5

TUumlRKMEN POLITEHNIKI INSTITUTY

PNobatow NHojiyacuteewa

AMALY MEHANIKA

Yacuteokary okuw mekdepleri uumlccedilin okuw kitaby

Aşgabat ndash 2010

6

PNobatow NHojiyacuteewa Amaly mehanika

Yacuteokary okuw mekdepleri uumlccedilin okuw kitaby Aşgabat ndash 2010 yacute

7

SOumlZBAŞY

Garaşsyz baky Bitarap Tuumlrkmenistan doumlwletimizde

gelejegimiz bolan yacuteaşlaryň duumlnyacuteaumlniň iň oumlsen talaplaryna layacuteyk

gelyacuteaumln derejede bilim almagy uumlccedilin aumlhli işler edilyacuteaumlr

Hormatly Prezidentimiz doumlwlet başyna geccedilen ilkinji

guumlnuumlnden bilime ylma giň yacuteol accedildy Tuumlrkmenistan yacuteurdumyzda

milli bilim ulgamyny kaumlmilleşdirmek boyacuteunccedila duumlyacutepli

oumlzgertmeler geccedilirmaumlge girişdi

Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň bdquoTuumlrkmenistanda bilim ulgamyny

kaumlmilleşdirmek hakyndaldquo 2007-nji yacuteylyň 15-nji fewralyndaky

Permany bilim ulgamyndaky duumlyacutepli oumlzgertmeleriň başyny

başlady

Haumlzirki wagtda milli bilim ulgamyndaky doumlwrebap

oumlzgertmeler yacuteaş nesliň yacuteokary derejede bilim almagyna we

terbiyacuteelenmegine giň duumlnyacuteaumlgarayacuteyşly edepli- terbiyacuteeli taumlmiz

ahlakly kaumlmil huumlnaumlrmenler bolup yacuteetişmeklerine uly yacuteardam

edyacuteaumlr

bdquoAmaly mehanikaldquo dersi Taumlze Galkynyş we Beyacuteik

oumlzgertmeler zamanasynda yacuteokary bilimli huumlnaumlrmenleri

tayacuteyacutearlamaklyga bildirilyacuteaumln talaplary goumlz oumlňuumlnde tutup

tayacuteyacutearlanyldy

ldquoAmaly mehanikardquo dersi maşyngurluşyk huumlnaumlrleri

bolmadyk inženerleri umumy tehniki tayacutedan tayacuteyacutearlamaklygyň

esasyny oumlzuumlnde jemleyacuteaumlr

Dersi oumlwrenmekligiň maksady ndash talyba gelejekde yacuteoumlrite

inžener derslerini oumlwrenmeklik uumlccedilin zerur bolan bilimi

başarnyklary we tejribeleri bermek şeyacutele-de onuň gelejek-de

goumlniden-goumlni oumlnuumlmccedililik şertlerinde inžener houmlkuumlminde

işlemegine yacuteardam beryacuteaumlr

Dersiň esasy meseleleri bolup duryacutearlar taslamaklygyň

we gurnamaklygyň umumy esaslaryny oumlwrenmek mehaniki

ulgamlaryň hasaplamalaryny olaryň işe ukyplylygynyň we

ygtybarlgynyň esasy oumllccedileglerini hasap boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirmek

8

Ders indiki esasy boumlluumlmlerden duryacutear

1 Materiallaryň garşylygy

2 Maşynlaryň we mehanizmleriň nazaryyacuteeti

3 Maşynlaryň detallary we konstruirlemegiň esaslary

4 Detallaryň we mehanizmleriň takyklygy

(Oruntutyjylyk)

Yacuteurdumyzyň inženerccedililik huumlnaumlrleri beryacuteaumln yacuteokary we

yacuteoumlrite orta bilim beryacuteaumln mekdepleriniň aumlhlisiniň okuw

meyacuteilnamalaryna bu ders salnan

9

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy maglumatlar

Materiallaryuuml garsylygy desgalaryň we masynlaryň

boleklerini berklige gatylyga we durnuklylyga hasap edyacuteaumln

ylymdyr Bu hasaplamalaryn esasy maksady maşynlaryň we

enjamlaryň ygtybarlylygyny we tehniki derejesini yokary

goumltermekdir Şonuň ucin hem her bir inžener bu hasaplamalary

oumlzbaşdak amala aşyrmagy başarmalydyr

Berklik - desgalaryň we maşynlaryn boumllekleriniň

doumlwuumllmezden yacuteuumlk goumltermek ukyby

Gatylyk - daşky guumlyacuteiň taumlsirinden konstruksiyacuteanyň

formasyny uumlytgetmezlik ukyby

Durnuklylyk - konstruksiyacuteanyň ilkibaşdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukyby

Berklik baradaky ylym esasan hem nazaryyacuteet we tejribe

maglumatlaryna dayacuteanyacutear Nazaryyacuteet boumlluumlminde bu ylym

nazary mehanika we matematika synag boumlluumlminde bolsa fizika

we materiallary oumlwrenis ylymlaryna esaslanyacutear

Materiallaryň garşylygynda goyacuteberilyacuteaumln esasy

ccedilaklamalar aşakdakylardan ybaratdyr

1 Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň materiallary birmeňzeş

we uumlznuumlksiz yacutea-da materiallaryň liaumlsiyacuteetleri formasyna

oumllccedilegine bagly daumlldirler we hemme nokatlarynda

birmeňzeşdirler

2 Konstruksiyacuteanyň materiallary izotrop haumlsiyacuteetlere

eyacuteedir yacutea-da material hemme ugurlarda deň işleyacutear

3 Seredilyacuteaumln ulgam ideal mayacuteyşgaklyk huumlsiyacuteetine

yacuteagny guumlyacuteccedil ayacuterylandan son oumlňki yacuteagdayacuteyna doly gelmek

haumlsiyacuteetine eyacuteedir

4 Materiallaryň deformasiyacuteasy nokatda doumlreyacuteaumln

dartgynlylyga (napryacuteaћeniyacuteauml) goumlňi proporsionaldyr

5

10

11-nji ccedilyzgy

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara boumlluumlnişi

Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň oumlzara mehaniki taumlsiriniň

oumllccedilegine guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr

Materiallaryň garşylygynda konstruksiyacuteanyň we

desgalaryň boumlleklerine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere bir yacuteere jemlenen

we payacutelanan yacutea-da yacuteayacuteradylan goumlrnuumlşinde seredilyacuteaumlr

Bir yacuteere jemlenen (yacuteygnanan) guumlyacuteccediller desgalara we

konstruksiyacutealara kiccedilijik uly daumll meyacutedanccedila yacutea-da degşirme

nokat boyacuteunccedila taumlsir edyacuteaumlrler Yacuteygnanan guumlyacuteccedilleriň oumllccedileg birligi

bolup N (Nyacuteuton) hyzmat edyacuteaumlr

Konstruksiyacutealaryň we desgalaryň boumllekleriniň uzynlygy

meyacutedany we goumlwruumlmi boyacuteunccedila uumlznuumlksiz yacuteayacuteran guumlyacuteccedillere

yacuteayacuteradylan yacutea-da payacutelanan guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr Payacutelanan guumlyacuteccediller

deňoumllccedilegli we deňoumllccedilegsiz depginde bolyacutearlar Eger yacuteuumlkler

boumllegiň uzynlygyna yacuteayacuteran bolsalar onda bu guumlyacutejuumlň depgini

Nm kNm oumllccedilenilyacuteaumlr eger list boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa onda

guumlyacutejuumlň depgini Nm2 kNm2 goumlwruumlm boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa

onda guumlyacutejuumlň depgini Nm3 bilen oumllccedilenilyacuteaumlr

Wagt oumllccedileginde guumlyacuteccediller hemişelik we wagtlayacuteyn taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Hemişelik guumlyacuteccediller konstruksiyacutea yacuteuumlze ccedilykmagynyň

-nji ccedilyzgy

11

hemme wagtynda taumlsir edyacuteaumlrler (meselem desganyň liususy

agramy) Konstruksiyacutea az wagt aralygynda taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere

wagtlayacuteyn guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr

Taumlsir edyacuteaumln haumlsiyacuteetleri boyacuteunccedila yacuteuumlkler statiki we

dinamiki guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Statiki guumlyacuteccediller bilen konstruksiyacutea noldan ahyrky

bahasyna ccedilenli yacuteuwaş-yacuteuwaşdan yacuteuumlklenyacuteaumlr

Dinamiki guumlyacuteccediller az wagt aralygynda oumlz ululyklaryny

we ugruny uumlyacutetgedyacuteaumlrler we netijede konstruksiyacuteanyň

boumlleklerinde tizlenme yacuteuumlze ccedilykyacutear Dinamiki yacuteuumlklenmauml urgy

inersiyacutea yrgyldy guumlyacuteccedilleri mysal bolup bilerler Bu guumlyacuteccedillerden

başga gayacutetalanyp uumlyacutetgeyacutean yacuteagny ululygyny we ugruny koumlp

gezek uumlyacutetgedyacuteaumln yacuteuumlklenmeler duş gelyacuteaumlrler Gayacutetalanyp

uumlyacutetgeyacutean guumlyacuteccediller kesgitli gayacutetalanyacutean kanun boyacuteunccedila

uumlyacutetgeseler doumlwuumlrleyacutein yacuteuumlklenmeler diyacuteilyacuteaumlr

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller

Jisimiň deformasiyacuteasy daşky guumlyacutejuumlň we temperaturanyň

taumlsir etmegi netijesinde doumlreyacuteaumlr Şunlukda jisim oumlz ilkibaşdaky

goumlrnuumlşini we oumllccedilegini uumlyacutetgedyacuteaumlr Jisime hayacutesy hem bolsa bir

guumlyacuteccedil taumlsir edende ol oumlz oumlňki yacuteagdayacuteyny uumlyacutetgedyacuteaumlr

Deformasiyacutea mahalynda daşky guumlyacutejuumlň taumlsiri bilen kiccedili

boumllejikleriň oumlzara yacuteerleşişi uumlyacutetgeyacuteaumlr netijede bolsa jisimde iccedilki

guumlyacuteccediller doumlreyacuteaumlr Iccedilki guumlyacuteccedilleri kesgitlemek bolsa materiallaryň

garşylygynyň esasy meselesi bolup duryacutear Iccedilki guumlyacuteccedilleri

kesgitlemek uumlccedilin kesmek usuly giňden ulanylyacutear

Kesmek usulynyň manysy aşakdakylardan ybarat

Goyacute seredilyacuteaumln jisime birnaumlccedile guumlyacuteccedilleri taumlsir etdireliň we

jisim bu guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden deňagramlylyk yacuteagdayacuteyny

saklayacutear diyacuteeliň (12-nji a ccedilyzgy)

Iccedilki guumlyacuteccediller aşakdaky yacutealy yzygiderlilikde

kesgitlenilyacuteaumlr

I Jisim boyacute oka perpendikulyacutear tekiz uumlst bilen hyyacutealy

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162

6

PNobatow NHojiyacuteewa Amaly mehanika

Yacuteokary okuw mekdepleri uumlccedilin okuw kitaby Aşgabat ndash 2010 yacute

7

SOumlZBAŞY

Garaşsyz baky Bitarap Tuumlrkmenistan doumlwletimizde

gelejegimiz bolan yacuteaşlaryň duumlnyacuteaumlniň iň oumlsen talaplaryna layacuteyk

gelyacuteaumln derejede bilim almagy uumlccedilin aumlhli işler edilyacuteaumlr

Hormatly Prezidentimiz doumlwlet başyna geccedilen ilkinji

guumlnuumlnden bilime ylma giň yacuteol accedildy Tuumlrkmenistan yacuteurdumyzda

milli bilim ulgamyny kaumlmilleşdirmek boyacuteunccedila duumlyacutepli

oumlzgertmeler geccedilirmaumlge girişdi

Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň bdquoTuumlrkmenistanda bilim ulgamyny

kaumlmilleşdirmek hakyndaldquo 2007-nji yacuteylyň 15-nji fewralyndaky

Permany bilim ulgamyndaky duumlyacutepli oumlzgertmeleriň başyny

başlady

Haumlzirki wagtda milli bilim ulgamyndaky doumlwrebap

oumlzgertmeler yacuteaş nesliň yacuteokary derejede bilim almagyna we

terbiyacuteelenmegine giň duumlnyacuteaumlgarayacuteyşly edepli- terbiyacuteeli taumlmiz

ahlakly kaumlmil huumlnaumlrmenler bolup yacuteetişmeklerine uly yacuteardam

edyacuteaumlr

bdquoAmaly mehanikaldquo dersi Taumlze Galkynyş we Beyacuteik

oumlzgertmeler zamanasynda yacuteokary bilimli huumlnaumlrmenleri

tayacuteyacutearlamaklyga bildirilyacuteaumln talaplary goumlz oumlňuumlnde tutup

tayacuteyacutearlanyldy

ldquoAmaly mehanikardquo dersi maşyngurluşyk huumlnaumlrleri

bolmadyk inženerleri umumy tehniki tayacutedan tayacuteyacutearlamaklygyň

esasyny oumlzuumlnde jemleyacuteaumlr

Dersi oumlwrenmekligiň maksady ndash talyba gelejekde yacuteoumlrite

inžener derslerini oumlwrenmeklik uumlccedilin zerur bolan bilimi

başarnyklary we tejribeleri bermek şeyacutele-de onuň gelejek-de

goumlniden-goumlni oumlnuumlmccedililik şertlerinde inžener houmlkuumlminde

işlemegine yacuteardam beryacuteaumlr

Dersiň esasy meseleleri bolup duryacutearlar taslamaklygyň

we gurnamaklygyň umumy esaslaryny oumlwrenmek mehaniki

ulgamlaryň hasaplamalaryny olaryň işe ukyplylygynyň we

ygtybarlgynyň esasy oumllccedileglerini hasap boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirmek

8

Ders indiki esasy boumlluumlmlerden duryacutear

1 Materiallaryň garşylygy

2 Maşynlaryň we mehanizmleriň nazaryyacuteeti

3 Maşynlaryň detallary we konstruirlemegiň esaslary

4 Detallaryň we mehanizmleriň takyklygy

(Oruntutyjylyk)

Yacuteurdumyzyň inženerccedililik huumlnaumlrleri beryacuteaumln yacuteokary we

yacuteoumlrite orta bilim beryacuteaumln mekdepleriniň aumlhlisiniň okuw

meyacuteilnamalaryna bu ders salnan

9

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy maglumatlar

Materiallaryuuml garsylygy desgalaryň we masynlaryň

boleklerini berklige gatylyga we durnuklylyga hasap edyacuteaumln

ylymdyr Bu hasaplamalaryn esasy maksady maşynlaryň we

enjamlaryň ygtybarlylygyny we tehniki derejesini yokary

goumltermekdir Şonuň ucin hem her bir inžener bu hasaplamalary

oumlzbaşdak amala aşyrmagy başarmalydyr

Berklik - desgalaryň we maşynlaryn boumllekleriniň

doumlwuumllmezden yacuteuumlk goumltermek ukyby

Gatylyk - daşky guumlyacuteiň taumlsirinden konstruksiyacuteanyň

formasyny uumlytgetmezlik ukyby

Durnuklylyk - konstruksiyacuteanyň ilkibaşdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukyby

Berklik baradaky ylym esasan hem nazaryyacuteet we tejribe

maglumatlaryna dayacuteanyacutear Nazaryyacuteet boumlluumlminde bu ylym

nazary mehanika we matematika synag boumlluumlminde bolsa fizika

we materiallary oumlwrenis ylymlaryna esaslanyacutear

Materiallaryň garşylygynda goyacuteberilyacuteaumln esasy

ccedilaklamalar aşakdakylardan ybaratdyr

1 Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň materiallary birmeňzeş

we uumlznuumlksiz yacutea-da materiallaryň liaumlsiyacuteetleri formasyna

oumllccedilegine bagly daumlldirler we hemme nokatlarynda

birmeňzeşdirler

2 Konstruksiyacuteanyň materiallary izotrop haumlsiyacuteetlere

eyacuteedir yacutea-da material hemme ugurlarda deň işleyacutear

3 Seredilyacuteaumln ulgam ideal mayacuteyşgaklyk huumlsiyacuteetine

yacuteagny guumlyacuteccedil ayacuterylandan son oumlňki yacuteagdayacuteyna doly gelmek

haumlsiyacuteetine eyacuteedir

4 Materiallaryň deformasiyacuteasy nokatda doumlreyacuteaumln

dartgynlylyga (napryacuteaћeniyacuteauml) goumlňi proporsionaldyr

5

10

11-nji ccedilyzgy

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara boumlluumlnişi

Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň oumlzara mehaniki taumlsiriniň

oumllccedilegine guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr

Materiallaryň garşylygynda konstruksiyacuteanyň we

desgalaryň boumlleklerine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere bir yacuteere jemlenen

we payacutelanan yacutea-da yacuteayacuteradylan goumlrnuumlşinde seredilyacuteaumlr

Bir yacuteere jemlenen (yacuteygnanan) guumlyacuteccediller desgalara we

konstruksiyacutealara kiccedilijik uly daumll meyacutedanccedila yacutea-da degşirme

nokat boyacuteunccedila taumlsir edyacuteaumlrler Yacuteygnanan guumlyacuteccedilleriň oumllccedileg birligi

bolup N (Nyacuteuton) hyzmat edyacuteaumlr

Konstruksiyacutealaryň we desgalaryň boumllekleriniň uzynlygy

meyacutedany we goumlwruumlmi boyacuteunccedila uumlznuumlksiz yacuteayacuteran guumlyacuteccedillere

yacuteayacuteradylan yacutea-da payacutelanan guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr Payacutelanan guumlyacuteccediller

deňoumllccedilegli we deňoumllccedilegsiz depginde bolyacutearlar Eger yacuteuumlkler

boumllegiň uzynlygyna yacuteayacuteran bolsalar onda bu guumlyacutejuumlň depgini

Nm kNm oumllccedilenilyacuteaumlr eger list boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa onda

guumlyacutejuumlň depgini Nm2 kNm2 goumlwruumlm boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa

onda guumlyacutejuumlň depgini Nm3 bilen oumllccedilenilyacuteaumlr

Wagt oumllccedileginde guumlyacuteccediller hemişelik we wagtlayacuteyn taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Hemişelik guumlyacuteccediller konstruksiyacutea yacuteuumlze ccedilykmagynyň

-nji ccedilyzgy

11

hemme wagtynda taumlsir edyacuteaumlrler (meselem desganyň liususy

agramy) Konstruksiyacutea az wagt aralygynda taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere

wagtlayacuteyn guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr

Taumlsir edyacuteaumln haumlsiyacuteetleri boyacuteunccedila yacuteuumlkler statiki we

dinamiki guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Statiki guumlyacuteccediller bilen konstruksiyacutea noldan ahyrky

bahasyna ccedilenli yacuteuwaş-yacuteuwaşdan yacuteuumlklenyacuteaumlr

Dinamiki guumlyacuteccediller az wagt aralygynda oumlz ululyklaryny

we ugruny uumlyacutetgedyacuteaumlrler we netijede konstruksiyacuteanyň

boumlleklerinde tizlenme yacuteuumlze ccedilykyacutear Dinamiki yacuteuumlklenmauml urgy

inersiyacutea yrgyldy guumlyacuteccedilleri mysal bolup bilerler Bu guumlyacuteccedillerden

başga gayacutetalanyp uumlyacutetgeyacutean yacuteagny ululygyny we ugruny koumlp

gezek uumlyacutetgedyacuteaumln yacuteuumlklenmeler duş gelyacuteaumlrler Gayacutetalanyp

uumlyacutetgeyacutean guumlyacuteccediller kesgitli gayacutetalanyacutean kanun boyacuteunccedila

uumlyacutetgeseler doumlwuumlrleyacutein yacuteuumlklenmeler diyacuteilyacuteaumlr

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller

Jisimiň deformasiyacuteasy daşky guumlyacutejuumlň we temperaturanyň

taumlsir etmegi netijesinde doumlreyacuteaumlr Şunlukda jisim oumlz ilkibaşdaky

goumlrnuumlşini we oumllccedilegini uumlyacutetgedyacuteaumlr Jisime hayacutesy hem bolsa bir

guumlyacuteccedil taumlsir edende ol oumlz oumlňki yacuteagdayacuteyny uumlyacutetgedyacuteaumlr

Deformasiyacutea mahalynda daşky guumlyacutejuumlň taumlsiri bilen kiccedili

boumllejikleriň oumlzara yacuteerleşişi uumlyacutetgeyacuteaumlr netijede bolsa jisimde iccedilki

guumlyacuteccediller doumlreyacuteaumlr Iccedilki guumlyacuteccedilleri kesgitlemek bolsa materiallaryň

garşylygynyň esasy meselesi bolup duryacutear Iccedilki guumlyacuteccedilleri

kesgitlemek uumlccedilin kesmek usuly giňden ulanylyacutear

Kesmek usulynyň manysy aşakdakylardan ybarat

Goyacute seredilyacuteaumln jisime birnaumlccedile guumlyacuteccedilleri taumlsir etdireliň we

jisim bu guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden deňagramlylyk yacuteagdayacuteyny

saklayacutear diyacuteeliň (12-nji a ccedilyzgy)

Iccedilki guumlyacuteccediller aşakdaky yacutealy yzygiderlilikde

kesgitlenilyacuteaumlr

I Jisim boyacute oka perpendikulyacutear tekiz uumlst bilen hyyacutealy

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162

7

SOumlZBAŞY

Garaşsyz baky Bitarap Tuumlrkmenistan doumlwletimizde

gelejegimiz bolan yacuteaşlaryň duumlnyacuteaumlniň iň oumlsen talaplaryna layacuteyk

gelyacuteaumln derejede bilim almagy uumlccedilin aumlhli işler edilyacuteaumlr

Hormatly Prezidentimiz doumlwlet başyna geccedilen ilkinji

guumlnuumlnden bilime ylma giň yacuteol accedildy Tuumlrkmenistan yacuteurdumyzda

milli bilim ulgamyny kaumlmilleşdirmek boyacuteunccedila duumlyacutepli

oumlzgertmeler geccedilirmaumlge girişdi

Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň bdquoTuumlrkmenistanda bilim ulgamyny

kaumlmilleşdirmek hakyndaldquo 2007-nji yacuteylyň 15-nji fewralyndaky

Permany bilim ulgamyndaky duumlyacutepli oumlzgertmeleriň başyny

başlady

Haumlzirki wagtda milli bilim ulgamyndaky doumlwrebap

oumlzgertmeler yacuteaş nesliň yacuteokary derejede bilim almagyna we

terbiyacuteelenmegine giň duumlnyacuteaumlgarayacuteyşly edepli- terbiyacuteeli taumlmiz

ahlakly kaumlmil huumlnaumlrmenler bolup yacuteetişmeklerine uly yacuteardam

edyacuteaumlr

bdquoAmaly mehanikaldquo dersi Taumlze Galkynyş we Beyacuteik

oumlzgertmeler zamanasynda yacuteokary bilimli huumlnaumlrmenleri

tayacuteyacutearlamaklyga bildirilyacuteaumln talaplary goumlz oumlňuumlnde tutup

tayacuteyacutearlanyldy

ldquoAmaly mehanikardquo dersi maşyngurluşyk huumlnaumlrleri

bolmadyk inženerleri umumy tehniki tayacutedan tayacuteyacutearlamaklygyň

esasyny oumlzuumlnde jemleyacuteaumlr

Dersi oumlwrenmekligiň maksady ndash talyba gelejekde yacuteoumlrite

inžener derslerini oumlwrenmeklik uumlccedilin zerur bolan bilimi

başarnyklary we tejribeleri bermek şeyacutele-de onuň gelejek-de

goumlniden-goumlni oumlnuumlmccedililik şertlerinde inžener houmlkuumlminde

işlemegine yacuteardam beryacuteaumlr

Dersiň esasy meseleleri bolup duryacutearlar taslamaklygyň

we gurnamaklygyň umumy esaslaryny oumlwrenmek mehaniki

ulgamlaryň hasaplamalaryny olaryň işe ukyplylygynyň we

ygtybarlgynyň esasy oumllccedileglerini hasap boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirmek

8

Ders indiki esasy boumlluumlmlerden duryacutear

1 Materiallaryň garşylygy

2 Maşynlaryň we mehanizmleriň nazaryyacuteeti

3 Maşynlaryň detallary we konstruirlemegiň esaslary

4 Detallaryň we mehanizmleriň takyklygy

(Oruntutyjylyk)

Yacuteurdumyzyň inženerccedililik huumlnaumlrleri beryacuteaumln yacuteokary we

yacuteoumlrite orta bilim beryacuteaumln mekdepleriniň aumlhlisiniň okuw

meyacuteilnamalaryna bu ders salnan

9

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy maglumatlar

Materiallaryuuml garsylygy desgalaryň we masynlaryň

boleklerini berklige gatylyga we durnuklylyga hasap edyacuteaumln

ylymdyr Bu hasaplamalaryn esasy maksady maşynlaryň we

enjamlaryň ygtybarlylygyny we tehniki derejesini yokary

goumltermekdir Şonuň ucin hem her bir inžener bu hasaplamalary

oumlzbaşdak amala aşyrmagy başarmalydyr

Berklik - desgalaryň we maşynlaryn boumllekleriniň

doumlwuumllmezden yacuteuumlk goumltermek ukyby

Gatylyk - daşky guumlyacuteiň taumlsirinden konstruksiyacuteanyň

formasyny uumlytgetmezlik ukyby

Durnuklylyk - konstruksiyacuteanyň ilkibaşdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukyby

Berklik baradaky ylym esasan hem nazaryyacuteet we tejribe

maglumatlaryna dayacuteanyacutear Nazaryyacuteet boumlluumlminde bu ylym

nazary mehanika we matematika synag boumlluumlminde bolsa fizika

we materiallary oumlwrenis ylymlaryna esaslanyacutear

Materiallaryň garşylygynda goyacuteberilyacuteaumln esasy

ccedilaklamalar aşakdakylardan ybaratdyr

1 Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň materiallary birmeňzeş

we uumlznuumlksiz yacutea-da materiallaryň liaumlsiyacuteetleri formasyna

oumllccedilegine bagly daumlldirler we hemme nokatlarynda

birmeňzeşdirler

2 Konstruksiyacuteanyň materiallary izotrop haumlsiyacuteetlere

eyacuteedir yacutea-da material hemme ugurlarda deň işleyacutear

3 Seredilyacuteaumln ulgam ideal mayacuteyşgaklyk huumlsiyacuteetine

yacuteagny guumlyacuteccedil ayacuterylandan son oumlňki yacuteagdayacuteyna doly gelmek

haumlsiyacuteetine eyacuteedir

4 Materiallaryň deformasiyacuteasy nokatda doumlreyacuteaumln

dartgynlylyga (napryacuteaћeniyacuteauml) goumlňi proporsionaldyr

5

10

11-nji ccedilyzgy

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara boumlluumlnişi

Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň oumlzara mehaniki taumlsiriniň

oumllccedilegine guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr

Materiallaryň garşylygynda konstruksiyacuteanyň we

desgalaryň boumlleklerine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere bir yacuteere jemlenen

we payacutelanan yacutea-da yacuteayacuteradylan goumlrnuumlşinde seredilyacuteaumlr

Bir yacuteere jemlenen (yacuteygnanan) guumlyacuteccediller desgalara we

konstruksiyacutealara kiccedilijik uly daumll meyacutedanccedila yacutea-da degşirme

nokat boyacuteunccedila taumlsir edyacuteaumlrler Yacuteygnanan guumlyacuteccedilleriň oumllccedileg birligi

bolup N (Nyacuteuton) hyzmat edyacuteaumlr

Konstruksiyacutealaryň we desgalaryň boumllekleriniň uzynlygy

meyacutedany we goumlwruumlmi boyacuteunccedila uumlznuumlksiz yacuteayacuteran guumlyacuteccedillere

yacuteayacuteradylan yacutea-da payacutelanan guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr Payacutelanan guumlyacuteccediller

deňoumllccedilegli we deňoumllccedilegsiz depginde bolyacutearlar Eger yacuteuumlkler

boumllegiň uzynlygyna yacuteayacuteran bolsalar onda bu guumlyacutejuumlň depgini

Nm kNm oumllccedilenilyacuteaumlr eger list boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa onda

guumlyacutejuumlň depgini Nm2 kNm2 goumlwruumlm boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa

onda guumlyacutejuumlň depgini Nm3 bilen oumllccedilenilyacuteaumlr

Wagt oumllccedileginde guumlyacuteccediller hemişelik we wagtlayacuteyn taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Hemişelik guumlyacuteccediller konstruksiyacutea yacuteuumlze ccedilykmagynyň

-nji ccedilyzgy

11

hemme wagtynda taumlsir edyacuteaumlrler (meselem desganyň liususy

agramy) Konstruksiyacutea az wagt aralygynda taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere

wagtlayacuteyn guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr

Taumlsir edyacuteaumln haumlsiyacuteetleri boyacuteunccedila yacuteuumlkler statiki we

dinamiki guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Statiki guumlyacuteccediller bilen konstruksiyacutea noldan ahyrky

bahasyna ccedilenli yacuteuwaş-yacuteuwaşdan yacuteuumlklenyacuteaumlr

Dinamiki guumlyacuteccediller az wagt aralygynda oumlz ululyklaryny

we ugruny uumlyacutetgedyacuteaumlrler we netijede konstruksiyacuteanyň

boumlleklerinde tizlenme yacuteuumlze ccedilykyacutear Dinamiki yacuteuumlklenmauml urgy

inersiyacutea yrgyldy guumlyacuteccedilleri mysal bolup bilerler Bu guumlyacuteccedillerden

başga gayacutetalanyp uumlyacutetgeyacutean yacuteagny ululygyny we ugruny koumlp

gezek uumlyacutetgedyacuteaumln yacuteuumlklenmeler duş gelyacuteaumlrler Gayacutetalanyp

uumlyacutetgeyacutean guumlyacuteccediller kesgitli gayacutetalanyacutean kanun boyacuteunccedila

uumlyacutetgeseler doumlwuumlrleyacutein yacuteuumlklenmeler diyacuteilyacuteaumlr

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller

Jisimiň deformasiyacuteasy daşky guumlyacutejuumlň we temperaturanyň

taumlsir etmegi netijesinde doumlreyacuteaumlr Şunlukda jisim oumlz ilkibaşdaky

goumlrnuumlşini we oumllccedilegini uumlyacutetgedyacuteaumlr Jisime hayacutesy hem bolsa bir

guumlyacuteccedil taumlsir edende ol oumlz oumlňki yacuteagdayacuteyny uumlyacutetgedyacuteaumlr

Deformasiyacutea mahalynda daşky guumlyacutejuumlň taumlsiri bilen kiccedili

boumllejikleriň oumlzara yacuteerleşişi uumlyacutetgeyacuteaumlr netijede bolsa jisimde iccedilki

guumlyacuteccediller doumlreyacuteaumlr Iccedilki guumlyacuteccedilleri kesgitlemek bolsa materiallaryň

garşylygynyň esasy meselesi bolup duryacutear Iccedilki guumlyacuteccedilleri

kesgitlemek uumlccedilin kesmek usuly giňden ulanylyacutear

Kesmek usulynyň manysy aşakdakylardan ybarat

Goyacute seredilyacuteaumln jisime birnaumlccedile guumlyacuteccedilleri taumlsir etdireliň we

jisim bu guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden deňagramlylyk yacuteagdayacuteyny

saklayacutear diyacuteeliň (12-nji a ccedilyzgy)

Iccedilki guumlyacuteccediller aşakdaky yacutealy yzygiderlilikde

kesgitlenilyacuteaumlr

I Jisim boyacute oka perpendikulyacutear tekiz uumlst bilen hyyacutealy

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162

8

Ders indiki esasy boumlluumlmlerden duryacutear

1 Materiallaryň garşylygy

2 Maşynlaryň we mehanizmleriň nazaryyacuteeti

3 Maşynlaryň detallary we konstruirlemegiň esaslary

4 Detallaryň we mehanizmleriň takyklygy

(Oruntutyjylyk)

Yacuteurdumyzyň inženerccedililik huumlnaumlrleri beryacuteaumln yacuteokary we

yacuteoumlrite orta bilim beryacuteaumln mekdepleriniň aumlhlisiniň okuw

meyacuteilnamalaryna bu ders salnan

9

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy maglumatlar

Materiallaryuuml garsylygy desgalaryň we masynlaryň

boleklerini berklige gatylyga we durnuklylyga hasap edyacuteaumln

ylymdyr Bu hasaplamalaryn esasy maksady maşynlaryň we

enjamlaryň ygtybarlylygyny we tehniki derejesini yokary

goumltermekdir Şonuň ucin hem her bir inžener bu hasaplamalary

oumlzbaşdak amala aşyrmagy başarmalydyr

Berklik - desgalaryň we maşynlaryn boumllekleriniň

doumlwuumllmezden yacuteuumlk goumltermek ukyby

Gatylyk - daşky guumlyacuteiň taumlsirinden konstruksiyacuteanyň

formasyny uumlytgetmezlik ukyby

Durnuklylyk - konstruksiyacuteanyň ilkibaşdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukyby

Berklik baradaky ylym esasan hem nazaryyacuteet we tejribe

maglumatlaryna dayacuteanyacutear Nazaryyacuteet boumlluumlminde bu ylym

nazary mehanika we matematika synag boumlluumlminde bolsa fizika

we materiallary oumlwrenis ylymlaryna esaslanyacutear

Materiallaryň garşylygynda goyacuteberilyacuteaumln esasy

ccedilaklamalar aşakdakylardan ybaratdyr

1 Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň materiallary birmeňzeş

we uumlznuumlksiz yacutea-da materiallaryň liaumlsiyacuteetleri formasyna

oumllccedilegine bagly daumlldirler we hemme nokatlarynda

birmeňzeşdirler

2 Konstruksiyacuteanyň materiallary izotrop haumlsiyacuteetlere

eyacuteedir yacutea-da material hemme ugurlarda deň işleyacutear

3 Seredilyacuteaumln ulgam ideal mayacuteyşgaklyk huumlsiyacuteetine

yacuteagny guumlyacuteccedil ayacuterylandan son oumlňki yacuteagdayacuteyna doly gelmek

haumlsiyacuteetine eyacuteedir

4 Materiallaryň deformasiyacuteasy nokatda doumlreyacuteaumln

dartgynlylyga (napryacuteaћeniyacuteauml) goumlňi proporsionaldyr

5

10

11-nji ccedilyzgy

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara boumlluumlnişi

Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň oumlzara mehaniki taumlsiriniň

oumllccedilegine guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr

Materiallaryň garşylygynda konstruksiyacuteanyň we

desgalaryň boumlleklerine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere bir yacuteere jemlenen

we payacutelanan yacutea-da yacuteayacuteradylan goumlrnuumlşinde seredilyacuteaumlr

Bir yacuteere jemlenen (yacuteygnanan) guumlyacuteccediller desgalara we

konstruksiyacutealara kiccedilijik uly daumll meyacutedanccedila yacutea-da degşirme

nokat boyacuteunccedila taumlsir edyacuteaumlrler Yacuteygnanan guumlyacuteccedilleriň oumllccedileg birligi

bolup N (Nyacuteuton) hyzmat edyacuteaumlr

Konstruksiyacutealaryň we desgalaryň boumllekleriniň uzynlygy

meyacutedany we goumlwruumlmi boyacuteunccedila uumlznuumlksiz yacuteayacuteran guumlyacuteccedillere

yacuteayacuteradylan yacutea-da payacutelanan guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr Payacutelanan guumlyacuteccediller

deňoumllccedilegli we deňoumllccedilegsiz depginde bolyacutearlar Eger yacuteuumlkler

boumllegiň uzynlygyna yacuteayacuteran bolsalar onda bu guumlyacutejuumlň depgini

Nm kNm oumllccedilenilyacuteaumlr eger list boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa onda

guumlyacutejuumlň depgini Nm2 kNm2 goumlwruumlm boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa

onda guumlyacutejuumlň depgini Nm3 bilen oumllccedilenilyacuteaumlr

Wagt oumllccedileginde guumlyacuteccediller hemişelik we wagtlayacuteyn taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Hemişelik guumlyacuteccediller konstruksiyacutea yacuteuumlze ccedilykmagynyň

-nji ccedilyzgy

11

hemme wagtynda taumlsir edyacuteaumlrler (meselem desganyň liususy

agramy) Konstruksiyacutea az wagt aralygynda taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere

wagtlayacuteyn guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr

Taumlsir edyacuteaumln haumlsiyacuteetleri boyacuteunccedila yacuteuumlkler statiki we

dinamiki guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Statiki guumlyacuteccediller bilen konstruksiyacutea noldan ahyrky

bahasyna ccedilenli yacuteuwaş-yacuteuwaşdan yacuteuumlklenyacuteaumlr

Dinamiki guumlyacuteccediller az wagt aralygynda oumlz ululyklaryny

we ugruny uumlyacutetgedyacuteaumlrler we netijede konstruksiyacuteanyň

boumlleklerinde tizlenme yacuteuumlze ccedilykyacutear Dinamiki yacuteuumlklenmauml urgy

inersiyacutea yrgyldy guumlyacuteccedilleri mysal bolup bilerler Bu guumlyacuteccedillerden

başga gayacutetalanyp uumlyacutetgeyacutean yacuteagny ululygyny we ugruny koumlp

gezek uumlyacutetgedyacuteaumln yacuteuumlklenmeler duş gelyacuteaumlrler Gayacutetalanyp

uumlyacutetgeyacutean guumlyacuteccediller kesgitli gayacutetalanyacutean kanun boyacuteunccedila

uumlyacutetgeseler doumlwuumlrleyacutein yacuteuumlklenmeler diyacuteilyacuteaumlr

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller

Jisimiň deformasiyacuteasy daşky guumlyacutejuumlň we temperaturanyň

taumlsir etmegi netijesinde doumlreyacuteaumlr Şunlukda jisim oumlz ilkibaşdaky

goumlrnuumlşini we oumllccedilegini uumlyacutetgedyacuteaumlr Jisime hayacutesy hem bolsa bir

guumlyacuteccedil taumlsir edende ol oumlz oumlňki yacuteagdayacuteyny uumlyacutetgedyacuteaumlr

Deformasiyacutea mahalynda daşky guumlyacutejuumlň taumlsiri bilen kiccedili

boumllejikleriň oumlzara yacuteerleşişi uumlyacutetgeyacuteaumlr netijede bolsa jisimde iccedilki

guumlyacuteccediller doumlreyacuteaumlr Iccedilki guumlyacuteccedilleri kesgitlemek bolsa materiallaryň

garşylygynyň esasy meselesi bolup duryacutear Iccedilki guumlyacuteccedilleri

kesgitlemek uumlccedilin kesmek usuly giňden ulanylyacutear

Kesmek usulynyň manysy aşakdakylardan ybarat

Goyacute seredilyacuteaumln jisime birnaumlccedile guumlyacuteccedilleri taumlsir etdireliň we

jisim bu guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden deňagramlylyk yacuteagdayacuteyny

saklayacutear diyacuteeliň (12-nji a ccedilyzgy)

Iccedilki guumlyacuteccediller aşakdaky yacutealy yzygiderlilikde

kesgitlenilyacuteaumlr

I Jisim boyacute oka perpendikulyacutear tekiz uumlst bilen hyyacutealy

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162

9

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy maglumatlar

Materiallaryuuml garsylygy desgalaryň we masynlaryň

boleklerini berklige gatylyga we durnuklylyga hasap edyacuteaumln

ylymdyr Bu hasaplamalaryn esasy maksady maşynlaryň we

enjamlaryň ygtybarlylygyny we tehniki derejesini yokary

goumltermekdir Şonuň ucin hem her bir inžener bu hasaplamalary

oumlzbaşdak amala aşyrmagy başarmalydyr

Berklik - desgalaryň we maşynlaryn boumllekleriniň

doumlwuumllmezden yacuteuumlk goumltermek ukyby

Gatylyk - daşky guumlyacuteiň taumlsirinden konstruksiyacuteanyň

formasyny uumlytgetmezlik ukyby

Durnuklylyk - konstruksiyacuteanyň ilkibaşdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukyby

Berklik baradaky ylym esasan hem nazaryyacuteet we tejribe

maglumatlaryna dayacuteanyacutear Nazaryyacuteet boumlluumlminde bu ylym

nazary mehanika we matematika synag boumlluumlminde bolsa fizika

we materiallary oumlwrenis ylymlaryna esaslanyacutear

Materiallaryň garşylygynda goyacuteberilyacuteaumln esasy

ccedilaklamalar aşakdakylardan ybaratdyr

1 Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň materiallary birmeňzeş

we uumlznuumlksiz yacutea-da materiallaryň liaumlsiyacuteetleri formasyna

oumllccedilegine bagly daumlldirler we hemme nokatlarynda

birmeňzeşdirler

2 Konstruksiyacuteanyň materiallary izotrop haumlsiyacuteetlere

eyacuteedir yacutea-da material hemme ugurlarda deň işleyacutear

3 Seredilyacuteaumln ulgam ideal mayacuteyşgaklyk huumlsiyacuteetine

yacuteagny guumlyacuteccedil ayacuterylandan son oumlňki yacuteagdayacuteyna doly gelmek

haumlsiyacuteetine eyacuteedir

4 Materiallaryň deformasiyacuteasy nokatda doumlreyacuteaumln

dartgynlylyga (napryacuteaћeniyacuteauml) goumlňi proporsionaldyr

5

10

11-nji ccedilyzgy

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara boumlluumlnişi

Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň oumlzara mehaniki taumlsiriniň

oumllccedilegine guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr

Materiallaryň garşylygynda konstruksiyacuteanyň we

desgalaryň boumlleklerine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere bir yacuteere jemlenen

we payacutelanan yacutea-da yacuteayacuteradylan goumlrnuumlşinde seredilyacuteaumlr

Bir yacuteere jemlenen (yacuteygnanan) guumlyacuteccediller desgalara we

konstruksiyacutealara kiccedilijik uly daumll meyacutedanccedila yacutea-da degşirme

nokat boyacuteunccedila taumlsir edyacuteaumlrler Yacuteygnanan guumlyacuteccedilleriň oumllccedileg birligi

bolup N (Nyacuteuton) hyzmat edyacuteaumlr

Konstruksiyacutealaryň we desgalaryň boumllekleriniň uzynlygy

meyacutedany we goumlwruumlmi boyacuteunccedila uumlznuumlksiz yacuteayacuteran guumlyacuteccedillere

yacuteayacuteradylan yacutea-da payacutelanan guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr Payacutelanan guumlyacuteccediller

deňoumllccedilegli we deňoumllccedilegsiz depginde bolyacutearlar Eger yacuteuumlkler

boumllegiň uzynlygyna yacuteayacuteran bolsalar onda bu guumlyacutejuumlň depgini

Nm kNm oumllccedilenilyacuteaumlr eger list boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa onda

guumlyacutejuumlň depgini Nm2 kNm2 goumlwruumlm boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa

onda guumlyacutejuumlň depgini Nm3 bilen oumllccedilenilyacuteaumlr

Wagt oumllccedileginde guumlyacuteccediller hemişelik we wagtlayacuteyn taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Hemişelik guumlyacuteccediller konstruksiyacutea yacuteuumlze ccedilykmagynyň

-nji ccedilyzgy

11

hemme wagtynda taumlsir edyacuteaumlrler (meselem desganyň liususy

agramy) Konstruksiyacutea az wagt aralygynda taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere

wagtlayacuteyn guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr

Taumlsir edyacuteaumln haumlsiyacuteetleri boyacuteunccedila yacuteuumlkler statiki we

dinamiki guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Statiki guumlyacuteccediller bilen konstruksiyacutea noldan ahyrky

bahasyna ccedilenli yacuteuwaş-yacuteuwaşdan yacuteuumlklenyacuteaumlr

Dinamiki guumlyacuteccediller az wagt aralygynda oumlz ululyklaryny

we ugruny uumlyacutetgedyacuteaumlrler we netijede konstruksiyacuteanyň

boumlleklerinde tizlenme yacuteuumlze ccedilykyacutear Dinamiki yacuteuumlklenmauml urgy

inersiyacutea yrgyldy guumlyacuteccedilleri mysal bolup bilerler Bu guumlyacuteccedillerden

başga gayacutetalanyp uumlyacutetgeyacutean yacuteagny ululygyny we ugruny koumlp

gezek uumlyacutetgedyacuteaumln yacuteuumlklenmeler duş gelyacuteaumlrler Gayacutetalanyp

uumlyacutetgeyacutean guumlyacuteccediller kesgitli gayacutetalanyacutean kanun boyacuteunccedila

uumlyacutetgeseler doumlwuumlrleyacutein yacuteuumlklenmeler diyacuteilyacuteaumlr

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller

Jisimiň deformasiyacuteasy daşky guumlyacutejuumlň we temperaturanyň

taumlsir etmegi netijesinde doumlreyacuteaumlr Şunlukda jisim oumlz ilkibaşdaky

goumlrnuumlşini we oumllccedilegini uumlyacutetgedyacuteaumlr Jisime hayacutesy hem bolsa bir

guumlyacuteccedil taumlsir edende ol oumlz oumlňki yacuteagdayacuteyny uumlyacutetgedyacuteaumlr

Deformasiyacutea mahalynda daşky guumlyacutejuumlň taumlsiri bilen kiccedili

boumllejikleriň oumlzara yacuteerleşişi uumlyacutetgeyacuteaumlr netijede bolsa jisimde iccedilki

guumlyacuteccediller doumlreyacuteaumlr Iccedilki guumlyacuteccedilleri kesgitlemek bolsa materiallaryň

garşylygynyň esasy meselesi bolup duryacutear Iccedilki guumlyacuteccedilleri

kesgitlemek uumlccedilin kesmek usuly giňden ulanylyacutear

Kesmek usulynyň manysy aşakdakylardan ybarat

Goyacute seredilyacuteaumln jisime birnaumlccedile guumlyacuteccedilleri taumlsir etdireliň we

jisim bu guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden deňagramlylyk yacuteagdayacuteyny

saklayacutear diyacuteeliň (12-nji a ccedilyzgy)

Iccedilki guumlyacuteccediller aşakdaky yacutealy yzygiderlilikde

kesgitlenilyacuteaumlr

I Jisim boyacute oka perpendikulyacutear tekiz uumlst bilen hyyacutealy

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162

10

11-nji ccedilyzgy

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara boumlluumlnişi

Konstruksiyacuteanyň boumllekleriniň oumlzara mehaniki taumlsiriniň

oumllccedilegine guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr

Materiallaryň garşylygynda konstruksiyacuteanyň we

desgalaryň boumlleklerine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere bir yacuteere jemlenen

we payacutelanan yacutea-da yacuteayacuteradylan goumlrnuumlşinde seredilyacuteaumlr

Bir yacuteere jemlenen (yacuteygnanan) guumlyacuteccediller desgalara we

konstruksiyacutealara kiccedilijik uly daumll meyacutedanccedila yacutea-da degşirme

nokat boyacuteunccedila taumlsir edyacuteaumlrler Yacuteygnanan guumlyacuteccedilleriň oumllccedileg birligi

bolup N (Nyacuteuton) hyzmat edyacuteaumlr

Konstruksiyacutealaryň we desgalaryň boumllekleriniň uzynlygy

meyacutedany we goumlwruumlmi boyacuteunccedila uumlznuumlksiz yacuteayacuteran guumlyacuteccedillere

yacuteayacuteradylan yacutea-da payacutelanan guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr Payacutelanan guumlyacuteccediller

deňoumllccedilegli we deňoumllccedilegsiz depginde bolyacutearlar Eger yacuteuumlkler

boumllegiň uzynlygyna yacuteayacuteran bolsalar onda bu guumlyacutejuumlň depgini

Nm kNm oumllccedilenilyacuteaumlr eger list boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa onda

guumlyacutejuumlň depgini Nm2 kNm2 goumlwruumlm boyacuteunccedila yacuteayacuteran bolsa

onda guumlyacutejuumlň depgini Nm3 bilen oumllccedilenilyacuteaumlr

Wagt oumllccedileginde guumlyacuteccediller hemişelik we wagtlayacuteyn taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Hemişelik guumlyacuteccediller konstruksiyacutea yacuteuumlze ccedilykmagynyň

-nji ccedilyzgy

11

hemme wagtynda taumlsir edyacuteaumlrler (meselem desganyň liususy

agramy) Konstruksiyacutea az wagt aralygynda taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere

wagtlayacuteyn guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr

Taumlsir edyacuteaumln haumlsiyacuteetleri boyacuteunccedila yacuteuumlkler statiki we

dinamiki guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Statiki guumlyacuteccediller bilen konstruksiyacutea noldan ahyrky

bahasyna ccedilenli yacuteuwaş-yacuteuwaşdan yacuteuumlklenyacuteaumlr

Dinamiki guumlyacuteccediller az wagt aralygynda oumlz ululyklaryny

we ugruny uumlyacutetgedyacuteaumlrler we netijede konstruksiyacuteanyň

boumlleklerinde tizlenme yacuteuumlze ccedilykyacutear Dinamiki yacuteuumlklenmauml urgy

inersiyacutea yrgyldy guumlyacuteccedilleri mysal bolup bilerler Bu guumlyacuteccedillerden

başga gayacutetalanyp uumlyacutetgeyacutean yacuteagny ululygyny we ugruny koumlp

gezek uumlyacutetgedyacuteaumln yacuteuumlklenmeler duş gelyacuteaumlrler Gayacutetalanyp

uumlyacutetgeyacutean guumlyacuteccediller kesgitli gayacutetalanyacutean kanun boyacuteunccedila

uumlyacutetgeseler doumlwuumlrleyacutein yacuteuumlklenmeler diyacuteilyacuteaumlr

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller

Jisimiň deformasiyacuteasy daşky guumlyacutejuumlň we temperaturanyň

taumlsir etmegi netijesinde doumlreyacuteaumlr Şunlukda jisim oumlz ilkibaşdaky

goumlrnuumlşini we oumllccedilegini uumlyacutetgedyacuteaumlr Jisime hayacutesy hem bolsa bir

guumlyacuteccedil taumlsir edende ol oumlz oumlňki yacuteagdayacuteyny uumlyacutetgedyacuteaumlr

Deformasiyacutea mahalynda daşky guumlyacutejuumlň taumlsiri bilen kiccedili

boumllejikleriň oumlzara yacuteerleşişi uumlyacutetgeyacuteaumlr netijede bolsa jisimde iccedilki

guumlyacuteccediller doumlreyacuteaumlr Iccedilki guumlyacuteccedilleri kesgitlemek bolsa materiallaryň

garşylygynyň esasy meselesi bolup duryacutear Iccedilki guumlyacuteccedilleri

kesgitlemek uumlccedilin kesmek usuly giňden ulanylyacutear

Kesmek usulynyň manysy aşakdakylardan ybarat

Goyacute seredilyacuteaumln jisime birnaumlccedile guumlyacuteccedilleri taumlsir etdireliň we

jisim bu guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden deňagramlylyk yacuteagdayacuteyny

saklayacutear diyacuteeliň (12-nji a ccedilyzgy)

Iccedilki guumlyacuteccediller aşakdaky yacutealy yzygiderlilikde

kesgitlenilyacuteaumlr

I Jisim boyacute oka perpendikulyacutear tekiz uumlst bilen hyyacutealy

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162

11

hemme wagtynda taumlsir edyacuteaumlrler (meselem desganyň liususy

agramy) Konstruksiyacutea az wagt aralygynda taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedillere

wagtlayacuteyn guumlyacuteccediller diyacuteilyacuteaumlr

Taumlsir edyacuteaumln haumlsiyacuteetleri boyacuteunccedila yacuteuumlkler statiki we

dinamiki guumlyacuteccedillere boumlluumlnyacuteaumlrler

Statiki guumlyacuteccediller bilen konstruksiyacutea noldan ahyrky

bahasyna ccedilenli yacuteuwaş-yacuteuwaşdan yacuteuumlklenyacuteaumlr

Dinamiki guumlyacuteccediller az wagt aralygynda oumlz ululyklaryny

we ugruny uumlyacutetgedyacuteaumlrler we netijede konstruksiyacuteanyň

boumlleklerinde tizlenme yacuteuumlze ccedilykyacutear Dinamiki yacuteuumlklenmauml urgy

inersiyacutea yrgyldy guumlyacuteccedilleri mysal bolup bilerler Bu guumlyacuteccedillerden

başga gayacutetalanyp uumlyacutetgeyacutean yacuteagny ululygyny we ugruny koumlp

gezek uumlyacutetgedyacuteaumln yacuteuumlklenmeler duş gelyacuteaumlrler Gayacutetalanyp

uumlyacutetgeyacutean guumlyacuteccediller kesgitli gayacutetalanyacutean kanun boyacuteunccedila

uumlyacutetgeseler doumlwuumlrleyacutein yacuteuumlklenmeler diyacuteilyacuteaumlr

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller

Jisimiň deformasiyacuteasy daşky guumlyacutejuumlň we temperaturanyň

taumlsir etmegi netijesinde doumlreyacuteaumlr Şunlukda jisim oumlz ilkibaşdaky

goumlrnuumlşini we oumllccedilegini uumlyacutetgedyacuteaumlr Jisime hayacutesy hem bolsa bir

guumlyacuteccedil taumlsir edende ol oumlz oumlňki yacuteagdayacuteyny uumlyacutetgedyacuteaumlr

Deformasiyacutea mahalynda daşky guumlyacutejuumlň taumlsiri bilen kiccedili

boumllejikleriň oumlzara yacuteerleşişi uumlyacutetgeyacuteaumlr netijede bolsa jisimde iccedilki

guumlyacuteccediller doumlreyacuteaumlr Iccedilki guumlyacuteccedilleri kesgitlemek bolsa materiallaryň

garşylygynyň esasy meselesi bolup duryacutear Iccedilki guumlyacuteccedilleri

kesgitlemek uumlccedilin kesmek usuly giňden ulanylyacutear

Kesmek usulynyň manysy aşakdakylardan ybarat

Goyacute seredilyacuteaumln jisime birnaumlccedile guumlyacuteccedilleri taumlsir etdireliň we

jisim bu guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden deňagramlylyk yacuteagdayacuteyny

saklayacutear diyacuteeliň (12-nji a ccedilyzgy)

Iccedilki guumlyacuteccediller aşakdaky yacutealy yzygiderlilikde

kesgitlenilyacuteaumlr

I Jisim boyacute oka perpendikulyacutear tekiz uumlst bilen hyyacutealy

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162

12

pikirde iki boumllege boumlluumlnyacuteaumlr

2 Jisimiň hayacutesy hem bolsa bir boumllegine seredilyacuteaumlr we

beyacuteleki boumllegi taşlanylyar (12-nji b ccedilyzgy)

3 Seredilyacuteaumln boumllegiň deňagramlylygyny bozmazlyk

uumlccedilin taşlanan boumllegiň taumlsiri iccedilki guumlyacuteccediller bilen ccedilalşyrylyacutear we

guumlyacuteccediller toplumyny agyrlyk merkezine getirip baş wektor R we

baş moment M alynyacutear

4 Deňagramlylygyň deňlemelerini duumlzuumlp naumlbelli iccedilki

guumlyacuteccedilleri taparys Baş wektory R we baş momenti M

koordinatlar okuna proyacuteektirlaumlp kesigiň her tarapynda alty sany

iccedilki guumlyacuteccediller toplumyny alaiys - uumlccedil guumlyacuteccedil (Qz Qy Nx) we uumlccedil

moment (Mz My Mx)

Kesige normal ugrukdyrylan guumlyacuteje boyacute yacutea-da normal

guumlyacuteccedil (Nx) diyacuteilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil suumlyacutenme we gysylma

deformasiyacuteasyny doumlredyacuteaumlr

Qz we Qy - kese yacutea-da kesyacuteaumln guumlyacuteccediller we suumlyacuteşme hem-

de kesme deformasiyacutealaryny doumlredyacuteaumlr

Mx - towlama moment towlanma deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumlr

12-nji ccedilyzgy

Mz we My - egme momentleri egilme deformasiyacutealaryny

13

doumlredyacuteaumlrler Deformasiyacuteanyň her goumlrnuumlşine ayacuteratynlykda

serederis

Yacuteoumlnekeyacute defornasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri

Tb Deformasiyacuteanyň

tipleri

Iccedilki

guumlyacuteccediller Mysal

1 Suumlyacutenme we

gysylma

Normal yacutea-da

boyacute guumlyacuteccedil Nx

2 Suumlyacuteşme Kese guumlyacuteccedil Qz

yacutea-da Qy

3 Egilme Mz yacutea-da My

egme moment

4 Towlanma Mx towlama

moment

Yacuteoumlnekeyacute deformasiyacutealaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşleri jisimiň

kesiginde yacuteuumlze ccedilyksa olara ccedilylşyrymly deformasiyacutealar diyacuteilyacuteaumlr

1 Suumlyacutenme + egilme

2 Egilme Mz + My

3 Egilme + towlanma we şm

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje

Iccedilki guumlyacuteccedilleriň oumllccedileglen bolup hyzmat edyacuteaumln ululyga

dartgynlylyk diyacuteilyacuteaumlr Ol iccedilki guumlyacuteccedilleriň depginini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumln ululykdyr

Goyacute jisimiň seredilyacuteaumln boumllegi daşky we iccedilki guumlyacuteccedilleriň

taumlsiri netijesinde deňagramlylyk yacuteagdayacuteynda saklanyacutean bolsun

Seredilyacuteaumln boumllegiň kese kesiginiň kiccedili meyacutedanccedilasyna normal

14

N we kese Q z Q guumlyacuteccediller tasir edyacuteaumlrler olaryň

deňtaumlsiredijisi bolsa R deň bolsun (13-nji ccedilyzgy)

13-nji ccedilyzgy

Orta dartgynlylyk (11)

Hakykyk dartgynlylyk (12)

Bu dartgynlylyk koordinatlar okunyň ugruna goumlrauml

dargadyp onuň duumlzuumljilerini alarys

Normal dartgynlylyk (13)

Galtaşma dartgynlylyk (14)

(15)

Dartgynlylygyň oumllccedileg birligi

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary

Merkezi suumlyacutenmede we gysylmada iccedilki guumlyacuteccediller bir

deňtaumlsirediji guumlyacuteje getirilyacuteaumlr bu guumlyacuteccedil bolsa elmydama syrygyň

boyacute oky boyacuteunccedila ugrukdyrylandyr Şonuň uumlccedilin hem bu guumlyacuteje

boyacute yacutea-da normal guumlyacuteccedil diyacuteilyacuteaumlr Bu guumlyacuteji tapmak uumlccedilin bolsa

15

kesmek usuly ulanylyacutear Haccedilan-da boyacute okuň ugruna

ugrukdyrylan guumlyacuteccedil suumlyacutenme (gysylma) deformasiyacuteasyny

doumlredyacuteaumln bolsa onda položitel (otrisatel) alamata eyacutee bolyacutear

m -n kesikde boyacute guumlyacuteccedilleri tapalyň (14-nji ccedilyzgy)

14-nji ccedilyzgy

Deňagramlylygyň deňlemesini duumlzuumlp

alarys

Σx = N - P = 0 N = P (suumlyacutenme)

Ccedilylşyrymly yacuteagdayacutelarda haccedilan-da syryk birnaccedile daşky

guumlyacuteccediller bilen yacuteuumlklenende iccedilki guumlyacuteccedilleriň epyacuteuryny gurmak

amatly bolyacutear Bu guumlyacuteccedilleriň syrygyň uzynlygyna uumlyacutetgemek

ccedilyzgydyna iccedilki boyacute guyacuteccedillmň epyacuteury diyacuteilyacuteaumlr Bu ccedilyzgydy

gurmak uumlccedilin haumlsiyacuteetli kesiklerde iccedilki guumlyacuteccedilleriň deňlemesini

diizmek zerurdyr

Mysal P1 we P2 guumlyacutejiň taumlsirinden syrygyň AB we BC

boumlleklerinde doumlreyacuteaumln iccedilk i guumlyacuteccedilleri kesgitlemeli (15-nji ccedilyzgy)

15-nji ccedilyzgy

Ccediloumlzuumllişi I-I we IImdashII kesiklerde boyacute giiyacutejuumlni kesmek

16

usuly bilen kesgitleyacuteaumlris I-I kesigiň sag tarapyna seredyacuteaumlris we

bu kesikde N1 guumlyacuteccedil doumlreyacuteaumlr Deňagramlylygyň deňlemesinden

N1 guumlyacuteji kesgitleyacuteaumlris

Σx = -P1- N1 = 0 N1 = - P1 = - 40 kN

(gysylma)

BC boumllekde IImdashII kesigi geccediliryacuteaumlris we bu kesigiň hem

sag tarapyna seredyacuteaumlris

Σx = -P1 + P2 ndash N2 = 0

N2 =- P2 + P2 = 40 + 60 = 20 kN

(suumlyacutenme)

Goumlrşuumlmiz yacutealy syrygyň AB boumllegi gysylyacutear BC boumllegi

bolsa suumlyacutenyacuteaumlr

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek

Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek we

predel dartgynlylygyň (syndyrmak yacutea-da plastiki

deformasiyacutealar boyacuteunccedila) bahalaryny dikeltmek uumlccedilin materialyň

nusgalary syndyrylyacuteanccedila synag edilyacuteaumlr Mehaniki synaglar

yacuteuumlklenmaumlniň statiki urgy sikl (yacuteadawlyga yacutea-da ccedilydamlylyga

synag) goumlrnuumlşleri boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr Deformasiyacuteanyň

goumlmuumlşlerine baglylykda nusga suumlyacutenmauml gysylma towlanma

egilmauml we şm synag edilyacuteaumlr Kauml halatlarda nusga ccedilylşyrymly

garşylyklara synag edilyacuteaumlr Synagyň netijeleri nusganyň

formasyna deformasiyacuteanyň tizligine synagyň temperaturasyna

we şm bagly bolyacutear şonuň uumlccedilin hem synag doumlwlet standart

şertlerinde geccedilirilyacuteaumlr Synag tejribeleri yacuteoumlrite maşynlaryň

koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear Deformasiyacuteany oumllccedilemek uumlccedilin

yacuteokary duyacutegurlykiy yacuteoumlrite enjamlar ulanylyacutear Synag

maşynlarynyň we enjamlarynyň yacuteazgylary yacuteoumlrite gollanmalarda

getirilyacuteaumlr

Materiallaryň oumlzuumlni alyp barşyny barlamagyň in yacuteayacuteran

synagy suumlyacutenme synagydyr

17

Suumlyacutenmauml synag etmek uumlccedilin diametri 3 mm-den yacuteokary

silindr goumlrnuumlşli nusgalar şonuň yacutealy-da galyňlygy 05 mm-den

yacuteokary tekiz nusgalar ulanylyacutear Nusgalaryň başlangyccedil

hasaplama uzynlyklary

- gysga nusga

- uzyn nusga bolyacutear

A - nusganyň kese kesiginiň meyacutedany

Silindr goumlrnuumlşli nusgalar synag edilende koumlplenccedil

diametri 10 mm bolan nusgalar ulanylyacutear Suumlyacutenme

synaglarynyň esasy maksady materiallaryň mehaniki

haumlsiyacuteetnamalaryny kesgitlemekden ybarat Synag geccedilirilende

nusgany suumlyacutenduumlryacuteaumln guumlyacuteccedil P we nusganyň uzalmasynyň l

arasyndaky baglanyşygy goumlrkezyacuteaumln diagramma awtomatiki

ccedilyzylyacutear Bu diagramma az uglerodly polat materiallar uumlccedilin

16-nji ccedilyzgyda - koordinatda gurlan

16-nji ccedilyzgy

Dik ok boyacuteunccedila suumlyacutenduumlrilyacuteaumln nusganyň kese

kesigindaumlki normal dartgynlylygyň bahasyny

(A0 - nusganyň kesiginiň başiangyccedil meyacutedany)

kese ok boyacuteunccedila nusganyň otnositel uzalmasyny (lo -

nusganyň başiangyccedil uzynlygy) oumllccedilaumlp goyacuteyacutearys Bu yacuteerde s -

A655l0 =

A311l0 =

18

suumlyacutenme dartgynlylyk Bu diagramma suumlyacutenmede dartgynlylygyň

şertli diagrammasy diyacuteilyacuteaumlr sebaumlbi dartgynlylyk we otnositel

uzalma kesgitlenende nusganyň kesiginiň meyacutedanynyň we

uzynlygynyň

başiangyccedil bahalary hasaba alynyacutear

15-nji ccedilyzgydaky diagrammanyň OA boumlleginde

deformasiyacutea dartgynlylyga baglylykda proporsional oumlsyacuteaumlr

Diagrammanyň A nokadyna proporsionallyk ccedilaumlgi pccedil diyacuteilyacuteaumlr

we Gukuň kanuny proporsionallyk ccedilaumlgine ccedilenli oumlz guumlyacutejini

saklayacutear Polat 3 material uumlccedilin pccedil = 210 MPa deň Guumlyacuteccedil

artdyrylandan son diagramma egri ccedilyzykly yacuteagdayacutea geccedilyacuteaumlr

Eger dartgynlylyk mayacuteyşgaklyk ccedilaumlginden yacuteokary geccedilmese (B

nokat) material mayacuteyşgaklyk haumlsiyacuteetini saklayacutear yacuteagny yuumlk

ayacuterylandan son nusga oumlz ilkibaşdaky durkuna we oumllccedilegine

gayacutedyp gelyacutear Polat 3 material uumlccedilin mayacuteyşgaklyk ccedilaumlgi mccedil =

220 MPa Eger nusga taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteji artdyrsak onda

diagrammanyň C nokadynyň toumlwereginde deformasiyacutea guumlyacuteccedil

artmazdan oumlsuumlp başlayacutear

Diagrammanyň C nokadynyň toumlweregindaumlki gonzontal

boumllege akyjylyk meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Guumlyacuteji ulaltmazdan deformasiyacuteanyň oumlsmegi bilen bolup

geccedilyacuteaumln dartgynlylyga akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we accedil biien

bellenilyacuteaumlr Polat 3 material iiccedilin akyjylyk ccedilaumlgi accedil = 230 MPa

Birnaumlccedile materiallaryň suumlyacutenmek diagrammasynda

akyjylyk meyacutedanccedilasy bolmayacutear bu materiallar uumlccedilin şertleyacutein

akyjylyk ccedilaumlgi kabul edilyacuteaumlr

Galyndy deformasiyacuteasy 02-e deň bolan dartgynlylyga

şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi diyacuteilyacuteaumlr we 02 bilen belgilenyacuteaumlr

Şertleyacutein akyjylyk ccedilaumlgi kesgitlenyacuteaumln materiallara

dyacuteuralyacuteuminiyacute buumlruumlnccedil yacuteokary uglerodly we legirlenen polatlar

degişlidirler

Diagrammanyň in yacuteokarky nokadyna degişli

dartgynlylyga berklik ccedilaumlgi yacutea-da wagtlayacuteyn garşylyk diyacuteilyacuteaumlr

we bccedil bilen bellenilyacuteaumlr Polat 3 uumlccedilin berklik ccedilaumlgi

bccedil = 380 MPa

19

Dartgynlylyk berklik ccedilaumlgine yacuteetende yacuteerli inccedilelme

yacuteagny nusgada boyacuteunjagaz peyacuteda bolyacutear Boyacuteunjagazda

nusganyň kesiginiň meyacutedany ccedilalt kiccedilelyacuteaumlr netijede guumlyacuteccedil we

şertleyacutein dartgynlylyk aşak gaccedilyacutear Nusganyň uumlzuumllmesi

boyacuteunjagazyň in kiccedili kesigi boyacuteunccedila bolup geccedilyacuteaumlr

Suumlyacutenmauml synag geccedilirilende materialyň yacuteokarda agzalan

berklik haumlsiyacuteetnamalaryndan başga uumlzuumllmede otnositel galyndy

uzalmasy g kesgitlenilyacuteaumlr we bu ululyk materialyň esasy

plastiki haumlsiyacuteetnamasy bolup hyzmat edyacuteaumlr

(16)

bu yacuteerde

l0- nusganyň başlangyccedil uzynlygy

l1 mdash nusganyň uumlzuumllenden soňky uzynlygy

Polat 3 uumlccedilin g = 21 Yacuteokary berklikli polatlarda

g = 7 10 ccedilenli kiccedilelyacuteaumlr

Materiaiyň plastikliginiň ikinji haumlsiyacuteetnamasy uumlzuumllmede

otnositel galyndy inccedilelmesi bolyacutear

(17)

A0 ndash kese kesigiň başlangyccedil meyacutedany

A1 ndash uumlzuumllmeden soň boyacuteunjagazyň kese kesigiň

meyacutedany

Polat 3 uumlccedilin ψg = 50hellip60

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň berkligine

baha bermek Materiallaryň garşylygynyň esasy meselesi şayacuteyň

(detalyň) kese kesiginiň ygtybarly oumllccedilegini uumlpjuumln etmekdir Bu

oumllccedileg berklik gatylyk we durnuklylyk hasaplamalaryndan

kesgitlenilyacuteaumlr emma berklige hasaplama esasy bolup duryacutear

Doumlwuumllmaumlniň howplulygyna dartgynlylygyň ululygy

bilen baha berilyacuteaumlr Syrygyň berkligine baha bermek uumlccedilin

howply kesikde in yacuteokary dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln

dartgynlylyk bilen deňeşdirmek zerurdyr Şu babatda alnan

20

aňlatma bolsa berklik şerti diyacuteilyacuteaumlr

(18)

Şert esasynda aşakdaky meseleleri ccediloumlzuumlp bolyacutear

1 Syrygyň berkligini barlamak yacuteagny hakyky

dartgynlylygy rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk bilen deňeşdirmek

(19)

2 Syrygyň kese kesiginiň oumllccedilegini kesgitlemek

(110)

3 Rugsat edilyacuteaumln guumlyacutejiň ululygyny kesgitlemek

(111)

deňsizligiň sag tarapyndaky rugsat edilyacutean ilailgynlylyk

tejribe synaglaryndan alnan howply dartgynlylygyň bakliginiň

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteentine boumlluumlnmegine deňdir

Rugsat edilyacuteaumln dartgynlylyk

nanbccedil mdash berkligiň akyjylyk we berklik ccedilaumlgi boyacuteunccedila

aumltiyacuteaccedillyk koeffisiyacuteenti

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

Eger-de iccedilki guumlyacuteccedilleriň alty komponentiniň dine kese

guumlyacuteccedilleri (Qz yacutea-da Qy) noldan tapawutly bolsalar şular yacutealy

deformasiyacutea suumlyacuteşme deformasiyacuteasy diyacuteilyacuteaumlr Sine şlisa bolt

berccedilinleme we kebşirleme birleşmeleri suumlyacuteşmauml hasaplanylyacutear

Dartgyniylygyň we deformasiyacuteanyň aňlatmalaryny

getirip ccedilykaralyň Kese guumlyacuteccedil biien dartgynlylygyň baglanyşygy

21

(112)

Goyacute galtaşma dartgynlylyk kesigiň beyacuteikligine endigan

yacuteayacuteran bolsun onda yacuteokarky aňlatma esasynda alarys

(113)

Indi bolsa arassa suumlyacuteşmede defonnasiyacuteany oumlwrenyacuteaumlris

Eger-de iki oumlzara perpendikulyacutear () meyacutedanccedilada dine

galtaşma dartgyniylyk taumlsir edyacuteaumln bolsa şonuň yacutealy tekiz

dartgynlylyk yacutegdayacutena arassa suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr Bu meyacutedanccedila

bolsa arassa suumlyacuteşme meyacutedanccedilasy diyacuteilyacuteaumlr

Başky goumlni burccediluň kiccedili burccedil boyacuteunccedila uumlyacutetgemegine

suumlyacuteşme burccedily yacutea-da otnositel suumlyacuteşme diyacuteilyacuteaumlr

Granyň absolyacuteut suumlyacuteşme ululygyny a bilen belgilaumlp

BAB1 ndashden alarys

Synag yacuteoly bilen subut edilen yacuteagny kesgitli ccedilaumlge ccedilenli

suumlyacuteşme deformasiyacuteasy mayacuteyşgak bolyacutear onuň ululygy bolsa

galtaşma dartlylyga goumlni proporsionaldyr

(114)

Bu gatnaşyga suumlyacuteşmede Gukuň kanuny diyacuteilyacuteaumlr

G ndash proporsionallyk koeffisiyacuteenti yacutea-da

suumlyacuteşmede mayacuteyşgaklyk moduly

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje

Daşky guumlyacutejiň taumlsirinden ulgamyň ilki başdaky

deňagramlylyk formasyny saklamak ukybyna durnuklylyk

diyacuteilyacuteaumlr Tehnikanyň we gurluşygyň oumlsuumlş taryhy durnuklylyga

yacutealňyş hasap edilmegi netijesinde maşynlaryň we inžener

22

desgalarynyň sandan ccedilykmagyna duccedilar bolan yacuteagdayiaryna

gabat geldi 1891-nji yacuteyIda Şweyacutesariyacuteada koumlpruumlniň buumltinleyacute

weyacuteran bolmagy muňa mysal bolup biler Goumlrluumlp oturylsa bu

betbagtccedilylyk fermanyň bir gysylan raskosynyň durnuklylygyny

yacuteitirmegi netijesinde bolupdyr we şm Bu pajygaly yacuteagday

gysylan boumllekleri durnuklylyga hasaplanylanda oumlraumln yhlasly we

hemmetaraplayacuteyn ccedilemeleşmegiň zerurdygyny suumlbuumlt edyacuteaumlr

Gysylan syrygyň durnuklylygynyň meselesi baryp 1744-nji

yacuteylda LEyacuteler tarapyndan ccediloumlzuumllipdir Emma LEyacuteleriň

deňlemesi XIX asyryň ahyryna ccedilenli dogry ulanylmandyr

Netijede bolsa gurluşyk tejribesinde inžener desgalarynda oumlraumln

koumlp weyacuteranccedilylyklar bolup geccedilipdir

XIX asyryň ahyryndan şu wagta ccedilenli

alymlaryň nazary we synag barlaglary

netijesinde durnuklylyk hasabynda oumlraumln uly

oumlňe gidişlik boldy Muňa mysal houmlkmuumlnde

FSYaşinskiniň SPTimoşenkonyň

Tetmayacuteeriň Konsideriň Engesseriň

Karmanyň ANDinnikiň YacuteLNikolainiň we

başgalaryň işlerini agzamak oumlriin yacuteerliklidir

Esasan hem bu ugurda rus alymy Stalin

adyndaky Doumlwlet bayacuteragynyň iki gezek

laureaty professor WZWIasowyň işleri

oumlwgauml mynasypdyr Sebaumlbi WZWlasow

mayacuteyşgaklyk dumuklylygy baradaky

nazaryyacuteeti taumlzeden işlaumlp duumlzdi

Mayacuteyşgak jisimleriň durnuklylygyny yacuteitirmek

hadysalarynyň birnaumlccedile mysallaryny getireliň

Dumuklylygy yacuteitirmegiň in yacuteoumlnekeyacute mysal merkez

gysylan syrykdyr (17-nji ccedilyzgy)

Goumlrşuumlniz yacutealy syryk guumlyacutejiň taumlsiri bilen goumlni ccedilyzykly

yacuteagdayacuteyny yacuteitiryacuteaumlr Durnuklylygyny yacuteitirenden soň syryk

egilyacuteaumlr we syrygyň kesiklerinde gysyacutean guumlyacuteccedilden başka

goşmaccedila egme momenti doumlreyacuteaumlr

Daşky basyşdan yacuteuumlklenen yacuteuumlka diwarly turba oumlz

17-nji ccedilyzgy

23

durnuklylyk ukybyny yacuteitiryacuteaumlr we turbanyň tegelek kesigi

elliptik goumlrnuumlşe geccedilyacuteaumlr (18-nji ccedilyzgy)

18-nji ccedilyzgy

Eger balaryň goumlnuumlburccedilly kesigi gapyrga goumlmuumlşinde

yacuteerleşdirilen bolsa ilki bilen balar dik tekizlikde egilyacuteaumlr (18-

njy ccedilyzgy) Giiyacuteccedil P kritik (howply) bahasyna yacuteetende balarda

kese tekizlikde goşmaccedila egilme we towlanma yacuteuumlze ccedilykyacutear Bu

yacuteagdayacuteda egilmaumlniň tekiz formasynyň durnuklylygyny yacuteitirmesi

bolup geccedilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem berlen deformirlenen yacuteagdayacuteyň

dumuklylygy başga forma geccedilyacuteaumlr Bu pursatda ulgamda başda

bolmadyk goşmaccedila deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri doumlreyacuteaumlr

24

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş

Maşynlaryň we mehanizmlerriň nazaryyacuteeti maşyn

gurlusyk esasy sapaklaryň biridir Ol maşyn we mehanizmleriň

derňewi we taslamasy barada soraglara jogap beryaumlr Soraglar

1 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

2 Nokatlaryň we boumllekleriň yacuteagdayacuteyny we

traektoriyacutealaryny kesgitlemek

3 Mehanizmleriň boumllekleriniň we nokatlarynyň tizligini

we tizlenmesini kesgitlemek

4 Her hili mehanizmleriň derňewi we taslamasy (dişli

kulaccedilok we ryccedilag mehanizmler)

5 Maşynlaryň energetiki deňligini kesgitlemek

6 Mehanizmlere her hili guumlyacuteccedillerin taumlsirini kesgitlemek

(dasary guumlyacuteccediller reaksiyacutealar suumlrtuumlliş guumlyacuteccediller we

inersiyacutea guumlyacuteccediller)

7 Berlen guumlyacuteccedilleriň taumlsiri boyacuteunca maşynlaryň hakyky

hereket kanunlaryny kesgitlemek

8 Maşynlaryň tizliginiň kadalaşdyryş usulyny

kesgitlemek

9 Maşynlaryň inersiyacutea guumlyacuteccedillerini deňeşdirmek usullaryny

kesgitlemek

10 Maşynlaryň titremegi we olara garşy ccedilaumlre goumlrmek

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy

Kinematik juumlbuumlt

Boumllekler bir-birine goşylanda olaryň arasynda hereket

bolsa ona kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Boumllek giňişlikde işleyacuteaumln

tarapyna hereket edip bilyacuteaumlr Ony gerek tarapa hereket etdirmek

uumlccedilin başga boumllekler bilen bir topar hereketiniň yacuteoumllyny kesmek

gerek Meselem silindr ok yacuteeke oumlzi işleyacutean tarapa hereket edip

25

bilyacuteaumlr eger-de ony wtulkanyň iccediline goyacutesak ol diňe ayacutelanyp we

goumlni hereket edyacuteaumlr (21-nji ccedilyzgy)

Boumllekler giriş ortaky

ccedilykyş we duran dep

atlandyryacutearlar Hayacutesy bir

boumllegiň hereket kanuny

berilse ol yacuteoumlrediji dep

atlandyrylyacuteaumlr

21-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumltyň klaslary

Boumllekleriň kinematiki juumlbuumlt giryacuteaumln usuly bir topar Oňa

goumlrauml kinematik juumlbuumltyň edyacuteaumln hereketi hem duumlrli (ayacutelanmak

yacutea-da goumlni hereket)

Bir boumllegiň başgasyna degişli daumll edip bilyacuteaumln

hereketine kinematik juumlbuumltnyn erkinlik derejesi diyacuteilyacuteaumlr Edip

bilmeyacuteaumln hereketine kinematik juumlbuumltnyň baglylyk şerti

diyacuteilyacuteaumlr

Her boumllek giňişlikde alty hereket edip bilyacuteaumlr 3 ayacutelaw 3

goumlni hereket (22-nji ccedilyzgy)

Meselem

22-nji ccedilyzgy 23-nji ccedilyzgy

26

Ccedilyzgy 22 Şar giňişlikde uumlccedil okuň daşyndan ayacutelanyp

bilyacuteaumlr we olaryň boyacuteunccedila uumlccedil goumlni hereket edip bilyacuteaumlr

Ccedilyzgy 23 Şar tekizligiň uumlstuumlnde Şar bilen tekizlik

kinematik juumlbuumlt girilyacuteaumlr Onda şar uumlccedil ayacutelaw hereketi edip bilyacuteaumlr

we iki ok boyacuteunccedila goumlni hereket edyacuteaumlr Z-ok boyacuteunccedila goumlni

hereket yacuteok

Eger Z-ok boyacuteunccedila goumlni hereket edilse şar tekizlikden

ayacuterylmaly onda kinematik juumlbuumlt bolanok

24 ccedilyzgyda silindr tekizligiň uumlstuumlnde Edip bilyacuteaumln

hereketi 4-e deň edip bilmedik hereketi 2-auml deň

25 ccedilyzgyda paralelepiped tekizligiň uumlstuumlnde Edip

bilyacuteaumln hereketi 3-e deň edip bilmeyacuteaumln hereketi 3-e deň

26-njy ccedilyzgy 27-nji ccedilyzgy

26 ccedilyzgyda şar sferanyň iccedilinde Uumlccedil okuň daşynda 3

Y

24-nji ccedilyzgy 25-nji ccedilyzgy

27

ayacutelaw hereket 3 hereket edip bilenok

21 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde edilyacuteaumln hereket 2-auml

deň edip bilmeyacuteaumln hereket 4-e deň

27 ccedilyzgyda silindr silindriň iccedilinde diňe ayacutelanyp bilyacuteaumlr

28-nji ccedilyzgy

Kinematik juumlbuumlt yacutea-da erkinlik derejesi boyacuteunccedila yacutea-da

baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumllinyacuteaumlr

Bir baglylyk şerti boyacuteunccedila klaslara boumlleyacutein

7 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 5 w = 1 P5

1 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt IV klas s = 4 w = 2 P4

56 ccedilyzgylar kinematik juumlbuumlt VI klas s = 3 w = 3 P3

4 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt V klas s = 2 w = 4 P2

3 ccedilyzgy kinematik juumlbuumlt I klas s = 1 w = 5 P1

Her gerek kinematik juumlbuumlty doly ccedilyzmaklyk uumlccedilin olary

shema boyacuteunccedila goumlrkezip bolyacutear

Kinematik juumlbuumlty tekizlikde hereket edyacuteaumlnlere we

giňişlikde hereket edyacuteaumlnlere bolyacutearlar

Kinematik juumlbuumlt bir-birine nokatda ya-da ccedilyzykda

degişler olara yacuteokary hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr Eger-de

tekizlikde degişler olara aşaky hilli kinematik juumlbuumlt diyacuteilyacuteaumlr

28

23 Kinematiki zynjyrlar

Boumllekler yzygiderli hereketli goşulan ulgama kinematiki

zynjyr diyacuteilyacuteaumlr

Kinematiki zynjyrlar bolup bilyacuteaumlr

1 Tekizlikde yacutea-da giňişlikde hereket edyacuteaumln eger-de

boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel tekizliklerde

bolsa kinematiki zynjyr tekizlikde bolyacutear Eger-de boumllekleriň

nokatlarynyň hereket yacuteollary kesişyacuteaumln tekizlikde bolsa

kinematiki zynjyr giňişlikde hereket edyacuteaumlr

2 Accedilyk yacutea-da yacuteapyk kinematiki zynjyrlar Eger-de

hereketi başlanyacutean boumllek we soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen

kinematiki juumlbuumlte girseler kinematiki zynjyr yacuteapyk diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de soňky boumllek hereketsiz boumllek bilen kinematiki juumlbuumlte

girmese kinematiki zynjyr accedilyk diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi başlayacutean boumllege ndash giriş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Soňky

boumllege ndash ccedilykyş boumllek diyacuteilyacuteaumlr Şol iki boumllegiň aralygyndaky

boumlleklere hereket geccediliriji boumllekler diyacuteilyacuteaumlr

3 Yacuteoumlnekeyacute yacutea-da ccedilylşyrymly kinematiki zynjyrlar

Eger-de her kinematiki juumlbuumlte diňe iki boumllek girende

kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute diyacuteilyacuteaumlr

Eger-de bir kinematiki juumlbuumlte ikiden koumlp boumllek girende

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly diyacuteilyacuteaumlr

Meseleler

1-nji boumllek ndash giriş boumllegi ndash tirsekli wal A nokat O

nokadyň daşynda doly ayacutelanyacutear A nokadyň hereket yacuteoly

toumlwerek

2-nji boumllek ndash şatun ndash hereket geccediliriji boumllek Ccedilylşyrymly

hereket edyacuteaumlr ayacutelanyacutear hem suumlyacuteşyacuteaumlr Hereket 1-nji boumllegiň

ayacutelaw tekizligine parallel tekizlikde geccedilyacuteaumlr

3-nji boumllek ndash ccedilykyş boumllegi ndash ayacutelanyacutear (doly ayacutelanmanda-

da) oumlňki tekizliklere parallel tekizlikde

Hemme boumllekleriň nokatlarynyň hereket yacuteollary parallel

tekizliklerde geccedilyacuteaumlr şol sebaumlpli kinematiki zynjyr tekizlikde

hereket edyacuteaumlr Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash 3 hereketsiz

29

boumllege goşulan onda yacuteapyk kinematiki zynjyr Her kinematiki

juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ldquoOrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte hereketsiz bilen 1-

nji boumllek

ldquoArdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 1-nji we 2-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoBrdquo ndash kinematiki juumlbuumlte 2-nji we 3-nji

boumllekler giryacuteaumlr

ldquoCrdquo - kinematiki juumlbuumlte 3-nji hereketsiz

boumllekler giryacuteaumlr

Kinematiki zynjyr yacuteoumlnekeyacute bolar

Umumy alaňda ccedilyzgyda tekizlikde hereket edyacuteaumln

yacuteoumlnekeyacute yacuteapyk kinematiki zynjyr

29-njy ccedilyzgy

29-njy ccedilyzgyda ilki ccedilykarylan robotyň eli

1-nji boumllek ldquoOrdquo nokatda ayacutelanyacutear Şol ayacutelawda ldquoDrdquo

nokadyň hereket yacuteoly toumlwerek bolyacutear (ccedilyzgy 29a)

ldquoArdquo nokatda suumlyacuteşmek hereket ldquoZrdquo ok boyacuteunccedila şol

suumlyacuteşmekde ldquoDrdquo nokat silindriň iccedilinde hereket edyacuteaumlr

(ccedilyzgy 29b)

ldquoBrdquo nokatda suumlyacuteşmek ldquoYrdquo ok boyacuteunccedila hereket iki

silindriň aralygynda boyacutear (ccedilyzgy 29ccedil)

ldquoCrdquo nokatda ayacutelaw ldquoXrdquo okuň daşynda bu ayacutelaw

boyacuteunccedila iki silindriň aralygy tora oumlwruumllyacuteaumlr (ccedilyzgy 29d)

a) b) ccedil) d)

30

Giňişlikde hereket edyacuteaumln yacuteoumlnekeyacute accedilyk kinematki

zynjyr bolyacutear Sebaumlbi her kinematiki juumlbuumlt iki boumllekden duryacutear

ccedilykyş boumllek hereketsiz boumllege goşulanok

210-njy ccedilyzgyda hereket

giňişlikde bolyacutear sebaumlbi ldquoArdquo we

rdquoDrdquo kinematiki juumlbuumltlerde uumlccedil

okuň daşynda uumlccedil ayacutelaw ldquoBrdquo we

ldquoMrdquo kinematiki juumlbuumltlerde 3-nji

boumllek oumlz okunyň daşynda

ayacutelanyacutear

A B D M kinematiki

juumlbuumltlerde uumlccedil boumllek goşulan

kinematiki zynjyr ccedilylşyrymly

Giriş boumllek ndash 1 we ccedilykyş boumllek ndash

6 hereketsiz boumllege goşulan

kinematiki zynjyr yacuteapyk I-13-nji

ccedilyzgyda giňişlikde hereket

edyacuteaumln yacuteapyk ccedilylşyrymly

kinematiki zynjyr

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

Mehanizmleriň klaslaryny kesgitlaumlňde yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumltleri şert boyacuteunccedila aşaky hilli kinematiki

juumlbuumltlere ccedilalyşyacutearlar

Ccedilalyşma geccedilirilende kinematiki zynjyryň hereket sany

we boumllekleriň şol pursatda hereket kanunlary uumlyacutetgemeli daumll

(ccedilyzgy 211)

W = 3n - 2P5 - 1P4

W = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙2 - 1∙1 = 1

210-njy ccedilyzgy

31

211-nji b ccedilyzgy uumlccedilin

W = 3n - 2P5

W = 3 ∙ 3 ndash 2 ∙4 = 1

211-nji ccedilyzgy

Dişli tigirleriň galtaşyacutean yacuteerinde P nokatda umumy

galtaşyacutean ccedilyzygy t ndash t ndash ni geccediliryacuteaumlris Şol nokatda ilişmek burccedily

32

α0 = 200 boyacuteunccedila geccedilirilen ccedilyzyk n ndash n iki tigiriň dişlerine

umumy normal ccedilyzyk bolyacutear

O1 we O2 nokatlardan umumy normala 900 ndash da ccedilyzyklar

geccedilirip kesişyacuteaumln nokatlaryny A we B diyacuteip bellesek şol

nokatlarda V klas kinematiki juumlbuumltleri yacuteerleşdirsek yacuteokary hilli

kinematiki juumlbuumlti ldquoPrdquo iki aşaky hilli kinematiki juumlbuumltlere ldquoArdquo

we ldquoBrdquo ccedilalyşyacutearys Ccedilalşylan kinematiki zynjyryň hereket sany

we 1 2 boumllekleriň şol pursatdaky hereket kanunlary uumlyacutetgaumlnok

Ccedilalyşma geccedilirip Ccedilebyşewiň deňlemesini gysgaltdyk

W = 3n - 2P5 (21)

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy

Yacuteoumlrediji boumllege yzygiderli hereketi nola deň toparlar

goşulan kinematiki zynjyra m e h a n i z m diyacuteilaumlr

Hereket kanuny berlen boumllege yacuteoumlrediji boumllek diyacuteilyacuteaumlr

Hereketi nola deň toparlara Assuryň toparlary diyacuteilyacuteaumlr

Ccedilebyşewiň deňlemesi Assuryň toparlary uumlccedilin

W = 3n - 2P5 = 0 ya-da 3n = 2P5 (22)

Bu yacuteerde

n ndash hereketli boumllekleriň sany

P5 - V klas kinematiki juumlbuumltleriň sany

Boumllekleriň we kinematiki juumlbuumltleriň sany bitin bolmaly

şol sebaumlpli (22) deňlemauml aşakdaky hatar gabat gelyacuteaumlr

n 2 4 6 8 10

P5 3 6 9 12 15

Akademik I I Artobalewskiniň klaslandyrylyşy boyacuteunccedila

n = 2 P5 = 3 bolanda II klas Assuryň topary diyacutemeli

II klas Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri

33

212-nji ccedilyzgy

1-nji goumlrnuumlşi Kinematiki juumlbuumltleriň uumlccediluumlsi hem ayacutelaw

hereket edyacuteaumlr 212a

2-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr ikisi

ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212b

3-nji goumlrnuumlşi Ortadaky kinematiki juumlbuumlt suumlyacuteşyacuteaumlr iki

ccediletdaumlkiler ayacutelanyacutear ccedilyzgy 212ccedil

auml Ccedilyzgy I-16

34

4-nji goumlrnuumlşi Bir ccediletdaumlki kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear ikisi

suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212auml

5-nji goumlrnuumlşi Ortadaky bir kinematiki juumlbuumlt ayacutelanyacutear iki

ccediletdaumlkiler suumlyacuteşyacuteaumlr ccedilyzgy 212d

Kinematiki juumlbuumltleriň hemmesiniň suumlyacuteşmesine yacuteoumlruumlte

pahnaly mehanizm diyacuteilyacuteaumlr ccedilyzgy 212e

a)

b)

ccedil)

213-nji ccedilyzgy

35

n = 4 P5 = 6 deň bolanda III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr haccedilan-da II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnmedik

yacuteagdayacuteynda

213a ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlnyacuteaumlr

Ccedilyzgyda II klas 1-nji goumlrnuumlş iki sany Assuryň toparlary

213b ccedilyzgyda II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp

bolanok

Meselem duumlzguumln boyacuteunccedila soňky boumllekden başlap iki

boumllek 5 we 3 M N C kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyrsak 4-nji boumllek

D kinematiki juumlbuumlt bilen ikinji boumllek A we B kinematiki

juumlbuumltler bilen ayacutery galyacutearlar olar Assuryň topary bolanok

Başgaccedila bolanda M N B kinematiki juumlbuumltleri ayacuterylanda 2-nji

boumllek A juumlbuumlt bilen 4-nji boumllek C we D juumlbuumltler bilen ayacutery

galyacutearlar Diyacutemek II klas Assuryň toparlaryna boumlluumlp bolanok

şol sebaumlpli III klas Assuryň topary diyacuteilyacuteaumlr Şu toparda 3-nji

boumllege bazis boumllek 2 4 we 5 boumlleklere ugradyjy boumllekler

diyacuteilyacuteaumlr Bazis boumllekde uumlccedil sany kinematiki juumlbuumltler B C M

giryacuteaumlr 2 4 5 boumllekler daşky kinematiki juumlbuumltler bilen başga

boumlleklere goşulyacutear Şu topara uumlccediluumlnji derejeli III klas Assuryň

topary diyacuteilyacuteaumlr Derejesi daşky kinematiki juumlbuumltleriň sany bilen

kesgitlenyacuteaumlr

213ccedil ccedilyzgyda n = 4 P5 = 6 doumlrt sany iccedilki kinematiki

juumlbuumltler B C M N we iki daşky A D kinematiki juumlbuumltler bilen

başga boumlleklere goşulyacutear Ugradyjy boumllekler yacuteok doumlrt burccedilly

kontury bar Bu topara ikinji derejeli III klas Assuryň topary

diyacuteilyacuteaumlr

213b we 213ccedil ccedilyzgylarda toparlarda ayacutelaw kinematiki

juumlbuumltleri suumlyacuteşmek kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşyp birnaumlccedile

goumlrnuumlşlerini alyp bolyacutear yacuteoumlne bu yacuteerde oňa seredilenok III klas

Assuryň toparlarynyň goumlrnuumlşleri koumlp

Islendik Assuryň toparlaryny daşky kinematiki juumlbuumltleri

bilen hereketsiz boumllege goşaňda (ccedilyzgy 214) hereketi nola deň

toparlar doumlreyacuteaumlr olara ferma diyacuteilyacuteaumlr Eger-de şol Assuryň

toparlaryny yacuteoumlrediji boumllege yacutea-da oumlňki mehanizmiň islendik

boumllegine goşsaň taumlze mehanizm doumlreyacuteaumlr yacuteoumlne hereket derejesi

36

uumlyacutetgemez

21

4-nji ccedilyzgy

Mehanizmiň klasyny kesgitlemek uumlccedilin kinematiki

zynjyryň soňky ccedilykyş boumllekden başlap II klas Assuryň

toparlaryny ayacuteyrmaly Eger-de kinematiki zynjyr II klas

Assuryň toparlaryna boumlluumlnmese yzygiderli III IV we şoňa goumlrauml

klas Assuryň toparlaryna boumllmeli Mehanizmiň klasy iň yacuteokary

Assuryň toparlarynyň klasy boyacuteunccedila kesgitlenilyacuteaumlr Meselem

on sany II klas Assuryň toparyna boumlluumlp bir III klas Assuryň

topary bolanda mehanizm III klas diyacuteilyacuteaumlr

37

215-nji ccedilyzgy

Meselem 215-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kinematiki zynjyr

mehanizmi naumlccedilinji klas Soňky ndash ccedilykyş 5-nji boumllekden başlap

iki boumllek uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri ayacuteyryacutearys Ccedilyzgy 215b 4-nji

we 5-nji boumllekler D F E kinematiki juumlbuumltler D ndash ayacutelaw F ndash

ayacutelaw E ndash suumlyacuteşmek

d

38

Ccedilebyşewiň deňlemesi boyacuteunccedila

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 2-nji goumlrnuumlş Assuryň topary 2-nji we 3-nji

boumllekleri we uumlccedil kinematiki juumlbuumltleri A1 ndash ayacutelaw B ndash ayacutelaw C ndash

ayacutelawy ayacuteyryacutearys

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 2 ndash 2 ∙3 = 0

II klas 1-nji goumlrnuumlş Assuryň topary

Galan 1-nji boumllegi we ldquoOrdquo kinematiki juumlbuumlte ayacuteratyn

seredyacuteaumlris ol yacuteoumlrediji boumllek sebaumlbi hereket kanuny ω1 berlen

W = 3n - 2P5 = 3 ∙ 1 ndash 2 ∙1 = 1

Hereketi W = 1 deň şol sebaumlpli oňa mehanizm diyacuteilyacuteaumlr

Mehanizm I klass Tutyş kinematik zynjyr mehanizm II-nji

klass sebaumlbi iň yacuteokary Assuryň toparynyň klasy II-nji

Diyacutemek mehanizmleriň klaslandyrylyşy şert boyacuteunccedila

Assuryň toparlarynyň her goumlrnuumlşiniň klasynyň

kinematiki we kinetostatiki derňewiniň ayacuteratynlygy bar

Klasyna goumlrauml derňew usullaryny ulanmaly

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler

Mehanizm hereket edende boumllekleriň bir-birine goumlrauml

yacuteagdayacutelary uumlyacutetgeyacuteaumlr Yacuteoumlrediji boumllek belli bir kanun bolen

hereket edende beyacuteleki boumllekler belli bir hereket edyacuteaumlrler

Yacuteoumlrediji boumllegiň her bir yacuteagdayacuteyna beyacuteleki boumllekleriň we

nokatlaryň belli bir yacuteagdayacutey tizlikleri we tizlenmelri bolyacutear

Şunuň bilen degişlilikde kinematiki derňewiň meselesi bolup

duryacutear

1 Mehanizmiň boumllekleriniň yacuteagdayacuteyny we nokatlarynyň

hereket yacuteollaryny kesgitlemek

2 Boumllekleriň we nokatlaryň tizliklerini kesgitlemek

3 Boumllekleriň we nokatlaryň tizlenmelerini keslemek

Mehanizmiň hereketi wagta goumlrauml gayacutetalanyacutear şol

39

sebaumlpli bir doumlwrini derňemek yacuteeterlik bolup duryacutear Şol doumlwuumlr

yacuteoumlrediji boumllegiň bir doly ayacutelawyna deň bolyacutear Yacuteokarda agzalan

meseleleri birnaumlccedile usul bilen ccediloumlzuumlp bolyacutear Şol usullar grafiki

usuly grafo-analitiki usuly we analitiki usuly Talyplar uumlccedilin

grafo-analitiki usul aňsat bolyacutear şol usul boyacuteunccedila koumlp

mehanizmleriň derňewi doly geccedilirilen

27 Masştablar

Ccedilyzgylary ccedilyzylanda boumllekleriň uzynlygyny tizlikleri

tizlenmeleri we guumlyacuteccedilleri wektor boyacuteunccedila goumlrkezmeli Olary

masştabda ccedilyzyp goumlrkezmeli Hakyky berlen bahany ccedilyzgyda

alynyacutean baha boumllsek oňa masştab diyacuteilyacuteaumlr Ol μ ndash myacuteu harpy

bilen bellenyacuteaumlr

Meselem Berlen AB boumllegiň uzynlygy lAB = 01m

boumllegi ccedilyzgyda aldyk AB = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen A nokadyň tizligi VA=10 ms ony wektor

boyacuteunccedila alsak Pa = 25 mm

Onda

A B lAB

50mm

P a A

25mm

40

Yacutea-da berlen B nokadyň tizlenmesi aB=100 ms2 ony

wektor boyacuteunccedila alsak πb = 50 mm

Onda

Yacutea-da berlen guumlyacuteccedil P = 1000 N ony wektor diyacuteip alsak

1-2 = 40 mm

Onda

Hasaby aňsatlaşdyrmak uumlccedilin masştablary doly sifr

almak yacuteagdayacuteyny goumlrmeli yacutea-da aňsat drob boyacuteunccedila almaly

Standart masştablar

0001 001 01 1 10 100

0002 002 02 2 20 200

0005 005 05 5 50 500

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

Meselem Berlen egri tirsekli-polzunly mehanizm

ω1=const (1s) lOA=045 m lAB=045 m lAS2 = lAB = 015 m

π b

B

50mm

1 2

40mm

41

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear A nokadyň

hereket yacuteoly toumlwerek Bir nokady O diyacuteip bellaumlp OA radiusly

toumlwerek geccedilireris Ony ilki doumlrde boumlleris emele gelen nokatlary

A0 A3 A6 A9 diyacuteip bellaumlris A0 ndash dan radius boyacuteunccedila

toumlweregiň uumlstuumlnde iki nokat belledik A2 we A10 nokatlary

tapdyk Sirkulyň iňňesini A3 nokatda goyacuteup toumlweregiň uumlstuumlnde

iki nokady bellaumlp A1 we A5 nokatlary tapdyk Soňra A6 ndash dan

A4 we A8 belledik soň A9 ndash dan A7 we A11 nokatlary belledik

OA ndash radiusy 25mm ndash den geccedilirdik onda masştab deň

Indi AB uzynlygyny kesgitlemeli

Her A nokatlardan şol uzynlyk boyacuteunccedila x ndash x okuň

uumlstuumlnde 12 nokat bellesek olar B0 B1 B11 nokatlar bolyacutear

A0 nokady B0 bilen goumlni ccedilyzyk bilen birleşdirsek A1 nokady B1

bilen A2 nokady B2 bilen A11 nokady B11 bilen birikdirip

ikinji boumllegiň 12 yacuteagdayacuteyny kesgitledik

Uumlccediluumlnji boumllek ndash polzun x ndash x ok boyacuteunccedila goumlni hereket

edyacuteaumlr

S1 S2 S3 ndash boumllekleriň agram merkezleri S1 nokat O

nokat bilen bir yacuteerde olar hereket edenok S2 nokadyň hereket

216-njy ccedilyzgy

42

yacuteoluny kesgitlemeli Onuň uumlccedilin

Her A nokatlardan ikinji boumllekde AS2 = 375 mm

boyacuteunccedila S2 nokatlary bellaumlp olary bir-biri bilen birleşdirsek S

nokadyň hereket yacuteoly tapylyacutear

S3 nokat B nokat bilen bir yacuteerde hereket yacuteoly goumlni

ccedilyzyk Hereket B0 ndash dan B6 ccedilenli soň yzyna B6 ndash dan B0 ccedilenli

B0 ndash B6 = H H = OB6 ndash OB0

OB6 = AB + OA

OB0 = AB - OA

H = AB + OA ndash AB + OA = 2OA

Uumlccediluumlnji boumllegiň hereket yacuteoly toumlweregiň diametrine deň

28 Horda usuly

Ccedilyzgy 217 Suumlyacuteşmek diagrammasyny 12 aralyga boumlluumlp

(aralyklar deň bolmanam bilyacuteaumlr) şol aralyklary goumlni ccedilyzyklar

bilen birleşdiryacuteaumlris Deňoumllccedilegsiz hereketi her aralyk deňoumllccedilegli

hemişelik tizlikli herekete oumlwuumlryacuteaumlris

Her aralykdaky hemişelik tizlik hakyky şol aralykda

ortaccedila tizlige deň Tizlik diagrammasy guruljak koordinat

oklaryň başlangyccedil O nokadyndan ccedilepe belli bir aralyk H1 wagt

oky boyacuteunccedila P1 nokady bellaumlp şol P1 nokatdan P1-I P1-II P1-

III P1-IV P1-V P1-XI ccedilyzyklary 0-1 1-2 2-3 11-0

hordalara parallelgeccediliryacuteaumlris 0-I 0-II 0-III 0-XI ccedilyzyklar

her aralygyň ortaccedila tizligine deň bolyacutear

0-I = z1

0-II = z2

- - - - -

0-XI = z11

43

217-nji ccedilyzgy

Ortaccedila tizlik her aralygyň ortasynda bolmalydiyacuteip 1 2

3 hellip 11 nokatlary belleyacuteaumlris Şol nokatlary lekal ccedilyzyk bilen

yacuteirleşdirsek tizlik diagrammasyny alarys

Islendik nokatda tizligini kesgitlemek uumlccedilin ordinatasyny

mm ndash de oumllccedilauml pokuň masştabyna koumlpeltmeli

Meselem ikinji nokat uumlccedilin

Tizlik masştaby

H

1

44

Hordalar suumlyacuteşmek diagrammasyna naumlccedile golayacute

geccedilirilende şonccedilandashda hasap dogry ccedilykyacutear

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we tizlenmeleri

kesgitlemek

Tizlikleriň we tizlenmeleriň planlaryny wektor

deňlemeler boyacuteunccedila gurulyacutear Wektor deňlemeler her Assuryň

toparlarynyň ayacuteratynlygy uumlccedilin olaryň yacuteoumlrediji we başga

boumlleklere goşulyacuteanlygy goşulşy boyacuteunccedila duumlzuumllyacuteaumlr Yacuteoumlnekeyacute

mehanizme seredyacuteaumlris

Berlen

1 Mehanizmiň plany

2 Boumllekleriň uzynlyklary (m)

lOA lAB lBC lOC

3 Agram merkezleri boumllekleriň orta arasynda

lAS1 = lOA2 lBS2 = lAB2 lCS3 = lBC2

4 Yacuteoumlrediji boumllegiň burccedil tizligi ω1 = const

Mehanizmiň plany gurulan Planlaryň gurluşy

mehanizmiň gurluşyna goumlrauml başlanyacutear Ilki yacuteoumlrediji boumllegiň

plany soňra birinji Assuryň toparynyň plany we şoňa goumlrauml

A nokat O nokadyň daşyndan doly ayacutelanyacutear tizligi

Ugry boyacuteunccedila radiusyna perpendikulyacutear

μV ndash hasaplayacutejy masştabyny sayacutelap alyacutearys μV

VA ndash tizligiň wektoryny hasaplayacutearys

45

Koumlplenccedil mm sayacutelap alyp hasaplayacutejy masştaby

kesgitleyacuteaumlrler Meselem Pa=100 mm onda

Islendik bir nokatdan P ndash planyň polyacuteusy ccedilyzyk

geccedilirip ω1 ayacutelaw tarapyna aralygy belleyacuteaumlris

Indi ldquoBrdquo nokada geccedilyacuteaumlris B nokat ccedilylşyrymly hereket

edyacuteaumlr Absolyacuteut hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoCrdquo nokadyň daşynda

ayacutelanyacutear Goumlccediluumlrme hereketde ldquoBrdquo nokat ldquoArdquo nokat bilen

bilelikde 2 boumllek bilen suumlyacuteşyacuteaumlrler Otnositel hereketde ldquoBrdquo ldquoArdquo

nokadynyň daşynda ayacutelanyacutear

1)

Şu oumllccedilegleri (1) deňlemauml goyacutesak

Şu deňlemede aşakdaky ccedilyzyklar naumlmauml belli

bolanlygyny aňladyacutear VBC ndash ugry belli bir ccedilyzyk VA ndash ugry

we bahasy belli ndash iki ccedilyzyk VBA ndash ugry belli bir ccedilyzyk

Deňleme boyacuteunccedila tizligiň planyny guryacutearys

μV masştab boyacuteunccedila aralygy bellaumlp ldquoardquo

nokatda wektory geccedilirip P nokatdan

geccedilirip iki wektoryň kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlikleriň bahalaryny kesgitleyacuteaumlris

46

218-nji ccedilyzgy

(ab) we (bc) aralyklary tizligiň planyndan mm ndash de

oumllccedilaumlp deňlemelere goyacuteyacutearys

Boumllekleriň burccedil tizliklerini kesgitleyacuteaumlris

47

Burccedil tizlikleriniň ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna geccedilirip ldquoBrdquo

nokadyň ldquoArdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde ayacutelay sagat

ugry boyacuteunccedila

wektory mehanizmiň planynyň ldquoBrdquo nokadyna

geccedilirip ldquoBrdquo nokadyň ldquoCrdquo nokada goumlrauml ayacutelawyna seredeňde

ayacutelawy ω3 sagat ugry boyacuteunccedila

S1 S2 S3 - boumllekleriň agram merkezleri Olaryň

tizliklerini meňzeşlik teoremasyndan tapmaly Teorema

boyacuteunccedila proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

S1 S2 we S3 nokatlary tizligiň planynda yacuteerleşdirip P

nokat bilen birleşdirip agram merkezleriň tizliklerini

hasaplayacutearys

O C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli olar P nokat

bilen bir yacuteerde

210 Tizlenmeleri kesgitlemek

A nokatdan başlayacutearys A nokat O nokadyň daşyndan

ayacutelanyacutear onuň tizlenmesini normal we galtaşyacutean diyacuteip alyacutearys

Ugry boyacuteunccedila A nokatdan O nokada tarap

48

ndash burccedil tizlenmesi ω1 = const bolany sebaumlpli

onda Ugry boyacuteunccedila

B nokat ccedilylşyrymly hereket edyacuteaumlr

(23)

- B nokadyň absolyacuteut hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat C nokadyň daşynda ayacutelanyacutear Ony normal

we galtaşma diyacuteip boumllyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan C nokada tarap

- uumlccediluumlnji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

- B nokadyň goumlccediluumlrme hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde ikinji boumllek suumlyacuteşyacuteaumlr şol sebaumlpli hemme nokatlary

tizlikleri we tizlenmeleri deň

- B nokadyň otnositel hereketdaumlki tizlenmesi Şol

hereketde B nokat A nokadyň daşynda ayacutelanyacutear ony normal we

galtaşyacutean diyacuteip belleyacuteaumlris

Ugry boyacuteunccedila B nokatdan A nokada tarap

49

- ikinji boumllegiň burccedil tizlenmesi ony tapmaly

Ugry boyacuteunccedila

(23) deňlemaumlniň yacuteerine hemme tapylanlary yacuteazaňda

(24) deňleme emele geler

(24)

Bu deňlemede normal tizlenmeler bahasy we ugry

boyacuteunccedila belli şol sebaumlpli aşagynda iki ccedilyzyk Galtaşyacutean

tizlenmeleriň diňe ugry belli şol sebaumlpli aşagy bir ccedilyzykly

Deňlemeleriň sag tarapyndan başlayacutearys Islendik bir

nokatdan (π ndash tizlenmaumlniň planynyň polyacuteusy) π mehanizmiň

planynyň AO tarapyna parallel ccedilyzyk geccedilirip (A-dan O tarap)

πa mm aralygy belleyacuteaumlris Onda tizlenme planynyň masştaby

bolyacutear

bolany sebaumlpli a we n1 bir nokada duumlşyacuteaumlr

n1 nokatda mehanizmiň planyny AB ccedilyzygyna parallel

ccedilyzyk geccedilirip (B-den A tarap) şol ccedilyzykda n1n2 aralygy

belleyacuteaumlris

n2 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris

Deňlemaumlniň ccedilep tarapyna geccedilyacuteaumlris π nokatda BC

ccedilyzyga parallel ccedilyzyk (B-den C tarap) geccedilirip πn3 aralygy

belleyacuteaumlris

n3 nokatdan ccedilyzyk geccediliryacuteaumlris Iki

perpendikulyacutearyň ( ) kesişyacuteaumln nokadyny ldquobrdquo

diyacuteip belleyacuteaumlris

Tizlenmeleriň bahalary

50

Burccedil tizlenmelerini kesgitleyacuteaumlris

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip A nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear ε2 Onda ikinji boumllek sagat

ugryna hayacuteallap ayacutelanyacutear

Ayacutelaw ugryny tapmak uumlccedilin tizlenmaumlni mehanizmiň

planynyň B nokadyna geccedilirip C nokadyň daşynda ayacutelawyna

seredeniňde sagata garşy bolyacutear Uumlccediluumlnji boumllek hem sagat ugryna

hayacuteallap ayacutelanyacutear

S1 S2 S3 nokatlaryň tizlenmelerini tapmak uumlccedilin

meňzeşlik teoremasyny ulanyp proporsiyacutealar duumlzyacuteaumlris

s1 s2 s3 ndash nokatlaryň tizlenmaumlniň planynda yacuteerleşdirip π

nokat bilen birleşdirip hasaplayacutearys

O we C nokatlar hereketsiz bolany sebaumlpli tizlikleri we

tizlenmeleri nola deň olar π ndash başlangyccedil nokat bilen gabat

gelyacuteaumlr

51

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ

bdquoMaşynlaryň detallaryldquo boumlluumlminiň maksady maşynlaryň

detallarynyň iş şertlerine goumlrauml iň gerekli materiallary

formalaryny oumllccedileglerini takyklyk derejelerini we uumlstleriň

buumlduumlr-suumlduumlrligini hem-de işlaumlp ndash bejermegiň tehniki şertlerini

houmlduumlrlemekden duryacutear

Bu boumlluumlmccedile umumy niyacuteetlenen maşynlaryň detallaryny

geccedilirijileri we birleşmeleri wallar podşipnikler we muftalar

yacutealy wajyp detallar barada duumlşuumlnje toplamaklygy oumlwredyacuteaumlr Bu

boumlluumlmccedile hasaplamaga we konstruirlemaumlge degişli maglumatlary

oumlz iccediline alyacutear

Adamzat jemgiyacuteeti uumlccedilin maşynlaryň aumlhmiyacuteeti oumlraumln uly

Maşynlar adamlaryň agyr fiziki işlerini yacuteeňilleşdiryacuteaumlr olaryň iş

oumlnduumlrijiliklerini maksimal derejede yacuteokarlandyryacutear oumlnuumlmiň

hilini yacuteokarlandyrmaklyga we onuň bahasyny peseltmaumlge

yacuteardam beryacuteaumlr

Maşyn oumlnduumlrilişiniň derejesi we olaryň tehniki

kaumlmilligi-halk hojalygynyň aumlhli pudaklarynyň oumlsuumlşiniň esasy

goumlrkezijisi we islendik doumlwletde tehniki prosessiň we

layacuteyklykda halkyň maddy uumlpjuumlnccedililiginiň we medeni oumlsuumlşiniň

esasy bolup duryacutear

Maşynlaryň aumlhlisi detallardan duryacutear Ady we markasy

boyacuteunccedila bir duumlzuumlmli materialdan yacuteygnama işleri ulanmazdan

yacuteasalan zatlara ndash detal diyacuteilyacuteaumlr

52

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar

Energiyacuteany aralyga geccedilirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumln

gurluşlara geccedilirijiler diyacuteilyacuteaumlr Energiyacutea geccediliriş usulyna

baglylykda mehaniki elektrik howa we suwuklyk geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar Mehaniki geccedilirijileriň iň koumlp yacuteayacuterany

ayacutelanma hereketli geccedilirijiler sebaumlbi ayacutelanma hereketi uumlznuumlksiz

etmek yacuteeňil ykjam gurluş almak yacuteeňil we yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlreyacuteişiň

endiganlygyny gazanmak yacuteeňil suumlrtuumllmauml yacuteitgini azaltmak

muumlmkinccedililikleri bar

Geccedilirijiler maşyngurluşugynda giň orun tutyacutear meselem

maşynlarda mehanizmlerde esbaplarda we şm giňden

ulanylyacutear

Geccedilirijileriň maşynlarda ulanylmaklygynyň esasy

sebaumlpleri aşakdakylardan duryacutear

a) Maşynlaryň iş organlarynyň talap edyacuteaumln tizlikleri duumlzguumln

boyacuteunccedila herekerlendirijiniň (dwigateliň) optimal tizliklerine

gabat bolmayacutear adatda pes yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln hereketlendirijiler

uly momentler uumlccedilin oumlraumln uly gabaraly we gymmat

b) Tehnologiki we transport maşynlarynyň koumlp goumlrnuumlşleri

uumlccedilin tizligi sazlamaklygyň we doumlwuumlrleyacutein uly momentlerde

(kiccedili tizliklerde) işlemekligiň gerek bolmasy layacuteyklykda

hereketlendirijiniň tizligini sazlamaklyk hemişe muumlmkin we

tygşytly bolmayacutear

c) Hereketlendirijileri adat boyacuteunccedila deňoumllccedilegli ayacutelanma

hereket edyacuteaumlrler maşynlarda ilerlenme hereketi tizligi berlen

hereket kanuny boyacuteunccedila uumlyacutetgetmeklik gerek bolyacutear

d) Hereketlendirijiler elmydama goumls-goumlni yacuteerine yacuteetiriji

mehanizmler bilen birikdirip bolmayacutear sebaumlbi maşynlaryň

gabaralary tehniki howpsyzlyk şertleri tehniki hyzmatlary

geccedilirmekligiň onayacutelygy kauml halatlarda bir wagtyň oumlzuumlnde

birnaumlccedile mehanizmleri goşmaklyk duumlşuumlnjeler muňa muumlmkinccedililik

bermeyacuteaumlr

53

Iş prinsipleri boyacuteunccedila aşakdaky geccedilirijileri

tapawutlandyryacutearlar

a) Goumls-goumlni degişip ilişmauml giryacuteaumln (dişli burum we wint-

gayacuteka) we mayacuteşgak elementleriň koumlmegi bilen aragatnaşyga

giryacuteaumln (zynjyrly) geccedilirijiler

b) Tigirlenyacuteaumln jisimleri goumls-goumlni degişip suumlrtuumllmaumlniň

koumlmegi bilen hereketi geccediliryacuteaumln (friksion) we mayacuteşgak jisimleriň

aragatnaşygyndan (ccedilekili)

Niyacuteetlenilişine baglylykda geccedilirijiler birsydyrgyn

(hemişelik) we uumlyacutetgeyacuteaumln (sazlanylyacutean) geccedilijilik gatnaşykda

işleyacuteaumln geccedilirijileri tapawutlandyryacutearlar yacuteagny olary

basganccedilakly yacutea-da basganccedilaksyz sazlanylyacutean goumlrnuumlşde

tayacuteyacutearlayacutearlar Basganccedilakly geccedilirijileriň bahalary arzan

gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly mehanizmlerden duryacutear

Basganccedilaksyz sazlanyşda optimal iş prosesi almaklyk

muumlmkinccedililikleri bar bolyacuteanlygy sebaumlpli olaryň koumlmegi bilen

yacuteokary iş oumlnduumlrijiligi we maşyn işleriniň hilini

yacuteokarlandyrmaklyga muumlmkinccedililikler ulydyr

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar

Ayacutelanma hereketiň ccedilyzyk tizligi Nazary mehanikadan belli boluşy yacutealy ayacutelanyacutean

jisimiň onuň okundan d2 aralykda yza galyacutean nokatlarynyň

ccedilyzyk tizligi formula boyacuteunccedila kesgitleyacuteaumlrler

v = ωd2 = πnd60 = ntz60

bu yacuteerde

v ndash ms

ω ndash burccedil tizlik radsek

d ndash detallaryň diametri m

t - zynjyryň gerimi m

z - yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

n ndash ayacutelanmanyň yacuteygylygy min-1 Bu tizligi ayacutelanma

hereketiň tizligi diyacuteip atlandyryacutearlar

Ayacutelanma hereketiň kuwwaty PTK ayacutelaw guumlyacuteccedil

54

we ayacutelaw moment

Nokada galtaşma boyacuteunccedila ugrukdyrylan we jisimi

ayacutelanmak yacutea-da ayacutelanmaklyga garşylyk doumlredyacuteaumln guumlyacuteje Ft

ayacutelaw guumlyacuteji diyacuteilyacuteaumlr Ayacutelanyacutean jisim-jisimiň ayacutelaw guumlyacuteji Ft-iň

ayacutelaw tizligi v-niň we kuwwat P-niň aralygyndaky baglanyşyk

formula boyacuteunccedila kesditlenilyacuteaumlr

P = Ftmiddot v

bu yacuteerde

P ndash Wt Ft ndash N v ndash msek

yacutea-da P ndash kWt Ft ndash kN v ndash msek

Ayacutelaw guumlyacuteji Ft ayacutelanyacutean jisimiň ayacutelaw momenti T bilen

baglanyşykly

Ft = 2Td

Eyacuteerdiji we eyacuteeriji ayacutelanyacutean jisimleriň (disli tigirleriň

şkiwleriň we yacuteyldyzjyklaryň we şm) layacuteyklykdaky

geccedilirijiliklerini aşakdakylar yacutealy bellemeklige şertleşsek yacuteagny

kuwwatyň geccedilirilişini P1 we P2 ayacutelaw yacuteygylyklary n1 we n2

Onda geccedilirijiniň PTK-i

η = P2 P1

Ayacutelanyacutean jisimden geccedilirilyacuteaumln T ayacutelaw moment P

kuwwat we buumlrccedil tizligi ω baglanyşykly

T = P ω

bu yacuteerde

T - Nmiddotm-de P ndash Wt-da ω ndash radsek-da

yacutea-da T - kNmiddotm-de P ndash kWt-da ω ndash radsek-da

Mehaniki geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy diyacuteilip eyacuteeriji

zwenonyň burccedil tizliginiň eyacuteerdiji zwenonyň burccedil tizligini bolan

gatnaşygy ayacutedylyacutear

i = ω1 ω2 = n 1 n2

Geccedilirijilik san diyacuteilip uly tigiriň dişleriniň sanynyň kiccedili

tigiriň dişleriniň sanyna bolan gatnaşygyna ayacutedylyacutear we u harp

bilen bellenilyacuteaumlr

u = z2z1

Geccedilirijilik hereketi geccedilirmeklik uumlccedilin gatnaşygy tapyacutearys

55

i = ω 1 ω2 = n 1 n2 = T2 (T1middotη)

Birnaumlccedile yzygiderli birleşdirilen ayacutelanma hereketli

geccedilirijilerden duryacutean mehaniki yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti η we geccedilirijilik gatnaşygy i aşakdaky yacutea-ly

kesgitlenilyacuteaumlr

Goyacute mehaniki yacuteoumlrediji k sanly geccedilirijiden dursun Onda

geccedilirijiniň aumlhli wallarynyň sany k+1 goyacute eyacuteerdiji wal bolup 1-

nji a eyacuteeriji (k+1)-nji

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň peyacutedaly taumlsir

koeffisiyacuteenti

η = η1middotη2middothellipmiddotηk

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşyacuteaumln geccedilirijilerden duryacutean

yacuteoumlredijiniň peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteenti onuň aumlhli geccedilirijileriniň

peyacutedaly taumlsir koeffisiyacuteentleriniň koumlpeltmek hasylyna deň

Yacuteoumlredijiniň ayacuteratyň geccedilirijileriniň geccedilirijilik

gatnaşyklary

i = i1middoti2middothellipmiddot ik

yacuteagny birnaumlccedile yzygiderli yacuteerleşdirilen geccedilirijilerden duryacutean

hereketlendirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy onuň aumlhli

geccedilirijileriniň geccedilirijilik gatnaşyklarynyň koumlpeltmek hasylyna

deň

1

2

3

4

P1 n1 ω 1

P2 n2 ω 2

P3 n3 ω 3

P4 n4 ω 4

η1 i1

η2 i2

η3 i3

Eyacuteeriji wal

Eyacuteerdiji wal

56

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar

Dişli geccediliriji - bu mehanizm dişli ilişmaumlniň koumlmegi

bilen hereketi geccediliryacuteaumlr yacutea-da burccedil tizlikleri uumlyacutetgedip momentleri

oumlwuumlrmek uumlccedilin hyzmat edyacuteaumlr

Dişli geccedilirijileri parallel kesişyacuteaumln we atanaklayacuteyn

kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelanma hereketi geccedilirmek we

oumlwuumlrmek uumlccedilin hem-de ayacutelanma hereketi ilerlenme herekete

oumlwuumlrmek uumlccedilin we tersine ulanyacutearlar

321-nji ccedilyzgy

Dişli geccedilirijilerde hereketi paraller wallaryň arasynda

geccedilirmeklik goumlni gyyacutea we şewron dişli silindr tigirleri

ulanmaklyk bilen amala aşyrylyacutear (31a ccedilyzgy) Kesişyacuteaumln

wallaryň aralygynda hereket geccedilirmeklik goumlni we toumlwerekleyacutein

dişli (31 d we 31z ccedilyzgy) seyacuterek yacuteagdayacutelarda tangensial dişli

Ayacutelanma hereketi ilerlenme we tersine oumlwuumlryacuteaumln geccedilirijilerde

silindr tigiriň we reyacutekanyň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Atanaklayacuteyn (haccedil şekilli) wallar uumlccedilin dişli-wint geccedilirijiler

ulanylyacutear

57

Mehanikiki geccedilirijiler toparynda dişli geccedilirijiler giňden

ulanylyacutear

Dişli geccedilirijiler geccedilirijileriň başga goumlrnuumlşleri bilen

deňeşdirilende uly artykmaccedillyklara eyacutee bolup duryacutear

a) goumlwruumlmleriniň kiccedililigi

b) yacuteokary PTK-i

ccedil) işde uly ygtybarlygy

g) typma bolmayacuteanlygy sebaumlpli geccedilirijilik sanyň

hemişeligi

d) momentleriň tizlikleriň we geccedilirijilik sanlaryň uly

diapazonynda ulanyp bolmak muumlmkinccedililikleri

Dişli geccedilirijileriň yacuteetmezccedililiklerine tayacuteyacutearlamaklygyň

yacuteokary takyklyk talaplary we yacuteokary tizliklerde işlaumlnde

seslenmesi

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasynydan

gysgaccedila maglumatlar

Dişleriň profilleriniň kanagatlandyrmaly esasy

kinematiki şerti gysga wagtyň iccedilinde geccedilirijilik gatnaşygy

geccedilirmekligiň hemişeligi (birsydyrgynlygy) bolup duryacutear Bu

şerti egri ccedilyzyklaryň koumlp klasslary kanagatlandyryacutear Yacuteokary

PTK-i uumlpjuumln etmek uumlccedilin tigirleriň profilleriniň berklikleri we

olaryň oumlmuumlr uzynlyklary typmaklygyň kiccedili tizliklerini we

degişyacuteaumln nokatlardaky egri ccedilyzygyň radiuslaryny yacuteeterli

derejede uumlpjuumln etmeli Profilleri yacuteeňil tayacuteyacutearlamaklyga

muumlmkinccedililik bolmaly yacuteagny tigiriň diş sanyna seretmezden

yacuteoumlnekeyacute gurallaryň koumlmegi bilen diş kesmeklik muumlmkinccedililigi

Bu şertleri ewolwent ilişmesi doly kanagatlandyryacutear we şoňa

goumlraumlde maşyngurluşygynda giňişleyacutein ulanylyacutear

Ewolwent dişli tigiriň dişleri yacuteoumlnekeyacute gural bilen

birmeňzeş moduldaky islendik sanly dişleri bolan tigir bilen

ilişme girip biler yacutealy kesilmeli Ewolwent ilişmauml ok

58

aralyklaryň uumlyacutetgemesi uly taumlsir etmeyacuteaumlr Olary barlamaklyk

yacuteeňil

Dişli tigirleriň ilişmesi dw1 we dw2 toumlwerekleriň

typmasyz tigirlenmesine ekwiwalent bolup duryacutear (32-nji

ccedilyzgy)

Şoňa goumlrauml-de tigiriň gerek bolan hereketini dişleriniň

ilişmesine ccedilyzylan ewolwentler boyacuteunccedila almak muumlmkin

Dişleriň sany gutarnyksyz sana ccedilenli koumlpeldilse (ulaldylsa)

ewolwent goumlni ccedilyzyga oumlwruumllyacuteaumlr a dişli tigir - trapesiyacutea goumlrnuumlşli

dişli reyacuteka oumlwruumllyacuteaumlr tayacuteyacutearlamaklyk we barlag oňayacutely bolyacutear

Şoňa goumlrauml-de ewolwent ilişmede başlangyccedil kontur houmlkmuumlnde

reyacuteka kabul edilen we ilişme prosesde dişleriň formalary

doumlredilende reyacuteka gurallary giňden ulanylyacutear

NN goumlni ccedilyzyk

db1= dw1соsαtw we db2= dw2соsαtw

(αtw- ilişme burccedily) typmasyz togarlananda bu goumlni ccedilyzygyň

nokatlary tigirleriň her birinde ewolwentleri ccedilyzyacutear

Dişli ilişmaumlniň esasy parametri houmlkmuumlnde dişleriň

moduly m kabul edilen - bu payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila P aumldime

322-nji ccedilyzgy

59

proporsional ululyk yacuteagny dişli tigiriniň aumldimi başlangyccedil

konturyň aumldimine deň bolan silindre yacuteagny reyacutekany doumlrediji

aumldime

Şeyacutelelikde

m = pπ

Aumldim p hem toumlweregiň uzynlygy yacutealy π sana esseleyacutein

bolup duryacutear we şoňa goumlrauml-de ilişmaumlniň esasy parametrini kabul

etmek uumlccedilin yacutearamsyz bolyacutear

Umumy yacuteagdayacuteda gyyacutea dişli geccedilirijiler uumlccedilin

toumlwerekleyacutein we normal aumldimler we layacuteyklykdaky modullara

seredip geccedilyacuteaumlrler Toumlwerekleyacutein payacutelayacutejy aumldim pt - bu

birmeňzeş dişleriň aralygyndaky aralyk (uzynlyk) dişli tigiriň

payacutelayacutejy toumlwereginiň dugasy boyacuteunccedila oumllccedilenilyacuteaumlr

Eger-de πd = zp bolsa onda pt = πdz

Degişlilkde toumlwerekleyacutein modul

mt = dz (31)

yacuteagny payacutelayacutejy toumlweregiň diametriniň diş sanyna boumllmekden

gelip ccedilykyacutear

pn normal aumldim - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila birmeňzeş

profilli goňşy oturyacutean iki dişiň aralygy

pn = ptсоsβ

bu yacuteerde

β - payacutelayacutejy silindr boyacuteunccedila diş ccedilyzyklaryň gyyacutea

burccedillary

Normal modula layacuteyklykda

m = mtсоsβ (32)

Goumlni dişli geccedilirijileriň toumlwerekleyacutein we normal aumldimleri

we modullary layacuteyklykda gabatlaşyacutear

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy paramertleri

Dişli tigirleriň juumlbuumltlikleriniň kiccedilisini şesternyacutea diyacuteip

atlandyryacutearlar yacuteagny olaryň parametrlerine 1 indeks dakylyacutear

(33-nji ccedilyzgy) uluşyny bolsa ndash tigir diyacuteip atlandyryacutearlar (2

60

indeks dakylyacutear ) bdquoDişli tigirldquo termini umumy bolup duryacutear

Geccedilirijilik sanlar u = z2z1= d2d1 adatccedila geccedilirijileriň

gabaritleri bilen ccedilaumlklenyacuteaumlrler Dişli geccedilirijileriň nominal

geccedilirijilik sanlary TDS 312-76 boşunccedila standartlaşdyrylandyr

1-nji ileri tutulyacutean hatar 1 125 16 2 25 315 4 5 63

8 10

2-nji ileri tutulyacutean hatar 112 14 18 224 28 355 45

56 71 9 11

61

Dişli silindriki geccedilirijileriň geometriki parametrleri 31

tablisada getirilendir

31 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 =

= (z1 + z2)m2cosβ

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1cosβ d2 = mz2cosβ

Dişleriň depesiniň diametrleri da1 = d1 + 2m

da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň diametrleri df1 = d1 ndash 25m

df2 = d2 ndash 25m

Dişiň beyacuteikligi h = 25m

Dişiň başjagazynyň beyacuteikligi ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň beyacuteikligi hf = 125m

Radial yş c = 025m

Dişli tigiriň ini b2 = ψbaaw

b1 = b2 + (35)

Ilişme burccedily α = 200

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1 ge zmin = 17 - goumlni dişli tigirler uumlccedilin

z1 ge zmin = 17middotcos3 β - gyyacutea dişli tigirler uumlccedilin onda

modul deň bolyacutear

Geccedilirijileriň ok aralygy standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630

800 1000

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 224 280 355 450 560 710 900

62

Geccedilirijiniň modulyny sayacutelap alyacutearys

m = (001002)middotaw we ony standart sanlar bilen deňeşdirip

kabul edyacuteaumlris

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1 15 2 25 3 4 5 6 8 10 12 16

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

1125 1375 175 225 35 45 55 7 9 11 14 18

(Standartda hemmesi 05- den 100 ccedilenli) Gyyacutea dişlerde

standarta diňe normal modul mn deň gelyacuteaumlr

Dişli tigirleriň ini ornaşdyrlan empiriki gatnaşyklara

degişlikde sayacutelanyp alynyacutear

Dişli tigirleriň ininiň koeffisiyacuteentini ψbα = baw

goumlni dişliler uumlccedilin ψbα = 0125025

gyyacutea dişliler uumlccedilin ψbα = 025040

şewron dişliler uumlccedilin ψbα = 063125 deň kabul etmeklik

houmlduumlrenilyacuteaumlr

Standartly aumlhmiyacuteetler uumlccedilin 0100 0125 0160 0200

0250 0315 0400 0500 0630 0800 10 125

Şesterniniň ininiň koeffisiyacuteenti diametri boyacuteunccedila

(33)

Gyyacutea dişli tigirleriň dişleriniň yacuteapgyt burccedily β ok

aralygynyň kadaly modullary standartly aumlhmiyacuteetlerde standartly

bolar yacutealy yacuteagdayacuteda sayacutelanylyp alynyacutear

(34)

Dişiň ccedilyzyklarynyň yacuteapgyt burccedily β gyyacutea dişli tigirler

uumlccedilin β = 8150 şewronlylar uumlccedilin β = 25400

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri

Konus geccedilirijilerde wallaryň oklary kaumlbir burccedillaryň Σ

astynda kesişyacuteaumlrler Burccedily Σ= 900 deň bolan geccedilirijiler giňden

yacuteayacuterandyr

( )1uψ50d

bψ babd +==

( )w

n

21 a

mzz50βcos +=

63

Payacutelayacutejy konuslaryň burccedillarynyň yacutearymyny şesterni

uumlccedilin δ1 uumlstuumlnden tigir uumlccedilin δ2 uumlstuumlnden belleyacuteaumlrler uumlstesinede

δ1 + δ2 = 900

324-nji cyzgy

Gecirijilik sany

u = ω1ω2 = n1n2 = ctg δ1 = tg δ2 = z2z1 = de2de1

Nominal standart geccedilirijilik sanlary u

16 (18) 20 (224) 25 (28) 315 (355) 40 (45) 50

Konus dişli geccedilirijileriň geometriki parametrleri 32

tablisada getirilendir

Daşky payacutelayacutejy diametr standartlaşdyrylandyr indiki

hatarlardan sayacutelanyp alynyacutear

1-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

63 80 100 125 160 200 250 315 355 400450 500

2-hatar ileri tutulyacutean hatar mm

71 90 112 140 180 225 280

64

32 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea

baglanyşyk

Daşky konus aralygy Re = 05 meradicz1 + z2

Ortaccedila konus aralygy R = Re ndash 05b

Daşky toumlwerekleyacutein modul me =de2z2

Daşky payacutelayacutejy diametrleri de1 = mе z1 de2 = mе z2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = de1 + 2mecosδ1

da2 = de2 + 2mecosδ2

Ortaccedila toumlwerekleyacutein modul m = me ReR

Ortaccedila payacutelayacutejy diametrleri d1 = mz1 d2 = mz2

Tigiriň ini (dişiň yzynlygy) b = 0285Re

Payacutelayacutejy konuslaryň

burccedillary δ1=900- δ2 δ2 = arctg u

Dişiň daşky beyacuteikligi he = 22 me he = hae + hfе

Daşky dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi hae = me

Daşky dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi hfе = 12mе

Şesteryacuteanyň dişleriniň kiccedili sany adatccedila esasdaky dişleri

kesmezlik şerti bilen ccedilaumlklenyacuteaumlr

z1min ge 17cosδ1cos3 β z1asymp 1832

Tigiriň dişleriniň sany z2=z1u

335 Materiallary sayacutelamak

Dişli tigirler uumlccedilin materiallary sayacutelap almakda dişleriň

egrelmauml berkligini dişleriň uumlstgi gatlaklarynyň we iyacuteilme

garşylygynyň durnuklylygyny uumlpjuumln etmeklik gerekdir

Dişleriň doumlwuumllmesi zayacutealanmaň iň howply

goumlrnuumlşleriniň biri bolup duryacutear

Iyacuteilişe durnuklylyk ndash suumlrtuumllip işleyacuteaumln maşyn

65

detallarynyň iş ukyplylygynyň esasy kriteriyacuteasydyr

Iyacuteilmaumlniň duumlrli goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar

yacuteadawlykdan abraziw eroziyacuteadan erozion ndash mehaniki we

başgalar

Abraziw iyacuteiliş gaty jisimleriň we olaryň boumllekleriniň

detalyň degişyacuteaumln uumlstlerini kesme we sypjyrma taumlsirinden yacuteuumlze

ccedilykyacutear

Erozion iyacuteilme iyacuteilişiň iň howply goumlrnuumlşi - suumlrtuumllyacuteaumln

uumlstleriň ilişmesi Erozion iyacuteilme uumlstleriň himiki uumlyacutetgemesinde

yacuteuumlze ccedilykyacutear Ol agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln we yacuteokary tizlikli

mehanizmlerde detallaryň degişyacuteaumln uumlstleriniň yacuteag oumlrtuumlkleriň

yacuteyrtylmasyndan yacutea-da yacuteagyň yacuteoklugyndan emele gelyacuteaumlr

Ilişmaumlniň esasy sebaumlbi ndash temperatura

Dişli tigirleri yacuteasamaklyk uumlccedilin esasy materiallar

konstruksion we legirlenen polat ccediloyacuteunlar bolup duryacutearlar

Konstruksion polatlar ndash maşyn gurluşugynda giňden

ulanylyacutean materiallardyr Olar uglerodly we duumlzuumlminde yacuteoumlrite

garyndylary saklayacutean legirlenen polatlar

Legirlenen konstruksion polatlarlary (TDS 4543-71)

duumlzuumlmlerinde legirleyacuteji goşundylar hromly nikelli we baş

bardyr

Adaty hilli uglerodly polatlary esasan gyzgynlyk bilen

yacuteagny termiki işlenip bejerilmeyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin

ulanyacutearlar a yacuteokary hilli uglerodly polatlary ndash termiki işlenip

bejerilyacuteaumln maşynlaryň detallary uumlccedilin ulanyacutearlar Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli maşynlaryň detallaryny yacuteasamak

uumlccedilin ulanyacutearlar Uglerodly polatlaryň guyacutemalaryny ccedilylşyrymly

hemişe uly yacuteuumlklenişe yacutea-da urgylara sezawar bolup işleyacuteaumln yacutea-

da agramlarynyň kiccedili bolmaklyklary talap edilyacuteaumln maşynlaryň

detallaryny yacuteasamak uumlccedilin ulanyacutearlar

Dişlerdaumlki rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

materiallaryň gatylygyna goumlni baglanşyklydyr geccedilirijileriň

kontakly berklik boyacuteunccedila ccedilydamlylyk ukuby bolsa gatylyk

kwadratyna goumlni baglanşyklydyr Bu bolsa dişli tigirler uumlccedilin

termiki işlaumlp bejerişiň zerurdygyny aňladyacutear

66

Polady termiki işlaumlp bejerişiň esasy goumlrnuumlşleri ndash

gyzartma normalaşdyrmak gowulaşdyrmak taplamak we

goyacutebermek

Gyzartma ndash guyacutema we basyp işlaumlp bejeriş usullary

bilen alnan maşynlaryň detallarynyň galyndy

napryacuteaženiyacutealaryny ayacuteyrmak hem-de gatylygy peseltmek we

işlaumlp bejeriji gowulandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Normalaşdyrmak ndash gyzdyryp işlaumlp bejerişiň bir

goumlrnuumlşi maşynlaryň detallarynyň mehaniki haumlsiyacuteetlerini we

kesip işlaumlp bejerişi gowulaşdyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Taplamak - maşynlaryň detallarynyň berkligini

gatylygyny we iyacuteilişe durnuklylygyny yacuteokarlandyryacutear

Taplamak umumy (goumlwraumlni) yacutea-da diňe yacuteuumlzleyacute bolup biler

33 tablisa

Dişli tigirler uumlccedilin ulanylyacutean polatlaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri

Poladyň

markasy

Tayacuteyacutearlanan

mat

diametri mm

Berklik ccedilaumlgi

σb Nmm2

Akymlyk ccedilaumlgi

σb Nmm2

Gatylyk

HB

Termiki

bejeriş

45 100-500 570 290 190 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen

45

90 ccedilenli 780 440 230

Gowylan

dyrylan

90-120 730 390 210

120-yacuteokary 690 340 200

30XГC 140 ccedilenli 1020 840 260

140 yacuteokary 930 140 250

40X

120 ccedilenli 930 690 270

120-160 880 590 260

160 yacuteokary 830 540 245

40XН

150 ccedilenli 930 690 280

150-180 880 590 265

180 yacuteokary 835 540 250

40Л

-

520 290 160 Yacuteoumlnekeyacute

leşdirilen 45Л 540 310 180

35ГЛ 590 340 190 Gowylan

dyrylan 35XГCЛ 790 590 220

Goyacuteberiş - maşynlaryň detallarynyň galyndy

67

napryacuteaženiyacutealaryny we gatylyklaryny peseltmek uumlccedilin hem-de

taplanan detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Gowylaşdyrmak iki operasiyacuteadan duryacutear ndash taplamak

we yacuteokary temperaturada goyacuteberişden we maşynlaryň

detallarynyň şepbeşikligini saklamak yacutea-da yacuteokarylandyrmak

bilen olaryň berkliklerini yacuteokarylandyrmak uumlccedilin ulanylyacutear

Himiki-termiki işlaumlp bejeriş maşynlaryň detallarynyň

uumlstki gatlaklarynda uglerody (sementirlemek) uglerod we azoty

(sianirlemek we nitrosementlemek) azoty (azotlaşdyrmak)

goyacuteulaşdyrmakdan (doyacutegunlaşdyrmak bayacutelaşdyrmak) duryacutear

34 tablisa

Poladyň markasy Gatylygy

HRС

Termiki bejeriş

30ХГС 35ХМ 40Х 40ХН 45-55 Taplandyrylan

12ХН3А 18Х2Н4МА 20ХМ 53-63

Uglerod bilen bayacutelaşdyrylan

taplandyrylan

20ХГМ 25ХГТ 30ХГТ 35Х 56-63 Azotly uglerodlaтdyrylan

30Х2МЮА 38Х2Ю 40Х 56-63 Azotlaşdyrylan

40Х 40ХМ 35ХМ 45-63 Uumlsti YacuteYacuteT bilen taplandyrylan

Ccediloyacuteunlar maşyn gurluşugynda giňden ulanylyacutear

ccediloyacuteunlar uumlccedil topara boumlluumlnyacuteaumlr ccedilal ccediloyacuteun ak ccediloyacuteun berkligi

yacuteokary ccediloyacuteun Ccediloyacuteunlar maşyngurluşugynda ulanylyacutean esasy

guyacutema materiallardyr Ccediloyacuteundan guyacuteulyacutean uly jogapkaumlrli

maşynlaryň detallary uumlccedilin gowylaşdyrylan we yacuteokary

ccedilydamlylykly ccediloyacuteunlary ulanylyacutearlar

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea

Materialyň howply kontaktly yacuteadawlygyny doumlretmeyacuteaumln

rugsat edilen kontaktly napryacuteaženiyacutea

bu yacuteerde

[ ] [ ]H

HLblimH

H S

Kσσ =

68

6ΗLΚ

σнlimb ndash yacuteuumlklenişiň uumlyacutetgemesiniň esasy sanynyň iccedilindaumlki

degşirme ccedilydamlylygyň ccedilaumlgi Bahasy 35 tab

alynyacutear

KнL ndash uzakoumlmuumlrlik koeffisiyacuteenti yacuteuumlklenişiň

uumlyacutetgemesiniň sany esasy sandan yacuteokary bolsa KнL = 1 Başga

şertlerde haccedilanda dartgynlygyň uumlyacutetgemesiniň pursatynyň sany

NHE esasy bahasyndan NHO az bolsa KнL formula boyacuteunccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Eger-de gowulandyrylan polatdan

yacuteasalan tigirler hasaplananda

KнL gt 26 bolsa kabul edilyacuteaumlr

KнL = 26 taplandyrylan tigirler uumlccedilin

KнL = 18

[SH] ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteenti kadalaşdyrylan we

gowylandyrylan polatdan yacuteasalan tigirler hem-de goumlwruumlmleyacutein

taplamada kabul edilyacuteaumlr [SH] = 11hellip12 Dişleriň diňe uumlsti

pugtalandyrylan bolsa [SH] = 12hellip13 alynyacutear

35 tablisa

Dişleriň termiki

bejerişiniň

goumlrnuumlşleri

Dişleriň

uumlstuumlniň ortaccedila

gatylygy

Polat σнlimb

MPa

Adatylaşdyrylan

we gowylandyrylan lt HB 350

Uglerodlaşdyrylan

we legirlenen

2 HB+70

Goumlwruumlmleyacutein

taplandyrylan HRC 38-50 18 HRC+150

Uumlstleyacutein

taplandyrylan HRC 40-50 17 HRC+200

Uglerodlandyrylan

we azotlandyrylan gt HRC 56

Legirlenen 23 HRC

Azotlandyrylan HV 550-750 1050

Esasy sikliň sany NHO poladyň gatylygy bilen kesgitlenyacuteaumlr HB lt 200

bolanda NHO = 107 Eger-de HB 200hellip500 bolanda NHO = 107hellip6middot107

Goumlni daumll dişli tigirlerden başga goumlrnuumlşlarinde rugsat

edilen degşirme napryacuteaženiyacutea şu formula bilen kesgitlenyacuteaumlr

[σH] = 045([σH1] + [σH2])

69

bu yacuteerde

[σH1] [σH2] ndash kiccedili we uly tigirler uumlccedilin rugsat edilen

degşirme napryacuteaženiyacutea

36 tablisa

Poladyň

belgisi

(marka)

Yacuteylylyk yacutea-da

yacuteylylyk-himiki

işleyacuteiş

Dişiň gatylygy σo

Flimb MPa [SF] uumlstki oumlzuumlni

40 45 50

40Х 40ХH

40ХФА

Kadalaşdyrylan

gowylandyrylan HB180-350 18HB 175

40Х 40ХH

40ХФА

Goumlwruumlmleyacutein

toplanan HRС 45-55 500-550 18

40ХH

40ХH2MА

YacuteYacuteT

gyzgynlygynda

toplanan

HRС

48-58

HRС

25-35 700 175

20ХH

20ХH2M

12ХH2

12ХH3А

Azot bilen

sementirlenen

HRС

57-63 - 950 155

Alyacuteuminiyacute

goşulan

polatlar

Azotlan

dyrylan

HV 700-

950

HRС

24-40

300+12 HRС

oumlzuumlni 175

Şert boyacuteunccedila [σH] le123 [σHmin] [σHmin] = [σH2]

Egrelmaumln berklige hasaplamadaky rugsat edilen

napryacuteaženiyacuteasy

[S F] = [SF][SF] berkligiň aumltiyacuteaumlccedillyk koeffisiyacuteenti

[SF] ndash tigiriň haumlsiyacuteetiniň durnuksyzlygyny goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

[SF] ndash dişli tigiri yacuteasamak uumlccedilin tayacuteyacutearlanan materialyň

alynyş usulyna bagly alynyacutear

Barlag hasaplamalary geccedilirilenden soň uly we kiccedili

tigirleriň oumllccedilegleri kesgitlenyacuteaumlr (oumllccedilegler α =200 edilip alynyacutear)

F

o

blimFF

S

70

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Dişli tigiri bozulmalaryň bu goumlrnuumlşiniň oumlňuumlni almaklyk

uumlccedilin kontaktly we egrelme berklige hasaplayacutearlar

Kontaktly napryacuteaženiyacuteanyň hasaplamasyny ilişme

polyacuteusyndaky kontaktda (ccedilyzgy) Gersiň formulasy boyacuteunccedila

yacuteerni yacuteetiryacuteaumlris

)μ1(ρ

qE4180σσ

2

g

g

Hmax-

== (35)

bu yacuteerde

q ndash degişme ccedilyzygynyň uzynlyk birligine duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

ρg ndash getirme egrilik radiusy

Eg ndash getirme mayacuteyşgaklyk moduly

HHmax - şu şert saklanmaly

- Puassonyň koeffisiyacuteenti = 025hellip035 metallar

uccedilin koumlplenccedil = 03

325-nji ccedilyzgy

71

Zerur bolan oumlzgertmaumlni yacuteerine yacuteetirip dişli tigirleriň

materiallaryny sayacutelap we rugsat edilen kontaktly

napryacuteaženiyacuteany kesgitlaumlp silindriki geccedilirijileriň taslama we

barlag hasaplamasy uumlccedilin formulany alarys

Taslama hasaplamasy

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(36)

bu yacuteerde

Ka = 495 - goumlni dişli geccedilirijiler

Ka = 43 - gyyacutea dişli geccedilrijiler

T2 ndash tigirdaumlki ayacutelaw momenti Nm

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Barlag hasaplamasy

Dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy boyacuteunccedila ccedilydamlylyga

barlayacutearys

(37)

bu yacuteerde

Z = 310 - goumlni dişli geccedilirijiler uumlccedilin

Z = 270 - gyyacutea dişli geccedilrijiler uumlccedilin

Kн ndash dinamiki we guyacuteccedilleriň dişlere hem-de olaryň

uzynlygyna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlrkezyacutean koeffisiyacuteent

Kн = Kн α Kн β Kн υ

Kнα ndash guumlyacuteccedilleriň dişlere deň payacutelalanmayacuteanyny

goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Kнβ ndash guumlyacuteccedilleriň dişli gurşawyň ininiň deň oumllccedilegli

payacutelanmayacuteanlygyny goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteenti

Kн υ ndash dinamiki koeffisiyacuteenti

( )[ ]

H2

2

3

H2

w

σ

H σub

1uKT

a

Zσ le

+=

[ ] mmψuσ

KT)1u(Ka 3

ba

22

H

βH2

aw +=

72

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

326-njу ccedilyzgy

ayacutelaw (38)

radial (39)

ok ugry (310)

Dişli tigirler uumlccedilin α = 200

Goumlni dişli tigirler uumlccedilin β = 0

Dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

(311)

bu yacuteerde

Nd

T2Ft =

Nβcos

αtgFF tr =

NβtgFF ta =

bm

KYYKFF

n

FFFt

F

73

KF - yacuteuumlkleniş koeffisienti

KF = KFβ KFυ

KFυ ndash yacuteuumlkiň dinamiki taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

KFβ ndash yacuteuumlkuň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Zν=βcos

z3

1

(312)

Yβ ndash gyyacutea dişli tigirler hasaplananda yacuteuumlze ccedilykyacutean

yacutealňyşlygyň oumlzenini dolman uumlccedilin ulanylyacutean koeffisiyacuteent

Yβ =1-140

(313)

KFα ndash yacuteuumlkiň payacutelanyşynyň endigan daumllligini goumlrkezyacuteaumln

koeffisiyacuteent

KFα =

4

)5n)(1(4

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige hasaplamasy

Berklige hasaplamada konus geccedilirijini ekwiwalentli

silindriki bilen ccedilalyşyacutearlar we silindriki geccedilirijini hasaplama

uumlccedilin başdaky formulany ulanylyacutearlar

Konus geccedilirijili kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Taslama hasaplamasynda ilki bilen tigirleriň daşky

boumlluumlji diametri kesgitlenyacuteaumlr

de2 = 2middot 3

bR

2

bR

H2

2

H )501(

iKT

][

335

(315)

Alynan de2 bahasyny standart bilen takyklayacutearys

74

327 ndashnji ccedilyzgy

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = ( )

2

322H

e bu

1uTK

b50R

335 +

- le [σн] (316)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişmede dişlerde peyacuteda bolyacutean guumlyacuteccediller

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

(317)

Kiccedili tigiriň radial guumlyacuteji uly tigiriň oklayacuteyn guumlyacutejine

deňdir

Fr1 = Fa2 = Ft1middot tgαmiddotcosδ1 N (318)

Kiccedili tigiriň oklayacuteyn guumlyacuteji uly tigiriň radial guumlyacutejine

deňdir

Fa1= F r1= Ft2 middottgαmiddotsinδ1 N (319)

Konus dişleriň egrelmede berklige barlagy şert boyacuteunccedila

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Nd

T2FF 2t1t ==

75

σF = FFFt

bm

YKF (320)

KF ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti goumlni dişli silindrik

tigirleriňki yacutealy alynyacutear

YF - yacuteerli guumlyacutejenme boyacuteunccedila dişiň ccedilydamlylyk

koeffisienti dişleriň ekwiwalent sanyna Zω baglydyr

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σF le [σF]

76

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

35

341 Umumy maglumatlar

Burumly geccedilirijiler uly geccedilirijilik san bilen ayacutelaw

yacuteygylygyny oumlzgertmeklik we geometriki oklary doumlzguumln

boyacuteunccedila burccedilyň astynda kesişyacuteaumln wallaryň arasynda ayacutelaw

momentini geccedilirmeklik uumlccedilin niyacuteetlenilendir Olar oumlzlerinde

hyryň we egreldilen dişleri bolan gyyacutea dişli tigirleriň toplumyny

saklayacutear

Eyacuteeriji zweno adatccedila hyrly wintden duryacutean burum 1

(341ndashnji ccedilyzgy) eyacuteerdiji bolsa ndash burumly tigiri 2 bolup duryacutear

a) Arhimed burumy b) Globoid burumy

341 ndashnji ccedilyzgy

Dişleri trapesiyacuteadal ewolwentli we konwolyacuteutly profili

burumlar bolyacutear

342-nji ccedilyzgy

burum

dişli tigir burumyň hyry

tigir

77

Arhimed burumynyň ok ugry kesiminde trapesiyacutea

goumlrnuumlşli hyryň profili bar Maňlayacute kesiminde hyryň sarymlary

Arhimediň spiraly yacutealy ccedilyzylan şu yacuteerden hem onuň ady gelip

ccedilykyacutear

Konwolyacuteut burumyň sarymlarynyň normal kesiminde

trapesiyacutea goumlrnuumlşli profil bar

Ewolwent burumy (342b-nji ccedilyzgy) onuň kesimindaumlki

ewolwent profildaumlki hyr bilen haumlsiyacuteetlendirilyacuteaumlr

Globoidli geccedilirijilerde burumyň sarymlary globoidde

emele gelyacuteaumlr Bu geccedilirijileriň yacuteuumlklenme ukyby adady burumly

geccedilirijilere seredende 15 esse ulydyr

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri

Burumlygeccedilirijileriň esasy geometriki paramertleri

burumyň moduly m we diametriniň koeffisiyacuteenti q bolup

duryacutear

Silindriki burumly geccedilirijilerde burumyň aumldimi p we

burumly tigiriň dişleriň aumldimi gabat gelyacuteaumlr

р = πm

343-nji ccedilyzgy

Burccedil burumyň wintli liniyacuteasynyň galyş burccedilydyr

tgγ = pz1πd1= z1q (321)

78

bu yacuteerde

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

d1 - payacutelayacutejy diametr mm

γ = arctg z1q (322)

Adatccedila γ = 2hellip26deg

Burumly geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

u = 1

2

2

1

z

z

(323)

bu yacuteerde

ω1 we ω2 ndash burumyň we burum tigiriniň burccedil tizligi

z2 ndash burumyň tigiriniň dişleriniň sany

z1 ndash burumyň dişiniň sarym sany (giriji)

Standart boyacuteunccedila burum geccedilirijiniň geccedilirijilik sany

u = 880 ccedilaumlginde

z1 =1 2 we 4 uumlccedilin duumlzuumlldi we z2 = 3080

1 ndash topar 8 10 125 16 20 25 315 40 50 63 80

2 ndash topar 9 112 14 18 224 28 355 45 56 71

Kesgitlenen i bahasy standart bahasy bilen deňeşdireňde

yacutealňyşlyk 4 ccedilenli bolmaly

Typma tizligi

υt = υ1соsγ (322)

bu yacuteerde

υ1 - burumyň toumlwerekleyacutein tizligi

υ1 = 05ω1d110-3 (323)

Burumlygeccedilirijilerde ilişmede dayacuteanccedillarda we yacuteagy

garyp syccedilratmakda peyacuteda bolyacutean yacuteitgini hasaba alyp PTK-ni

kesgitlemegiň formulasy

η = (095divide096))(tg

tg

(324)

ρ ndash getirme oumlrtme burccedily

ρ ndash bahasyny suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti f bilen

kesgitlenyacuteaumlr

Buruim polatdan taumlccedil buumlruumlnccedilden bolsa f = 004006

79

deň alynyacutear Burum polatdan taumlccedil ccediloyacuteundan bolsa f =

008012 deň alynyacutear

344-nji ccedilyzgy

Burumly geccedilirijileriň geometriki parametrleri 37

tablisada getirilendir

37 tablisa

Ilişmaumlniň parametri Ilişmede geometriyacutea baglanyşyk

Ok aralygy aw = (d1 + d2)2 = 05( q+ z2)m

Payacutelayacutejy diametrleri d1 = mq d2 = mz2

Dişleriň depesiniň

diametrleri

da1 = d1 + 2m da2 = d2 + 2m

Dişleriň ccediloumlkediniň

diametrleri

df1 = d1 ndash 24m df2 = d2 ndash 24m

Burumly tigiriň iň uly

diametri

dаM2 le da2 +6m(z1 + 2)

Burumyň dişli

boumlleginiň uzynlygy

z1=1-2 bolsa b1 ge (11 + 006z2)m

z1=3-4 bolsa b1 ge (125 + 009z2)m

Tigiriň daşky dişli

gurşawynyň ininiň

alnyşy

z1 =13 bolsa b2 le 075da1

z2 = 4 bolsa b2 le 067da1

80

Dişiň beyacuteikligi h = 24m

Dişiň başjagazynyň

beyacuteikligi

ha = m

Dişiň ayacuteajygynyň

beyacuteikligi

hf = 12m

Ilişme burccedily α = 200

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny kabul etmek

Burum tigirleri yacuteasamak uumlccedilin ulanylyacutean materiallary

yacuteuumlze ccedilykyacutean typma tizligine baglylykda kabul edilyacuteaumlr Olary

takmyndan uumlccedil topara boumllmek bolyacutear

Typma tizligi kesgitleyacuteaumlris

(325)

I Eger-de υt le 2 ms bolsa onda yacuteuumlmşak ccedilal ccediloyacuteunlar

ulanylyacutear (СЧ 12 СЧ 15 СЧ 18)

II Eger-de υt = 25 ms bolsa onda olowolanmadyk

buumlruumlnji we latuny ulanylyacutearlar (БPAЖ 9-4 БPAЖH 10-4-4

ЛМ 58-2-2)

III Eger-de υt le 25 ms bolsa onda olowolandyrylan

burunccedil ulanylyacutear yacuteokary υt bolanda tigirleriň gurşawy

buumlruumlnccedilden galan yacuteeri ccediloyacuteundan yacuteasalyacutear (БPOФ 0-1 БPOHФ

10-1-1 БPOЦС 6-6-5)

Burumlary yacuteasamak uumlccedilin orta uglerodly konstruksion

polatlar (polat 45 50) we legirlenen polatlaryň bir naumlccedile

goumlrnuumlşleri ulanylyacutear (12ХH3A 15Х 20Х 20ХH3A

taplandyrylan goumlrnuumlşde 40Х 40ХH 30ХГС 35ХM

taplandyrylan we gowylandyrylan we 30ХMЮA

azotlaşdyrlan)

sekmTn1054υ 321

4

t asymp

81

[ ]3 2

2

H

2

2

w T

σq

z

1701

q

za +=

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme ccedilydamlylyga

hasaplamak

Burumlygeccedilirijini kontaktly ccedilydamlylyga hasaplayacutearys

Tigirleriň oklarynyň aralygyny dişiň işleyacuteaumln uumlstiniň

degşirme ccedilydamlylygyna garap hasaplayacuteas

(326)

Ok aralygy αw hasaplanandan soň ilişme modulyny şu

gatnaşykdan tapyacutearys

m = 2

2

Zq

w

(327)

bahasyny iň yacuteakyn standart bahasyna deňlaumlp kabul edilyacuteaumlr

Barlag hasaplamasynda dişleri egrelme napryacuteaženiyacuteasy

boyacuteunccedila ccedilydamlylyga barlayacutearys

σн = [ ]н3

w

3

2

2

2

σα

1q

zT

q

z

170le

+ (328)

Barlag hasaplamasy geccedilirilende şert yacuteerine yacuteetirilmelidir

σH le [σH]

Ilişme taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccediller

Burumdaky toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we tigirdaumlki oklayacuteyn

guumlyacuteccedil deňdir

Ft2 = Fa1 = 2

2

d

T2 N (329)

Tigirdaumlki toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil we burumdaky oklayacuteyn

(326)

82

guumlyacuteccedil deňdir

Ft1 = Fa2 = 1

1

d

T2 N (330)

Radial guumlyacuteccediller

Fr1= Fr2 = Ft2 tgα N (331)

Burumly geccedilirijileriň egrelmede berklige barlagy şert

boyacuteunccedila yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

σF = 22

F2

mbd

KYT21le [σF] (332)

K ndash yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteenti

T2 ndash burumly tigirdaumlki ayacutelaw momenti

YF ndash dişiň şekil koeffisiyacuteenti bahasy

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER

Friksion geccedilirijiler - bu geccedilirijilerde hereket eyacuteerdiji

jisimden eyacuteeriji jisime suumlrtuumllme arkaly geccedilirilyacuteaumlr

Yacuteoumlnekeyacute friksion geccediliriji parallel wallaryň arasynda

duryacutean biri-birine berlen guumlyacuteccedil bilen basylyacutean iki sany rolikden

duryacutear Eyacuteerdiji rolik ayacutelananda degişyacuteaumln yacuteerlerinde suumlrtuumllme

guumlyacuteccedilleri emele gelip eyacuteerdiji roligi ayacutelanma herekete getiryacuteaumlr

(41a-nji ccedilyzgy) Silindr rolikleri konus rolikler bilen ccedilalşyryp

(41b-nji ccedilyzgy) oklary kesişyacuteaumln wallaryň arasynda hem

hereketi geccedilirmeklik muumlmkin Hayacutesy hem bolsa tigirlenyacuteaumln

jisimleriň biriniň radiusyny uumlyacutetgaumlp bolyacutean edip uumlyacutetgeyacuteaumln

geccedilirijilik gatnaşygy almak muumlmkin (wariator)

83

351ndashnji ccedilyzgy

Friksion geccedilirijide F ayacutelaw momenti geccedilirmek uumlccedilin

tigirlenyacuteaumln jisimleri biri-birine guumlyacuteccedil taumlsiri astynda gysylmaly

(351-nji ccedilyzgy)

bu yacuteerde

f - suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti

s - ilişmaumlniň aumlhtimallyk koefifisenti guumlyacuteccedil geccedilirijilerde

125hellip2 enjamlaryň geccedilirijilerinde-3-e ccedilenli kabul edilyacuteaumlr

Suumlrtuumllme koeffisiyacuteentleriň hasaplanylyacutean ululyklary

polat-polat boyacuteunccedila yacuteaglanylyacutean rolik wariator şertlerinde

004hellip005 diskaly wariatorlar şertinde 0015hellip 0035 yacuteagsyz

polat-tekstil we retinaks 03hellip035 taplanan polat-

metallkeramika FAB-P 03hellip035 polat-asbosmola plastmassa

KF-2 04 taplanan polat-taplanan polat 015hellip018

Q guumlyacuteccedil boyacuteunccedila tigirlenyacuteaumln jisimleriň wallaryny we

geccedilirijileriň podşipniklerini berklige hasaplayacutearlar

Friksion geccedilirijiler uly bolmadyk typma bilen işleyacuteaumlrler

Aumlhli geccedilirijilerde mayacuteyşgak typma bar bu uumlstki gatlaklaryň

mayacuteyşgak deformasiyacutealaryndan yacuteuumlze ccedilykyacutear Yacuteagda işleyacuteaumln

geccedilirijilerde yacuteagly gatlagyň taumlsiri bildiryacuteaumlr Wariatorlarda

tigirlenyacuteaumln jisimleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň uzynlygy boyacuteunccedila

f

sFQ

a) b)

84

goşmaccedila geometriki typma yacuteuumlze ccedilykyacutear bu tigirlenyacuteaumln

jisimleriň uzynlyklary boyacuteunccedila birmeňzeş uumlyacutetgeyacuteaumlndikleri

sebaumlpli bolyacutear Meselem islendik geccedilirijide vP tizlik rolikde

doumlredijiniň ugruna hemişelik a diskde vд - radiusa proporsional

Şoňa goumlrauml-de arassa tigirlenme bir nokatda bolyacutear beyacuteleki

nokatlarda vСK tizlikde typma muumlmkinccedililik bolyacutear

Eger-de taumlsir ediji moment suumlrtuumllme guumlyacutejuumlň doumlredyacuteaumln

momentiniň ccedilaumlginden uly bolsa onda typyp boş ayacutelanma yacuteuumlze

ccedilykyacutear ol yacuteol berilmesizdir

Friksion geccedilirijiniň geccedilirijilik gatnaşygy

bu yacuteerde

n1 we n2 ndash eyacuteerdiji we eyacuteeriji tigirlenyacuteaumln jisimleriň

ayacutelaw yacuteygylyklary min-1

R1 we R2 ndash olaryň layacuteyklykdaky radiuslary

ξ ndash typmany hasaba alyacutean kofisenti 095hellip0995

Konus friksion geccedilirijiler uumlccedilin tigirlenyacuteaumln jisimleriň R1

we R2 radiuslarynyň gatnaşygyny konus doumlrediji d1 we d2 sinus

gyyacutea burccedillaryň gatnaşygy bilen ccedilalyşmak muumlmkin we geccediliriji

gatnaşykda aşakdaky goumlrnuumlşde yacuteazmak bolar

Friksion geccedilirijileriň artykmaccedillyklary

a) Tigirlenyacuteaumln jisimleriň yacuteoumlnekeyacuteligi

b) Deňoumllccedilegli ayacutelanmaklyk bu yacuteokary tizlikli

maşynlarda friksion geccedilirijileri ulanmaklyga muumlmkinccedililik

beryacuteaumlr meselem dişli tigirleriň takyklyklaryny barlayacutean enjam

ccedil) Ayacutelanma hereketi başganccedilaksyz sazlamak

muumlmkinccedililigi bu friksion wariatorlary ulanmaklygyň

kesgitleyacutejisi

Friksion geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri

a) Wallara we podşipniklere duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň uly

bolmaklygy yacutea-da dayacuteanccedillarda yacuteoumlrite yacuteuumlklenişden boşadyjy

R

ξR=

n

n=u

2

1

1

2

αsin

ξαsin=u

2

1

85

gurluşlary ulanmaklygyň gerek bolmagy (meselem suumlrtuumllme

koeffisiyacuteenti 025 we ilişme aumltiyacuteaccedillygy 15 bolanda tigirlenyacuteaumln

jisimleriň arasyndaky oumlzara taumlsir guumlyacuteccedil peyacutedaly ayacutelaw guumlyacuteccedilden

6 esse koumlp bolyacutear)

b) Bir jisimi ikinji jisime gysyp saklayacutean yacuteoumlrite gurluşyň

gerekligi

ccedil) Boş ayacutelananda geccedilirijini zayacutealamak howpy we

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda tigirlenyacuteaumln jisimleriň iyacuteilmesiniň deň

bolmayacuteandygy

d) Geccedilirijilik gatnaşyklary absolyacuteut orta takyklykda

almak muumlmkinccedililiginiň yacuteoklygy dişli geccedilirijiler bilen

deňeşdirilende bu oumlz gezeginde burccedil yacutealňyşlyklaryň

yacuteygnanmaklygyna yacuteol bermeyacuteaumln berk kinematiki baglanyşygyň

muumlmkin daumllligi

Bir tigirlenyacuteaumln jisim başgasyna yacuteoumlnekeyacute geccedilirijilerde we

kiccedili kuwwatly wariatorlarda hemişelik guumlyacuteccedil bilen basylyacutear

ulgamyň yacuteoumlrite puumlržinlerini yacutea-da başga mayacuteyşgak

elementleriň ilkibaşda ccedilekilmesi seyacuterek yacuteagdayacutelarda hususy

agram guumlyacuteccedilleriň yacutea-da merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsiri

astynda ccedilekilmesi

Geccedilirijilerde tigirlenyacuteaumln jisimleri suumlrtuumllme girizmek we

ayacuteyrmak uumlccedilin dolandyrmaklyk el bilen yacutea-da gidrawliki yacutea-da

başga gurluşlaryň koumlmegi bilen amala aşyrylyacutear

Hemişelik basyş guumlyacuteji iň uly peyacutedaly toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

boyacuteunccedila sayacutelap almak gerek bolyacutear bu adatda seyacuterek taumlsir

edyacuteaumlr Sebaumlbi suumlrtuumllme yacuteitgileri we iyacuteilmeklik uly derejede

tigirlenyacuteaumln jisimleriň basyş guumlyacuteji bilen kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

hemişelik basyş astynda işleyacuteaumln geccedilirijiler yacuteokary iyacuteilmauml we

suumlrtuumllmauml şertlerde işleyacuteaumlrler

Materiallar Tigirlenyacuteaumln jisimlere goyacuteulyacutean esasy

talaplar a) iyacuteilişe yacuteokary durnuklylyk we uumlstleriň berkligi b)

uly basyş guumlyacuteccedilleri ulanmaklykdan gaccedila durmak uumlccedilin yacuteokary

suumlrtuumllme koeffisiyacuteenti ccedil) degişme meyacutedanccedilalaryň oumllccedileglerine

baglylykda yacuteuumlze ccedilykyacutean suumlrtuumllme yacuteitgilerinden gaccedila durmak

uumlccedilin mayacuteyşgaklyk moduly yacuteeterli derejede yacuteokary bolmaly

86

Taplanan polat boyacuteunccedila goumlwruumlm oumllccedilegleriň kiccedililigini

we geccediliruumlniň yacuteokary PTK-ni uumlpjuumln edyacuteaumlr yacuteoumlne geccedilirijiniň

yacuteokary derejede tayacuteyacutearlanmaklygy we suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleri yacuteokary

derejede işlaumlp bejermekligi talap edyacuteaumlr şarikli podşipnikler

tayacuteyacutearlananda ШХ15 hem-de 18ХAumlТ we 18ХН4МА polatlar

ulanylyacutear Geccedilirijiler duumlzguumln boyacuteunccedila yacuteagda işleyacuteaumlr

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar

Ccedilekili geccedilirijiniň giň yacuteayacuteran umumy goumlrnuumlşi (351a-nji

ccedilyzgy) biri-birinden bir naumlme aralykda yacuteerleşyacuteaumln eyacuteerdiji we

eyacuteeriji şkiwlerden hem-de şol şkiwlere dartylyp geyacutedirilyacuteaumln

ccedilekilerden duryacutear Eyacuteerdiji şkiwiň ayacutelanma hereketi şkiw we

ccedilekiniň aralygynda doumlreyacuteaumln suumlrtuumllme arkary eyacuteeriji şkiwiň

ayacutelanma hereketine oumlwruumllyacuteaumlr

Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila tekiz pahna yacutearym

pahna we tegelek hereketlendiriji ccedilekileri tapawutlandyryacutearlar

Tekiz we pahna ccedilekiler giňden yacuteayacuteran Tekiz ccedilekiler

bilen hereket geccedilirmek yacuteoumlnekeyacute yacuteoumlne pahna ccedilekileriň ccedilekiş

ukyplylyklary uly we olary kiccedili goumlwruumlmlerde yacuteerleşdirmeklik

muumlmkin Ccedilekileriň yacuteumşak we mayacuteyşgak bolyacuteandyklary sebaumlpli

olar sessiz we endigan işleyacuteaumlr Olar mehanizmleri ccedilekileriň

typma muumlmkinccedililikleri bar bolan sebaumlpli uly yacuteuumlklenişiň

zayacutealamasyndan gorayacutear Tekiz ccedilekili geccedilirijileri ok ara

aralyklar uly yacuteerlerde ulanyacutearlar Hereket kiccedili aralyklara

geccedilirilende geccedilirijilik gatnaşyklar uly bolanda we bir ugra

hereketlendirilende pahna ccedilekileri ulanmaklyk amatly bolyacutear

87

351-nji ccedilyzgy

Şkiw bilen ccedilekiniň aralygynda suumlrtuumllme doumlretmek uumlccedilin

ccedilekiji rolikleriň koumlmegi bilen ccedilekdirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijileriň artykmaccedillyklary uly aralyklara

hereket geccedilirip bilmek muumlmkinccedililikleri geccedilirijiniň sessiz we

urgysyz işi sebaumlbi moment duyacutedandys ulalanda boş ayacutelanmak

muumlmkinccedililigi yacuteuumlklenişiň kesgitlenen ccedilaumlgi onda artyk

yacuteuumlklenişde boş ayacutelanmaklyk yacuteuumlze ccedilykyacutear we bu yacuteagdayacute uly

yacuteuumlklenişiň zyyacuteanly taumlsirinden gorayacutear gurluşyň yacuteoumlnekeyacuteligi

arzan bahasy we tehniki hyzmatlary geccedilirmekligiň yacuteeňilligi

Ccedilekili geccedilirijileriň yacuteetmezccedililikleri goumlwruumlmleriň

ululygy ccedilekiniň typmaklygyndan geccedilirijilik sanlaryň

geccedilirilişiniň durnuksyzlygy wallara we dayacuteanccedillara duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleriň basyşynyň yacuteokary bolmaklygy sebaumlbi ccedileki

şahalaryndan yacuteygnanyacutean ccedilekiş guumlyacuteccedilleriň geccedilirijilik kuwwaty

1500 kWt-a ccedilenli ccedilekili geccedilirijileriň 03hellip50 kWt kuwwatly

geccedilirijilerde ulanylyacutean yacuteagdayacutelarynda duş gelmek muumlmkin

Materiallary boyacuteunccedila ccedilekileriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar uumlluumlňleşdirilen tekiz ccedilekiler rezinmata

(TDS 23831-79) goumln (TDS 8679-73) bitewi dokalan

pagtakagyz (TDS 6982-75) we yacuteuumlň

b) ccedil)

d) e)

88

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak

Kiccedili tigirň diametri formula boyacuteunccedila kesgitlenyacuteaumlr

D1 =K 31T mm (333)

K asymp 6 - yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri K = 34 ndash pahna ccedilekili

geccedilirijileri

T1 ndash ayacutelaw momenti Nmm

d1 ndash kesgitlaumlp bahasyny standarta gabatlap almaly Ikinji

tigiriň diametrini otnositel typmagy ulanyp ε = 001

kesgitlenyacuteaumlr

D2 = id1(1-ε) = )ε1(Dn

n1

2

1- mm (334)

- tipma koeffisiyacuteenti = 001002

bahasyny standarta deňlaumlp yacuteakynlaşyacutean aşaky bahasy alynyacutear

Okara aralyk

a = (0552) (D1+D2) mm (335)

Ccedilekiniň uzynlygyny hasaplayacutearys

L =2a +2

(D1+D2) +

4

)( 2

12 DD mm (336)

Kiccedili tuumlriň gurşayacuteyş burccedily

α1 = 180 ndash 57 a

DD 12 - α ge 1200 (337)

Ccedilekiniň hereketiniň tizligi

v = 60

DnπDω50

111 = ms (338)

Yacuteasy ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekiniň galyňlygyna δ we toumlwerekleyacutein guumlyacuteje Ft

baglylykda onyň inini kesgitleyacuteaumlrler

b = [ ]p

Ft

bu yacuteerde

89

MPa10ρυD

δE

δb

F62

1

1++

b ndash ccedilekiniň ini

[p] - ccedilekiniň ininiň birligine duumlşyacuteaumln yacuteol berilyacuteaumln udel guumlyacuteccedil

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil Ft we ccedilekiniň kesginiň meyacutedanyna

duumlşyacuteaumln rugsat edilyacuteaumln udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil [к] baglylykda

ccedilekiniň kese keseginiň meyacutedanyny kesgitleyacuteaumlr

bδ = [ ]p

Ft (339)

hasaplamaň iki usulynda hem netije deň bolyacutear

Toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

Ft = v

P (340)

bu yacuteerde

P ndash kuwwat Watt

D1 ndash kiccedili tigiriň diametri m

n1 ndash kiccedili tigiriň ayacutelaw sany ayacutelmin

Rugsat edilen udel toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p] = KoСoСαСυСp (341)

Ko ndash ccedilekiniň keseligine yacuteerleşişine bagly alynyacutear

Сo ndash geccedilirijiniň yacuteerleşişini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

eňňitligi 600 ccedilenli bolsa

Сα ndash gurşaw burccedilynyň taumlsirini goumlrkezyacuteaumln koeffisiyacuteent

Ilki bilen okaralygy kabul edilyacuteaumlr Sebaumlbi α okaralygyna bagly

Сα = 1-0003 (180- α0) (342)

Сυ ndash tizligiň taumlsirine seredip alynyacutean koeffisiyacuteent

Сp ndash geccedilirilyacuteaumln yacuteuumlklenişiň haumlsiyacuteetine bagly koeffisiyacuteent

Ccedilekiniň kesiginde peyacuteda bolyacutean yacuteokary napryacuteaženiyacutea

σmax=σ1 +σu+συ=σo+ (343)

σo ndash başlangyccedil ccedilekdirilendaumlki napryacuteaženiyacutea ortaccedila

σo = 18 MPa

E ndash mayacuteyşgaklyk moduly E asymp 200 MPa

ρ ndash ccedilekiniň dykyzlygy ρ asymp 1100 kgm3

90

v ndash tizlik msek

Ccedilekiniň oumlmuumlr uzynlygyny kesgitleyacuteaumlris

Ho = max

1-

(344)

σ -1 = 7 MPa kabul edilyacuteaumlr

Pahna ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak iki usul boyacuteunccedila

geccedilirilyacuteaumlr

Bir ccedileki uumlccedilin rugsat edilen toumlwerekleyacutein guumlyacuteccedil

[p]= [po]Cα Cl Cp (345)

bu yacuteerde

Cα=1 ndash 0003 (180-α1) (346)

Ccedilekiniň uzynlygynyň taumlsirini seredyacuteaumln koeffisiyacuteent

C1= 03 70+L

L

o

(347)

Cp ndash iş duumlzguumlniniň koeffisiyacuteenti

Ccedilekileriň sany

z = [ ]p

P (348)

Ccedilekileriň şahalarynyň ccedilekdiriji guumlyacuteccedillerini we oka

duumlşyacuteaumln guumlyacutejiň kesgitlenişi tekiz ccedilekileriňki yacutealy geccedilirilyacuteaumlr

Ccedilekili geccedilirijilerde taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri kesgitleyacuteaumlris

Ccedilekiniň şahalaryny başlangyccedil ccedilekdiriji guumlyacuteccedil N

Fo = σobδ - yacuteasy ccedilekili (349)

Fo = 2

α

LPθυ

Cυz

C850PC+ - pahna ccedilekili (350)

Ccedilekiniň yacuteoumlrediji şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

F1 = Fo +2

Ft (351)

Ccedilekiniň hereketlendirilyacuteaumln şahasynyň ccedilekdiriji guumlyacuteji N

91

F2 = Fo - 2

Ft (352)

Ccedilekili geccedilirijide wala duumlşyacuteaumln basyş guumlyacuteji N

Fw = 2 Fo sin2

1 - yacuteasy ccedilekili (353)

Fw = 2 Fo zsin2

1 - pahna ccedilekili (354)

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar

Zynjyrly geccedilirijini zynjyryň 1 we yacuteyldyzjyklaryň 2

ilişmesi esaslandyryacutear Zynjyrly geccedilirijiler koumlmegi bilen ccedilekili

geccedilirijiler bilen deňeşdirlende deň şertlerde yacuteuumlklenişi ulaltmak

muumlmkin (yacuteoumlne dişli geccedilirijilerden az bolyacutear) Suumlrtuumllme az

bolanlygy sebaumlbi (ccedileki bilen deňeşdirlende) polat zynjyrlaryň

berkligi yacuteokary bolyacutear Typma we boş ayacutelanma yacuteok bolanlygy

(bolmazlygy) sebaumlpli geccediliriji gatnaşygyň hemişeligi uumlpccedilin

edilyacutear we koumlp halatlarda yacuteuumlklenijiň gysga wagytlayacuteyn

uumlyacutetgemesinde işlemaumlge muumlmkinccedililik beryacutear Ilişme prinsipinde

zynjyry oumlňuumlnden ccedilekdirmek talap edilyacutear şoňa goumlrauml-de wallara

we dayacuteanccedillara yacuteuumlkleniş azalyacutear

Zynjyryň yacuteyldyzjygy gurşayacutean burccedilunyň (ccedilekili

geccedilirijilerden tapawutlylykda) uly aumlhmiyacuteeti bolmayacutear Şonuň

uumlccedilin zynjyrly geccedilirijiler kiccedili ok aralyklarynda we geccedilirijilik

92

gataşyklar uly bolan yacuteagdayacutelarda hem işlaumlp bilyacutearler hem-de

bir sany yacuteoumlrediji waldan birnaumlccedile yacuteoredilyacutean (eyacuteeriji) wallara

kuwwaty geccedilirip bilyacuteaumlrler

Zynjyrly geccedilirijileriň kemccedililikleri

Esasy kemccedililik bu zynjyr ayacuteratyn gaty boumllejiklerden

(zwenolardan) duryacutear we yacuteyldyzjygyň toumlweregi boyacuteunccedila

yacuteerleşmaumln koumlpburccedillyk boyacuteunccedila yacuteerleşyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin hem

zynjyryň şarnirleriniň iyacuteilmesi artyacutear goh bolyacutear we goşmaccedila

yacuteuumlkleniş yacuteuumlze ccedilykyacutear yacuteaglayacuteyş sistemasyny girizmek gerek

bolyacutear

Ulanylyacutean yacuteerleri

Zynjyrly geccedilirijileri dişli geccedilirijileri ulanyp bolmajak

we ccedilekili geccedilirijileriň ygtybarlylyklarynyň yacuteeterli derejede

uumlpccedilin etmeyacutean yacuteagdayacutelarda ok aralyklar uly bolanda hem-de

bir yacuteoumlrediji wal bilen birnaumlccedile yacuteoumlridilyacutean walla hereket

geccedilirilende Oba hojalyk ulag himiyacutea maşyngurluşugynda

stanokgurluşykda dag iş enjamlarda we goumlteriji-aumlkidiji

maşynlarda giňden ulanylyacutear

n2

Z2

T2

a

F1 F1 1

2

F2 F2

T1

n1

Z2

361-nji ccedilyzgy

93

362 Esasy elementleriň gurluşy

Hereketlendiriji zynjyrlar Haumlzirki zaman

hereketlendiriji zynjyrlaryň esasy goumlrnuumlşleri tipleri şarnir

rolikli wtulkaly we dişli zynjyrlar Olar standarta salynan we

yacuteoumlriteleşdirilen zawodlarda tayacuteyacutearlanylyacutear Zynjyrlaryň esasy

haumlsiyacuteetnamalary bolup aumldimi ini we dargadyjy guumlyacuteccedil bolup

duryacutear (20 ms tizlige ccedilenli)

Rolikli zynjyrlar bir we iki hatarly bolyacutear Esasy

elementleri iccedilki we daşky zwenolar walik wtulka we rolik

Wtulkaly zynjyrlar gurluşlary boyacuteunccedila rolikli

zynjyrlara meňzeş yacuteoumlne olarda rolik yacuteok Şol sebaumlpli zynjyr we

yacuteyldyzjyk koumlp iyacuteilyacuteaumlr yacuteoumlne agramy we bahasy peselyacuteaumlr

Dişli zynjyrlar iki sany diş şekilli

guumlberccedilekli yacuteygnalyacutean

plastinalardan duryacutear

Zynjyryň plastinalary

yacuteyldyzjygyň dişleri

bilen oumlzleriniň gapdal

uumlstleri bilen ilişyacuteaumlrler

Pahnalanyacutean β burccedily

600-ccedila deň kabul edilip

alnan Dişli zynjyrlaryň

gurluşlary olaryň

inlerini ulaltmaga

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr bu

oumlz gezeginde uly taumlsir

guumlyacuteccedillerini geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Dişli zynjyrlar az goh

bilen endigan işleyacuteaumlr

362-nji ccedilyzgy

Olary uly tizliklerde ulanmaklyk houmlduumlrlenilyacuteaumlr - 35 ms

ccedilenli

94

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary

Zynjyrly geccedilirijileriň hatardan ccedilykmalarynyň sebaumlpleri

a) Şarnirleriň iyacuteilmesi zynjyryň uzalmagyna we

yacuteyldyzjyk bilen ilişmaumlniň bozulmasyna getiryacuteaumlr (koumlp geccedilirijiler

uumlccedilin iş başarjaňlygyň esasy kriteriyacuteasy)

b) Yacuteadap dagamaklygy yacuteapyk karterlerde gowy yacuteaglanyp

işleyacuteaumln uly guumlyacuteccedil taumlsirli tiz (ccedilalt) yacuteoumlreyacuteaumln rolikli zynjyrlar uumlccedilin

esasy kriteriyacutea bolup duryacutear (plastinalaryň gulajyklarynyň

pytramasy)

ccedil) Plastinalarda walik we wtulkalaryň dykyz

birikmeleriniň ayacutelanmasy-zynjyrlaryň hatardan ccedilykmalarynyň

giňden yacuteayacuteran sebaumlbi yacuteasalyşyň hiliniň pes bolmaklygy bilen

bagly

d) Rolikleriň owranmasy we dagamasy (pytramasy)

e) Boş ayacutelanyacutean şahanyň sallanma ccedilaumlgine yacuteetmesi - oklar

ara ululylyklary sazlanylmayacutean ccedilekiji gurluşlary bolmadyk

geccedilirijileriň - bir kriteriyacuteasy

auml) Yacuteyldyzjyklaryň dişleriniň iyacuteilmesi

Zynjyrlaryň oumlmuumlr uzaklyklary mergenekleriň iyacuteilmaumlge

durnyklylygyna bagly

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplamak

Zynjyryň aumldimi

(355)

bu yacuteerde

z- yacuteyldyzjygyň dişleriniň sany

ke - yacuteuumlklenişiň hasaplanylyacutean koeffisienti

ke = kd middot kα middot kн middot kp middot kc middot kn (356)

kd ndash rahat yacuteuumlklenişde gujurlylyk koeffisienti

kα ndash ok aralyk aralygy hasaba alyacutear

[ ] mmpz

kT82t 3

3

e2

z ge

95

kн ndash merkezi ccedilyzyklaryň gyşarme burccedillaryny hasaba

alyacutear

kp ndash zynjyryň ccedilekilip sazlanyş usulyny hasaba alyacutear

kc ndash damjalayacuteyn yacuteaglananda

kn ndash gije guumlndiziň dowamynda iş wagtyny hasaplayacutean

koeffisient

Zynjyryň oumlmruumlni uzaltmaklyk duumlşuumlnje boyacuteunccedila iş

yacuteuumlzuumlnde

a = (30hellip50)tz (357)

kabul etmeklik maslahat berilyacuteaumlr

Zynjyryň uzynlygy aumldimlerde yacutea-da zynjyryň zweno

sanlary bilen aňladylyacutear

(358)

Zynjyryň boş ayacutelanyacutean şahasy birneme gowşak bolsa

(asylypsayacutelanyp ayacutelananda yacuteoumlraumlnde) geccediliriji gowy işleyacuteaumlr

Şonuň uumlccedilin oklaryň aralyklaryny (0002hellip0004)a kiccedileltmeklik

maslahat berilyacuteaumlr Zynjyryň şarnirleri iyacuteildigiccedile onuň uzynlygy

ulalyacutear şonuň uumlccedilin gurluşda zynjyryň sallanmasyny sazlamak

uumlccedilin yacuteoumlrite gurnama goumlz oumlňuumlnde tutulmaly Adat-da bu hayacutesy

hem bolsa bir walyň suumlyacuteşuumlrilmesi yacutea-da yacuteoumlrite ccedilekiji

yacuteyldyzjyklar goyacutemaklyk arkaly amala aşyrylyacutear

Yacuteyldyzjylaryň esasy oumllccedilegleri

(359)

(360)

Zynjyryň tizligi

(361)

Ayacutelanma guumlyacuteccedil

a

t

π2

zz

2

zz

t

a2L

z2121

z

++

++

+=

sm1060

ztnυ

3=

mmt60

z

180tg

tD

mm

z

180sin

td

03e

03D

+=

=

96

(362)

Şarnirdaky basyşy

(363)

şert p le [p] kanagatlandyrylyacutear

[p] = 22 [1 + 001(z3 ndash 17)] MРa (364)

Zynjyra duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedil

Aslyşmadan formula boyacuteunccedila

Ff = 981kf q az N (365)

bu yacuteerde

kf ndash geccedilirijiniň yacuteerleşiş taumlsirini hasaplayacutejy koeffisienti

q - 1 m zynjyryň agramy kgm

Merkeze ymtylyacutean guumlyacuteccedillerden

Fv = q υ2 N (366)

Wallara duumlşyacuteaumln hasaplanylyacutean yacuteuumlkleniş

Fwz = Ftz + 2 Ff N (367)

Zynjyryň suumlyacutenmeden ccedilydamlylygynyň aumltiyacuteaumlccedillik

koeffisientini

(368)

Nυ

ωTFtz =

MPaA

kFp

etz=

[ ] sFFF

Qs

fυtz

gt++

=

97

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň esaslary

Masynlaryň ayacutelanyacutean detallarynyň okuň hemişelik

ornunda ayacutelanmagyny uumlpjin etmek uumlccedilin olary wallarda we

oklarda oturdyacutearlar

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila geccediliriji wallar geccedilirijileriň

saklayjy - goumlteriji detallary - dişli tigirler şkiwler yacuteyldyzjyklar

muftalar Saklayacutejy we başga yacuteoumlrite wallar olar geccediliriji

detaldan başga-da maşynlaryň iş organlaryny yacutea-da gurallaryny

- tigir diska turbina tirsekleri patronlary we başgalary

saklayacuterlar

Geometriki oklaryň formasy boyacuteunccedila goumlni we tirsekli

wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacuteratyn bir topary ccedileye (mayacuteşgak) wallar tutyacutear

Oklar ayacutelanyacutean detallary saklamak uumlccedilin niyacuteetlenen

peyacutedaly ayacutelaw moment geccedilirmeyacuteaumlrler

Oklar ayacutelanyacutean we hereketsiz toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Ayacutelanyacutean wallar podşipnikleriň gowy işlemelerini uumlpjin edyacuteaumlr

Hereketsiz wallar ayacutelanyacutean detallarda podşipnikleri

yacuteerleşdirmek uumlccedilin gulluk edyacuteaumlr

Wallaryň we oklaryň dayacuteanccedil boumlleklerini sapfa yacutea-da

boyacuteunjyk diyacuteip atlandyryacutearlar

371-nji ccedilyzgy

98

Goumlni wallary hemişelik diametrli (transmissiyacutea we

gaumlmi) basganccedilakly uzynlygyna baglamak uumlccedilin flanesli hem-de

diş kesilen wallara boumlluumlnyacuteaumlr Kese kesiminiň formasy boyacuteunccedila

wallar yacuteylmanak şlisli we profilli wallara boumlluumlnyacuteaumlr

Wallaryň formasy uzynlygy taumlsir guumlyacuteccedilleriň payacutelanyşy

we tayacuteyacutearlamak tilsimatyň şertleri we yacuteygnalyşy boyacuteuccedila

kesgitlenilyacuteaumlr

Wallaryň uzynlyklary boyacuteunccedila egreldiji momentler

duumlzguumln boyacuteunccedila hemişelik daumll we adat boyacuteunccedila ahyrky

dayacuteanccedillarda yacutea-da walyň ahyrynda yacuteoga duumlşyacuteaumlr

Adatda wallary basganccedilakly yacuteasayacutearlar Bu formany

tayacuteyacutearlamak we yacuteygnamak amatly

Typma podşipniklerde işleyacuteaumln wallaryň sapfalary

(boyacuteunjyklary) silindr konus sferiki goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Esasy koumlp ulanylyacuteany silindriki sapfalar Konus sapfalar

podşipnikleriň boşluklaryny sazlamak kauml halatlarda wallary ok

ugrunda berkitmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Oturdyş uumlstler (wala oturdylyacutean detallaryň stupisalary)

silindr we konus goumlrnuumlşde bejerilyacuteaumlr

Wallara oturdylan detallardan duumlşyacuteaumln ok ugry taumlsir

guumlyacuteccedilleri hasaplamaklyk aşakdaky usullar boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

1) Agyr yacuteuumlklenme - detallaryň walyň yacuteogyn yacuteerine

dayacuteanmak detallary napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak arkaly

2) Orta yacuteuumlklenişde - gayacuteka ştiftler bilen

3) Yacuteeňil yacuteuumlklenişde (we toumltaumlnleyacutein guumlyacuteccedilleriň

suumlyacuteşuumlrmesinden goramak) ndash saklayacutejy wintler klemmaly

birikme pružin halkalary bilen

Wallaryň yacuteadowlyga garşylygyny olaryň inccedile yacuteerlerinde

napryacuteaženiyacuteanyň koumlp yacuteygnanyacutean zonalarynda kesgitleyacuteaumlrler

Wallaryň ccedilydamlylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin yacuteoumlrite

konstruktiw we tilsimat ccedilaumlreler peyacutedaly bolyacutear Walyň

diametrini stupisanyň uzynlygyna yacuteognaltmak Uumlstleri

berkitmek has aumlhmiyacuteetli

Stupisa yacuteakynlaşyacutean yacuteerleriň uumlstlerini dykyzlaşdyrmak

(rolik yacutea-da şarik yacuteoumlretmek) arkaly napryacuteaženiyacuteanyň

99

ccedilydamlylyk ccedilaumlgini 80hellip100 yacuteokarlandyrmak muumlmkin

ondada bu aumlhmiyacuteetlilik diametrleri 500hellip600mm we ondan hem

uly diametrli wallar uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Wallaryň şponkaly şlisli we başga stupisaly soumlkuumllyacuteaumln

birikmeleriň yacuteerleriniň berklikleri aşakdaky usllar arkaly

yacuteokarlandyrylyacutear ewolwent şlisli birikmeleri ulanmak iccedilki

diametrleri goňşy yacuteerlerde yacuteerleşyacuteaumln wallaryň diametrleri bilen

deň bolan şlisli birikmeleri ulanmaklyk arkaly we şm

Wallaryň iki basganccedilagyň aralygyndaky geccediliş boumllekleriniň

tapawutly diametrlerini aşakdaky tiplerde yacuteaşayacutearlar

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp bejermek

Wallaryň we oklaryň materiallaryny we gyzdyryp işlaumlp

bejermekligi sayacutelamak olaryň iş başarjaňlyk kriteriyacutealaryna

bagly şol sanda dayacuteanccedil safpalaryň hem iş başarjaňlyklaryna

Wallary we oklary tayacuteyacutearlamak uumlccedilin esasy materiallar

bolup uglerodly we legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

materiallardan tayacuteyacutear ccedilig mal almak yacuteeňil (silindr goumlrnuumlşde)

(prokat) we olaryň mehaniki haumlsiyacuteetleri yacuteokary

Wallaryň koumlp goumlrnuumlşlerini tayacuteyacutearlamak uumlccedilin orta

uglerodly we legirlenen 45 40Χ polatlar ulanylyacutear

Yacuteokary napryacuteaženiyacutealerde işleyacuteaumln wallar uumlccedilin 40ΧΗ

40ΧΗΓΜΑ 30ΧΓΤ 30ΧΓCA legirlenen polatlar ulanylyacutear Bu

polatlardan yacuteasalan wallary yacuteokary goyacuteberiş bilen we YacuteYacuteT

(ТВЧ) bilen gyzdyryp uumlstleri taplayacutearlar

Typma podşipniklerde ayacutelanyacutean tiz yacuteoumlreyacuteaumln wallaryň

safpalary yacuteokary gatylygy talap edyacuteaumlr olary 20Х 12ХНCcedilА

18ΧΓΤ markaly sementlenyacuteaumln polatlardan yacutea-da 38ΧΓΜЮA

tipli azotlaşdyrylyacutean polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň kriteriyacutealary

Oklaryň we wallaryň iş başarjaňlyklarynyň esasy

100

kriteriyacutealary ndash berklik we gatylyk Oklaryň we wallaryň

berkligini olaryň uumlstlerine goyacuteulan maşynlaryň detallarynyň

yacuteuumlze ccedilykaryacutean guumlyacuteccedilleriniň ululyklary we yacuteuumlkleniş haumlsiyacuteetleri

bilen kesgitleyacuteaumlrler

1 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccediller

wallara we oklara taumlsir edende uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

2 Ululyklary we ugurlary boyacuteunccedila hemişelik guumlyacuteccediller

hereketsiz oklarda hemişelik napryacuteaženiyacuteany a ayacutelanyacutean

oklarda we wallarda - uumlyacuteteyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany yacuteuumlze

ccedilykaryacutearlar

3 Oklar we wallar bilen bilelikde ayacutelanyacutean guumlyacuteccediller

(meselem merkezden gaccedilyacutean guumlyacuteccediller) hemişelik napryacuteaženiyacutea

doumlredyacuteaumlrler

Hemişelik napryacuteaženiyacutea doumlredyacuteaumln hereketsiz oklary

statiki berklige hasaplayacutearlar Tiz yacuteoumlreyacuteaumln maşynlarda oklaryň

we wallaryň yacuteadowlykdan pytrama howplugynyň barlygy

sebaumlpli olary yacuteadawlyk garşylygyna hasaplayacutearlar Artyk

yacuteuumlklenişde işleyacuteaumln yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln oklary we wallary diňe bir

yacuteadawlyk garşylyga hasaplaman statiki berklige hem

hasaplayacutearlar Oklaryň we wallaryň taslamasynda olary oumlňuumlnccedile

oumllccedileglerini kesgitlemek we layacuteyk gurluşlary kabul edip almak

uumlccedilin statiki berklige soň gutarnykly yacuteadama garşylyga

hasaplayacutearlar Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda oklary we wallary diňe bir

berklige hasaplamak bilen ccediloumlklenmaumln olary gatylyga hem

hasaplayacutearlar

374 Statiki berklige hasaplamak

Oklaryň hasaplanylyşyna seredip geccedileliň Oklara diňe

egiji guumlyacuteccediller taumlsir edyacuteaumlr we degişlilikde olary egrelmauml

hasaplayacutearlar Hasaplanylyacutean shemany duumlzuumlp we oklara taumlsir

edyacuteaumln aumlhli guumlyacuteccedilleri kesgitlaumlnden soň egiji momentiň

epyacuteurasyny guryacutearlar we iň uly moment boyacuteunccedila oklary

hasaplayacutearlar

101

Egrelme oklary statiki berklige hasaplamak

barlag uumlccedilin

(370)

taslamak uumlccediliň

(371)

bu yacuteerde

σH ndash okyň howply kesiminde hasaplanylyacutean egme

napryacuteaženiyacuteaesi

M - okyň howply kesimindaumlki egiji moment

01d3 - okyň kesimindaumlki egrelmauml garşylyk momenti

d ndash okyň diametri

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Diňe towlanma işleyacuteaumln wallary hasaplamak

barlag uumlccedilin

(372)

taslamak uumlccediliň

(373)

bu yacuteerde

τk ndash walyň howply kesiminde hasaplanylyacutean towlanma

napryacuteaženiyacuteasy

T - walyň howply kesimindaumlki towlayacutejy moment

02d3 - walyň kese kesimindaumlki garşylygyň polyacutear

momenti

d ndash walyň diametri

[τk] ndash walyň towlanmasyna yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

[τk] = 05[σH] (374)

bu yacuteerde

[σH] ndash wal uumlccedilin egrelme yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteasy

Kauml hatarlarda wallaryň towlanma hasaplamalaryny

onuumlnccedilauml hasap houmlkmuumlnde peyacutedalanyacutearlar şoňundan wallary

statiki berklige ndash egrelme we towlanma bilelikdaumlki taumlsirine yacutea-

da yacuteadawlyk garşylyga gutarnykly hasaplayacutearlar

Wallary diňe towlanma oumlňuumlnccedilauml şertli hasaplamalarda

[τk]-ny egrelmaumlni hasaba almak uumlccedilin peseldir alyacutearlar Polat

[ ]σleM01d=σ H

3

H

σ10Md 3H

k

3

k T02d le

5Td 3k

102

wallar uumlccedilin [τk] = 20 MPa kabul edip almak muumlmkin

Wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki

taumlsirine hasaplamaklyga seredip geccedileliň Koumlp halatlarda wallar

bir wagtyň oumlzuumlnde egrelme we towlanma napryacuteaženiyacuteaeler

astynda işleyacuteaumlrler Birnaumlccedile wallar meselem konus dişli yacutea-da

burumly tigir oturdylan wallar goşmaccedila suumlyacutenme yacutea-da gysylyşa

işlemekleri muumlmkin Wallarda suumlyacutenmauml (gysylyşa) bolan

napryacuteaženiyacutealar egrelme napryacuteaženiyacuteasy bilen deňeşdirilende

kiccedili we suumlyacutenduumlriji yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedilleri adatda hasaba

almayacutearlar yacuteagny wallary egrelmaumlniň we towlanmanyň

bilelikdaumlki taumlsirine hasaplayacutearlar Bu yacuteagdayacuteda wallary

hasaplamagyň tertibi aşakaky yacutealy

Walyň diametrini kesgitlemek uumlccedilin howply kesimlerdaumlki

egiji momentleriň ululyklaryny bilmek gerek bolyacutear Munuň

uumlccedilin diňe wala taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri bilmeklik yacuteeterli bolmayacutear

we bu guumlyacuteccedilleriň taumlsir edyacuteaumln kesimleriniň walda yacuteerleşişlerini

hem bilmek gerek bolyacutear Bu oumlz gezeginde walyň gurluşyny

(konstruksiyacuteasyny) hem bilmekligi talap edyacuteaumlr

Walyň gurluşy esasan onuň diametrine baglylykda

kesgitlenilyacuteaumlr Şonuň uumlccedilin eger-de walyň gurluşy berilmedik

bolsa onda adatccedila oumlnuumlnccedilauml walyň diametrini peseldilip yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea boyacuteunccedila towlanma hasapdan

kesgitleyacuteaumlrler Birnaumlccedile yacuteagdayacutelarda walyň diametrini oumlnuumlnccedilauml

kesgitlemek uumlccedilin emperiki baglanyşykdan peyacutedalanyacutearlar

Meselem

Netijeleyacuteji dayacuteanccedil reaksiyacuteasy F we egiji moment M

walyň degişli kesiminde

(375)

bu yacuteerde

Fx Fy Mx My ndash degişlilikde dayacuteanccedil reaksiyacutealar we

oumlzara perpendikulyacutear tekizliklerdaumlki eguji momentler

Getirilen yacutea-da ekwiwalent momenti berkligiň uumlccediluumlnji

teoriyacuteasy boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

MMM

FFF

2

y

2

x

2

y

2

x

+=

+=

TMM 22

ekw

103

Waly egrelmaumlniň we towlanmanyň bilelikdaumlki taumlsirine

hasaplamak

barlag uumlccedilin

taslama uumlccedilin

bu yacuteerde (376)

σekw ndash walyň hasaplanylyacutean kesimi uumlccedilin getirilen

(ekwiwalent) napryacuteaženiyacuteae

d - diametr wala

01d3 ndash egrelmauml egrelmede walyň kesimindaumlki garşylyk

momenti

[σH] ndash egrelmauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacuteae

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara boumlluumlnişi

Podşipnikler ayacutelanyacutean wallar we oklar uumlccedilin dayacuteanccedil

bolup hyzmat edyacuteaumlrOlar goyacuteulan radiyacuteal we ok ugruna duumlşyacuteaumln

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr we walyň ayacutelanyş okunyň berlen ornuny

saklayacutear PTK peselmezlik uumlccedilin podşipniklerde yacuteitgi az

bolmaly Podşipnigiň iş ukyplylygy we oumlmruumlniň uzynlygy

onuň hiline bagly bolup duryacutear

Podşipnikleri olara duumlşyacuteaumln suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi we

kabul edyacuteaumln yacuteuumlklenişler boyacuteunccedila klaslara boumllyacuteaumlrler

Suumlrtuumllmaumlniň goumlrnuumlşi boyacuteunccedila typma we tigirlenme

podşipnikleri tapawutlandyryacutearlar Yacuteuumlklenişiň kabul edilişi

boyacuteunccedila podşipnikleri -radial dayacuteanccedil we radial-dayacuteanccedil

toparlara boumllyacuteaumlrler Radial podşipnikler - radial guumlyacuteccedilleri

dayacuteanccedil - ok ugruna duumlşyacuteaumln guumlyacuteccedilleri radial-dayacuteanccedil -

podşipnikler - radial we ok ugruna duumlşyacuteaumln yacuteuumlklenişi oumlz uumlstuumlne

kabul edyacuteaumlrler

Podşipnikleriň aumlhli goumlrnuumlşleri giňden ulanylyacutear

[ ]σ)(01dMσ H

3

ekwekw le=

σ10Md 3Hekw

104

382 Typma podşipnikler

Typma podşipnikleriň gurluşlary we materiallary

Okuň yacutea-da walyň dayacuteanccedil uumlstleri podşipnigiň iş uumlstuumlnde

typyp ayacutelanyacutear Haumlzirki zaman maşyngurluşygynda typma

podşipnikleriň ulanyşy birnaumlme ccedilaumlklendirilen Olar esasan ccedilalt

ayacutelanyacutean wallarda uly takyklyk talap edilyacuteaumln gurluşlarda

diametrleri has uly bolan wallarda yacuteagny olar uumlccedilin standart

podşipnikler yacuteasalmayacutean yacuteagdayacutelarda haccedilanda yacuteygnayacuteyş

şertleri boyacuteunccedila soumlkuumllmeli bolanda (tirsekli wallarda) haccedilanda

podşipnik ugry we titreme napryacuteaženiyacutea kabul edende typma

podşipnigiň yacuteag-gatlagynyň koumlmegi bilen napryacuteaženiyacuteany

yacuteumşatmak uumlccedilin podşipnikler suwda gazaply - iyacuteiji şertlerde

işlaumlnde ulanylyacutear

Sebaumlbi gazaply - iyacuteiji (agressiw) şertlerde tigirlenyacuteaumln

podşipnikler işe yacutearawsyz bolyacutear Olardan başgada

jogapkaumlrccedililikleri yacuteokary bolmadyk kiccedili ayacutelawly wallarda

ulanylyacutear sebaumlbi typma podşipnikleriň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute we

tigirlenyacuteaumln podşipniklere seredende bahasy arzan

Napryacuteaženiyacutea kabul ediş ugurlaryna baglylykda typma

podşipnikler radial - radial guumlyacuteccedilleri yacuteagny oka yacutea-da wala

perpendikulyacutear (dik) napryacuteaženiyacuteaaumlni kabul edyacuteaumln dayacuteanccedil yacutea-

da daban asty - oklaryň we wallaryň ok ccedilyzyklaryň ugruna

duumlşyacuteaumln napryacuteaženiyacuteany kabul edyacuteaumln radial-dayacuteanccedil bir wagtda

radial we ok ugry guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumln podşipnikleri

tapawutlandyryacutearlar

Typma podşipniklere goyacuteulyacutean esasy talaplar -

podşipnikleriň gurluşlary we materiallary wallaryň iyacuteilmeleriniň

we suumlrtuumllme yacuteitgileriň minimal derejesini uumlpjuumln etmeli taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň emele getiryacuteaumln deformasiyacutealaryna we

titremelerine doumlz gelmeli suumlrtuumlluumlp ayacutelanyacutean uumlstleriň

aralaryndaky ccedilalgy yacuteaglar guumlyacuteccedilleriň basyşlary arkaly gysylyp

ccedilykarylmazlygy we suumlrtuumllmeden emele gelyacuteaumln yacuteylylygy

ayacuteyrmak uumlccedilin suumlrtuumllyacuteaumln uumlstleriň oumllccedilegleriň ululygy yacuteeterli

derejede bolmaly podşipnikleriň yacuteygnalyşy wallaryň we

105

oklaryň oturdylyşy we tehniki hyzmat edilişi (ayacuteratyn hem

yacuteoumlraumlp durka yacuteygnamak) muumlmkin boldugyccedila yacuteoumlnekeyacute bolmaly

Podşipnikleriň suumlrtuumllmelerini azaltmak uumlccedilin PTK-i

yacuteokarlandyrmak iyacuteilmegi azaltmak we suumlrtuumllip ayacutelanyacutean

uumlstleriň gyzmalaryny minimal derejede saklamak uumlccedilin yacuteaglar

we ccedilalgy yacuteaglary bilen yacuteaglayacutearlar

Yacuteag gatlagynyň galyňlygyna baglylykda podşipnik

suwuklyk yacutearymsuwuklyk yacutea-da yacutearymgury režimlerde işleyacuteaumlr

Typma podşipnigiň iň gowy iş režimi - suwuklyk

suumlrtuumllmede ol podşipnigiň iyacuteilişe garşylygyny yacuteokarlandyryacutear

Walyň ahyrynda yacuteerleşyacuteaumln radial yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa

şip walyň ortasynda yacuteerleşyacuteaumln bolsa boyacuteunjyk diyacuteilyacuteaumlr Ok

ugruna yacuteuumlklenişi geccediliryacuteaumln sapfa daban a dayacuteanja-daban asty

diyacuteilyacuteaumlr

Daban astlary adat boyacuteunccedila radial podşipnikler bilen

juumlbuumlt bolup işleyacuteaumlr Radial podşipnikleriň koumlpuumlsi uly bolmadyk

ok ugruna goumlnuumlkdirilen guumlyacuteccedilleri hem kabul etmekleri muumlmkin

walyň gapjalmagyna bolan garşylygy we yacuteokary PTK-i uumlpjuumln

edyacuteaumlr Bu suumlrtuumllmaumlni doumlretmek uumlccedilin yacuteag gatlagynda

gidrodinamiki (walyň ayacutelanmasyndan doumlreyacuteaumln) yacutea-da

gidrostatiki (nasosdan) artykmaccedil basyş bolmaly

381-nji ccedilyzgy

Suwukluk suumlrtuumllmaumlni almak uumlccedilin adat boyacuteunccedila

gidrodinamiki yacuteaglayacuteyşy ulanyacutearlar onuň manysy aşakdaky

yacutealy Wal ayacutelananda daşarky guumlyacuteccedilleriň taumlsiri astynda

a) b)

106

podşipnigiň iccedilinde merkezleşyacuteaumln orny eyacuteeleyacuteaumlr we yacuteagy

podşipnik bilen aralykdaky boşluga alyp gidyacuteaumlr Emele gelen

yacuteag pahnasynda gidrodinamiki basyş doumlredyacuteaumlr ol basyş

podşipnikde suwuklyk suumlrtuumllmaumlni uumlpjin edyacuteaumlr

Gidrostatiki basyşly podşipnikleriň gurluşlary

gidrodinamiki basyşly podşipnikleriň gurluşlaryna seredende

ccedilylşyrymly şonuň uumlccedilin olary agyr yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln wallarda we

maşynlaryň başga detallarynda we duumlwuumlnlerinde ulanyacutearlar

(meselem agyr şar şekilli degirmenlerde uly teleskoplarda we

başg)

Typma podşipnik korpusdan we onuň iccedilinde

yacuteerleşdirilyacuteaumln wkladyşdan duryacutear Korpus adatccedila CЧ15 CЧ18

we CЧ20 markaly ccediloyacuteunlardan yacuteasalyacutear Typma podşipnikleriň

wkladyşlary buumlruumlnccedilden ccediloyacuteundan plasmassalardan we başga

materiallardan yacuteasayacutearlar Babit guyacuteulan ccediloyacuteun we buumlruumlnccedilden

yacuteasalan wkladyşlar giňden ulanylyacutear

Typma podşipnikleriň soumlkuumllyacuteaumln we buumltewi goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar

383 Yacuteaglama

Yacuteaglayacutejy materiallar suwuk konsistent yacuteagny goyacutey

gaty we gaz şekilli toparlara boumlluumlnyacuteaumlr

Typma podşipnikleri yacuteaglamak uumlccedilin suwuk yacuteaglar

ulanylyacutear Suwuk yacuteaglar suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlere deň payacutelanyacutear olaryň

iccedilki suumlrtuumllmeleri az we temperatura uumlyacutetgeyacuteişiň uly

diapazonynda oňat işleyacuteaumlrler

Nebiti gayacutetadan işlaumlp alynyacutean ndash mineral yacuteaglar giň

yacuteayacuteran Oumlsuumlmlik (kenep pagta kastor) we hayacutewanlaryň

yacuteaglarynyň yacuteaglayacuteyjylyk ukyplary yacuteokary hem bolsa

bahalarynyň gymmat bolandyklary sebaumlpli olar giňden

ulanylmayacutear we diňe yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Yacuteaglaryň haumlsisyacuteetleri Suwukluk suumlrtuumllme şertlerinde

yacuteaglaryň yacuteaglayacutejylyk haumlsiyacuteetlerini kesgitleyacuteji ndash bolup olaryň

şepbeşikligi hyzmat edyacuteaumlr a suwuk suumlrtuumllmaumlniň yacuteok yacuteerinde ndash

107

yacuteagjymaklyk

Şepbeşiklik yacuteada suwuklugyň iccedilki suumlrtuumllmesi -

suwuklugyň bir gatlagynyň başga gatlagyna goumlrauml suumlyacuteşmekligine

garşylyk goumlrkezijilik haumlsiyacuteeti

Dinamiki we kinematiki şepbeşiklikleri

tapawutlandyryacutearlar Dinamiki şepbeşikligiň birligi houmlkmuumlnde

gurşagyň şepbeşikligi alnan Dinamiki şepbeşiklik - bu laminar

(daşy oumlrtuumllen) we gatlaklaryň tizlikleri tapawutly akymda

tizligiň normal ccedilyzygynyň ugruna 1 metr aralykda yacuteerleşyacuteaumln

tizligi 1 ms-da deň we basyşy 1 Pa-la deň bolan galtaşma

napryacuteaženiyacuteasy Kinematiki şepbeşiklik diyacuteilip yacuteaglayacutejy

materialyň dinamiki şepbeşikliginiň onuň dykyzlygyna bolan

gataşygyna ayacutedylyacutear

Yacuteagjymaklyk (oumlllemeklik yacuteelmeşgenlik) - yacuteaglayacutejy

materialyň adsorbasiyacutea bolan ukyplylygy yacuteagny maşynlaryň

detallaryň suumlrtuumllyacuteaumln uumlstlerinde yacuteagyň yacuteuka oumlrtuumlgini doumlretmek

we ony saklamak ukyplylygy

Şepbeşiklik - berlen yacuteagyň hususy hili a yacuteagjymaklyk

diňe yacuteagyň hiline bagly bolman walyň sapfasyna we

podşipnigiň wkladyşyna hem bagly

Mineral yacuteaglaryň ulanyş goumlrkezijilerini yacuteokarlandyrmak

uumlccedilin duumlrli garyndylary goşyacutearlar (oumlsuumlmlik we hayacutewan

yacuteaglaryny olein kislotasy kuumlkuumlrt we başgalar)

Konsistent yacuteaglayacutejy materiallary suwuk material yacuteaglary

kalsiyacute (solidol) yacutea-da magniyacute (konstalin) sabynlaryny goşmak

arkaly goyacutealdyacutearlar

Gaty yacuteaglayacutejy materiallar - grafit talk slyacuteuda we birnaumlccedile

başgalar ndash yacuteokary temperaturaly gurşakda işleyacuteaumln maşynlar uumlccedilin

ulanylyacutear

Yacuteokary tizlikde we az yacuteuumlklenilip işledilyacuteaumln wallaryň

typma podşipnikleri howa bilen yacuteaglayacutearlar Howa bilen

yacuteaglamaklygyň artykmaccedillygy - howanyň şepbeşikligi az

bolanlygy sebaumlpli olarda suumlrtuumllme yacuteitgisi we yacuteylylyk doumlremek

pes bolyacutear

108

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

Typma podşipnigiň normal işini goumlterijilik ukyby

iyacuteilmauml garşylygy gyzmaklygyň temperaturasy we sapfa

gapjamaklygyň yacuteoklugy bilen kesgitleyacuteaumlrler

Yacutearym gury we yacutearym suwuklukdaky suumlrtuumllme režimde

işleyacuteaumln typma podşipnikleri sapfa we wkladyşyň aralygyndaky

orta basyş we ol basyşyň we sapfanyň typmasynyň ayacutelaw

tizliginiň koumlpeltmek hasyly (oumlnuumlmi) yacuteagny pυ ululyk boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

Basyş podşipnigiň goumlterip - saklayacutejylyk ukybyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr a oumlnuumlm pυ -podşipnigiň iyacuteilişini onuň yacuteylylyk

berijiligini we sapfanyň gapjalmak howpyň derejesini

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlrYacuteuwaş yacutea-da wagtlayacuteyn ayacutelanyacutean wallaryň

typma podşipniklerini diňe orta basyş boyacuteunccedila hasaplayacutearlar

(meselem el bilen hereketlendirilyacuteaumln mehanizmlerde)

Typma podşipnikleriň normal işlemeleri uumlccedilin hakyky

(işccedili) p we pυ ululyklar yacuteol berilyacuteaumln [p] we [pυ] ululyklardan

uly bolmaly daumll Podşipnigiň sapfasynyň (şip yacutea-da boyacuteunjyk) d

diametrini walyň diametrine baglylykda konstruktiw

kesgitleyacuteaumlrler

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy maglumatlar

Tigirlenme podşipnikler iccedilki we daşky halkalardan

şariklerden ya-da roliklerden (tigirlenyacuteaumln jisimler) separatordan

duryacutear Daşky halkanyň iccedilinde we iccedilki halkanyň daşynda

tigirlenyacuteaumln jisimler uumlccedilin ylgaw yacuteodajyklar edilen Separotorlar

şarikleriň yacutea-da rolikleriň yacuteoumlreyacuteiş ugurlaryny we aralyklaryny

şonuň bilen olaryň dogry (duumlrs) işlemeklerini uumlpjuumln edyacuteaumlrler

Tigirlenme podşipnikleriň birnaumlccedile goumlrnuumlşlerinde olaryň

goumlwruumlmlerini kiccedileltmek uumlccedilin bir yacutea-da iki halkalaryny a başga

goumlrnuumlşleriniň separatorlaryny ayacuteyryacutearlar

Tigirlenme podşipnikleriň artykmaccedillyklary suumlrtuumllme

109

guumlyacuteccedil momentiň we yacuteoumlrediş momentleriň azlygy az gyzmalary

yacuteaglayacutejy materiyacuteallaryň harccedillanmasynyň ujypsyzlygy tehniki

hyzmatyň yacuteoumlnekeyacuteligi Tigirlenme podşipnikleriň bu

artykmaccedillyklary olaryň maşyn we enjam gurlyşygynda giňden

yacuteayacuteramaklygyny uumlpjuumln edyacuteaumlr Oumlnuumlmccedililikde tigirlenme

podşipnikleriň daşky diametrleri 1mmndashden 3metre ccedilenli

aralykdaky diapazonda 1000 tipli oumllccedilegden hem koumlp goumlrnuumlşde

bejerilyacuteaumlr Tigirlenme podşipnikleriň kemccedililikleri uly

yacuteuumlklenişde we uly buumlrccedil tizliklerde oumlmuumlrleriniň gysgalygy ugry

we dinamiki guumlyacuteccedilleri kabul ediş ukyplarynyň ccedilaumlkli bolmagy

diametr boyacuteunccedila goumlwruumlmleriniň uly bolmaklary ayacuteratyn hem

uly yacuteuumlklenişde oumlzboluumlşly az seriyacutealy podşipnikler oumlnduumlrilende

bahalarynyň uly bolmagy Şonuň uumlccedilin maşyn gurluşygynyň

degişli pudaklarynda tigirlenme podşipnikleriň yacuteerine typma

podşipnkikler ulanylyacutear

382-nji ccedilyzgy

Tigirlenyacuteaumln jisimleriň formalary boyacuteunccedila tigirlenme

podşipnikler şarikli we rolikli bolyacutear

Yacuteuumlklenişiň ugruna baglylykda podşipnikler - radiyacuteal

dayacuteanccedil radiyacuteal-dayacuteanccedil dayacuteanccedilndashradial

Gurlyş ayacuteratynlyklary we ulanyş şertleri boyacuteunccedila

podşipnikler ndash oumlz ornuny tapyacutean we oumlz ornuny tapmayacutean

Bir tipli tigirlenme podşipnikleriň hatary goumlwruumlm

oumllccedilegleri (diametri ini yacutea-da beyacuteikligi) kabul edilen oumllccedileg

hatarlaryna layacuteyk bolup standart oumllccedileg seriyacuteany duumlzyacuteaumlr

Tigirlenme podşipnikleriň aşakdaky seryacutealaryny

110

tapawutlandyryacutearlar radiyacuteal goumlwruumlm oumllccedilegleri boyacuteunccedila - has

yacuteeňil (iki seriyacuteada) ayacuteratyn yacuteeňil (iki seriyacuteada) yacuteeňil orta agyr

(yacuteedi seriyacuteada) ini (giňligi) - inccedile normal giň we ayacuteratyn giň

seriyacutealary

383-nji ccedilyzgy

Tigirlenme podipnigine marka ndash sanlaryň we harplaryň

hataryndan duryacutean podipnigiň şertli belgisini goyacuteyacutearlar

Bellenilişiniň soňky iki sanlary podipnigiň

iccedilki halkasynyň diametriniň şifrini goumlrkezyacuteaumlr Podipnigiň iccedilki

halkasynyň diametriniň oumllccedilegini millimetrda alma uumlccedilin onuň

şertli bellenilişiniň soňky iki sanyny 5 koumlpeltmeli (05 ndash d= 25

mm)

Şertli bellenilişiň sagyndaky uumlccediluumlnji san podipnigiň

seriyacuteasyny goumlrkezyacuteaumlr ayacuteratyň yacuteeňil ndash 1 yacuteeňil ndash 2 ortaccedila ndash 3

agyr ndash 4 we şm

Sagdan doumlrduumlnji san podipnigiň goumlrnuumlşini aňladyacutear

radial şarikli bir hatarly ndash 0 radial şarikli iki hatarly ndash 1 rolikli

konusly ndash 7 dayacuteanccedilly şarikli ndash 8 we şm

111

Şertli bellenilişiň sagyndaň baumlşinji we altynjy sanlar

podipnigiň konstruktiw ayacuteratynlyklaryny haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr

Sagyndaň edinji san podipnigiň ini boyacuteunccedila seriyacuteasyny

haumlsiyacuteetlendiryacuteaumlr ndash kadaly dar giň

Meselem 7312 podipnigiň şertli bellenilişi onuň iccedilki

halkasynyň diametriniň 60 mm deňdigini podipnigiň konusly

rolikli orta seriyacutealydygyny goumlrkezyacuteaumlr

TDS520-71 layacuteyklykda tigirlenme podşipnikler uumlccedilin

aşakdaky takyklyk klaslar kabul edilen (takyklyklary

yacuteokarlanyacutean tertipde) 0 6 5 4 we 2 Tigirlenme podşipnikleriň

takyklyklary esasy oumllccedilegleriniň takyklyklary (iccedilki we daşky

diametrleri halkanyň giňligi) formalarynyň takyklygy we

halkalaryň oumlzara yacuteerleşişleri takyk ayacutelanmaklyklary bilen

haumlsiyacuteetlendirilyacutear Tigirlenme podşipnigiň hiliniň yacuteokarlanmagy

bilen onuň bahasy gymmatlayacutear 2-nji klasly podşipnik 0 (nul)

klasly podşipnik bilen deňeşdirilende 10 esse gymmat Umumy

maşyn gurluşygynda esasan 0 (nol) klasly podşipnikler giňden

ulanylyacutear

386 Podşipnikleriň materiallary

Podşipnikleriň şarikleri rolikleri we halkalary ШХ15

ШХ20СAuml 18ХAumlТ we 20Х2Н4А polatlardan tayacuteyacutearlanylyacutear

Kaumlbir halatlarda tigirlenme podşipnikleri pes uglerodly

soňundan sementlenyacuteaumln we taplanyacutean polatlardan hem

bejerilyacuteaumlr

Separatorlary yacuteumşak uglerodly polatlardan latun

buumlruumlnccedil alyacuteumin splawlaryndan plastmassalardan (tekstolit we

başka gatlagly plastirler hem-de poliamidler) we birnaumlccedile başga

materiyacuteallardan bejeryacuteaumlrler Urguly yacuteuumlkleniş şertlerde we

tigirlenme podşipnikleriň sessiz işlemeklerine yacuteokary talaplar

goyacuteulanda olaryň şariklerini we roliklerini plasmassadan

tayacuteyacutearlayacutearlar

112

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak

Tigirlenme podşipnikleriň hatardan ccedilykmalarynyň

sebaumlpleri degişyacuteaumln detallaryň işccedili uumlstlerinde yacuteuumlze ccedilykyacutean

uumlyacutetgeyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň taumlsiri astynda olaryň yacuteadowlykdan

owranmasy dinamiki yacuteuumlklenişiň taumlsirinden halkalaryň ylgaw

yacuteollarynda yacuteemşermaumlniň emele gelmegi hem-de yacuteuwaş

ayacutelanyacutean podşipniklerde uly statiki napryacuteaženiyacuteaaumlniň doumlremesi

abraziw gurşakda işlaumlnde (abraziw boumllejiklerden goralmadyk

yacuteagdayacutelarda) tigirlenme jisimleriň we halkalaryň iyacuteilmesi

(transport oba hojalyk gurluşyk dag maşynlary we başgalar)

podşipnikler urgy we titreme artyk yacuteuumlklenişden tigirlenme

jisimleriň we halkalaryň jayacuterylmagy hem-de naumldogry montaž

halkalaryň gyşarmasy yrgyldyly jisimleriň gysylmagyna

getiryacuteaumlr tigirlenme jisimler tarapyndan taumlsir edyacuteaumln we

merkezden ymtylyacutean guumlyacuteccedilleriň taumlsirinden separatorlaryň

owralyp doumlwuumllmesi Yacuteadap owralmaklyk ndash tigirlenme

podşipnikler normal şertlerde uzak wagtlayacuteyn işlaumlnde hatardan

ccedilykmanyň esasy goumlrnuumlşi Şonuň uumlccedilin ayacutelaw yacuteygylyklary n ge

1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri TDS 18855- 82

layacuteyklykda dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligi boyacuteunccedila oumlmuumlr uzaklyga

hasaplayacutearlar

Ayacutelanmayacutean we yacuteuwaş ayacutelanyacutean yacuteagny ayacutelaw yacuteygylygy

nlt1min-1 bolan tigirlenme podşipnikleri statiki yacuteuumlk goumlterijilige

hasaplayacutearlar meselem ayacutelanyacutean kranlaryň dayacuteanccedil

podşipnikleri yacuteuumlk gaňyrccedilaklaryny domkratlary we başgalar

Tigirlenme podşipnikleri oumlmuumlr uzynlyklarynyň

hasaplanylyşyna seredeliň ony podşipnigiň nominal oumlmuumlr

uzynlyga L (hasaplanylyacutean gulluk moumlhleti) bu podşipnikleriň

berlen toparynyň 90-den gowragy birmeňzeş şertlerde

yacuteadawlykdan bozulmak yacuteuumlze ccedilykmazdan işlaumlp bilmeklikleri

Podşipnik hasaplanylanda oňa duumlşyacuteaumln ekwiwalent dinamiki

yacuteuumlklenişi P we onuň dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligini C nazarda

tutyacutearlar

Oumlmuumlr uzynlyk L ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P we

113

dinamiki yacuteuumlk goumlterijiligiň C arasyndaky baglanyşyk

yacutea-da (377)

bu yacuteerde

m = 3 - şarikli podşipnikler uumlccedilin

m = 103 - rolikli podşipnikler uumlccedilin

Podşipnigiň oumlmri wagt hasabynda hasaplanylyp biliner

(378)

bu yacuteerde

Lh ndashsag L ndash mlnayacutelaw we n - min-1-da

Ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş P kesgitlenilende

podşipnigiň tipi podşipnige duumlşyacuteaumln radial we ok ugru

yacuteuumlklenişiň ululyklary podşipnigiň gyzyş tempraturasy we

hayacutesy halkanyň ayacutelanyacuteandygy nazarda tutulyacutear Layacuteyklykdaky

ekwiwalent dinamiki yacuteuumlkleniş radial şarikli podşipnikler we

radial ndash dayacuteanccedil şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin (umumy

yacuteagdayacuteda)

P = (XVFr + YFa) KσKτ (379)

Dayacuteanccedil ndash radial şarikli we rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = (XFr + YFa) KσKτ (380)

Rolikli podşipnikler uumlccedilin

P = VFrKσKτ (381)

Dayacuteanccedil podşipnikler uumlccedilin

P = FaKσKτ (382)

bu yacuteerde

Fr we Fa ndash oumllccedilegi we podşipnigiň radial we ok ugry

yacuteuumlkleniş ugry boyacuteunccedila hemmişelik sanlar

X we Y ndash radial we ok ugry yacuteuumlkleniş koeffisiyacuteentler

olaryň ululyklaryny hasaba alyacutear

V ndash ayacutelanma koeffisiyacuteent hayacutesy halkanyň

ayacutelanyacuteandygyny hasaba alyacutear (iccedilki yacutea-da daşky)

( )mPCL =

LPC m=

( ) ( )[ ]( )m66

h PCn6010n60L10L ==

114

Kб ndash howpsyzlyk koeffisiyacuteent podşipnigiň yacuteuumlkleniş

haumlsiyacuteetini hasaba alyacutear

KT - temperatura koeffisiyacuteenti podşipnigiň gyzyş

temperaturasyny hasaba alyacutear 1000С - dan

geccedilende

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugry Fa yacuteuumlklenişi radial

yacuteuumlklenişiň Fr ok ugry duumlzuumljileri hasaba almak bilen

kesgitlenilyacuteaumlr

Radial ndash dayacuteanccedil podşipnigiň ok ugruna yacuteuumlklenişini Fa

radial yacuteuumlklenişiň Fr ugru duumlzuumljileri S hasaba alyp kesgitlenilyacuteaumlr

radial we radial ndash dayacuteanccedil şarikli podşipnikler uumlccedilin

S= е Fr (383)

konus rolikli podşipnikler uumlccedilin

S = 083e Fr (384)

bu yacuteerde

e ndash podşipnigiň degişme burccedily α bagly bolyacutean

yacuteuumlklenişiň ok ugry koeffisiyacuteenti

115

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler

Her bir maşyn (maşynlaryň aumlhli goumlrnuumlşleri) yacuteuumlzlerccedile

kaumlbir maşynlar muumlňlerccedile detallardan duryacutear Meselem yacuteoumlnekeyacute

awtomobil 15 muumlňden koumlpraumlk haumlzirki zaman tekstil stanoklar 1

mln koumlp rels-balkaly stanlarda 400 muumlň goumlrnuumlşli 15

milliondan gowrak detallardan duryacutear

Maşynlarda detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmekligi uumlccedilin olary oumlzara birikdirip hereketli we hereketsiz

birikmeleri doumlredyacuteaumlrler

Hereketli birikmelere şatunyň tirsekli walyň boyacuteunjygy

yacutea-da barmagy wal bilen dayacuteanccedil yacutea-da dişli tigir ndash reyacuteka mysal

bolup biler

Hereketsiz birikmelere ndash gazanyň listleriniň oumlzara we

duumlyacutepleri bilen birikmeleri podşipnigiň korpusy bilen onuň

gapagy we şm

Hereketli birikmeleriň bolmaklygyny diňe maşynlaryň

kinematikasy kesgitleyacuteaumlr Hereketsiz birikmeleri ulanmaklyk

maşyny duumlwuumlnlere we agregatlara duumlwuumlnleri ndash detallara we

elementlere boumllmeklik uumlccedilin gerek bolyacutear Maşynlary

boumlleklemeklik olaryň tayacuteyacutearlanylyşyny transportirowka işleri

we abatlayacuteyş işleri yacuteeňilleşdiryacuteaumlr

Konstruksiyacutealary boumlleklemekligiň gerekliginiň

sebaumlplerine layacuteyklykda soumlkuumllyacuteaumln we soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri

ulanyacutearlar

Konstruksiyacuteanyň detallaryny pytratmazdan soumlkmeklige

muumlmkinccedililik bermeyacuteaumln birikmelere soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler

diyacuteilyacuteaumlr Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeler esasan gurluşlary

tayacuteyacutearlamaklygy yacuteeňilleşdirmek we tygşytlylyk nazardan

gurluşyň boumlleklenmegi talap edilyacuteaumln yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear Bu

birikmeleri tehnologiki kesimler diyacutelip atlandyrylyacutean yacuteerlerde

yacuteerleşdiryacuteaumlrler

Tehnologiki kesimleriň ulanylmagyndan adatccedila

116

gurluşyň agramy azalmayacutear eger artayacuteanda-da ujypsyz

mukdarda artyacutear

Soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri - mehaniki serişdeleri arkaly ndash

berccedilinlemek misgaumlrlik (walsewaniyacutee) usuly bilen

napryacuteaženiyacutea bilen oturtmak we fiziki ndash himiki birikdiriji

guumlyacuteccedilleriň koumlmegi bilen ndash kebşirleme galayacuteylama we yacuteelimleme

usullary ulanyp alyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşyynda birikmeleriň bu

goumlrnuumlşleri giňişleyacutein ulanylyacutear Yacuteelmeme usuly somolet

gurluşygynda giň orun tutyacutear Yacuteagny oyacutejykly (sotowayacutea)

gurluşyň yacuteuumlze ccedilykmagy goumls-goumlni yacuteelmeme bilen bagly Stanok

gurluşygynda ugrukdyryjylary staninanyň uumlstuumlne goyacuteup

awtomobil gurluşygynda muftalaryň we tormazlaryň

nakladkalaryny yacuteelimlaumlp birikdiryacuteaumlrler

Soumlkuumllyacuteaumln (boumlleklenyacuteaumln) Birikdirilyacuteaumln elementleri we

birikdiriji detallary pytratmazdan soumlkmeklige muumlmkinccedililikler

bar bolan birikmelere ndash soumlkuumllyacuteaumln birikmeler diyacuteilyacuteaumlr

Birikmeleriň bu goumlrnuumlşlerine hyrly birikdirmeleriň aumlhli

goumlrnuumlşleri pahna we ştiftli şponkaly şlisli (dişli) we profilli

diyacuteilip atlandyrylyacutean birikmeleriň başga goumlrnuumlşleri giryacuteaumlr

Soumlkuumllyacuteaumln birikmeleri gurluşynyň ayacuteratynlygy bilen

şertlendiryacuteaumln (meselem elementleri duumlrli metallardan bolan) we

ulanyş abatlayacuteyş transport işleriň golayacutelygyny uumlpjuumlnleşdirmek

uumlccedilin ulanylyacutean birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Birikmeleriň

taslamasy gurluşyň oumlraumln jogapkaumlrli meselesi bolup duryacutear

Sebaumlbi maşynlarda koumlp halatlarda pytrama hadysasy

birikmelerde bolyacutear

Birikmelere umumy tygşytlylyk talaplar bilen deň

derejede olaryň niyacuteetlenşine baglylykda berklik dykyzlyk

(jebislik) gatylyk ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda yacuteylylyk we leketrik

geccedilirijilik talaplar hem goyacuteulyacutear Eger-de birikmaumlniň bir

goumlrnuumlşi goyacuteulan talaplaryň aumlhlisine jogap berip bilmese onda

kombinirlenen birikmeleri ulanyacutearlar Meselem uccedilarlarda

yacuteelim-berccedilin birikmeler ulanylyacutear olarda jebislik yacuteelimlemek

bilen berkligiň şerti yacuteelim tikinini berccedilinlaumlp guumlyacuteccedillendiryacuteaumlrler

117

Maşyn gurluşygynda birikmeleri almaklygyň usullary

mehanizmleşdirilen we awtomatlaşdyrylandyr

Birikmaumlniň berkligi Birikmaumlniň berkligi yacuteol berilyacuteaumln

yacuteuumlklenişiň ccedilaumlgi bilen bahalanyacutear yacutea-da ndash berkligiň koeffisenti

ndash bu yacuteuumlklenişiň birikdirilyacuteaumln elementleriň yacuteumşak yacuteuumlklenişiň

ccedilaumlgine bolan gatnaşygy

Bu yacuteerde esasy baş mesele birikmaumlniň berkligini

birikdirilyacuteaumln elementleriň berkligine muumlmkin boldugyccedila

yacuteakynlaşdyrmak Meselem = 09 birikme gowşak elementiň

90 berkligine deň ululyga eyacutee bolyacutear

Listleriň berccedilinlenen birikmesinde listleriň berkligini

berccedilin deşikleriniň gowşadyacuteandygy sebaumlpli elmydama lt 1

kebşirlenen birikmelerde meňzeş şertlerde kaumlhalatlarda bire

yacuteakynlaşyacutear Yacuteoumlrite yacuteagdayacutelarda berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlccedilin deşikler yacutea-

da kebşirlemeden mehaniki haumlsiyacuteetleri peselyacuteaumln metalyň oumlwezi

birikdirilyacuteaumln yacuteerlerde elementleriň kese kesimleriniň layacuteyklykda

ulaltmaklygy bilen doldurylyacutear

Uumlyacutetgeyacuteaumln guumlyacuteccedil taumlsiri astynda işleyacuteaumln birikmaumlniň

berkligine detallaryň kesimi boyacuteunccedila deň oumllccedilegsiz payacutelanylyacutean

napryacuteaženiyacuteanyň we birikmaumlniň ayacuteratyn nokatlarynda

jemlenyacuteaumln napryacuteaženiyacuteanyň berklige taumlsiri uly

Koumlp sanly tejribe we nazary derňewler bilen

anyklanylan yacuteagny berccedilin ccediluumlyacuteleriň kebşir tikininiň uzunlygy

boyacuteunccedila gayacutekanyň beyacuteikligi boyacuteunccedila ndash boltyň we gayacutekanyň

sarymlarynyň aralygyndaky napryacuteaženiyacutea deň oumllccedilegli bolmayacutear

duumlzguumln boyacuteunccedila napryacuteaženiyacuteanyň iň yacuteokary ululygy

birikmaumlniň ahyrky nokatlaryna duumlşyacuteaumlr olar bu yacuteerde m orta

napryacuteaženiyacuteadan birnaumlccedile esse yacuteokary bolyacutear Orta napryacuteaženiyacutea

yacuteuumlklenilişiň ululygynyň kesimiň meyacutedanyna payacutelanylmagyndan

kesgitlenilyacuteaumlr

Goumlrnuumlş ayacuteraynlyklaryna seretmezden berccedilin kebşir we

beyacuteleki tikinleriň hem-de hyrly birikmeleriň napryacuteaženiyacuteanyň

deň oumllccedilegsiz payacutelanylyşynyň tebigaty bir meňzeş Bu

deňoumllccedilegsizlik iki sebaumlp boyacuteunccedila yacuteuumlze ccedilykyacutear - birikdirilyacuteaumln

elementleriň deformasiyacutealarynyň tapawutlary we olaryň

118

egrelmesi bilen

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy maglumatlar

Maşynlaryň detallary oumlz funksiyacutealaryny yacuteerine

yacuteetirmeklikleri uumlccedilin olary layacuteyklyklaşdyryp oumlzara birikdirip

hereketli we hereketsiz birikmeleri doumlredyacuteaumlrler Soumlkuumllyacuteaumln we

soumlkuumllmeyacuteaumln birikmeleri tapawutlandyryacutearlar Soumlkuumllyacuteaumln

birikmeler ndash hyrly pahna ştiftli şponkaly duumlrli (şlisli) we

profilli (şponkasyz) bdquoMaşynlaryň detallaryldquo desinde oumlwrenilyacuteaumln

birikmelere aşakdaky birikmeler giryacuteaumlr Berccedilinleme

kebşirleme galayacuteylama yacuteelimleme we dykyz birikme

Berccedilin ccediluumlyacutei ndash kese kesimi toumlwerek ahyrlary kellejikler

bilen ccedilaumlklendirlen steržen bir tarapynyň oumlňuumlnden duumlyacutebi tutulan

başga tarapy berccedilinleme prossesi wagtynda yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr we

oňa birikdiriji diyacuteilyacuteaumlr

Berccedilin ccediluumlyacuteleri birikdirilyacuteaumln boumllekleriň deşigine yacuteeňil

salmak uumlccedilin ol deşikleri birneme ulurak edip deşyacuteaumlrler we

berccedilin ccediluumlyacuteleri yacuteenjilip ccedilişirilip deşik doldurylyacutear we

dykyzlaşdyrylyacutear

119

393 Berccedilinleme we berccedilin tikinleriniň goumlrnuumlşleri

Berccedilin ccediluumlyacuteleriniň topary bilen birleşdirilen maşynlaryň

detallarynyň birikdirilen yacuteerine berccedilin tikini diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berk we dykyz berk berccedilin

tikinlerini tapawutlandyryacutearlar Berk berccedilin tikini daşky

guumlyacuteccedilleri kabul edyacuteaumlr (maşynlaryň metal konstruksiyacutealarynda we

gurluşyk gurnamalarda ulanylyacutear) Dykyz berk berccedilin tikinleri

daşky guumlccedilleriň taumlsirinden başgada birikmaumlniň jebisligini uumlpjuumln

edyacuteaumlr (bug gazanlary gaz we suwuklyk turbalary we gaplary

we şm)

Dykyz berk berccedilin tikinlerinde listleriň ahyrlaryny

15hellip20 o burccedil astynda gyyacutea edilyacuteaumlr urup timarlamak uumlccedilin

391-nji ccedilyzgy

Korroziyacuteadan goramak uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacutelerini

berccedilinlenilip birikdirilyacuteaumln detallaryň materiallaryndan

yacuteasayacutearlar polat listleri polat ccediluumlyacuteler bilen latyny - latun ccediluumlyacuteler

we şm

Materiala baglylykda polat alyacuteumin latun mis we başg

Berccedilinlemek uumlccedilin ccediluumlyacuteleri tapawutlandyryacutearlar

120

392-nji ccedilyzgy

Polat ccediluumlyacuteleri Ст2 Ст3 uglerodly polatdan a yacuteoumlrite

gurnamalarda ndash legirlenen polatlardan tayacuteyacutearlayacutearlar p ululug

berccedilin tikininiň aumldimi diyacuteilyacuteaumlr

Niyacuteetlenilişi umumy bolan berccedilin ccediluumlyacuteleri uumlluumlňleşdirilen

Olaryň giňden ulanylyacuteanlary yacutearym toumlwerek kellejikli

kellejikleri yacuteygşyrylan we kellejikleri yacutearym yacuteygşyrylan

d) e) auml)

a) b) ccedil)

121

(391-nji ccedilyzgy)

Maşyngurluşugynda giňden ulanylyacutean bitewi sterženli

ccediluumlyacutelerden başgada meselem uccedilargurluşugynda takyk

mehanizmlerde we başga ulgamlarda turba ccediluumlyacuteleri yacutea-da

pistonlary ulanylyacutearlar Olary polat mis latun we başga

metallaryň yacuteuka diwarly turbalaryndan yacuteasalyacutear Pistonlary az

guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln yacutea-da uly jebislik talap edilmeyacuteaumln birikmelerde

ulanylyacutearlar

Gurluş boyacuteunccedila uumlstuumlne goyacuteup bir hatarly iki hatarly we

koumlp hatarly degirip bir tarapyna detal goyacuteup - bir hatarly iki

hatarly we koumlp hatarly degirip iki nakladka bilen bir iki we

koumlp hatarly berccedilin tikinleri tapawutlandyryacutearlar

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk berccedilin

tikinlerini hasaplamak

Berccedilin tikinini hasaplamak berccedilin ccediluumlyacuteleriniň

diametrlerini we olaryň sanlaryny berccedilin tikininiň aumldimini

birikdirilyacuteaumln detallaryň gyrasyndan ccediluumlyacutee ccedilenli aralygy we

ccediluumlyacuteleriň hatar aralyklaryny hasaplamakdan duryacutear

Berk tikinlerini kesilmauml we yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Yacuteoumlnekeyacute tikine seredip geccedileliň ndash bir hatar bir yacuteerinden

kesilyacuteaumln uumlstuumlne goyacuteup edilyacuteaumln tikin

do ndash goyacuteulan ccediluumlyacuteuumlň diametri

δ ndash listiň galyňlygy

p - berccedilin tikininiň aumldimi

e ndash ccediluumlyacute bilen listiň gyrasyna ccedilenli aralyk

122

F ndash tikiniň t giňişlik boumlluumlmccedilesine taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

[τс] ndash ccediluumlyacute uumlccedilin kesilişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σр] ndash list uumlccedilin suumlyacutenmauml yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σсм] ndash berccedilin ccediluumlyacuteleri we

listleriň aralygyndaky

yacuteemşerme yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteae

[τacuteс] - list uumlccedilin kesişe yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

393-nji ccedilyzgy

Berlen berccedilin tikini uumlccedilin berklik şertlerini aşakdaky yacutealy

yacuteazmak bolar

kesilişe ccediluumlyacute uumlccedilin

τс = F [(πdo2) 4] le [τс] (385)

list bilen ccediluumlyacuteuumlň aralygyndaky yacuteemşerme

σсм = F (do δ ) le [σсм] (386)

1-1 kesim boyacuteunccedila listiň suumlyacutenmesi

σр = F [(p - do) δ] le [σр] (387)

Listiň 3-3 kese kesiminde e - do 2 uzynlyk boyacuteunccedila

iki kesiliş bolar diyacuteip ccedilaklanylsa

τacuteс = F [2(e - do) δ] le [τacuteс] (388)

layacuteyklykda kabul edilyacuteaumlrler

do = 2δ (389)

iş yacuteuumlzuumlnde aumldimi tegelaumlp

p = 3do alyacutearlar (390)

iş yacuteuumlzinde kabul edilyacuteaumlni

e = (15hellip2)do (391)

Şeyacutelelikde do p we e ululyklary kesgitlemek uumlccedilin (başga

tipli berccedilin tikinleri uumlccedilin) aşakda getirilen gataşyklary alyacutearlar

123

Iki nakladkaly tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlniň diametri do-y

aşakdaky yacutealy kabul ediyacuteaumlrler

do = (15hellip2) (392)

Berccedilin tikininiň aumldimi p-ni uumlstuumlne goyacuteulyp bejeriliyacuteaumln

iki hatarly tikin uumlccedilin kabul edyacuteaumlrler

p = 4do (393)

Iki nakladkaly bir hatarly tikin uumlccedilin

p =35do (392)

Iki nakladkaly iki hatarly tikin uumlccedilin

p = 6do (393)

Aumlhli tikinler uumlccedilin berccedilin ccediluumlyacuteuumlnden listiň gyrasyna ccedilenli

aralyk

e1 = (15hellip2)do (394)

Iki we koumlp hatarly tikinlerde kuumlşuumlt tertipli yerleşdirilen

berccedilin ccediluumlyacuteleriniň hatarlarynyň aralygy

e = (2hellip3)do (395)

Nakladkaly bercin tikinleriniň nakladkalarynyň

galaňlygy

δ1 = 075 (396)

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

Kebşirleme - metal detallary birikdiryacuteaumln tilsimat prosesi

ilişdiriji molekulyacutear guumlyacuteccedilleri ulanmaklyga esaslandyrylyp we

guumlyacuteccedilli yacuteerli gyzdyrmak bilen ergin yacuteagdayacutea getirilyacuteaumlr yacutea-da

mayacuteyşgak yacuteagdayacutea getirip mehaniki guumlyacuteccedil ulanyp (basyş bilen

kebşirlemek) birikdirmek Bu usul haumlzirki zaman maşyn

gurlyşygynda gurluşyk we başga gurluşlary almak uumlccedilin giňden

ulanylyacutean usul

Kebşirlenen detallary birikdiriji metallar kebşirlenip

124

gatandan soň olara kebşir tikini diyacuteilyacuteaumlr

Kebşirlenen gurluşlar berccedilinlenen gurluşlara seredende

10hellip20 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Kebşirlenen ccediloyacuteun gurluşlaryň

agramy guyacutema bilen deňeşdirlende 50 -e ccedilenli polat

guyacutemalar bilen deňeşdirlende 30 -e ccedilenli yacuteeňil bolyacutear Iş

sygymy berccedilinlemeden ep-esli az sebaumlbi berccedilinlemede edilyacuteaumln

ccedilyzyp-biccedilme deşme berccedilin ccediluumlyacutelerini bejerip tayacuteyacutearlama işleri

etmek gerek bolmayacutear

Kebşirlenen gurluşlaryň kemccedililikleri kebşirleme prosesi

gutarandan soň napryacuteaženiyacutea galyndysynyň yacuteuumlze ccedilykmagy

tikiniň goumldekligi uumlyacutetgeyacuteaumln we esasan hem titreme yacuteuumlklenişi

yacutearamaz kabul etmesi kebşir tikinleriň barlagynyň (kontrol)

ccedilylşyrymly we koumlp işliligi

3101-nji ccedilyzgy

125

Birikdirilyacuteaumln boumllekleriň yacuteerleşişlerine baglylykda

kebşirlenilyacuteaumln birikmeleriň aşakdaky goumlrnuumlşlerini

tapawutlandyryacutearlar degirip uumlstuumlne goyacuteup nakladkaly burccedil

we tawr şekilli

3102 Kebşir tikinleriniň hasaplanylyşy

Kebşir gurluşlaryň taslamlarynyň esasy talaplary -

tikinleriň we olaryň birikdiryacuteaumln detallarynyň deň derejeli

berkliginiň uumlpjuumln edilmesi Şu talaba layacuteyklykda hem-de

kebşirlenilyacuteaumln detallaryň oumllccedileglerini we yacuteerleşişlerine

baglylykda berlen birikme uumlccedilin tikiniň berlen tipi bellenilyacuteaumlr

Eger-de kebşir birikmesi birnaumlccedile tikin bilen birikdirilyacuteaumln

bolsa onda olara guumlyacuteccediller deň oumllccedilegde duumlşer yacutealy edip

yacuteerleşdiryacuteaumlrler Koumlp halatlarda gurluşa layacuteyklykda tikiniň aumlhli

oumllccedileglerini belleyacuteaumlrler soňundan onuň berkiligine barlag

hasaplamalary geccediliryacuteaumlrler Eger-de alnan netijeler

kanagatlanarly bolmasa gurlyşa degişli uumlyacutetgetmeleri girizip

taumlzeden hasaplap barlayacutearlar

Degirip kebşirlemaumlniň berkligi hasaplanylanda tikiniň

galňamasy (metal ergininiň akyp ccedilisen) hasaba alynmayacutear

Degirip kebşirlenen tikiniň işine baglylykda ony layacuteyklykda

hasaplayacutearlar

Dartylyşa

F 1

p

1

p (397)

Gysylyşa

F 1

c

1

с (398)

3 102-nji ccedilyzgy

bu yacuteerde

126

1

p we

1

c -tikiniň napryacuteaženiyacuteada we gysylmada

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy (degişlilikde)

F - birikdirilyacuteaumln elementleri dartyjy yacutea-da gysyjy guumlyacuteccedil

- kebşirlenilyacuteaumln detallaryň has yacuteuka galyňlygy

- tikiniň uzynlygy

1

з we 1

с - tikin uumlccedilin napryacuteaženiyacuteada yacutea-da

gysylmada degişlilikde yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Degirip kebşirlenen tikine egiji M moment eredilip

guyacuteulan tekizlikde taumlsir edende tikini aşakdaky formula

boyacuteunccedila hasaplayacutearlar (3103 ccedilyzgy)

1

p

21 m6 (399)

Eger-de degirip kebşirlenilyacuteaumln tikin M momentiň we

dartyjy (yacutea-da gysyjy) F guumlyacutejuumlň taumlsiri astynda bolanda bu tikini

aşakdaky formula boyacuteunccedila hasaplyacutearlar

M6F 1

p

21 (3100)

W62 egmede tikin hasaplanylyacutean kesiminiň

garşylyk momenti 1 - tikinde hasaplanylyacutean normal napryacuteaženiyacutea

3103-nji ccedilyzgy

Burccedil tikinleri kesilişe kese-kesimiň iň kiccedili meyacutedany

boyacuteunccedila hasaplanylyacutear bu meyacutedan tikiniň kese- kesiminiň goumlni

burccedilunyň bissektor tekizliginde yacuteerleşen (3105 ccedilyzgy)

Hasaplanylyacutean kesimde burccedil tikininiň galyňlygyny 07k deň

kabul edip alyacutearlar bu yacuteerde k ndash tikiniň kese kesiminiň kateti

127

3104-nji ccedilyzgy

Burccedil tikine F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3105-nji ccedilyzgyda 2F

guumlyacuteji iki tikin kabul edilyacuteaumlr) ol aşakdaky formula boyacuteunccedila

hasaplanylyacutear

(3101)

bu yacuteerde

- tikinde kesilişiň hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

ℓ - tikiniň uzynlygy

- tikiniň kesilişine yacuteoumll berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Burccedil tikiniň maňlayacute uzynlygyny (3104a-nji ccedilyzgy)

adatda kebşirlenyacuteaumln detallaryň giňligine deň kabul edyacuteaumlrler

Burccedil kebşiriň gapdal tikinini (3104b-nji ccedilyzgy) adaty

yacuteagdayacuteda kebşiriň berkligine hasaplap kesgitleyacuteaumlrler

1

ck70F (3102)

Eger-de kebşirlenen tekizlikde burccedil birikmaumlniň kebşiri

egiji moment M taumlsir edyacuteaumln bolsa (3105-nji ccedilyzgy) onda

kebşiriň hasabyny formula boyacuteunccedila edyacuteaumlrler

1

c

21 k70M6k70M6 (3103)

Burccedil kebşire egiji momemt M we kebşire dik taumlsir edyacuteaumln

F guumlyacuteccedil taumlsir edende (3106-njy ccedilyzgy) ony formula boyacuteunccedila

hasaplayacutearlar

cc k70F l

c

c

b)

128

c

21 k70M6k70F (3104)

3107-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen burccedil kebşirini kebşire

parallel taumlsir edyacuteaumln egiji moment M = Fℓ we F guumlyacuteccedil duumlşende

burccedil kebşiri formula boyacuteunccedila hasaplanyacutear

(3105)

07kℓ26 = W ndash egmede kebşir kesiminiň hasaplanylyacutean

garşylyk momenti 1 - kebşirdaumlki hasaplanylyacutean galtaşma

napryacuteaženiyacuteae

3105-nji ccedilyzgy 3106-nji ccedilyzgy

3107-njy ccedilyzgy 3108-nji ccedilyzgy

Gapdal burccedil kebşirleri simmetriki daumll yacuteagdayacutelarda

detallary hem simmetriki etmaumln kebşirleyacuteaumlrler (3108-nji

c

22k70F6k70F lll

129

ccedilyzgy) bu kebşirleriň hersine duumlşyacuteaumln guumlyacuteji hasaba alyp

ayacuteratynlykda hasaplayacutearlar Burccedil kebşir birikmesine F guumlyacuteccedil

taumlsir edende 3108-nji ccedilyzgyda goumlrkezilen kebşirlere taumlsir

edyacuteaumln guumlyacuteccedilleri aşakdaky yacutealy kesgitlenyacuteaumlr

F1 + F2 = F we F1 ℓ1 = F2 ℓ2

bu yacuteerden

2121

FF

we

2112

FF

Birikmaumlniň birmeňzeş kesimlerinde kebşirleriň

uzynlyklary yacuteuumlklenişe propersional bolmaly yacuteagny

2121FF

Kombinirlenen burccedil kebşirini hasaplamagy 3109

ccedilyzgyda goumlrkezilen giňden ulanylyacutean kebşiriň mysalynda

seredip geccedileliň Kombinirlenen burccedil kebşirine F guumlyacuteccedil taumlsir

edende (3109a-njy ccedilyzgy) barlamak uumlccedilin hasaplanylyacutear

1

ccedil21

1

с2k70F (3106)

we taslamada

1

1

c2k70F50

Kombinirlenen burccedil kebşire egiji M moment taumlsir

edende (3109b-njy ccedilyzgy) barlag hasaplama geccedilirilyacuteaumlr

1

сpmahmah

1

сIM (3107)

bu yacuteerde 1

mahс - kebşir nokadyna hasaplanylyacutean iň uly

napryacuteaženiyacutea howply kesimleriň meyacutedanlarynyň agram

merkezlerinden iň daşlayacutean nokatda

ρmah - goumlrkezilen agram merkezinden kebşiriň iň

daşlaşan nokadyna ccedilenli aralyk

130

Ip - meyacutedanynyň agram merkezine goumlrauml howply

kesimleriň meyacutedanynyň polyacutear inersiyacutea momenti

3109-njy ccedilyzgy

3109b-njy ccedilyzgyda seredilip geccedililen kebşir uumlccedilin agram

merkeziniň orny oumllccedileg bilen kesgitlenilyacuteaumlr

21

2

2 2с lll

Ccedilyzgydan ugur alsak

2

1

2

2mahc2

Kebşiriň kesiminiň meyacutedanynyň polyacutear inerisiyacutea

momenti Ip oklardaky momentleriniň Ix we Iy jemi yacutealy

kesgitlenilyacuteaumlr yacuteagny

Ip = Ix + Iy = Ix1 + Iy1 + Ix2 + Iy2

Bu yacuteerde 1 tertipdaumlki inerisiyacutea momenti maňlayacute kebşire

degişli a 2 tertipdaumlki gapdal kebşirlere 3109b ccedilyzgydakylary

hasaplamak uumlccedilin aşakdaky formuladan peyacutedalanmaklyk

maslahat berilyacuteaumlr

b)

131

43

cc2c

12k70 2

3

1

33

22

1

3

1

p

(3108)

Kombirlenen kebşire boyacute we kese guumlyacuteccedilleriniň M

momentinden başga guumlyacuteccediller taumlsir edende hem hasaplanyacutean

napryacuteaženiyacuteae yacuteoumlnekeyacute kebşirler yacutealy kesgitlenilyacuteaumlr

Gapdal kebşirleriň deşikleriniň diametrleriniň (3103a-

nji ccedilyzgy) d = 2δ kabul edilyacuteaumlr Kesigiň kebşir tikinleriniň

(3103b-nji ccedilyzgy) ininini b = 2δ we uzunlygyny

ℓ = (10hellip25)d kabul edilyacuteaumlr

Gapdal kesimde we eredilip guyacuteulyacutean tikinleri burccedil

tikinleri yacutealy kesilişe hasaplayacutearlar

1

ccedil

1

сAF (3109)

bu yacuteerde

F ndash gapdal kesimdaumlki we eredilip guyacuteulan tikinlere

taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedil

A ndash kebşir tikininiň kese kesiminiň hasaplanylyacutean

meyacutedany

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar

Hyrly berkidiji detallaryň koumlmegi bilen birleşdirilyacuteaumln

birikmelere ndash hyrly birikmeler diyacuteilyacuteaumlr Hyr silindr yacutea-da konus

steržende kese kesimi kesgitlenen profilde (uumlccedilbuccedillyk trapesiyacutea

we şm) kanawkalar kesmeklik arkaly doumlredilyacuteaumlr onuň aumlhli

nokatlary wint ccedilyzygynyň uumlstuumlnde yacuteerleşdirilyacuteaumlr Kanawkalaryň

aralarynda yacuteerleşyacuteaumln beyacuteiklige hyryň sarymy diyacuteilyacuteaumlr Hyrly

detallaryň 3600-a ccedilenli gurşalyacuteaumln beyacuteikliginiň boumllegine sarym

diyacuteilyacuteaumln duumlşuumlnje kabul edilen Hyrly detallary bir gezekden

132

artyk gurşayacutean yacuteagny 3600-dan koumlp hyryň beyacuteikligine hyryň

sapagy diyacuteilyacuteaumlr

Hyrly birikmeleriň esasy berkidiji detallary boltlar

wintler şpilkalar we gayacutekalar bolup duryacutear Bolt - bir tarapy

kelle we başga tarapy gayacuteka towlamak uumlccedilin hyrly steržen Wint

- bir tarapy kellejikli we başga tarapy berkidilyacuteaumln detallara

towlanyacutean hyrly steržen Hyrly birikmelerde kellejiksiz wintleri

hem ulanyacutearlar

3111-nji ccedilyzgy 3112-nji ccedilyzgy

Şpilka ndash iki tarapy hem hyrly steržen onuň bir ahyrky

tarapyny bir detala we başga tarapyny başga bir detala

towlayacutearlar (3112a ccedilyzgy) Gayacuteka ndash bu hyrly oumltuumlk detal bolta

yacutea-da şpilka towlanyacutear (31712b ccedilyzgy) we birleşdirilyacuteaumln

detallary boltyň yacutea-da şpilkanyň koumlmegi bilen ccedilekdirmek uumlccedilin

ulanylyacutear Adaty şayacutebalar gayacutekalaryň boltlaryň we wintleriň

kellejikleriniň aşagynda olaryň dayacuteanccedil meyacutedanlaryny ulaltmak

uumlccedilin goyacuteulyacutear Gayacuteka gulplary gayacutekalaryň we wintleriň oumlz-

oumlzuumlnden accedilylmaklyklaryna yacuteol bermezlik uumlccedilin ulanylyacutear

Maşyngurluşugynda ulanylyacutean birikmeleriň aumlhli

b) ccedil)

133

goumlrnuumlşleriniň iccedilinde iň koumlp ulanylyacuteany hyrly birikmeler sebaumlbi

olar kiccedili goumlwruumlmli yacuteeterli derejede ygtybarly we formalary

soumlkup-duumlzmeklige golayacute yacuteasalyşlary yacuteoumlnekeyacute birikdirilyacuteaumln

detallary takyk oturtmaklyga we berkidiji detallary islendik

derejede dartmaklyga yacuteol beryacuteaumlr Hyrly birikmeleriň

yacuteetmezccedililigi hyrly detallarda napryacuteaženiyacutee yacuteygnanmagy

netijesinde olaryň berklikleriniň peselmegi

Hyr arkaly birleşyacuteaumln iki detal (bolt we gayacuteka wint we

gayacuteka we başg) birikmelerine hyrly juumlbt diyacuteilyacuteaumlr

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri

Hyryň profili onuň sarymlarynyň ok ugry tekizlikdaumlki

formasy bilen kesgitlenilyacuteaumlr Profiliň formasy boyacuteunccedila

uumlccedilburccedillyk (3111-nji ccedilyzgy) goumlniburccedilly (3113-nji

ccedilyzgy) trapesiyacutea we toumlwerekleyacutein hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Hyr kesilen sterženiň formasyna

layacuteyklykda silindr ((3111 we (3113-nji ccedilyzgylar) we konus

goumlrnuumlşlerini tapawutlandyryacutearlar Yacuteasamasy we yacuteygnamasy

yacuteoumlnekeyacute bolanlygy sebaumlpli silindr hyrlar giňden ulanylyacutearlar

Detallaryň daşky uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteaumln hyra daşky hyr iccedilki

uumlstuumlnde yacuteerleşyacuteauml hyra iccedilki hyr diyacuteilyacuteaumlr Hyr emele getiriji

konturyň ayacutelanyş ugruna baglylykda sag (3111 we 3113b-nji

ccedilyzgylar) we ccedilep (3113a-nji ccedilyzgy) hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Ccedilep hyry ulanmaklygyň ulanmaklygyna

zerurlyk bolmadyk aumlhli yacuteagdayacutelarda sag ugurly hyrlary

ulanyacutearlar Hyryň sapak sanyna layacuteyklykda bir girişli (3111

we 3113a-nji ccedilyzgy) iki girişli (3113b-nji ccedilyzgy) uumlccedil girişli

we başga hyrlary tapawutlandyryacutearlar Hyrly birikmeleriň

aumlhlişinde tutuşlayacuteyn bir girişli hyrlary ulanyacutearlar sebaumlbi hyrly

detallaryň oumlz-oumlzuumlnden togtadylyp we oumlz-oumlzuumlnden towlanyp

gowşamadan goralyacutear we ygtybarlyklary uly Koumlp girişli hyrlar

(iki girişli uumlccedil girişli we başg) wint-gayacuteka we burum

geccedilirijilerde ulanylyacutear

134

3113-nji ccedilyzgy

3114-nji ccedilyzgy

Niyacuteetlenişi boyacuteunccedila berkidiji hyrlary detallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlendirilyacuteaumln berkidip-jebisleyacuteji hyrlar-

birikdirilyacuteaumln detallary berkitmek we birikmede jebisligi

doumlretmek uumlccedilin niyacuteetlenen wint-gayacuteka we burum geccedilirijileriň

burumlarynda ulanylyacutean hereket geccediliriji hyrlary

tapawutlandyryacutearlar Berkitmek maksatlar uumlccedilin uumlccedil burccedilly

hyrlary giňden ulanyacutearlar sebaumlbi ol has berk hyrly detallaryň

uumlstlerinde uly suumlrtuumllmaumlni uumlpjuumln edyacuteaumlr we şonuň bilen bilelikde

oumlz-oumlzuumlnden accedilylmaklykdan gorayacuteyşyň ygtybarlygyny artdyryacutear

yacuteasamaklygy yacuteoumlnekeyacute we oňayacutely

Hyryň esasy oumllccedilegleri profiliň formasy we oumllccedilegleri

hyryň daşky d (D) iccedilki d1 (D1) we orta d2 (D2) diametrleri

(daşky hyrlara degişli diametrler ndash bolt şpilka we başg - d d1

we d2 belgilenilyacuteaumlr iccedilki hyrlara degişli diametrler ndash gayacuteka

hyrly oumltuumlk we başg - D D1 we D2) hyryň buumlrccedil beyacutegelmesi ψ

yacuteagny onuň ok ccedilyzygyna perpendikulyacutear hyryň orta diametri

boyacuteunccedila wint ccedilyzygynyň we tekizlik arasyndaky burccedil hyryň

aumldimi P ndash hyryň ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilip hatarda

yacuteerleşdirilen sarymlaryň iki sany meňzeş taraplaryň

b)

135

aralygyndaky uzynlyk hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph ndash şol bir sapakda

yacuteerleşyacuteaumln we ok ccedilyzygyň ugruna oumllccedilenilyacuteaumln goňşy yacuteerleşyacuteaumln

iki sarymyň meňzeş taraplarynyň aralygyndaky uzynlyk (ony

başgaccedila hem kesgitlemek muumlmkin bolt yacutea-da wint hereketsiz

gayacutekada bir ayacutelawda okuň ugruna suumlyacuteşyacuteaumln aralygyň uzynlygy

bilen) hyryň giriş sany n yacuteagny hyryň yacuteoumlreyacuteişine duumlşyacuteaumln

hyrdaky sapaklaryň sany

Bir girişli hyrlarda hyryň aumldimi P we hyryň yacuteoumlreyacuteişi Ph

oumlzara deň P = Ph (3113a-nji ccedilyzgy)

Hyryň daşky diametri d onuň nominal diametri bolup

duryacutear

Hyryň orta diametri

d2 = 05(d + d1) (3110)

Hyryň orta diametri boyacuteunccedila wint ccedilyzyny tekizlige

geccedilirmek (3114-nji ccedilyzgy)

onda

Ph = πd2tgψ (3111)

Bir girişli hyr uumlccedilin

P = πd2tgψ (3112)

Sebaumlbi Ph = P Onda koumlp girişli hyr uumlccedilin

Ph = nP (3113)

Hyryň profiliniň formasyny we oumllccedileglerini kesgitleyacuteji

parametrler P ndash hyryň aumldimi profiliň teoretiki beyacuteikligi H ndash

yacuteiti burccedilly uumlccedil burccedilly profiliň beyacuteikligi profiliň gapdal taraplary

kesişyacuteaumlnccedile uzaldylanda emele gelyacuteaumlr profiliň işccedili beyacuteikligi h ndash

boltyň we gayacutekanyň sarymlarynyň galtaşyacutean beyacuteikligi d ndash

profiliň goumlniccedilyzykly gapdal taraplarynyň arasyndaky burccedil

profiliň gyyacutea burccedily - goumlniccedilyzykly gapdal tarap bilen hyryň ok

ccedilyzygyna perpendikulyacutear ccedilyzygyň arasyndaky burccedil Simmetriki

profilli hyr uumlccedilin bu burccedil profiliň burccedilunyň yacutearysyna deň d2

bolyacutear

Metriki hyr ndash esasy uumlccedilburccedillyk berkidiji hyr Metriki

hyrlar iri we ownuk aumldimli bolyacutear Iri disli metriki hyrlar ownuk

aumldimli hyrlara seredende giňraumlk ulanylyacutear sebaumlbi olar iyacuteilişe we

yacuteasalandaky yacutealňyşlyklara az taumlsir edyacuteaumlr Ownuk aumldimli metriki

136

hyrlar şol bir diametrdaumlki iri dişli hyr bilen deňeşdirilende

detallaryň uly berkligini uumlccediljuumln edyacuteaumlr (hyryň kanawkalarynyň

ccediluňlygy kiccedili we hyryň iccedilki diametri uly) we oumlz-oumlzuumlnden

accedilylmazlyga ygtybarly (hyryň aumldimi kiccedili şoňa goumlraumlde hyry

galdyryjy burccedil kiccedili) Şonuň uumlccedilin kiccedili aumldimli metriki hyrlary

yacuteuka diwarly hyrly detallar yacuteasalanda we uly dinamiki guumlyacuteccediller

duumlşyacuteaumln detallarda ulanyacutearlar

Duumlyacutem hyry edil metriki hyr yacutealy ndash uumlccedilburccedil berkidiji

Duumlyacutem oumllccedilegli (ABŞ Angliyacutea we sm) doumlwletlerden getirilyacuteaumln

maşynlaryň hyrly detallaryny ccedilalşyrmak uumlccedilin we birnaumlccedile

ayacuteratyn yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear

Metriki konus hyr uumlccedilburccedil profilli profiliniň

elementleriniň oumllccedilegleri boyacuteunccedila TDS 25229-82 (307-76)-ta

layacuteyk metriki hyryň profili Bu hyr konus hyrly dykyz (jebis)

birikmeler uumlccedilin ulanylyacutear

Togalak hyr bu hyrlar uly dinamiki yacuteuumlklenişde yacuteygy-

yacuteygydan soumlkuumllip-duumlzuumllyacuteaumln (wagon tirketleri yacuteangyn

armaturasy) hem-de arassa bolmadyk gurşakda işleyacuteaumln

wintlerde ulanylyacutear ondan başgada yacuteuka diwarly detallarda

meselen elektrik lampalaryň duumlyacutep esaslarynda protiwogazlaryň

boumlleklerinde we şm detallarda hem ulanylyacutear Togalak

hyrlaryň birnaumlccedile goumlrnuumlşi standartlaşdyrylan

Trapesiyacutea goumlrnuumlşli hyr ndash wint-gayacuteka geccedilirijide we

burum geccedilirijileriň burumlarda ulanylyacutean esasy hyr Bu hyrlar

uumlccedilburccedil hyrlar bilen deňeşdirende yacuteasamaklyk golayacute we

suumlrtuumllmauml yacuteitgi az goumlniburccedilly hyra seredende berkligi uly

Dayacuteanccedil hyr sarymlarynyň profili simmetriki daumll

trapesiyacutea goumlrnuumlşli Ok ugry birtaraplayacuteyn uly yacuteuumlklenişi kabul

edyacuteaumln presleriň prokat stanlaryň basyş gurluşlarynyň yacuteuumlk

gaňyrccedilaklarynyň we şm-iň wintlerinde ulanylyacutear

Silindr turba konus turba we konus duumlyacutem hyrlar

ownuk uumlccedilburccedil duumlyacutem berkidiji ndash jebisleyacuteji hyrlar Bu hyrlar

esasan turbalary we turba geccedilirijileriň armaturalaryny

birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Konus hyrlar yacuteoumlrite

dykyzlaşdyryjylary ulanmazdan hyrly detal birikmeleriniň

137

jebisligini uumlpjuumln edyacuteaumlr

Goumlnibuccedilly (we inedoumlrduumll) hyr tokar-hyr kesiji

stanoklarda tayacuteyacutearlanylyacutear Bu usul bilen tayacuteyacutearlanan hyrlar

yacuteokary takyklykda bolmayacutear şonuň uumlccedilin kemraumlk ulanylyacutear we

standarta salynmandyr

Standart hyryň oumllccedilegleri degişli TDS-na baglylykda

hyryň daşky diametrinden kabul edyacuteaumlrler

Hyrlaryň berkliginiň derňewi ok ugry yacuteuumlkleniş hyryň

sarynlaryna deň payacutelanmayacuteandygyny goumlyacuterkezyacuteaumlr bu diňe bir

hyryň absolyacuteut takyklykda tayacuteyacutearlamagyň muumlmkin bolmazlygy

bilen duumlşuumlndirilmaumln boltyň we gayacutekanyň deformasiyacutealarynyň

amatsyzlyklary (bolt sozulyacutear gayacuteka gysylyacutear) bilen hem

duumlşuumlndirilyacuteaumlr Hyrlary hasaplamagy yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek uumlccedilin ok

ugry yacuteuumlklenişi sarymlaryň arasynda deň payacutelanyacutear diyacuteip

almaklyk kabul edilen Hyryň berklik hasabyny adatda barlag

uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy

Ok ugry guumlyacuteccedil F taumlsir edende her detallaryň hyr

sarymlary kesilişe gysylyşa we egrelme işleyacuteaumlr

Berklidiji detallaryň hyrlaryny diňe kesilişe we

yacuteemşermauml hasaplayacutearlar

Birikmaumlniň birmeňzeş matereially hyrly detallaryň

hyrlaryny gurşayacutean detal boyacuteunccedila berklige hasaplayacutearlar

kesilişe

τc = F (πd1nkP) le [τc] (3114)

yacuteemşermauml

σsm = 4F [π(d2 ndash d12)n] le [σsm] (3115)

bu yacuteerde

τc ndash hyryň kesilişe hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacuteasy

σsm - hyryň sarymlarynyň arasynda yacuteemşermauml

hasaplanylyacutean napryacuteaženiyacutea

138

n ndash hyryň yacuteuumlkleniş kabul edilyacuteaumln sarym sany

k ndash hyryň dolulyk koeffisiyacuteenti howply kesimde

sarymyň beyacuteikliginiň hyryň aumldimine bolan

gatnaşygy goumlrkezyacuteaumlr

[τc] - hyryň kesilişine yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

[σsm] ndash yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

Boltlaryň wintleriň we şpilkalaryň metriki hyrlaryň

dolulyk koeffisiyacuteenti (3111-nji ccedilyzgy) k = 075 gayacuteka uumlccedilin k

= 088 trapesiyacutea şekilli hyr uumlccedilin k = 065

Eger-de gurşayacutean hyrly detallar az hem gowşagrak

materiallardan yacuteasalan bolsa onda bu detallar uumlccedilin berkligiň

hasaby her detal uumlccedilin ayacuteratynlykda alnyp barylyacutear Gurşayacutean

detallaryň kesilişe berkliginiň şerti

τc = F (πDnkP) le [τc] (3116)

Berkidiji standart detallaryň hyrlarynyň berkliklerini

standart boyacuteunccedila ulaldyacuteandyklary sebaumlpli olary berklige

hasaplamayacutearlar

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň

goumlrnuumlşleri we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplaryň gurluşlary we materiallary

Boltlaryň wintleriň şpilkalaryň gayacutekalaryň şayacutebalaryň

we gayacuteka gulplarynyň duumlrli gurluşlarda ulanylyacutean umumy

niyacuteetlenişli we ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk diňe ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda

ulanylyacutean yacuteoumlrite niyacuteetlendirilen toparlaryny

tapawutlandyryacutearlar

Niyacuteetlenişli umumy boltlaryň yacuteasalyş takyklyklary

boyacuteunccedila yacuteokary normal we yacutearamaz takyklykdakylaryny

tapawutlandyryacutearlar Normal takyklykdaky boltlar giňden

ulanylyacutear Yacuteokary takyklykdaky tayacuteyacutearlanylan boltlary ayacuteratyn

jogapkaumlrli birikmelerde takyklygy yacuteokary bolmadyk boltlary ndash

139

jogapkaumlrccedililikleri pes birikmelerde ulanylyacutearlar

3116-njy ccedilyzgy 3117-nji ccedilyzgy

Umumy niyacuteetlenişli wintleri boltlary şpilkalary we

gayacutekalary yacuteasamak uumlccedilin aşakdaky markaly polatlary ulanyacutearlar

(DS 1759-70) Ст3кп Ст5 10 10кп 20 20кп 30 35 45 40Auml

35Х 40Х 38ХА 30ХAumlСА 16ХСН 35ХAumlСА 40ХНМА

Adaty hilli uglerodly polatlary jogapkaumlrccedililikleri kiccedili hyrly detal

birikmelerde gyzgynlykda işlaumlp bejermezden yacuteasap ulanyacutearlar

Uglerodly hilli polatlary jogapkaumlrli hyrly detallary berkitmek

uumlccedilin ulanyacutearlar bu berkidilyacuteaumln detallary tutuşlygyna yacutea-da yacuteerli

gyzdyryp bejermekligiň gerek bolyacuteandygy uumlccedilin Legirlenen

polatlary ayacuteratyn jogapkaumlrli hyrly detal berkitmelerde giňden

ulanyacutearlar yacuteagny ccedilalt ayacutelanyacutean boumllekleri we agyr yacuteuumlklenilyacuteaumln

jogapkaumlrli birikmeleri berkitmek uumlccedilin

Berkidiji hyrly detallaryň berkligini yacuteokarylandyrmak

uumlccedilin olary layacuteyk yacuteylylykda yacutea-da mehaniki berkitmede işlaumlp

bejeryacuteaumlrler

140

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler

Şponka walyň ayacutelaw momentini detallaryň topuna (dişli

tigir şkiw we şm) yacutea-da tersine topdan wala geccedilirmek uumlccedilin

hyzmat edyacuteaumlr Ayacuteratyň yacuteagdayacutelarda ayacutelaw momenti geccedilirmeden

başgada wala oturdylan topy ok ugry suumlyacutesmeden berkidyacuteaumlrler

Şponkalaryň esasy tipleri standartlaşdyrylan Guumlyacuteccedil duumlşyacuteaumln we

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri tapawutlandyryacuteaumlrler Guumlyacuteccedil

duumlşmeyacuteaumln şponkaly birikmeleri prizma we yacutearym ayacute

(segmentnyyacutee) goumlrnuumlşli şponkalary ulanmak arkaly alyacutearlar

guumlyacuteccedil birikmeleri ndash pahna şponkalaryň koumlmegi bilen

3121-nji ccedilyzgy

Prizma şponkalaryň adaty we beyacuteik hillerini

tapawutlandyryacutearlar Beyacuteik şponkalaryň ahyrlary toumlwereklenen

a)

141

yacutea-da tekiz bolup olar suumlyacuteşmeyacuteaumln yacutea-da hereketsiz

birikmelerde ulanylyacutear ugrukdyryjy şponkalar ok ugry

suumlyacuteşmeklik gerek bolan yacuteagdayacutelarda ulanylyacutear suumlyacuteşyacuteaumln (201b-

nji ccedilyzgy) toplary ok ugry koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeklik gerek bolan

yacuteagdayacutelarda ugrukdyryjy şponkalaryň yacuteerine ulanyacutearlar (TDS

23360-78) (TDS 10748-79) (TDS 8990-79) (adaty beyacuteik

ugrukdyryjy)

Şponka 12 х 8 х 56 TDS 23360-78 ndash şponka prizmatiki

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (tegelenen torsly) indiki oumllccedilegli ini b =

12 mm beyacuteikligi h = 8 mm uzynlygy l = 56 mm (walyň

diametri d = 38hellip44 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (tekiz torsly) b = 25 mm h =

14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95 mm)

Şponka 3 ndash 8 х 7 х 25 TDS 23360-78 ndash şponka

prizmatiki uumlccedilinji yacuteerine yacuteetirilişi (biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 8 mm h = 7 mm l = 25 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 22hellip30 mm)

Walyň oyacuteunda (paz) yacuteerleşyacuteaumln şponka kesip giryacuteaumln

şponka diyacuteilyacuteaumlr (Prizma goumlrnuumlşli şponkalar) Takmyndan bu

şponkalaryň beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda we galan

yacutearymy ndash topun okunda yacuteerleşen Bu şponkalaryň iş elementleri

bolup olaryň gapdal has inccedile taraplary hyzmat edyacuteaumlr Şponkaly

birikmeniň duumlzuumllmesini yacuteoumlnekeyacuteleşdirmek we yacuteeňilleşdirmek

uumlccedilin onda radial boşluk goumlz oumlnuumlnde tuumltulyacuteaumlr (şponkanyň

beyacuteikligi boyacuteunccedila)

3122-nji ccedilyzgy

142

Pahna şponkalar wallarda yacuteerleşiş usullary boyacuteunccedila

tapawutlandyryacutearlar oyacuteulyp oturdylan (3123a w3123b-nji

ccedilyzgylar) takyr kesimde 3123b-nji ccedilyzgy) friksion (3123ccedil-

nji ccedilyzgy) we tangens burccedillarda Oyacutelarda oturdylyacutean pahna

şponkalar gurluşlary boyacuteunccedila kellesiz tekiz yacutea-da ahyrlary

toumlwereklenen şponkalara (3123a-nji ccedilyzgy) we kelleli pahna

şekilli şponkalara boumlluumlnyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy) Takyklanan

kesimlerde we friksion birikmelerde kelleli yacutea-da ahyrlary tekiz

pahna şponkalary ulanyacutearlar Pahna şponkalaryň aumlhlisini 1100

gyyacutealykda tayacuteyacutearlayacutearlar Bu gyyacutealyk topuň oky uumlccedilin hem goumlz

oumlnuumlnde tutulyacutear Oyacutelarda oturdylyacutean pahna şponkalaryň hem

prizma şponkalar yacutealy beyacuteiklikleriniň yacutearysy walyň oyacuteunda

galan yacutearymy hem-topuň okunda yacuteerleşyacuteaumlr Takyk kesimlerde

we friksion birikmelerde pahna şponkalar aumlhli beyacuteikligi

boyacuteunccedila topuň pazynda yacuteerleşyacuteaumlr Şponka uumlccedilin walyň takyr

kesiminde tekiz meyacutedanccedila goumlz oumlnuumlnde tutulan oňa lyska

diyacuteilyacuteaumlr (3123b-nji ccedilyzgy)

Şponka 22 х 14 х 160 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

birinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkaly) b = 22 mm h = 14 mm l =

160 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 75hellip85 mm)

Şponka 2 ndash 25 х 14 х 125 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

ikinji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tegelenen torsly) b = 25 mm

h = 14 mm l = 125 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 85hellip95

mm)

Şponka 3 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

uumlccediluumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz tekiz torsly) b = 20 mm h =

12 mm l = 95 mm oumllccedilegli (walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Şponka 4 ndash 20 х 12 х 95 TDS 24068-80 ndash şponka klinli

doumlrduumlnji yacuteerine yacuteetirilişi (golowkasyz biri tekiz we beyacutelekisi

tegelenen torsly) b = 20 mm h = 12 mm l = 95 mm oumllccedilegli

(walyň diametri d = 65hellip75 mm)

Adaty prizma şponkalar giňden ulanylyacutear sebaumlbi pahna

şponkalar bilen deňeşdirilende olar wala top oturtmanyň uly

takyklygyny uumlpccedilin edyacuteaumlr yacutearym ayacute (segment) şponka bilen

deňeşdirilende wala kiccedili ccediluňlukda giryacuteaumlr bu oumlz gezeginde

143

walyň berklik derejesini az peseldyacuteaumlr

203-nji ccedilyzgy

Şponkalaryň oturdylyşy

Yacutearym ayacute (segment) şponkalar (TDS 24071-30) ndash kesip

(gysyp-gysylyp) giryacuteaumln prizma şponkalary yacutealy gapdal uumlstleri

işleyacuteaumlr Yacutearym ayacute (segment) şponkalaryň tilsimatlyklary uly

şponkalary we olaryň oyacutelaryny yacuteasamaklyk yacuteeňil we birikmeni

gurnamak yacuteeňil Olaryň yacuteerleşişleri - oturdylyacutean birnaumlme

ccedilunrak edilyacuteaumlnligi sebaumlpli wallaryň berkliklerini peseldyacuteaumlr

Soňa goumlrauml-de yacutearym ayacute şponkalary momentleri kiccedili bolan

geccedilirijilerde ulanyacutearlar

Şponka 5 х 75 TDS 24071-80 (walyň diametri D =

18hellip 20 mm) ndash şponka segmentli birinji yacuteerine yacuteetirilişi indiki

oumllccedilegli ini b = 5 mm beyacuteikligi h = 75 mm şponkanyň

diametri d = 19 mm

144

Friksion şponkalary yacuteylmanak silindr wal bilen toplary

birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar Friksion şponklara ayacutelaw momenti

diňe suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri bilen geccediliryacuteaumlrler şona baglylykda hem

olaryň atlary şertlendirilen

Takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion şponkalaryň

prizma şekilli şponkalardan tapawutlylyklary işccedili uumlstleri bolup

giň yacuteanlary hyzmat edyacuteaumlr a gapdal granlarynyň aralygynda

boşluk goumlz oumlňuumlne tutulan şeyacutelelikde bu şponkalar ulanylanda

birikmede napryacuteaženiyacutea wal bilen topuň aralygynda doumlreyacuteaumlr

(radial ugurda)

Pahna şponkalaryň arasynda giňden yacuteayacuterany ndash kesip

giryacuteaumln şponkalar olar takyr tekizlikde oturdylyacutean we friksion

şponkalar bilen deňeşdirilende has ygtybarly we tilsimatly

bolyacutear

Kesip giryacuteaumln şponkalar bilen deňeşdirilende takyr ndash

tekirlikde oturdylyacutean şponkalar waly azrak gowşadyacutear a

friksion şponkalar asla gowşatmayacutear Bu şponkalar toplaryň

galyň bolmaklylyklaryny talap edyacuteaumlr we olaryň ygtybarlyklary

birnaumlme pesraumlk Şonuň uumlccedilin hem olary kiccedili ayacutelaw momentleri

geccediliryacuteaumln yacutea-da yacuteuka diwarly iccedili boş wallara detallary berkitmek

uumlccedilin ulanylyacutear

Friksion şponkalary wal boyacuteunccedila burccedil yacutea-da ok ugry

topuň yacuteeri ccedilalşyrylyacutean yacuteagdayacutelarda ulanyacutearlar

3124-nji ccedilyzgy

Şponkany hasaplamak uumlccedilin shema

b)

145

Tangensial şponkalar (203d-nji ccedilyzgy) başga pahna

şponkalardan tapawutlarywal bilen topuň aralygyndaky

napryacuteaženiyacutea radial ugura bolman galtaşyacutean ugurda doumlredilyacuteaumlr

Şponkalaryň materiallary bolup berklik ccedilaumlkleri 600

MPa-dan pes bolmadyk uglerodly polatlar hyzmat edyacuteaumlr

Şponkany yacuteemşermaumlge hasaplamak aşaky şertlerde

geccedilirilyacuteaumlr

σsm = smA

Fle [σsm] (3117)

şu yacuteerde

F = d

T2 (3118)

Asm = (h-t2) lp t2 = t1 ndash d (3119)

lp ndash şponkanyň uzynlygy

Asm we F bahasyny formulada yacuteerine goyacuteup alyacutearys

σsm = p2 l)t-(h d

T2le [σsm] (3120)

[σsm] ndash yacuteemşermauml rugsat edilen dartgynlyk polat

materiallar uumlccedilin [σsm] le 100 MPa Guumlyacuteccediller koumlp uumlyacutetgeyacuteaumln bolsa

[σsm] 25 kemeldilip alynyacutear Eger-de duyacutedansyz urujy guumlyacuteccediller

peyacuteda bolyacutean bolsa [σsm] 40-50 kemeldip alynyacutear

Eger-de bir naumlccedile yacuteagdayacutelarda σsm gt [σsm] bolsa walda

180deg boyacuteunccedila iki şponka goyacutemak maslahat berilyacuteaumlr

3122 Şlisli (dişli) birikmeler

Kauml halatlarda wal bilen topy birikdirmek uumlccedilin

şponkalaryň yacuteerine walyň dişli boumllegini topuň oyacuteuna salyp (şlis)

birikdirilyacuteaumlr Wal bilen topuň bu hili birikmesine şlisli we dişli

birikme diyacuteilyacuteaumlr Dişleriň profiline baglylykda goumlni gapdally

(3125-nji ccedilyzgy) ewolwent (3126-njy ccedilyzgy) uumlccedilburccedil şlislileri

146

tapawutlanyacutear Şlisli birikmeler hereketli we hereketsiz bolyacutear

Şlisli birikmeleriň şponkaly birikmelerden

artykmaccedillyklary uly ayacutelaw momenti geccedilirmek muumlmkinccedililigi

wal bilen topy has yacuteokary takyklykda merkezleşdirmek

muumlmkinccedililigi wal boyacuteunccedila topy suumlyacuteşuumlrmekligiň gowy ugry we

walyň uly berkligi

3125-nji ccedilyzgy

Goumlni gapdally şlisli birikmeler ndash giňden yacuteayacuteran goumlrnuumlşli

birikmeler (TDS 1139-80) Olaryň toplaryny daşky diametri D

(3125a-nji ccedilyzgy) iccedilki diametr d (3125b-nji ccedilyzgy) we

şlisleriň gapdal taraplary b boyacuteunccedila merkezleşdirilyacutean

birikmelerde ulanyacutearlar Topuň kese kesiminiň formasynyň

islendik goumlrnuumlşini 3125g-nji ccedilyzgydaky yacutealy yacuteerine yacuteetirilyacuteaumlr

Şlisli walyň kesiminiň formasy d boyacuteunccedila 3125d-nji ccedilyzgy

boyacuteunccedila a D we b boyacuteunccedila merkezleşdirilende ndash 3125e-nji

ccedilyzgy boyacuteunccedila Şlis dişiniň ini b boyacuteunccedila merkezleşdirilende

basyş şlislere deň oumllccedilegli payacutelamaga muumlmkinccedililik beryacuteaumlr yacuteoumlne

walyň we top oklaryny gabatlaşdyryp takyk yacuteerleşdirilmeklerini

uumlpccedilin etmeyacuteaumlr Şoňa goumlraumldauml olar merkezleşdirme takyklyga uly

talaplar bolman uly moment geccedilirijilerde ulanyacutearlar meselem

awtomobilleriň kardan wallarynyň şlisli birikmeleri D we d

boyacuteunccedila merkezleşdirmek has takyk bolyacutear (ayacuteratyň hem d

147

boyacuteunccedila) şoňa goumlrauml-de bu birikmeleri birikdirilyacuteaumln detallaryň

geometriki oklarynyň yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirilmesi talap

edilyacuteaumln birikmelerde ulanyacutearlar

3126-njy ccedilyzgy

Ewolwent şlisli birikmeler (TDS 6033-80) topuň

şlisleriniň gapdal taraplary S boyacuteunccedila we daşky diametr D

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlnlerini tapawutlandyryacutearlar (3126a

we 3126b-njy ccedilyzgy) S boyacuteunccedila merkezleşdirmek ndash giňden

yacuteayacuteran Ccediloumlni gapdally şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende

ewolwent birikmeleriň artykmaccedillyklary şlisleriň esasa yacuteognap

yacuteakynlaşmaklyklary olarda has yacuteokary berkligi uumlpccedilin edyacuteaumlr we

şlisli wallaryň tilsimatlylyklary yacuteokary bolyacutear (şlisleri

tayacuteyacutearlamak yacuteeňil we arzan) Kiccedili we orta oumllccedilegli şlisleri suumlyacuteraumlp

garmaklyk gymmat bolanlygy sebaumlpli ewolwent şlisli

birikmeleri seyacuteregraumlk ulanyacutearlar

3127-nji ccedilyzgy

Uumlccedil burccedillyk şlisli birikmeler (3127a-nji ccedilyzgy) diňe

momentleri uly bolmadyk geccedilirijilerde hereketsiz houmlkmuumlnde

b)

148

ulanyacutearlar Bu birikmeleri diňe şlisleriň gapdal taraplary

boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumlr Silindr yacutelislerden başgada konus uumlccedil

burccedil birikmeler hem ulanyacutearlar koumlp halatlarda konuslygy 116

deň yacuteapgytly

Şlisleriň kese kesiminiň oumllccedilegleri we olaryň sany TDS-

laryna layacuteyklykda walyň diametri boyacuteunccedila kabul edip alyacutearlar

Şlisleriň uzynlyklary topuň uzynlygy bilen kesgitlenilyacuteaumlr eger-

de top hereketli bolsa onda onuň suumlyacuteşme ululygy bilen Şlisli

birikmeleriň hasabyny adatccedila barlag uumlccedilin yacuteerine yacuteetiryacuteaumlrler

Şlisli birikmelere yacuteemşerme aşakdaky yacutealy hasaplayacutearlar

σsm = 2T(dczhlΨ) le [σsm] (3121)

bu yacuteerde

σsm ndash şlisleriň iş uumlstleriniň yacuteemşermauml hasaplanylyacutean

napryacuteaženiyacute

T ndash geccedilirilyacuteaumln ayacutelaw momenti

dc ndash birikmaumlniň şlisleriniň orta diametri

z ndash şlis sany

h ndash şlisleriň degişyacuteaumln uumlstleriniň beyacuteikligi

l ndash şlisleriň degişyacuteaumln ustleriniň uzynlygy topuň

uzynlygyna deň kabul edilyacuteaumln ululyk

Ψ ndash şlisleriň yacuteuumlkleninilişiň deň payacutelanylyşygy hasaba

alyacutean koeffisiyacuteent Ψ = 07hellip08

[σsm] ndash şlisleriň işleyacuteaumln uumlstleriniň yacuteemşermesine yacuteol

berilyacuteaumln napryacuteaženiyacutea

dc we h oumllccedilegleri aşakdaky aňlatmalardaň

kesgitleyacuteaumlrler goumlni dişli şlisler uumlccedilin (3125-nji ccedilyzgy)

dc = 05(D+d) we h = 05(D-d) ndash 2f (3122)

S boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126a ccedilyzgy)

dc = dД = mz we h = m = dДz (3123)

bu yacuteerde

dД ndash payacutelayacutejy diametr

m ndash dişleriň moduly

D boyacuteunccedila merkezleşdirilyacuteaumln ewolwent profilli şlisler

uumlccedilin (3126b-nji ccedilyzgy)

149

dc = dД = mz we h = 09m = 09dДz (3124)

uumlccedil burccedil profilli şlisler uumlccedilin

dc = dД = mz we h = (D-da)2 (3125)

Şlisli birikmaumlniň yacuteemşermauml yacuteol berilyacuteaumln

napryacuteaženiyacuteaesini orta režimli iş uumlccedilin hereketsiz termiki işlenip

bejerilen şlisler uumlccedilin [σsm] = 100hellip140 MPa we termiki işlenip

bejerilmedik şlisler uumlccedilin [σsm] = 60hellip100 MPa yacuteuumlk asty

hereketli termiki işlenip bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 10hellip20

MPa hereketli suumlyacuteşyacuteaumln yacuteuumlklenilmeyacuteaumln termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 30hellip60 MPa we termiki işlenip

bejerilyacuteaumln şlisler uumlccedilin [σsm] = 20hellip30 MPa Işin yacuteeňil režiminde

bu ululyklary 20hellip40-e ulaltmak muumlmkin işiň agyr

režimlerinde 30hellip50 peseltmek gerek Goumlni gapdally şlisleriň

hasaplamalary TDS 21425-75 boyacuteunccedila duumlzguumlnleşdirilen we bu

birikmeler has takyk hasaplanylanda peyacutedalanylyacutear

Soňky wagtlar şarikli şlisli birikmeler (3127b-nji

ccedilyzgy) ulanylyp başlady bu birikmelerde topy suumlyacuteşuumlrmek uumlccedilin

kiccedili guumlyacuteccedil gerek bolyacutear Yacuteuumlklenen toplary suumlyacuteşuumlrmeklik ukyby

şlisli birikmeler bilen deňeşdirilende birnaumlccedile esse uly Şarikli

şlisli birikmeleriň gurluşy ccedilylşyrymly we adaty şlisli (dişli)

birikmeler bilen deňeşdirilende gymmat bolanlygy sebaumlbi

olaryň ulanylyşy ccedilaumlkliraumlk yacuteoumlrite gurluşlarda ulanylyacutear

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar

Muftalar yacuteoumlredijiniň wallaryny birikdirmegi uumlpjin edyacuteaumlr

we bir walyň ayacutelaw momentini başga wala geccedilirmaumlge

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr Koumlp halatlarda bir walyň geometriki oky

başga bir walyň geometriki okunyň dowamy bolup duryacutear

Kaumlbir yacuteagdayacutelarda wallaryň oklary biri-birine birnaumlccedile burccedil

astynda yacuteerleşen

Muftalary ulanmaklyk aşakdaky duumlli hili zerurlyklar

150

yacuteuumlze ccedilykyacutear ayacuteratyn boumlleklerden tayacuteyacutearlanan wallary uzaltmak

uumlccediluumln oklary layyklaşmayacutean wallaryň zyyacuteanly taumlsirlerini

ayacuteyrmak uumlccedilin (yacuteasalandaky naumltakyklyk we montažda yuumlze

ccedilykyacutean) haysy hem bolsa bir wala birnaumlme burccedil hereketine

muumlmkinccedililik bermek uumlccedilin dinamiki yuumlklenişi azaltmak haysy

hem bolsa bir walyň hemişelik ayacutelanma hereketinde başga waly

ayacuteyryp-goşmak gerek bolan halatlarda we başga sebaumlpler

Muftalary şeylede diccedilli tigirli wallary ccedilekili geccedilirijileriň

şkiwlerini we başga detallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanyacutearlar

Haumlzirki zaman maşyn gurluşygynda ulanylyacutean myftalar

niyacuteetlenişi taumlsir edyaumln prinsipleri we goumlrnuumlşleri boyunccedila koumlp

sanly we koumlp goumlrnuumlşlidir

Dolandyrylyşy boyunccedila muftalar aşakdaky toparlara

boumlluumlnyacuteaumlr

1) Ayacuterylmayacutean (boumlluumlnmeyacuteaumln) muftalar hemişelik

birikmeni uumlpjin edyaumlr - petiklenen oumlwezini dolujy mayacuteşgak

2) Dolandyrylyacutean ilişdiriji muftalar

3) Oumlz-oumlzuumlnden taumlsir edyaumln (oumlz-oumlzuumlnden dolandyrylyacutean)

ilişdiriji muftalar şol sanda moment boyacuteunccedila (gorayacutejy)

hereketiň ugry boyacuteunccedila (ozup-geccediliji) tizlik boyacuteunccedila

(merkezden ymtylyjy) yacuteoly boyacuteunccedila (bir ayacutelawly) we şm

Muftalaryň koumlp goumlrnuumlşleri norma getirilip standarta

salnan we olaryň layacuteyk oumllccedileglerini standart boyacuteunccedila zawodlaryň

we taslayacutejy edaralaryň kataloglaryndan kabul edip alyacutearlar

Standart boyacuteunccedila katalogdan we sorag kitaplardan

muftalary sayacutelamak uumlccedilin esasy haumlsiyacuteetnama - muftanyň ayacutelaw

momentini geccedilirijiligi onuň iň agyr yacuteuumlklenişini hasaba alyacutear we

hasaplanylyacutean ayacutelaw momenti diyacuteilyacuteaumlr

Tk = kT (3126)

bu yacuteerde

T- muftanyň durnukly iş režiminde (nominal moment)

geccediliryacuteaumln ayacutelaw momenti

k - iş režiminiň yacutea-da gujurlylyk koeffisiyacuteenti goşmaccedila

dinamiki yacuteuumlklenişi hasaba alyacutear onuň ululygy

hereketlendirijiniň gelip ccedilykyşyndan we iş maşynynyň

151

niyacuteetlenişine bagly

T = Pw (3127)

bu yacuteerde

T - Nmiddotm P - Wt w - radsek

Muftalary TDS-y boyacuteunccedila sayacutelanyp alynyacutear we olary

barlag uumlccedilin hasaplayacutearlar

3132 Gaty muftalar

Gaty soumlkuumllmeyacuteaumlr muftalaryň iň yacuteoumlnekeyacutei ndash wtulka

muftasy bu bitewi wtulka bolup duryacutear we wallaryň ahyrlaryna

geyacutedirilip ştiftler şponkalar yacutea-da şlisler bilen berkidilyacuteaumlr

Wtulka muftalar gurluşlary boyacuteunccedila yacuteoumlnekeyacute hem-de

arzan Bu muftalar diametrleri 100 mm-e ccedilenli wallary

berikdirmek uumlccedilin yacuteeňil maşynlarda giňden ulanylyacutear Başga

yacuteerlerde bu muftalaryň ulanylyşy birnaumlme ccedilaumlkliraumlk sebaumlbi

soumlkuumlp-duumlzende wallary ok ugruna koumlpraumlk suumlyacuteşuumlrmeli bolyacutear

hem-de bu muftalar ulanylanda birleşdirikyacuteaumln wallaryň oklary

yacuteokary takyklykda yacuteerleşdirmekligi talaap edyacuteaumlr

3131-nji ccedilyzgy 3132-nji ccedilyzgy

Wtulkalaryň materiallary ndash polat 35 40 45 uly

oumllccedilegdaumlki wtulkalary ndash СЧ21 СЧ24 ccediloyacuteunlardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

152

Muftanyň berkligi wala birikdirilyacuteaumln birikmaumlniň berkligi

bilen kesgitlenilyacuteaumlr

Gaty muftalaryň koumlpraumlk yacuteayacuteran goumlrnuumlşi tekiz boumlluumlnyacuteaumln

walyň okuna perpendikulyacutear - flanesli mufta Bu muftalar iki

sany yacutearym muftadan duryacutear we wallaryň ahyrlaryna boltlar

bilen birikdirilyacuteaumlr Muftalaryň boltlaryny yş bilen (I wariant) we

yşsyz (Uuml wariant) goyacuteyacutearlar Birinji yacuteagdayacuteda moment yacutearym

muftalaryň sepleşiginde boltlaryň ccedilekilmesinden yacuteuumlze ccedilykyacutean

suumlrtuumllme guumlyacuteccedilleri arkaly geccedilirilyacuteaumlr ikinji yacuteagdayacuteda goumls-goumlni

boltlaryň uumlsti bilen geccedilirilyacuteaumlr boltlar yacuteemşermauml we kesilişe

işleyacuteaumlr Boltlar bilen yşsyz goyacuteulan muftalar uly momentleri

geccedilirip bilyacuteaumlrler Yacutearym muftalary polat 40 guyacutema 35Л

polatdan guyacutema СЧ 21 СЧ 30 ccediloyacuteunlardan we başgalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar Flanesli yacutearym muftalaryň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute

uly yacuteuumlklenişde we ugry taumlsirinde hem işlemaumlge ukyply şonuň

uumlccedilin olary diametrleri 250 mm-e ccedilenli wallary birikdirmek uumlccedilin

ginden ulanylyacutearlar Uly diametrli wallary birikdirmek uumlccedilin

yacutearym muftalary wallar bilen bitewilikde yacutea-da olary wallara

kebşirlaumlp tayacuteyacutearlayacutearlar flanesli muftalaryň boltlaryny barlag

uumlccedilin berklige hasaplayacutearlar Yacutearym muftalaryň wallar bilen ndash

şponka şlis yacutea-da napryacuteaženiyacuteada birikdiliş hasaplary

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln muftalar

utgaşykly dişli muftalar diametrleri 40 mm-den 560 mm-e ccedilenli

wallary birikdirmek uumlccedilin giňden ulanylyacutear

Mufta iki sany daşy dişli yacutearym muftadan 1 we 2 we

yacutearym muftalaryň dişleri bilen ilişmauml giryacuteaumln iccedili dişli ikauml

boumlluumlnyacuteaumln oboyacutemadan 3 we 4 duryacutear Yacutearym muftalary

birikdirilyacuteaumln wallaryň ahyrlaryna oturdyacutearlar Yacutearym

oboyacutemalary oumlzara boltlar bilen birleşdiryacuteaumlrler Yacutearym

muftalaryň we yacutearym oboyacutemalaryň dişlerini ewolwent şekilli

edilyacuteaumlrler bu normal diş kesiji gural bilen kesmaumlge

muumlmkinccedililik doumlredyacuteaumlr Dişli mufta wallaryň islendik oumlzara

153

suumlyacuteşmelerini kompensirleyacuteaumlr ndash ok ugry radial we burccedil

boyacuteunccedila sebaumlbi dişli ilişmaumlni gapdal yşly edip tayacuteyacutearlayacutearlar

bu ilişmedaumlki dişleriň ok ugruna erkin suumlyacuteşmekliklerine

muumlmkinccedililik beryacuteaumlr dişleriň daşky uumlstlerini sferiki boccedilka

goumlrnuumlşde tayacuteyacutearlayacutearlar Maşyngurluşugynda dişli muftalaryň

giňden ulanmaklygy olaryň birgiden artykmaccedillyklary bilen

duumlşuumlndirilyacuteaumlr uly bolmadyk agramlary we goumlwruumlmleri bir

wagtlayacuteyn koumlp dişleriň ilişmauml girmekliginiň netijesinde uly

yacuteuumlklenişde işlaumlp bilmek ukyplylyklary yacuteol berilyacuteaumln

toumlwerekleyacutein tizlikleriň yacuteokarylygy (v ge 25 ms) we

tilsimatlylyklary Yacutearym muftalary we yacutearym oboyacutemalary 40

45 polatlardan yacutea-da 45Л 50Л we başga polat guyacutemalardan

tayacuteyacutearlayacutearlar

3133-nji ccedilyzgy

Dişleri iyacuteilişe garşylyklaryny yacuteokarlandyrmak uumlccedilin

yacutearym muftalaryň dişlerini HRC 40 we yacutearym oboyacutemalaryň

dişlerini HRC 35 gatylyga ccedilenli yacuteylylyk bilen işlaumlp bejeryacuteaumlrler

Yacuteuwaş yacuteoumlreyacuteaumln dişli muftalaryň (v lt 5 ms) dişleriniň

gatylyklaryny HB 280-den yacuteokary edip tayacuteyacutearlayacutearlar

muftanyň dişleriniň iyacuteilmesini azaltmak uumlccedilin onuň oboyacutemasyna

şepbeşikligi uly yacuteaglary guyacuteyacutearlar Dişli muftalaryň oumllccedileglerini

muftalaryň hasaplanylyacutean ayacutelaw momentlere baglylykda TDS-

nyň tablisalaryndan kabul edyacuteaumlrler

154

Tk = k1k2T (3128)

bu yacuteerde

k1 ndash howpsuzlyk koeffisiyacuteenti

k2 ndash muftanyň iş şertleriniň koeffisiyacuteenti

T ndash nominal ayacutelaw momenti

Howpsuzlyk koeffisiyacuteentiniň ululygy k1= 1hellip18 yacutearym

muftanyň doumlwilmesinden yacuteuumlze ccedilykayacutejak hadysalara baglykda

kabul edyacuteaumlrler Muftanyň iş şertlerine bagly koeffisiyacuteent k2-ni

rahat işleyacuteişde ndash 1 birsydyrgyn bolmadyk işlerde ndash 1hellip13

urgyly agyr işlerde ndash 13hellip15 kabul edyacuteaumlrler

Dişli muftanyň dişleriniň berklige barlag hasaplaryny

formula boyacuteunccedila geccedilirilyacuteaumlr

Tkmax le Tk (3129)

bu yacuteerde

Tkmax - muftanyň gysga wagtlayacuteyň geccediliryacuteaumln iň uly ayacutelaw

momenti

Tk ndash ululyk TDS 5006-55 boyacuteunccedila kabul edilyacuteaumlr

Başga kompensirleyacuteji muftalary hem ulanyacutearlar şol

sanda zynjyrly Zynjyrly muftalary wallaryň 10-a ccedilenli

gyşarmasynda we 22 mm radial suumlyacuteşmede hem ulanmaklyk

muumlmkin Bularyň gurluşlary yacuteoumlnekeyacute goumlwruumlmleri kiccedili we

soumlkuumlp-duumlzmeklik golayacute sebaumlbi wallaryň ok ugry suumlyacuteşmekligi

talap edilmeyacuteaumlr

Oumlwezini dolujy oumlzi sazlanyacutean radial muftalardan haccedil

şekilli muftalar ulanylyacutear olar radial suumlyacuteşyacuteaumln wallary

birikdirmek uumlccedilin niyacuteetlenilen hem-de ok ugry we burccedil

uumlyacutetgemeli wallary hem birikdirmek uumlccedilin ulanylyacutear Bu

muftalaryň giň yacuteayacuteran goumlrnuumlşi yacuteumrujakly ndash diska muftalar Ok

iki sany yacutearym muftadan 1 we 2 aralykda yacuteuumlzyacuteaumln diskadan 3

we gapyrjakdan 4 duryacutear Wallara oturdylan yacutearym muftalar

oumlzara diskanyň manlayacuteynda we yacuteeňsesinde yacuteerleşen

guumlberccedilekleri yacutearym muftalaryň oyacutelaryna goyacuteup birikdiryacuteaumlrler ndash

guumlberccedilekleriň oumlzara perpendikulyacutear yacuteerleşdirilip birikdirilyacuteaumlr

155

3134-nji ccedilyzgy

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk

Oruntutyjylyk ndash bu garaňsyzlykda yacuteasalan detallaryň we

uzelleriň goşmaccedila işlaumlp tayacuteyacutearlamazdan maşynda oumlz

orunlaryny eyacuteelemekleri we yacuteokary hilli işi uumlpjuumln etmekleri

ukyplarydyr Maşynlaryň detallarynyň has takyk yacuteasalmaklary

muumlmkin daumlldir we olar mydama kadaly oumllccedileglerden biraz

uumlyacutetgemauml eyacuteedirler Şunuň bilen birlikde maşynlaryň

ulanylmagy yacuteasalmagy we konstruirlemesi uumlccedilin detallaryň

oruntutyjylygy aumlgirt uly aumlhmiyacuteete eyacuteedir Oruntutyjylyk yacuteokary

oumlnduumlrijilikli usullar arkaly garaşsyzlykda işlenilip

tayacuteyacutearlanylmasyny geccedilirmeklige akymly we konweyacuteerli

yacuteygnalyşyň taumlsirli gural bilen işlaumlp tayacuteyacutearlamaklyga kalibrleriň

156

koumlmeginde oumlnuumlmlere yacuteokary oumlnduumlrijilikli yacuteoumlnekeyacute we ygtybarly

goumlzekccedililik etmeklige maşynlaryň hatardan ccedilykan detallaryň

oumlnuumlnden yacuteasalan aumltiyacuteaccedillyk detallary bilen ccedilalt ccedilalyşmaklyga

taslamaklygy ccedilaltlaşdyrmagy we şm muumlmkinccedililik beryacuteaumlr

Oruntutyjylyk (doly yacutea-da boumllekleyacutein) ygtybarlyklaryň

we oturtmalaryň standartly yacuteeketaumlkulgamy ISO bilen edilyacuteaumlr

ISO tarapyndan ornaşdyrylyacutean aumlhli ygtyyacutearlyklar we

uumlyacutetgemeler oumllccedilegleri 200 Ccedil temperaturada kesgitlenen detallara

degişlidirler

Oumllccedilegi ndash kabul edilen birlikde oumllccedilegiň (diametri D

uzynlygy L we ş m) ululygyňyň san bahasy

Hakyky oumllccedilegi ndash ygtyyacutear berilen naumltakyklyk bilen

oumllccedilenip tapylan netije

Ccedilaumlklerdaumlki oumllccedilegi ndash hakyky oumllccedilegi oumlz iccediline alyacutean yacutea-da

oňa deň bolan ygtyyacutearly oumllccedileg ccedilaumlkleri Dmaх we Dmin dmax we

dmin

Yacuteokary ccedilaumlgiň oumllccedilegi - yacuteokarky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmax wal uumlccedilin ndash dmax

Aşaky ccedilaumlgiň oumllccedilegi - aşaky ccedilaumlkdaumlki oumllccedilegiň ululygy

oumltuumlk uumlccedilin ndash Dmin wal uumlccedilin ndash dmin

Bolmaly oumllccedilegi ndash uumlyacutetgemaumlni hasaplamak uumlccedilin başlangyccedil

bolup hyzmat edyacuteaumln we oumlzuumlne goumlrauml ccedilaumlkler tapylyacuteanoumllccedileg

ululygy oumltuumlk uumlccedilinndash D L wal uumlccedilinndash d l

Uumlyacutetgeme ndash hakyky yacutea-da ccedilaumlklerdaumlki oumllccedileg bilen

bolmaly oumllccedilegiň algebraik tapawudy

Uumlyacutetgeme ccedilaumlgi - ccedilaumlklerdaumlki we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy yacuteokarky - ESes aşaky - EIei Uumlyacutetgetme

položitel otrisatel yacutea-da nola deň bolup bilyacuteaumlr

Yacuteokarky uumlyacutetgeme ndash yacuteokarky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

ES = Dmax ndash D (41)

es = dmin ndash d (42)

Aşaky uumlyacutetgeme ndash aşaky ccedilaumlgiň we bolmaly oumllccedilegiň

algebraik tapawudy

157

EI = Dmin ndash D (43)

ei = dmin ndashd (44)

Nul ccedilyzygy (het) ndash bolmaly oumllccedilegi aňladyacutean

ccedilyzykYgtyyacutearlyklar we oturtmalargrafiki goumlrnuumlşde

aňladylanda oumllccedilegiň uumlyacutetgemeleri oňa goumlrauml goyacuteulyacutear

Eger nul ccedilyzyk (het) gorizontal yacuteerleşen bolsa onda

položitel uumlyacutetgetme uumlyzygyň yacuteokarsynda otrisatel uumlyacutetgetme

ccedilyzygyň aşagynda goyacuteulyacutear

Ygtyyacutearlyk T ndash yacuteokarky we aşaky ccedilaumlklerdaumlki

oumllccedilegleriň tapawudy yacutea-da yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeleriň

algebraik tapawudynyň absolyacuteut bahasyYgtyyacutearlyk elmydama

položiteldir

TD = Dmax ndash Dmin = ES ndash EI (45)

Td = dmax ndash dmin = es ndash ei (46)

Ygtyyacutearlyklar ulgamy - berilen ygtyyacutearlyklar we

(standart ygtyyacutearlyk ) oturtmalar ulgamynda goyacuteulyacutean islendik

ygtyyacutearlykYgtyyacutearlyk diyacuteip berilen ygtyyacutearlyklar we

oturtmalar ulgamyndaky ygtyyacutearlyklara duumlşinilmelidir

Ygtyyacutearlyk meyacutedany ndash yacuteokarky we aşaky uumlyacutetgemeler

bilen ccedilaumlklendirilen meyacutedan Ygtyyacutearlyk meyacutedany ygtyyacutearlygyň

ululygy we onuň bolmaly oumllccedilege goumlrauml yacuteerleşişi boyacuteunccedila

tapylyacutear Grafiki goumlrnuumlşde ygtyyacutearlyk meyacutedany nul ccedilyzygyna

(hete) goumlrauml yacuteerleşdirilen yacuteokarky we aşakyuumlyacutetgeme ccedilyzyklaryň

arasynda yacuteerleşdirilendir

Esasy uumlyacutetgeme ndash nul ccedilyzygyna (hete) goumlrauml ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň yacuteerleşişini tapmak uumlccedilin ulanylyacutean iki uumltgemaumlniň

biri (yacuteokarky yacutea-da aşaky) Esasy uumlyacutetgeme houmlkuumlminde nul

ccedilyzygyna (hete) golayacute uumlyacutetgeme kabul edilyacuteaumlr

Kwalitet ndash meňzeş takyklyk derejeli hemme bolmaly

oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutearlyklar birleşigi (toplumy)

Ygtyyacutearlyk birligi i - meňzeş takyklyk derejesi hemme

bolmaly oumllccedilegler uumlccedilin ygtyyacutealyklar birleşigi

Wal ndash şayacutelaryň daşky (gurşalyp alynyacutean ) boumllegini

158

aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje Ol diňe silindr goumlrnuumlşli

şayacutelara daumll-de beyacuteleki goumlrnuumlşli şayacutelarada degişlidir

Oumltuumlk ndash duumlrli formaly şayacutelaryň iccedilki (gurşap alyacutean )

boumllegini aňlatmak uumlccedilin ulanylyacutean duumlşuumlnje

Esasy wal h ndash yacuteokarky uumlyacutetgemesi nola deň bolan wal

es = 0

Esasy oumltuumlk H ndash aşaky uumlyacutetgemesi nola deň bolan oumltuumlk

EI = 0

Oturtma ndash emele gelyacuteaumln boumlwşenligiň yacutea-da gysbylygyň

ululygy bilen kesgitlenyacuteaumln şayacutelaryň birikdirilmesi

411-nji ccedilyzgy

Oturtmanyň bolmaly oumllccedilegi ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln wal

we oumltuumlk uumlccedilin umumy bolmaly oumllccedilegi D = d

Oturtmadaky ygtyyacutearlyk ТП ndash birikdirmaumlni duumlzyacuteaumln

oumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyklarynyň jemi

TП = TD + td (47)

Yş S ndash oumltuumlk waldan uly bolan yacuteagdayacuteynda oumltuumlgiň we

walyň oumllccedilegleriň tapawudy

Dartylma N ndash wal oumltuumlkden uly bolan yacuteagdayacuteynda wal

bilen oumltuumlgiň oumllccedilegleriniň tapawudy

Iň kiccedili we iň uly yş ndash ygtyyacutearly yşyň yacuteokarky we aşaky

159

ccedilaumlkleriniň ululygy

Yş ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşmelidir

Smax = Dmax ndash dmin = ES ndash ei (48)

Smin = Dmin ndash dmax = EI ndash es (49)

412-nji ccedilyzgy

Iň kiccedili we iň uly dartylma ndash ygtyyacutearly dartylmanyň

yacuteokarky we aşaky ccedilaumlkleriniň ululygy

Dartylma ccedilaumlgiň iccedilinde yacuteerleşendir

Nmax = dmax ndash Dmin = es ndash EI (410)

Nmin = dmin ndash Dmax = ei ndash ES (411)

Yşly oturtma ndash birikdirmede yş bolar yacutealy yacuteerine

yacuteetirilen oturtma Yş oturtmalara oumltuumlgiň ygtyyacutearlyk

meyacutedanynyň aşaky ccedilaumlgi walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanynyň

yokarky ccedilaumlgi bilen deň gelyacuteaumln yacutea-da ondanuly bolan oturtmalar

degişlidir

ТП=TS=Smax - Smin (412)

Dartylyacutean oturtma ndash birikdirmede dartylma bolar yacutealy

yacuteerine yacuteetirilen oturtma Şeyacutele otuturtmalarda oumltuumlgiň

ygtyyacutearlyk meyacutedany walyň ygtyyacutearlyk meyacutedanyndan aşakda

160

yacuteerleşendir

ТП = TN = Nmax - Nmin (413)

Geccedilişli oturtma ndash birkdirmede yş yacutea-da dartylma bolar

yacutealy yacuteerine yacuteetirilen oturtmaOumltuumlgiň we walyň ygtyyacutearlyk

meyacutedanlary biri-biriniň uumlstlerini boumllekleyacutein yacutea-da doly

oumlrtyacuteaumlrler

ТП = Smax + Nmax (414)

Oumltuumlkler ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartymlar duumlrli wallary esasy oumltuumlk bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

Wallar ulgamynda oturtmaklyk ndash duumlrli yşlar we

dartylmalar duumlrli oumltuumlkleri esasy wal bilen birikdirilende alynyacutean

oturtmalar

413-nji ccedilyzgy

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň nul ccedilyzygyna degişlilikdaumlki

yacuteagdayacutey ndash latyn elipbiyacutesiniň harpydyr (yacutea-da iki harp)

yacuteazylyşly oumltuumlk uumlccedilin we şertli wallar uumlccedilin

Ygtyyacutearlyk meyacutedany goumlrkezilyacuteaumln oumllccedileg yzyndan

ygtyyacutearlyk meyacutedanyň harpy (yacutea-da iki) we kwalitetli aňladyacutean

161

san (yacutea-da iki) oumllccedileg sanlary bilen bellenilyacuteaumlr

Meselem 30H7 80k5 40js12

Ccedilaumlkli uumlyacutetgemaumlni hem sany aumlhmiyacuteetler we kombinirlenen

usulda goumlrkezmek muumlmkin

Meselem 30+0021

Oturtmanyň bellenilşine yzyndan oumltuumlkden başlap her

element uumlccedilin ygtyyacutearlyklar meyacutedanynyň bellenilşi gidyacuteaumln

birleşdirilyacuteaumln elementler (oumltuumlk we wal) uumlccedilin umumy bolmaly

oumllccedilegi giryacuteaumlr

Meselem 30K7n6

ISO esasyny ygtyyacutearlyklaryň gammalary we

ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň nul ccedilyzgylary degişlilikde

yacuteagdayacutey kesgitlenilyacuteaumln esasy uumlyacutetgemeleriň gammalary dyacutezyacuteaumlr

Ygtyyacutearlyklar meyacutedanlarynyň toplumlary we olara

gabat gelyacuteaumln ccedilaumlkli uumlyacutetgemeler tekiz birleşmeler uumlccedilin bolmaly

oumllccedilegleriň duumlrli doumlrt diapazonlarynda ornaşdyrylandyr 1 mm

ccedilenli 1-den 500 mm ccedilenli 500 yacuteokary 3150 mm ccedilenli 3150

yacuteokary 10000 mm ccedilenli

1-den 500 mm ccedilenli oumllccedilegler uumlccedilin 19 kwalitetler

ornaşdyrylandyr 01 0 1 2 3 17 Ygtyyacutearlyklaryň ululygy

kwalitetden we oumllccedilegleriň aralyklaryndan baglydyr we

oturtmalardan bagly bolmayacutear esasy uumlyacutetgeme bolsa oumllccedilegleriň

aralygynda we oturtmalardan baglydyr we kwalitetden bagly

daumlldir

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi

Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi diyacuteilende uumlstuumlň degişli kiccedili

aumldimli deňsizlikler toplumyna duumlşuumlnilyacuteaumlr

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi we onuň maşynlaryň detallarynyň

işine taumlsiri

Detallaryň goumlrnuumlşe gelmegi prosessinde olaryň uumlstuumlnde

buumlduumlr-suumlduumlrlik ndash gezekleşyacuteaumln ccedilykytlaryň we degerlikli kiccedili

oumllccedileglerdaumlki ccedilukurlaryň hatary emele gelyacuteaumlr

162

Buumlduumlr-suumlduumlrlik kesijiň yacutea-da beyacuteleki bir kesiji guralyň

galdyran yzy goumlrnuumlşleriň yacutea-da ştamplaryň deňoumllccedilegsizlikler

nusgasy bolup biler kesiliş wagtynda doumlreyacuteaumln titremaumlň

netijesinde şeyacutele-de beyacuteleki faktorlaryň taumlsiriniň netijesinde

doumlraumlp biler

Buumlduumlr-suumlduumlrliginiň maşynlaryň detallarynyň işine

taumlsirini yacuteetirmeli duumlrli goumlrnuumlşli bolup biler

uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi profiliň ccedilykytlarynyň

yacuteenjilmesiniň yacutea-da guumlyacuteccedilli depginde koumlnelmesiniň hasabyna

detallaryň baglanşyklyk haumlsiyacuteetini bozup biler

sepli birleşmelerde ujyply buumlduumlr-suumlduumlrlik zerarly

berkligi peselyacuteaumlr

wallaryň uumlstuumlniň buumlduumlr-suumlduumlrligi olar bilen

kontaktlaşyacutean duumlrli goumlrnuumlşli dykyzlanmaly bozyacutear

deňoumllccedilegsizlik napryacuteaženiyacuteanyň konsentratory bolmak

bilen detallaryň berkligini peseldyacutear

buumlduumlr-suumlduumlrlik birleşmaumlniň germetikligine galwaniki

we reňk boyacuteag oumlrtuumlkleriň hiline taumlsirini yacuteetiryacuteaumlr

buumlduumlr-suumlduumlrlik detallaryň oumllccedileniş takykylygyna taumlsirini

yacuteetiryacuteaumlr

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligi hakyky uumlstuumlň tekizlik bilen

kesişme yacuteoly arkaly alynyacutean profilin deň daumllligi boyacuteunccedila

baslandyrylyacutear Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini beyacuteleki gyşyklardan

degişli uly aumldimler bilen ayacuteyrmaklyk uumlccedilin oňa bazaly

uzynlygyň ccedilaumlklerinde l seredyacuteaumlrler

Profiliň gyşarmasyny hasaplamak uumlccedilin baza profiliň m-

m liniyacutealy

163

421-nji ccedilyzgy

Tarapyndan buumlduumlr-suumlduumlrligiň indiki parametrleri

ornaşdyryldy

1 Profiliň orta arifmetiki gyşarmaly Ra

(415)

1 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň on nokatlara ccedileňli beyacuteikligi

Rz

(416)

3 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň has uly beyacuteikligi Rma

4 Profiliň buumlduumlr-suumlduumlrligiň orta aumldimi Sm

5 Yacuteerli ccedilykytlaryň orta aumldimi S

6 Profiliň degişli dayacuteanccedil uzynlygy tp

Uumlstuumlň buumlduumlr-suumlduumlrligini ccedilyzgyda bu ccedily boyacuteunccedila aumlhli

yacuteerine yacuteetirilyacuteaumln oumlnuumlmiň uumlstleri uumlccedilin buumlduumlr-suumlduumlrligi

konstruksiyacutealaryň talaplaryna esaslanmadyk uumlstlerden başga

olaryň emele geliş usullaryndan garaşsyzlykda belleyacuteaumlrler

164

EDEBIYacuteATLAR

1 Tuumlrkmenistanyň Konstitusiyacuteasy Aşgabat 2008

2 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler I tom Aşgabat

2008

3 Gurbanguly Berdimuhamedow Oumlsuumlşi taumlze

belentliklerine tarap Sayacutelanan eserler Uuml tom Aşgabat

2009

4 Gurbanguly Berdimuhamedow Garaşsyzlyga

guwanmak Watany Halky soumlyacutemek bagtdyr Aşgabat

2007

5 Gurbanguly Berdimuhamedow Tuumlrkmenistan ndash

sagdynlygyň we ruhubelentligiň yacuteurdy Aşgabat 2007

6 Tuumlrkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly

Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň goumlccedilme

mejlisinde soumlzlaumln soumlzi (2009-njy yacuteylyň 12-nji iyacuteuny)

Aşgabat 2009

7 Tuumlrkmenistanyň Prezidentiniň ldquoObalaryň şaumlherleriň

etrapdaky şaumlherccedileleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň

durmuş-yacuteaşayacuteyş şertlerini oumlzgertmek boyacuteunccedila 2020-nji

yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilinrdquo Milli maksatnamasy Aşgabat

2007

8 ldquoTuumlrkmenistany ykdysady syyacuteasy we medeni tayacutedan

oumlsduumlrmegiň 2020-nji yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Baş ugryrdquo

Milli Maksatnamasy ldquoTuumlrkmenistanrdquo gazeti 2003-nji

yacuteylyň 27-nji awgusty

9 ldquoTuumlrkmenistanyň nebitgaz senagatyny oumlsduumlrmegiň

2030-njy yacuteyla ccedilenli doumlwuumlr uumlccedilin Maksatnamasyrdquo

Aşgabat 2006

10 CcedilAAmansaumlhedow BA Aşyrow Materiallaryň

garşylygy Aşgabat 2002

11 AAtamyradow J Tuumlrkmenow ldquoMaşynlaryň detallaryrdquo

dersi boyacuteunccedila yacuteyllyk işini (taslamasyny) yacuteerine

yacuteetirmek barada usuly goumlrkezme Aşgabat TPI 2004

165

12 Gylyccedildurdyyacuteew GG Atamyradow AA Maşynlaryň

detallary dersinden yacuteazgylar toplumy Aşgabat TPI

2001

13 ŞUKadyrow Maşynlaryn we mehanizmleriň nazaryacuteeti

dersinden umumy okuw amaly sapak tejribe işleriniň

yacuteazgylar toplumy AşgabatTPI 2002

14 AI Aşyrow YacuteAMoumlwlamow AGGaradjaew

ENMatasow AYacuteYacuteazdurdyyacuteew Tuumlrkmenccedile-rusccedila

gysga soumlzluk Aşgabat 1995

15 Артоболевский ИИ Теория механизмов и машин

Москва Наука 1987

16 Гузенков ПГ Детали машин Москва Высшая

школа 1986

17 Дарков АВ Шпиро ГС Сопротивление

материалов Москва Высшая школа1975

18 Дунаев ПФ Леликов ОП Конструирование узлов

и деталей машин Москва Высшая школа 2001

19 Иванов МН Детали машин Москва Высшая

школа 1991

20 Иосилевич АБ Детали машин Москва

Машиностроение1988

21 Куклин НГ Куклина АС Детали машин Москва

Высшая школа 1984

22 Кудрявцев ВН Детали машин Москва Высшая

школа 1980

23 Курсовое проектирование деталей машин Учебное

пособие для учащихся машиностроительных

специальностей Под редакцией Чернавского СА

Москва Машиностроение 1988

24 Марголин ША Теория механизмов и машин

Минск Высшая школа1976

25 Решетов ДН Детали машинМосква

Машиностроение 1989

26 Юдин ВА Петрокас ЛБ Теория механизмов и

машин Москва Высшая школа 1985

166

MAZMUNY

SOumlZBAŞY 7

I MATERIALLARYŇ GARŞYLYGY

11 Materiallarуй garsylygy hakynda umumy

maglumatlar

9

12 Konstruksiyacutea taumlsir edyacuteaumln guumlyacuteccedilleriň toparlara

boumlluumlnişi

10

13 Deformasiyacuteanyň goumlrnuumlşleri we iccedilki guumlyacuteccediller 11

14 Dartgynlylyk barada duumlşuumlnje 13

15 Suumlyacutenme we gysylma deformasiyacutealary 14

16 Materiallaryň mehaniki haumlsiyacuteetlerini oumlwrenmek 16

17 Rugsat edilyacuteaumln dartgynlyk boyacuteunccedila syrygyň

berkligine baha bermek

19

18 Arassa suumlyacuteşme Arassa suumlyacuteşmede Gukuň

kanuny

20

19 Durnuklylyk barada duumlşuumlnje 22

II MAŞYNLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

NAZARYYacuteETI

21 Giriş 24

22 Mehanizmleriň (strukturasy) gurluşygy 24

23 Kinematiki zynjyrlar 28

24 Yacuteokary hilli kinematiki juumlbuumltleri aşaky hilli

kinematiki juumlbuumltlere ccedilalyşmagyň usuly

30

25 Mehanizmler we olaryň klaslandyrylyşy 32

26 Kinematika Umumy duumlşuumlnjeler 38

27 Masştablar 39

27 Mehanizmiň 12 yacuteagdayacuteyny gurmak we

nokatlaryň geccedilen yacuteoluny kesgitlemek

40

28 Horda usuly 42

29 Plan usuly boyacuteunccedila tizlikleri we

tizlenmeleri kesgitlemek

44

210 Tizlenmeleri kesgitlemek 47

167

III MAŞYNLARYŇ DETALLARY

31 GIRIŞ 51

32 GECcedilIRIJILER

321 Umumy maglumatlar 52

322 Esasy guumlyacuteccedil we kinematik gatnaşyklar 53

33 DIŞLI GECcedilIRIJILER

331 Umumy maglumatlar 56

332 Ewolwent ilişmeleriň geometriyacuteasyndan we

kinematikasyndan gysgaccedila maglumatlar

57

333 Dişli silindriki geccedilirijileriň esasy

paramertleri

59

334 Konus dişli geccedilirijileriň esasy paramertleri 62

335 Materiallary sayacutelamak 64

336 Rugsat edilen degşirme napryacuteaženiyacutea 67

337 Silindriki dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

70

338 Konus dişli geccedilirijileriň berklige

hasaplamasy

73

34 BURUMLY GECcedilIRIJILER

341 Umumy maglumatlar 75

342 Burumlygeccedilirijileriň esasy paramertleri 76

343 Burumyň we burum tigiriň materialyny

kabul etmek

79

344 Burumly geccedilirijileriň dişlerini degşirme

ccedilydamlylyga hasaplamak

80

35 FRIKSION GECcedilIRIJILER 82

35 CcedilEKILI GECcedilIRIJILER

351 Umumy maglumatlar 85

352 Ccedilekili geccedilirijileri hasaplamak 87

36 ZYNJYRLY GECIRIJILER

361 Umumy maglumatlar 90

362 Esasy elementleriň gurluşy 92

363 Iş başarjaňlygyň kriteriyacutealary 93

364 Zynjyrly geccedilirijileri hasaplama 93

168

37 OKLAR WE WALLAR

371 Umumy maglumatlar we konstruirlemaumlniň

esaslary

95

372 Wal we oklaryň materiallary we olary işlaumlp

bejermek

98

373 Iş başarjaňlygyň we hasaplamagyň

kriteriyacutealary

98

374 Statiki berklige hasaplamak 99

38 PODŞIPNIKLER

381 Podşipnikleriň niyacuteetlenişi we klaslara

boumlluumlnişi

102

382 Typma podşipnikler 103

383 Yacuteaglama 105

384 Yacutearym gury we yacutearym suwukluk suumlrtuumllmede

işleyacuteaumln typma podşipnikleri hasaplamak

107

385 Tigirlenme podşipnikler Umumy

maglumatlar

107

386 Podşipnikleriň materiallary 110

387 Tigirlenme podşipnikleri hasaplamak 111

39 BIRIKMELER

391 Birikmeler barada umumy duumlşuumlnjeler 113

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

116

392 Berccedilinlaumlp birikdirmek barada umumy

maglumatlar

117

394 Berccedilin tikinlerini hasaplamagyň usuly Berk

berccedilin tikinlerini hasaplamak

119

310 KEBŞIRLENEN BIRIKMELER

3101 Kebşirlenen birikmeler boyacuteunccedila umumy

maglumatlar

121

3102 Kebşir tikinleriň hasaplanylyşy 123

311 HYRLY BERIKMELER

3111 Umumy maglumatlar 129

3112 Hyr we onuň goumlrnuumlşleri 131

3113 Hyrly birikmeleriň hasaplanylyşy 135

169

3114 Hyrly birleşmeleriň detallarynyň goumlrnuumlşleri

we materiallary

136

312 ŞPONKALY ŞLISLI (DIŞLI) WE

PROFILLI (ŞPONKASYZ) BIRIKMELER

3121 Şponkaly birikmeler 138

3122 Şlisli (dişli) birikmeler 143

313 MUFTALAR

3131 Umumy maglumatlar 147

3132 Gaty muftalar 149

3133 Kompensirlenip oumlz-oumlzuumlnden işe giryacuteaumln

muftalar

150

IV DETALLARYŇ WE MEHANIZMLERIŇ

TAKYKLYGY (ORUNTUTYJYLYK)

41 Oruntutyjylyk 153

42 Uumlstleriň buumlduumlr-suumlduumlrligi 159

421 Uumlstluumlň buumlduumlr-suumlduumlrliginiň parametrleri 160

EDEBIYacuteATLAR 162