\

#

©

\

\

>

\

*

/

.

Digitized by thè Internet Archive

in 2017 with funding from

Getty Research Institute

https://archive.org/details/andreaegrittipriOObarb

/

I

A N D R E A E G R I T T I

PRINCIPIS VENETI ARUM

VITANICOLAO B ARBAD ICO

AUCTOREALEXANDRO ALBRITIO

PROCURATORIS DIVI MARCI

DIGNITATEM INEUNTE

ANT0N

ANUM

coLL

UNI

V.

9

BIBL.

Il

PRIMUM EDITA

VENE T I I S

TYPIS CAROLI PALESI!M. DCC X C I L

MAPHAEO ALBRITIOSENATORI PRAESTANTISSIMO

Iacobus Morell IU s

S. P. D.

lamdudum est,Maphee Albriti Se-

nator prestantissime,cum te munere ali-

quo litterario palam donare in animo ha-

beo ; ut ea,que utrumque nostrum ma-

xime decet5

ratione eximiam observantiam

ac voluntatem erga te meam significem

atque declarem . Postulat id equidem per-

petua

petua benevolentia in me tua,

qua ma-

xime duBus,vix dum adulescentulum con-

silio ìuvare,

auBorìtate fovere,omnique

comitate compleBi consuevisti : postulat

vero & in litteris colendis a te semper

posita opera5

qua ne eruditionis laus ti-

bi desity

es plane assequutus . Illud au-

tem percommode nunc accidit,

ut propo-

situm bocce meum exequi pulcherrime li-

ceat ; occasione ab Alexandro fratris fi-

lio?

dignitatem Procuratoris Divi Mar-

ci,

magno civium consensu ei delatam,

ingrediente,

quodammodo oblata . Opti-

mo namque consilio ut in hac pompa sua

ineundissima qu<e ad Veneti nominis lau-

dem atque honorem unice facerent ydele-

Bu habito,

typis vulgarentur ipse consti-

tuit5

ac ut id perficerem mihi?pro sua

de me opinione9

mandavit \ Cuius ego

voluntati morem gerere cum maxime vel-

lem,

Andre# Gritti Principis Venetia

-

rum Vitam a Nicolao Barbadico accurate

atque elegantissime scriptam,

nunquam

vero editam?

mihi in lucem proferendam

esse duxi ; haud sane inopportunum libel-

lum,

cum quod ad Reipublice gloriam

magis magisque propagandam mirifice idem

conferat ; tum quod eum audiorem habeat,

cuius e gente Alexander idem Procura-

tor,& Vincentius ac losephus fratres

5

virtutum laudibus spedlatissimi viri,ma-

ternum genus ducant ; atque adeo monu-

menta illius litteraria ne lateant5

sollici-

tos eos esse omnino par sit . Opellam ita-

que hancy

velati munus quoddam precia-

rum ad te affero ;0' id quidem fidenter

admodum,

quod ingenii alieni fixtu longe

pretiosissimo oblato5

ne vilia,

que mea

essent,

tibi dare cogar,

realissime fit e

'Tu?

me humanitate es5

hoc stu-

dii in te mei testimonium excipias : cui,

qiLe mea fortuna est,

«o» mediocris gra-

tia nael ex ipso tempore,

quo illud tibi

offero ,merito njidetur accedere ;

quo ni-

mirum oh honorem amplissimum in AI-

britiorum familiam iterum illatum9w

tatis universa hilaritas se undequaque ex-

plicat ac effundit.

IACOBI MORELLIIBIBLIOTHECAE D. MARCI VENETIARUM

CUSTODIS

PRAEFATIOrxLtsi praeclara Andrei Gritti Venetiarum Princi-

pis fada cum illustrium scriptorum monumentis, tum

vero magnitudine ipsa sua immortalitati commenda-

ta, ut quenquam lateant, vix fieri possit; universa

tamen vita? eius rationem rede atque ordine descri-

ptam cognoscere prostat; ut quibus quasi gradibus

ad summam nominis celebritatem is ascenderit, quo

virtutum nexu eam sibi servaverit, & quam parum

etiam detrimenti ex vitiis atque defedibus eadem

acceperit, omnino intelligi possit . Ac in rebus qui-

dem ab eo fortiter & prudentissime gestis enarran-

dis atque laudibus extollendis historici,oratores, poe-

tae quodammodo certavere;

praesertim vero Petrus

Bembus, Paullus Paruta,Andreas Maurocenus, Pe-

trus lustinianus, Franciscus Guicciardinus ,Paullus

Iovius, historiam Venetam, vel Italicam tradantes;

lovita Rapicius in Oratione de Aristocratiae Venetae

6l Gritti in ea Principis laudibus, ac Bernardus Nau-

* gerius

2

gerius in Oratione luculentissima, qua eum vita fun-

ftum laudavit (i);Publius Franciscus Modestus in

Venetiade, Pierius Valerianus in Carminibus hexa-

metris atque Odis, ac Hippolytus Fantotius in Grit-

tiade: quibus Petrus Paullus Vergerius iunior acce-

dit in libello de Republica Veneta primo, in quo

eundem a philosophia* quoque studio collaudat (2) .

Neque

(1) Naugerii Oratio ex bibliotheca Naniana, in commen-

tario de codicibus manuscriptis Latinis bibliotheca eiusdem

,

ante annos sexdecim a me primum edita est

.

(2) Quandoquidem Vergerii libellus, anno 1 540 Tusculani

impressus, eximia raritatis est, ex eo locum de Gritto huc

afferre,haud abs re est . Nimirum ita Nicolaus Leonicus

Thomaus cum Petro Bembo colloquitur:,,

Iam ab ineunte

„ atate dedit,

quasi in illum amplissimum dignitatis & lau-

„ dis gradum omnino vellet hac atate pervenire,

virtutis

„ sua documenta maxima . Nam cum adolescens in gymna-

„ sio Patavino magna cum laude philosophia nobiscum ope-

„ ram daret;

incredibile diGu est,

quanta & quam ma-

„ tura prudentia & gravitate,quanta gratia

,quanta felici-

„ tate prorsus ante annos fuerit. Equidem illius temporis

„ recordatione iucundissime fruor,

quia in illo cursu vete-

„ rum studiorum amicus illi ac pene familiaris fui:quod

„ mihi magna quidem laudi attribuo. Nam etiam gymna-

„ sium nostrum existimo tantam laudem & gloriam ex di-

,,gnitate & virtute huius alumni assequutum esse, quantam

5,antehac ulla ex caussa nunquam”.

3

Neque tamen quisquam hominem totum integro

commentario repraesentavit & posteritati ob oculos

posuit,

praeter unum Nicolaum Barbadicum:

qui

qualis vir exstiterit, quidnam de hac eius scriptione

memoria proditum sit, quaenam ipsius fortuna fue-

rit, ad me hoc loco dicere attinet.

Nicolaus Barbadicus gente apud Venetos nobilis-

sima ortus est, anno millesimo quingentesimo trice-

simo quarto, Ioanne Baptista patre, matre Iustina

e Gritta familia. Humanioribus litteris sub Marci

Paschalici, viri patricii, disciplina operam dedit: qui

cum Orationes duas a se scriptas, a Barbadico autem

habitas typis emitteret, de eo iam adolescente prae-

claram spem palam excitavit (3). Namque epistola

nuncupatoria Marcum Antonium Amulium,qui po-

stea Cardinalis fuit, sic alloquebatur: Quamvis equi-

dem in meo litterario ludo,

in quo non turpe nunc ea

docere,

quce iam didicisse puto gloriosum,

complures ha-

beam primae nobilitatis adolescentes cum Nicolao Barba-

dico

( 3 ) Orationes duae Marci Paschalici philosophiae & theologiae

Boftoris,

alterat de scientiarum laudibus ,altera vero de Veneta

sponsaliorum maris ratione . Venettis ,apud Gabriclem lolitum

de Ferrariis, 1548 . in 8 .°

dico ingenii felicitate ac memorile ubertate contendentes ;

studii tamen assiduitate illi conferendum habeo sane ne-

minemi. Nam prm litterarum ardore ita voluptatum fo-

menta restinxit,tantumque indixit voluptatibus bellum;

ut ad ea,

quibus ceteri pueri id mtatis agentes incum-

bunt , animum nunquam applicuerit; sed totam suam dat

litteris (V assiduam & alacrem operam,ut interdum ni-

mium assiduus (V contumax in studiis esse videatur; si

tamen in discendo aliquid nimium (V plus iusto reperiri

possit . Jitque,

si quid ex his qua; oculis intuemur,

di-

vinare liceat; illud audacler tibi polliceri possum , si su-

pervixerit ,magnum bonis omnibus suce probitatis fru-

Bum,maiorem parentibus suae eruditionis laudem ,

maxi-

mam certe patria suarum virtutum allaturus est glo-

riam. Quibus paria Augustinus Valerius est omina-

tus (4). Quis, inquit ille, Nicolai Barbadici nostri ele-

gantissimis scriptis non deleBetur ? Transfert ille adole-

scens e Grcecis 0° Latinis scriptoribus in nostram lin-

guam quasdam sententias ita venuste,

iisque tanto iudi-

cio pro suis utitur , ut omnes in sui admirationem tra-

hat :

(4) In libello inscripto Gguibus in artibus adolescens Vene-

tus debeat excellere,cum libro eiusdem De reda philosophandi

ratione Verona impresso an. 1577. in 4.0

p. 72. t*

1

hat : qui cum aiate processerit,

(sr studium operamque

in rebus praclaris traffandis collocabit, Deus bone ! quam

magnus est futurus orator ? Disciplinis elegantioribus

instru&us, philosophicis cognoscendis se addixit; do-

mi Iacobo Fuscareno, ut poto, certe autem Fatavii

Bernardino Tomitano ( 5), praeceptoribus usus.

Ad rempublicam ut accessit, inter Quinqueviros

rebus maritimis in Senatu procurandis primum ad-

scitus est : deinde Quadragintaviralis iudex faclus

,

Triumvir ex Advocatis Reipublicae evasit. Quinque-

vir postmodum Senatui regendo est deledus, iterum-

que Reipublicae Advocatus . Iis in muneribus cum

se magnopere probasset, in Senatum cooptatus est,

deinde anno millesimo quingentesimo septuagesimo

quarto ad praeturam Veronensem gerendam missus :

quem magistratum quanta providentiae ac sollicitudi-

nis laude administraverit, monumentum hoc, tum

typis editum,aperte declarat (6)

.

QVOD «,

( 5 ) Le Coronazioni dì Francia e di Polonia del Cristianissi-

mo Enrico Uh descritte da Pietro Buccio Bresciano . Padova,

1576 ., in 4.0

p. 135 .

(6) Monumentum Cassar Nichesola edidit in libello, an-

no 1576. Veronaj impresso, cui titulus Raccolta delli campo

*

ni-

6

QVOD. NICOLAI. BARBADICI. PRAETORIS. OPE

RA . CONSILIO . LIBERALITATE . SOLERTIA

DIFFICILLIMO . PESTILENTIAE . TEMPORE . VE

RONA . SIT . PERICVLO . LIBERATA . VRBANO

PROVISVM . OTIO . PLEBIS . EGESTATI . ANNONA. CONSVLTVM. PRAETORIVM . MAGNIFICE

REFECTVM . OBSCVRIORES . CARCERES . ILLV

STRATI . AMPHITHEATRI . ARENA . SORDIBVS

PVRGATA . PRAETVRA . DENIQVE . PRAECLA

RISSIME. ADMINISTRATA. ID. NICOLAVM. BAR

BADICVM . BENE . ET . E . CIV1VM . GOMMODO . PRO . SVA . MAIORVMQ. SVORVM . DIGNI

TATE . POSTERORVMQ. EXEMPLO . BENE . GE

RENDAE . PRAETVRAE . FECISSE . SIBIQ. GRATA . ET . ESSE . ET . FORE . TESTATI » SVNT

CIVES . VERONENSES . MDLXXVI.

lil

vimenti scritti in lode del Clarissimo Sig. Niccolò Barbarigo

Podestà di Verona : hoc vero idem veluti a suburbii D. Ze-

nonis populo positum Verona ad adem D. Proculi exstat,

allatum a Francisco Sweertio in Seleftis Christiani Orbis

Deliciis p. id' 5 . edit. Colon. idoB.

«

7

In patriam reversus, Quinquevir Senatui regendo,

itidemque Advocatus Reipublice denuo fa&us est (7).

Anno demum millesimo quingentesimo septuagesi-

mo septimo ad legationem apud Turearum Impera-

torem obeundam de more missus,

biennio post

,

munere nondum exado, Byzantii vitam finivit

.

Optimi ac prestantissimi civis corpus in patriam

deportatum, ad edem D. Marie Caritatis conditum

fuisse, hoc ex epitaphio,quod superest

,omnino

constat

.

OSSA NICOLAI BARBADICI PATRICII VENETI

HVC LAVRENTII FRATRIS CVRA

CONSTANTINOPOLI DELATA

VBI POST ALIA REIP. MVNERA<

PRAECLARE GESTA

LEGATVS AETATIS ANNO XLV. OBIIT

ANNO SAL. MDLXXVIIII.

PAVLLAE ETIAM MAVROCENAE

EIVSDEM LAVRENTII VXORIS INTEGERRIMAE

,

Mq«

(7) Ex publicis tabulis hxc hausta sunt »

8

Morum equidem honestate atque elegantia Bar-

badicum prostitisse, inter ceteros locuples testis est

Hieronymus Donzellinus Brixianus, qui cum Epi-

stolas Principum Rerumpublicarum & sapientum Vi-

rum, a se coliedas, anno 1574. Venetiis in lucem

emitteret, ac illi inscriberet, ait: Etsi enim illustris-

sima tua genti ac familia communis est magnanimitas,

ac reliquarum virtutum omnium veluti regina , animi

fortitudo ;tu tamen quamplurimas alias addidisti

,ut

optimarum artium scientiam, aquanimitatem

,laborum

tolerantiam,pietatem singularem

,aliasque innumeras ,

qua te merito omnibus commendatum reddant ; ut vere

nemo sit,

qui non tibi fausta ac felicia omnia a Deo

optimo comprecetur ac optet. At vero ingenii laude is

mirifice floruit. Eloquentia valuisse conciones duo

ad Senatum habito, quo tempore inter Quinquevi-

ros eidem regendo procrat, indicio sunt : altera, qua

ne ad Rempublicam pecunio inopia laborantem sub-

levandam, officia eorum qui magistratibus assident,

venderentur; bene vero magistratus ipsi decimant

stipendiorum suorum partem per annos vigiliti Rei-

publico remitterent, suasit: altera, qua lex lata, ne

sex millium aureorum nummum summam dos ulla

excederet, abrogaretur; etiam vero decem nummumil-

9

illiusmodi millia dotis nomine dare liceret, magno-

pere contendit: quae conciones equidem ne nos la-

tuerint, unius Augustini Valerii Cardinalis diligen-

tia fa&um est (8). Ac optimam quoque opinionem

de eo suam Valerius identidem declaravit, praeser-

tim vero in opere De Cautione adhibenda in eden-

dis libris (p). Vivebat,

inquit ille, & optimis disci-

plinis dabat operam eo tempore Nicolaus Barbadicus , tri-

bus annis minor me natu ; qui dum philosophice operam

daremus Patavii, me diligere (2* plurimi videbatur fa-

cere . Is cum prceclarissimum a natura duxisset ingenium ,

ad eloquentiam videbatur natus . Scribebat Latine egre-

gie , & soluta oratione,& carmine . Rogante me eius

patre ,hortatus sum illum libello satis longo ,

ut more

maiorum nostrorum,Venetiis caussas ageret ;

quod hono-

rificum esse demonstravi : nonnullos e nostris,

qui prin-

cipes deinde fuerunt ,illo in munere fuisse versatos , Cr

patrimonium suum auxisse commemoravi . In eo libello

vires

(8) Concionis utriusque summam Valerius affert in ope-

re De utilitate capienda ex rebus Venetorum, ex Italica Ni-

colai Antonii Iustiniani Episcopi Patavini interpretatione Pa-

tavii impresso anno 1787. Vide pag. 382. 389.

(9) Pag. 18.

% *

IO

vires quantulacunque sunt ingenii mei effundere conatus

sum. Fuit ille deinde egregius Senator Veronce Frettar,

dum ipse essem Episcopus,cum collegam haberet ^Aloy

-

sium Contarenum ( qui in omnibus mihi obsequiis pro-

standis certabant invicem ) : (S3 pro Republica ByTamii

Baili munere fungens 5superioribus amis est mortuus ;

vir,qui amplissimos omnes magistratus in Republica fa-

cile esset consequutus : ad quem etiam paullo ante libellum

de consolatione ,quem in fratris

,quem unice diligebat 0

morte conscripserat5miseram .

Ad historiam tamen cum laude conscribendam

Barbadicum aptissimum reputabat Valerius (io), ea-

demi

(io) „ Cur Praetor ingenio, iudicio, dicendi & scribendi

„ facultate praeditus,

non scribis historiam ? Cur Polybium

„ imitandum non tibi proponis,

non res civiles scribens

„ philosopharis? Cur illo stilo,tot luminibus distineo, con-

3 ,cionibus illam vim ingenii tui non infundis”. Hxc Vale-

rius ad Barbadicum,apud V. Cl. Marcum Fuscarenum Del-

ia Letteratura Veneziana p. 299. Idem in opusculo inscripto

Ricordi per scrivere le Istorie della Repubblica di Venezia di

questi tempi dati a M. Luigi Contarini Cavaliere,

edito a

F. Ioanne Baptista Contareno Ordinis Prsdicatorum,

inter

Anecdota Veneta T. I. p. 19 1. scribebat : Fate in ogni mo-

do che M. Niccolo Barbarigo nostro vi lasci lui ancora,prima

che vadi al suo carico di Costantinopoli,

qualche ricordo suo so-

Il

dem hac in re sententia usus cum ea, quse, loanne

Michaele Bruto teste, communis iam erat. Ac Va-

lerio quidem panilo inferiorem atate Nicolaum Barbadi-

cum,peracri adolescentem ingenio ,

studio flagranti ,* eru-

ditione summa perfecisse aiunt ; ut cum incredibilem sui

expeffationem hac sua florenti atate concitarit ,unum il-

lam modo tueri,praterea contendant posse neminem . Cum

enim eloquentiam a natura fonte hauriat,

qua maxime

excellit,tanquam nihil habeat ab ingenio adiumenti ,

stu-

dium acerrimum , usum, exercitationem adhibere affir-

mant ; quibus eos processus fecerit ,ut cum iam a nullo

vinci scribendi laude possit,

iam sui ille amulator ve-

hementius quotidie cupiditate Ò3 studio vincendi sui incen-

datur. Uterque autem cum ingenio (5° studio prastet, &amplissimo sit loco natus , aditum habet ad ea cognoscen-

da facillimum , sine quibus fungi hoc munere nemo pra-

clare potest . Hasc Brutus noster, procul a patria po-

situs,ad Paullum Theupolum scribebat, cum homi-

nes patricios ad historiam Venetam tra&andam ma-

xime

pra dì ciò s perche ha testa molto capace e giudicio da farne

stima grande in molte sorti di lettere,

principalmente in quel-

lo di scriver istorie .

12

xìme idoneos commemoraret (n). Sane cum ad Vi-

tas Venetorum illustrium scribendas Barbadicus ani-

mum adiecisset, stilo, uti videre est, ad veterum

scriptorum,

praesertim vero Qesaris,

imitationem

accommodato ,commentariis duobus exhibitis

,al-

tero de Caspare Contareno Cardinali, altero de Grit-

to Principe, operam suam in eiuscemodi provincia

excolenda viris dodissimis ita probaverat; valde ut

optarent Paullus Marnitius & Valerius idem ne eam

ille unquam desereret (12). Neque tamen de Vitis

aliis,

(11) Epìstola Clarorum Virorum,

a Io . Michaele Bruto colle-

tta. Lugduni, 1 5

<

5 1 . in 8.° p. 175?.

(12) Manutii ad Barbadicum Epistolam ne hic affermiti,

nullo modo committere queo : exstat ea inter ipsius epi-

stolas Venetiis propriis typis anno 1560. impressas p. 44.

Ho veduta questi due dì con molta diligenza e con infinito

mio piacere la Vita,che mi lasciaste 5 del Cardinal Contarmi ,

scrìtta da voi latinamente : della quale non unendo di dirvi

molte cose . Bastivi questa sola ; e,

se confidate nel mio giudi-

ciò,

tenetela per vera q che lo stile coti la materia contende .

Opero egli con virtù,

e voi avete scritto con eloquenza. Egli

alla patria e a Santa Chiesa giovò mirabilmente : voi a tutte

le genti,

se da noi altri,vaghi della gloria vostra

,vi lascie-

rete disporre a mandar in luce i vostri componimenti,

e a tut-

ti lì secoli gioverete,dando a vedere un esempio di perfetta

vita;

col quale risveglierete negli animi di molti desiderio gran-

de

aliis,

praeter hasce duas,ab eo descriptis constat

.

Hfe tantummodo tum Francisco Sansovino (13), ac

ex eo aliis innotuere;tum vero etiam Ioanni Ma-

ri^

de di rassomigliarsi in qualità,quanto piu si possa

,a quel sin-

golarissimo signore . Nobile e alto pensiero fu il vostro,quando

proponeste di voler scrivere le Vite di dodici de piu notabili

gentiluomini,

che fiorirono in diversi tempi nella vostra glorio-

sissima Repubblica,dando loro il paragone di altrettanti de piu

lodati stranieri . Lodevole impresa,ma diffìcile molto la giudi-

cai: e da principio,

non conoscendo interamente le forze dell

ingegno vostro,

dubitai non doveste reggere alla grandezza del

peso . Ora mi rallegro,che /’ opera vostra

,per quanto già si ve-

de,

a desiderato fine riesce . Seguite al rimanente . Piu onora-

to, piu di voi degno pensiero non poteva nell'animo cadervi «

State sano. Di Venezia,d xxilll. di Febbraro MDLV.

Valerius quoque Cardinalis in Memoriali ad Aloysium

Contarenum,

apud Augustinium in praefatione ad opus de

Scriptoribus Venetis p. liv. ait : Voglio che molte volte ri-

prendiate M. Niccolo Barba rigo,

quando non sarà piu Podestà

di Verona,

della sprezzatura,

che fa de suoi scritti,

e della

poca diligenza, che usa in conservarli e accrescerli,

e che /’ esor-

tiate a andar innanzi con quelle sue Sinopsi appartenenti a gio-

vani di stato, e andar scrivendo quelle sue Vite, per conser-

var il possesso, che ha avuto la nostra patria in aver in ogni

tempo persone dotte in ogni sorte di lettere »

(13) Venezia descritta p. 281. ed. Ven. 1581. Hoc loco mul-

tas quoque Orationes Barbadicum post se reliquisse Sanso-

vinus affirmat ,

T4

rix Mazzuchellio ac Serenissimo Principi Marco Fu-

scareno , viris eruditissimis:quorum hic

,licet mo-

numenta nostrorum hominum litteraria diu multum-

que scrutatus fuerit ,in iis tamen ipsis conquirendis

se, iuxta ac alios multos, operam frustra posuisse

declaravit (14). Contareni quoque Vitam a Barbadi-

co scriptam,eiusque Synopses ad iuvenes de Reipu*

blicae administratione, a Valerio (15) commemora-

tas,nec non Orationes multas

,quas eundem post

se reliquisse Sansovinus (16) affirmat, superstites ali-

cubi fortasse latere,vel haec eadem Gritti Vita ar-

gumento esse potest:quam equidem in codice sae-

culo decimo sexto pereleganter, minus tamen accu-

rate exaratam ,fortunae beneficio

, iampridem possi-

deo . Opellam elegantissimam ut in lucem eruerem

,

pro

(14) Niccolò Bctrbarigo stese iti Latino le Vite del Doge Grit-

ti e di Gasparo Contarmi,personaggio anelo egli esercitatosi lun-

gamente negli affari della Repubblica?

avanti di essere Cardina-

le . Ma per molto cercare,

che se ne abbia fatto ,ninno le ha

vedute ì benché la fama y che il Barbarigo godeva , di’ eccellente

ingegno,

abbia destata in parecchi ardente curiosità di rinve-

nirle . Hxc Fuscarenus in opere Della Letteratura Veneziana

p. 2<?p.

( 15 ) In Memoriali ad Aloysium Gontarenum, de quo su-

pra .

(i<5) Loco superius allato.

pro ea,qua: me magnopere tenet ,

sollicitudine de

scriptis virorum ingenio atque dodrina illustrium

evulgandis,nunquam non vehementer optavi . Nunc

vero demum praeclaram,qua id efficiam

,occasio-

nem mihi datam esse gaudeo;

in communi siqui-

dem civitatis laetitia,atque tanta cum dignitate eam

proferre licet,quantam optare par esse poterat . Ad

editionis concinnitatem atque ornamentum ne quid

omnino desit, numismata quatuor in Gritti honorem

cusa ut repraesentarentur curavi,ex museo locupletis-

simo Iacobi Gradonici Senatoris, qui eorum copiam

perhumaniter mihi fecit,desumpta : ac ex iis qui-

dem quod ad initium Vitae est, Grittum Patavium

receptam ingredientem exhibere ut moneam,vix opor-

tet. Sunt vero numismata a me ex omnibus, quae

Gritti videre licuit, seleda; non haec siquidem tan-

tummodo exstant, cum, lovita Rapicio teste, etiam

in eius effigie coloribus, aere, argento exprimenda

suo ipso tempore certatum propemodum fuerit (17)0

(17) „ Si qui possunt addere famam rebus artifices, he-

„ roici illius oris dignitatem, & tot rebus spedati capitis

„ honores,

aiii coloribus,

alii xre,

atque argento expres-

„ sisse letantur”. Rapicius in Oratione de Aristocratite Ve-

netas & in ea Principis Andrete Gritti laudibus, impressa Ve*

netiis anno 1534. in 4.0

’

I

ANDREAE GRETTIPRINCIPIS VENETIARUM

v i r A

NICOLAO BARBADICOAUCTORE.

^^^Fatus est Andreas Grittus Bardolini,

qui est in agro

Veronensi pagus, annis a salutis nostra* principio mille qua-

dringentis & quinquaginta quinque, mense Aprili, Francisco

patre, Traiadani illius filio, qui honoribus ac rerum gesta-

rum gloria in Veneta Republica maxime floruit; matre Vien-

A na

na e Zannia familia . Cum non multis,

postquam natus es-

set,

annis,

pater obiisset,

puer sub avi custodia relidu.s,

se bonarum litterarum disciplinae totum dedit, ac ingenii bo-

nitate multa ita celeriter arripuit, ut ea non tum accipere

videretur,

sed quodammodo reminisci . Ex ephebis cum ex-

cessisset, avi hortatu, ad Patavinum gymnasium concessit :

8c cum in iis artibus,

quas qui tenent eruditi appellantur

,

tantos ibi brevi temporis spatio progressus fecisset, ut cum

excellentibus in eo genere hominibus compararetur; in va-

rias orbis terrarum partes, Britanniam,Galliam

,Hispaniam

,

Traiadanum avum, qui eas legatus omnes obiit, sequutus

est. Qus sunt in iis provinciis oppida, urbes, & paullo in-

signiora loca,quemadmodum suam unusquisque domum

,

nota habuit, atque omnia, ut erat infinita memoria, ad ex-

tremam usque senedutem optime tenuit . Avo iucundus ita

comes fuit,

ut eum a suo latere nunquam discedere patere-

tur;

ita probatus,

ut gravissimis in rebus adolescentis saepis-

sime consilio uteretur senex

.

Mox ad rei maritimae studia se conferens,more insti-

tutoque maiorum,Byzantium profedus est

,non solum agen-

dae privatae rei,

sed & publicae utilitatis,

cui se eo loco potis-

simum consulere plurimum posse intelligebat,

studio dudus.

Ibi quantum annuorum vedigalium Regi illi penderetur, quae

ipsius esset in administratione imperii ratio,

qux in rebus

bellicis disciplina,quantum classe, quantum terrestribus co-

piis, tum equitatu, tum peditatu valeret, diligentissime in-

vestigavit atque percepit . Nec vero ita diu Byzantii com-

moratus, Regis consiliariorum, quos ea natio Bassas appel-

lat,

Baiasetisque ipsius Regis benevolentiam sibi adiunxit

mirum in modum oris ac totius corporis dignitate,qua ce-

teros

r 1

1

teros omnes eius statis homines anteibat,& animi magni-

tudine,

ac munificentia. Achmeti Regis genero, qui inter

eos principem locum obtinebat,

8c cuius precipue unius con-

siliis Rex omnibus in rebus nitebatur, fuit prster ceteros

carus & perquam intimus . Fruftus ex negotiatione paucis

annis maximos cepit;

etenim ad ea,qus a natura ad res

gerendas adiumenta magna ac multa habebat,summa acces-

serat industria,

atque in delezione rerum,

quibus maior

utilitas facile 'pararetur, iudicium singulare . Eius vero in

opibus commune Italorum hominum,

qui Byzantii commo-

rabantur, perfugium erat;nam dabat atque committebat eis

negotia,sublevabat omnes vel pecunia

,vel fide

,quibus po-

terat rationibus( & poterat plurimis ) locupletabat . Tureis

etiam ipsis eius res latissime patebant; ut ii cum admirabi-

li illa oris specie capti,tum donis & beneficiis quampluri-

mis devinoli,quem magis aut amarent

,aut suspicerent

,

non haberent . Nummorum,quos Sultaninos vocant

,quinque

millia uno munere aliquando dedit Achmeti, ut eum, cu-

ius benevolentiam sibi maiorem in modum utilem fore at-

que honestam existimabat,

sibi quasi beneficio emptum pe-

nitus obstringeret . Atque is regiam admiratus in privato

homine liberalitatem,

cum tanti doni caussam qusreret,

Grittusque responderet, quod dignissimus ille videretur, cui

omnia benevolentis & honoris signa tribueret, seque plura

daturum, si plura possedisset;Achmetes ad suos conver-

sus,eum qui ita benigne quod haberet largiretur

,squum

esse ait habere permulta,qus largiri posset : itaque portoria

Regis,& vectigalia complurima parvo ei pretio locavit

;

quibus brevi tempore Andreas ita rem auxit,

ut & ad lar-

giendum,& ad quoscunque prsterea sumptus faciendos in

A 2 po-

I V

posterum sibi abunde copia? suppeterent. Tantum vero Grit-

tus gratia & auCoritate pollebat in aula regia, ut nihil ei

fere in mentem veniret optare,

quod & Rex & ii qui Re-

gi assidebant non ultro deferrent . Erat Pera:,quod oppi-

dum e regione Byzantii situm est

,

Genuensis mercatoris

mira pulchritudine uxor,quam Grittus perdite amabat . Eius

vir apud eos,

qui vits necisque habebant potestatem,

gra-

vissimi criminis faCus reus,cum ex his malis alterutrum

,

quin aut Mahumetum Turearum Vatem in posterum cole-

ret,aut capite pleCeretur

,nullo modo posset evitare; su-

spicabatur omne sibi periculum ab Andrea creari,quod

,se

remoto,

solutiori animo atque liberius uxore cuperet potiri

.

Hoc ubi Grittus cognovit, Bassas ne quid gravius in eum

statuerent obtestatus,

opibusque usus,

quanta in eo erant

,

ut calamitate illa liberaretur,

obtinuit . Tumque homine ad

se vocato,non negare se

,inquit

,quin antea uxorem eius

,

ut mulierem pulcherrimam deperisset;eam vero in poste-

rum,

ut uxorem hominis secum amicitia coniunffi amare

desiturum sancissimo iureiurando confirmavit. Quibus obstri-

Cus beneficiis Genuensis perpetuo Grittum in primis dilexit

& coluit . Byzantii per aliquot menses moratus,cum patrimo-

nium magnopere Grittus amplificasset,patris visends studio

induclus, ad urbem remigravit, ubi BenediCam e Vendrami-

na familia Lues filiam uxorem duxit; qua non multo post-

quam ei filium peperisset, mortua, abseCa negotiationis stu-

dia suscipiens,

Byzantium iterum profeCus,magnam eo

fortunarum suarum partem traiecit:quo in loco

,quam si-

bi apud omnes pepererat, gratiam atque auCoritatem pristi-

na liberalitate ac vivendi ratione retinebat .

Non

V

Non multis vero post eius ad eam urbem reditum mensibus

interieris, Baiasetus Rex Turearum, unius ex Bassis,

cuius

onerariam navem in JE°xo mari Veneta; classis legatus expu-

gnaverat ac depresserat, querelis & cohortationibus inflamma-

tus, bellum in Venetos parare. Ea de re Patres ab Gritto

certiores fadli ad Baiasetum ab urbe legatum miserunt,

qui

de Reipublicse pernicie cogitantem ab eo consilio,qua ratio-

ne posset,revocaret . Is vero ab Rege liberaliter exceptus

,

nullum in eo alienati a Republica animi signum potuit agno-

scere;nam barbarus Rex Venetos benevolentia; Sc officii spe-

cie opprimere incautos atque imparatos constituerat; atque

ut ab se omnem hostilis voluntatis suspicionem omnino re-

moveret,

foedus,

quod antea inter Mahumetum patrem &Rempublicam idium fuerat, cum Reipublics legato confir-

mavit: foederis vero conditiones Italicis ei consignatas litte-

ris tradidit . Andreas,

qui gentis mores institutaque optime

teneret,

legatum docet esse in Turearum legibus,

ut quae

externa lingua scripta consertaque essent,

ea praestare non

tenerentur : monet igitur,

si velit in foedere vim esse,

ut

Thraciis conscriptum verbis auferat. Legatus, re frustra sx-

pius tentata, ad urbem redit, atque ut negotium e Senatus

sententia confecisse videretur,

foederis capita Italico scripta

sermone ad Patres deferens,

qua; de Turearum instituto mo-

nuerat Grittus,

consulto supprimit . Interea Byzantii indidlo

a Rege Reipublics bello,Veneti homines

,qui ea in urbe

negotiabantur,omnes in vincula sunt abrepti . Cum inter

Bassas agitaretur quid consilii de uno Andrea capiendum es-

set, prostanti viro & apud ipsos totamque nationem homi-

ne gratiosissimo,omnium unus consensus is fuit, ut quo-

cunque loco vellet commorari,& mercaturam exercere

,ac

omnia

omnia reliqua procurare liberum ei esset : de Regis consi-

liis,

de vi belli apparata nihil prorsus indagaret, genere

mortis acerbissimo,

si quid aut foras enunciasset,

aut omni-

no exquisisset,proposito . Eo Bassarum ediGo Grittus mi-

nime territus, quem patris caritas, & animus ad omnia pa-

ratus incitaret,quo classe hostes

,quo terrestribus copiis im-

petum faGuri essent,quo tempore

,quo numero militum

5

incredibili sagacitate investigavit:qua ut ad urbem com-

modius perferrentur,loannem Maurum

,qui NaupaGi magi-

stratum Reipublica nomine gerebat,

per litteras iis de re-

bus certiorem facit . Ha littera sunt a regiis ministris in-

tercepta:qui, quod omnia Gritto percuperent, rem occul-

taverunt,hominem obtestati ut ab incepto desisteret

;cum

summos ei,

si quis eius faGurn casus denuo patefecisset

,

impendere cruciatus ostenderent . Hoc demum periculo admo-

nitus,Mauro NaupaGi PrafeGo significavit quid accidisset :

ne quid ab eo de his rebus,

quas intercipi periculosum es-

set,deinde requireret

,obsecravit

:patriam sibi esse rerum

omnium antiquissimam : ubi posse suis civibus consulere vi-

deretur,

iis se,

quovis proposito periculo,non defuturum .

Maurus,

ad quem de Turcicis apparatibus incerta omnia

aliunde afferrentur, neque iam Patres, quos mirifica earum

rerum expeGatione angi intelligeret,

commonefacere,

uti

consueverat, ulla de re posset;

per litteras ab Andrea sum-

me coepit contendere,& cupidius instare ut pristinum si-

gnificandi renovaret institutum. Quibus litteris cum nihil

proficeret, quod non esset ignarus Grittus impendentium ma-

lorum, si quo iterum casu proderetur; Maurus animum omni-

no induxit de Turearum rebus aliquid ab eo vel invito ex-

primere. Graeco homini familiari suo, prompto aci omnia

V I I

audenda, negotium dat, Grittum adeat, prius oret atque

obtestetur : si litteras ea ratione elicere nullas possit,

se ad

Regem delaturum interminetur quod is occulta Bassarum

consilia Venetis antea aperuerit : hoc ad mandatum addit

,

ne Naupadlum ( erat autem hominis patria)

re infecta re-

deat. Gracus negotium suscipit . Byzantium profeddus, de-

nunciati one periculi,de proposito Andream dimovit, 8c ab

eo de adtis omnibus litteras ad Naupadfi magistratum notis

ad tesserarum rationem conscriptas abstulit. Grittum autem

movit ea res maxime, quod committere nolebat ut aliqua

de re Bassis suspicio iniiceretur;

cum intelligeret id esse

Tureis ingenii,

ut satis sibi esse caussa: ad condemnandum

existiment,

si qui accuset non desit . Gracus in reditu a

Turearum Ala Prafedlo comprehensus, questione habita, a

quo missus esset,unde rediret

,quid afferret

,confessus est

.

Prsfedlus cum foret Gritto infensus,quod ei cum uxore sua

consuetudinem olim fuisse suspicatus esset, rem ad Achme-

tem,cuius ad iudicium summa rerum omnium redibat, con-

tinuo detulit . Graviter is acerbeque tulit in eum se locum

adduddum esse,

ut aut in hominem arduissima sibi necessi-

tudine coniundium animadvertere,

aut crimen tam grave ne-

gligere,maximo etiam sui capitis discrimine

,si negledhim

Regi palam fadtum esset, cogeretur. Nullo adduci modo po-

terat,quin homini amicissimo parceret : id ut quam minimo

suo periculo fieret laborabat, & iudicium sustinebat. Accu-

sator aderat,

instabat,

urgebat : sed cum de Achmetis in

Andream benevolentia a multis audiret,

facileque futurum

intelligeret ut sibi occultis insidiis, quominus rem proderet,

vita eriperetur;ad Regem

,qui tum aberat

,magnis itine-

ribus profedtus,

totum ei fadlum aperit,

nullas adhuc poe-

nas

¥ I I I

nas reum persolvisse, esse incolumen atque florentem, sede-

re etiam,

ut consueverat,

ad latus Adimetis demonstrat

.

Redibat Byzantium Rex,Achmeti eo nomine graviter

iratus:quod ubi ille ex iis qui apud Regem erant rescivit

,

meditatus obviam Regi longe processit, primoque sermone

maiestatis ad se crimen de Gritto Veneto homine, qui apud

eos negotiaretur, aliquot ante diebus esse delatum ostendit:

se,quod res non minima sibi digna animadversione visa

esset,

integram in eius adventum reservasse . Probare visus

est Achmetis consilium Rex, Andream autem, ut Byzan-

tium venit,

pali supplicio,

quo gravioris culpa: damnatos

reos afficere Turearum consuetudinis est, nulla mora inter-

posita, destinavit. Achmetes, quod neque precibus perturba-

tum Regis animum leniri,

neque inficiendo crimen tolli

,

quod Graeci internuntii intercepti confessione teneretur, pos-

se confideret;

ut ad foedam miseramque mortem homo sibi

amicissimus atque omni virtute ornatissimus mitteretur, rem

non modo existimabat indignam,verum etiam ut sibi ma-

xime molestam iniquissimo animo patiebatur. Callidum tan-

dem init consilium,

sibi minime periculosum,

reo maxime

salutare; ut Regem, quem ad clementiam converti nulla pos-

se ratione intelligebat,

utilitatis obiefla spe, ab acerba sen-

tentia dimoveat. Gritti apud eum verbis magnopere crimen

auget, supplicioque in ipsum constituto, atque etiam gravio-

ri dignum esse, quod habitus in amicissimi hominis loco,

& plurimorum commodorum fa<Rus particeps, monitus prae-

terea ne publica consilia investigaret,

tam insigni regiam

maiestatem laesisset iniuria : non esse igitur committendum

ut illi ignosceretur. Se tamen monere cum Venetis, terra

rnarique praepotentibus hostibus, bellum geri : bellorum even-

tUSj

tus,quod a fortuna plerumque regantur, esse varios ac in-

certos : Grittum Veneta in Republica esse nobilissima ortum

familia,

cognatione & amicitiis florentissimum : si,quod

Dii omen averterent,quid gravius in bello Turearum rebus

accidisset,hominem iis temporibus reservatum maximo re-

giis rationibus futurum emolumento : hostibus vero,

ut op-

tabat maxime & sperabat,

superatis,

tum minime eripi fa-

cultatem quominus is poenas quam vellet acerbas,commis-

soque scelere dignas persolveret : interea in vinculis,omnium

in rerum difficultate,

diligentissime asservandum . Multa ad-

didit,

quibus Regi persuasit ut constitutum supplicium dif-

ferret:quod in caussa satis probabili homini ingenioso, cui

summa fides habebatur,

facile fuit . Intelligebat autem

Achmetes,

si eam Andreas temporis procellam devitasset,

rationem postea,

qua eius saluti subveniret,

sibi minime

defuturam . Iussu Regis Grittus in vincula conieótus,

mer-

cium fortunarumque omnium,

quas amplas habebat atque

florentes, iafturam' fecit .

Fama de ipsius periculo cum in vulgus iam emanasset

,

multitudinem tantam commoverat,

ut eum omnium ordinum

homines ad viginti fere millia flentes,& eandem fortunam

subire non recusantes,ad carcerem prosequerentur : alii eum

hominem,

a quo beneficiis essent affedli quamplurimis,

ad

miseram proripi servitutem moleste ferebant : movebat alios

vehementer rerum humanarum imbecillitas atque inconstantia

,

cum eum, quem opibus, honore, gratia paullo ante apud omnes

omnia posse perspexerant, in eam calamitatem ita repente vi-

derent esse depulsum.Quamvis autem eam in se ille conferri

culpam inteiiigeret,qua nulla ei, qui in ipsum animadversurus

esset, humanissimo homini, gravior videri posset;tamen

B ce-

X

ceteros, qui in vinculis detinebantur, quibus multo levior ca-

lamitas impendebat, non oratione sua magis, quam constan-

tia & firmitudine animi, confirmabat. Amici interea & fa-

miliares intimi,

qui prohiberentur adire,

maerentes totos

dies iacebant ad custodis limina; & pleroque mulieres pul-

cherrimo,quo hominis amore & desiderio flagrarent, ab

eius complexu excluso, lacrymantes pernotabant ad ostium

carceris . Achmetes ut primum eum custodis traditum vi-

dit, Grscum hominem cum litteris interceptum de medio

tolli, ut culps socium curavit, hoc consilio, quod eo sub-

iato,

cuius unius testimonio crimen tenebatur,

redargui

postea Andream,

si negaret,

minime posse intelligebat

.

Menses triginta duos, quibus bellum terra marique cum Ve-

netis gestum est, Grittus in .turri ad fretum, vinculis ad-

striflus,miserrimo vits genere

,durissima qusque sustinue-

rat; cum forte accidit ut Byzantii regium navale fulmine

taluni conflagraret; nodleque incendium est consequuta fa-

ma, in quiete visum a Rege nescio quem, qui ei calami-

tatem illam accidisse nunciaret,

quod Venetum hominem,

quem manu tenens indicabat,

divina virum virtute prodi-

tum,Deoque carissimum

,carcere inclusum asservaret

;Deum-

que ipsum eo casu non tam poenas ab eo repetisse, quam

acerbissimas clades atque pericula in posterum portendere,

nisi hominem libertati illico restitueret: Regem somnio ter-

ritum, mane ad se quicunque custodiebantur venire iussisse,

Grittum ab eo agnitum, ac subito ut dimitteretur impera-

tum . Audita Byzantii, & percelebrata hominum sermoni-

bus eo tempore res hoc erat; cui quantum fidei sit adhi-

bendum, viderint alii. Illud quidem certum est, eo die, qui

navalis conflagrationem est subsequutus, Andream e carcere

emis-

emissum esse;cum nihil praterea inter id tempus accidis-

set, quo Regem adduftum homines existimarent ut Gritto

libertatem concederet. Neque a vero abhorret opinio, cum

somnia divinitus plerumque contingere litteris sapientissimi

vates mandarint; & nos ipsi ex iis qua: dormientium quoti-

die prospiciunt animi, facile possimus coniicere Deum opti-

mum maximum, cui Veneta Respublica semper cura fuit,

cum qua in eam collaturus esset Andreas ornamenta atque

beneficia prospiceret, Regem ea denunciatione ad eum libe-

randum impulisse,

ne tot ac tanta prastantissimi hominis

merita eo fortuna incommodo impedirentur. Fuit hic dies

universa Turearum nationi latissimus;hominumque gratu-

lantium ad Andream faéìus concursus undique fuit. Is vero

cum brevi eundem apud Regem, quem antea obtinebat, di-

gnitatis & gratia locum recuperasset, eum quo voluit uno

sermone perduxit sic, ut a quo Veneti, ut arma atque ho-

stilem voluntatem deponeret,

plurimis missis legatis,

impe-

trare antea nulla conditione potuerant;

is cum Gritti opera

atque consiliis ad studium pacis traduftus,& Reipublica con-

ciliatus, plurimum de suo iure decederet. Pacis interpres

Andreas ab eo missus ad urbem, & incredibili totius civi-

tatis latitia exceptus, Patres de Baiaseti egregia in Rempu-

blicam voluntate certiores fecit,& ab Achmete ad eos lit-

teras attulit,Byzantium aliquem ad pacis conditiones tra-

nandas si mitterent,Regem ab aquitate non recessurum .

Dum agitarentur hac,

a Benedillo Pisauro classis Ve-

neta Prafefto in Thessalonico,atque in TEgxo mari damna

plurima Turearum rebus illata sunt . Hoc fa£Ium graviter

tulit Rex : & cum de sua ad pacem propensione Pisaurus

fieri certior interea potuisse videretur, fidem a Venetis spe-

B 2 cie

x r i

eie tramanda? pacis violatam querebatur, quemque erga eos

animum susceperat,pene totum abiecit

.Quod nisi in eam

mentem Pisauri fadtum impulisset;

ea pax existebat,

qua

nulla unquam utilior, aut honorificentior esse Reipublic^ po-

tuisset. Interim Zacharia Fresco Decemvirum collegii a se-

cretis, qui de pacis conditionibus ageret, a Senatu Byzan-

tium misso, Rex qua pollicitus fuerat ita non praestitit, ut

pacem tamen eam faceret, quae satis Reipublica rationibus

conducere videretur:quo nomine Patres, ut Diis immorta-

libus honores haberentur, & sacerdotum collegiis egestate

laborantibus ex arario pecuniae distribuerentur,

censuerunt

.

Grittum interea passim omnes optime de Republica meri-

tum civem,

eius opera bellum periculosum ac diuturnum

praeter spem omnium restin&um, ipsum honoribus omnibus

dignissimum praedicabant . Baiaseli legato,

qui ut Patrum

iureiurando interesset,ad urbem venerat

,Byzantium redeun-

te, Senatus iussu, cum eo ad Regem legatus profedlus est:

cuius adventu Baiasetus ab iracundia ad hilaritatem & leni-

tatem aliqua ex parte revocatus,

pacis capita multo maiori

cum Reipublicae dignitate atque emolumento revocavit,cum

suam iniuriam se hominis sibi carissimi voluntati precibus-

que diceret condonare. Ex ea legatione ut Venetias rediit,

urbanos magistratus,qui in Republica habentur amplissimi

,

impetravit omnes,& facillime gessit eximia cum laude .

Patavium Prator est missus,

8c in ea praetura Francisco spe-

rata adolescentia filio, & ,

quod magis dolorem augere po-

terat, unico orbatus est: quo casu minime perturbatus,cum

se Pratorem simul & patrem esse meminisset,animum a

domesticis curis ad publicum munus abduxit,& unicuique

quacunque de re veniret, quo ipso die est ei de filii obitu

re-

XIII

renunciatum,

eius domus atque aures,ex superiorum dierum

consuetudine,

patebant . Non multo postquam e pnetura in

patriam rediisset, Iulio eius nominis II. ad maximum Pon-

tificatum eveVIo,cum ex Sexviris esset

,qui Principi assi-

dent, Romam cum septem amplissimis totius civitatis viris

a Senatu missus est .

Turearum tumultibus sedatis, nulla in orbe terrarum gens

supererat,qus non aut Venetorum imperio atque amplitu-

dine letaretur, aut non esset ita parata, ut quiesceret. In

ea pace ac tranquillitate cum aliquot annos Respublica flo-

ruisset, subitum adversus eam bellum erupit; quod ab ho-

stibus ut inique illatum, ita etiam infeliciter gestum est.

Nam Caesar Maximilianus,

quod a Patribus ut se suumque

exercitum contra Gallorum Regem, quocum ii foedus inie-

rant,

proficiscentem per Reipublicae fines iter facere pate-

rentur,

impetrare non potuisset;Germanos ut in Veneto-

rum ditionem invaderent, concitavit, omnibusque plane bel-

licis opibus & apparatibus instruxit . Legatus Andreas ob id

bellum leVIus est . Sunt autem Legati apud Venetos e patri-

cio ordine duo viri,

Imperatori,

qui de gente peregrina

semper eligitur, ut eorum consilio qus ad bellum pertinent

administret, socii attributi : duobus aliquando, si res postu-

lat, tertius additur: iis invitis, aut inconsultis, Imperatori

quicquam agere,

decernereve,quod alicuius momenti sit

,

non licet:praecipuum vero munus eorum est publicam pecu-

niam, quae exercitui in stipendium persolvenda est,

travia-

re,rem frumentariam expedire

,quoque in bello gerantur

cognoscere,& de iis Patres certiores facere : si quem ha-

beant usum in re militari,rem ipsi plerumque suo dudlu ge-

runt,absente praesertim Imperatore . Itaque Grittus quoties-

cunque

X I V

cunque hoc ei munus delatum fuit, summo semper Reipu-

blicce usui fuit. Tum se obiiciens hostibus, eos non solum

a progressu arcuit; sed in eorum fines irrumpens, agris va-

statis,

oppidis captis,magna barbarorum hominum cade fa-

<fta, Reipublica iniurias quantum satis esset ultus est . Ita

Maximiiianus a suo consilio atque impetu abstra&us,

qui ul-

tro ac nulla lacessitus iniuria bellum intulerat Venetis, pri-

mo ad inducias, mox ad pacis petitionem animum traduxit.

Senatus,

qui bellum sponte non susceperat,

id quod animo

proposuerat assequutus,

Casaris de armis deponendis postu-

lata non reiecit . Zacharia Contareno,

ut de induciarum

conditionibus transigeret, a Patribus legato prasto fuit An-

dreas, negotiumque satis perplexum ac diuturna deliberatio-

nis suis consiliis celeriter explicavit. Induciis summa Reipu-

blica dignitate firmatis,Ioannem lacobum Triultium

,Gal-

lici exercitus Imperatorem, qui Venetis auxilio venerat,Me-

diolanum redeuntem per omnes Reipublica fines Patrum de-

creto comitatus, ut prius in bello singulari scientia rei mi-

litaris atque virtute in summam sui admirationem hominem

adduxerat;

ita suavitate morum, & prastantia sermonis at-

que ingenii, eo m itinere sibi illius mirifice conciliavit be-

nevolentiam; ut discedens nihil nisi de Gritto Triultius lo-

queretur,omniaque eius non fafta solum

,sed etiam di£Ia

& optime meminisset,& commemoraret libentissime

.

Sequutum est foedus illud apud Cameracum Belgarum op-

pidum,quo totius propemodum Europa Reges atque Prin-

cipes, Veneti imperii diuturnitatis & amplitudinis invidia,

finiumque in Italia propagandorum cupiditate, conspirarunt.

Ad eorum impetus propulsandos Patres, copiis celeriter com-

paratis,Legatum Andream summo consensu prafecerunt

,

Geor-

X V

Georgi o Cornelio collega. Haud ita multo post eorum ex

urbe discessum cum Marcus Antonius Maurocenus templi

Sanali Marci Procurator decessisset; honor is, qui in nostra

Republica a Principatu habetur amplissimus,

maioribus co-

mitiis absenti tributus est . Pervenerant Legati ad flumen

Abduam cum exercitu,

Treviumque oppidum in itinere,

quod militum ex optimo Gallorum genere bis mille presidio

tenebatur,

in conspe&u Gallici exercitus captum diripue-

rant, atque incenderant. Reliflis centurionibus, cum se plu-

rimi domum contulissent,

Aloysius Gallorum Rex,

cuius

animus iamdudum ad oppidi incommodum ulciscendum arde-

ret,

illa occasione,

ad eos qui remanserant,opprimendos

,

sibi utendum ratus, antequam qui profugissent ad signa re-

dirent;coa&is copiis omnibus

,quas per totam hiemem con-

scripserat,Mediolano discedens

,loco ad Abduam traiicien-

dum maxime opportuno castra posuit . Tamen neque mili-

tum multitudo, neque multus militibus animus deerat;

ut

Regi,cum & nostrorum numerum ex loco edito conspica-

tus esset,& eorum ad pugnam ineundam alacritatem de ca-

ptivis accepisset,

deliberatum esset suas exercitusque fortu-

nas in dubium non devocare;

sed ad Legatos Venetos mit-

tere,

qui significarent se ab armorum consilio abhorrere

,

velleque cum Republica amicitiam,& cum ea percussum

iam foedus renovare:quam rem cum ducum suorum consi-

lio in alium diem distulisset,

iidem postea nequaquam ad

eius dignitatem pertinere de pace agere, & ut bello fortuna

tentaretur, persuaserunt. Cornelius alter Legatus interea Bri-

xiam ob valetudinem concesserat, bellumque, & rerum omnium

administratio in Andream recumbebat . Is,cum noster exer-

citus esset eiusmodi loco, ex quo omnibus Veneta ditionis

op-

X V I

oppidis,ne a Reipublica? amicitia deficerent

,una tantarum

copiarum fama prospici facile posset,

a pugna censebat abs-

tinendum: neque enim Gallorum hoc esse proprium igno-

rabat, ut quemadmodum sustineri primo impetu vix aut vix

quidem sepe possunt; ita spatio interposito, quod ad labo-

res tolerandos infirmi mollesque sint, debilitentur maxime,

& elanguescant. Accedebat autem ut & re frumentaria labo-

rarent,& facile possent in posterum omnibus intercludi .

Itaque esse e Republica sentiebat eos per aliquot dies ex-

cludi,cum interea sui ad pugnandum allici non possent in-

viti : futurum vero ut Galli mora, impatientia, ac inedia

vitti traiicere iterum flumen cogerentur, atque ita Respu-

blica sine sanguine vifloria potiretur: quod si exercitu ce-

dentes insequeretur, non esse dubium,

quin cuntta oppida

hostium,que in ea regione finitima Venetis essent

,una

auttoritate,quam essent ex vittoria consequuti sub Veneto-

rum redigeret potestatem . Sentiebat idem Nicolaus Ursinus

,

Palatinus princeps,Venetarum copiarum Imperator

:quas si

sententia valuisset,

Respublica non eas in clades, quas po-

stea subiit,

incidisset . Erat autem exercitus administrator

,

qui apud Venetos in re militari secundus ab Imperatore lo-

cus est, Bartholomeus Livianus, dux sane clarus, multisque

bellicis virtutibus excellens : sed vir nobilis ad omnem ferme

impetum animo cuiuscunque insitam temeritatem prosperis

aliquot rerum successibus aluerat . Is pugne committenda? stu-

dio ardens,

salutaribus consiliis abiettis,

Imperatorem ad

confligendum cohortationibus,

conviciisque etiam invitum

impulit;

ac militibus signo dato,

ipse animo rei bene ge-

renda? fiducie pleno effrenatus in hostes irrupit. Pridie idus

Malas, annis a Christo nato mille & novem supra quingen-

tos

XVII

tos,praslium commissum est

:quo pattini equitum ignavia

,

pattini ducum aliquorum perfìdia, qui Gallicis partibus fave-

bant,

pattini fortuna,

aut Deorum fonasse immortalium

consilio, qui quam dubia rerum humanarum esset possessio

,

iis qui id non plane callent,

mortalibus & eo casu declara-

re voluerunt,magnum illud Respublica vulnus accepit . Eo

funesto die mirabiliter Andrete virtus eluxit; nam omnia &in praelio

,multis indidlis

,& in appellandis coliortandisque

militibus, Imperatoris officia praestitit . Imperatorium vexil-

lum tutatus, in hostium manus venire passus non est: quod

adhuc in Gemellorum templo, Divi Marci imagine, qua

Veneta Respublica uti consuevit,

insigni vetustate prope ab-

sumptum conspicitur.

Tanto bello quassata Respublica,

tot ac tanta deinceps

perdidit & ornamenta dignitatis & presidia stabilitatis sux,

ut possent eius calamitates hostis animum exsaturare quan-

tum vellet: quo quidem tempore Italia omnis ingemuit, pla-

neque nemo fuit, qui alienas a se miserias eius urbis arbi-

traretur, quas omnium nobilissima provincia libertatem, ty-

rannorum iniquis dominationibus oppressam,solum suis opi-

bus sublevaverat, integramque tot per annos ac incorruptam

imperii audloritatem sola servarat . In ea temporum atrocitate

Andreas non animo fradto,non infirma virtute fuit : haben-

tes confirmavit militum animos, & prosternatas timore Pa-

trum mentes ad spem recuperandas pristina dignitatis erexit :

ac,

ut ducum reliquorum minuitur adversis rerum eventibus

audloritas;contra exercitus de ipso opinionem accepta cala-

mitas auxerat, quod milites plus eum ceteris animo prasvi-

disse cognoscebant,

qui semper a praelio continendum, ex-

plorarasque viciorias dubium eventum minime proponendum

C IU-

X V I 1 I

iudicasset . Tarvisium, quod unum oppidum ex tanto impe-

rio in citeriori Gallia, atque in Venetiis ipsis reliquum for-

tuna Venetis esse voluerat, summa virtute in potestate Rei-

publici tenuit . Mox,

adduca copiarum parte,

quas Tarvi-

sium sese contulerat,

colleftisque reliquiis,

quas in oppido

Menstras erant,quod oppidum ab urbe liaud amplius quatuor

millibus passuum abest; communicato tantum cum Impera-

tore consilio,no&u celeriter confe&o itinere

,copias prope

Patavium adduxit,

atque oppidum eodem,

quo in Veneto-

rum fidem ac potestatem primum venerat,

die recuperavit

.

Hic dies fuit ad xvi. kal. Sextilis,

qui solemnis adhuc ha-

betur, & quadam Ixtitix renovatione duplici nomine celebra-

tur. Usus est ea in re opera egregie fideli Saccardi Solicini

Patavini civis, qui foeni carros ad urbis portam duci cura-

verat, atque rota una ex iis, dum in ipso limine portas es-

set,ex composito firaóla

,moram

,ne clauderetur

,attulerat :

quo Venetus exercitus ad oppidum adduci spatio temporis

potuit. Hostium aliis obtruncatis, aliisque captis, Grittus

oppidanorum est Jastis vocibus exceptus; quibus summas vo-

luptati fuit se ab eo potissimum Legato recipi,

qui oppidum

Prastor non multo ante singulari continentia gubernarat . Mi-

lites ut a bonorum direptione revocaret, ipse tota no £1e op-

pidum cum suo comitatu perambulavit; neque, priter lu-

diorum,

qui fenerabantur,

paucorumque prasterea aliquot

civium,quorum de sententia maxime descitum a Republica

constabat, ut domus depopularentur, permisit.

Patavio recepta,cum magni hostium manus pluribus

in locis ad eam urbem obsidendam coirent,commeatum im-

portandum curavit, & quamcunque res curam aut operam

exegit,vigilantissime confecit . Late iam ipsius virtutis fa-

ma

V

X 1 X

ma per Italiam manaverat:qua nominis celebritate, atque

etiam Veneti libertatis,

in qua totius Italis dignitas age»

batur, tuendae studio commoti homines ex Benaci ripa val-

libu.sque quingenti,

ac ceteris ex Italis civitatibus spe&ats

fortitudinis veterani milites, qui ordines singuli duxerant,

prope mille, ut Venetis operam locarent, ad eum sponte

Patavium se contulerunt, ea conditione ut unius Legati im-

perio, prsterea nemini, obtemperarent. Eorum opera Grit-

tus forti admodum ac fideli ( sic casus ac fortuna tulit )in

posterum usus est . At inter hos bellicos apparatus certior fa-

6Ius Franciscum Mantuanorum Principem,quem Maximilia-

nus equitatui prsfecerat,Verona se cum equitibus sexcentis

Mantuam referre;

duabus,

nulla interposita mora,

e suo

exercitu praemissis cohortibus, eum militesque quicunque se-

quebantur,prada ingenti fadla

,ad insulam Scalae intercepit :

cuius praesentia in illis molestiis atque angoribus laetissimo

Venetis civibus speftaculo cunftis fuit . Maximiliani Patavio

appropinquabat exercitus, eratque, quod Iulii Pontificis Ma-

ximi,

Aloysii Gallorum Regis,

Alfonsi Ferrariensium Du-

cis, multorumque Principum copis accesserant, specie orna-

tissimus, gente firmissimus, numero ita amplus, ut oflua-

ginta hominum millia excessisse a patribus acceperimus : nec

erat omnium quisque, qui aspe&um modo tantae multitudi-

nis sustineri posse arbitraretur . Patavium eo tempore non

erat huiusmodi, ut multum in moenibus esset praesidii:quod

oppidum postea Patres, illorum temporum calamitate dofti

,

muniendum maximo sumptu curaverunt . Unde milites scri-

berentur, Senatui amplius non suppetebat;nam & urbanam

plebem, & omnium fere navalium operas praesidio miserant .

Castra ad oppidum posuit Maxinnlianus . Milites eius, quod

G 2 res

X

X X

res in conspedlu Cassaris gerebantur,

nihil expediandum exi-

stimarunt,

iamque tormentorum vi oppidum maiori moe-

nium parte nudaverant. Magnis interea pollicitationibus op-

pidanos,

ut a Republica deficerent,

sollicitare Ctesar non

desinebat. Praesidiarii milites numero hostium territi; quip-

pe qui multis in locis aditum verberationibus patefadum

cernebant;

oppidi tuendi spem omnem prope abiecerant .

Andreas reficere quas conciderant,

aggeres, exstruere,ne no-

fturnis quidem temporibus ad laborem intermissis, non de-

sistebat : sed quod earum rerum perficiendarum neque tem-

pus, neque facultas daretur, suorum ille animos eiusmodi

oratione confirmabat : in qua prater eos scribere limites ali-

cui fortasse videar, intra quos sit is, qui alicuius mores

& vitam tantummodo aperiendam constituat. Tamen cum a

plerisque qui interfuerunt,quibus habita verbis est

,iisdem

prope fuerit ad me delata,

pratereundam non existimavi :

nam praeterquam quod ex ea hominis eloquentia, quae non

obscura pars est ingenii,

facile poterit apparere;

preclara

illa Patavii defensio, in qua totius imperii recuperationem

positam fuisse nemo negat,cum ab eius virtute ac diligen-

tia,tum ab hac ipsa oratione magna ex parte fluxit

.

Suos igitur hortari ille, ut magis in armis, moenium,

quam in moenibus,defensorum salutem positam existima-

rent:putarent autem ipsius Reipublica

,atque adeo totius Ita-

lia libertatem eo tempore,non Patavium tantummodo

,op-

pugnari:quo si oppido Veneti spoliarentur

,ecquid iis tan-

dem spei superesset terrestris imperii recuperandi ? quibus

iam nullus in continenti esset locus, & amissa ipsa civita-

tes, Reipublica prasidio diffisa, nihil erga se studii decla-

rare amplius auderent;

atque etiam in tanta rerum pertur-

ba-

X X I

* batione, tot ac tantis Principibus ad Reipublica interitum

conspirantibus,

terrestri omni ditione,

ac vedtigalibus amis-

sis, sine quibus neque imperia servari,

nec sustentari bella

possint . Si oppidum urbi ita propinquum hostes sub sua

redigerent potestate; de urbe ipsa imperii sede ac domici-

lio timendum esse. Veneta vero Reipublica non, quod re-

liquis civitatibus, periculum impendere. Non enim id pro-

positum hostibus, ut eam imperio suo subiiciant,

sed ut

eruant penitus atque excidant; quandoquidem optime nove-

rint Venetos neque servire velle, neque, si quid de eorum

libertate fortuna iniuria diminutum sit, diu in servitutis con-

ditione vidturos;

esse enim natos ad imperandum, atque

ita a maioribus institutos ut aut imperent, aut omnino non

vivant. Verum Reipublica statu afflidlo ac debilitato, nul-

los,

qui iacentem Italia dignitatem sublevarent,

esse reli-

quos;

rem porro ipsam militarem,

atque Italica virtutis

vim omnem cum ipso Veneto imperio necessario interitu-

ram . Etenim quo se fortes viri recipient,

quis eos alet

,

quis ad exercitus regendos vocabitur ? Nec a Pontifice Ma-

ximo,

aut a reliquis Italia Principibus ea expefhmda, quo-

rum arma in eos conversa videant;

quippe barbaris ipsis,

quos furore atque amentia impulsi ad Venetorum perniciem

evocarunt,

si ab iis Veneti(quod Dii omen avertant ) op-

primantur,prada futuri essent . Ergo eos

,quos contingere

prope nefas esset, Gallos atque Hispanos viri geniti in Ita-

lia, & prisca virtutis memores sua in provincia sibi esse

dominos patientur, & ante portam, rei militaris gloriam,

& libertatem, quartina maioribus acceperunt, tanta cum

ignominia eripi ? Se profedio existimare neminem esse ex iis,

quos intueretur,

cui non millies mori potius propositum

esset,

XXII

esset, quam ea videre & perpeti . Enimvero habendam ab

ilis esse fortuna gratiam, qua; tempus obtulisset, ut id ne

accideret,

in ipsorum potissimum virtute positum esset

.

Prsterquam quod autem Patavio per eos conservato, Italia;

splendorem ac libertatem una conservatam iri intelligerent;

iis Venetam Rempublicam,

cuius in eiusmodi occasione

omnis fortuna disceptaretur, rebus pacatis, qus meruissent,

premia universis cumulate persoluturam . Adesse Venetos fe-

re ducentos patricii ordinis adolescentes, qui uniuscuiusque

laborum ac rerum gestarum in bello speclatores,atque tres

,

cum in patriam rediissent,

iudices futuri essent; neque iis

praesentibus,

ullum egregie faflum latere posse,

neque su-

perstitibus,

remuneratone fraudari . Hostium numero cur

moverentur, non esse: mixtum enim eum esse exercitum

ex colluvione cuiusque generis hominum, quibus non lex,

non habitus, non arma, non ritus, non Dii fere ipsi com-

munes essent: nullum inter eos ordinem esse, nullum impe-

rium certum: quoque consilio uti nemini, neque suos mo-

derandi,neque etiam moderandi esse potestatem : brevi se-

ditionem aut inter milites, aut inter duces esse oroculdubio

expedtandam : maximam prasterea hostium partem convenis-

se sine stipendio, inani quadam spe ac temeritate dudtam:

esse homines labori insuetos, & ad incommoda perferenda

maxime imbecilles; ut non sint diutius in oppugnatione per-

mansuri : denique Reges ipsos auflores belli alterum alterius

amplitudinem invidere, & eam augeri nolle, atque ob eam

caussam ex iis nonnullos ad eam oppugnationem tegre venis-

se,neque oppidum sub Maximiliani ditionem, si id nullo

incommodo possent, redafturos. Cur igitur aut ab iis, qui

nocere nollent, quicquam timendum; aut ignavos viri for-

tes,

XXIII

tes,

dissentientes coniun&i,

barbaros Itali, pro libertate &pro Italici nominis gloria pugnantes, eos, quibus esset unius

oppidi expugnatio tantummodo proposita,non a se repelli

,

aut ad oppugnationem deserendam cogi posse non confide-

rent? Patavio vero conservata, totum Venetse Reipublicte

amissum Imperium recuperatum iri pro certo haberent : ci-

vitatibus enim, quas ereptae essent, crudeliter atque avare

ab hostibus esse imperatum : tsdere eas barbarorum homi-

num libidinis : nullum vero imperium,

quod invita gentes

paterentur, posse idem esse diuturnum: eas iam sua sponte

suoque iudicio excitatas,

si,

ubi receptae fuerint,praesidium

sibi in Venetis esse senserint, per se iniustam servitutem,

quam iis hostes imposuerant, a se illico depulsuras. Ergo

dum speraret adhuc, & aliquid virium Respublica retineret,

eam ne desererent; atque iis illud in animo infixum esset,

nisi tunc eius saluti subvenirent, tempus, quo id facere pos-

sent,

nullum postea reliquum fore : aut per eos,

aut non

per alios, suum illi Italisque universa* decus & dignitatem

posse restitui .

Hac oratione milites iam rebus Venetis diffidentes opti-

ma spe complevit, atque iis tantam alacritatem & urbis

tuendas studium iniecit, ut labores in posterum non modo

non recusarent,verum etiam ultro deposcerent . Hostium

conatibus corpora fortissime opponentes, eorum impetus ma-

gna cum clade repulerunt : crebris item diurnis atque no-

éfurnis eruptionibus magnum eorum numerum conciderunt

,

captis multis,& in oppidum perdudtis : vigiliis prasterea to-

tam noclem fatigando, & plerisque aliis confli&antes incom-

modis, ita debilitaverunt; ut oppido per duos menses ob-

sesso,

formidabilis ille e totius prope bellicosarum nationum

flore

XXIV

fiore exercitus, re infera, se in tutum recipere cogeretur.

Magna res illa visa est : fuit omnium pene gentium sermo-

ne atque litteris magnopere celebrata . Tunc loannes Cotta

Veronensis,

eleganti vir ingenio,

Atlantis imaginem,

cu-

ius humeris coelum nitebatur, ascriptis SVSTINET necfatiscit, Andre®

,ut insigne, quo deinceps uteretur,

dono misit. Oppido servato, Andreas litteris publice scri-

ptis cum ducentis illis patriciis adolescentibus omnem rei

prospere gest® laudem communicavit:

quo facile indicavit

eos potissimum alien® glori® favere, qui virtuti confiderent

su®. Sublatis a Maximiliano castris, Alfonsi Ferrariensium

Ducis copias cum impedimentis redeuntes,

levissimis equiti-

bus,

qui subsequerentur,

emissis,

ad castellum Bovolentam,

quod Patavio duodecim circiter millia passuum abest,ma-

gna ex parte concidit : reliquos cum centurione, qui castel-

lum tuebatur, & equitum pr®fedo captivos fecit: quam e

castello frumenti vim,ceterarumque rerum commeatum equi-

tes exportaverant,

Andreas Patavii tenuioribus hominibus

dividi iussit .

Harum rerum ab Andrea gestarum magnitudine in spem

totius imperii recuperandi Patres eredi,

ut ad Vicentiam

aggrediendam, Patavii oppugnatione ab hostibus vix reli-

tta,

proficisceretur,censuerant . Eam oppugnare cum insti-

tuisset, non multis diebus potitus est; missis a civibus ex

oppido legatis, qui significarent eos se suaque omnia Rei-

public® potestati permittere. Germanos milites, qui praesi-

dio erant, aureo nummo in quenquam in viaticum donato,

libere dimisit; a suis militibus neminem ingredi passus,ne

quod oppido incommodum inferretur . Gapta Vicentia,

ad

Veronam recuperandam animum adiecit . Suavio oppido ci-

vitati

XXV

vitati propinquo prius recepto,magna hostium manu casa

,

plurimis captis, urbem obsidione cinxit. Praliis levibus ute-

batur secundissimis:

pabuli copia hostes,

qua magnopere

indigebant, intercluserat;

in Reipublica ditionem redattu-

rus,

nisi a vittoria eorum,

qui classem in Pado amiserant

,

minus commode gesta revocassent . Eo quidem pracipue

tempore in qualibet pericula se inferens,

nullum ex arduis

laboribus reformidavit,

nullum quantumvis humilem parum

se dignum duxit;

ut & nihil prope,

prater auttoritatem,

in exercitu habere videretur. Iucundissimum exercitui spe-

ttaculum erat universo,terram sui manibus fodere Legatum

Venetum, & eundem cum militibus panem edere, more

omnium in solo iacere,

ne notturnum quidem sibi tempus

ad quietem relinquere,

atque omnia cum ceteris militari

labore tolerare .

Mortuo Ursino Imperatore, cum de eo,

qui summa rei

praesset, legendo in Senatu ageretur, a magna Patrum par-

te Andrea is honos deferebatur;

qui tamen est in Veneta

Republica patricii ordinis hominibus lege interdittus:quod

eo consilio fattum est

,

ne cui ad magnam prater ceteros

in Republica potentiam comparandam quasi via hac ratione

muniretur. Viderant enim maiores nostri eos,

qui militia

gradus essent adepti, cum armis plurimum possent, & eo-

rum qui ipsis stipendia fecissent,magnum numerum circa

se haberent,

rerum novarum cupidos futuros;

quod eo

sint fere homines ignari,

ut,cum ea qua velint se vi-

deant facile consequuturos,

ea velint sapissime qua non li-

ceant. Qua re una fortasse multa praclare aiioquin consti-

tuta Respublica lapsa sunt,

atque inter has Romana illa

terrarum & gentium domina;qua cum ab externis hostibus

D vinci

XXVI

vinci minime potuisset,

a propriis perculsa civibus affiifta-

que corruit. Propterea veteres illi Venetarum legum condi-

tores in Republica satius esse statuerunt imperii summam

,

ceteraque terrestris militis munera externis hominibus com-

mittere, quam cives suos ad Reipublics perniciem aublori-

tate publica armare . Grittum tamen maiores nostri eum

existimarunt,

in quo ornando,

si a consuetudine atque le-

gibus recederetur,

nullum Respublica periculum videretur

aditura;cum in eo probitatem & virtutem esse praecipuam

viderent. Andreas ubi Patrum consilium acceperat, per lit-

teras de egregia eorum in se voluntate maximas, ut de-

buit,

gratias egit : monuit tamen esse in exercitu multos

bello claros ac prostantes viros,

Reique publicae amantissi-

mos, quibus & committi tuto, & tribui merito totius exer-

citus imperium posset : eos hac una spe omnia pro Repu-

blica pericula forti & alacri animo ad id tempus excepisse :

eam si Patres adimerent,

translato ad Venetos patricios im-

perio militis, futurum ut & eorum studia restinguerent, Sc

virtutem omnino debilitarent : sibi tam benevoli gratique

animi significationem fabiani satis esse : neque vero eius ho-

noris,

cuius nomen recusaret,

onera atque labores se non

semper libentissime subiturum . His litteris recitatis,

Pa-

trum quorundam consilium est immutatum:

perstiterunt ta-

men in sententia plurimi,

ut quoties de Imperatore crean-

do verba in Senatu fierent, toties, vivente Gritto, eum ho-

norem alii nemini mandandum contenderent

.

Veronae interea finibus egressus,

Vicentiam profeblus

erat,

eique oppidi magistratus cum armatorum e plebe at-

que agris decem millibus,

ut contra hostes,

si tempus fer-

ret,presidio esset

,obviam venerat , Cum vellet extra mu-

ros

XXVII

ros castra ponere, ne civitati molestus esset; rogatus a ci-

vibus ut omnes copias introduceret, ingressus est, diemque

unum commoratus, postridie exiit. Galli per id tempus Ve-

rona se ad Patavii oppugnationem renovandam compararant :

quos,ex sexcentis eorum equitibus magna prius parte a suo

levi equitatu interfefla, multisque captivis faftis, ab oppidi

oppugnandi consilio suo interventu prorsus avocavit. Pata-

vii paullum cum mansisset, aliquot Veneta ditionis oppida,

quae a Republica defecerant,

partim aufloritate,

panini vi

recepta, ad veterem imperii amicitiam traduxit . Hostes,

qui se in Veronae finibus communierant, in oppidum com-

pulit,

fugientes insequutus : multis captis,

plurimis caesi s ,

ingentem praedam abduxit : Veronamque iterum cum esset

adortus, & potiunda urbis spem prope in manibus haberet,

Lucii Malvetii,

qui exercitui praeerat,

timore & socordia,

inceptum irritum faéfum est:paucorum vero militum vir-

tute quod effecisset, in ceteris defuisset animus, iudicavit

.

Ea rei bene gerenda occasione sibi prarepta, Patrum iussu

e Veronensium in Patavinos fines copias reduxit, ubi inco-

larum mentes,

Alfonsi Ferrariensium Ducis rebus prospere

gestis nutantes ac dubias, suo adventu retinuit, vexatis ho-

stibus, in fide. Erant Verona in hostium prasidiis milites

Hispani mille, qui Gritti rerum gestarum admirabilique exer-

citus in ipsum caritatis fama excitati,oppido egressi ad eum

miserant,

qui castra Reipublica sequuturos,

si non refice-

rentur,

nunciaret . Et iam erat rumor Maximilianum in

fines Patavinos iterum irrupturum,

cum Grittus Patavium

confestim exercitum ducit . Ibi incommoda laboresque pluri-

mos cum sustinuisset,gravem in morbum incidit

:qua qui-

dem res Patribus non minorem,quam accepta antea clades

,

D 2 moe-

XXVIII

moerorem afferebat, quod nulla prope iis imperii recuperan-

di,

si quid illi humanitus accidisset,

spes reliqua videre»

tur. Militibus vero, qui eo carebant, contingebat quod 8c

equis iunioribus usuvenire plerumque cernimus;

quibus ali-

cui assuetis equiti alius forte si obtingat insessor, tanquam

repugnantes reguntur, nec ferre possunt . Pariter ii cum a-

iius,Gritto absente, Legatus exercitui esset prapositus, de

sua multum alacritate diminuerant, ac moerentes animo ta-

citis Andream vocibus poscebant . Enim vero eos ita bene-

ficiis atque praemiis sibi devindios habebat, ut ab iis pluri-

mum diligeretur: ita vero instituerat, ut eum summopere

vererentur,cum firmiorem nulla ratione posse effici aciem

intelligeret,quam si tum poena: metu parere ducis imperio

milites discerent; tum eundem, amore impulsi, libenti at-

que alacri animo quocunque vocaret fortuna sequerentur.

Duo cum mitterentur a Senatu Legati,

honoris gradu ac

potestate pares;summa tamen rerum omnium semper ad

unum Andream respicere videbatur: unius insignis erat Se

apud exercitum, & apud ceteros omnes a udiori tas . Si qua

prospere gesta res esset, Gritti nomen passim exaudiebatur

,

ut solus prope ei muneri prapositus videretur: qua ex re

concepta collega: gravia cum eo fere semper odia gerebant.

Non multorum dierum spatio cum e morbo recreatus Pata-

vium reversus esset;

ex eius conspeclu militibus pristina

animi vis,& corporis robur accedere visum est . Eo tem-

pore cum a Patribus tertius Legatus esset ledlus, ne travia-

ta: pecunia rationes referre, neve eorum qua administrasset

rationem magistratibus reddere cogeretur(quod non est ne-

que ante, neque post in Veneto cive fa,dium ) Decemvirumei decreto permissum est

:quod Patrum de se indicium tan-

ti

XXIX

ti fecit,

ut nihil in vita sibi contigisse honorificentius af-

firmant .

Interim cum Senatus Brixiam,Gallorum imperii pertu-

sam,& ad Rempublicam redire cupientem

,recipiendam es-

se censeret,

uti ad urbis muros exercitum adduceret,

man-

davit . Erat magni periculi res,

quod & urbs ipsa valido

presidio tenebatur, & hostes considerant locis ad auxilia sub-

mittenda maxime opportunis : Patrum tamen autoritari paren-

dum omnino duxit. Quod ubi iis, qui secum erat, aperuit,

monere illi atque obsecrare ut sibi consuleret, neque ad interi-

tum ruere vellet voluntarium: ipse autem iis hoc unum oppo-

nebat, quemadmodum scelera suscipere foedissimum esset,

8c

res magnas atque prsclaras sine ullo discrimine gerere ad omnes

universe pertineret; ita propositis periculis atque morte, eas

nihilo segnius aggredi,

prtestantis id esse proprium viri-

Brixiam quam potuit maximis itineribus contendit,

atque

exercitu locis ad oppugnationem idoneis disposito, urbem,

civium Reipublicae amantium opera adiutus,

occupavit . Re-

liqua erat arx summo in monte sita,quo Galli

,plurimis

suorum caesis,confugerant . Eam cum sine gravioribus tor-

mentis intelligeret expugnari non posse,

Patres ea de re

monuit, simulque petiit ut omnino nulla fafta mora mitte-

rentur. Ea cum paullo serius essent advefta, ideoque minus

prospere oppugnatio processisset;Gallorum interea praefe&us

Eoius, qui ad oppidum recuperandum Bononia se contulerat,

cum aliquot e suis in ipsam arcem receptus est:quod An-

dreas conspicatus, suis rebus magnopere coepit diffidere . Stu-

dium tamen defendendi non remisit;& omne ab una vir-

tute auxilium petendum statuens,

portas,ne quis fuga salu-

tem peteret,

occludi iussit,

militibus dispositis,qui nemini

exeundi

XXX

exeundi facerent potestatem;

hortatus suos proterea ut,quam

in oppido recuperando virtutem prostitissent,eandem in con-

servando retinerent . Gallis postero die ex arce in oppidum

descendentibus magna se virtute opposuit, magnam partem

repulit, plurimos interfecit . Sed ab Epirotis. equitibus fugien-

tibus aperta vi oppidi porta,cum esset hostibus

,qui non

longe aberant, ingrediendi facultas data; ipse a magna suo-

rum militum parte circumventus, quasi proditus a fortuna,

cum ipsa urbe in hostium potestatem venit .

Mediolanum perduftus, a Ioanne Iacobo Triultio regio

profetilo, quocum magna illi necessitudo intercedebat, hono-

rificentissime exceptus, in intimas Gallias missus est. Rex

cum neque amplissimorum promiorum spe, neque perpetuo

servitutis conditione proposita,

ut sua stipendia faceret,

ad-

ducere potuisset,

iussit acerrime servari . Idem tamen post

aliquot dies, ubi se nihil ea ratione sensit proficere, libe-

ram ipsius arbitratu exeundi potestatem fecit; adiundlis cu-

stodibus quinquaginta, quibus undique circumseptus,nemo

omnino,

nisi si quem Rex ipse permitteret,

alloqui posset

.

Procurabat eo tempore Ludovicus Venetus e Floravantia ple-

beia familia,

exilii damnatus,apud Regem mandata Flisco-

rum5magno tum hominum in Genuensibus potentio ac no-

bilitatis,

qui Gallorum amicitiam sequebantur;

eratque eo

nomine summa apud ipsum Regem,

regiosque omnes gra-

tia,

ut maximis ei de rebus,

gravissimisque communicare

consuevissent . Is vel patrio caritate addudlus, vel quod ali-

quo in Rempublicam merito sibi reditum ad suos compara-

re vellet, animum omnino induxit Grittum de rebus omni-

bus, quo quidem Reipublico interessent,

in singulos dies

facere certiorem. Quia cum eo secreto colloquendi facultas

non

XXXI

non erat, eiusmodi consilium iniit. Templum erat,quo rei

divina caussa quotidie fere Grittus hora constituta commea-

bat. In eo cum animadvertisset Floravantius occultum esse

quendam locum secundum aram, nutu indicavit, dum ambo

rei sacra interessent,eo loco si attentius inspiceret

,aliquid

,

quod in rem suam esset, reperturum : latere vero e pariete

excepto,

tabellas,

in quibus erat conscriptus qui Regis esset

animus,qua copia

,qui bellici apparatus

,condiderat

,ac

lapidem ita apte reposuerat,vix ut quisquam suspicione va-

cuus agnosceret.Quod institutum cum Floravantius singulis

diebus teneret,

Grittus,

ubi rei divina operam dederat,ad

eum locum se conferens,de rebus omnibus docebatur : eun-

tem vero custodes,quod religionis caussa eum

,ut erat ce-

terorum consuetudo,

eo secedere existimarent,

minus dili-

genter attendebant . Qua de tabella cognoverat,

ad urbem

clandestinis nunciis curabat perferenda : ad qua cum sua Pa-

tres consilia accommodarent, magno iis in rebus deliberan-

dis usui erat. Floravantio postea, quod ita de Republica

meritus esset, Gallicis rebus pacatis, Decemvirum consulto

reditus in patriam permissus est . Eam conditionem Grittus

captivus ita perferebat,

ut pristina in eo liberi ac summi

viri dignitas non desideraretur:quod cum Regi de iis qui

custodiebant perferretur, liberum omnino iussit esse, sum-

moque in honore apud se habuit. Nimirum animi magni-

tudo & virtus eorum,quos aliqua calamitate fortuna percu-

lit,

ipsos etiam hostes ad benevolentiam atque admira-

tionem allicit. Tanta vero inerat ei comitas, atque ad ho-

minum animos conciliandos a natura tributa ingenii vis;

ut Rex, congresso coram sibi,virum in sermone non mi-

nus lepidum atque disertum,

quam fortem antea 8c rei

mi-

x x x r i

militaris peritum,

ex rerum bello gestarum fama existi»

masset .

Interim cum Veneti Brixiam, Hispanorum, quibuscum

societatem inierant, auxilio, e Gallorum manibus eripuissent,

neque Hispani,

qui arce potiti erant,

ulla possent ratione

adduci, ut Reipublica?, ad quam ex foedere pertinebat, re-

stituerent;

Patres litteras ad Andream dederunt,

si Rex ad

pacem posset converti,

summopere id ex Reipublica? usu

futurum: sese quasvis conditiones non recusaturos. Tempus

ad eam rem Andreas nadlus idoneum,cum prius omnibus

,

qua? ad Venetos bello persequendos Regem inflammabant

,

rationibus quasdam dicendo quasi tenebras offudisset,

de-

monstrassetque non animi esse regii, ut recentes, si qua?

in eum essent,

Reipublica? iniuria?,veterum eiusdem in Gal-

lorum Reges,

atque in ipsum etiam officiorum memoriam

expellerent; demum precibus coepit contendere, ne sua» pa-

tria? exitio esse vellet . Ha?c cum pluribus verbis peteret

,

eius oratione ac studio permotus Rex, dexteram prehendit,

consolatus,

finem rogandi faceret oravit : tanti eius esse

apud se gratiam ostendit,

ut ei urbi,

qua? civem haberet

eum, quem ipse summopere diligeret, esse inimicus prorsus

nollet . Itaque pax inter Regem & Venetos est firmo foede-

re constituta. Atque Rex extemplo Livianum,

qui apud eum

custodiebatur,

cum ceteris, quoscunque superioribus bellis

ex Reipublica ducibus captivos fecerat,

atque inter hos pa-

tricii ordinis aliquot, libertati restitui iussit : neque solum

a belli cum Republica in posterum gerendi consilio animumomnino avertit; sed permisit etiam ut eo exercitu, quem

habebat, 3c altero, quem contra Rempublicam parabat, ipsa

Respublica pro suo, ubi res ferret, uteretur. Ad ea vero

qua?,

XXXIII

qua, Rex, Gritti opera, in Rempublicam officia contulit,

signa praterea sui in eum amoris atque iudicii non vulga-

ria, nec pauca privatimi adiunxit : nam vasa argentea ma-

gnifice calata,

ad mensam exornandam,

muneratus est : e

quibus Grittus, uno, quod ponderis minimi fuit, accepto,

ne regiam liberalitatem omnino videretur aspernari, remisit

reliqua Regi . Item cum eo tempore nata ei esset filia,

unum inter eos,

qui ad sacri fontis ablutionem susciperent

,

esse voluit . Plurimas praterea ad res & de regno publicas

,

3c de ipso proprias adhibuit consiliarium;

feruntque tum

eius potissimum consilio usum,

Galliarum PrafeCK auctori-

tatem, qua quidem summa erat in eo regno, elevasse; quod

neque sibi honestam,

neque regiis rationibus satis etiam

tutam ab eo didicisset

.

Consiliis de bello contra Hispanos suscipiendo cum Re-

ge communicatis, astate media, summis caloribus, per dis-

positos equos Venetias reversus, a Senatu leClus est, qui

pro Legato regia castra sequeretur. Pralio, quod ad Nova-

riam infeliciter gestum est, nulla in re saluti Gallorum de-

fuit:quos cum neque cohortatione

,neque precibus a fuga

revocare potuisset,

doloris atque ira plenus,quod non tam

hostium virtute,quam ignavia sociorum ea ignominia ac-

ciperetur, fuga comes necessario fa&us est. Interim cum

ad eum fima e nunciis esset allata Veneta ditionis agros

ab hostibus vastari, ad opem ferendam neque diurno, neque

no&urno itinere intermisso,per medias hostium insidias ad-

volavit . Cum suo adventu hostium animis tantum terroris

iniecisset, ut omne in fuga sibi salutis subsidium peterent;

fadtum est culpa ac temeritate Liviani,

qui eos persequi at-

que delere, invito Andrea ac repugnante, animum prorsus

E in-

XXXIV

induxerat, ut ii, necessitate ac desperatione, qua plerumque

ignavos etiam animos facit excitari, impetum Venetorum,

congressu ad Motam, qui in agro Vicentino locus est, non

modo sustinerent,verum etiam

,magna cade fa&a

,repelle-

rent . Eo in pradio Grittus cum fortissime pugnasset,

ne-

que animus unquam,

milites eum prope omnes deseruissent;

invitus ad extremum ex acie discessit . In ea fuga equus la-

psu pedem intorsit, ut ferendo mox non esset: quod cen-

turio natione Graecus,

cui Theodorus in Palaologa familia

nomen erat,

conspicatus,

equo suo desiliens,Andream in

illum intulit . Hostes subsequuti cum iam iam manu tene-

rent,spesque illi Vicentiam urbem

,quo ex clade contende-

bat,

ingrediendi pene precisa esset,

quod portas iis,

qui

principes fugiendi fuerant, ne hostes una introirent, ante

clauserant oppidani;

fune a prasidiis in murum sublatus

,

periculum vix evasit. Palaologus ab hostibus captus est: quo

in Rempublicam merito est a Patribus postea in annos ei

singulos pensio, qua posteros eius sequeretur,

constituta.

Eo incommodo accepto, Andreas, militibus, qui e pugna

superfuerant,convocatis

,consolatus eos adhortatusque est ne

animo deficerent,

neve ea qua accidissent graviter ferrent :

non esse in bello servandos omnes : rerum eventus expeflan-

dos: sperarese, nisi eam, quam superioribus bellis prasti-

tissent,

virtutem omnino proiicerent, brevi futurum ut ac-

cepta maioribus commodis detrimenta resarcirent.

Interea Aloysio Gallorum Rege mortuo, Franciscus suc-

cesserat, & ,

quam a socero acceperat,cum Republica ami-

citiam ac societatem tuebatur. Ad eius castra cum Grittus

Senatus consulto se contulisset, in praliis, qua pro re Gal-

lica fafla sunt,eum se prabuit

,ut Sc memorabilis illius

contra

XXXV

contra Helvetios vigoria:,

Sc Mediolani recuperati maximam

Rex eius consilio partem acceptam ferret . Hoc tempore

Livianus,

qui belli summam aliquot annos in Venetis ca-

stris administraverat,

vita excessit . Eius obitum Andreas

tulit iniquissime, quod Sc fortem, Sc amantem Reipublicae

virum cognoverat,* quanquam maximis ab eo de rebus sape

dissenserat : qua tamen inter eos consiliorum sententiarum-

que dissimilitudo animos disi ungere nunquam potuit . Inerat

Liviano impetus animi, Sc quadam maxime innata temeri-

tas, qua multarum Reipublica cladium, Sc malorum origo

fuit : atque in eo viro sustinendo ac moderando nisi incre-

dibilem fere patientiam 8c obsequium adhibuisset Andreas,

multo maiores Venetis luólus Sc funera peperisset . Hostes

interea, qui Mediolanum profeti urbem usque adeo terrue-

rant,

ut de deditione facienda cogitaret,

Grittus repressit

,

ut 8c obsidione desisterent,

Sc eorum profeflio fuga simil-

lima videretur. Praliis pluribus ad voluntatem Gallorum fa-

£lis, cum iam tempus Veneti imperii in pristinum statum

restituendi, Gallis cum Republica conspirantibus,

paratis du-

cibus, animis militum concitatis, oblatum videretur; cun-

flandum amplius non statuit. Ad Brixiam recuperandam vi-

res contulit universas:quam urbem menses quatuor obses-

sam,ad deditionem compulit: acceptam, ab omni militum

iniuria tutatus est. Mox Veronam copias adduxit: qua: si

Reipublica: subiiceretur,

bellum prope confeftum videbatur.

Atque in oppugnatione ita proficiebat, ut in non dubiam

urbis propediem potiunds spem veniret. Tormentis magna

erat murorum pars verberata, atque adeo disiedla,

ut nullo

iam intercludi pa&o posset ingressus . Hostes praeterea,

ci-

bariis,

stipendiisque omnibus consumptis,

ita rei frumenta-

E 2 ria,

XXXVI

ria?,

ceterarumque rerum inopia premebantur;

ut si diu-

tius obsidionem pertulissent, fame illis esset pereundum: nec

iam vires sufficere cuiusquam,nec ferre operis laborem po-

terant * Columna ipse,

qui urbem tuebatur,

vir scientia at-

que doffrina & usu rei militaris prsstantissimus,& ante id

tempus invidius Imperator, animo ita defecerat, ut de sa-

lute desperaret. Tum Lutrechius Gallicarum copiarum, quae

auxilio Venetis venerant, praffieflus,

fore cum intelligeret

ut urbs in Venetorum ditionem brevi veniret, Gritto de-

nunciat pecuniam sibi alendis militibus deesse : eos autem

incommoda in obsessione nimis iam multa perpessos,

quae

imminerent lerre non posse : ut in agrum Brixianum in hi-

berna deducantur,

postulare : se,

ne animos eorum prorsus

alienet, eo decrevisse proficisci, & oppugnatione desistere:

& quanquam satis a se Reipublica? faflum sibi haflenus vi-

deatur; tamen hieme confefla, cum anni tempus ad bellum

gerendum revocaret,

oppugnationem se renovaturum polli-

ceri . Ha?c autem eo pertinebant,

ut pecuniam eliceret a

Venetis: quorum, ne tam necessario tempore dimitteret op-

pugnationem,

maxime interesse videbatur . Gallorum di-

scessu cum partam prope vifloriam sibi e manibus eripi

Grittus videret, Lutrechium orare ne tantam negotii bene

gerendi occasionem secum auferret : rem pene ad exitum es-

se perduflam: ita Venetos de Gallis meritos esse, ut eo

tempore deseri non deberent. Sed cum nulla dimovere de

proposito Lutrechium ratione posset, Patres illico de homi-

nis consilio admonuit:quibus cum maximam res ad consi-

lium capiendum afferret difficultatem, Gritto ut quod e re-

publica videret constitueret,

permiserunt . Is Brixia? urbis

regionisque curatoribus significavit quod Lutrechius in ani-

mo

XXXVII

ruo haberet : item qua; ipsis essent incommoda perferenda f

si Gallorum peditum sex,

equitum duo millia in eorum

agris te&isque hibernare atque inveterascere permitterent

,

ante oculos posuit: rerum Venetarum ita rationes postulare,

ut Gallos eo hiemis perfugio intercludere non deberent;

at-

que posse, si vellent, se eam pestem a suis fortunis depel-

lere,unaque Reipublicas incommodis mederi

:posse Brixiani

civitatem & agri incolas non magno suo detrimento incolu-

mes servare,

si stipendium Gallorum exercitui per id tem-

pus,quo Veronam circumsedebant, persolvendum curarent:

recipere se urbem circa paucos dies aliqua ratione captam

iri : fidem Reipublica; ac benevolentiam si tam difficili tem-

pore prostitissent,

Patres oterni beneficii loco posituros :

multa proterea addit,quibus Brixianis persuasit ut commo-

dius putarent eam pecunia; summam conferre,quam Gallos

agro ac tettis excipere . Pecunia Lutrechio numerata,

ne

inceptam oppugnationem dimitteret,

facile impetravit; atque

ita Verona, parvo spatio interiero, potitus est. Cum suis

iussisset ne qui oppidanorum violarentur, neu qui desidera-

rentur, est ab omni maleficio atque iniuria temperatum; quod

erat incredibilis eius apud exercitum universum au&oritas;

ut nec regi ulli unquam,

nec tyranno tantum adeo prope

fuerit studium imperandi,

quod militum eius ad parendum

non vinceret alacritas. Neque vero illud praetereundum est,

quod cum,

exhausto diuturnis bellorum sumptibus orario

,

pecunia, qus exercitui persolveretur, Patres defecisset; uni

hoc dederant, ut undecim mensium spatio militiam summa

cum inopia sustineret . Saipe rei frumentaria; difficultate af-

fe£U milites extremam famem sustentarunt,

atque omnes

acerbitates pertulerunt,

ne re infecta discederent : & pleri-

que

X X X V I 1

1

que ab hostibus capti concessam sibi libertatem liac condri

tione,

si adversus Veneta castra, in quibus Grittus erat5

militare vellent,

respuerunt .

Verona in Reipublicae potestatem redaéìa, cum nihil iam

ad imperium,quod Respublica ocio annorum spatio amise-

rat,recuperandum superesset; Grittus ad urbem Patrum lit-

teris revocatus est. Atque illi cum rediret, concursus fiebant

undique;

ut non modo ex iis oppidis,qua iter fiebat

,ac e

finitimis,

sed ex montibus abditisque convallibus,

visendi

gratulandone gratia,innumerabilis fere hominum multitudo

conveniret . Nihil relinquebatur,

quod ad ornatum porta-

rum,itinerumque

,8c locorum omnium

,qua venturus erat

,

excogitari posset. Ad urbem ut venit, universas pene civi-

tatis concursus ad eius domum faftus est.Quacunque pro-

grediebatur via, omni genere hominum celebrabatur. Plebs

civesque universi latis acclamationibus gratulationes signifi-

cantes,

ut parenti gratias agebant,prosperam perpetuamque

fortunam precabantur, & satiare eius aspeflu oculos non po-

terant: quo quidem tempore Grittus praeclaram illam, mul-

tis audientibus,

vocem edidit,

se tum precipue laborum

omnium atque periculorum,

quas pro patria suscepisset, fru-

ctum ferre. Paucis post eius reditum diebus interieris, cum

Patribus iniedla esset suspicio Selymum Turearum Regem

Alexandria redeuntem in Veneti imperii insulas maritimis

copiis impetum esse faflurum, eum universo maritimo ne-

gotio praeposuerant:quo munere in Veneta Republica neque

potestas maior est, neque amplior audloritas. Habet is cum

in maritimis provinciis imperium maius,quam sit eorum

,

qui eas obtineant,tum in classis Prsefeflos ac Legatos prae-

cipuum ilis,idemque prope

,quod in Romana olim Republri

ca

X X X 1 X

ca Di&ator : nisi quod hic Senatus automati & Reipubli-

cx decretis obtemperat . Tantum huic magistratui cum a

Venetis concedatur, raro admodum, & nisi rerum necessi-

tas ita exigat,

creari solet;amplissimisque totius civitatis

viris,quorum mores antea sint explorati

,virtusque non se-

mel perspe&a,committitur. Tum vero cum Turearum Rex

,

consilio repente mutato,Byzantium se recepisset; fadfum

est ut Andreas opera Patres ad classem non uterentur.

Haud multos post annos mortuo Antonio Grimano ur-

bis Principe,

petebant principatum plerique omni laudum

genere prestantissimi optimeque de Republica meriti cives,

Leonardus Mocenicus,

Dominicus Trivisanus Marci Anto-

nii,quem Principem habemus, pater, Antonius Tronus

,

& Georgius Cornelius, qui Cypri insule regno Venetam

Rempublicam auxerat. His omnibus Andreas a quadraginta

& uno viris, penes quos est in Veneta Republica Principis

eligendi potestas,

prelatus est;populo

,cuius ex animo iam

eius in Rempublicam merita effluxerant, egre id ferente at-

que invito . Nimirum multitudo,

que semper in periculis

benemerentes de se cives, quo tempore ipsorum utitur ope-

ra, omnibus honoribus afficit;eadem, rebus constitutis

,me-

tu deposito,accepta beneficia aut oblivione obruit

,aut in-

grato animo dissimulat. Verum cum Veneta in Republica

plebs nulli adhibeatur consilio,

8c magistratuum creandorum

expers omnino sit,

neque eius arbitrio prorsus quidquam

relinquatur,

nisi quod adimi nullo modo potest,

hoc est

ut suum studium voluntatemque vultu & voce significet;

a

populo universo Tronus exposcebatur, atque omnis multitu-

dinis iudicio & significatione is florebat : innocens ille qui-

dem civis, ac in multos benignus; sed nec animo, neque

con-

consilio,

neque rerum gestarum gloria cum Andrea confe-

rendus. Ut in vulgus dimanavit & ipsum esse prsteritum

,

& Grittum Principem declaratum,

incredibilis plebis animos

moeror incessit : fremere omnes,

ac maledilla pene conge-

rere.

Qua? cum voces ad Andrea? aures pervenissent,

non

neglexit. Prima ea, quam habere concionem Principes so-

lent, populum liberali oratione prosequutus,

alienas multo-

rum voluntates recuperavit,

Sc quicquid erat sermonis ad-

versus se dissipatum compressit : brevi autem temporis spa-

tio administrando principatu omnes adduxit, ut eo in loco

libentissime intuerentur. Fuit in principatu rebus omnibus,

quibus publica dignitas continetur, ornatus in primis & cla-

rus; publicis conviviis, vestium apparatu, domo, servis, ac

omni comitatu & familia . In Republica multa preclare in-

stituit, multa optime instituta, at longo intervallo intermis-

sa,

revocavit;& inter hsc prspositum aquis collegium

,

cui pra?esse ipse & assidue & libentissime consueverat . Sunt

autem multa ab hoc collegio provisa, quotidieque item mul-

ta excogitantur, ne aquarum fluxu tardato, incontinentem,

terra subcrescente,redigatur hic maritimus urbis situs: quo

res nulla plane est vel ad speciem pulchrior, vel ad rerum

usum commodior, vel ad securitatem tutior, vel denique

ad otii & concordis studia, qus Veneta Respublica semper

coluit, retinenda accommodatior. Rei frumentaris omni

tempore diligentissime consuluit; ut eo etiam tempore, quo,

ob intemperiem coeli, diuturnique belli incommoda, summa

quadam inopia omnes Italis regiones pervaserat,

frugum

copia nullo loco uberior, 8c vilior esset; atque hsc urbs,

qus frumento utitur importato, ceterarum civitatum propin-

quarum commeatus abunde sustineret. Leges, quibus Vene-,

X L I

tx Reipublics iudicia exercentur, ante illius principatum ita

dispersas atque diffusas, ut ne summo quidem labore qua;

postularet usus liceret invenire,unum in locum cogi

,ac

in genera distribui a tribus iuris peritissimis hominibus cu-

ravit; adiundlis viginti sapientissimi,

a quibus qua tres il-

li sanxissent, aut confirmarentur, aut tollerentur. Ea res

non modo Venetis hominibus commoditatem oc voluptatem

satis magnam,verum etiam utilitatem exteris gentibus ma-

ximam peperit. Enimvero legitima Venetorum iudiciorum

formula sunt huiusmodi,

unde civilis coniundlionis conser-

vanda rationem qui petat,non multum fortasse ab eo quod

optimum est, aberret. In his & ceteris rebus, quacunque

ad ornandam Rempublicam,muniendamque optimis legibus

8c institutis, & ad civilis societatis iura tuenda 8c amplifi-

canda pertinent, nihil pratermisit, quod vigilantissimi Prin-

cipis opera ac diligentia confici posset.

Illud autem animadvertendum est, quod ea est ratione

institutus Veneta Reipublica principatus, ut non multa sint

a Venetis Principibus postulanda . Primum urbem egredi

Principi lege non licet; ut neque in bello, neque omnino

foras clari alicuius facinoris gerendi facultas detur. In urbe

uti summam dignitatem,

ita potestatem angustis adeo ter-

minis habet circumscriptam,

ut nihil,quod alicuius momen-

ti sit,

per se possit uftus conficere : neque in ferendo suf-

fragio eius audiori tas maior est,quam cuiuslibet e Senatu

;

neque omnino in sententia dicenda, nisi quantum hominis

gravitas ponderis affert orationi . Proprium munus est ut in

civitate frumenti copia suppetat, providere, Principum lega-

tis responsa dare ex Collegii & Senatus sententia,

curare

ut leges serventur,

ut unusquisque officio fungatur suo,

ne

F quis

X L I I

quis alicuius gratia, aut opibus, aut iudiciis opprimatur;

magistratus cohortatione, castigatione, timore poeno in of-

ficio continere, liberas querelis omnium aures probere; de-

nique singulorum magistratuum, quorum in Republica ad-

ministranda diversa munia sunt,

studia universa ad Reipu-

blico utilitatem referre; ne qua procuratio aut nimia sedu-

litate magis quam oporteat intenta,

aut negligentia remissa,

communis boni rationi officiat . Hoc qui prostat,bonus ha-

betur Princeps,

satisque officio suo facere existimatur:quos

si praetergredi limites velit, ac ceterorum partes assumere,

praeterquam Reipublico instituta perturbet,

atque omnium

,

quibuscum est ei Reipublico administratio communis, in se

odium ac invidiam concitet, oportet; proterea quod aget,

frustra aget; cedat enim unus pluribus,atque omnia in Ve-

neta Republica ad legum proscriptum,

non ad cuiusquam

arbitrium revocentur, necesse est .

Cum esset summa senedlute,

quotidie simul atque lux

appareret,

faciebat sui conveniendi potestatem : neque tem-

pus ullum erat, aut occupatio omnino ulla, qua homines ab

eius congressu excluderentur . Nunquam Senatus,nunquam

Comitia desiderabant. In Collegium primus fere veniebat

hora diei secunda:quo fiebat ut ceteri quoque eius exem-

plo eadem fere hora adessent , Eo ex loco ante non disce-

debat, quam ii, quos in Veneta Republica Sapientes voca-

mus, qui unum in locum, ut de publicis negotiis, quo ad

Senatum referenda sunt, separatili! deliberent, secedere con-

sueverunt, quid consiliorum cepissent, cum eo communicas-

sem . Privatorum caussas una cum Consiliariis( sunt autem

ii Sexviri Principi comites & adiutores publicorum negotio-

rum attributi ) audiebat;

tametsi in iis caussis diiudicandis

sufi

X L I 1

1

suffragii ius Princeps non habet . Extremo principatu,cum

de bello Solymano Turearum Regi inferendo ad Senatum

referretur,per triduum verba fecit

,summopere contendens

,

ne susciperetur;cum legatos mittendos

,atque omnia ten-

tanda esse diceret,antequam arma caperentur

;quippe qui

iam tum perspiceret quantum ex eo bello Reipublicae calami-

tatis impenderet. Res utrinque summa contentione afta est.

Ad extremum ea qu#,

legatorum missione improbata,

bel-

lum decernebat, uno plus suffragio sententia vicit . Eius con-

silii cum Patres paullo post coepisset magnopere poenitere,

Senatusconsulto caverunt,

ne qua in posterum sententia

valeret, in quam non ultra dimidiam Senatorum partem

plures uno discessissent . Bello indifto,

Princeps suas omnes

opes ad eum usum est pollicitus;

ac,

si Patribus,

ut se ad

classem conferret, esse e Republica visum esset, non recusa-

bat,quominus vel in extremo spiritu

,si quam opem Rei-

publics ferre posset, experiretur. Lata rogatio est,qua clas-

sis ei universa imperium committebatur : sed eam Patres

,

quod vel astati parcendum, vel a veteri Reipublicae instituto

minime recedendum existimarent,

cunfiis, uno excepto, suf-

fragiis reiecerunt . Decreverat ipse paullo antequam bellum

existeret,principatu deposito

,privatam

,quae reliqua erat

,

vitam vivere; cum eam appropinquare aetatem intelligeret

,

quae a rebus gerendis avocaret;atque huiusce voluntatis ra-

tionem necessariis privatim reddiderat, mox publice reddi-

turus Patribus, & demonstraturus qua: sibi seneftutis imbe-

cillitas adimeret: quo consilio, ubi privatus vitam ageret,

eius, qui Venetae Reipublicae Princeps fuisset, dignitati con-

sentaneam, domum amplam & magnificam, ad aedem Divi

Francisci exstrui curaverat. Tempus ad id quod statuerat

F 2 per-

X L I V

perficiendum ab eo constitutum cum adesset, Turearum bel-

lum subito exarsit:qua novitate addudlus

,ne cui Rempu-

blicam turbulentis temporibus deserere videretur,

consilium

in aliud tempus reservavit; non desperans fore ut, pace, cu-

ius maxime tum Patribus erat oblata spes, confedla, quod

in animo habebat exequi postea liceret. Sed proripuit ho-

minis consilium fortuna;nam antequam pacis conditiones

firmarentur, de vita migravit, pulcherrimumque animi mo-

derationis,atque erga patriam benevolentis exemplum pos-

teris instituere ac prodere cum maxime vellet, non potuit.

Obiit anno statis quarto & odluagesimo,

a Christo nato

millesimo quingentesimo trigesimo odiavo,

sexto Kal. Ia-

nuarii,cum annos quindecim

,menses septem

,dies odio Rei-

publies prsfuisset . Eius morte,

quamvis maturo satis tem-

pore accidisset,gravissime tamen civitas universa commota

est. Funus ad Gemellorum dEdem more maiorum delatum

est. Laudavit Bernardus Naugerius, cui omnium primas in

eloquentia Veneti dant. Eam Orationem Princeps,antequam

vita excederet, ab ipso Naugerio afferri ad se, legique ius-

sit:quam animo attento & hilari audivit universam, sazpe-

que ipse sumebat in manus, ac eloquentissimi hominis de

sua virtute predicanone mirifice deledlari videbatur . Ad Di-

vi Francisci fanum testamento situs est

.

Videtur hic me res admonere, ut, cum bellicam Andreas

Gritti virtutem,resque ab eo egregie gestas multis verbis

explicaverim;corporis speciem, hominisque mores, quibus

vita ratio significatur, St tanquam imago maxime exprimi-

tur, ne praetermittam. Venetorum igitur hominum, quicun-

que ea tempestate fuerunt, est habitus longe pulcherrimus :

ac, quae eum prima state commendavit, egregia corporis

uni-

c*

X L V

universi species, eadem ne ad extremam usque deseruit;

ut

non minor seni maiestas inesset,quam aut viro dignitas,

aut venustas adolescenti . Cum aliquem salutaret,

aut excipe-

ret, esse vultus hilarior aut iucundior non poterat: contra,

si cuius eum improbitas perversitasque commoveret, nullius

erat aspedlus terribilior. Ingenio fuit ad iucunditatem ma-

gnopere propenso; nam & facetorum hominum consuetudine

mirifice gaudebat, 8c iocabatur ipse libentissime . Aiunt so-

litum dicere,

se in vita rebus seriis nunquam ita operam

dedisse, ut iocosas intermiserit; nunquam ita iocosis,

ut

serias neglexerit . Loqui ad voluntatem neque ipse poterat

,

neque ferre qui ad istud artificium eruditus esset . In amicos

erat fide & benevolentia singulari,

ac de commodis eorum

,

quos diligere aliquando coepisset, cogitare nullo tempore de-

sistebat . Si quid viderat,

in quo eius opera usui esse pos-

set, sua sponte suscipiebat: singulis vero, admonitus, nulla

re aut loco deerat . Ad eos,

qui bene essent de Republica

meriti,

pramiis afficiendos ita propendebat, ut modum in

ea re plerique desiderarent. Patres autem, qui de publicis

rebus in Collegio deliberabant, ne in eo, quod ipsi non

probabant,

instituto Princeps maneret,

atque etiam ut eius

audloritas,qus in Republica iam valebat plus aliquanto

,quam

ipsi vellent,

aliqua ratione minueretur;

in eo conspirarunt

aliquando pene universi, ut ea in re Principis voluntatem

ac studia suis ipsi sententiis oppugnarent . Quo tempore cum

quidam fortis & amans Reipublicas centurio ad urbem ve-

nisset, ut stipendio ac dignitate augeretur, Sc primum cum

Principe,quocum ei magna & pervetus familiaritas inter-

cesserat,privatim egisset

,ne sibi audloritate ac gratia dees-

set;

Princeps quo in se Patres essent animo docuit : si or-

nali-

X L V 1

nandum, palam susciperet, futurum ut omnium eorum a se

alienaret voluntates, & quid eum vellet facere ostendit . Pa-

ruit centurio. Lucam Tronum,Aloysium Mocenicum, non-

nullosque alios Senatores, quos auéforitate in Collegio reli-

quos anteire,Principisque sententia* praeter ceteros repugna-

re ex ipso audierat,convenit : sua iis in Rempublicam me-

rita commemoravit, & quid cuperet aperuit: a quibus cum

ad Principem reiiceretur, ipse, ut erat edoflus, de aliena

eius a se voluntate questus est, omnemque in ipsis se spem

repositam habere dixit. Id ubi illi acceperunt, bono statini

iusserunt esse animo : se se minime defuturos . Accessit ad

Collegium centurio, quid vellet exposuit: Patres dignum si-

bi videri,

qui qua? peteret impetraret : Princeps contra re-

pugnare . Suffragiis res permissa est : cum numerarentur,

nul-

lum, quod centurionis petitionem reiiceret est inventum.

Tum vero Princeps ad centurionem conversus, Patribus au-

dientibus, num suum ei consilium profuisset, subridens in-

terrogavit .

In re familiari impertienda non minor in eo liberalitas

apparuit: aes alienum saepissime suscepit amicorum gratia,

multosque patricii, ordinis, quibus res erat tenuis, in filia-

rum collocatione adiuvit,

8c plurimorum calamitates suis

fortunis sublevavit. Quae hominis beneficentia ita late pa-

tuit, ut rei familiaris rationem fere nullam habere videre-

tur:, atque ici ipsum in morte indicavit; nihil enim fere,

quod hsredes caperent, reliquit. In quos beneficium confe-

rebat, animo erat benevolo & studio pene singulari: adeo

se illis debere aiebat, qui sibi occasionem darent bene ge-

rendi. Singulis hebdomadibus in egenos statuta die certam

pecuniae summam, pro opimi ratione, distribuebat; nec in

vita

X L V II

vita hoc institutum ullo aut loco, aut tempore intermisit.

Beneficii, quod ipse aliquando accepisset, nullo tempore obli-

viscebatur. Quorum egregia aliqua in re esset industria, eos

commendatione, au&oritate,

opibus, & quacunque ratione

poterat, fovebat. Ita praeclararum rerum atque artium stu-

dia excitabat. Nimirum ut coeli temperie & salubritate fru-

ges crescunt ac vigent maxime;

ita eorum qui prssunt,

quibusque ad largiendum res suppetit, benignitate, hominum

ingenia atque artes aluntur, & mirifice efflorescunt . Inter

ceteras res egregias digna videtur hsc, qua* non pra^terea-

tur,

quod cum ab Augusti imperio,

usque ad patrum aeta-

tem, naves, quai pluribus, quam trinis, agerentur remis ad

pugnandum idonea* ignorarentur; quadriremes, & quinquere-

mes, Gritto Principe, ab ipsis, quorum ipse industriam be-

neficentia sublevabat, renovata sunt, atque ita edificata*, ut

vetusta illa mensura ad prassentem usum accommodata,mul-

tum rei navali ornamenti prssidiique adiunxerit. Qus im-

pensas in adificiis exstruendis collocabantur, eas optime po-

sitas iudicabat; atque ut urbs & oppida urbis imperio sub-

ie£Ia novis quotidie muris, plateis, pontibus, publicis asdi-

bus instruerentur, summo studio curabat: neque in iis par-

tem ullam,qus aut muniri

,aut ornari posset

,desiderari

patiebatur . Domui Pretoria; in urbe,quod nimis ei angusta

videretur, accessionem adiungere statuerat, asdibus eversis,

qu$ e regione sunt ultra rivum, qui Praetorius dicitur, &ornare hortis

,atque omni cultu perpolire

,ut Venetorum

Principum dignitati esset consentanea: iamque cum dominis

earum domuum’, qua* demolienda* essent, 3c cum architeflis

transaftae res erant; sed opere nondum inchoato,

vita disces-

sit . Litterarum studia summopere dilexit,

atque erat acer-

rimus

X L V I I I

rìnius ingeniorum sestimator: nihil vero deesse litteratis ho-

minibus,

nullum commodum,

nullum ornamentum patieba-

tur : neque maximam solum temporis partem,quo a publi-

cis muneribus requiescebat,

in bonarum artium studio collo-

cabat;sed in ipso bello

,in quo tanta rei militaris solet es-

se occupatio, nunquam intermittebat. Ingenio ita floruit,ut

eius consuetudinem propterea studiose quaererent ii qui inge-

nii laude prae ceteris excellere putabantur . In hominum mo-

ribus indagandis & pernoscendis fuit acri quodam iudicio 8c

providentia. Tenent memoria plerique quod cum Constanti-

no e Cavacia plebeia familia a Decemviris scribae munus,

quod eius ordinis honestissimis probatissimisque hominibus

committi solet, delatum esse accepisset; ubi ceteri magno-

pere homini gratulabantur, se contra eius vicem dolere di-

xit,quod ei non tam partum honorem

,quam mortem foe-

dam & ignominiae plenam comparatam intelligeret:quod po-

stea res comprobavit; nam perduellionis crimine convidlus ,

laqueo vitam finisset,

nisi poenam fuga vitasset . Ad. cetera-

rum quamlibet rerum futurarum coniediuram erat sapientissi-

mus; neque solum multo ante prospiciebat quid accidere pos-

set, sed cum quid evenisset,minima deliberatione quid me-

lius,aut peius esset

,vel obscurissimis in rebus maxime cer-

nebat . Memoria fuit quadam excellenti,cum vel semel au-

dita semper meminisset:

qua? vero gessisset ipse,

quibusve

aliquando interfuisset,

ita haererent,

ut ea vel in extrema

atate quasi recentia narraret . Religionem,

atque ea qua?

sunt a sandlissimis hominibus ad bene & Christiane viven-

dum instituta, coluit diligentissime . Etenim cum Mediolani

obsidioni veris fere tempore una cum Gallis interesse!, iis-

que, omnibus interclusis, neque pisces, neque obsonia omni-

no

X L I X

no alia religionis diebus accommodata aliunde suppeterent,

carnium autem copia non deesset; per totum illud quadra-

ginta sex dierum spatium, quo ez Romana Ecclesias preci-

puo mandato interdicerentur, preter olera, nuces, & poma,

neque gustavit ipse quicquam,

neque apponi mense passus

est. Laboris fuit ultra fidem patiens: incredibili ad res con-

ficiendas celeritate,

ut singulis fere eodem tempore interes-

se,

singulaque administrare videretur. Valetudine bona in

primis ac firma usus est : ex quo fiebat ut raro in morbum

incideret;

tametsi ea qua aut prodesse,aut obesse possent

,

neque in vibiu,neque ceteris in rebus unquam cavebat

,aut

omnino observabat. Inerat hoc ei, ut nullis cogitationibus

aut curis ita unquam distineretur, ut cogeretur vigilare, ne-

que somno cum se dedisset,

certo quodam horarum spatio

abstraheretur : si qua vero agenda res erat,

tempestivus ad

horam constitutam,

nullo excitante,

expergiscebatur . Sape

noblu in castris in equo sedens 8c armatus capiebat quietem

,

atque etiam quiescens iter, si res ferebat, equo ve£Ius tota

nodte continenter faciebat. In rebus adversis, quas in vita

plurimas pertulit, hominum fuit omnium constantissimus;

ut quique hominis vultum & verba nullo unquam adverso

rerum eventu immutata,

quasi rem,qua natura; maxime

repugnaret, summa cum admiratione intuerentur. Equos alen-

di studio mirifice est delectatus, atque iis ita- apte, ita scien-

ter utebatur, ut artificium atque peritiam etiam atque etiam

egregia corporis forma species augere videretur. Scientia fuit

in muniendis oppidis singulari usque eo, ut Franciscus Gallo-

rum Rex, cum Mediolanum ad omnem hostium impetum

communire constituisset,a Patribusque impetrasset ut Andream

ad se mitterent, maximo sibi ad eam rem senserit eius ope-

G ram

L

ram esse adiumento . In re bellica calidis & periculosis con-

siliis cauta & quieta semper anteposuit;

ita tamen ut decli-

nandis periculis non commiteret timidus ut videretur. Sunt

qui Fabio Maximo simillimum belli gerendi ratione affir-

ment fuisse,

ut uterque etiam non dissimiles duces, quorum

sibi esset reprimenda temeritas, alter Minutium, Livianum

alter,

in bellis socios haberent : uterque facile tacere,

cela-

re,dissimulare, insidiari, proripere hostium consilia. Elo-

quentia praeter ceteros valuit, senatoria idem & militari .

Pronunciabat dulci & proprio quodam oris sono, linguam-

que velut instrumentum aliquod plurium chordarum,

ad

quascunque libebat aéliones convertere facile poterat;

tene-

bat enim perfedle Latinam linguam,Graeam

,Gallicam

,

Hispanicam,Anglicani

,Turcicam .

Floruit mirum in modum in urbano atque eleganti io-

candi genere, quo saepe ad perstringendum liberius utebatur.

Multa ab eo graviter acuteque didla circumferuntur, e qui-

bus aliqua commemorare satis erit . Cum quendam eius fi-

lium Laurentium ex non iusto matrimonio genitum hono-

rificis in Collegio verbis appellantem modestiae caussa mo-

nuisset,ne filium huiusmodi appellatione decoraret

,qua: am-

plioris fortuna homini magis conveniret; atque unus e Pa-

tribus, qui nullum, quo perstringere Principem posset, per-

dere didlum consueverat, inique eum admodum dixisset fa-

cere,

qui ut ex eius filiis alterum Illustrissimi ac Serenissi-

mi titulo Senatus honestaret( hoc enim nomen Aloysius ob-

tinuerat), aquissimo atque etiam libenti animo pateretur;

alterum vero a se muliere ex eadem procreatum debito ver-

borum honore fraudari vellet : hac autem hominis verba eo

pertinebant, ut Principi invidiam eo conflarent, quod e non

legitimis nuptiis natum filium eiusmodi verborum ornamen-

tis permitteret insigniri : tum Princeps illico subridens res-

pondit, si Aloysium filium Senatus Illustrissimum ac Sere-

nissimum nominaret, id Turearum Regi, apud quem locum

obtineret honestissimum,

tribuere; quemadmodum & ipsius,

ut Senatoris,uxorem (

nata autem erat e concubina )qui-

cunque Magnificam diceret, eum de ipso potius, quam de

illa cogitare;hoc enim honoris titulo patriciorum filios tan-

tummodo ex iusto matrimonio natos afficere, Venetorum

moris est . In Ginottum quendam cadis reum,hominem

fa&iosum,

questione constituta,

profe&us erat inquisitor,

multorum armatorum ex iis,

qui affinitate cum interfeélo

erant coniun&i,

comitatu septus, ne qua sibi vis ab ipso

Ginotto,

aut ab eius operis afferretur . Apud Andream po-

stea caussa cum tranaretur, clamaretque reus testibus, qui

in se dicerent,minime credi oportere

,multosque ex adver-

sariis,cum inquireretur

,alluisse armatos

;cumque id sa>

pius iteraret, tandem Andreas se valde mirari ostendit eum,

qui ad investigandum maleficium ab homine tam nocente

atque fazioso commissum profeGus erat,

tantulo se presi-

dio contra eius vim atque potentiam satis se tutum existi-

masse : ita reum qua maxime re ad sui defensionem erat

usus, ea maxime in invidiam adduxit. Morte Aloysii filii

annunciata, cum animo ita consternaretur, ut gravius in vi-

ta tulisse nihil prae se ferret,

atque amici qui aderant,

ut

consolarentur operam darent,monerentque

,ne constantis &

fortitudinis, quam omnibus in rebus adversis maximam an-

tea prsstitisset,memoriam abiiceret : tam apparuisse illum

Francisci filii unici obitum aequo animo atque hilari etiam

vultu ferentem, minime ut deceret ut Aloysii casu tam gra-

G 2 viter

L I I

viter commoveretur;

respondit ille,

mirari eos non debere,

si Aloysii mortem tam acerbe ferret,quod eum minime

unquam dubitavit a se genitum, qui magnitudine animi ex

se ortum comprobasset . Commemorantur cetera pleraque

eius & facete & sapienter responsa, prasertimque maximis

de rebus quaerentibus legatis; quae putavimus omittenda,

quia ex iis, qua posuimus, quo fuit ingenio satis apparet.

Atque in hominis vita moribusque memorandis longior ne

sim; hoc unum indicasse satis erit, Andream Grittuni res

ex iis, qua ab hominibus praclara putantur, numero in-

finitas, natura magnopere diversas ita cognitione atque usu

comprehendisse;

ut nullam ad rem non idoneus,& non pro-

prie fadlus visus sit; quasi ex multiplicibus excellentium ho-

minum naturis esset conflatus

.

Inter qua tot bona si quid est in eo desideratum;

quia

mihi non ut eius praclare fadia solum atque laudes,

sed

mores & vitam universam ut explicem est propositum;pra-

tereundum non videtur . Gloria igitur cupiditate nimium du-

ci plerisque visus est, nimium etiam sibi tribuere; ut Pata-

vio conservata, illa Atlantis imagine, quam ei a Cotta mu-

nere missam scripsimus, quasi sua indice virtutis omni loco

uteretur;

ac qua gessisset ipse semper in ore habere,

8c

quodammodo ipsemet celebrare videretur . In principatu plus

sibi sumere audiori tatis,

pluraque velle unus sine aliorum

consilio administrare videbatur, quam ii, quibuscum guber-

nanda Reipublica erat ei potestas communicata, aquo ani-

mo pati possent . Absentibus Consiliariis,

prasertim belli

tempore, publicas, qua perferrentur ad Senatum,

litteras re-

signare consueverat, contra legem antiquitus institutam, qua

cavetur, ne id Principi sine tribus saltem ex Sexviris,

qui

ei •

LUI

ei assident, facere liceat: quod Consiliarii cum ferendum non

existimarent, legem eam in eius principatu retulerunt, gra-

viori adiundta poena. Ab opinione, si quam animo imbibis-

set, non ita facile recedebat: perseverantiam nonnulli, quam-

plurimi pertinaciam appellabant . Obiedtum praeterea quod

nimis scurris & id genus hominibus fuerit plus aliquando

deledlatus,quam hominis gravitas postularet

;ut Martha

etiam cuiusdam ancilla ineptias aniles atque convicia in eum

non solum ferret, sed magna quoque cum gratia exciperet.

Visus est etiam aliquibus nimis laute vivere, servorum co-

mitatu,

apparatuque magnifico & pompa plus aquo deledla-

ri . Edacitas item in eo reprehensa est,cum cibis semper

multis, sapissime insalubribus vesceretur; & in ipsa etiam

seneflute allia, capas, & huius generis plerumque multa post

coenam avide comedebat:

quare Laurentius filius cogebatur

omnibus qui ministrabant interdicere,ne quid eiusmodi pa-

terna mensa apponeretur, flagitanti etiam denegaretur: 8c

Martha vetula illa coenanti fere semper astabat,qua

,si quid

Princeps tale appetisset, iocans anili libertate castigabat, &abreptum auferebat . Nihil vero est

,quod eius nomini atque

splendori maiorem labem asperserit,quam quod ad res ve-

nereas fuerit magnopere proclivis;

ut,

si cuius forma mu-

lieris ei paullo visa esset liberalior, nec sumptui, nec labo-

ri parceret ulli,

ut potiretur

.

Liberos procreavit quinque: Venetiis unum, cui Franci-

sci nomen erat,

ex uxore : Byzantii ex concubina Graeca

muliere quatuor,Petrum

,Aloysium

,Laurentium

,Grego-

rium . Franciscus cum e Quinqueviris esset,

qui de rebus

maritimis ad Senatum referunt,

adolescens mortem obiit . De

eo, si vita: contigisset usura diuturnior, sperabantur quts

summa

L I V

summa sunt . Superstites filius parvas natas reliquit cluas7

quarum alteram Andreas avus postea Ioanni Pisano Aloysiiy

alteram Paullo Contareno Zacharia Equitis filiis,

florentis-

sirois totius urbis civibus,

in matrimonium collocavit . Aloy-

sius e quatuor unus,

qui e non legitimis nuptiis erant su-

scepti,magni animi vir

,magnaque virtutis

,in Turearum

Regis intimam amicitiam ac familiaritatem ita se insinua»

vit,

ut ad colloquia cum eo de gravissimis rebus(quod no»

strorum hominum contigerat antea nemini) adhiberetur, Sc

maximarum ei rerum negotia multa committerentur . Regite

pene fortuna cum suam proximam esse intelligeret,

priva-

tam conditionem, ut humani mos est ingenii, despexit;

atque ad eam vita rationem se dedit,qua ea qua iam ani-

mo conceperat,

ampla atque eximia facile videretur conse-

quuturus . Qua cogitaverit,quaque sit aggressus

,est a no-

strorum temporum hominibus litterarum monumentis consi-

gnatum . Ea qui legat,

reliquorum hominum,

quoscunque

adhuc aut virtus,

aut fortuna prater ceteros illustravit,non

magnopere opes & amplitudinem admiretur. Extulit illum

ad eum dignitatis locum & gratia culmen vita splendor

,

ac liberalitas, miraque in barbarorum hominum animis con-

ciliandis calliditas Sc ingenium;

pracipue vero Habraimi,

unius e principibus viris, qui apud Regem omnia poterant,

summa erga eum benevolentia . Non minimum etiam ad eam

au&oritarem & gratiam comparandam atque augendam adiu-

rnento hac duo fuere;quod Principis esset filius

,quod Thra-

ci i sermonis verbo Beagli,quo ea illum natio cognomine

appellabat, significatur; & quod eo genitus esset patre, cu-

ius ad illud usque tempus nomen in ea regione maxime es-

set illustre. Litteras adAloysium, postquam ad res Turci-

cas

L V

cas animum operamque adiunxit, scripsit Andreas binas tan-

tummodo . Per alteras,cum magna Italix fames immineret

,

cum eo egit ut a Rege contenderet, fruges ex illis regio-

nibus ad urbem ut adduci liceret:quod facillime impetra-

vit . Alteris monuit, ne Turearum consilia nimis exquire-

ret,

neve ad barbarorum regna & imperia,qus nec sine

periculo qusri,nec sine magnis opibus, magnoque negotio

retineri possent, ullo modo etiam affeflaret; neque se pu-

blicis negotiis omnino admisceret,

nisi quatenus patria* ra-

tionibus exemplo suo posset consulere: cui si consilio paruis-

set,

opes amplas atque florentes,

quas ei fortuna* benigni-

tas obtulerat, vitamque simul diutius retinuisset . Ad mor-

tem cum duceretur, unum e familiaribus,

qui inter Tran-

sylvanos ignotus latebat, inspiciens,

edidit haec Italico ser-

mone : Si quando contigerit ut cum patre colloquaris,

ad

hxc me reda&um renunciabis,quod non eius praecepta ob-

servaverim .

V :

>

AN