A~IKPA~A VE

ANADOLU'DA TURKYAZI DiLiNiN OLU~UMU SEMPOZ¥UMU

-BiLDiRiLER-

1 - 2 KASIM 2013 I KI~EHiR

Hazzrlayan

Prof. Dr. M. Fatih KOKSAL

r;;: •

l.Giri~

GARTB-NAME'DE ktl-, et- ve eyle- YARDIMCI FiiLLERi

Doc;:. Dr. Mustafa SARI

Mevlana Oniversitesi

TUrk dilinin tarihi metinlerinde kt/-, et- ve eyle- yardrmcr fiillerinin, birbirine yakrn gorev ve anlamda kullanrldrgr bilinmektedir. E~ gorevli ya da e~/yakrn anlamlr sozcUkler dilde ifade zenginligi saglamasr bakrmrndan onemlidir. Bu tUr sozcUkler, ozellikle edebi metinlerde ifade bakrmrndan alternatif sunarak yazar ya da ~airin elini gU~Iendirir. E~/yakrn anlamlr sozcUklerin farklr ses degerleri ve hece yaprlarr, sanat~rnrn bunlarr gerektigi yerlerde kullanmasrna imkan saglar. Ne var ki dilbilimciler, edebi metinler i~in ~ok faydalr olan e~/yakrn anlamlr sozcUklerin dilde ~ok uzun omUriU olmadrklarrnr, bu tUr sozcUklerin, zaman i~inde anlam bakrmrndan birtakrm farklrlrk gostermeye ba~ladrgrnr iddia etmektedir. Tarihsel dilbilimi Uzerinde ~alr~an uzmanlar, dilde zamanla ortaya ~rkan bu degi~meleri tespit etmek durumundadrr.

E~/yakrn anlamlrlrk ya da e~ gorevlilik bakrmrndan sozcUklerin zaman i~inde ge~irdigi degi~imin saglrklr bi~imde incelenebilmesi, transkripsiyon yontemiyle Latin kokenli TUrk alfabesine aktarrlan tarihi metinlerimizdeki zengin dil malzemesinin dikkatle gozden ge~irilmesine baglrdrr. Tarihi donemlerinde kaleme alrnmr~, TUrk dili ve kUitUrUnUn bugUnlere kadar zenginle~erek gelmesine katkr saglamr~, her biri digerinden degerli yUzlerce edebi ve ilmi eser, muazzam bir dil hazinesi saklamaktadrr. Metinler Uzerinde kronolojik srraya ve metnin kaleme alrndrgr cografyaya· dikkat edilerek yaprlacak olan incelemeler, sozcUklerde kullanrm bakrmrndan ortaya ~rkan geli~meleri takip etme imkanr sunacaktJr.

TUrk~ede anlam bilimi alanrnda onemli ~alr~malarr bulunan Dogan Aksan, kelimeler arasrndaki e~/yakrn anlamlrlrgrn genellikle sozcOklerden birinin unutulmasryla sonu~landrgr belirtir:

A~tk Pa~a ve Amzdolutia Tiirk Ya.zt Dilinilt 0/u~umu Sempozytmw ~~i= "J

Do~. D1: Mustnfn SARI

" ... Her dilde, ister, biri yabanc1 kokenli olsun, ister her ikisi de yerli olsun, bu turd en e~anlamh c;iftlerine ili~kin bir olgu gaze c;arpar: Birbirine e~ ya da c;ok yakm anlamh sozcukler arasmda bir ya~am kavgas1 olur; bunun sonucunda bunlardan biri dilden silinir; kimi iaman da Turkc;ede oldugu gibi, ancak ikilemelere tutunarak dilde l<almay1 ba~anr. Ornegin daha KoktGrkc;e doneminde kullamlan ebirmek (evirmek} bugun unutulmu~, ancak evirmek c;evirmek ikilemesinde kalm1~r." (Aksan, 1999:80}. ·

Konuyla ilgili ba~ka ornekler ve bu orneklerin tarihsel geli~im surec;lerini "'Turkiye Turkc;esinin Soz Varhgmda Sozcuklerin Tek Bic;imler Halinde Ya~amas1" ba~llkh yaz1m1zda ele alm1~tlk (San, 2001}. Ornegin bugun sadece, yorgun argm ve egri biigrii ikilemelerinde ya~ayan argm ve biigrii sozluklerinin standart Turkiye Turkc;esinde kullamm1 yoktur. ·

Aym durum gorevli sozcukler ve ekler ic;in de gec;erlidir. Ornegin Ban Turkc;esinde Arapc;a ve ile Turkc;e takt baglac;lannm birlikte kullamlmas1, taklnm go rev degi~tirmesine zemin hamlam1~tlr. ilk olarak Karahanh Turkc;esi metinlerinde kar~lla~1lan ve birlikte kullamlan Arapc;a ve ile Ti.irkc;e takt baglac;lannm zaman ic;inde kullamm s1khg1 degi~iklige ugram1~tlr. Bu si.irec; Batl Ti.irkc;esinde Arapc;a ve'nin i.isti.inli.igi.i, Ti.irkc;e takt'nm gorev degi~ikligine ugramas1 ile sonuc;lanm1~tlr (San 2007:38}.

Aym durum ekler ic;in de gec;erlidir. Eski Anadolu Ti.irkc;esinde geni~ zaman 1. teklik ~ah1s c;ekiminin c;ok bic;imli oldugu bilinmektedir. Bu c;ok bic;imlilik, zaman ic;inde standartla~maya bagh olarak giderek azalm1~r. Bu degi~imi metinlerle takip etmek mi.imki.indi.ir. Ornegin Yiiz Hadis Yiiz Hikoye adh eserin Eski Anadolu Ti.irkc;esi ve Osman II Ti.irkc;esi donemlerinde yaz1lm1~ ni.ishalannda, si.irece a it bilgi ic;erek 6rnekler vard1r:

Geni~ Z. 1.Tk. $hs. EAT Niishas1 H.846 (1442) OT Nushas1 H.1062 (1651/52)

-r- ln 78 23

-r-Am, -r-Um 3, 0 56, 10

Aym ni.ishalarda Emir kipi ikinci teklik ~ah1s c;ekimi ic;in de benzer bilgiler mevcuttur:

Emir Kipi 2. Tk. $hs. EAT Niishas1 H.846 {1442) OT Nushas1 H.1062(1651/52)

- Gil 63 23

Eksiz 85 89

Yukandaki tabloda -G/1 ve eksiz emir arasmdaki bu ili~ki, -Gil ekinin yok olmas1yla sonuc;lanm1~tlr. Ornekler c;ogaltllabilir.

Sonuc; olarak ~unlar soylenebilir: iki bic;im birim arasmdaki e~/yakm anlamhhk ve gorevde~lik ili~ki farkh ~ekillerde sonuc;lamr. Aksan dedigi gibi e~/yakm anlamh

372 Garib-11~~~~(/e k1l-, et- ve eyle- Ym·duna Fiilleri I . :. . !f, ·. r., "'2t;!fi! -

Dar;. Dr. Mustafa SARI

bi~im birimlerinden biri soz varllgmdan ~1kabilir, daha a~1k bir ifadeyle sozcOk 610m0 ger~ekle~ebilir. Bab TOrk~esinde Arap~a-ve ile TOrk~e takt arasmda oldugu gibi, bi~im birimlerden biri gorev ve anlam degi~ikligine ugrayabilir. Son olarak, dilde standartla~maya bagll, bi~im birimlerden biri tercih edilebilir.

Asllnda her bi~im birimin bir tarihi vard1r. Bu tarih, bi~im birimin ya~mdan, anlam inceliklerine; psikolojik yOkOnden sosyolojik degerine kadar ~ok say1da unsurla ilgili bilgiler i~erir. Oilbilimci bir bi~im birime ait tarihin gizemli ve zengin dOnyasm1 ~ozmekle sorumludur.

Bu ~all~mada, oncelikle TOrk dili tarihinde e~/yakm anlam ver gorevde kullan1lan ktl-, et- ve eyle- yard1mc1 fiillerinin TOrk dili tarihinde Garlb-name'ye kadar ge~irdigi sOre~ ele allnacak, daha sonra soz konusu yard1mc1 eylemlerin Garib-name'deki ozellikleri Ozerinde durulacakbr.

2. Garib-name'de k1/-, et- ve eyle- YardlmCI :Fiilleri

2.1. Eski Anadolu Turk~esine Kadar k1/-, et- ve ey/e- Yard1mc• Fiilleri

Orhon Yaz1tlannda ge~en et- fiili 'Tanzim etmek, dOzene sokmak, yapmak' bi~iminde anlamland~nlm1~t1r (Tekin 2006). Abidelerde 26 defa kullamlan fiilin, gorOien ge~mi~ zaman, ogrenilen ge~mi~ zaman, emir kipi ile ~ekimlenmi~ bi~imleri yanmda, -/ ve -(f)p zarf-fiil eklerini ve -n- donO~IOIOk ~ab ekini alm1~ bi~imleri de bulunmaktad1r. Ornek:

sub1 : (a)n~a (e)tmi~ :tOrOk: bod(u)n : yook: bolm(a)zun : tiy(i)n ... 've su (ruhlan) ~oyle yapm1~lar: TOrk halk1 yol olmasm diye ... ' (KT 011)

... tOrOk : b(e)lerin : bod(u)nin : (e)rt(i)nO : tim(a)g : itdi... 'TOrk beylerini (ve) halku~1 pek ~ok alk1~lad1 ... ' (BKT G14)

(a)n~a bod(u)n : koop : itd(i)m 'Bunca halk1 hep dOzene soktum.' (KT G3)

TOrOk bod(u)n(u)g : (a)n~a koont(u)rt(u}m1z : (a)n~a : itd(i)m(i)z 'TOrk halkm1 oylece yerle~tirdik, oylece orgOtledik.' (BK 018)

... tOrOk: bod(u)mfi: ilin: torOsin: tuta: birm(i)~: iti: birm(i)~ 'TOrk halkmm devletini (ve) yasalanm yonetivermi~, dOzenleyivermi~' (KT 01)

(a)n~a k(a)zg(a)nm(•h: (a)n~a itm(i)~ (e)l(i)m(i)z: torOm(i)z: (e)rti ... 'Onca zengin (ve) onca geli~mi~ devletimiz vard1.' (KT 022)

tol(i)s : t(a)rdu~ : bod(u)n(u)g: (a)nta itm(ih ... 'T61is (ve) Tardu~ halklarm1 o vakit dOzenlemi~.' (BK 012)

Abidelerde ktl- fiili ise 59 defa kullanilm1~br. Ornek

y(a)g1g b(a)z kllm(•h 'OO~manlan bag1mll k1lm1~ ... ' (KB 013)

~1g(a)n(1)g b(a)y kiln 'Yoksulu zengin etti.' (KT 017)

Do<;. D1: Mustafa SARI

Bu bi~imlerin tamam1 ~ekimli fiillerden olu~mu~tur. Kif- fiili 48 defa, krlm- bi~imi 2, krlmma- 4, klima- bi~imi ise 5 defa ge~mektedir. Ba~ka bir ifadeyle abidelerde

ktl- fiilinden tliremi~ bir sozcuk bulunmamaktadlr.

Et-/it- ve krl- fiillerinin abidelerdeki kullamm1 ile ilgili ~unlar soylenebilir. S1khk bak1mmdan kif- fiili daha fazla ge~mektedir. Ancak et-/it- fiilinden daha ~ok .

turetme yap1lm1~t1r. Et-/it- fiilinin zaman ve ~ah1s eki alm1~ bi!;imlerinin d1~mda, -(i)p ve -i zarf-fiil ekini alm1~ bi~imi, -n donu~IUk ekini alm1~ bi~imi -gii9i fiilden

isim yapan eki alm1~ bi~imi bulunmaktad1r. Krl- yard1mc1 fiilinin ise zaman ve ~ah1s eki alm1~ bi~imi d1~mda, sadece -n donu~IUIUk ekini alm1~ bi~imi kullamlmt~tlr.

Bay krl-, baz ktl-, kul ktl-, iikii~ k!l- yok krl- bufisrz kr/- orneklerinde oldugu gibi ktl- fiilinin yard1mc1 eylem olarak kullamm1 daha yaygmd1r. Et-/it- fiilinin hem

yard1mc1 hem de as1l fiil olarak kullamld1g1 gorulmu~ur. Aynca it- fiili 2 defa iti bir- bi~iminde tasviri birle~ik fiil yap1mmda kullanllm1~t1r.

Abidelerde arka arkaya gelen satlrlarda tim(a)g sozu bir defa it-, bir defa da

k1/- yard1mc1 fiili ile kullanllm1~t1r. Talat Tekin tim(a)g sozunu, her ne kadar soru i~arete ile de olsa, 'takdir' bi~iminde anlamland1rm1~t1r .

... turuk : b(e)lerin : bod(u)nin : (e)rt(i)iiO : tim(a)g : itdi. .. 'Turk beylerini (ve) halkm1 pek ~ok alk1~lad1 ... ' (BKT G14)

... (e)rt(i)iiu: tim(a)g: k1lt1 ... 'pek ~ok alk1~ ve ovgude (?) bulundular .. .' (BKT G15)

Abidelerde, bugunku ey/e- bi~imiyle ili~ki kurulabilecek birfiil bulunmamaktad1r. Ancak Uygur Turk~esinde edle- fiili ge~mektedir.

Karahanll Turk~esinde et- ve kif- fiillerinin yaygm bi~imde yard1mc1 eylem olarak kullamld1g1; ancak eyle- fiilinin farkh anlamda ve as1l fiil oldugu gorulmu~tur.

DLT'de et- fiili a«;tklamrken ~u bilgiler verilmi~tir: 'Oguzlar bir ~ey yaptlklan zaman etti sozunu kullantrlar, obur Turkler ktldt derler.' Ka~garh Mahmut sozcugun o donem i~in psikolojik ve sosyolojik boyutu hakkmda da bilgi verir. Ona gore, kil­fiili cinsel birle~me i~in de kullamld1gmdan, kadmlar s1k1lmasm diye Oguzlar bu­sozu kullanmaktan vazge~;mi~lerdir. Sozcuk eserde 24 defa kullamlmt~r. Ornek:

Str: Agustos bi:iceginin ~1kard1g1 sesi anlatlr. S1r etti: Agustos Bocegi gibi ses ~1kard1. Kalem ve kaleme benzer ~eylerin ~1kard1g1 ses (I; 324-3).

Tok tok etti: ta~m ta~a vurmasmdan ~1kan ses gibi ses verdi. (I; 332-23)

<;ak ~uk etti: Odun, ceviz, kemik gibi ~eylerin k1nlmasmdan !;lkan sesl bildiri. (1;333-12)

At adhak1 tak1r tak1r etti (1;361-24)

Ta~ kudhugka tii~ti buldur buldur etti: ta~ kuyuya du~tu gUidur guldur etti

374 Garib-mimelle krl-, et- 1•e e)'le- l'ardiiiiCI Fiilleri c:=:::::====;:::::::::=:=:::::::::;;:=:=3

Do(:. Dr. Mustafa SA RI

(1;456-25)

Ok ki~te c;ald1r c;ald1r etti: ok sadakta c;ald1r c;ald1r etti (1;457-4)

Kann kurkur etti: Kann guruldad1 (1;486-2)

01 an1 urd1 c;ak etmedi: 0, onu dovdu, c;1k etmedi (I; 333-14)

Er yukunc; etti: 0 namaz klld1 (II; 25-23)

<;:1k et koreyin: c;1k et de goreyim, ufak bir ses c;1kar da goreyim. Bu inciten ki~iye

kar~l koyamayacak kimse ic;in soylenir. (Ill; 130-4)

Kaz kag kug etti: Kaz bu surette ses c;1kararak bag1rd1. (Ill; 128-31)

Yugun c;mgll c;mgll etti: Gem c;ingil c;ingil etti. Buna benzeyen her sese boyle denir. (111;366-5)

Kulak1m tiring etti: Kulag1m tm etti (Ill; 370-13)

6rneklerde goruldugu uzere et- yard1mc1 fiili, 'Er yilkiln~ etti' ornegi bir tarafa b1rak1hrsa; DLT'de sadece yans1ma sozcuklerle birlikte kullamlm1~tlr.

DLT'de k1f- yard1mc1 eylemi ac;1klamrken Oguzlann, bu sozcuk cinsel birle~me ic;in de kullamldlgl ic;in, kildl yerinde etti sozunu kullandlklan bilgisi verilmi~tir. Metinde kif- yard1mc1 eylemi 53 defa kullamlm1~tJr. 6rnek:

6c; kek kamug ki~ining yalnguk uze ahm bil I EdhgOIUg uganc;a eliging bile telim kll 'Herkesin ocunu, hmcm1 ba~kalannm uzerinde ahnacak bir ahm bil; olanca kuwetinle konuga c;ok iyilik yap'( Oc;, bir alacak gibi aranllan nesnedir;.ondan c;ekin. Konuga, yabanc1ya gudin yettigi kadar iyilik eyle) (1;44-2)

Terk k1l'<;:abuk ol' (1;350-6)

Bu 1~1g imtili k1ld1: bu i~i du~unup ta~mmadan, birden bire yaptJ (I; 141-9)

Er sue; klld1: adam i~i uzerine almaktan c;ekindi (1;321-6)

01 kul bo~ klld1: o, kolesini azad etti (1;330-7)

Anmg adhak1 sart surt k1ld1: Onun ayag1 fart furt etti. Bu ayagm pabuc; ic;inde c;1kardlg1 ses gibidir. (I; 342-8)

01 manga bulu~ k1ld1: o, bana sozle yard1m etti (I; 367-10)

Ok ki~ ic;re c1gll c1gll klld1: Ok sadakta c1gll c1g11 etti (1;393-9)

01 angar tJidag kllur: o, ona bahane bulur (1;462-26)

B1c;gas bitik kllurlar I And key yeme berurler I Xandm basut tilerler I Basmll <;:omal tirke~ur 'Andla~ma bitigi yaz1yorlar, saglam yemin ediyorlar, Handan

A~tk Pa~a ve A11adolutfa Tiirk Yazz Dilinin 0/r~umu Sempozywmt c:;,;.:,==~

Dof. D1: Mustafa SARI

yard1m istiyorlar, Basmll, c;omul toplamyor' (Hakana kar~1 koymaya, ona baglanmaya andla~ma bitigi yazarak ulus, Yabaku harbinde Hakandan yard1m dileginde bulunuyor; imdi Basmll ve c;omul bizimle ~arp1~mak [jzere topland1lar; Hakan eri~, onlann kanm1 dokti.i, tutsak etti) (1;459-6)

Eyle k1lg1l: oyle yap (1;113-24)

Utru turup yagd1 angar ki~ ok1 ~1g1lwar I Ayd1m as1g k1lgu emes sen tak1 yalwar 'Kar~1ma durup ba~ma ok torbasmdan ~1gllvar yagd1; on a yalvarman fayda vermez dedim' (1;494-4)

Yigitlerig 1~latu IY1ga~ yemi~ 1rgatu I Kolan keyik awlatu I Berhrem k1hp awnahm 'Gen~leri ~ah~ttrarak, meyva toplatarak, kolan ve geyik avlatarak bayram yap1p avunahm' (1;263-11)

Abang kolsam udhu banp I Tutar erdim susin tanp I Bulun k1hp ba~1 yanp I Bulug bar~a manga y1gd1 'Eger isteseydim ard1 s1ra vanp askerini dag1tarak onu tutard1m, tutsak edip ba~m1 yarard1m; nesi varsa kurtulmak i~in

onume y1gd1' (1;399-24)

Orneklerde goruldugu uzere ktl- yard1mc1 eylemi kullamm s1khg1 bak1mmdan daha yaygmd1r. Ostelik DLT'de ktl-yard1mc1 fiilinin ktl-, ktlgtl, ktldt, kt!Uf; ktlgu, ktlgan, ktltp, . ktlmt~, ktfmt~mga, ktlsa, ktlma bi~imleri de ge~mektedir. Oysa metinde et­yard1mc1 fiilinin sadece et-, etti, eter, etme- bi~imleri kayde~ilmi~tir. Bu durum kt/­

yardlmcl eyleminin, et- fiiline gore, kullamm s1khg1 bak1mmdan yaygm, kullan1m alam ve bi~imi bak1mmdan daha zengin oldugunu gostermektedir.

DLT'de koken bak1mmdan ey/e- yard1mc1 fiili ile ili~kili olan ve Uygur Tt.irk~esi metinlerinde de ge~en edh/e- fiili de tespit edilmi~tir. Batt Turk~esinde edle-> adhle-> eyle- bi~imde ses degi~mesine ugrad1g1 du~unulebilir. Sozcugun anlam bak1mmdan ugrad1g1 degi~iklik ise asll fiilin yard1me1 fiil olarak kullanllmas1 ve bunun yaygmhk kazanmas1 bi~iminde a~1klanabilir. DLT'de 'ulku yapmak, deger vermek, ehemmiyet vermek, akhna getirmek, tesir etmek' anlamlanyla a~1klanan fiil metinde 5 defa, a~ag1daki orneklerde oldugu gibi kullamlm1~ttr:

Bilge eren sawlann algll ogut I Edhgu saw1g ehdlese ozge singer 'Bilgin adamlarm sozlerini ogut olarak al, iyi soz tesir ederse oze siner' (Ill; 155-4)

01 edledi nengin '0 bir~eyi enine geni~letti (I; 286-8).

DLT'de edhle- fiilil')den turemi~ edhlel- '1slah olunmak, ara~ttnlmak', edhle§-1Saygl dolaylslyfa birbirini aramak', edhlet- 'iyile~tirmek, 1sfah etmek' bi~imleri de ge~mektedir. Ornek:

Edhleldi neng 'Nesne 1sfah olundu' (1;295-16)

Olar bir ikindini edhle~ti 'Onlar birbirini ag1rfadl' (I; 239-15)

Of tawann edhletti '0 mahm iyile~tirdi' (I; 264-24)

376 Garib-7u1meife kif-, et- 11e eyle- YardiiiiCI Fii/leri IE:E~:::;::::::::;::s,..,s:. :;: .. :;::::::::;==z==:*~:r::::::s!2l

Dof. D1: lvlustnfa SARI

Karahanll TOrk!;esinin bir diger eseri olan Kutadgu Bilig'de de kif-, et- ve edle­fiillerin kullamm1 DLT'de ge!;en ornekler !;Ok benzemektedir.

Eserde it- bi!;iminde kullanllan fiil, 'yapmak, etmek, eylemek, kllmak, dOzenlemek, yoluna koymak, hamlamak' bi!;iminde anlamlandmlm1~tlr. Metinde fiilin yard1mc1 fiilden ziyade asll fiil olarak kullamm1 yaygmd1r. Ornek:

uku~ birle a$11 atanur ki~i I bilig birle begler iter il i~i 'Akll ile insan asll insan adm1 allr; bilgi ile beyler memleket i~ini tanzim eder' {303)

yay1g ol bu devlet iter hem buzar I ne irsel turur terk irikse tezer 'Bu devlet donektir; hem yapar, hem bozar; o karars1zd1r da; b1raksa hemen ka!;ar' {548)

negO tir e~itgil seringen ki~i I serinse iter er buzulm1~ i~i 'Sabreden insan ne der, dinle; insan sabrederse, bozulmu~ olan i~ler dOzelir.' {1318)

Metinde 'itti tazdi' ikileme bi!;iminde kullamm1 da yaygm.

it- fiili ve bu fiilden tOremi~ bi!;imler, metinde 272 defa kullanllm1~tlr. Bunlann 114'0 zaman ve ~ah1sla !;ekimlenmi~ bir fiil; 7'si -(i)p zarf-fiil ekini; 4'0 - ig/i s1fat-fiil ekini; 1'i -gen s1fat-fiil ekini, 3'0 - e zarf-fiil ekini, 1'i -mek mastar ekini alm1~tlr.

Fiilin edilgenlik ekini alm1~ itil- bi!;im i 69 defa; donO~IOIOk eki alm1~ itin- bi!;imi ise 27 defa kullanllm1~tlr. Metinde aynca itguke bi!;imi 2 defa, fiilden isim tOreten -g ekini alm1~ itig bi!;imi ise 44 defa ge!;mektedir. Bu say1sal dagll1m sozcOgOn kullan1m s1kllg1 ve kullamm bi!;imlerinin tespit edilmesi bak1mmdan onemlidir.

Kif- fiili ise Kutadgu Bilig'de sayllamayacak kadar !;Ok kullamlm1~tlr. it- fiilinin z1ddma, yard1mc1 eylem olarak kullan1m1 yaygmd1r. Ornek:

bu ay told1 ayd1 manga yas ~llur I mOnOm yo~ velikin ki~iler ayur 'Ay­Toldl ~oyle cevap verdi: Sana iftira ederler; kusurum yokken kusurumun oldugunu soylerler' {684)

mini terk bulumaz tilegli seve I ~all bulsa tutmaz ~llur terk yava 'Seven ve isteyen beni kolay bulamaz; bulsa bile tutamaz ve !;abuk kaybeder.' {699)

velikin yay1g sen ozOng bi-vefa I vefa korkitOr sen ~llur seb cefa 'Fakat sen karars1z ve vefas1zsm; kendini vefall gosterir, fakat cefa edersin' {716)

Fiilin zaman ve ~ah1s eki alm1~ bi!;imini yanmda -{t)p, -galt, -madm zarf­fiil eklerini; -tg!t, -gan, -ur, -mt~ s1fat-fiil eklerini ve -dur- ettirgenlik ekini alm1~ bi!;imleri ge!;mektedir. Aynca metinde ge!;en kt!tk 'huy, k1llk, gidi~, taVIr', klfmf 'i~, davram~, huy' ve ktlk 'huy, gidi~, taVIr' sozcOkleri de ktl- fiilinden tOremi~tir.

'hOrmek etmek, deger vermek, ehemmiyet vermek, akhna getirmek, tesir etmek' anlamlanna gelen edle- fiili ise 12 defa kullamlm1~tlr. Filin zaman ve ~ah1s eki alm1~ bi!;imi d1~1nda -p zarf-fiil ekini alm1~ bi!;imi bulunmaktad1r. Ornek:

!§.\!!'""''- ·:;: PC§?- ~ "* .:: .. <_,.. §! A~1k Pn~n l'e A11ado/uan Tiirk Ynz z Dilinin 0/u~wzw Sempozyumu

Dof. Dr: Alustafn SA RI

elig urd1 ilig mini edledi I bolu birdi evren ozum yo~lad1 'Hukumdar beni tuttu ve beni degerlendirdi; felek de musait davrand1 ve ben yukseldim' (1805)

ilig ayd1 emdi manga ~are yok I mum edlese men ki~i bolgu ok 'Hukumdar devam etti: ~imdi benim i~in ba~ka ~are yok; onu yeti~tirirsem, o muhakkak adam olur' (1633)

bu kun edlep ilig mini undedi I umm~hga devler manga kur bad1 'Bugun hukumdar beni hatlrlayarak ~ag1rtt1; ~imdi umitli olabilirim; ~unku saadet bana yar olmaya ba~lad1.' (1588)

Karahanlt Turk~esinin bir diger eseri olan AtabetG'I-Hakay1k'taki ornekler de benzer bilgiler i~ermektedir. Kt/- fiili eserde 68 defa ge~mektedir. Metinde bu fiilden turemi~ klftk, klfm- bi~imleri de bulunmaktad1r. Aynca ktl- fiilinin yard1mc1 eylem olarak kullan1m1 yaygmd1r. Amel kif-, ata kif-, az kif-, cefa kif-, caza ktl-, harislik ktl-, edgii kif-, icabet kif-, itab kif-, isizlik ktl-, kabul kif-, kiistah kif-, sadaka kif-, tazarru ktl- tavazu kif-, yad ktl vb. ~ok say1da yerli yabanc1 isimle kullam lm1~r.

Eserde it- fiili 12 defa ge~mektedir. Kullan1m sJkltg1 du~uk olan it- fiili sabr it-, arz it-, yavuz ft'l it-, rahmet it-, ve ho$ sema' it- bi~imlerinde yard1mc1 eylem olarak kullamlm1~tlr.

Metinde dikkati ~eken bir ozellik, 1 defa kullan1lan ed/e- fiilinin 'eylemek, ekmek' bi~iminde anlamland1nlm1~ olmas1d1r. tiken ed/egen er Oziim bit;mez of

'Diken eken i.izi.im bi~mez' (376) dizesinde edle- fiili as1l fiil olarak kullamlmt~tlr. Kutadgu Bilig'i de ~ah~an Re~at Rahmeti Arat'm fiili sadece bu metinde 'eylemek' bi~iminde anlamland1rm1~ olmas1 dikkat ~ekicidir. Clauson (1972:57) da ed/e­fiilin, as1l fiil iken yard1mC1 eylem olarak kullamlmaya ba~lad1gtn1 kaydetmi~r.

Kan~1k dilli eserler arasmda zikredilen ku~uk hacimli Feraiz Kitabt adlt eserde it- ve ktl- fiilleri ge~mektedir. Metinde 3 defa ge~en it- fiilinin kullamm1 a~ag1daki orneklerde oldugu gibidir:

Eger iki birlesinden bavul ider erse ... (522) 'bavul it-: i~emek'

... mal u~ pare idesi (541)

... bu ikiden birin itse revadur {606)

Metinde 44 defa ge~en ktl- fiili ise a~ag1daki orneklerde oldugu gibi kullamlm1~t1r:

'Abdullah bin 'Abbas'dan rivayet ~tlurlar (323)

Dart bareden bir bare mesh ~11d1

Red ktl-, hiikiim kif-, sabur ktl-, ktsmet ktl-, yad ktl-, rahmet ktl- hicab k!l- gibi ornekler ge~mektedir.

378 Gnrib-11dmeite kli-, et- ve eyle- Ynrdmrcr Fiilleri Cl ::::::::::z:c:::::::::2:==::::=:::z===3~g'l\!BFJIII

Do~. D1: lvlustnfn SARI

Metinde Arap~a kokenli bavul (bevl) kelimesi hem it- hem de kif- yardtmct fiiliyle birle~mi~tir. Bunun dt~tnda metinde ktf- fiilinin kullantmt daha yaygtndtr. Bu itibarla metin Dogu TOrk~esi ozelligi gostermektedir.

2.1.Eski Anadolu Turk~esi ve Garib-name'de ktl-, et- ve eyle- Yardtmct Fiilleri

Genel bir ifadeyle, Eski Anadolu TOrk~esinde soz konusu yardtmct fiillerin birbiri yerine kullantldtgt bilinmektedir. Bu 0~10 alternatif, aruz, vezin, hece vb. zorunluluklardan dolayt manzum eserlerde ~airier i~in bOyOk bir kolayltk saglamaktadtr. Ancak metinlerde yaptlacak dikkatli bir dil incelemesi, bu yardtmct fiillerin tarihsel sOre~te nastl bir degi~imden ge~tigini gi:isterecektir.

Garib-name'de kif-, it- ve eyle- yardtmct eylemlerinin kullantm stkltgt ~ok yuksektir.

Metinde aynt isimle birle~mi~ farklt yardtmct fiillerin stkltgtnt tespit etmek, . boylece hangi yardtmct eylemin daha yaygui. oldugunu ya da hangi isimlerin hangi yardtmct fiili se~tigini belirlemeye ~alt~tJk. Ornegin Arap~a ma'/um sozO, metinde 29 defa eyle-, 5 defa it- ve 9 defa da kif- yardtmct fiili ile birlikte

. kullantlmt~tJr. Ornek:

Bab-t altm~tda hem on dasitan I Ma'IGm eyler altJian ho~ 'ayan. (11)

Hem yine sekzin~i bab i~inde on I Dasitan var ma'IGm eyler bize yon. (15)

it- fiiline a it ornekler:

Afia kim hak ma'IGm itmi~dur i~i I 01 ki~i bilur bu sozi ol ki~i (945)

Bir saf oldur mOr~id ofiin~e gider I Ya'ni varur illere ma'IGm ider (3558)

kif- fiiline.ait i:irnekler:

Dil-durur ma'IGm ktlan u~bu si:izi I Oil oktdt dord kitabt dOpdOzi (1624)

Mismili murdan bunlardur bilen I Din i~inde gosterup ma'IGm ktlan (1712)

.Konuyla ilgili farklt isimlerin hangi yardtmct fiille ka~ defa kullantldtgtnt gosteren ist~tiksel tablo a~agtdadtr:

.isim eyle- it- ktl-

naz 6 1 3

takrir 15 12 0

'arz 10 10 0

tedbir 2 2 3

kabul 2 9 51

sabr 4 14 0

~ad 3 0 1

A~1k Pn~a l'e Auadolu'da Tiirk Yew Dilini11 Olu~w11u Sempozyumu

Dof. Dr. Mustafa SARI

terk 4 52 1

kasd 1 6 2

rahmet 4 2 10

cern' 5 2 2

~Okr 16 18 3

zikr 14 15 0

Tabloda Turkiye TOrk~esiyle 6rtu~en ve ~eli~en kullanrmlar g6ze ~arpmaktad1r. Ornegin arz ve sabr isimleri ktl- yard1mC1 fiili ile birle~memi~tir. Ote yandan kabul s6zu en ~ok ktl- yard1mc1 fi ili ile kull anllm1~t1r. Bu konuda daha sagllkll bilgi sunacag1 i~in EAT doneminde yaz1lm1~ nesirlerden de tara malar yap1lm1~tlr. istinsah tarihi belli olmamakla birlikte imla, ses ve bi~im 6zellikleri itibanyla EAT metni oldugu kesin alan Esbab ve A/amat-1 Semerkandi adll eserde yard1mc1 fiillerin kullamm1 ile ilgili s1kllk bilgisi a~ag1daki tabloda sunulmu~tur:

isim eyle- it- kll-

fa~d 3 6 28

tasid 5 0 5

tayide 1 1 22

l)acamat 9 1 2

l)u~ne 3 2 5

•slab 2 2 0

ish a I 4 3 12

isti·mal 16 0 10

tal) Iii 8 4 3

ten~iye ~ 1 14

t•la 17 1 19

"Yilz Hadis Yilz Hikaye adll eserin Eski Anadolu TOrk~esiyle yaz1lm 1 ~

nushasmda s6z konusu yard1mc1 eylemlerin kullan1m s1khg1 a~ag1daki tabloda g6sterilmi~tir:

isim eyle- it- kll-

·afv 5 1 0

azad 10 1 0

barab 2 0 1

b•vaneth~ 1 2 0

·ibadet 8 0 1

i·ti~ad 1 1 0

~abUI 7 1 0

380 Garib-ntimelie krl-, et- ve eyle- YardrnlCI Fiilleri Cl :E:3:. E-::;:~ ::r::::::;:=:E"Z::::::!:2·::!:""~":::::::;:::aa~~'~33

Dorr. D1: i\tlustnfn SARI

~asd 2 2 0

~ullu~ 3 6 0

raf)met 4 1 2

~abr 3 1 0

~iikr 4 1 0

Bu tabloda ~u ozellik dikkat ~ekicidir. Turk~e kulluk ve Turk~e -Ilk ekini alm1~ olan hwanetlik sozleri oncelikle it- daha sonra eyle- yard1mc1 eylemleri ile birle~mi~ken kif- yard1mc1 fiili ile hi~ kullamlmam1~t1r. Arap~a ve Fars~a isimler ise daha ~ok eyle- yard1mc1 fiilini tercih etmi~tir.

Turkiye Turk~esinde bugun eyle- ve kif- yard1mc1 eylemeleri nerdeyse kullan1mda degilken et- yard1mc1 fiilinin yaygm oldugu bilinmektedir. Bu degi~imin zaman i~inde tedricen olu~ugu, Yiiz Hadis Yiiz Hikaye adh eserin Eski An~dolu ve Osmanh Turk~esi donemlerinde istihsah edilen nushalannda a~1k~a gorulmektedir. 15. yuzy1lda yaz1lan nushada eyle- ya da kif- yard1mc1 eylemiyle kullanllan ~ok say1da isim, 17. yuzyllda istinsah edilen nushada it- yard1mc1 fiili ile birlikte kullan1 l m1~t1r. 6rnek:

Mul;lammed (13) Mu~!afii ~alla'llahu 'aleyhi ve sellem l;ladislerinden bir ~ac; l;ladis yazuii, diiztiii ki (14) dem-be-dem miitiila'a ~avuz; goiilumuz nun arta, didi. (E 48-12)

Mul;lammed Mu~!afii l;l~retiniiii l}adis-i (9) §eriflerinden bir ~ac; l;ladis yaz ki dem-be-dem mii!iila'a (10) ideviiz; goiilumiiz nun arta, didi. (Y 122b-8)

Dal]l bir bu ki yavuzlu~ eyleyene, biz aiia eyliik eylerdiik. (E 51a-10)

Ve biri ~u kim bize kemlik idenlere eylik ideriiz. (Y 127a-10)

IJi!iib geldi Tangn Te'ala ]J.azretinden ki 'izziim ii celaliim l}al.cJpc;iin [67b] bu seni diinyada esirgediginden otiirii, bend$ bum 'afv eylediim (E 66a-15)

Alliihu Te'ala eydur: Seni diinyada bu ki§i esirgedi. (10) Ben d$ aru 'afv itdiim. (Y 158b-9)

... ~llarum, J.carava§larum azad eylediim (E 62a-14)

... J.cullarum, azad itdum (Y 150a-1)

Evvel bu l;laceti dilediim ki [53b] beni azad eyleyesin. (E 53a-14)

Eyitdi: Efendi, niyyet itdiiii mi ki (5) beni iizad idesin. (Y 154a-4)

Da.Q.t bir bu ki yavuzluJ.c eyleyene, biz aiia eyliik eylerdiik. (E 51a-10)

Ve biri bu kim bize kemlik idenlere eylik ideriiz. (127a-10)

~ord1 ki ya ResUla'lliih kime eyliik eyleyeyin? ResUll;laireti a}'ltd1: Anaiia

awre . .''if,;·. -.- ,.,.. '"i I I 0 ·i. : .t . , A~tk Pn$CI ve Alladoluifn Tiirk Yazt Dilinin 0/u~UIIIU Sempozyumu

Do~. Dr. ivlustnfa SARi

eyliik (15) eyle, didi. Andan ~ofua kime eyliik eyleyeyin, didi. Buyurcb kim girii anafia eyliik eyle. (66a] Yine ~ordum kim andan ~ofua kime eyliik eyleyeyin? Resiil l}a.ireti girii buyurd1 kim (2) anafia. Dordiinci gez ~ord1. Peygamber l}a.Zreti buyurd1 kim anafia da!}l yal,<.m !}l~unlaruiia.(E 65b14)

Su'al eyledi, eyitdi: Ya Resiila'Uah kime (12) eylik ideyin? Eyitdi: Anafia. Gine ~ord1: K.ime eylik (13) ideyin. Eyitdi: Anaiia. Gine ~ord1: Kime eylik ideyin. [156b] Eyitdi: Anafia. Gine ~ord1: Kime eylik ideyin? Eyitdi: (2) Babaiia, ~ofua yal,<.m bJ~unlarufia. (Y 156a-11)

Zahid fery~ eylemege ba§lad1. ( E 70a-3)

Ba§lad1 fery~ itmege. (Y .163b-12)

Elbette Jazrrn degiil ki i§iifitizi giiciiiiiizi (10) terk idesiz, 'ibadet eyleyesiz. (E 69b-9)

Elbette JazJffi de gill ki (12) i§iiiiiz terk idesiz, dayim 'ibadet idesiz. (Y 163a-11)

Aym metnin farkh nOshalan arasmdaki nerdeyse dOzenli olan bu dOzenli degi~im, daha Osman II Tt.irkc;esi di:ineminde ktl- ve ey/e- yard1mc1 fiillerinin yerini et- yard1mc1 fiiline b1rakmaya ba~lad1gm1 gi:istermektedir. Ne var ki bu durum mOstensihin Oslubu bic;iminde de degerlendirilebilir. Nitekim Osmanh TOrkc;esinin son donemlerinde bile i:izellikle eyle- yard1mc1 fiilinin yaygm bic;imde kullamld1g1 bilinmektedir.

382 Gnrib-ll.fz'!'e'de ktl-, et- ve eyle- YnrdrmCI Fii/leri (I ::;. :z:::::::. ::;;. -=:::;;:::z;::=:::;:E:::::::::::=:;:::·. :::;:::::';;A:;,3;1

Dof. Dr. iVlustnfn SARI

Sonu~

Bu ~alr~mada ktl-, eyle- ve et- yard1mc1 eylemelerinin Turk dili tarihinde gosterdikleri ozellikler uzerinde durulmu~tur. Yapllan taramalar ve elde edilen ornekler Ozerinde yapllan degerlendirmelere baglr ortaya ~1kan sonu~lar ~u bi~imde s1ralanabilir:

1. Orhun Abidelerinde ktl- fiili 48, it-let- fiili ise 26 defa kullamlm1~tlr. Abidelerde ktl- fiilinin yard1mc1 eylem, it- fiilinin ise asll fiil olarak kullan1lmas1 daha yaygmd1r. Abidelerde arka arkaya gelen satJrlarda tim(a)g sozu bir defa it­bir defa da ktl- yard1mc1 fiili i le kullanllm1~tlr. Bu kullamm ta ilk metinlerimizden beri it- ve ktl- arasmdaki gorevde~ligi tan1klamaktad1r. Abidelerde, bugunku ey/e­bi~imiyle ili~ki kurulabilecek bir fiil bulunmamaktad1r. Ancak Uygur Turk~esinde as1l fiil olarak edle- fiili ge~mektedir.

2. DLT'de her 0~ fiil de kullamlm1~tlr. Eserde it- fiili 24, ktl- fiili 53-, ed/e- fiili ise 5 defa ge~mektedir. Ka~garlr Mahmut, Oguzlann' ktl- yerine it- fiilini kulland1kl~mn1, ktl- fiilinin cinsel birle~me i~in de kullan11d1g1 i~in Oguzlann bundan ka~md1gm1 vurgulam1~t1r. DLT'de it- fiili tamamen yans1ma isimlerle kullamlm1~r. Ktl- fiilinin yard1mc1 eylem olarak kullamm1 yaygmken ed/e- fiili as1l fiil olarak kullan1lm1~tlr.

3. KB'de ktl- fiili en s1k kullamlan yard1mc1 eylemdir. it- fiili 272 defa, ed/e- fiili ise 12 defa ge~mektedir. AH'ta ise ktl- 68, it- 12, edle- 1 defa kullan•lml~tlr.

4. Eski Anadolu Turk~esi metinlerinde bu 0~ fiilin yard1mcr eylem olarak birbirlerinin yerine kullanrldrg1 gorulmu~tiir. Ancak Turk~e isimler daha ~ok it­yard•mc• fiilini tercih etmektedir. Arap~a ve Fars~ isimlerin tercih ettigi yard1mc1 fiile ait bilgiler net degildir.

5. Aym yazmanm 15. yuzy1l ve 17 yuzyllda istinsah edilm i~ nushalan uzerinde yapllan incelemeler, Osmanh Turk~esi doneminde ktf- ve ey/e­yardlmcr fiillerinin kullamm s1klrklannm azald1gmr, onlann yerine bugun oldugu gibi et- yard rmc1 fiilinin yaygmhk kazand1gmr gostermektedir. Ancak bu durum mustensihin uslubu bic;:iminde de degerlendirilebilir. Daha saghkh sonlJc;:lara ula~abilmek ic;:in daha fazla metinden tarama yapllmahdrr.

• I

Do~. Dr. 1\ofustafn SARi

KAYNAKLAR

Aksan, Dogan (1998), Her Yoniiyle Oil Ill, TDK Yay., Ankara.

Aksan, Dogan (1999), Anlambilim, Engin Yay., Ankara.

Arat, Re~it Rahmeti (2006), Atabetii'l Hakaytk, TDK Yay., Ankara.

Arat, Re~it Rahmeti (1991), Kutadgu Bilig I Metin, TDK Yay., istanbul.

Arat, Re~it Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig Ill Dizin, Turk KultUrunu Ara~tlrma Enst., istanbul.

Atalay, Besim (1986), Duvanu Lpgati't-Turk 1-111, TDK Yay., Ankara.

Atalay, Besim (1986), Divanu Wgati't-TOrk Endeks IV, TDK Yay., Ankara.

Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford.

San, Mustafa (2001), "Turkiye Turk~esinin Soz Varhgmda Sozcuklerin Tek Bi~imler Halinde Ya~amas1", TUrk Dili, Say1: 591, Mart 2001, TDK Yay, s. 300-312, Ankara.

San, Mustafa (2007), TOrk~ede Art Zamanli Degi~meler:YOz Hadis YOz Hikoye 6rnegi, Pegem A Yay., Ankara.

San, Mustafa (2013), Esbab ve Alamat-t Semerkandi, Palet Yay., Konya.

Tekin, Talat (2006), Orhon Yazttlan, TDK Yay., Ankara.

384 Gnrib-!!_ci ~ne'de kd-, et- ve eyle- Ynrd1111C1 Fiilleri Cf :;:;~~:=. ::;::. :=i¥~5 [;:. ·~. "IZ:E:::::E3=:;:: .. I;<·:.iZ'<ii.i· ftftlimlliil