerinde önemle durulmuş ancak bu hususu doğrulayacak hiç bir örneğe rastla­nılmamıştır. Keza öteden beri mazı toplayan köylüler de palamut meşe­si üzerinde mazı görmedilderini söylemişlerdir. BERKEL ve DilGER­LERİ (1964, s: 6 - 7) de yapılan incelemelerde bu hususu doğrular ör­neklere rastlanılmadıgını belirtmektedirler.

6.3 Biyoloji

M::!zı arısının yumurta dönemi kısmen, kurt ve krizalit dönemleri ise tamamen mazı içerisinde geçmektedir. Kurdun büyümesine paralel olarak mazı da gelişmektedir. Quercus infectoria ve Q. pubescens'de olu­şan mazıların çapı ile içlerinde bulunan kurtların ağırlıkları arasında doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Birinci ağaç türü için bu ilişkiye ait denklem:

Y = -99,420 + 8,051 X İkinci ağaç türü için ise :

Y = -33,76744 + 3,56283 X olarak bulunmuştur.

Yapılan «t» testi sonucuna göre bu iki ağaç türü için elde edilen regresyon doğrularının istatistiki anlamda farklı oldukları anlaşılmak­tadır. Yukarıdaki denklemlerden yararlamlarak yapılan hesaplamada, yakbşık olarak 17 mm çapa kadar o!an mazılarda Q. pubescens'deki kurtların ortalama ağırlığının, Q. infectoria'lardakinden daha fazla oldu­ğu saptanmıştır. Bu çaptan sonra bunun tam tersi bir durumla karşıfa­şılmaktadır. Örneğin Q. infectoria'ya ait 20 mm çapındaki mazıda orta­lama kurt ağırlığı 47,2 mg; Q. pubescens'deki de 37,5 mg olarak hesap­lanmıştır.

Literatürde (BAŞ 1973, s: 95) bir mazı içerisinde yalnız bir adet kurt bulunduğu kayıtlı ise de, ender olarak bir mazı içerisinde iki adet kurt da gelişebilmektedir (Şekil: 18). ·

Arıların mazıyı terketmeleri denizden yüksekliklere göre bazı ay­rılıklar göstermektedir. Denizden yüksekliği fazla olan yerlerde arıların mc::ızıyı terketmesi, denizden yüksekliği az olan yerlere göre daha geç başlamaleta ve daha erken son bulmaktadır. Siirt - Eruh ve Manisa - Ala­şehir yörelerinde yaptığımız tespitler bu hususu doğrulamaktadır. De­nizden yüksekliği Alaşehir'e göre daha fazla olan Eruh Bölgesine ait mazılardan arıların çıkması daha geç başlamaleta ve daha erken son bul­maktadır. Her iki yörede de günlük azami çıkış 24 eylül tarihine rast­lamıştır. Ancak bu tarihte birinci yörede çıkan miktar ·% 14,2 olduğu halde ikinci yerde % 7 ,S dir.

125

Siirt - Eruh Bölgesinden elde edilen mazılardan arıların çıkışını gös-teren Şekil: 21'deki Gauss eğrisi incelendiğinde bireylerin:

% 68,26'sı, 19 eylül - 29 eylül; 01t1 95,44'ü, 14 eylül - 9 ekim; % 99,74'ü, 9 eylül - 9 ekim günleri arasında mazıyı terkettikleri

anlaşılmaktadır.

Manisa - Alaşehir Bölgesine ait mazılardan arıların çıkışına iliş-kin Şekil: 22' deki Gauss eğrisi bu bireylerin :

% 68,26'sının, 15 eylül - 3 ekim; % 95,44'ünün, 6 eylül - 12 ekim; % 99,74'ünün, 28 ağustos - 20 ekim günleri arasında mazıdan çık­

tıklarını göstermektedir.

6.4 İklim isteği

Mazı arısı Türkiye' de, ERİNÇ (1962, s : 365 - 6) 'in özeliklerini belirt­tiği step ikliminin İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu step iklimi; Ak­deniz ikliminin, asıl Akdeniz ve Marmara iklimi; Doğu Anadolu iklimi­nin yazı kurak tali iklim tipinin hakim olduğu yerlerde yaygın olduğu halde Karadeniz iklimi ile Doğu Anadolu'nun her mevsim yağışlı tali iklim tipinin etkili olduğu yerlerde görülmemekteclir. Diğer taraftan A. (C.) gallaetinctoriae yayılış alanına ait yıllık yağış müessiriyet indisi 20,0 - 36,1; temmuz - eylül ayları arasındaki üç aylık devreye ait yağış müessiriyet indisi de 0,3 - 13,4 eleğerlerini gösterdiği halde yayılış alanı dışındaki örneğin, Trabzon'da birinci değer 46,6; ikinci değer de 25,6; Rize'de ise yıllık yağış müessiriyet indisi 136,4; üç aylık devreye ait inclis de 34,0 dır. Mazı arısının yayılış alanında hüküm süren iklim tipleri, 4 - 5 aylık yaz kuraklığına sahip olma gibi ortak bir özellik göster-

, mektedir.

6.5 Parazider ve yırtıcılar

A. (C.) gallaetinctoriae populasyonu üzerinde olumsuz etkisi olan parazitlerclen Ormyrus tubulosus (Bayer de Fonscolombe), Perissocen­trus sp. ( ?) ve Tetrastichus sp. elele edilmiştir. Türkiye' de bu parazitle­rin mazı arısına arız olduğu ilk kez bu çalışma ile ortaya konmuştur. Saptanan parazİtler arasında en yaygın olanı O. tubulosus (Bayer de Fonscolombe) dir. 1968 yılında Alaşehir Bölgesi Horzum Alayaka Köyü dolaylarında parazitleşme oranının % 19,6 olduğu görülmüştür. Bu ba­kımdan parazitlerin, mazı arısı populasyonu üzerinde hiç de küçümsen­meyecek ölçüde etkili oldukları ortaya çıkmaktadır.

Paraziderin yanında, yırtıcılar da mazı arısı populasyonunu azaltıcı bir rol oynamaktadırlar. Yırtıcılardan ağaçkaleanlar mazı içerisinde

126

bulunan böceği yemek suretiyle zararlı olmaktadırlar. Ancak bu tahri­batın fazla yaygın olmadığı görülmüştür. Yırtıcıfar arasında bulunan serçeler ve karıncalar özellikle mazı kurutma yerlerinde kitle halinde çıkan ınazı arısı erginlerini toplamak suretiyle ciddi bir te:blike yarat­maktadırlar. Bunlara karşı gerekli koruyucu tedbirlerin alınmaması du­rumunda mazı veriininde önemli ölçüde bir azalma olacağı saptanmıştır (Bkz. Cetvel: 19).

6.6 Mazıya yerleşen böcekler

Araştırmalarımızda, mazı oluşumuna sebep olmayan bazı böcekle­rin mazıbr içerisinde hayat devrelerini tamamladıkları saptanmıştır. Bu tip böceklere «yalancı mazı böcekleri>> denilmektedir. A (C.) gallae­tinctoriae'nın meydana getirdiği mazılarda yalancı ınazı böceklerinden Synergus gallaepomiformis Bayer de Fonscolombe, S. umbraculus Olivier ile Phtoroblastis sp.'nin yerleştiği saptanmıştır. Bu böceklerin Türkiye' de araştırma konumuz olan ınazıya yerleştiğine dair literatür­de bir kayıt bulunmamaktadır. Bu bakımdan adı geçen böceklerin tespiti bir yenilik teşkil etmektedir.

6.7 Mazımn gelişimi

Mazımn, denizden yükseklik ve bakıya bağlı olarak genellikle ha­ziran ort<ısı - temmuz başından sonra belirmeye başladığı bilinmektedir. Araştırınalarımızda mazmın gelişmesiyle zaman arasında eğrisel yarı logaritmik bir bağıntının bulunduğu saptanmıştır. Eruh Bölgesinde (1050 - 1305 m) oluşan ınazılara ilişkin denklem:

log Y 0,62289 + 0,09993 X;

Alaşehir Bölgesinde ( 440 - 700 ın) meydana gelen ınazılara ait denklem ise :

log Y = 0,84017 + 0,04769 X olarak hesaplanmıştır.

Bu bağıntılar, her iki bölgede birer haftalık eşit zaman aralıkların­da mazı çap artımınm aynı tempo ile devam etmediğini göstermektedir. Yukarıdaki denklemlere dayanılarak iki bölgedeki ınazı gelişimi karşı­laştırıldığında, Eruh'a göre denizden yüksekliği daha az olan Alaşehir Bölgesinde m azının daha erken oluşmaya başladığı görülmektedir ( Cet­vel: 14, 15; Şekil: 40 ve 41). Örneğin 27.6.1969 tarihinde Alaşehir'de or­talama mazı çapı 7,30 mm olarak saptandığı halde, 7.7.1968 tarihinde Eruh'da ortalama çap 5,13 mm olarak saptanmıştır. Ancak Eruh Böl­gesindeki mazılar daha hızlı bir büyüme temposu göstererek ağustos ayı ortalannda Alaşehir Bölgesindeki mazıların ortalama çapına eriş­miş ve onu izleyen hafta içerisinde daha büyük ortalama çapa ulaşmış­lardır. Nitekim, Eruh'da ağustos ayının son haftası başında mazılar or-

127

talama 20,81 mm çapa sahip olmakta, Alaşehir'de ise ancak 18,58 mm çapa ulaşz,bilmektedir (Bkz. Cetvel: 14 ve 1':i.).

6.8 Mazı verimi ve çoğaltına olanakları

Mazı verimi ile ağaç boyu arasında log Y = - 1,2149+4,1951 log X;

taç genişliği arasında ise log Y = 0,1923 + 3,2941 log X denklem­

lerinin ifade ettiği tam logaritmik bir ilişkinin bulunduğu saptanmıştır (Şekil : 42, 43). Yani boylu ve büyük taca sahip ağaçlardan daha çok

mazı elde etme olanağı bulunmaktadır. Bugüne kadar meşe ormanbnna

yapılan olumsuz müdahaleler mazı veriminin düşmesine neden olmuş­tur. Bu bakımdan mazı meşesi ormanlarının imar ve ağaçlandırma iş­

lerinin önemle ele alınması gerekmektedir. Bunlar yanında kuşkusuz

hayvan otlatması, yemlik yaprak ve yapraklı dal faydalanması gibi usul­süz müdahaleler de önlenmelidir.

Silvikültür ve korumaya ilişkin bu tedbirler yanında mazı arısının populasyonunu artırıcı olanaklar üzerinde durulması da bir zorunlu­luktur. Nitekim, bu konuda yaptığımız bir deneme ürünün % 108,4'e kadar arttığını göstermiştir (Cetvel: 19). Bu nedenle toplanan mazıla­rın, arılar mazıyı terkedinceye kadar arınanın yakınında bekletilmesi gerekmektedir. İstihsalin erken yapılması hem servet kaybı, hem de bö­cek populasyonunun azalması gibi sakıncalar ortaya çıkarmaktadır. Bu bakımdan istihsal işlerinin disiplin altına alınması zorunlu bulunmak­tadır. 6831 sayılı Orman Kanuriunun 37. maddesi mazı toplanmasının izni bağlı olduğunu amir bulunmaktadır. Bu yetkiye dayanılarak istih­sal zamanı Bölge Şefliklerince tayin edilmelidir. Bu konuda Bölge Şef­leri ile Köy İhtiyar Heyetlerinin işbirliği yapması yanırlı olacaktır.

6.9 Mazının ağaç üzerindeki dağılışı

Mazının ağaç tacının kuzey ve güney yönleri ile tacın üst ve alt yarı kısımlarındaki dağılışiarını incelemek için çalışmalar eş yapma deneme tertibine göre yürütülmüştür .. Elde edilen sonuçlara göre, mazının ağaç tacının kuzey ve güney yönleri itibariyle dağılışiarı arasında önemli bir fark olmadığı, dişi böceğin yumurta koymak üzere ağaç tacının güney ve kuzey yönlerini aynı oranda seçtiği anlaşılmıştır (Cetvel: 17). Buna karşılık tacın üst ve alt yarı kısımlarında oluşan mazı miktarları ara­sında önemli fark bulunmaktadır (Cetvel: 18). Mazıların % 66,5'i tacın üst yarı kısmında, % 35,5'i de alt yarı kısmında meydana gelmektedir. Buna göre dişi böceğin yumurtlamak için ağacın üst kısıml_arını tercih ettiği sonucuna varılmıştır.

128

6.10 Mazı ticar.eti

Mazı istihsalini yapan köylüler genellikle ürünlerini araya çeşitli aracıların girmesi nedeniyle gereği şekilde değerlendirememektedirler. Örneğin, 1965 - 1970 yılları arasında üretici tarafından satılan mazıların fiyatlarının 30 - 400 kr arasında değiştiği saptanmıştır. Fiyat oluşumunu daha düzenli hale sokrnak için mazı alım satım işlerinin kurulmuş ya da kurulmakta olan Orman - Köy Kooperatifleri aracılığı ile yapılması büyük yararlar sağlayacaktır.

Çeşitli ülkelerin Türkiye' den ithal ettikleri mazı miktarları yıllar iti­bariyle düzenli bir seyir gösterınemektedir (Şekil: 51 ve 52). Örneğin, İngiltere'nin 1961 yılında Türkiye'den aldığı rnazı miktarı 467.500 kg olduğu halde daha sonraki yıllarda bu miktarda önemli ölçüde azalma­lar olmuş, hatta 1967 ve 1969 yıllarında ithalat miktarı SOO kg'a kadar düşmüştür. İhracattaki bu dengesizlik kuşkusuz mazıların belirli bir standarda göre piyasaya arzedilmeyişinden ileri gelmektedir. Nitekim, bazı alıcı ülkeler tarafından, Türkiye'nin ihraç ettiği rnazılar içerisin­deki küçük rnazı ile yabancı madde oranının fazla ve ambalajların eski olduğu şeklinde şikayetler ileri sürülmüştür. İhracatın daha olumlu bir düzeye getirilmesi için, Türk Standartları Enstitüsünce hazırlanmış olan standarda göre mazıların piyasaya arzı gerekli olmaktadır.

İhracatın, mazının ekstraksiyon sonucunda elde olunacak tanen ha­linde yapılması Türkiye'nin çıkarları bakımından daha yarar olacaktır. Esasen böyle isteklerle karşılaşılmaktadır. Ancak bunu gerçekleştirecek sanayi kolu mernleketimizde henüz kurulmuş değildir. Bu yönde yapı­lacak yatırırnların teşvik tedbirlerinden yararlandırılması üzerinde du­rulmalıdır.

129

7. TOPLU ÖZET

7.1 GİRİŞ

Andricus (Cynips) gallaetinctoriae (Olivier) (Mazı arısı), meşeler üzerinde tanence zengin mazı oluşumuna neden olmaktadır.

Mazı, % 50-70 tanen (Gallo tannin), % 2-3 Gallik asit ve'% 2 Ellag asiti içermekte ve bu kimyasal yapısı dolayısiyle çeşitli alanlarda kulla­nınılmaktadır. Kumaş boyanması, mürekkep yapımı, kundura boyası, saç boyası, çivit yapımında ve eczacılıkta birçok ilaçların hazırlanmasm­da mazıdan yararlanılmaktadır. İstihsal edilen mazıların önemli bir bö­lümü ihraç edilerek Türkiye'ye döviz sağlanmaktadır. 1961-1970 yılları arasındaki 10 yıllık devrede toplam olarak 3.954.762 dolar karşılığı 9.493.902 kg. mazı ihraç edilmiştir.

Türkiye' de daha bol ve devamlı m azı ürünü elde etme olanaklarım geliştirmek için mazıyı oluşturan A. (C·) gallaetinctoriae'nın biyolojisi­nin ayrıntılı olarak bilinmesinde zorunluluk vardır. Böceğin biyolojisi­ne ilişkin eldeki bilgiler de gözönünde tutularak bu konuda gerek bilimsel, gerekse pratik alanlarda önemli olabilecek diğer konular üze­rinde de araştırmalar yapılması gereği, mazmm taşıdığı ekonomik de­ğer yönünden gün geçtikçe ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle mazı ansı­nın Türkiye'deki yayılış alanı, konukçu ağaç türlerinin ayrıntılı olarak saptanması yanmda böceğin çeşitli biyolojik devrelerinin mazı ile olan ilişkilerinin açıklığa kavuşturulması yararlı görülmüştür.

7.2 ŞiMDiYE KADARKi LiTERATÜR

A. (C.) gallaetinctoıiae ve konukçu ağaç türü konusunda ilk bil­gileri OLIVIER (1801-1807) vermektedir. KlEFFER (1887 -1901) mazı arılarının morfolojisi, biyolojisi, sistematiği, mazının oluşması ve ya­lancı mazı böceklerini geniş şekilde değinın ektedir. FULLA WAY ( 1911), GRASSE (1951), BONNEMAISON (1962), EADY ve QUINLAN (1963) sistematiğe, KORUR (1937), DORVAULT (1948), GIL ve DiGERLERİ ( 1968) mazının ve mazıdan elde edilen tanenin kullanış yerlerine iliş­kin bilgiler vermektedirler. SCHIMITSCHEK (1944) ve KARACA (1956) mazı arısının, KAYACIK (1963) da A. (C.) gallaetiiıctoıiae'nm konuk­çu ağaç türlerinden Quercus infectoria Oliv.'in yayılış alanına değinmek-

131

tedirler. BERKEL ve Dİ;(}ERLERİ (1964) mazı istihsali, istihsal tekni­ği ve zamanı; BAŞ (1973) mazı arısının morfolojik özelikleri, coğrafi yayılışı ve konukçu bitkileri hakkında bilgi vermektedirler.

7.3 MATERYEL VE METOT

Seçilen deneme alanları denizden yüksekliğe göre alt, orta ve üst olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır. Bu üç bölümün güney ve ve kuzey bakılanndan olmak üzere 6 deneme parseli belirlenmiş ve her parsel­den tesadüfi olarak 6 deneme ağacı seçilmiştir. Her deneme alanından mazının belirmeye başladığı tarihten sonra istihsal zamanına kadar birer haftalık aralada her seferinde 150 adet mazı toplanmış ve bunlar üzerinde gerekli inceleme ve ölçmeler yapılmıştır.

Böceğin anten, ağız parçaları, kanat, bacak, yumurta koyma boru­su gibi organlarının mikroskopta ayrıntılı olarak incelenmelerini sağ­lamak için mikroskopik preparatlan hazırlanmıştır. Bu amaçla halen British Museum (Natural History) 'nin Entomoloji Şubesi tarafından

kullanılan metottan yararlanılmıştır. Toplanan örnek mazılarda zaman zaman yapılan kesitlerle mazı

arısının yumurta, kurt ve krizalit dönemlerinin sürelerinin saptanma­sına çalışılmıştır. Ayrıca mazılar özel kutulara konularak bunlar üze­rinde yapılan günlük gözlemlerle hem arının mazıyı terketme zamanı, hem de mazıya yerleşen yalancı mazı böcekleri ile parazİtler saptanmış­tır (Şekil: 1 ve 2).

Mazı ürünün çoğaltılma olanaklarını araştırmak amacıyla Mani­sa - Alaşehir bölgesinden henüz anların terketmediği 830 kg mazı te­min edilerek 4 eşit kısma ayrılmıştır. Bunlar ormanda 4 ayrı yerde hazırlanmış özel kafes ve çardakiara yerleştirilmiştir. Bu denemenin sonucu, şahit alan ile karşılaştırılmak suretiyle alınmıştır. Mazının ağaç tacı üzerindeki dağılışını incelemek için eş yapma deneme tertibi uygu­lanmıştır.

132

7.4 ANDRICUS (CYNIPS) GALLAETINCTORIAE (OLIVIER) (MAZI ARIS!)

7.4.1 Sistematikteki yeri ve sinonimleri

Mazı arısı sistematikte aşağıdaki gibi yer almaktadır:

Takım

Alt takım Üst familya Familya Alt familya Cins Tür

Hymenoptera Linnaeus, 1758 Apocrita Gerstaecker, 1867 Cynipoidea Ashmead, 1899 Cynipidae Westwood, 1840 Cyndpinae Ashmead, 1886 Andricus Hartig, 1840 (Cynips Linnaeus, 1758) Andricus (Cynips) gallaetinctoriae (Oliver, 1791)

Mazı arısının sinanimieri :

Diplolepis gallae-tinctodae Oliver, 1791 Cynips tinctoria Hartig, 1840

7.4.2 Morfolojisi

Açık kahverengi olan vücudunda sanmsı beyaz renkli ince, kısa ve sık kıllar bulunmaktadır. Abdomenin üzerinde kılsız parlak ,bir leke vardır. Yandan bakıldığında kanatlarm karın kısmmı aştığı görülür (Şekil : 3 ve 4). Büyüklüğü 5 - 7,6 mm arasında değişen mazı arısının ortalama boyu 6,23 mm dir (Cetvel: 1, Şekil: 5).

Batı Anadolu'da Alaşehir Bölgesinden Quercus infectoria Oliv. Subsp. infectoria ağaç türünden toplanılan mazılardan elde edilen can­lı erginleri n ağırlıklarının 15,6- 49,9 mg arasında değiştiğini, ortalama ağırlığın da 34,9 mm olduğunu saptamış bulunuyoruz (Cetvel: 2, Şe­kil: 6).

Ortalama uzunluğu 3624,09 mikran olan anteni iplik biçiminde ve 13-14 parçalı olup üzerinde seyrek kıllar vardır. Antenin V- XIV'üncü parçaları üzerinde ancak mikroskopla görülebilen ve sayısı 12-14 ara­innda değişen uzunlamasına çıkıntılar bulunmaktadır. Anten parçalan­nın en uzunu III., en kısa olanı XIII., en kalın olanı da I. parçadır (Cet­vel: 3 ve 4).

Ortalama uzunluğu 9 mm, genişliği de 3 mm dolayında olan ön kanatta subcosta, radius, media, cubitus, basalis ve anal damarlar bu­lunmaktadır. Arka kanat ise yaklaşık olarak 5 mm uzunlukta ve 2 mm genişliktedir. Bu kanatta sadece subcosta damar vardır. Arka kanatta ayrıca 4 adet hamuli görülmektedir (Şekil: 8 ve 9).

Ön tibia ucu iki dişli olan kıvrık ve uzun bir mahmuzla sonuçlan­dığı halde orta ve arka tibialarda boyları birbirine eşit olmayan 2 adet malımuz bulunmaktadır. Tarsus her üç bacakta da 5 parçalıdır (Şekil: 10 ve 11).

Mazı arısının abdarneni 6 segmentten meydana gelmiştir. Bunlar­dan birincisi metotoraks'a birleşmiş olup median halkası olarak adlan­dırılmaktadır. İkinci karın halkası diğerlerine göre daha büyüktür.

Yumurta ve koyma borusu 5-8,5 mm boyunda ve 57-82 çapında­dır (Şekil: 12). Bu böceğin yumurtası uzun saplıclır (Şekil: 1.3). Sap kısmı ayrı olmak üzere yumurtanm ortalama boyu 211,3 mikron, çapı da 139,5 mikrondur. Sapının ortalama uzunluğu ise 2857 mikrondur.

Mazı arısının kurdu toraks ve abdomen bacaklarmdan yoksundur (Şekil: 14). Başlangıçta gözleri bulunmamakta, petek gözleri ancak kri­zalitleşmeden 3-4 gün önce belirmeye başlamaktadır. Son eleriyi değiş­tirmiş olan kurtların boyları 6 - 9 mm arasında değişmektedir.

133

Krizalideri serbest krizalit tipindedir (Şekil: 15). Kurt devresin­de görülmeyen 3 adet basit göz bu sırada iyice belirmektedir. Quercus puhescens'lerden toplanan mazılardan elde edilen krizalitlerin ortala­ma ağırlığının 48,27 mm olduğu hesaplanmıştır (Cetvel : 5).

7.4.3 Coğrafi yayılışı

A. (C.) gallaetinctoriae Macaristan, İtalya, Güneydoğu Avrupa, Ön Asya, Suriye ve Mezopotamya'da yayılmış bulunmaktadır. Türkiye'de Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Akdeniz, Ege, Marmara ve İç Ana­dolu Bölgelerinde görülmektedir.

7.4.4 Konukçu bitki türleri

Mazı arısı Quercus infectoria'yı tercih etmekle beraber Q. pedun­cuHflora K. Koch. ve Q. pubescens Willd.'e de arız olmaktadır. Bunlar­dan başka Q. pubescens Willd. ;;± Q. infectoria Oliv. ve Q. dschoro­chensis K. Koch. ;;± Q. pubescens Willd. gibi meşe hibridleri üzerinde ele mazı oluşumuna sebep olmaktadır.

7.4.5 Biyolojisi

Mazı, daha yumurta çatlamadan yaklaşık olan;,k 9,5 mm çapa ula­şabilmektedir. Yaptığımız tespitiere .göre yumurta devresi temmuz ayı­nın ilk haftasına kadar devam etmektedir.

Kurt, gelişmesini mazının ortasında bulunan kurt odacığında ta­mamlar. Bu devre ağustos sonu - eylül başına kadar yaklaşık olarak iki ay devam eder. Muzının rengine göre içerisindeki böceğin hangi hayat döneminde bulunduğunu kestirmek mün:ıkün olmaktadır. Genellikle çi­vit rengindeki mazılarda genç kurtlar; yeşil ve açık yeşil renkteki ma­zılarda ise yaşlı kurtlar bulunmaktadır. Beyaz mazıl~rda krizalit ve he­nüz mazıyı terketmemiş erginler ile az miktarda krizalitleşmek üzere olan olgun kurtlar görülmektedir.

Kurt geliştikçe buna bağlı olarak mazı da büyümektedir (Cetvel: 6, 7). Alaşehir Bölgesinden Q. infectoria'dan elde edilen mazı çapı ile kurt ağırlığı arasında Y = -99,420 + 8,051 X denklemi ile ifade edi­len pozitif bir korelasyon olduğunu saptamış bulunuyoruz (şekil: 19). Çzmkırı'da Q. pubescens üzerinde oluşan mazılarla kurt ağırlığı arasın­daki ilişkiye ait regresyon doğrusu denklemi Y = -33,7644 + 3,56283 X olarak hesaplanmıştır (Şekil: 20).

Genellikle krizalitleşme ağustos ayı ortasından sonra başlamakta ve krizalit süresi 15-26 gün arasında değişmektedir (Cetvel: 8). Orta­lama krizalit süresi 19 gün olarak hesaplanmıştır. Quercus infectoria ve Q. pubescens 2ğaç türleri üzerinde oluşan mazılarda krizalitlerin devam süreleri arasında bir fark görülememiştir.

134

Eruh bölgesi ormanlarından (1300 m) 1968 yılınd3. toplanılan ma­zılardan arıların çıkması 9 eylül tarihinde başlamış ve 7 ekim tarihin· de son bulmuştur. Günlük azami çıkış 24 eylül tarihine radamıştır (Şe­kil: 21). Alaşehir Bölgesinden (700 m) 1969 yılında toplanılan mazılar­dan erginlerin çıkışı 5 eylül- 16 ekim tarihleri arasındaki devreye rast­lamıştır. Burada da günlük azami çıkış 24 eylül tarihinde olmuştur (Şe­kil: 22).

Belirli bir zamandan önce toplanılan mazılarda kurtlar gelişmeleri­ne devam ederneyerek erginleşememektedirler. Eruh Bölgesinden 30.7.1968; Alaşehir Bölgesinden de 1.8.1969 tarihinden önce toplanan ma­zıların hiç birisinden ergin elde edilememiştir. Ancak bu tarihlerden sonra toplanan mazılardan erginler çıkmıştır (Şekil: 23 ve 24). Diğer bir tespitimize göre 13,8 mm çapa erişmeden önce toplanan mazılarda da kurtlar gelişmelerine devcnn edememektedirler.

Ergin böcek ortalama 2,9 mm çapında yuvarlak bir uçrr:m deliği açarak mazıyı terketmektedirler. Arı, uçma deliğini açma işini iki gün­de tamamlayabilmektedir. Mazı çapı ile üzerindeik uçma deliği çapı ara­sında pozitif bir korelasyon bulıınmaktadır (Cetvel: 10). Bu ilişkiye ait regresyon doğrusu denklemi: Y = 1,741106 + 0,060794 X olarak hesap­lanmıştır (Şekil : 25).

7.4.6 İklim isteği

ERİNÇ (1962, s: 365- 6) 'in iklim taksimatma göre mazı arısı, step ikliminin İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu step iklimi; Akdeniz ikli­minin, asıl Akdeniz ve Marmara iklimiyle Doğu Anadolu ikliminin yazı kurak tali iklim tipinin hakim olduğu yerlerde yaygın bulunmaktadır. Köppen sistemine göre ise A. (C.) gallaetinctoriae genellikle Csak tali iklim tipinin hakim olduğu yerlerde görülmektedir. Türkiye'de mazı arı­sı bulunan yerlerde yıllık ortalama sıcaklık 10,6° C- 19,1° C; yıllık orta­lama yağış miktan 359,3-755,9 mm; bağıl nem ise'% 52-70 arasında değişmektedir (Cetvd: ll, 12 ve 13). Mazı ansının yaygın olduğu yerler­de 4-5 aylık yaz kuraklığı hüküm sürmektedir (Şekil : 26, 27, 28, 29, 30 ve 31).

7.4.7 Konukçu bitkiye etkisi

Mazı arısı konukçu ağacın boy ve çap artımına önemli ölçüde en­gel olmadığı gibi fizyolojik bakımdan zayıflamasına da yol açmamak­tadır. Mazı ürünü bir ihraç maddesi olduğundan büyük bir ekonoın,ik değere sahip bulunmakta ve bu nedenle mazı arısının zararından çok yararı söz konusu olmaktadır.

135

7.4.8 Parazider ve yırtıcılan

Parazİtlerden Onnyrus tubulosus (Bayer de Fonscolombe), Perrisso­centrus sp. (?) ile Tetrastichus sp. elde edilmiştir. Bunlar içerisinde en yaygın olanı O. tubulosus'tur (Şekil: 32).

Yırtıcılar arasında yer alan ağaçkakanlar (Picidae) henüz mazı içe­risinde bulunan böceği mazıyı oymak suretiyle bulup yemektedirler (Şe­kil: 33). Ayrıca serçegiller (Fringillidae) ve karıncalar mazıyı terkeden anları toplamak suretiyle zararlı olmaktadırlar.

7.4.9 Mazıya yerleşen böcekler

A. (C) gallaetinctoriae'nın oluşturduğu mazıya yalancı mazı arıların­dan Synergus gallaepomiforınis Bayer de Fonscolombe (Şekil: 34, 35) ve Synergus umbraculus Olivier (Şekil: 36 ve 37) yerleşmektedir. Çalışma­larımız sırasında birinci böceğin seksual, ikinci böceğin de agamik for­mıma ait bireyler elde edilmiştir.

7.5 MAZI

7.5.1 Jraııımı

Mazı, A. (C.) gallaetinctoıiae'nın embriyo ve kurt döneminde oluş­maktadır. Bu husus gözönünde tutular;:Ü;: mazıyı şu şekilde tanımlamak mümkündür: Mazı arısının embriyo ve kurdunun meşe tomurcukların­da yaptığı etkileme sonucu meydana gelen yapısal bir değişikliktir (Şe­kil : 39).

7.5.2 Oluşumu, strüktürii ve kimyasal bileşimi

Mazının oluşumu konusunda çeşitli teoriler ortaya konulmuştur. Gü­nümüzde mazının, A. (C.) gallaetinctoriae kurdunun salgısının bitki do­kusunda yaptığı etki sonunda meydana geldiği kabul edilmektedir. Ma­zının oluşabilmesi için konukçu bitkinin canlı olması ve tomurcuğuna da yumurtanın konulması gerekmektedir.

Mazı ortadan kesildiğinde içten dışa doğru beslenme taba Im sı, ko~ ruyucu tabaka, paranşim dokusu ve epidermis olmak üzere 4 bölümden meydana geldiği görülür. Tanence zengin olan paranşim dokusu, sert pa­ranşim dokusu ve süngerimsi paranşim dokusu olmak üzere iki tabaka­dan meydana gelmiştir.

KlEFFER (1887 -1901, s: 195), mazının kimyasal bileşimini aşağı­daki şekilde vermektedir :

136

%

Tannik asit yahut digallik asit veya tanen ( Cı4HıoÜs) 65 Gallik asit ( C•He05) 2 Ellag asidi (Cı ı Hs Os) ve lut eo - gallik asit 2 Klorofil ve uçucu yağlar 0,7 Kompleks maddeler 2,5 Gom 2,5 Amidon 2 Lignin 10,5 Sıvı şeker, albümin, potasyum sülfat, potasyum klorür, potasyum gallat, kireç, kalsiyum oksalat, kalsiyum fosfat 1,3 Su 11,5

ırno,o

7.5.3 (;elişirni

Mazı, denizden yükseklik ve bakıya bağlı olarak hazh·an ortası - tem­muz başından sonra belirmeye başlamaktadır. Gelişme devresinin baş­langıcında çivit renginde olan mazı büyüdükçe yeşil ve beyaz renge dö­nüşmektedir. Yağınura maruz kalanlar ise sarımsı kırmızı ile açık kırını­zımtrak kahverengi bir renk almaktadırlar.

Mazının çap gelişmesi ile zaman arasında Y = abx denklemi ile ifa­de edilebilen eğrisel yan logaritmik bir ilişki bulunmaktadır (Cetvel: 14 ve 15). Eruh bölgesinde oluşan mazılara ait bu ilişkinin denklemi:

log Y = 0,62289 + 0,09993 X (Şekil: 40);

Alaşehir Bölgesinde gelişen mazılara ait denklem ise:

log Y = 0,84017 + 0,04769 X olarak hesaplanmıştır (Şekil: 41).

7.5.4. Verimi ve ağaç üzerindeki dağılışı

Mazı verimi ile ağaç boyu ve taç genişliği arasında Y = aXh denkle­mi ile ifade edilebilen eğrisel tam logaritınik bir ilişki bulunmaktadır (Cetvel: 16). Sabitelerin hesaplanması sonunda m azı verimi ile ağaç bo­yu arasındaki ilişkiye ait:

log Y = -1,2149 + 4,1951 log X denklemi (Şekil: 42) ve mazı ve­rimi ile taç genişliği arasında bulunan ilişkiye ait :

log Y = 0,1923 + 3,2941 log X denklemi (Şekil: 43) elde edilmiştir.

Mazının ağaç üzerindeki dağılışım incelemek için bazı gözlem ve tespitler yapmış bulunuyoruz. Buna göre ağaç tacının güney ve kuzey yönlerinde bulunan mazı miktarları arasında önemli fark olmadığı gö-

137

rülmüştür (Cetvel: 17). Buna karşılık tacın üst ve alt yarı kısımların­

kimazı miktarları arasında önemli fark bulunmaktadır. Mazının % 66,5'i tacın üst yan, % 33,5'i de alt yarı kısmında oluşmaktadır (Cetvel: 18).

7.5.5 Ürünü çoğaltına olanakları

Mazı ürününün çoğaltılmasında rol oynayan etkenierin başında or­manda yeter düzeyde A. (C.) gallaetinctoriae populasyonunun bulunması gelmektedir. Toplanan mazıların, arılar çıkmadan ormandan uzaklaştı­

rılması rekolte yönünden olumsuz etki yapmaktadır. Mazı arısının arına­na dönme olanağı sağlandığı takdirdemazı ürünü önemli ölçüde artmak­tadır. Bu konuda yaptığımız deneme sonunda şahit olana göre ürünün % 108,4'e kadar arttığı saptanmıştır (Cetvel: 19). Bu nedenle toplanılan

m2zılann, anlar çıkıncaya kadar on11anda basit çardak ya da kafeslerde bekletilmesi daha bol ve devamlı mazı elde etme bakımından gerekli ol­maktadır.

7.5.6. İstihsal zamanı ve tekniği

Mazının erken toplanması hem ürün kaybı hem de içerisindeki kur­dun gelişmesine devam ederneyerek erginleşememcsi gibi sakıncalar or­taya çıkarmaktadır. İstihsalin gecikmesi ve yağınura maruz kalması ha­linde de mazının niteliği bozulmaktadır. Bu bakımdan mazı, yeşil ya da beyaz rei1k aldığı devrede toplanmalıdır. Bu amaçları gerçekleştirmek için istihsalin ağustos ayının son haftasından sorıra yapılma8ı uygun ola­caktır.

Türkiye'de mazı istihsali genellikle yerden ya da ağaca çıkılınale su­retiyle elle yapılmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde boylu ağaçlar­daki mazılar yöresel adı «celak» olan ucu kancalı bir sırılda toplanmak­tadır. Bu gereçle mazının alınması sırasında ağacın sürgünü de kopanl­maktadır. Belirtilen bu sakınca nedeniyle celakdan sadece ağacın ulaşıla­mayan kısımlanndaki mazıların koparılmasında yararlamlmalıdır.

7.5.7 Türkiye'de mazı bulunan yerler

Mazı arısının yayıhş alanına paralel olarak Türkiye'nin Doğu, Gü­neydoğu, Akdeniz, Ege, Marmara ve Orta Anadolu Bölgelerindeki meşe ormanlarında mazı meydana gelmektedir (Cetvel: 20).

Mazı en çok Doğu Anadolu Bölgesinden elde edilmektedir. Bunu sı­rasıyla Orta Anadolu, Ege ve Akdeniz Bölgeleri izlemektedir.

138

7.5.8 Ticareti

Türkiye' de istihsal edilen mazının önemli bir bölümü ihraç edilmek­tedir. 1961 -1970 yılları arasındaki 10 yıllık devrede toplam olarak ihraç edilen mazı miktarı 9.493.902 kg olmuş ve buna karşılık 3.954.762 dolar elde edilmiştir (Cetvel : 23).

İhracatın bugüne kadar belirli bir standarda göre yapılmamış olma­sı alıcı ülkelerin çeşitli şikayetlerine yol açmıştır. Türk Standartlan Ens­titüsünce hazırlanmış bulunan TS 1001 numaralı mazı standardının mec­buri yürürlüğe konulmasıyla bu tali orn1an ürününün clz!ha iyi değer­lendirme olanakları yaratılmış olacaktır. (Cetvel: 24 ve 25).

139

RESUME

1. INTRODUCTION

Andricus (Cynips) gallaetinctoriae (Olivier) provoque la formatian de galles, ou «noix de: galle», sur les bourgeons des chenes. La noix de galle renferme so a 70% de tannin, 2 a 3% d'acide gallique, 2% d'acide ellagique. En raison de leur compasİtion chimique, les galles sont utili­sees en teinturerie, pour la fabrication des encres, des cirages et des tein­tures pour cheveux, pour le tannage des cuirs. La galle est un puissant astringent. De ce fait, on l'utilise en medecine cantre les diarrhees, les hemorragies passives, les gonorrhees. On s'en sert egalement comme antidote de l'emetique et des alcalis vegetaux.

La plus grande partic des galles recoltees en Turquie sont exportees. En dix ans (de 1961 a 1970), 9 493 902 kg de galles ont ete exportees pour une valeur de 3 9S4 762 dollars.

C'est dans le but de trouver les moyens d'obtenir une production de galles continue et d'augmenter cette production qu'il nous a semble utile d'antreprendre ce travail.

2. MATERIEL ET METRODES

Les zones d'experimentation ont ete divisees en trois parties d'al­titude croissante : zone inferieurc, zone moyenne et zone superieure. Dans chacune de ces dernieres, on a delimite 2 parcelles d'experimenta~ tion, l'une en exposition nord, l'autre en exposition sud. 6 arbres destirres aux experimentations ont ete choisis au hasard dans chaque parcelle. Depuis l'apparition des galles jusqu'au moment de la recolte, nous avans ramasse chaque semaine ıso galles sur lesquelles ont ete realisees les mesures et observations necessaires.

Pour ce qui est des preparations microscopiques des organes d'A. (C.) gallaetinctoriae, nous avans utilise la methode de la seetion d'en­tomologie du British Museum (Natural History).

En ouvraiit de temps a autre Ies galles, nous avans etudie la vie pre­imaginale (oeufs, larves, nymphes) de l'insecte. En outre, apes avoir place des galles dans des recipients speciaux, nous avans effectue des observations quotidiennes dans le but de determiner les periodes d'emer­gence des adultes, des parasites et des commensaux des galles.

141

Afin de determiner comment angınenter la production de galles, nous avons obtenu 830 kg de galles, prelevees avant l'emergence des adultes, de la region de Manisa-Alaşehir. Ces galles ont ete placees pres de 12 fon~t, dans des cages et des cabanes simples, jusqu'a ce que les 2dultes en emergent. Nous avons pu ainsi determiner le rôle d'un lacher d'aclultes en foret sur la production ele galles.

Le test«t» par paires a ete utilise pour comparer le nambre des galles se trouvant les parties sud et norcl ou dans les moities inferieure et supe­rieure du houpper.

3. ANDRICUS (CYNIPS) GALLAETINCTORIAE (OLIVIER)

3.1 Morphologie

A. (C.) gallaetinctoriae a un e longueur de S a 7,6 mm; sa ta ille mo­yen ne est de 6,23 mm (Tableau 1, Fig. 5). Son corps est brun clair ct couvert ele poils jaunatres couı·ts et clenses. L'abdomen presente une tache brillante clepourvue de pilosite. Les ailes depassent l'abdomen (Fig. 3 et 4).

Le poicls aclultes issus de galles formees sur Quercus infectoria Oliv. subsp. infectoria a Alaşehir (Anatolie occidentale) varie de 15,6 ~ı

49,9 mg, avec une moyenne de 34,9 mg. Celui des adultes issus ele galles formees sur Quercus pedunculiflora K. Koch. a Hacıkadın Deresi, pres d'Ankara, varie ele 12,5 a 32,3 mg, avec une moyenn ele 22,4 mg (Tableau 2, Fig. 6).

L'antenne filiforme est composee de 13 ou 14 articles et mesure en moyenne 3617,3 microns. Sur les articles 5 a 13 se clistinguent au micros­cope ele 12 a 14 aretes longitudinales. Le troisieme article est le plus long, le treizieme le plus court (Tableau 3 et 4).

L'aile ant<~rieure mesure en moyenne 9 mm de long sur 3 mm de large. Elle presente les nervures suivantes: subcostale, radiale, mediane, cubitale, basale et anale. L'aile posterieure a 5 mm ele long et 3 mm de large. Sa seule nervure est la subcostale. Elle possede 4 crochets ot.ı ha­muli (Fig. 8 et 9).

Les tibias anterieurs se terminent par un eperon tres long, incurve, bifide. Les tibias intermediaires et posterieurs se terminent par deux epe­rons droits, de longueurs inegales. Les tarses se composent de cinq artic­les (Fig. 10 et ll).

L'abdomen comprend 6 segments. Le premier, appele segment me­diaire ou propeclium, est soude au metathorax. Le second segment est plus grand que les autres.

142

L'oviscapte a une longueur de 5 a 8,5 mm et un diametre de 57 a 82 microns (Fig. 12). Les oeufs sont pedoncules (Fig. 13). Non compris le pedoncule, ils mesurent en moyenne 211,3 microns de long et 139,5 mic­rons de diametre. Le pedoncule a une longueur d'environ 2857 microns.

La larve d'A. (C.) gallaetinctoriae est apode (Fig. 14). Au debut, elle est depourvue d'yeux. Ceux-ci apparaissent 3 a 4 jours avant la nym­phose. La taille de la larve du dernier stade varie de 6 a 9 mm.

La nymphe est nue (Fig. 15). Les trois ocelles, invisibles chez la lar­ve, apparaissent a ce stade.

3.2 Repartition geographique

A. (C.) gallaetinctoriae se rencantre en Hongrie, en Italie, en Europe du sud-est, en Asie mineure, en Syrie, en Mesopotamie. En Turquie, l'in­secte est repandu dans l'Anatolie de l'est et du sud-est, dans les regions mediterraneennes, egeennes et de la mer de Marmara, dans l'Anatolie centrale.

3.3 Plantes Hôtes

A. (C.) gallaetinctoriae provoque de preference la formatian de gal­les sur Quercus infectoria Oliv. Nous avans toutefois constate qu'il s'attaque egalcment a Q. pedunculiflora K. Kot:h. eta Q. pubescens Willd. Il provoque en outre la formatian de galles sur certains hybrides de chenes.

3.4 Biologie

Les galles peuvent atteindre un diametre de 9,5 mm avans l'eclosion de la larve. Le stade oeuf dure jusqu'a la premiere semaine de juillet.

Le developpement des larves se deroule dans la chambre larvaire que 1' on trouve au milieu de la galle. Le s ta de larvaire dure environ deux mois, jusqu'en fin aolıt-debut septembre. Il est possible de determiner, d'apres la couleur de la galle, le stade de l'insecte: en general, les galles de couleur vert olive renferment des jeunes larves, les galles vertes ou vert dair des larves du dernier stade, les galles blanches des nymphes, des adultes non emerges et peu de larves du dernier stade.

Au fur et a mesure que les larves grandissent, les galles se deve­loppent (Tableau 6 et 7). Nous avans contate qu'il existe un e relation tres etroite entre le diametre des galles recoltees a Alaşehir sur Q. infectoria et le poids de la larve. L'equation de cette relation est: Y = -99,420 + 8,051X (Fig. 19). Il existe aussi une relation entre le diametre des galles recoltees a Çankırı sur Q. pubescens et le poids de la larve. L'equation de cette demiere est: Y = -33,76744 + 3,56283 X (Fig. 20).

143

En general, la nymphose commence a la mi-aoılt. La duree de la nymphose varie de lS a 26 jours; elle est en moyenne de 19 jours (Tab­Jean 8). Nous n'avon pas trouve de differences entre les duvees de la nymphose a l'interieur des galles de Q. infectoria et de Q. pubescens.

Dans les forchs du district d'Eruh (1300 m), l'emergence des adultes en 1968 a commence le 9 septembre pour se terminer le 7 octobre. Le maximum d'emergences journalieres s'est produit le 24 septembre (Fig. 21). En 1969, dans le district d'Alaşehir, les sorties d'adultes se so nt deroulees du S septembre au 16 octobre. Comme dans le cas precedent, le maximum des emergences journalieres a eu lieu le 24 septembre (Fig. 22).

Si l'on recolte les galles avant une epoque determinee, les larves ne peuvent plus continuer leur developpement. Ainsi, les galles recoltees le 30 juillet 1968 a Eruh et le 1 er aoılt 1969 a Alaşehiı~ iflC -,nous ontl pası donne d'adultes. Il est par contre possible d'obtenir les adultes a partir des galles recoltees apres le 1 er aoüt (Fig. 23 et 24). D'autre part, les adultes n'emergent pas de galles ramassees avant d'avoir atteint un diametre de 13,8 mm.

Le diametre moyen du trou de sortie est de 2,9 mm. Il existe une relation tres etroite entre le diametre de la galle et celui du trou de sor­tic (Tableau 10). L'equation de la droite de regression est la suivante:

Y = 1,741106 + 0,060794X (Fig. 25).

L'adulte peut perforer le trou de sortie en deux jours.

3.S Conditions cliınatiques dans l'aire de repartition d'A. (C.) gal­laetinctoriae

D'une façon generale, le elimat regnant dans l'aire de repartition d'A. (C.) gallaetinctoriae se caracterise par une periode estivale ariele de 4 a S mois. En Turquie, dans l'aire de repartition de l'insecte, on a enre­gistre une temperature moyenne annuelle de 6° C a 19° C, des precipita­tions moyennes annuelles de 3S9,3 mm a 7SS,9 mm, une humidite relative moyenne de S2 % a 70% (Tableau ll, 12, 13, Fig. 26, 27, 28, 29, 30, 31).

3.6 Parasites et predateurs d'A. (C.) gallaetinctoriae

En tant que parasites, nous avons observe l'existence d'Ormyrus tubulosus (Boyer de Fonscolombe), Perissocentrus sp. et Tetrastichus sp. Le plus abondant est O. tubulosus (Fig· 32) .

. Parmi les predateurs, on peut citer les pics, les fringillides est les fourmis. Les pics cletruisent les larves dans les galles, les fringillides et les fourmis s'attaquent aux adultes apres leur emergence.

144

3.7 Commensaux des galles d'A. (C.) gallaetinctoriae

Dans les galles causees par A. (C.) gallaetinctoriae, nous avons ob­tenu les commensau:x suivants: les m:lles et les femelles de la forme sexuee de Synergus gallaepomiformis Boyer de Fonscolombe (Fig 34 et 35) et les femelles ele la forme agame de Synergus umbraculus Olivier (Fig. 36 et 37).

4. NOIX DE GALLE

4.1 Formation, structure et composition chimique des galles

La galle se forme sous l'action des secretions de l'embryon et de la larve sur les tissues vegetaux. Pour que se forme une galle, il est ncees­saire que la plante hôte soit vivante et que l'insecte y depose un oeuf. La galle peut atteindre un cliametre ele 9,5 mm avant l'eclosion de l'oeuf.

Dans la galle d'A. (C.) gallaetinctoriae on peut distinguer de l"inte­rieur vers l'exterieur, les 4 parties suivantes: une couche nourricierel, une couche protectrice, un paranchyme et un epiderme. Le paranchyme se compose d'un parenchyme dur et cl'un parenchyme spongieux.

KlEFFER (1887 -1901, p. 195), d'apre Guibort, donne de la galle d'A. (C.) gallaetinctoriae la composition chimique suivante:

.%

Acide tannique ou digallique ou tannine ( Cı4 Hı• O•) 65 Acicle gallique ( C1Hs Os) 2 Acid e ellagique ( Cı4Hs0•) et acide luteo-gallique 2 Chlorophylle et huile volatile 0,7 Matiere extractive brute 2,5 Gomme 2,5 Amidon 2 Ligneux 10,5 Sucre liquide, aLbumine, sulfate de potasse, chlorure de potassium, gallate de potasse et de chaux, oxalate ele chaux et phosphate ele cl1aux 1,3 Eau ll~

100,0

4.2 Developpement des galles

Selon l'altitude et l'exposition, les galles commencent a apparaitre entre la mi-juin et le debut du mois de juillet. Au debut, les galles sont de couleur vert olive. Plus tard, elles deviennent vertes et blanches. Les galles exposees a la pluie ont une teinte rouge jaunatre ou brun rougeatre dair.

145

Il existe une relation semi-Iogarithmique entre la croissance du diametre et le temps (Tableau 14 et 15.) Dans le cas des galles du district d'Eruh, nous avons calcule l'equation suivante pour cette relation:

log Y = 0,62289 + 0,09993 X (Fig. 40).

Pour les galles du district d'Alaşehir, nous avons obtenu l'equatoion ci dessous:

Log Y = 0,84017 + 0,04769 X (Fig. 41).

4.3 Production de galles et distribution des galles sur l'arbre

Une relation logarithmique lie la production de galles a la hauteur de l'arbre eta la largeur de son houppier (Tableau 16). Son equation est la suivante en ce qui concerne la hauteur de l'arbre:

log Y = -1,2149 + 4,1951 logX (Fig. 42).

et en ce qui concerne la largeur du houppier :

logY = 0,1923 + 3,2941 logX (Fig. 43).

Il_ n'existe pas de difference significative entre les nombres de galles se trouvant sur les moities nord et sud du houppier de Q. infectoria (Tab­leau 17). Par contre, il en existe une entre les nombres de galles se for­mant dans les moities inferieure et superieure de ce houppier. 66,5% des galles se forment dans la moitie superieure du houppier, 33,5 % dans sa moitie inferieure (Tableau 18).

4.4 Possibilitt~s d'augmentation de la production de galles

Le facteur jouant le rôle le plus important dans l'augmentation de la production de galles est I' im portance de la population d'A. (C.) gallae­tinctoriae qu'il faudrait maintenir a un niveau suffisant. Si les galles sont extraites de la foret av;;mt l'emergence des adultes, on constate une diminution de la production. D'apres nos recherches, nous avons consta­te une augmentation de la production atteignant 108,4% dans la parcelle ou ont ete laches des adultes (Tableau 19). Pour cette raison, il serait necessaire de canserver les galles recoltees a l'interieur du peuplement, dans des cabanes ou des cages simples, jusqu'a l'emergence des adultes.

4.5 Technique et epoque de la recolte des galles

Dcms les galles recoltees tôt, les larves ne parviennent pas a ache­ver leur developpement. Il s'ensuit une perte de production. Inversement, si la recolte est realisee trop tard, la valeur des galles diminue a cause des pluies. Il faudrait done recaiter les galles quand elles deviennent verts ou blanches. L'epoque propice pour la recolte est la demiere semaine d'aout.

146

Les galles sont nkoltees a la main. Afin de recaiter celles qui se trouvent en haut des arbres, on utilise une longue perche munie d'un crochet, appelee «celak». Lors du ramassage des galles a l'aide du «celak» on coupe egalement Ies rameaux. Pour eviter cet inconvenient, il ne faud­rait utiliser cet instrument que pour n~colter les galle situees tout au sommet des arbres.

4.6 Comm~rce des galles

Une grande partie de la production de galles de la Turquie est ex­portee. Au cours des dix annees comprises entre 1961 et 1970, 9 493 902 kg de galles ont ete exportees pour 3 954 762 dollars (Tableau 23).

Jusqu'a pn~sent, l'exportation a ete realisee sans que sait definie une norme. L'Institut Turc de Normalisation a mis au point une telle norme. Il serait trcs utile de n~aliser l'exportation des galles selon cette norm e (Tableau 24 et 25).

147

ACATAY, A.

YARARLANILAN KAYNAKLAR (LITTERA TURE)

1943. İstanbul çevresi ve bilhassa Belgrad Ormanındaki zararlı or­

man böcekleri, mücadeleleri ve işletme üzerine tesirleri. Ziraat Vekaleti Y. Z. E. Çalışmalarından, Sayı: 142, Ankara.

VIII + 163 pp.

1969. Tatbiki orman entomolojisi.

İstanbul Üniversitesi Yayınlanndan No. 1359, Orman Fakül­

tesi No. 133, İstanbul. XVI + 182 pp.

ADLER, H.

1881. Les Cynipides.

Paris, 121 pp.

ALKAN, B.

1952. Türkiye Zoosesid (Zoocecid)leri (Kökeni hayvansal bitki ur­ları) üzerinde çalışmalar. Ziraat Fakültesi Yıllığı, yıl: 2, Fasikül: 4, pp. 259 - 291·

ASHMEAD, W. H.

1886. Synopsis of the North American Subfamilies and Genera of cynipidae.

pp. 59-64.

1899. The largest oak gall in the world and its parasites. Ent. News, 10 : 193.

BAŞ, R.

1973. Türkiye'de orman ağaçlarında zarar yapan zar kanatlılar (Hymenoptera) üzerine araştırmalar. Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Y aytnlarından, Sıra No. 570, Seri No. 23, Ankara VII + 169 pp.

149

BAYTOP, T.

1970. Farınakognozi ders kitabı. Cilt I. İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No. 1495, Bezacılık Fa-

kültesi No. 9, İstanbul. 205 pp.

BERLAND, L.

1958. Atlas des Hyınenopteres de France, Belgique, Suisse. Editions N. Boubee, Paris. 155 pp.

BERKEL, A., SAATÇİOGLU, F., ACATAY, G. ve HUŞ; S.

1964. Türkiye'de mazı meşesi (Quercus infectoria)'nden elde edilen

mazı üzerine araştırmalar. İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No. 1077, Orman Fakül-

tesi, No. 96, İstanbul. IV + 84 pp.

BONNEMAISON, L.

1962. Les ennemis animaux des plantes cultivees et des forets. III.

Edition Sep, Paris. 413 pp.

BOZKURT, Y.

1967. Türkiye'de bazı önemli orman ürünlerinin standardizasyonu

üzerine araştırınalar Tarım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınlarından, Sıra No. 467, Seri No. 20, İstanbuL VII + 254 pp.

BÖRNER, C. und HEINZE, K. (in SORAUER, P.)

1957. Aphidina - Aphidoidea. Hand. d. Pflanzenkrankheiten 5 : 1 - 402.

CHARARAS, C.

1962. Scolytides des coniferes. Edition B. Levhevalier, Paris. VII + 556 pp.

ÇANAKÇIOGLU, H.

150

1967. Türkiye'de orman ağaçlarına arız olan Bitki Bitleri

(Aphidoidea) üzerine araştırmalar. Tarım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınlarından,

Sıra No. 466, Seri No. 22, İstanbul. VIII + 151 pp.

ÇEPEL, N.

1966. Orman yetişme muhiti tanıtımının pratik esasları ve orman

yeti-şme mulıiti harltacılığı.

Kutulmuş Matbaası, İstanbul. XII'+ 187 pp.

ÇÖLAŞAN, U. E.

1970. Türkiye iklim klavuzu. Ongun Kardeşler Matbaası, Ankara. XI + 618 pp.

DAGNELIE, P.

1969. Theorie et methodes statistiques V ol. 1. Edition J. Duculot, S. A. - Gembloux. 378 pp.

1970. Theorie et methodes statistiques Vol. 2.

Edition J. Duculot, S. A. - Gembloux. 451 pp.

DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ.

1961-1968. Dış ticaret yıllık istatistikleri.

DGRVAULT.

1948. L'officine n!pertoire general de pharmacie pratique. Vigot Freres, Editeurs, Paris. VIII + 2363 pp.

DÜZGÜNEŞ, O.

1963. Bilimsel araştırmalarda istatistik prensipleri ve metodlan.

Ege Üniversitesi Matbaası, İzmir. VIII + 375 pp.

DÜZGÜNEŞ, Z. ve DÜZGÜNEŞ, O.

1958. Entomoloji'de istatistik metotları. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No. 140, An­kara. VII + 166 pp.

EADY, R. D. and QUINLAN, J.

1963. Handbooks for the identification of British insects. Published by the Society and Sold at its Rooms, London.

81 pp.

ERBİL, H.

1962. imalat Ansiklopedisi. Güven Matbaası, Ankara. XLVII + 447 pp.

ıs :ı:

ERDEM, R.

1968. Orınaııın faydalı ve zararlı böcekleri. İstanbul Üniversitesi Yayınlarından, No. 1265, Orman Fakül-

tesi No. 118, İstanbul. XII + 182 pp.

ERDEM, R. ve ÇANAKÇIOGLU, H.

1970. Orınau Eııtomolojisi (Genel Bölüm). Fakülteler Matbaası, İstanbul. VIII + 258 pp.

ERİNÇ, S.

1962. Klimatoloji ve metotları. İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No. 994, Coğrafya Ensti-

tüsü No. 35, İstanbul. XIV + 466 pp.

FULLAWAY, T.

1911. Moııograph of the gall - makiııg Cyııipidae (Cynipinae) of

California. Annals of the Entomological Society of America. Volume IV, Number 4, pp. 331 - 380.

GERSTAECKER, A.

1867. Ueber die Gattuııg Oxybelus Latr. Zeitschr. f. gesammt. Naturw. von Giebel u. Siewert, Berlin, vol. 30.

GIL, A. Y., MUGICA, M. G. ve OCHOA, J. T.

1963. Los taııiııos vegetales. Ministerio de Agricultura, Madrid. 289 pp.

GRASSE, P.

1951. Traite de Zoologie aııatomi, systeınatique, biologie, Tome X.

Masson et Cie editeurs, Paris. 975 pp.

GÜNEL, H. A.

152

1971. İstatistiksel testler. Haııgisi, ııe zaınaıı? İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, B, XXI (1) :

238 - 254.

HARTIG, T.

1840. Ueber die Faınilien der Gallwespen. Germar's Zeitschr. pp. 176- 209.

HUŞ, S.

1954. Bitkisel tanenli maddeler ve bunların ormancılıktaki önemi. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 4 (2): 61-79.

1969. Orman Mahsülleri Kimyası.

İNAL, S.

İstanbul Üniversitesi Yayınlarından, No. 1451, Ormun Fakül­

tesi No. 150, İstanbul. VII + 195 pp.

1959. Palamut meşesi ormanları. Ziraat Vekaleti Orman Umum Müdürlüğü Yayınlarından, Sıra

No. 280, Seri No. 14. 331 pp.

KARACA, İ.

1956. Orta Anadolu orman ve meyve ağaçlarında görülen menşei

nebati ve hayvanİ önemli urların arnili ve morfolojileri hak­kıcia araştırmalar.

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınlarından, No. 84,

VIII + 134 pp.

KARMAN, M.

1971. Bitki koruma araştırınalarında genel bHgiler, denemelerin

kuruluşu ve değerlendirme esaslan. Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Genel Müdürlüğü Yayın­larından, 279 pp.

KAYACIK, H.

1963. Onnan ve park ağaçlarının özel sistematiği n. cilt Angiosper­

ınae (Kapalı tohumlular). İstanbul Üniversitesi Yayınlanndan, No. 985, Orman Fakül­

tesi No. 88, İstanbul. XI + 153 pp.

KIEFFER, J. J.

1887- 1901. Les cynipides. Herman edit. Paris. 672 pp.

153

KORUR, N. R.

1973. Türkiye'de nebati boyalar. Yüksek Ziraat Enstitüsü çalışmalarından, Sayı: 41, Ankara.

72 pp.

LANGERON, M.

1949. Precis de ınicroscopie. Masson et Cie, edit. Paris. VII + 1430 pp.

LINNAEUS, C.

1758. Systema naturae, I.

MANI, M. S.

1964. Ecology of plant galls.

Dr. W. junk, publishers - the Hague. IX + 434 pp.

OLIVIER, G. A.

1790- 1791. Hist. nat. d. insectes.

Encyclop. method. V et VI.

1801-1807. Voyage dans l'Empire ottoman l'Egypte et la Perse.

Tome II. Paris' 377 pp.

ROBERT, P.

1960. Les insectes II.

Editions Delachaux, Suisse. 302 pp.

SCHIMITSCHEK, E.

154

1944. Forstinsekten der Türkei und ibre Umwelt. Grundlagen der türkisehen Forstentomologie.

Volk und Reich Verlag, Prag. Amsterdam - Berlin - Wien.

XVI+ 371 pp.

1961. Orman Fakültesi konferanslan 1959.

İstanbul Üniversitesi Yayınları No. 908, Orman Fakültesi No.

71, İstanbul. 170 pp.

SOYKAN, B.

1969. 1963 yılında geçerli olan orman amenajmanı planiarına göre

orman varlığımız. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Bülten

Seri No. 39, Ankara. V + 310 pp.

TOPÇUOGLU, A.

1969. Mazı kozası üretimi, üretim tekniği ve kıymetlendirilmesi· Orman Genel Müdürlüğü Teknik Haberler Bülteni, 8 (9).

Ankara. pp. 3 - 25.

TÜRK STANDARTLARI ENSTİTÜSÜ.

1971. Mazı.

TS 1001, UDK 633.87, Ankara. 4 pp.

TÜRKİYE TİCARET BORSALARI BİRLİGİ.

1966-1972. Yıllık Borsa Bültenleri.

UZUNKUŞAK, A.

1969. Deri tabakalanması üzerinde yeni teknolojiler ve yurdumuz­

da tatbik imkanlan. Türkiye dericiliğinin tarım ve endüstri yönünden sorunları ve geliştirme çareleri semineri. Milli Prodüktivite Merkezi Ya­yınları, No. 58. pp. 97 - 121.

WESTWOOD, J. D.

1840. Introduction to the modern classificatioıı of insects. London.

155