Altyapı Hizmetleri, Doğal Tekeller Ve Regülasyon
-
Upload
coskun-can-aktan -
Category
Economy & Finance
-
view
18 -
download
4
Transcript of Altyapı Hizmetleri, Doğal Tekeller Ve Regülasyon
ALTYAPI HİZMETLERİ,
DOĞAL TEKELLER VE
REGÜLASYON
Prof. Dr. Coşkun Can Aktan
ALTYAPI HİZMETLERİ
o Enerji,haberleşme,ulaştırma, telekomüni-
kasyon,elektrik üretimi,dağıtımı vb. hizmetler
altyapı hizmetleridir.
o Başta doğal tekeller olmak üzere altyapı
hizmetlerinin sunumu ve finansmanı devlet
tarafından üstlenilmiştir
o Altyapı hizmetleri doğal tekel niteliğindedir ve
zamanla regülasyon uygulamaları değişim
göstermiştir.
DOĞAL TEKEL TEORİSİ
Piyasada rekabetin olması sonucu çok sayıda alıcı ve satıcı yer alır.Üreticiler kaliteli mal ve hizmet üretimi yanında maliyet minimizasyonu hedeflerler.
Bu ölçeğe göre artan verimin,yani sürekli azalan maliyetlerin olduğu sektörlerde geçerlidir.
Bu sektörlerde büyük firmalar üretimlerini arttırdıkça parça başına düşen maliyetler küçülürken, maliyetleri giderek artan küçük firmaların başarılı olması beklenemez.Bu durumda küçük firmalar piyasadan çekilir ve kalan firmalar tekel piyasasını oluştururlar.
PİYASADA BİRDEN ÇOK FİRMANIN
BULUNMASI DURUMU
Eğer piyasada birden çok firma
bulunuyorsa, üretimleri ortalama maliyet
düzeyinde olan bu firmalar karlarını
arttırmak için rekabet ederek ürünün
fiyatının düşürmek zorunda kalırlar.
Sektörde tek bir firma kalır ve doğal tekel
konumuna gelir
Doğal tekel, tekel piyasası içinde özel bir
durumdur.
DOĞAL TEKEL: GELENEKSEL VE MODERN YAKLAŞIM
GELENEKSEL YAKLAŞıMA GÖRE
DOĞAL TEKELLER
MODERN YAKLAŞıMA GÖRE DOĞAL
TEKELLER
Ölçek ekonomilerinde görülür.Artan verim koşulu vardır.
Ya piyasada tek bir firma vardır ya da birden çok firma rekabet ederek mevcut tek bir firma kalır.
Piyasaya üretici olarak girmek çok büyük sermaye yatırımlarını gerektirir.Yapılan ilk sermaye yatırımı çok büyük,ama üretim arttıkça yapılan her ek maliyet ilk sermaye yatırımının çok çok altında bir maliyettedir.
İlk sermaye yatırımlarının çok büyük olması piyasaya yeni firmaların girmesini zorlaştırır.
Modern yaklaşıma göre doğal tekel
sadece üretim ölçeğine bağlı olarak
ortaya çıkmaz.Negatif ölçek
ekonomilerinde (ölçeğe göre azalan
getiri) yani üretim arttıkça OM’nin
artması halinde de oluşabilir.
Modern doğal tekelin en önemli
temsilcilerinden olan Richard A.
Posner’a göre doğal tekel;piyasadaki
satıcı sayısına göre değil talep ile arz
teknolojisi arasındaki ilişkiye bağlıdır.
Belirli bir piyasadaki tüm talep en az
maliyetle bir firma tarafından karşılanır.
ALTYAPI HİZMETLERİNİN DOĞAL TEKEL
ÖZELLİĞİ
Toplumun geniş bir kesiminin yararlandığı altyapı hizmetlerinde rekabetçi bir sunumun olmasının toplam maliyetleri arttıracağı savunulmakta,bu nedenle altyapı hizmetlerinde doğal tekel oluşumu söz konusu olmaktadır.
Doğal tekelin olmaması durumu birden fazla firmanın mal ve hizmet sunumu,yatırımı kaynak israfına neden olur.Tek bir firma ekonomik açıdan daha rasyoneldir.
DOĞAL TEKELLER,DEVLET MÜDAHALESİ VE
YASAL TEKELLER
Devletin mal ve hizmet üretimini ve satışını hukuksal olarak kendi tekeline almasıyla oluşan tekellere yasal tekeller denir.
Devlet;
Özel firmanın doğal tekel konumunda olması halinde kaynak israfına ve refah kaybına yol açması,
Çapraz sübvansiyon,
Stratejik önem,
Batık maliyetin rekabeti önlemesi gibi nedenlerle doğal tekelleri yasal tekel haline dönüştürür.
ALTYAPI HİZMETLERİNİN REGÜLASYONU
Regülasyon,sosyal ve ekonomik politika amaçlarını gerçekleştirmek için yasal araçların kullanılmasıdır.Örneğin,devlet ekonomik etkinlik,istikrar,adil gelir dağılımı gibi amaçları gerçekleştirmek için sosyal ve ekonomik regülasyonları uygulayabilir.
Altyapı hizmetlerinde doğal tekellerin ortaya çıkması nedeniyle devletin oluşturduğu yasal tekeller yerine,özel tekellerin regülasyonu gündeme gelmiştir.
Doğal tekeller çeşitli şekillerde regüle edilebilir.Kar regülasyonu,fiyat regülasyonu,piyasaya giriş regülasyonu gibi..Altyapı hizmetlerinde en yaygın fiyat ve piyasaya giriş regülasyonları kullanılır.
ALTYAPI HİZMETLERİNDE MONOPOLİZASYON VE
REGÜLASYONUN ETKİLERİ
Hem özel hem devlet tekeli şeklinde olsun
tüm tekeller toplumda refah kaybına neden
olurlar.Çünkü tekelci üretimini azaltmakta ve
böylece fiyatı ve karını arttırma
eğilimindedir.Tekelci firmanın bu davranışı
piyasada “suni kıtlık” ile sonuçlanır
Bu konuda çalışma yapan iktisatçı Gordon
Tullock’tur. Tullock’a göre; tüm tekellerin yol
açtığı önemli bir refah kaybı bulunmaktadır.
REGÜLASYON’UN MALİYETLERİ
Doğrudan idari maliyetler ve uyum maliyetleri;
özel firmaların ve devletin katlandığı
maliyetlerdir.
İşgücü ve sermaye maliyetleri; regülasyondan
sorumlu düzenleyici kurumlardan
kaynaklanan maliyetlerdir.
Dolaylı maliyetler ise;regülasyonları
uygulamanın ve regülasyonlardan kaçınmanın
bir sonucu olarak ortaya çıkan,özel firma ve
tüketicilerin katlandıkları maliyetlerdir.
Regülasyon politikalarının değerlendirilmesine
ilişkin en önemli çalışmalardan biri Chicago
yaklaşımı içerisinde yer alan ve George Stigler
tarafından kaleme alınan “Regülasyonun Ekonomik
Teorisi” başlıklı çalışmadır.
Stigler teorisinde,politik aktörlerin “kamu çıkarı”
değil, “fayda maksimizasyonu” içinde olduğu
varsayılır.
Peltzman’a göre ise regülasyona yönelik yasal
düzenlemeler refahı yeniden
bölüştürmektedir.Düzenleyici kurum için temel
problem etkin regülasyondur.
Chicago yaklaşımından farklı olarak ekonomik regülasyonlara
ilişkin Virginia yaklaşımı görüşleri ise, kamu tercihi teknisyenleri
tarafından ileri sürülmüştür.Bu yaklaşımda “rant kollama
faaliyetleri” üzerinde durulmuştur.
Rant kollama;hükümet tarafından getirilen tekel hakkını elde
etmek için bireylerin ve grupların kıt kaynakları harcadıkları
politik faaliyetleri ifade eder.
Bu konuda Tullock;doğal kaynakların yol açtığı etkinsizliğin
sadece “Harberger Üçgeni” alanı kadar değil,tekel hakkını elde
etmek için firmalar arasında rekabetin etkinsizliği arttırdığını
belirtmiş ve bu etkinsizlik “Tullock dikdörtgeni” olarak
adlandırılmıştır.
DEĞİŞİM TRENDLERİNİN DOĞAL TEKELLER
ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
Altyapı hizmetlerinin doğal tekel yapısını değiştiren
faktörler şu şekildedir:
Teknolojik gelişmeler
Ölçek ekonomilerindeki değişim
Kapsam ekonomilerindeki değişim
Piyasalarda rekabeti sağlayıcı yeni ekonomi
teorilerinin ortaya çıkması
Ekonomik değişim trendlerinin etkisi
Demografik faktörlerin etkisi
SONUÇ
Gelişmiş,gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerin tamamında çok uzun yıllar altyapı hizmetleri devlet tekelinde olmuştur.Devletin yasal tekel oluşturmasının en önemli gerekçesi ise “doğal tekel” argümanı olmuştur.
Ancak 1980 sonrasında serbestleşme ve özelleştirme politikalarının etkisiyle devletin birçok altyapı hizmetlerindeki rolü önemli ölçüde değişmiştir.
Prof.Dr.Coşkun Can Aktan
Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği
http://www.sobiad.org
Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF
http://www.canaktan.org