ANAYASAL İKTİSAT

ve EKONOMİK ANAYASA

Prof. Dr. Can Aktan

http://www.canaktan.org

ANAYASAL İKTİSAT

Ekonomi politikası yönetiminin anayasal ve

yasal kurallara dayalı olarak yürütülmesi,

Devletin iktisadi alandaki rolünün, görev ve

fonksiyonlarının ve bunların sınırlarının

anayasal düzeyde belirlenmesi,

Bireylerin ekonomik özgürlüklerinin

anayasalarda güvence altına alınması,

NİÇİN EKONOMİK ANAYASA?

Kamu ekonomisi ve piyasa ekonomisinde düzenin sağlanmasına yönelik kurallar ve kurumlar oluşturulması,

Mali disiplin ve mali sorumluluk ahlakının tesis edilmesi,

Parasal disiplin ve parasal istikrarın tesis edilmesi,

Makro-ekonomi yönetiminde keyfiyet ve popülizme son verilmesi,

Bireylerin ekonomik özgürlüklerinin güvence altına alınması,

Siyasal gücün kötüye kullanılmasının engellenmesi,

Devlet müdahaleciliğinin olumsuz sonuçlarının ortadan kaldırılması…

DEVLETİN BAŞARISIZLIĞI

Devletin büyümesinin olumsuz sonuçları,

Devletin ekonomiye müdahalesinin olumsuz

sonuçları,

İradi ekonomi politikası yönetiminde ortaya

çıkan sorunlar,

ŞŞekil: Mali Disiplinsizlik Sorunu ve Sonuekil: Mali Disiplinsizlik Sorunu ve Sonuççlarlarıı

DEVLETİN SÜTREKLİ BÜYÜMESİ

(Kamu Harcamalarının Sürekli Artma Eğilimi)

Kamu Gelir ve Giderleri Arasındaki Dengesizlik:

Mali Disiplinsizlik

Mali İstikrarsızlık

Kamu Kesimi Borçlanma İhtiyacının Artması

Vergi ile

Finansman

Borçlanma ile

Finansman

Merkez Bankası Kaynakları

ile Finansman

Vergi Yükünün Artması İç ve Dış Borç Yükünün Artması Parasal Genişleme

Parasal

İstikrarsızlık

Faiz Yükünün

Artması

Yüksek Faiz

Politikası

Yatırımlarda

Azalma

Rant

EkonomisiDöviz

Kaynaklarının

Azalması

Enflasyon

İstihdamda

İstikrarsızlık

(İşsizlik)

Gelir

Dağılımında

Adaletsizlik

ve Yoksulluk

Paranın Değer

Kaybetmesi

Devalüasyon

Ödemeler

Dengesinde

İstikrarsızlık

Tasarruflarda

Azalma

Çalışma

Gayretinde

Azalma

Vergi Kaçakçılığının

Artması (=Kayıtdışı

Ekonominin Genişlemesi)

Durgunluk

(Stagflasyon)

Ekonomik

Büyümede

İstikrarsızlık

Vergi

Gelirlerinin

Azalması

Verimliliğin

Azalması

Stagflasyon

ŞŞekil: Mali Disiplinsizlik Sorunu ve Sonuekil: Mali Disiplinsizlik Sorunu ve Sonuççlarlarıı

DEVLETİN SÜTREKLİ BÜYÜMESİ

(Kamu Harcamalarının Sürekli Artma Eğilimi)

Kamu Gelir ve Giderleri Arasındaki Dengesizlik:

Mali Disiplinsizlik

Mali İstikrarsızlık

Kamu Kesimi Borçlanma İhtiyacının Artması

Vergi ile

Finansman

Borçlanma ile

Finansman

Merkez Bankası Kaynakları

ile Finansman

Vergi Yükünün Artması İç ve Dış Borç Yükünün Artması Parasal Genişleme

Parasal

İstikrarsızlık

Faiz Yükünün

Artması

Yüksek Faiz

Politikası

Yatırımlarda

Azalma

Rant

EkonomisiDöviz

Kaynaklarının

Azalması

Enflasyon

İstihdamda

İstikrarsızlık

(İşsizlik)

Gelir

Dağılımında

Adaletsizlik

ve Yoksulluk

Paranın Değer

Kaybetmesi

Devalüasyon

Ödemeler

Dengesinde

İstikrarsızlık

Tasarruflarda

Azalma

Çalışma

Gayretinde

Azalma

Vergi Kaçakçılığının

Artması (=Kayıtdışı

Ekonominin Genişlemesi)

Durgunluk

(Stagflasyon)

Ekonomik

Büyümede

İstikrarsızlık

Vergi

Gelirlerinin

Azalması

Verimliliğin

Azalması

Stagflasyon

devlette mali disiplinsizlik

SORUMSUZ HARCAMA

BÜTÇE AÇIKLARI

AĞIR VERGİ YÜKÜ

YÜKSEK

BORÇ

YÜKÜ

MONETİZASYON

RANTİYE

EKONOMİSİ

ENFLASYON

İŞSİZLİK YERALTI

EKONOMİSİ

EKONOMİDE

DURGUNLUK

SONUÇ: EKONOMİDE

İSTİKRARSIZLIK

SİYASAL

İKTİDAR

SSİİYASAL YASAL

İİKTKTİİDARDARMUHALEFET

PARTİLERİ

MUHALEFETMUHALEFET

PARTPARTİİLERLERİİ

BÜROKRASİBBÜÜROKRASROKRASİİ

BASKI

VE ÇIKAR

GRUPLARI

BASKI BASKI

VE VE ÇÇIKARIKAR

GRUPLARIGRUPLARI

SEÇMENLER

(KAMUOYU)

SESEÇÇMENLERMENLER

(KAMUOYU)(KAMUOYU)

Oy Maksimizasyonu

Bütçe Maksimizasyonu

Fayda Maksimizasyonu

Özel Fayda Beklentisi

Ran

t Mak

sim

izas

yonu

Oy

Maksimizasyonu

ve yeniden

seçilebilmeyi

garantileme

Oy ticareti ve

milletvekili

transferleri

(eleştiri)Rant Dağıtma

Lob

icili

kSeçim Kampanyası Yardımları

Seçmen kararlarını

etkileme

Kamuoyunu

kendi

çıkarları

yönünde

etkileme

Baskı-Çıkar

gruplarına

üye olma

Ken

di s

eçim

böl

gesi

ndek

i seç

men

lere

yöne

lik

polit

ikal

ar (

popu

lizm

)

Kam

u hi

zmet

leri

nden

yar

arla

nma

(Fay

da m

aksi

miz

asyo

nu)

Kendi isteklerini gerçekleştirmeyi vadeden muhalefetle işbirliği

Siyasal

iktidara bilgi

sunmada

tekelcilik

Şekil-2: Siyasal Sürecin Unsurları Arasındaki Etkileşim

Kaynak: Aktan, 1992:52

SİYASAL

İKTİDAR

SSİİYASAL YASAL

İİKTKTİİDARDARMUHALEFET

PARTİLERİ

MUHALEFETMUHALEFET

PARTPARTİİLERLERİİ

BÜROKRASİBBÜÜROKRASROKRASİİ

BASKI

VE ÇIKAR

GRUPLARI

BASKI BASKI

VE VE ÇÇIKARIKAR

GRUPLARIGRUPLARI

SEÇMENLER

(KAMUOYU)

SESEÇÇMENLERMENLER

(KAMUOYU)(KAMUOYU)

Oy Maksimizasyonu

Bütçe Maksimizasyonu

Fayda Maksimizasyonu

Özel Fayda Beklentisi

Ran

t Mak

sim

izas

yonu

Oy

Maksimizasyonu

ve yeniden

seçilebilmeyi

garantileme

Oy ticareti ve

milletvekili

transferleri

(eleştiri)Rant Dağıtma

Lob

icili

kSeçim Kampanyası Yardımları

Seçmen kararlarını

etkileme

Kamuoyunu

kendi

çıkarları

yönünde

etkileme

Baskı-Çıkar

gruplarına

üye olma

Ken

di s

eçim

böl

gesi

ndek

i seç

men

lere

yöne

lik

polit

ikal

ar (

popu

lizm

)

Kam

u hi

zmet

leri

nden

yar

arla

nma

(Fay

da m

aksi

miz

asyo

nu)

Kendi isteklerini gerçekleştirmeyi vadeden muhalefetle işbirliği

Siyasal

iktidara bilgi

sunmada

tekelcilik

Şekil-2: Siyasal Sürecin Unsurları Arasındaki Etkileşim

Kaynak: Aktan, 1992:52

1. seçmen bilgisizliği (eksik enformasyon)

2. seçmen ilgisizliği,

3. politik miyopluk,

4. Politik unutkanlık (amnesia)

5. seçmenin siyasal talebini açıklamaması (bedavacılık),

6. mali aldanma (fiscal illusion)

7. özel çıkar gruplarının rant kollama faaliyetleri,

Siyasal Talep Cephesinden

Kaynaklanan Sorunlar

Siyasal Arz Cephesinden

Kaynaklanan Sorunlar

Politikacılar: özel çıkar maksimizasyonu,

Bürokratlar: Bütçe maksimizasyonu,

Siyasal iktidarın miyopluğu,

Hizmet kayırmacılığı,

Politik rekabet eksikliği

Parti İçi demokrasinin eksikliği,

Bürokratik etkinsizlikler (Parkinson ve Peter hastalığı)

Siyasal Etik Sorunu

Bürokratik Etkinsizlikler

Parkinson kanunu : İş hacmi ne kadar

olursa olsun bürokraside istihdam edilen

memur sayısı sürekli olarak artar ve bu da

aşırı istihdam ve etkinsizliklere yol açar.

Peter ilkesi : kamu yönetiminde istihdam

sürekli olarak artar ve çalışanlar zaman

içinde kendiliğinde bir üst kademe yükselir.

PİYASA BAŞARISIZLIĞI K. DEVLETİN

BAŞARISIZLIĞI

MARKET FAILURE VS. GOVERNMENTAL

FAILURE

KİMİN PARASINI HARCIYOR?

Kendi parasını Başkasının parasını

KİM

İN İÇ

İN H

AR

CIY

OR

?

Ken

dis

i iç

in

Başkası

için

I II

III IV

?

ALTURİZM

MÜLKİYETİ KİM YÖNETİYOR?

sahip vekil

MÜ

LK

İYE

T Ş

EK

Lİ N

AS

IL?

özel

kam

u

I II

III IV

PİYASA YAPISI

rekabet tekel

MÜ

LK

İYE

T Y

AP

ISI

özel

kam

u

I II

III IV

KAMU EKONOMİSİNİN

YÖNETİMİNDE İKİ FARKLI

EKONOMİ POLİTİKASI YAKLAŞIMI:

İRADİ VE TAKDİRİ KARARLARA

k. KURALLAR

RULES VS. DISCRETION

İRADİ VE TAKDİRİ EKONOMİ POLİTİKASI

Ekonomi politikası yönetiminde ekonomi

politikalarının araçları, öncelikleri,

büyüklükleri ve zamanlaması konusunda

politikacılara/bürokratlara geniş takdir yetkisi

tanıyan politikalar…

Keynesyen teori ve fonksiyonel maliye, takdiri ve iradi

ekonomi politikalarının teorik altyapısını oluşturmaktadır.

KURALA DAYALI EKONOMİ POLİTİKASI

Ekonomi politikası araçlarının kullanımında politikacılara/bürokratlara verilen yetkilerin

anayasal ve/veya yasal sınırlamalara tabi tutulması.

MALİYE POLİTİKASI KURALLARI

mali kurallar

MALİYE POLİTİKASI KURALLARI

Maliye politikası uygulamalarının etkinliğini artırmak ve bütçeleme sürecinden

kaynaklanan sorunları ortadan kaldırmak amacıyla

bütçe, borçlanma, harcama ve vergiler gibi mali araçların kullanımına getirilen

anayasal ve yasal sınırlamalardır.

Maliye Politikası Kurallarının

Sınıflandırılması

* Katı Kurallar: Bir hükümet ekonomik koşullar veya siyasi tercihleri değiştiğinde maliye politikası kurallarında dilediği değişikliği yapamıyorsa bu kurallar katı kurallardır. Daimi nitelik taşırlar.Örneğin; Maastricht kriterleri ve Büyüme ve İstikrar Paktı.

* Esnek Kurallar: Orta vadeli programlar, mali sorumluluk yasaları veya yıllık bütçe kanunları ile oluşturulan kurallardır. Ya yıllık bazda hazırlanırlar veya her yıl yenilenmeleri gerekir. Örneğin; orta vadeli harcama programları çerçevesinde bütçe hazırlayan Avustralya, Yeni Zelanda, İsveç v.b.

Kuralların uygulanmasını sağlayan

yasal dayanaklara göre kurallar

• Anayasalar (ABD, İsviçre, Almanya ve Polonya)

• Yasalar (İngiltere, Y. Zelanda, İspanya, İsveç ve Kanada) ile Latin Amerika ülkeleri (Peru, Kolombiya, Arjantin ve Brezilya)

• Uluslararası anlaşmalar (Avrupa Birliği’nde Maastricht ölçütleri ve İstikrar Paktı)

• Hükümet kararları (Japonya)

• Tüzükler (Norveç: Mali İstikrar Tüzüğü)

• Siyasi İrade Beyanları (Hollanda ve Endonezya)

• IMF ile yapılan anlaşmalar (Türkiye)

Kuralların uygulanış biçimlerine göre sınıflandırılması

Kuralların otomatik ya da isteğe bağlı olarak uygulanıp uygulanamamasına göre (Belirli koşullarda): Örneğin, ciddi bir ekonomik krizin ortaya çıkması (Avusturya), olağanüstü koşulların oluşması (Norveç, İspanya, İsviçre, ABD) ya da AB’nde olduğu gibi GSYİH’nın %2’den daha fazla azalması.

Kaçış hükümlerinin olup olmadığına göre: İhtiyat Fonu (Arjantin, Brezilya, Peru, Kanada)

Kural ihlalleri halinde yaptırımların olup olmadığına göre: Avusturya: İhlalde bulunan yönetim birimine para cezası verilmesi

Belçika: Yerel yönetimlerin borçlanma kapasitelerinin sınırlandırılması

Kanada eyaletlerinde: Kabine üyelerinin maaş kesintisi ile cezalandırılması veya seçime zorlanması

Polonya: Toplam kamu borcu GSYİH’nın %50’sini aşınca merkezi ve yerel yönetimlerin açıklarının sınırlandırılması.

ABD: Tüm bütçe kalemleri ve bütün idareler için aynı derecede kesintilerin uygulanması

AB: İhlal durumunda açığın %0,2’si kadar para cezasının uygulanması

Türkiye: Faiz dışı fazla kuralı ihlal edildiğinde IMF’nin katalizör etkisinin ortadan kalkması

MALİYE POLİTİKASI ARAÇLARINA GÖRE KURALLAR

BÜTÇE SINIRLAMALARI

BORÇ SINIRLAMALARI

VERGİ SINIRLAMALARI

HARCAMA SINIRLAMALARI

BÜTÇE SINIRLAMALARI

Denk bütçe kuralı,

Sürdürülebilir bütçe açığı,

Altın kural,

Bütçe fazlası kuralı,

BÜTÇE SINIRLAMALARI

İsviçre: Bir iktisadi devrede bütçenin denk olması anayasal zorunluluktur.

Brezilya ve Şili (Bütçe fazlası): Şili’de GSYİH’nın %1’i kadar bütçe fazlası verilmesi zorunludur.

İngiltere: Ekonomik devre boyunca kamu harcamalarının sınırlandırılarak bütçe açığının azaltılması hedeflenir.

Altın kural:Hükümet, cari harcamaları finanse etmek için değil; yalnızca yatırım giderlerini finanse etmek için borçlanabilir.

Sürdürülebilir yatırım kuralı:Net borçlanma bir konjonktür boyunca GSYİH’nın %40’ını aşmamalıdır.

Almanya (Altın kural): Bütçe açığı federal hükümet yatırım giderlerini aşamaz.

Avusturya ve Belçika: Bütçe açığı GSYİH’nın yüzdesi olarak sınırlandırılmıştır.

Kanada: Hem federal, hem de eyalet düzeyinde denk bütçe kuralını uygulamaktadır.

Türkiye, bütçe açığını sınırlandırmaya yönelik olarak faiz dışı fazla uygulaması söz konusudur.

Borç Sınırlamaları.

Kamu idari birimlerinin borçlanmasına üst sınır getiren uygulamalardır.

ABD: Yıllık toplam nominal borç tutarı bir tavan ile sınırlandırılmaktadır.

Polonya (Maastricht Kriteri): Kamu borçlarının GSYİH’ya oranının %60’ı aşmaması.

İngiltere (Mali İstikrar Kanunu): Net kamu borç tutarının GSYİH’nın %40’ını aşmaması.

AB: Avro Alanı’na ait AB üyesi ülkelerde merkezi hükümet borçları GSYİH’nın %60’ını aşamaz.

Türkiye: Yerel yönetimlerin yurtdışı kaynaklardan borçlanması izne bağlıdır.

VERGİ VE HARCAMA SINIRLAMALARI

Birden çok mali yılı kapsayacak şekilde gelecekteki bir dönemde vergi veya harcamaların ne miktarda artacağını belirleyen yasal düzenlemelerdir.

İsveç: 27 farklı harcama alanında 3 yıllık bir dönem için harcama sınırlaması söz konusudur.

Japonya: GSYİH yüzdesi olarak toplam kamu giderlerini sınırlayarak 2010’da bütçe fazlası vermeyi amaçlamaktadır.

Büyüme ve İstikrar Paktı: Üye ülkeler arasında uyumu sağlamak ve sağlam bir kamu maliyesi oluşturmak için ulus devletlerin gönüllülük esasına göre benimsedikleri katı taahhütler sistemidir. Pakt, parasal birliğe geçmek isteyen üye ülkelerin bütçe açıklarının gayrisafi yurtiçi hâsılanın %3’ünden; kamu borçlarının ise %60’ından daha az olmasını zorunlu kılmaktadır. Büyüme ve İstikrar Paktı her yıl için %3’lük bir azami bütçe açığına izin verir.

Simgeler: MY: Merkezi Yönetim; YY: Yerel Yönetim;: Bütçe Sınırlaması; : Vergi ve Harcama Sınırlaması; : Borç Sınırlaması; : Orta Vadeli Planlama; İF: İhtiyat Fonu; OD: Olağanüstü Durum;EK: Ekonomik Kriz; Y: Yasal; A: Anayasal ve U: Uluslararası.

Kaynak: OECD (2002:132-134); Kopitz (2001:18) ve Wyplosz (2005:75)

Tablo 1. Seçilmiş Bazı Ülkelerde Maliye Politikası Kuralları

Ülke/Bölge KapsamTemel

KurallarEk

KurallarKaçış

Hükmü Statü Yaptırım ve Cezalar

Arjantin

Brezilya

PeruKolombiya

KanadaABD

Y.ZelandaAB

BelçikaAvusturyaAlmanya

Polonya

İspanya

İsveçİngiltere

İsviçre

NorveçTürkiye

MY

MY/YY

MYYY

MY/YYMY/YY

MYMY

MY/YYMY/YYMY/YY

MY/YY

MY/YY

MYMY

MY/YY

MYMY

++

İF

İFİF

İFOD

OD

EK

OD + İF

ODOD

Y

Y

A

U

A

Y

A

Y

Y

Y

Y

A

Y

Y

Yargısal

YargısalYargısal

Yargısal

Maaş Kesintisi/SeçimKesintiİtibari

Çeşitli/Finansal

Borçlanmaya SınırPara Cezası

Yargısal

Açık Sınırlaması

Açık Sınırlaması

Yargısal

IMF Denetimi/İtibari

Simgeler: MY: Merkezi Yönetim; YY: Yerel Yönetim;: Bütçe Sınırlaması; : Vergi ve Harcama Sınırlaması; : Borç Sınırlaması; : Orta Vadeli Planlama; İF: İhtiyat Fonu; OD: Olağanüstü Durum;EK: Ekonomik Kriz; Y: Yasal; A: Anayasal ve U: Uluslararası.

Kaynak: OECD (2002:132-134); Kopitz (2001:18) ve Wyplosz (2005:75)

Tablo 1. Seçilmiş Bazı Ülkelerde Maliye Politikası Kuralları

Ülke/Bölge KapsamTemel

KurallarEk

KurallarKaçış

Hükmü Statü Yaptırım ve Cezalar

Arjantin

Brezilya

PeruKolombiya

KanadaABD

Y.ZelandaAB

BelçikaAvusturyaAlmanya

Polonya

İspanya

İsveçİngiltere

İsviçre

NorveçTürkiye

MY

MY/YY

MYYY

MY/YYMY/YY

MYMY

MY/YYMY/YYMY/YY

MY/YY

MY/YY

MYMY

MY/YY

MYMY

++

İF

İFİF

İFOD

OD

EK

OD + İF

ODOD

Y

Y

A

U

A

Y

A

Y

Y

Y

Y

A

Y

Y

Yargısal

YargısalYargısal

Yargısal

Maaş Kesintisi/SeçimKesintiİtibari

Çeşitli/Finansal

Borçlanmaya SınırPara Cezası

Yargısal

Açık Sınırlaması

Açık Sınırlaması

Yargısal

IMF Denetimi/İtibari

PARA POLİTİKASI KURALLARI

parasal kurallar

PARASAL REFORM ÖNERİLERİ

1. Merkez

Bankasının

Özerkleştirilmesi

Önerisi

Öneri değişik iktisadi

düşünce okullarına

mensup pek çok iktisatçı

ve tatbikatçılar

tarafından

savunulmaktadır.

Merkez bankasının, siyasal iktidarların baskı ve

müdahalelerinin dışında “bağımsız” olarak

çalışabilmeleri için gerekli hukuki güvencelerin

mevcut olması önerilmektedir.

2. Özel Para

Sistemi Önerisi

Bu radikal öneriyi

savunanların başında

Friedrich von Hayek

geliyor. Kewin Dowd,

Lawrance White,

George Selgin gibi bir

çok akademisyen de bu

öneriyi savunan ve

geliştirenler arasında

belirtilebilir.

Devletin para üzerindeki monopolüne son

verilmesi ve paralar-arası rekabete imkan

sağlanması önerilmektedir.

Daha radikal bir önerisi ise merkez bankalarının

tamamen ortadan kaldırılarak (özelleştirme veya

tasfiye yoluyla) para arzının tamamen özel

bankalara ve firmalara bırakılmasını içeriyor. Bu

ikinci öneri devletin para sistemini oluşturmak ve

para politikalarını uygulamak yetkisini ortadan

kaldırıyor. Devlet sadece gerekli parasal hukuku

oluşturmakla sınırlı bir görevi üstleniyor.

PARASAL REFORM ÖNERİLERİ

3.Para Kurulu

Önerisi

Öneri son

yıllarda bazı

iktisatçı ve

tatbikatçılar

tarafından

savunuluyor.

Merkez bankalarının özellikle

gelişmekte olan ülkelerde

bağımsız çalışabilmeleri için

gerekli koşulların

sağlanamaması üzerine bu

kuruma ikame bir para kurulu

oluşturulması savunuluyor. Para

kurulu, döviz rezervi karşılığında

sabit kur üzerinden para basma

yetkisine sahip para otoritesidir.

PARASAL REFORM ÖNERİLERİ

4. Altın Para

Standardına

Geri Dönüş

Önerisi

Ludwig Von Mises, Murray

Rothbard,

Hans F.Senholz, Henry

Hazlitt, Arthur Laffer,

Robert Mundell, Ron Paul

ve Lewis Lehrmann bu

öneriyi savunan

iktisatçıların başında

geliyor.

Bu sistemde altın, “standart

para” olarak belirli ağırlıktaki

bir yabancı para

(muhtemelen Dolar) ile

tanımlanır. Para arzı, altın

karşılığında artırılabilir.

PARASAL ANAYASA

Parasal anayasa, devletin para basma hakkı

ve yetkisini anayasada düzenleyen ve hangi

kurallar içerisinde para arzını arttırabileceğini

belirleyen kuralları ifade etmektedir.

Parasal Anayasa Önerileri

Friedman Kuralı (Miktar Prensibi). Para arzı her yıl sabit bir oranda artırılmalıdır.

Taylor Kuralı. Para otoritesi, enflasyonun hedeflenen değeri ile gerçekleşen değeri arasında bir fark olduğunda, bunu nominal faiz oranını kontrol ederek değiştirmelidir.

Fisher-Simons’un Önerisi (Endeksleme Yöntemi). Para arzı artışları fiyat endeksine bağlanmalıdır.

Enflasyon Hedeflemesi Kuralı. Para otoritesi, belli bir enflasyon hedefi belirlemeli ve bu hedefi gerçekleştirecek şekilde para politikalarını uygulamalıdır.

Parasal Anayasa Önerileri

Bernholz’un Önerisi. Altın standardı veya serbest bankacılık sistemi uygulanmalıdır. Parasal alandaki kararlar parlamentoda kaliteli çoğunlukla alınmalıdır.

Hayek’in Önerisi. Devletin para basma tekeli kaldırılarak özel firma ve/veya bankaların para basımına izin verilmelidir (serbest bankacılık sistemi).

Buchanan’ın Önerisi. Anayasal para rejimi oluşturulmalıdır.

VERGİ ANAYASASI

“Vergi sistemi, ancak ‘anayasal perspektif’ içerisinde anlamlı bir şekilde tartışılabilir. Bu ifadeyle, vergilemenin temel yapısı ve vergi yükünün kişiler ve gruplar arasındaki dağılımı konularının mevcut bir ‘mali anayasa’ veya ‘vergi anayasası’ çerçevesi içerisinde ele alınması gerektiğini kastetmekteyim. Vergi anayasası, bireylerin vergi oranlarındaki değişikliklere kolayca uyum gösterecekleri ve uzun dönemi esas alan yarı sürekli kural ve düzenlemeleri ifade etmektedir. Bu perspektiften, vergi sisteminde yapısal değişiklikler, temel anayasa hukukunda değişiklikler olarak ele alınmalıdır. İyi bir vergi sistemi, anayasal perspektife dayalıdır.”

James M. Buchanan *

* James M. Buchanan.,“Tax Reform in Constitutional Perspective” in: Law and Economics –

Report from a Symposium in Sweden-, Edited by: Göran Skogh, Lund: Jurisdiska Föreningen, 1978. S. 104.

VERGİ ANAYASASI

AdaletAdalet--EEşşitlikitlik GenellikGenellik

İİstikrarstikrar TarafsTarafsıızlzlııkk

EtkinlikEtkinlik BasitlikBasitlik

Yatay Adalet

Dikey Adalet

Kanun Önünde Eşitlik

Vergi Ayrıcalığı Sağlamama

Kanun Önünde Eşitlik

Öngörülebilirlik

Bağlayıcılık

Kurallarda İstikrar

Tasarruf ve Yatırım Kararları ile

Çalışma Gayreti Üzerinde Nötr Etki

Maliyet Etkinliği

Yönetimde Etkinlik=Verimlilik

Hizmette Etkinlik

Açıklık

Görülebilirlik

Belirlilik=Kesinlik

OPTOPTİİMAL VERGMAL VERGİİLEME LEME İİLKELERLKELERİİ

Şekil 2.Optimal Vergi Sistemi İçin Altı Temel İlke

AdaletAdalet--EEşşitlikitlik GenellikGenellik

İİstikrarstikrar TarafsTarafsıızlzlııkk

EtkinlikEtkinlik BasitlikBasitlik

Yatay Adalet

Dikey Adalet

Kanun Önünde Eşitlik

Vergi Ayrıcalığı Sağlamama

Kanun Önünde Eşitlik

Öngörülebilirlik

Bağlayıcılık

Kurallarda İstikrar

Tasarruf ve Yatırım Kararları ile

Çalışma Gayreti Üzerinde Nötr Etki

Maliyet Etkinliği

Yönetimde Etkinlik=Verimlilik

Hizmette Etkinlik

Açıklık

Görülebilirlik

Belirlilik=Kesinlik

OPTOPTİİMAL VERGMAL VERGİİLEME LEME İİLKELERLKELERİİ

Şekil 2.Optimal Vergi Sistemi İçin Altı Temel İlke

VERGİ ANAYASASI

Tablo 1. Vergilemede Genellik ve Özellik İlkesine Çeşitli Örnekler

GENELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLERGENELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLER ÖZELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLERÖZELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLER

Geniş Kapsamlı Vergiler

Düz Oranlı Tarife

İstisnalara Yer Verilmemesi

Muafiyetlere Yer Verilmemesi

Dar Kapsamlı Vergiler

Artan Oranlı Tarife

Bir Kısım Kaynakların Kısmen veya

Tamamen Vergi Dışında Bırakılması

(İstisna)

Bazı Kişilerin veya Kurumların Vergi

Dışında Bırakılması (muafiyet)

Tablo 1. Vergilemede Genellik ve Özellik İlkesine Çeşitli Örnekler

GENELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLERGENELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLER ÖZELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLERÖZELLİK İLKESİNE UYGUN ÖRNEKLER

Geniş Kapsamlı Vergiler

Düz Oranlı Tarife

İstisnalara Yer Verilmemesi

Muafiyetlere Yer Verilmemesi

Dar Kapsamlı Vergiler

Artan Oranlı Tarife

Bir Kısım Kaynakların Kısmen veya

Tamamen Vergi Dışında Bırakılması

(İstisna)

Bazı Kişilerin veya Kurumların Vergi

Dışında Bırakılması (muafiyet)

VERGİ ANAYASASI

Vergi, kişilerin gelir,

servet ve harcamaları

üzerinden doğrudan mı

alınmalı? Yoksa, fiyatlar

içinde gizlenerek mi

tahsil edilmeli?

Vergi ne (ler)

üzerinden

alınmalı?

Vergi yükü nasıl

ve hangi kriter(ler)e

göre dağıtılmalı?

Vergi tarifesi

nasıl olmalı?

Maksimum vergi

oranı ne olmalı?

Fayda Kriteri

(Tahsis İlkesi)

Ödeme gücü

kriteri

(Adem-i tahsis

ilkesi)

Yatay Adalet

Dikey AdaletVERGİ

ADALETİ

DOĞRUDAN VE

DOLAYLI VERGİLEME

Doğrudan

vergileme

Dolaylı

vergileme

VERGİ KONUSU

Gelir

Servet

Harcama

Diğer

VERGİ ORANI

Artan oranlı

Düz oranlı

Maksimum

vergi oranının

belirlenmesi

11 22

33 44

Şekil 6. Optimal Vergilemede Dört Temel Soru

Vergi, kişilerin gelir,

servet ve harcamaları

üzerinden doğrudan mı

alınmalı? Yoksa, fiyatlar

içinde gizlenerek mi

tahsil edilmeli?

Vergi ne (ler)

üzerinden

alınmalı?

Vergi yükü nasıl

ve hangi kriter(ler)e

göre dağıtılmalı?

Vergi tarifesi

nasıl olmalı?

Maksimum vergi

oranı ne olmalı?

Fayda Kriteri

(Tahsis İlkesi)

Ödeme gücü

kriteri

(Adem-i tahsis

ilkesi)

Yatay Adalet

Dikey AdaletVERGİ

ADALETİ

DOĞRUDAN VE

DOLAYLI VERGİLEME

Doğrudan

vergileme

Dolaylı

vergileme

VERGİ KONUSU

Gelir

Servet

Harcama

Diğer

VERGİ ORANI

Artan oranlı

Düz oranlı

Maksimum

vergi oranının

belirlenmesi

11 22

33 44

Şekil 6. Optimal Vergilemede Dört Temel Soru

Anayasal Vergi Reformu

Prosedürel Sınırlamalar :

Wicksell Önerisi. İsveçli iktisatçı Knut Wicksell, kamu harcamalarındaki

ilave artış talebinin vergilerle karşılanmasını ve yasama organının ona-yına tabi tutulmasını önermektedir.

Genellik İlkesi. Mali sömürüye engellemek için alınabilecek önlemlerden birisi de kamu maliyesinde “genellik ilkesi”nin gerçek anlamda uygulanmasını sağlamaktır. Genellik ilkesi (generality principle) geniş anlamda, vergi ve harcama programlarının uygulanmasında herhangi bir kişiye ya da kesime özel ayrıcalıklar sağlanmaması anlamına gelir. Genellik ilkesinin zıddı “özellik ilkesi” (particularity principle) dir.

Vergi Oranlarının Anayasada Düz Oranlı Olarak Belirlenmesi.

Vergi konularının anayasada belirlenmesi.

Denk bütçe uygulanması.

İdareler-arası mali paylaşım ilkelerinin anayasada belirlenmesi.

Vergi Gelirlerinin Kullanım Alanlarının Belirlenmesi: Vergilemede Fayda Yaklaşımı ve Tahsis İlkesi

Anayasal Vergi Reformu

Kantitatif Sınırlamalar:

Toplam vergi yükünün oransal olarak belirlenmesi

Devletin vergileme yetkisini genel olarak sınırlayacak önerilerden birisi toplam vergi yükünün oransal olarak (tax ratio) anayasada belirlenmesidir. Örneğin, toplam vergi gelirlerinin GSYİH ya da GSMH’ya oranı açık olarak anayasada belirlenebilir.

Maksimum vergi oranının belirlenmesi

Vergi oranlarının maksimum sınırı da anayasada belirlenebilir ve böylece siyasal iktidarların vergileme yetkisini aşırı kullanma eğilimi belirli ölçüde engellenebilir. Bu tür bir anayasal reform 1970’li yıllarda ABD’nin California eyaletinde gerçekleşmiştir. California Anayasası’nda bugün “gayrimen-kullerin gerçek piyasa değeri üzerine maksimum yüzde 1 oranında bir vergi konulacağı” hükmü yer almaktadır.

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan

Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği

http://www.sobiad.org

Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF

http://www.canaktan.org