A~IKPA~A VE

ANADOLU'DA TURKYAZI DiLiNiN OLU~UMU SEMPOZ¥UMU

-BiLDiRiLER-

1 - 2 KASIM 2013 I KI~EHiR

Hazzrlayan

Prof. Dr. M. Fatih KOKSAL

Giri~

HZ. Ali CENK-NAMELERiNiN TESiRLERi VE YENiDEN YAZILMASI MESELESi

Prof. Dr. Adem CEYHAN

Celal Sayar Oniversitesi

Bilindigi uzere, Hz. Ali (598?-661), islam tarih ve kulturunde Hz. Peygamber'den sonra onemli yer tutan ~ahsiyetlerden biridir. Tefsir, hadis, fik1h, siyer, tasavvuf, ahlak, tarih gibi ilimlerle alakah eserlerde Hz. Ali'ye dair yekQn olarak "pek c;:ok" denebilecek miktarda kay1t ve rivayet yer ahr. Mesela, Kur'an tefsiri konusundaki eserlerden ogrendigimize gore, baz1 ayetlerin ini~ sebepleri, Hz. Ali'nin kendisi ve ailesinin fertleri muhta<; oldugu halde, iftarhk yiyecek ve ic;:eceklerini, yard1m dileyen ihtiyac;: sahiplerine bag1~lamas1, fedakarhg1, Allah yolunda comertc;:e harcamalarda bulunmas1, Hz. Peygamber'e yakmhg1yla ilgilidir. Hadis kitaplannda Hz. Ali'nin rivayet ettigi yuzlerce hadis yer ald1g1 gibi, fazilet ve meziyetleri konusundaki onlarca rivayet de goruiUr. Siyer, ~evahid, dela'il, feza'il, tarih, makteld Huseyin tUrundeki eserlerde Hz. Peygamber yanmda Hz. Ali'nin hayatmm safhalanna dair, bu arada yine onun ustUn ahlak ve karakteri konusunda bilgilere rastlan1r. F1k1h kitaplannda c;:e~itli hukuki meselelere a it tefsir, hOkum ve ictihadlanna yer verilir. Tasavvuf ehli tarafindan telit: tercume veya ~erh edilen s:Jyllamayacak kadar c;:ok miktardaki eserde Hz. Ali'nin bu batmi ve tecrubi ilim tarihindeki ehemmiyetli yeri, baz1 ozlu sozleri ve kerametleri bahis konusu edilir.

Hicri II. as1rdan itibaren telif edilen c;:e~itli Arapc;:a eserl_erde Hz. Ali'nin soyagac1, ailesinin fertleri, dogumu, c;:ocuklugu, Hz. Peygamber'e yakmhg1, hicreti, kat1ld1g1 • gazalar, hakkmda nazil alan ayetler, faziletleri konusunda rivayet edilen hadisler, dini ilimlere vukufu, ilk uc;: halife devrindeki hayatl, be~ sene kadar suren halifeligi, kerametleri, hitabe, mektup, vecize ve ~iirleri, ~ahsiyeti, fiziki yap1s1 hakkmda oldukc;:a tafsilath bilgi bulunmaktad1r. Me~hur hadis alimi ibn Hacer ei-Askalani (773-852/ 1372-1449), Hz. Ali hakkmda birc;:ok menk1be oldugunu ve bunun Emeviferin onu sevmeyi~ine kar~1 gosterilen reaksiyondan ileri geldigini nakleder: "Menak1b1 c;:oktur. Hatta imam Ahmed ~oyle dedi: Sahabeden hic;:birinin Ali'ninki kadar menak1b1 nakledilmemi~r. Bir ba~kas1 ~oyle dedi: Bunun sebebi, Beni

[;l.E:§=!I::!r"l::::::=:=:::z=:=::J· 1 A~tk Pa~a ve Anado/u((a Tiirk Yaz1 Dilinin 0/u~l/llltt Sempozywnu [~1~~":,1

Pro/ Dr. Adem CErHAX

Omeyye'nin onu sevmemesi idi. Bu yuzden sahabeden her kim onun hakkrnda bir ~ey ogrenmi~se mutlaka onu kaydederdi. insanlar, menkrbelerini anlatanlari tehdit ettik~e, onune ge~mek istedik~e, menkrbeler daha da yaygrn bir hale geldi.

Rafriiler, onun hakkrnda bir~ok menkrbeler uydurdular. Onun, onlann menkrbelerine ihtiyacr yoktur. Kafi derecede guzel menkrbeleri vardrr."1

Hayatla edebiyat arasrnda kuvvetli bir munasebet bulunduguna gore, islam tarih ve kultGrunde bu derece buyuk ve itibarlr bir manevi mevki sahibi alan Hz. Ali'nin, Musluman uluslarca meydana getirilen edebi eserlerde de muhim bir yer kaplayacagrnr tahmin etmek zor degildir. Nitekim onceki u~ halifeyle birlikte veya mustakil olarak Hz. Ali'nin dogumu, Hz. Peygamber'in hayatmda kat'lldrgr gazalar, hakkrnda in en ayetler ve rivayet edilen hadisler, halifeligi srrasrnda yapt'lgr sava~lar, bu harpler srrasrndaki kahramanlrklan, keramet ve meziyetleri, hitabe, emirname, mektup, vecize ve ~iirleri, fiziki yaprsr hususunda ~ok miktarda eser meydana getirilmi~tir. Bahis konusu metinlerin, faziletnameler, medhiyeler, mevlidler, menkrbeler, hilyeler, vecizeler gibi kategorilere ayrrlarak incelenmesi mumkundur.2 i~te edebiyat tarihimizde Hz. Ali'nin hayat'l ve ~ahsiyeti ~evresinde te~ekkul etmi~ bulunan edebiturlerden biri de onun sava~larr hakkrndaki manzum veya mensur cenknamelerdir. Biz bu tebligimizde Hz. Ali cenknamelerinin umuml olarak muhtevasr, asrrlar boyunca bazr eski ve yeni ~airlerimiz, yazarlanmrz uzerinde ne gibi izler brrakt'lgr, nihayet gunumuzde nasrl ele alrnarak cazip ve fonksiyonel hale getirilebilecegi konulan uzerinde durmaya ~alr~acagrz.

Hz. Ali'ye dair kahramanhk hikayelerine umumi bir bakr~

Turk edebiyat'lnrn Anadolu'daki geli~imini 13. asrrdan itibaren takip edebildigimiz maiCrmdur. Bu asrrdan zamanrmrza ula~an manzum veya mensur Turk~e eser sayrsrnrn ~ok olmadrgr da ilgililerce bilinen bir ger~ektir. i~te bu az sayrdaki yazrlr miras arasrnda Hz. Ali, Hamza ve EbCr Muslim Horasani gibi islam tarihinin tanrnmr~ ~ahsiyetleri ~evresinde te~ekkul eden ve cemiyetteki sivil yahut askeri bazr zumreler tarafrndan alakayla okunan, dinlenen kahramanlrk hikayeleri de yer alrr. Sonraki bazr eserlerden 13. asrrda yazrldrgrnr tahmin ettigimiz halde zamanrmrza ula~mayan bir krsrm metinler de vardrr. Mesela, "~eyyad Tsa" adlr ve anrlan asrrda ya~adrgr sanrlan bir edebi ~ahsiyetin meydana getirdigi Salsa/name, bu ~e~it eski eserler arasrnda sayrlabilir. Salsa/name; "Salsa!" adh bir devin Hz. Ali'yle ceng edi~ini ve neticede ona magiCrp olu~unu anlatan manzum-mensur bir kahramanhk hikayesidir.3

1) ibn Hacer ei·Askal§ni, Sohdbe·i Kirom Anslklopedisi, terc. Nairn Erdogan, Istanbul 2009, s. 461. 2) Bu tiir eserler hakktnda topluca bilgi i~in bk. Adem Ceyhan, Tiirk Edebiyanndo Hozret-i Ali Veclzeleri, Ankara,

OncO Kitap, 2006, s. 17-42. 3) KoprOIOzade Mehmed Fuad, Tiirk Edebiyoh T6rihi, fstanbull926, s. 297-98.

116 Hz. Ali {;JI!k-namelerinin Tesirleri ve Yeniden Yazrlmasr Mese/esi [t::::E::· ~····~·-s:!oi·~..i!ji!E;-E;.;E•.:::::::E-~"':!m· .:!E-·S3§!il.J53l~. :1

Prof D1: Adem CEYHAN

Dursun Faklh (6. 726/1326'dan sonra)'in Gazavatname'si (Mukaffa Cengi)\ Beypazarll Maazoglu Hasan'rn Cenadil Kal'as1 Manz0mesi, 5 yazan bilinmeyen Gazavat-1 K1ssa-i Mukaffa (Ali Cengi), K1ssa-i Kahkaha (Ali Cengi), Havername gibi manzum, mensur eserler on 0~ ve on dorduncu yuzyilda Anadolu'da yazJid1g1 bilinen bu tOr hikayelerin en eskilerindendir.6

Hayber Kalesi onunde vuru~maya ~ag1rd•g• Anter'in, kendisine kim oldugunu sormasrna kar~1 Hz. Ali'nin verdigi ~u cevap, bu menk1benin muhtevasrn1 tan1tmaya yeter:

"Ben ~ah-1 merdan ve ~lr-i Yezdan 'AII'yim. Ve bu kill!; (Zulfikar) ki salsam, uzan desem, uzar be~ yuz kula~; eger ejderha ol desem ejderha olur ve eger od ol desem od olur, ciham yakar. Ve bu at ol atd1r ki buna 'DOidOI' derler, k1rk guniOk yolu bir gunde allr ve k1rk gun yem yeme desem yem yemez, i~mez ve kuweti za'lf olmaz ve segirtmekden yorulmaz, usanmaz ve sahibini koyup gitmez ve ben ~ag1rd1g1m vakit bulunur ve her nereye gerekse vanr ve benden gayn ki~i dunyada olduk~a -ostune

binemez. Ve ben ol ki~iyem, Tann Te'ala ben bendesine 'asian' demi~dir."

Hz. Ali, Kan Kalesi Cengi'nde de Pehlivan Tumruca k1zgrn bir halde oyle bir nara atar ki "on yedi bin dort yuz kafirin odu kopup canrn1 cehenneme 1smarlar" ve ZOifikar'1 oyle bir ~alar ki, kill~ yedi kat yerin dibine gider; Allah Cebrail'e emrederek: "Tez, imam Ali'nin k•licrnJ tut, yoksa okuzu, balig1 dograr!.." der.7

Tarihl ~ahsiyet ve hadiseleri soz konusu eden bu gibi eserler, musbet ilim anlay1~1yla ten kit edildiginde, a~1n abartma, akla ayk1n, hayal mahsuiU say1labilecek bir hayli unsur ihtiva etmekle birlikte, bir taraftan halkrn hasretlerine cevap verirken, diger taraftan nesilleri dolayll yoldan terbiye etmi~tir. islam tarihine ait ~ahsiyetlerin efsanele~mi~ maceralann1 hikaye eden ve pek ~ok kerameti, olaganustO motifi ihtiva eden bu cenknamelerin, yakrn zamanlara kadar tek tek veya topluluk onunde k1ssahanlar, meddahlar tarafrndan okundugunu, insanlan mertlige, adalete, fazilete ozendirmek gibi musbet bir sosyal rol oynad•grn1, tarihT es~rlerimizden ba~ka, ~air v~ yazarlanm1zrn ~ocukluk hatJralanndan ogreniyoruz. Ktssa okuyanlann cemiyet i~indeki yeri ve tesiri konusunda baz1 tarih~iler veya d~vlet adamlan i~in nasihatname yazanlar, gaza s1ralannda oncekilerin harplerine dair menk1beler nakledilmesinin ve k1ssahanlann insanlann toplantJ yerle.rinde ~ehname ve diger me~hur hikayeleri anlatmasrnrn kahramanllk damanm hareket ettirici oldugunu belirtmi~lerdir:

· 4) Eser hk. fazla bilgi i~in bk. Sadettin Bulu~, "Dursun Fakih'in Gazavatname.si", X. Tiirk Oil Kurultoymdo Okunon 81/imseiBi/diriler 1963, Ankara 1964, s. 11-22.

5) Fazla bilgi i~in bk. i. Gi:iven Kaya, "Begpazarh Ma'azoglu Hasan ve Cenadil kal'as1 gazavatnamesi': Journal of Turkish Studies: Tiirkliik Bilgisi Aro~rmolon: Hosibe Moz1o{jlu Arma{jaml., s. 21 {1997) 139-86.

6) Agah S1m levend, TUrk Edebiyotr Torihi, Ankara 1988, s. 125·128. Bu konuda aynca bk. Vasfi Mahir Kocatiirk, Tiirk Edebiyatr Tarihi, Edebiyat Yaymevi, Ankara 1964, s. 143-162; ismet <;etin, Tiirk Edebiyatmda Hz. Afi Cenknmeleri, Ankara 1997.

7) Mustafa Nihat, Tiirk~ede Ramon Hakkmda Bir Deneme, istanbul1936, s. 129-130.

Prof Dr . .-i.dem CE\'HAN

" ... sefer zamanlarmda dahi feza'il-i cihad1 beyan ve kuiOb-1 muvahhidlni gaza ve ~ehadete tahrlz ve te~d' idecek makalat-1 ~evk-engizi bast u '1yan itmek muhimdir. Hatta gaz~vat ve cihad esnalannda hurOb-1 eslafa muteallik menak1b naklo!unmak ve ~irin-zeban k1ssa-hanlar nasm cem'iyyetgahlannda $ehname ve sair hikayat-r me~hOre soylemek, yalan eger gerc;ek, muharrik-i 1rk-1 ~ecaatdir dimi~ler. Bu kaziyye muiOk-i Furs-i kadlm mabeyninde ma'rOf imi~ dirler. Galib.a kesret uzre i~idilen ma'naya tabl'at-1 insaniyye bi'z-zarOre meyyal old1gma bina'endir ... " 8

Edebiyat tarihimizde manzum Mesnevl-i Mtinevl tercumesiyle me~hur

Nahifi Suleyman Efendi (6. 1151/1738) de Naslhatii'l-viizera adll kitapc;1gmda kumandanlarm askerleri sava~a te~vik etmek ic;in ibretli nasihatler ve gayrete getirici hikayeler okumalan laz1m geldigine temas eder:

"Ve askeri ve mustahfiZinm zabitleri ta'llm-i esliha ve alat-1 ceng u harbe ve ekser evkatda a'da-i din ile tesadum u darba tahrlk ve tahris eyleyup hamiyyet u gayreti ve feza'il-i gaza ve muhassenat-1 ~eca'ati mu~'ir nesayih-i ibret-amlz ve hikayat-1 gayret-englz irad ve iltizammdan hall olmayalar."9

Hz. Ali cenklerini konu alan eserler, butUn halinde okunup incelediginde, o metinlerin umumi vas1flan ~oyle s1ralanabilir:

1- Bu cenkname veya gazavatnamelerde hikaye edilen vak'alann buyuk bir k1sm1, guvenilir islam tarihi kaynaklannda, ·siyer, hadis, tefsir gibi ilim dallanna ait eserlerde yer almaz. Gerc;i bahis konusu metinlerde gec;en baz1 ki~iler, gerc;ek tarihl ~ahsiyetler, bir k1s1m vak'alar hakiki hadiseler ve yine baz1 mekanlar, bilinen cografi yerlerdir ... Ancak bu hikayelerdeki baz1 ~ah1s ve mekanlann hayali, anlanlan vak'alann da c;ogunun dayanag1 ve kaynagmm belirsiz, talimi (didaktik) ve terbiyevi maksatlarla tertip edilmi~ oldugu gorulur.

Arap ve Fars kokenli oldugu tahmin edilen bu destanl hikayelerin aslllannm tesbit edilebilmesi ic;in mukayeseli ara~tlrmalara ihtiyac; vard1r. Nehcii'/-belaga ~erhiyle me~hur ibn Ebu'I-Hadid'in (6. 656/1258) Kasa'idii's-seb'u'l-'aleviyytit'l10

,

13. asnn sonlannda ya~ad1g1 sanllan ve edebiyat tarihimizde Sfretii'n-Nebl isimli eseriyle tanman Ebu'I-Hasan ei-Bekri'nin Hz. Ali gazalan konusundaki birkac; kitab111

, Muhammed bin Husameddln'in (6. 892/1487) Farsc;a manzum Htiverntime'si12, bu tOr eserlerin Arap ve Fars edebiyanndaki eski ornekleri arasmda sayllabilir.

8) Mustafa Naima, 70rih, lstanbull281/1864, c. 1, s. 57. 9) Mehmet ip$irli, NNahifi'nin Nasihatii'l·viizera'sl", Prof. Dr. M. Miinir Aktepe'ye Armogon, Torih Enstitiisii

Dergisi, istanbul1997, Say11S, sene 1995·1997, s. 26. 10) Mehmet Re$it Ozballk~1, "ibn Ebii'I-Hadid", 71irkiye Diyanet Vakft fsl6m Ansik/apedisl,istanbull999, c. 19, s. 465. 11) DIA, "Sekri, Ebii'I·Hasan ei-Kasasi", Tiirk/ye Diyanet Vokft fs/6m Anslk/apedisi, lstanbul1992, c. 5, s. 366. 12) Katib ~elebi, Ke§{ii'z-zunun 'an es6mi'l-kiitiib ve'J-fiiniin, n$r. Serefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, Istanbul

1941, c. 1, s. 699.

118 Hz. Ali.Cenk-namelerinill Tesirleri ve Yeniden Ynzzlmnsz Meselesi E£'Z •• ~;c:::::<Z:E::::::z:"'z:a;:::;:. ;::z .. ;::;:;:::z>~-::r::itJ~

Prof Dr: Adem CEYHAN

2- Bu hikayelerde, mevcudiyetlerini ve insanlarla turlu munasebetler i«;inde bulunduklanm ba~ta Kur'on ve hadis olmak Ozere islami kaynaklardan 6grendigimiz melek, cin, ~eytan gibi baz1 gaybi varhklar da vak'alara kanw. Aynca geq;ekligi Ehl-i SOnnet mezhebine mensup Muslumanlarca kabul edilen mucize ve kerametler de zaman zaman hadiselerin ak1~1 i~inde yer ahr. Soz konusu cenknamelerin bir k1smmda Hz. Ali ve yanmdaki MusiUmanlann devle, ejderha ile sava~t1g1; bu mucadeleler s1rasmda Hz. Ali'nin Zulfikar adh k1hc1 ve Ouldul isimli binegiyle olaganustU ba~anlar elde ettigi gorulur.

3- Hz. Ali cenknamelerinden bir k1smmm muellifi me«;hul, bir k1smm1n sahibi de ~eyyad Tsa, Meddah Yusuf, Beypazarh Maazoglu Hasan, Kirdeci Ali, Oursun Fakih gibi ~air ve yazarlard1r. Amlan dini-menk1bevi hikayelerde ge«;en baz1 isimlerinse muellif mi, mustensih mi yoksa anlat1c1 m1 oldugu, kesinlikle anla~Jiam1yor.

4- Soz konusu dini-destani hikayeler, edebiyatla birlikte dil, egitim, folklor ve kUitUr tarihi bak1mlanndan deger ta~1r. ·Bu hikayelerin manzum olanlannda, kullan1lan aruz veznine hakimiyet, kafiye kusurlanndan salim olu~, ki~i, vak'a, zaman, mekan, duygu ve du~unceleri edebi hunerlerden faydalanarak olabildigince guzelce anlatma gibi meziyetlerin bulundugunu soylemek zordur. Bununla beraber aym eserlerin basitlik, sadelik ve samimiyetten ileri gelen bir ho~lugunun bulundugu da soylenebilir.

5- Hz. Ali cenknamelerinde mazlumlann yard1mma yeti~me, zulmu ortadan kald1np zalimleri cezaland1rma, MOsiUmanlarm ihtiyacm1 kar~ilama gayeleri yanmda islam'1 MusiOman olmayanlara ula~tlrma, ak1l, ~uur sahibi ki~ilere tan1tma ve bu dinle insanlar arasmdaki engelleri giderme de ehemmiyetle takip edilen hedefler arasmda yer ahr.13

~air ve Yazarlarrm1zm Eserlerinde Hz. Ali Cenknameleri

Divanlarda, mesnevilerde yer alan turlu manzumelerde, tarih, siyer, siyasetname, faziletname gibi ~;e~itli konulara ait mensur eserlerde Hz. Ali'nin diger meziyetleri yanmda kahramanhgmm da ovguyle amld1g1 malumdur. Onun c;:esaret, mertlik, kahramanhk vas1flanna temas eden edebl ~ahsiyetlerin, tarihi

. ki~iligine ilaveten, gazavatnamelere, cenknamelere mevzu olmu~ menk1bevi ki~iligini de goz 6nunde bulundurdugu soylenebilir. Biz bu «;ah~mam1zda -biraz ewe I de i~aret ettigimizgibi- once eski ve yeni ~airyahutyazarlarrm1zm eserlerinde· Hz. Ali cenknamelerinin tesirlerini 6rneklerle g6sterecek; ba~ka bir ifadeyle yaz1h metinler Ozerinden bu dini kahramanhk hikayelerinin as1rlar boyunca nas1l soz konusu edi ldigi meselesi Ozerinde duracag1z.

13) Hz. Ali'yle al~kalt "halk kitaplan"nrn umumi vassflan hk. bilgi i~in aynca bk. Tiirk Dili ve EdebiyotJ Ansik/opedisi, Dergah yaysns, istanbul1981, c. 4, s. 62.

E:!l:l-~b~-;a<::·~·t~· :::::::z:;:::t:z;::::;s:=:;::;.r;:-5]·1 Ajrk Pn$a ve Anadolu'da Tiirk Yazr Dilinin Olu~umu Sempozyrmru tltiji.j

Pro.f Dr. Adem CEl'HA.V

Hz. Ali cenknameleri misali halk kitaplarr kar~tsmda medrese ve mektep mensubu, okumu~ zumrenin ba~hca iki tUriU tavrrnm oldugu soylenebilir: 1-Musbet (Oiumlu) taVIr, 2- _Menfi (Oiumsuz) tavtr.

1- Miisbet Tavtr- Bu tOr eserleri sempatiyle kar~tlayan bilgili ~air ve yazarlar, onlarda soz konusu edilen bazt ki~i, vak'a ve mekanlarrn hayali oldugunu, ba~ka bir ifadeyle tarihi ger~eklere tamamen uygun bulunmadtgtnt bilmekte; fakat cenknamelerin bilhassa halk tabakasmdan okuyucu yahut dinleyicilere birtaktm dinT, ahlaki degerleri telkin ettigi, o arada kahramanhk duygusunu harekete ge~irdigi kanaatini ta~tmakta, belirtilen faydalarrndan oturu okunmasmda, dinlenmesinde bir mahzur gormemektedirler. Ancak bu hikayelerin okunmast strasmda islam inan~, ibadet ve ahlak esaslarrna ayktrr i~ler vuku bulursa, meseta namaz gibi vazifelerin ihmali veya dinleyiciler arasmda munaka~a yahut kavga benzeri fiillerin meydana gelmesi soz konusuysa, o zaman musamahah tavrrn degi~ebilecegi soylenebilir. Hz. Ali'nin halifeligi devrinde asllh-astlstz ktssalar anlatan kimseleri camiden attlrmast, yalmz rivayetlerinde ahlaki bir hususiyet olan Hasan ei-Basri'yi onlardan ayn tutmast, bu baktmdan manidardtr.14 Ozerinde durdugumuz mevzuda me~hur ~eyhulislam Ebu's-suOd Efendi'ye (898-982/1490-1574) sorulan iki soruyu ve onun belirtilen suallere yazdtgt cevaplan nakletmek, herhalde tavrr hakkmda kafi bir fikir verebilir:

Ebu's-suud'a gore, done done sava~maya ~tkan gazilerin onciisii

Kanuni Sultan SGieyman ve II. Selim devrinde otuz ytl ~eyhGiislamhk vazifesini goren Ebu's-suOd Efendi, gazilerin oncGsGnun kim oldugu konusundaki bir soruya "Allah el~isi Hz. Muhammed'dir" cevabmt vermi~ ve meydan okuyup done done sava~maya ~tkan gazilerin onculerinin Hz. Ali oldugunu ifade etmi~tir:

"Guzatm muktedalan kimdir?

Hazret-i ResOiullah (sallallahu aleyhi ve sellem)dir. Mubareze edip t;:arhtya ~tkan muktedalarr Ali ibni [Ebi] Talib (kerremallahu vecheh)dir."15

Ebu's-suud Efendi'nin islam tarihine ait kahramanlarla alakah gert;:ek dt~t hikayeler okuyan bir ktssahan hakkmda dinin hukmunu ogrenmek isteyen bir soru sahibine verdigi cevap, Hamza-namelerin muhtevasma16 i~aret etmesi ve bu konuda fetva makammm tavnm aksettirmesi baktmmdan dikkat ~ekicidir:

"Mes'ele: Ktssahan alan Zeyd, ResOiullah (sallallahu aleyhi ve sellem) in ammi olan hazret-i Hamzaya ba'zt kizbler isnad edip 'anm asnnda bir kafir padi~aht -neOzubillahi te'ala- uiOhiyyet da'vasm eyleyip, cenneti var idi' deyip ol mei'Onun

14) D. B. Macdonald, "Ktssa", Islam Ansiklopedisi, Milli EAitim Bastmevi, istanbul, ts., c. 6, s. 773. 15) M. Ertugrul Duzdag, $eyh0/is/am EbussuOd Efend/ Fetvalan f$t{imda 16. Aslf Tiirk Hayatl, Enderun Kitabevi,

lstanbul 1972, s. 107, nr. 472. 16) Bu konuda daha fazla bilgi i~in bk. Liitfi Sezen, Halk Edebiyatlnda Hamzonameler, Kiiltur Bakanhgt yaymt,

Ankara 1991, s. 20·26, 41-44.

120 Hz. Ali Cenk7~Ul_melerinin Tesirleri \'e Yenidett l'nztlmast Meselesi £::! :;::::;:. :::;r::Slii:iilj :Z··;:- z;. §:3::=::::I::::=:::::::ililliil

Prof D1: Adem CErHAN

agzmdan -ne'Gzubillah- 'ben Hamzayt asi yaratttm hikmetim boyledir, filan pehlivant muti' yaratttm o benim cennetime dahil oldu' deyip 'hazret-i Hamzanm Kastm ve Bedi' olup iki ogu llan var idi' deyu birbirine hastm eyleyip cenk ettirip, mustemi' olan ba'zt Bedi'e ve ba'zt Kastm'a meyl edip biribirlerine bu'z u 'adavet eyleyip, mezkGr Zeydi istima' ederlerken ba'zt ikindi namaztn ve ba'zt ak~am namazm terk edip, ve ba'zt vakt-i mekruhta namaz ktlsalar, vech-i me~ruh uzre cem'iyyet eden Zeyde ve daima vanp istima' edenlere ne 1<1ztm olu r?

Elcevap: Hakim, Zeydi ta'zir-i ~edid ve habs-i medid ile iftiradan men' edip idlal ettigi ehl-i heva ve dalal dahi tevbe ve istigfar edip, kendi hallerinde olmak laztmdt_r."17

[Mesele ve cevabm gunumuz Turkc;:esiyle ifadesi:

Soru: Ktssa okuyup anlatan Zeyd, ResGiullah salla'llahu aleyhi ve sellemin amcast olan Hazret-i Hamza'ya bazt yalanlar isnad edip 'Onun asnnda bir kafir padi~aht (yuce Allah'a stgtntnz!) tannhk iddiastnd~ bulunurdu, cenneti vardt' deyip o lanetlenmi~in agzmdan (AIIah'a stgtntnz!) 'Ben Hamza'yt asi yaratttm, hikmetim boyledir, filan pehlivant uysal yaratttm, o benim cennetime girdi' deyip 'Hazreti Hamza'ntn Kastm ve Bedi admda iki oglu vardt' diye bunlan birbirine du~man edip kavga ettirip dinleyicilerin kimisi Bedi'e ve kimisi de Kastm'a meyl edip birbirlerine kin gudup du~manhk ederek antlan Zeyd'i dinlerken baztst ikindi namaztnt ve baztst ak~am namaztnt terk edip kimisi de kerahet vaktinde namaz ktlsalar, ac;:tklanan ~ekilde toplantt yapan Zeyd'e ve devamh gidip onu dinleyenlere ne gerekli olur?

Cevap: Hakimin Zeyd'i ~iddetli ta'zir (azarlama, ikaz, ogut, gozetim alttnda tutma gibi cezalarla cezalandtrmast) ve uzun muddetli hapsederek iftirastnt onlemesi, onun sapttrdtgt hevai ve sapktn kimselerin de tevbe ve istigfar edip kendi hallerinde olmast laztmdtr.]

Ebu's-suQd Efen·:li'nin Zi.ilfikar ve Di.ildi.il hakkmdaki gori.i~i.i

Ebu's-suGd Efendi, konumuzla dogrudan alakalt gorunen bir soruya da cevap yazmt~; burada Hz. Ali, onun e~i, iki oglu ve binegine dair bir rivayet, "Zulfikar" isimll 'ktltct ve "Duldul" adh binegi hakkmda ktsaca bilgi vermi~tir. Sua I sahibinin Hz. Ali, me~hur ktltct ve binegi hususunda nakledilen bazt rivayetlerin ashnt ogn:!nmek istedigi anla~tlmaktadtr. ~eyhlilislam, Hz. Ali, onun hantmt Fattma, ogullan Hasan ve Huseyin'le binegi DUidul'un bir elmadan oldugu soylentisini18

gerc;:ek dt~t saymakta; .Zulfikar'm vurdugunu ikiye kestigi rivayetini "olmu~tur" diye hakikate uygun bulmakta; bu ktltctn uzadtgt ve adt gec;:en binegin uc;: gunluk yolu bir saatte aldtgt konusundaki ifadeleri ise uydurma kabul etmektedir.

17) M. Ertugrul DOzdag, a.g.e., s. 201, nr. 994. 18) Kirdeci Ali'nin "Doston-1 EjderhiY' adh mesnevisinde Zulfikar dile gelerek Hz. Ali'ye hitaben Hz. Fanma ve

OOidOIIe birlikte u~ kard~ olduklanm sayler ve ~u manada bilgi verir: "Allah, bizi bir elmadan yarattl ve heplmizi sana nasib etti. Cenab-1 Hak, o elmay1 Hz. Muhammed'e cennettnden verdi. Peygamber o elmay1 yedi; Allah, ona Fanma'y• bag•~lad1. Birinden OUidUI oldu; birinden de beni yaratn." (Soz konusu manzum hikayenin ozO ve metni i~in bk. Mustafa Tat~•. Edebiyattan l~eri, Ak~ag yay1n1, Ankara 1997, s. 322-337).

EM!!:::'::" :::::::::·Z:C',..E::· :::::zr.=::::::E:J·I A~tk Pa~a ve Auadolu'da Tiirk Yaz1 Dilinin 0/u~umtl Sempozyumu

Pro/ Dr. Adem CEl'HAN

Ebu's-suud Efendi'nin burada alaganustU haberleri, keramet ihtimalleri ustunde durmadan as1ls1z sayd1g1, akll ol~ulerini ve "si.innet'ullah" ad1 verilen kainatta hakim ilahi adeti goz~ttigi dikkat nazanm1z1 ~ekmektedir:

"Suret-i Fetva-y1 Ebu's-suOd aleyhi rahmeti'I-VedOd

Hazret-i Ali ve Fatlma ve Hasan ve Hi.iseyn ve Duldul bir elmadandur v_e Zi.ilfikar'1 ~alduk~a uzar ve vurdugm1 iki bi~er ve Di.ildi.il'i i.i~ gi.inli.ik yah bir saatde alur didikleri vaki' midi.ir? Ash nedur, beyan buyurlla.

El-cevab: Bir elmadan alduklan kizb-i sarihdi.ir. Zi.ilfikar etr§f beglerinden hediyye gelmi~di. imam Ali'ye virdi. iki ~atal degi.ildi.ir. Nihayet ahkrak bir k1hcdur. Vurd1g1n1 iki bi~digi v_aki'di.ir; uzadug1 gayr-1 vaki'di.ir. Di.ildi.il, Habe~ beginden Hazrete armagan gelmi~di.ir. Sultan-1 kevneyn hayatda iken bazarhg1 anunla gorurlerdi. Bir baz katlr idi. 0~ gunli.ik yah bir saatde ald1g1 gayr-1 vaki'di.ir. Ketebehu Ebu's-suOd rahimehu['llahi] teala."19

[Gi.ini.imuz Turk~esiyle: Ebu's-suOd'un (~ak muhabbetli Allah'm rahmeti i.izerine alsun!) Fetvasmm Sureti:

"Hazret-i Ali, Fatima, Hasan, Huseyin ve Di.ildul bir elmadand1r. (Hz. Ali'nin) Zi.ilfikar'1 vurduk~a uzar ve vurdugunu ikiye keser ve Di.ildul'i.i i.i~ gi.inli.ik yalu bir saatte ahr" dedikleri, a lmu~ mudur? Ash nedir, beyan buyurulsun.

Cevap: Bir elmadan alduklan a~1k~a yaland1r. Zi.ilfik~r, ~evre beylerinden hediye gelmi~ti. (Hz. Peygamber onu) Hz. Ali'ye verdi. iki ~atal degildir. Nihayet a zaman kullamlan bir kll1~r. Vurdugunu iki bi~tigi almu~i.Jr; uzad1g1 as1ls1zd1r. DUidi.il, Habe~ beyinden Hazret-i Peygamber'e armagan gelmi~r. iki cihamn sultam (Hz. Peygamber) hayatta iken ah~-veri~i anunla gorurlerdi. Bir baz katlrdt. 0~ gunluk yalu bir saatte ald1g1 ger~ek d 1 ~1d1r. Bunu yazan Ebu's:suOd'dur. (Yuce Allah ana rahmet eylesin!)]

Ebu's-suOd'un "Nadi Ali" hakkmdaki soruya cevab1

"Nadi Ali", bilindlgi gibi, Alevi ve Bekta~ilerin vird alarak akuduklan Arap~a bir manzumenin ilk iki kelimesidir. Farkh rivayet ~ekilleri de bulunan soz konusu duanm Arap~a metni ~udur: "Nadi Aliyyen mazharu'l-aca'ib/ Tecidhu 'avnen I eke fi'n-neva'ib/ Kulli hemmin ve gammin seyenceiV Bi velayetike ya AI~ ya Ali!" Amlan m1sralar Ti.irk~e'ye ~oyle ~evrilebilir: "Aii'yi ~ag1r ki, a ~a~1lacak ~eylere mazhard1r (veya acaib ~eyler meydana getiricidir). Musibet zamanlarmda anu sana yard1mc1 bulursun. Bi.iti.in keder ve gam sen in velayetinle a~1lacak (yak alacak)tlr ya Ali, ya Ali!.."

Bekta~i gelenegine gore, Hz. Peygamber Uhud Sava~1 s1rasmda yaralanmca, Hazret-i Ali'yi ~ag1rmasm1 tavsiye eden Cebrail'le beraber Nadi Ali'yi akumu~. Bunun i.izerine Hz. Ali "Lebbeyk!" (Buyur, emret!) diyerek hemen yard1ma

19) SOieymaniye Ktp. Re~id Efendi bolumu, nr. 985, vr. 28a.

122 Hz. Ali .Ge!'k-11ame/eri11ill Tesirleri ve Ye11ide11 Yaztlmast Meselesi Cl =::;. ;:: :;::::;:Ei£:->2-··§mia· ·~2::!:-v~R ::::S:!ii::.:a&~:::.:;&i]&~··

Prof Dr. Adem CEYHAN

ko~mu~ ve sava~m miiminlerin lehine donmesine vesile olmu~ur. Nasru'/-ashiib adh eserde20 bahis konusu sozlerin Di'bil-i Huzal (6. 246?/ 860?} adh Arap ~airine ait oldugu kay1thd1r.21 Bu rivayetin hadis olup olmad1g1 Ebu's-suud Efendi'ye sorulmu~; ad1 amlan ~eyhiilislam konuya dair suale ~oyle cevap vermi~r:

"Nade Aliyyen mazharu'l-acayib

Tecidhu 'avnen leke fi'n-neva'ib

Kiillii hem min ve gam min seyencell

Bi niibiivvetike ya Muhammed, bi velayetike ya Ali!"

kelam-1 mezkur hadls-i Resul midiir ve yahud kelam-1 ~uara m1dur? Hadls-i Resuldiir diyiip i'tikadmdan donmeyenlere ne laz1m geliir? Beyan buyurulup miisab oluna.

ei-Cevab: Allahu a'lem ~u'ara-i ~lanun muhteri' recezleridiir. Asl-1 ~i'rde 'Bi nubuvvetike ya Muhammed' yokdur, bi velayetike ya All, ya Ali'dur. Bununla mevzundur. Ha~a ki ehadis-i Nebeviyyeden ola. Di'bil bin Huzai ve anun emsali gulat-1 ~ianun ercuzelerindendur. Ehadls-i ~erifedendur diyup Cenab-1 Risalete iftira idenler kafirlerdiir."22

[Guniimiiz Turkc;:esiyle:

Nade Aliyyen mazharu'l-acayib

Tecidhu 'avnen leke fi'n-neva'ib

Kullu hemmin ve gammin seyenceli

Bi nubuvvetike ya Muhammed, bi velayetike ya All!"

Anllan soz, Hz. Peygamber'in hadisi midir yoksa ~airlerin sozu miidur? "Peygamber'fn hadisidir" deyip bu inancmdan donmeyenlere (dince) ne gerekir? Beyan buyurulup sevap kazanm1~ olunsun.

. Cevap: Allah daha iyi bilir, ~ii ~airlerin uydurup meydana getirdigi ~iirleridir. ~·iirin ashnda 'Bi nubiivvetike ya Muhammed'(Senin peygamberliginle ya Muhammed! m1sra1} yoktur; "bi velayetike ya All, ya Ali"dir. Bununla vezinli olur. 'Asia Hz. Peygamber'in hadislerinden ofamaz. Di'bif bin Huzai ve onun benzerleri mezhepte taassubu c;:ok iferi vard1ran ~iiferin kaside tarzmda ~iirlerindendir. (Bu. soze} "hadis-i ~erif)erdendir" deyip Hz. Peygamber'e iftira edenler, kafirlerdir.]

20} Bu eserin, Kad1zade Mehmed bin Mustafa taraflndan Klz1lba~lan tekfir maksad1yla yazllan kitap oldugu tahmin ediyoruz. (Bilgi i~in Katib <;elebi, Keff!j'z·zunim 'on esomi'l-kutiib ve'l-funOn, n~r. Kili.sli Muallim Rifat· Serefeddin Yaltkaya, lstanbul1362/1943, c. 2, s. 19SS}.

21} Sadettin NOzhet, Bekto~i $oir/eri, istanbul 1930, s. 487; Mehmet Zeki Pakahn, Osmonlt Torih Deyimleri ve Terimleri S6z/Ugii, Milli Egitim Bakanhg1 yaym1, istanbul1993, c. 2, s. 642.

22} SOieymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 3752, vr. 179a.

•k:O . ii zy: 4 .; ,- ;;;;;;. c:. • ·I A~zk Paia ve Anadoluiia Tiirk Yazz Dilini11 Olu~1111111 Sempozy11mu •

Prof D1: Arlcm CErHAN

Tanmm1~ hadis alimi Aliyyu'I-Kari de amlan sozlerin hadis degit bir Sii ~iiri oldugunu belirtir.23 Bununla birlikte sadece Alevi, Bekta~i-me~rep ~airier degil, Nabi (1052-1124/1642-1712)24 gibi Mevlevi muhibbi, Seyh Galib (1171-1213/1757-1799) mis.ali Mevlevi25, OskupiU Sadeddin S1rri (6.1936)26 benzeri Rifai ba~ka ·baz1 edebi ~ahsiyetler de ~iirlerinde "Nadi Ali, seyenceli" vb. kelimelerle bu Arap~a ~iire atlfta bulunurlar. i~aret edilen iktibas ve telmihler de Hz. Ali'y~ dair -ilim adamlanm1zca s1hhatli gorulmeyip "mevzu" (uydurma) kabul edilen­kahramanhk hikayelerinin edebi ~ahsiyetlerimiz uzerindeki tesirleri cumlesinden sayllabilir.

Tebligimizin muteakip sayfalannda Hz. Ali cenknamelerini okumu~ .olan ve sevgiyle hatlrlayan baz1 ~air ve. yazarlanm1zm bu hususa dair musbet fikir ve tekliflerini nakledecegiz. Ondan once soz konusu cenk hikayeleri hakkmdaki menfi tavra da k1saca temas etmek uygun olacaktlr:

2- MenfiTav1r- Hamzaname, Botta! Gazi Oestam, Geyik Destam gibi menk1bevi halk kitaplann1 ku~umseyen, edebi yonden degerli bulmayan, tarihi ger~eklere ve akla aykm gorduklerinden eglenerek anan ~air ve yazarlanm1z da vard1r. Fuad KoprulU (1890-1966)27 ve ogrencisi Fevziye Abdullah Tansel (1912-1988)28,

cemiyetin ust tabakasma mensup sayllan okumu~ ~air ve yazarlanm1zm halk edebiyatlna ait mahsulleri ku~umseyi~leri konusunda bir hayli ornek derleyip nakletmi~tir. Biz, cemiyetin aydm tabakasma mensup baz1 ~air ve yazarlanm1zm soz konusu halk kitaplanm tenkit etmekte busbutun haks1z olduklanm iddia etmiyoruz. Ozerinde durdugumuz halk kitaplanna bu menfi tenkitleri yonelten ~air ve yazarlar, tabir yerindeyse, madalyonun diger yuzu.nu gostermi~lerdir. 0 tOr eserler hakkmdaki tenkitleri de "dost~a, yap1c1 tenkitler" ve "ideolojik sebeplerden ileri gelen, butOnuyle redde dayah, du~manca tenkitler" ~eklinde iki gruba ay1rmak mumkundur. Menfi tenkit sahipleri konusunda eski ~airlerimizden Edirneli Gufti ile Batl tesirinde geli~en Turk edebiyatlnm temsilcisi olarak Nam1k Kemal'i ornek vermekle yetinecegiz. 17. as1r ~airlerinden Gufti'nin (6. 1088/1677) "Te~rlfatii'~-~uara" adm1 koydugu manzum ~airier tezkiresinde Geyik Destam, Hamza-name, Battal-name gibi eserlerden hep ku~Gmseyici bir usiOpla bahsettigi g6r01Ur.29 Nam1k Kemal'se (1256-1306/1840-1888) bir mektubunda vaizlerin i~inde dinin hukumlerini a~lklayan bazl degerli alimler de bulunmakla birlikte,

23} Fazla bilgi i~in bk. M. Saffet Sankaya, "Bekta~i-Aievilerde Bir Dua: Nad1 Ali", 50/eymon Demirel Oniversitesr ftohiyot Fokii/tes/ Dergisi, lsparta 1998, Say1 5, s. 17-31; Meliha Y1ld1ran Sankaya, TUrk- Islam Edebiyotlndo Hz. Ali, Marmara Oniversitesi Sosyal Bilimler EnstitUsO, lstanbul2004, s. 63·65.

24} Nabi Divam, haz. Ali Fuat Bilkan, Milli Egitim Bakanhg1 yaym1, lstanbul1997, c. 2, s. 1222. 25) $eyh G61/b Dlv6m, haz. Muhsin Kalk1~1m, Ak~g yay1n1, Ankara 1994, s. 285.

26} S1rri, "1~3d", Ylfdtz, 7 ~ubat 325 (20 ~ubat 1910), Sayl47, s. 2. 27) M. Fuad KoprOIO, "lilrk Edebiyatl'nda A~1k Tarzmm Men~e· ve TekamuiU Hakk1nda Bir Tecrube", Edebiyot

Aro~rmo/on l, lstanbul1989, s. 201-226. 28) Fevziye A. Tansel, "Halk ~airlerimizin KO~Omsenme.si ve Tahkiri Mes'elesi", Tiirk Torih Kurumu Belleten, Agustos

1985, c. XUX, Sayl194, s. 313-333. 29} GOfti ve Tesnf6tii'Nu'or6st, haz. Ka~if Yllmaz, AKM yaym1, Ankara 2001, s. 106, 122, 131, 136, 153, 211.

124 Hz. Ali CJ;,~k-unmeleriniu Tesirleri ve Yenideu Ynz1lmnsr Meselesi Eli'5.,~::J. ,il:::'·::· ::It:;:; :r:;, ~.;I.:;:.;:. :i:>·.::.;:::~~;3ill

Prof Dr. Adem CEYHAN

<;ogunun Geyik Hikoyesiyle30 vakit ge<;irdigini, bu ilim zamanmda boyle israiliyat tUrOnden rivayetlere kulak verilmeyecegini ifade eder:

" ... Gelelim vaiz efendilerin haline: Vak1a bunlarm i~inde tebyin-i ahkam-1 din eder baz1 ulema-y1 kiram vard1r; fa kat ekserisi Geyik Hi!<ayesi ile imrar-1 vakt eder. Bu zaman-1 marifetde oyle bir tak1m israiliyyata kulak m1 verilir7"31

Bilindigi gibi, Eski Ahid, Yeni Ahid veya MOsiOman clan Yahudiler, H1ristiyanlar vas1tas1yla islam kOitOrOne, literatOrOne giren rivayetlere "israiliyyat" ad1 verilir. GorOidOgO Ozere, merhum Nam1k Kemal, bu ilim devrinde eski kavimlere aitger<;ek olup olmad1g1 belirsiz haberleri and1ran zay1f veya uydurma hikayeleri kimsenin dinlemeyecegini soylemekte; vaizlerin <;ogunun zamanm ilmi gel i~melerinden

habersiz bulundugunu OzOntUyle belirtmektedir.

Bu hikayelerden Hayber Hikoyesi, Ebu Muslim Divam, Hamzaname, Botta/ Gazi gibi bir k1smmm Sultan II. AbdOihamid devrinde basllmasmm engellenmesi, basllm1~ olanlann da imha edilmesi32

, aynca· ismet inonO'nOn cumhurba~kanhg1

zamanmda Hayber Ka/esi Cengi, Muhammet Hanefi Cengi33 vb. benzerlerinin yasaklam~1 da onlara gosterilen menfi tavnn ornekleri arasmda amlabilir. Hz. Ali cenkname/eri gibi bir zamanlar sevilerek okundugu bilinen halk kitaplarmm Jslah edilmesi, ba~ka bir ifadeyle tekrar ele a/imp t;aglmlz insanmm ho~lanacagJ · bit;imlerde hikoye veya roman olarak yeniden yazlfmas1 yoniindeki teklifleri ise miisbet ve menfi tav1r arasmda tutu/an orta yo/ kabul etmek miimkiindiir.

;imdi t;e~itli ~air ve yazarlanmmn eserlerinde Hz. Ali cenk-namelerinin ve bu hikoyelere ait baz1 yer ve ~ah1sfann nasi/ amldJgmJ ornekler/e gostermek istiyoruz:

"Selasil'in kap1lanm a~an" kim?

Hac1 Bekta~ Veli Veloyetnomesi'nin ba~ tarafmda besmele, Allah'a hamd ve Hz. Peygamber'e dua ve selamdan sonra "emma ba'dO" diye eserin konusu anlatlhrken, Hac1 Bekta~'m Hz. Ali soyundan geldigine de i~aret edilir: " ... amma ba'dO bu kitab-1 menak1b-1 ~erif kutbu'l-aktab mesned-i ulu'l-elbab sultanu'l-

30) Nam1k Kemal, burada -tahminimize gore- "Dcistcin-1 Geyik" isimli manzum eseri kast etmektedir. Ad1 ge~en hikayenin ozli i~in bk. Vasfi Mahir Kocaturk, a.g.e., s.158-159; Amil l;elebioglu, Tiirk Edebiyatmda Mesnevi ' (XV. yy.a kadar), Kitabevi yaym1, istanbul1999, s. 81-82. N. Kemal'in "Geyik Hikciyesi" ad1yla kast etmi~ olmas1 muhtemel baZI metinler i~in bk. Saadet l;agatay, "lurk Halk Edebiyannda Geyige Dair Baz1 Motifler", Tiirk Dili Ara~rmalan Yllllg1- Belleten 1956, 2. bs., Ankara 1988, s. 153·177.

31) "Tefrika"- "Sir zatm ta~rada bulunan ehibbas1ndan birine yazd1g1 mektubdur ki, Ramazan'm tarif-i ahvaline da'ir olduguy~un vakit mGnasebetiyle tefrikam1za derci munasib goriildu", Tasvir-i Efkcir, 11 Ramazan 1283 (17 Ocak 1867); Nam1k Kemal'in HusOsi Mektuplan, haz. Fevziye Abdullah Tansel, Ankara 1967, c. 1, s. 73.

32) FatmagOI Demirel- Ra~it l;avu~, "Yeni Bulunan Belgelerin l~1gmda II. Abdiilhamid'in Yaktlrd1g1 Kitaplarm Bir listesi", Miiteferrika, K1~ 2005, Say1 28, s. 3-23; Ali Birinci, "Osmanh Devletinde Matbuat ve Ne~riyat Yasaklan Tarihine Medhal", Tiirkiye Ara~rmalan Literatiir Dergisi, Yeni Turk Edebiyatl Tarihi I, 2006, c. 4, Say1 7, s. 322-23,34041.

33) Mustafa Yllmaz, "ismet inonu Doneminde Bakanlar Kurulu Karan ile Yasaklanan Yaymlar", Tiirk Kiiltiirii Ara~rmalan, Dr. Orhan F. Kopriilii'ye Armagan, y1l XXXIV/1-2, 1996, Ankara 1998, s. 202.

Prof D1: Adem CEYHAN

evliya burhanu'l-etk1ya fahr-i erbab-1 babu'llah ve ol mehbita-i envaru'l-yakin ve ma'rifet-i ka~ifO kenz-i ~eri'at ve ir~ad-1 hadi-yi tarikat ve ebrar-1 zubde-i rumuz:• hakikat nesli fatihu'l-ebvab ku~ade-i selasil-i Hazret-i sahib-i s1rr-1 lev ke~efe ya'ni Sultan-• Hunkar Hac• Bekta~ ei-Horasani ... " 34

Burada konumuz bak1mmdan dikkat nazanm1z1 c;:ekici alan, Hz. Ali vas•flandmhrken yazllan "fatih-i ebvab ku~ade-i selasil" ibaresidir. Beypazarll Maazoglu Hasan tarafindan nazmedildigi samlan ve "Gazavat-t EmirO'I-mii'minin Ali Feth-i Kal'a-i Selasil", "Ktssa-i Kal'a-i Selasil ve ~ah-t Merdan'm CengidOr" veya "Selasil Kal'ast Cengi" gibi isimler altmda kay1th bulunan Hz. Ali cenknamesinden ogrendigimize gore, Selasil, "lrak ilinde" bir kale ad1d1r.35 Bu kale, H~. Ali'nin kumanda ettigi islam ordusu tarafindan feth edilmi~tir. An1lan "Selasil" ismini yer (kale) ad1 olarak du~unmemizin sebebi, "ffitihu'l-ebvab" (kap1lan ac;:an) tamlamas1d1r. Hemen onun ardmdan gelen ve " lev ke~efe ... " kelimeleriyle i~aret edilen Arapc;:a sozun Hz. Ali'ye ait olu~u da bu tahminimizi desteklemektedir. Bilindigi gibi, ilk kelimeleri amlan bu cumle, "Eger perde ac;:llsa, ~uphesiz bilgim artmaz" manasma gelir ve Hz. Ali'ye nisbet edilen yuz Arapc;:a vecizenin (Sad Kelime-i AID ba~mda yer altr.

Nasreddin Hoca ve " Kahkaha Kalesi"

Onlu divan ~airi Nabi, TuhfetO'/-Harameyn adh hacseyahatnamesinde yolculuk boyunca ugrad1klan yerlerden bahsederken, Ak~ehir kasabasmda Nasreddin Hoca tUrbesini ziyaret ettiklerini de anlabr. Yazar, burada Nasreddin Hoca'mn dogru olmas1 muhtemel gorunen me~hur latifeleriyle her tarafi Kahkaha Kalesine benzettigini belirtir:

" ... be-tahsis leta'if-i me~hure-i muhtemilu's-s•dk• deva'ir-i afak1 numGdar-1 kal'a-i kahkaha eyleyen Hace Nasre'd-din aleyhi'r-rahmenun· ziyaret-i hak-i za'feran-1 has1yyet-i hande-fermas1 ile iktisab-1 in~irah-1 derun ohndukdan sonra ... " 36 (Gunumuz Turkc;:esiyle: " ... hele dogrulugu muhtemel, me~hur fikralan ufuklann dairelerini Kahkaha Kalesine benzeten Nasreddin Hoca'nm -rahmet uzerine!- safran gibi guldurme tesiri clan topragm• (kabrini) ziyaretle gonul ferahltg1 kazand1ktan sonra ... ]

"Kahkaha", Hz. Ali'nin sava~lan konusundaki Kan Kalesi Cengi ve Kahkaha Cenginde ad1 gec;:en ve ilahltk iddiasmda bulunan bir krald1r.37 Nabi Efendi, burada

34) Hunkar Haet Bekta~ Ve/i Ve/ayetnamesi, haz. Hamiye Duran, Dursun Giimii~oglu, Ankara 2010, s. 47·48. 35) Beypazarh Maaz oglu Hasan (?), Gazaviit·l Emirii'l-mii'minin Ali Feth-i Kal'a·i Se/iisil, Millet Ktp. Ali Emiri,

Manzum nr. 1222, vr. 35a. Bu mesnevinin ozii hk. bilgi i~in bk. Ami! <;elebioglu, a.g.e., s. 86. Amlan hikayenin metni i~in bk. I. Giiven Kaya, NBeypazanh Ma'azoglu Hasan'm 'feth-i Kal'a-i Selasil' Hikayesi", Atatiirk Oniversltesi TOrkiyat Ara~rmalan Enstitiisii Dergisl, 1998, Say1 9, s. 89-116.

36) Menderes Co~kun, Manzum ve Mensur Osmanlt Hac Seyahatnameleri ve Niibi'nin Tuhfetii'I-Harameyn'i, Kiiltilr Bakanhg1 yay101, Ankara 2002, s. 166.

37) Amil <;elebioglu, a.g.e., s. 101; ismet <;etin, a.g.e., s. 279-281.

126 Hz. Ali f;e!tk-llnmelerinill Tesirleri ve Yeniden Ynzdmnst lvleselesi [f 2i:, ,z:;. ::· :=:=::::::E=:::=z::::E:..;::;:. :::::EJ

Prof Dr. Adem CEYHAN

"Kahkaha"y1 tevriyeli kullanm1~; ilk anda Hz. Ali cenknamelerinde ge~en bir ~ahs1 amyor gi:irunurken, o kelimenin yuksek sesle gulme manasm1 kast etmi~tir. Yazar, naklettigimiz ibaresinde "safran" denilen san renkli bitkinin guldurup ne~e verme hususiyetine de i~aret etmi~tir.38

~eyh Galib: " ... BiiiOr dag1 Ali'ye mekan oldu"

~eyh Galib, 1197 {1783) y1hnda, 26 ya~mda tamamlad1g1 Hiisn ii A~k adh OniO mesnevisinde gune~in dogu~unu ve sa bah vaktinin geli~ini dini, tarihi kaynaklara atlfta bulunarak te~bih, mecaz, telmih gibi edebi sanatlarla tasvir ederken ~u m1sra lan da yazar:

"Hur~id sabah1 k1ld1 pur-nGr

Cay old1 All'ye kGh-1 Bill0r"39

~air, bu beyitte "GOne~, sabah1 1~1kla doldurdu; sanki BiiiOr dag1 Ali'ye yer oldu" diyerek gune~in dogu~unu, Hz. Ali'nin .BiiiGr dagma ~1k1~1na benzetmi~tir.

Bilindigi gibi, BiiiOr dag1, Hz. Ali cenknamelerinde ge~en bir yer ad1d1r.40 i~aret edilen telmih, ~eyh Galib'in ~ocukluk veya gen~lik ~agmda Hz. Ali cenknamelerini okumu~ oldugunu du~undurmektedir.

Muallim Naci''nin konuya dair bir ~ocukluk hat1ras1

19. asrm ikinci yansmm tanmm1~ ~air ve yazarlanndan Muallim Naci {1266-1310/1849-1893), "sekiz ya~ma kadar" ~ocukluk hat1ralann1 anlatt1g1 Omer'in r;ocuk/ugu adll eserinde, ilk okudugu kitaplardan da bahseder. Bu metinden i:igrendigimize gi:ire, yazann agabeyi, kendisine ilmihol ve Birgivl Risolesi okutmu~tur. Aynca eline evde me~hur sufi ibrahim Edhem'in menk1besini i~ine alan basma bir kitap ge~mi~tir. Naci'nin bu kitapta bulundugunu si:iyledigi ba~ka bir hikaye ise; konumuzla alakall olup islam buyuklerinin gazalan hakkmdaki menk1bevi eserlerin 1850'1i ylllarda ~ocukluk ~agmda da okundugunu gi:isterir:

"Sonra nerede kald1gm1 bilmedigim ve ~imdiye kadar ba~ka bir nushas1n1 gi:irmedigim bu kitapda Muhammed bin ei-Hanefiyye hazretlerine mensOb diger bir hikaye daha munderic idi. Bunun neden ibaret oldugunu hemen bi'l-kulliyye unutmu~um ... Galiba gazaya muteallik idi." 41

38) ~air, divamnda yer alan bir beytinde •safran, bitki tiiriiniin Nasreddin Hoca.s1d1r" der:

"Ruy-1 zerdiim piste-i leb bestesin handan ider. Za'feran nev'-i nebatln Hace NasrO'd-din'idiir" (Nobi Divam, a.g.e., c. 1, s. 570).

39) ~eyh Galib, HOsn 0 A~k, haz. Muhammet Nur DoAan, lstanbul2006, s. 374. 40) Bu dagm Binbir Gece Hikoyelerinde amld1g1 da bllinir. Keykavus, Kabusname, haz. Orhan ~aik Gokyay, Milli

Egitim Baslmevi,lstanbul 1974, s. 484. 41) Muallim Naci, SiJnbiile, (Omer'in t;acuk/ugu, SiinbO/e'nin "Nesir k1sm1"nm ikinci par~as1d1r.) istanbul1307, s.

188-189.

A~tk Pa~a ve A11adolu'da Tiirk Ynzt Dili11in Olu~umu Sempozyumu I~: .. ·t

Pro_( Dr. Adem CEYHA N

Bilindigi gibi, Muhammed bin ei-Hanefiyye, Hz. Ali'nin ogullanndan biridir ve edebiyat tarihimizde gazalan konusunda yazrlmr~ cenknameler bulunan tarihi bir ~ahsiyettir.42 Muallim Niki'nin Esomladlr biyografik eserinde Hz. Ali'nin hayat hikayesini yazarken kurdugu ~u cumleler, onun edebiyat tarihimizde yer alan Hz. Ali cenknamelerinden haberdar oldugunu du~undurmektedir:

11Hayber kaprsrnr kopanp atdrgr me~hurdur. Her hangi pehlivan ile ceng etmi~

ise galib gelmi~ ve 'esedu'llahi'l-galib' unvanrnr almr~drr. Krlrcr bir kerre ururdu. Bir uru~da ikiye bi:ilerdi. 'inne darbeti Ali kanet bekran' frkrasr marufdur.1143 [Gunumuz Turk~esiyle: Hayber kaprsrnr kopanp atJ~r me~hurdur. Her hangi pehlivanla kavga etmi~se, ustun gelmi~ ve 'esedu'llahi'l-galib' (AIIah'rn galip aslanr) unvanrnr almr~tJr. Krlrcr bir kere vururdu .. Bir vuru~ta ikiye bi:ilerdi. 11Aii'nin darbesi bir keredir" si:izu, herkes~e bilinir.]

Huseyin Cahit de ~ocuklugunda Hz. Ali cenknameleri okumu~ •..

italyan ~arkryat~rsr Leone Caetani'nin (1869-1935) Annali dell'islam adl1 eserini is/om Torihi adryla ~evirip bastJrdrktan sonra ulkemizde Musluman alim ve yazarlann reddiye ve tenkitlerine hedef olan Huseyin Cahit (Yal~rn, 1874-1957) de ~ocuklugunda Hz. Ali gazalarrnr okumu~ yazarlardan biridir. Onun Edebi Hat7ralan'nda Hz. Ali'ye a it kahramanlrk menkrbelerini, kaybedilen eski bir vatana ve mutlu ge~mi~ zamana duydugu i:izleyi~le andrgr gi:irulur. Bu hatJralardan i:igrendigimize gore, yazann ~ocuklugunda okudugu eserler arasrnda Hazret-i Ali cenknameleri, Battal Gazi hikayeleri, Kara Davut gibi dini, menkrbevi m_ahiyetteki halk kitaplan da vardrr. Huseyin Cahit, anrlan metinleri, o yrllarda a~k konulu halk hikayelerine tercih etmektedir:

11Hazreti Alinin gazalan, Battal Gazi, Kara Davut nereden elime ge~ti, bilmem. Ben bunlan A~rk Garibe de, Kereme de tercih ediyordum. Hatta geceleri aile arasrnda okunan romanlar da bende mesela Hayber kalesi i:inunde Hazreti Alinin gi:isterdigi kahramanlrk menkrbeleri kadar heyecan uyandrrmazdr. ( ... )

Hazreti Ali kahramanlrklan, Battal Gazi hikayeleri, Kara Davut menkrbeleri, nubuvvet mucizeleri, ~air Nesimi buyukiUkleri... ButUn bu mafevkattabii yuksek, guzel ~eylerin i~imde kabarttlgr co~kun hisler Rumeli muhitinin adeta orta zamanlan hatJrlatan serbest hayatJ ile pek guzel uzla~ryordu. Bir atJm ve ku~uk bir martinim vardr. Yaylalarda, ormanlarda, krrlarda gezer, ko~ar, tehlikelere atJirr, derin derin ya~ardrm."44

42) Bu cenkname hk. bilgi i~ in bk. Vasfl M ahir Kocaturk, Tiirk Edebiyatr Torihl, Edebiyat Yaymevi, Ankara 1964, s. 161·62; Amil !;elebioglu, a.g.e., s. 74·75. Muallim Naci'nin Esdm7sinde de Muhammed bin el-Hanefiyye'nin hayan hakkmda bilgi va rd~r. Muallim N3ci, Esam/, Mahmud Bey Matbaas1, lstanbul1308 (1890), s. 277.

43) Muallim Naci, Esamr, a.g.e., s. 221. 44) Huseyln Cahit Yal~1n, Edebl Hatrra/ar, Istanbul, A~am Kltaphanesi, 1935, s. S-6, 8-9.

128 Hz. Ali..{;e_nk-llamelerillill Tesirleri ve Yeniden Yaz1lmas1 ivieselesi [!:=;~-·I;,. ;:-~::;::::::;,:E.~::i:"'~3":;: .. :::=; •:::;:s!iiiSI!lll

Prof D1: Adem CEYHAN

Kaz1m Nami'ye Gore "Hayber Kalelerinin, Battal Gazil.erin Terbiyevi Hizmetleri"

Hz. Ali cenknameleri ve Battal Gazi hikayeleri gibi halk kitaplarmm terbiyevi hizmetlerini tafsilath ~ekilde ele alan ve anlatan yazarlanm1zdan biri de Kaz1m Nami'dir. Egitimci yazarlardan Kaz1m Nami {Duru, 1877-1967)45 4 Haziran 1914 tarihinde TUrk SozO dergisinde yay1mlanan "Terbiye i~leri- Hayber Kalelerinin, Battal Gazilerin Terbiyevi Hizmetleri" ba~hkh yaZISmda, Hz. Ali cenknameleri ve Battal Gazi hikayelerinin c;:ocukluk ylllannda kendisi uzerindeki derin tesirlerden ac;:•k yureklilikle bahseder. Kaz1m Nami, Ban edebiyatlndan okudugu eserlerin hie;: birinin, kendisine bu ilk hikayelerin zevkini veremedigini, Hayber Kaleleri ve Battal Gazilerin oz varhgmda dini duygu ve du~Qnceleri besledigini belirtir; soz konusu metinlerin okutulmasmm terbiyevi yonden mahzurlu olmad1g1 Qzerinde durur. Bilgisi k1t halkm ve askerlerin okumu~lardan daha imanh olduguna dikkat c;:eken yazar, amlan kahramanhk hikayelerinin dini terbiyemizde muhim bir tesir ta~1d 1gm1 ileri surer. Kaz1m Nami, bu hukumden sonra o eserlerin daha iyi '!.e yeni bir kahba sokulmas1 istegini dile getirerek yaZISml tamamlar. Ayn1 yazar, 1330 {1914) y1lma a it Nevsal-i Mil/i'de yer verilen el yaz1s1yla memleketimizde dini ve milli bir ideale gore daha yuksek bir terbiye kurulmasm1 isteyenlerden oldugunu, terbiye ihmal edildikc;:e ilerlemenin meydana gelemeyecegine inand1gm1 anlat1r.46

{Saltanat, Me~rutiyet ve Cumhuriyet devirlerini idrak eden birc;:ok ~a i r ve yazann hayannda goruldugu gibi, Kaz1m Nami'nin de bu fikirlerini 1920'1i ylllardan itibaren bir hayli degi~tirdigini belirtmek yerinde olacaktlr).

Hz. Ali cenknameleri, Battal Gazi destanlan gibi populer eserlerin 19. as1r sonlan ve 20. as1r ba~lannda c;:ocuklarla sivil ve asker Turk ha lkmm manevi kulturundeki muhim yerini, aynca ahlakmm te~ekkulundeki tesirlerini aksettiren bu yaz1y1 aynen naklediyoruz:

"Okuyuculai"lm1zdan kimi ';iaka m1 ediyorsunuz?' diye kahkahalar sahverecek, kimi 'Adam, bu Turkc;:Oier bakahm daha neler yumurtlayacak!' diye alay edecek, kimi de 'Vay ba~1mm kara yaz1s1, yirminci as1rda Hayber Kalelerinden, Battal Gazilerden terbiyevi hizmetler uman yaz1c1lanm1z da var!' diye dovunecek. Zqran yak, ben bunlann hepsine katlanacag1m; du~undugum ~eyleri ac;:1k ac;:1k yazacag1m, 'Hayber Kaleleri'ne,'Kan Kalelerine', 'Battal Gaziler'e ihtiyac1m1z oldugunu anlatmaya c;:ah~acag1m ve nihayetde buyuk bir cesaretle ortaya i~itilmedik bir iddia firlatacag1m. Okuyuculanm ic;:inde Acem duzmesi diye 'Cava Ia custa' ~eylerden sayd1klan 'Hayber Kalesi'ni, 'Battal Gazi'yi c;:ocukluklannda seve seve okumam1~ kac;: ki~i vard1r, aceba? Yeni nesli bilmiyorum, ama, bizim nesil

4S) Hayatl ve eserleri hk. bilgi i~in bk. Tiirk Dili ve Edebiyatl Ansiklapedisi, Oergah yay101, istanbul l977, c. 2, s. 388; Atilla Ozk1nmh, Tiirk Edebiyatl Ansik/apedisi, Cern yaymevi, (lstanbui1990J, c. 2, s. 404; Gungor Dural, "Duru, Kaz1m Nami", Tiirk Diinyas1 Edebiyatplan Ansiklapedisi, AKM yaym1, Ankara 2003, c. 3, s. 217-218; Fatma Din~er, Koz1m Nami Duru Hayatl, Eserleri ve Tiirk>e O{jretimine Katk1lar~, Gazi Oniversitesi Egitim Bilimleri EnstitOsii, yOksek lisans tezi, Ankara 2007, s. 29-S8.

46} Nevsol-i Mi/11, 1330 (1914), s. 71.

Prof Dr. Adem CErHAN

i~inde bu, kotO bir san kag1t uzerinde ta~ basmas1yla basllm1~ kitaplan okumam1~ olanlar pek, pek az olsa gerekdir.

Ben, ~imdi, kendi ~o.cuklugumu hat1rlad1m; henuz ru~diyenin ilk senelerinde ancak o.kur yazar bir ~akird iken, 'Hayber Kalesi'ni okumu~, pek ziyade ho~lanm1~d1m; belki de birka~ gece ru'yalanmda hep 'Hazret-i Ali'yi, eger Cibrll tutmasa idi, dunyay1 boynuzunda ta~1yan okGzu kesecek alan Zulfikan'n1 gordum. Hazret-i Ali gozumde ne kadar buyumu~du! Kahramanhklann1 hatlnma getirdik~e yuregim i~inde bir ~eylerin kabanp ta~d1gm1 duyuyordum.

Kitabm kenannda 'Muhammed Hanefi' hikayesi yaz1hyd1. Onu da ne kadar severek okumu~dum. 'Tam babasmm oglu' diyordum. Bende de din ugruna·boyle kahramanhklar hevesi uyand1nyordu. Fakat akhm pek guzel eriyordu ki ben ne Aliyim, ne Muhammed Hanefi; benim elimde Zulfikanm yokdu. Bir vuru~da yedi kat yerleri kesemezdim.

Sonra 'Battal Gazi'yi okudum. ~imdi 'Hayber Kalesi', 'Kan Kalesi' vak'alanm sonmeye ba~lam1~ bir kandil1~1g1 gibi belli belirsiz haurhyorum; fakat 'Battal Gazi'nin yalmz ismi haunmda kalm1~; hikayesini hemen tamamiyle unutmu~um. Bunun sebebi ewelkilerini iki 0~ def'a okumu~ olmakhg1mdlr, belki sonradan 'Battal Gazl'yi ~ok arad1m, fa kat bulundugum yerlerde onu bulmak mumkun olmad1.

Aradan seneler ge~di; ne romanlar, ne hikayeler okudum. K1saviye Do Monteyeden tercume edilmi~ butOn romanian uzun UZUJ") gozden gec;:irdim. Frans1zca ogrendikden sonra Zolalan, Mopasanlan, Filoberleri, Pol Porjeleri, Marse! Proulan, daha bilmem kimleri hep okudum; fakat i'tiraf ederim, hi~ birisinden o ilk efsanelerin zevkmi alamad1m.

~imdi o hikayeleri tekrar okumak bana bir zull gibi gelmese, aceba yine eski zevkle okuyabilecek miyim? Kim bilir? Bir kere denemek ister. Yuregimde 'Okursam belki begenmem de sonra bu hayall ve eski zevk1 da ka~mnm' korkusu titriyor. Bakm1z ~ocuklukdaki muhayyile ne kadar hisli, haflzam ne kada·r kuvvetliymi~. Hikayelerin en guzel yerleri nasll zihnime yer etmi~.

~uphesiz bu vak'alar tamamiyle efsanevl idi; hem de ic;:lerinde oyle inamlmayacak mubalagalar vard1 ki bizim c;:ocuk aklllanm1z onlara seve seve inamrd1. Bir buyuk~e adam kar~1m1za <;1k1p da bunlann olmayacak yalanlar oldugunu soylese idi, bizi.en hisli yerimizden yaralard1. Kim bilir belki de:

- Ah! derdik, bu adam ~eytana uymu~, Imam bozulmu~. Koca bir Hazret-i Ali'nin elindeki Zulfikarla, altlndaki Duldul ile cihanlan titretmesi, okuz ve bahg1 parc;:alamas1 i~den bile degildi. Allah emretdikden sonra neler olmaz.

Evet, ~ok dogru, benim nazanmda Hazret-i Ali'nin insanlarda bulunmas1 kabil olmayan bir kuvvete, buyuk bir maneviyyete sahip oldugunda ~uphe yokdu. Ve bu kuvvet ve maneviyyeti onun Peygamberimize damat ve amcasmm oglu olmasmda buldugum kadar islamhgmda, lmanmda buluyordum.

Prof D1: Adem CEYHAN

Anamm yard1m1yla <;ocuklugumda boyle efsanevi birka<; kitap okudum. BOtUn bunlar bende gayet duygulu bir asabiyet uyand1nyordu. Camilerde giizel sesli hafizlar dinlerken aglard1m, kendim Kur'an okurken aglard1m. Mevliitlerde biisbiitiin co~ard1m. Namaz1 kllarken yOregim kabanr, kabanr, kendimi diinyanm Ostiinde daha ruhani bir aleme yiikselmi~ bulurdum. ~imdi dO~OnOyorum da o vakit ne kadar tath, bununla beraber ne kadar s6k010p atJimaz, en ufak ~Ophe lekelerinden ari bir iman sahibi oldugumu anhyorum.

Ben mektepde ders olarak yaln1z bir sene ilmihal okuyabilmi~dim; fakat pek basmakahp ezberletdikleri i<;in az zamanda unutdum. Neden sonra, yirmi yirmi be~ ya~lannda koca bir delikanh iken ilmihalimi 6grenmek merakma dO~dOm.

Zaman kalbime ne ~Opheler koydu, ne kadar sarsmtJiara ugrad1m. Fakat vicdan1mm derin, en derin bir ko~esinde uyuklar gibi duran bir 1~1k, o sarsmtJiarda ~6yle bir parhyor, sanki 'Ben buraday1m, heniiz sonmedim' diyordu. Ve 1~1k

sonmedi. irfanca sermayem artd1k<;a ~u'lesi de artd1, bOyOdO. Yalanc1 ve miira'i bir gosteri~le onu sonmii~ gormek istemedim.

~imdi kendi kendime soruyorum; nasll bir kuvvet o imam benim kalbime m1hlamJ~d1? Ben birc;:ok fazlletlerimi -eger varsa- imandaki kuvvete medyunum. Bende bu imam uyand1ran amiller arasmda 'Hayber Kaleleri'ni, 'Battal Gazi'leri ho~nud bir tebessiimle kar~ll1yorum. ilk iyiyi k6t0yu anlamaya ba~lad1g1m zamanda okudugum bu hikayeler, o garip ~lvesi, o pis basmas1yla beraber benim ne kadar ho~uma gitmi~di; ya ben onlan temiz beyaz kaMlar Gzerine guzel harflerle basllm1~ yald1zh bir cilt halinde okumu~ olsayd1m, o vakit onlar benim ic;:in bir mucevherden daha degerli olacakd1; c;:ekmecenin bir yerini tutacak, belki ~imdiye kadar saklamp kalacakd1.

Bugun siz c;:ocuklanmza bunlan okutmuyor, okutmak istemiyorsunuz; onlan pek sac;:ma sa pan buluyorsunuz. Yavrunuzun boyle inamlmayacak bir tak1m Acem duzmesi yalanlar ogrenmesine bir tGriG raz1 olmuyorsunuz. Hakkm1z var m1? 0 efsanelerin zaran nedir? ileride buyudugu, muhakemesi kuvvetlendigi vakit, o bu'nlann efsane oldugunu anlamaz m1? Varsm o vakte kadar baz1 efsanelere ina~1versin. ~ocuk masaldan, efsaneden hazzeder; bunlar sayesinde onda terbiyevi bir te'slr husule getirmege c;:ah~m.

Masallann, efsanelerin ahlaki ve milll terbiyeye pek buyuk faideleri oldugunu terbiye ilmiyle ugra~anlar s6yl0yorlar. Bu zatlar elbette bunu ulu orta iddia etmiyorlar; uzun zamandan beri bunu denemi~ler, te'sirlerini aram1~larda bu 11eticeye varm1~lar. Eger biz kendi kendimizi iyice yoklarsak, tath tath dinledigimiz bir<;ok hikayelerden baz1larmm ahlak1m1za te'slr etdigini anlamakda gecikmeyiz ve bu ke~ifden adeta memnun oluruz.

Halka iyice bir bakm1z, onun buyuk cehliyle beraber lmanmda ne keskin bir ate~ vard1r. 0 sizin gibi ilmihaller, fik1hlar, bilmem neler okumuyor; fakat sizden <;ok, pek c;:ok ziyade lmanhd1r. Siz harp zamanmda endl~eler i<;inde ya~arken o,

•@&~ . i,j ~£ :§~~-' 4..-.-w; ;c:Ml A?lk Pa~a ve Anadolutia Tiirk Yazz Dilinin Olu~umu Sempozyumu

Prof Dr. Adem C£\'HAt\'

onunu ardmt du~unmeden kendini ate~e abyor. Ge!;en Balkan Harbi'nde elindeki tufegi kullanmasmt bile bilmeyen ne kadar Mehmet!;ik mahza ~ehadet kaygtstyla· du~mana hucum etdi. Ama 'Ne oldu?' diyeceksiniz. Bence oyle bir ~ey tahakkuk etdi ki, bu halkm man.en olmemi~, yine eski ~evketiyle ya~amak i!;in az zamanda kafi ktiwet kazanacak kadar zinde bulunmu~ oldugudur. Bunu siz az bir ~ey mi goruyorsunuz? Halbuki ben onu milletin hayanna en buyuk ~ahit goruyorum.

i~e halkda bu kavllmam, pek ibtida'l bir dlni terbiye tutuyor. 0 efsaneler, halk arasmda ne kadarmunte~irdir. Okumayazma bilmeyenler i!;inde bile onlan imamlardan dinleyip htfz etmi~ler vardtr. Nefercikler i!;inde Peygamberimiz Efendimizin bile ismini bilmeyenler var ki, din ugruna ~ehid olmayt en buyuk bir nailiyyet bilir.

Meseleyi dallandtnp budaklandtrmakSJZm iddia ediyorum ki 'Hayber Kaleleri', 'Battal Gazller' bizim d7n7 terbiyemizde buyuk ve muessir amildirler. Oyle ise bunlan daha iyi ve daha muteahhir bir kallba sokallm."47

Rtza Nur'un ilk okudugu populer kitaplar

Yakm tarihin tanmmt~ siyasi ve edebl ~ahsiyetlerinden Rtza Nur'un (1878-1942) habralanndan ogrend@mize gore, ru~diyedeyken zevkle okudugu kitaplar arasmda Muhammediye, Ahmediyye misali dini, tasawufi mahiyetteki metinlerle Hz. Ali cenknameleri gibi eserler vardtr. Yazar, habrabnda bu tlir eserleri okuduk!;a kendisinde kahramanllk istegi, mertlige buyuk bir a~k uyandtgmt, dini duygu ve du~uncelerin beslendigini anlabr. Soz konusu bahsj, Muhammediye gibi birtaktm ilim sahipleri ve okumu~lar zGmresi tarafindan "Uydurma rivayetleri · ihtiva ediyor" veya "modast ge!;mi~, halk kitab1. .. " diye kli!;l.imsenen populer dini eserlerin ve islam tarihine a it me~hur ~ahsiyetlerin kahramanhklanm hikaye eden cenkname turundeki metinlerin, yeti~me !;agmdaki !;Ocuklann ve halkm ruhunda, zihninde ne gibi tesirler meydana getirdigini gostermesi baktmmdan kayda deger buluyoruz:

"Bu mektepte iken bir hevesim de Muhammediye, Ahmediye, Seyyid Battal Gazi, Kan Kalesi, Hayber Kalesi gibi kitaplan okumakb. Bunlan seve seve ve heyecanla okurdum. Okuduk!;a bana kahramanllk hevesi gelirdi. Anllyorum ki Turk' lin o eski me~hur kahramanhk terbiyesini bu eserler veriyordu. Yaztk ki hepsi de on parahk oldu. ~imdi asri olarak onlan yeniden yazmak laztmdtr.

Bir arahk !;Ok sofu oldum. Sevabt !;Ok diye namazlan, evde degil, camiye gidip ktlardtm. Erken uyantr, sabah namazma dahi camiye giderdim. Anam, babam pek memnundu. itiraf ederim ki; benim de dunyada en saadetli devrim budur. ilahi bir ne~e i!;inde idim. Otiumde parlak bir istikbal, semavi bir limit, mesut ve emin bir ahiret goruyordum. Ta~, toprak, her~ey bana mesut gelir, saadet tel kin ederdi. Her~ey bana bahtiyarhk verirdi. Ezan okunurken deh~etli heyecanlar duyardtm.

47) Kaz•m Nami, #Terbiye l~leri- Hayber Kalelerinin, Battal Gazilerin Terbiyevi Hizmetleri", Tiirk Sozii, 22 May1s 1330 {4 Haziran 1914), Pe~embe, Say1 7, s. S0-53.

Prof Dr. Adem CEYHAN

Kendimi ku~ gibi hafif hissederdim. Yerlere srgmazdrm. YOrOrken adeta u~uyorum gibi gelirdi. Sanki gokler benim diyanmdr. POrOzsOz, en ufak bir lekeden ari, temiz bir insandrm. 0 her ~eye kaadir Allah ve her ihsanr benim i~indi. Bu hal bir yrl surdO. Namazr brraktlm. Galiba bu sofulugum, kahramanlrk hissim gibi Muhammediyelerin tesiri ve ana-baba terbiyesi ileydi. Namazr brraktlgrmrn sebebi ya bu i~in zahmetli ve ~ok olmasrndan yorulup brkmak neticesiydl, yahut oyle bir ya~ devresiydi, geldi- ge~ti. Ah ke~ke gitmeseydi. Bir daha bu tatlr ve mesut hayatJ bulamadrm. Bin yazrk!.. ~imdi istinatgahsrz, Omitsiz, deh~etl i bir emelden mahrum bedbinlik i~inde ye'sten, kederden yana biten bir mahiGkum.

Battal Gazilere dO~OgOm zaman bunlarr okuduk~a bende yigitlige, kahramanlrga, mertlige bOyuk bir a~k uyandr. Bir krlr~ ~alr~ta bin kafiri kestigi gibi cumleleri okurken heyecanla sr~ra[r]drm. Ben de boyle yapabilsem derdim. Bir krlr~ ~alr~ta bin kafir kesmek isterdim.

Bu kitaplarrn tesiriyle bende gayet kuvvetli bir pehliva n, bir asker ve kumandan olmak hevesi uyandr. Mektepte ~ocuklar ile gOre~ etmeye ba~lad1m. Babam beni hekim yapmak istiyordu. Ben ise sonra istanbul Askeri RO~tiyesini bitirdigim vakit Askeri Trbbiye idadisi'ne gidecegim yerde bu hevesledir ki Harbiye idadisi'ne gidip yazrldrm."

HatJratJnda soz konusu cenknamelerin millitarihteki fonksiyonundan ve kendi ya~adrgr yrllarda halk Ozerindeki tesirlerinden de bahseden Rrza Nur48, bunlarrn iyile~tirilerek yeniden basrlmasr halinde milli terbiye i~in bOyOk yardrmlarr olacagrnr da belirtir:

"Bu eserler ne muhim eserlerdi. Bence hi~ ~Ophe yoktur ki; Turk'O kahraman eden bu kadar fOtuhatJ yaptlran yOzde doksan ~ocuklukta bu eserlerin verdigi terbiyedir. Zaten bunlar MOsiOmanlrkta Turk'On ilk istila eserleridir. Bunlar rs lah edilerek yeniden basrlsa milli terbiye i~in buyuk yardrmlarr olur. Sinop'ta ~ok~a kahve vardrr. ( ... ) Bazr kahvelerde kr~ geceleri Muhammediye, Seyyid Battal gibi kitaplar okunurdu. Biri okur, digerleri dini bir sukGt ve dikkatle dinlenirdi."49

. Resmi tarih dersleri ve Kan Ka/esi t asvirleri. ..

' Tanrnmr~ egitimci ve yazar Muallim Cevdet (inan~alp, 1883-1935), ~ocukluk hatlralanndan bahsederken, mektep kitaplannr babasrnrn begenmedigine temas eder; onun sava~lar. ve padi~ahrn tahta ge~mesi gibi hadiselerin daha canlr anlatllmasr gerektigi yolundaki fikrini isabetli gorerek nakleder. Buradan Muallim Cevdet Bey'in babasr Mehmed Sadi Efendi'nin Kan Kalesi hikayesindeki tasvirleri parlak buldugunu, tarih ders kitaplannr ise "<;ok sonOk, ~ok cansrz ~eyler!" diye

48) R1za Nur, Tiirkbilik Revusii'nde ~1kan bir yaz1smda Kesikbos Destonmm bir nOshasm1 tamtlr ve Geyik Dostom, K1sso·i Guvercin, Doston-1 Ejderho, Doston-1 Hotun gibi dini eserler hakkmda k1saca bilgi verir: R. N., "Haza destan 1 kesikba~·. Tiirkbilik Revusii, Fevrier 1937, No.7, 1618-17-1621-20.

49) HayatJm ve HotJrotJm I, Dr. R1zo Nur Kendini AnlotJyor, notland1ran ve yayma hanrlayan Abdurrahman Oilipak, istanbul1991, s. 90·92.

Prof D1: Adem CErHAN

tenkit ettigini ogreniyoruz. Kan Kalesi gibi bir Hz. Ali cenknamesinin tasvirdeki ba~ansmr belirtmekten ba~ka, ~ocuklara ve gen~ talebeye tarih ogretimf konusunda dikkate de_ger bir tenkit ve teklifi de i~ine alan bu saurian nakletmek istiyoruz:

"Ben resmitarih derslerindenyuzdeseksen zevkalamamr~trm. Halbuki babamrn tarih ve cografya derslerimi yoklarken ogrettigi ~eyleri ~oyle dO~i.inOyorum da o olmasa im i~ ihtimalki bamba~ka bir adama inkilap edecekmi~im.

Merhum mektep kitaplanmrzr hi~ begenmezdi. ~ocugun muhta~ oldugu ~etaret ve sadelikten onlan mahrum bulur ve mesela Kann kalesi efsanesinde ya~ayan tasvirlerden tarih derslerimizde eser goremeyince: ~ok sonuk, ~ok cansrt ~eyter! Muharebe boytemi antanlmah ve· meseta padi~ahrn tahta ge~mesi c;ocuklara boyle hendesi bir ifade ile mi soytenmeli? derdi. Ne kadar hakll imi~."50

Yahya Kemal: "Ah! .• lman devirterinin hali .. !'

Onto ~air Yahya Kemat (Beyatlr, 1884-1958), Milli MOcadele srrasrnda Tevhld-i Efkor gazetesinde yayrnlanan "Bir ROyada GordOgOmi.iz Ey0b11 ba~lrklr yazrsrnda, "iman devirteri" diye vasrflandrrdtgt astrtarda yeni~eri ortalannrn Hz. Peygamber zamanrnda mu~riklerte yaprtan sava~tan ve Hz. Ali'nin yararlrklannr hayranlrkta dintediklerini ~oyte antanr:

"Ah!.. Tman devirlerinin hali. 0 zamanki Yeni~eri ortalan kendi bOyi.ik ve mOthi~ maceralanndan zevk almazdtlar, kt~lalarda kendilerine hikaye edilen Bedir, Uhud, Huneyn gazvelerini, imam Ali'nin yararhklarrnr, kama~mr~ gozlerle dinlerterdi. istanbul'un fethi i~in surlann onune getdikleri zaman da gozlerini Peygamber'in Bedir gazasrnda ye~il sancagrnr ta~ryan Halid kama~tmyordu."51

~airin "istanbul'u Fetheden Yeni~eriye Gazel" adrnr verdigi me~hur epik ~iirinin matla beytinde de yenic;eriler arasrnda itibarlr bir manevi yeri bulunan Hz. Ali'yi andrgr gorOIOr:

"Vur pen~e-i Ali'deki ~em~ir a~krna

Gulbangi asmanr tutan pir a~krna"52 [(AIIah'rn aslant) Hz. Ali'nin penc;esindeki krlrc; a~krna vurl Duasr, ilahisi gogO kaplayan pir a~krna vur!..]

ilkin 1922 yrlrnda Dergah dergisinde yayrmlanan bu ~iirin, me~hur bestekar MOnir Nureddin Selc;uk tarafmdan bestelendikten sonra mehter mar~t olarak okundugu maiOmdur.

50) Osman Ergin, Muallim M. Cevdet'in Hayah, Eser/eri ve kiitiiphanesi, lstanbul1937, s. 18. 51) Yahya Kemal, Aziz Istanbul, istanbul29 May1s 1964, s. 129. 52) Yahya Kemal, "lstanbul'u Fetheden Yeni~eriye Gazel", Dergoh, 5 T~rin·i sani 1338 (5 Kas1m 1922), 2. Sene, c.

4, Nr. 38, s. 19. (~iir, bu ilk ne~irde dart beyitten ibarettir ve kitaptaki metinden biraz farkhd1r). Yahya Kemal, Eski ~iirin Riizgonyle, 2. bs., istanbul1974, s. 27-28).

134 Hz. Ali Cenk-nameleri11i11 Tesir/eri ve Yenide11 Yazrlmasz Meselesi r:r EQz;:;:,~;;z»:l!;-~ki~t~&~~:;:;z:' ·I:t;;r. ~£23!;l';iJ<>-illidD

Prof Dr. Adem CEYHAN

Halide Edip: "Ruhumun kahramant Hazret-i Ali idi"

Tanmm1~ kadm yazanm1z Halide Edip (Ad1var, 1884-1964), c;:ocuklugunda Battal Gazi, Ebu Muslim ei-HorasanT gibi tarihT kahramanlann efsanevT hayatlanna dair dinledigi hikayelerden bahsederken, Hz. Ali cenknamelerinin kendi ruhunda farkh heyecanlar uyandJrdJgmJ anlatlr. KOc;:Ok Halide, Hz. Ali'nin katJidJgl harpleri okurken, "Acaba o devirde c;:ocuklar ve halk ne hissederdi?" diye hie;: endi~elenmemi~; bilakis Hz. Ali'nin ba~ta oldugu sava~larda ve yerde herkesin kendisini guven ic;:inde hissettigini dO~OnmO~tOr. <;unkO o, Hz. Ali'nin ~an ve ~6hret pe~inde ko~an bir ki~i degil, insanlarm emniyet, huzur ve rahatlm temin etmek ic;:in karanhk ve korkuya kar~1 gelmi~ bir kahraman oldugu kanaatindedir:

"Ne Battal Gazi, ne de Ebu Muslim ei-HorasanT benim kahramanlanm arasmda idi. Daha fazla, hayatlannm yaratt1g1 muhte~em sahneler ve vak'alar muhayyilemi kamc;:JiamJ~tl. Ruhumun kahramam Hazret-i Ali idi. Ahmet Aga onun harplerine ait bana birc;:ok hikayeler okumu~tu. Gerc;:i Hazret-.i Ali'nin hayatl da harplerle dolu idi; fakat onlan okurken hic;:bir defa acaba o devirde c;:ocuklar ve halk ne hissederdi diye dO~Onmedim. Bilakis bana Hazret-i Ali'nin ba~ta oldugu sava~larda ve yerde herkes kendini emniyette hisseder gibi gelirdi. Bilhassa Hazret-i Ali'nin insanlan yiyen ejderhalan 61d0rmesi c;:ok ho~uma giderdi. Hazret-i Ali sadece sava~ meydam kahramanmm kar~1sma <;JkamadJgJ iptidaT ve kolektif kafalardaki korku semboiOnO yok eden bir manevT kudret ifade ediyordu. Milletlerin kafasmdaki ve halkm ruhundaki mevkileri daimT olan kahramanlann arasmda garip bir benzeyi~ vard1r. Siegfried, St. George'lar gibi tarih alanmda ~ahsT ~an ve ~6hretin degil, insanlann manevT emniyet, huzur, sukun ve rahatlm temin ic;:in karanhk ve korkuya kar~1

gelmi~ simalard1r.

BOtOn ~ecaatine, bOyOk harplerdeki muvaffakiyetine ragmen Hazret-i Ali siyasT bak1mdan hic;: .. de muvaffak olmu~ bir sima degildir. Her dO~man onun kalbinin asaletinden, faziletinden istifade ederdi. Nihayet dO~manlanna kar~1 mert ve insanT davranan, zay1flan himaye eden bir sima olarak tarihe gec;:ti. Napolyonlar, iskenderler sadece yaz1da, Hazret-i Alive Hazret-i Orner gibiler insanlann kalbinde ve kafasmda ideal bir ornek olarak kaldllar."53

Burada bizim as1l konumuz d1~mda kalsa da iktibas ettigimiz parc;:a sebebiyle biraz Ozerinde durma geregini duydugumuz bir iddia da var: GorOidOgO gibi, Ad1var, Hz. Ali'yi bOyOk harplerde muvaffak olmu~ bir kahraman, ama ba~ans1z bir siyasetc;:i kabul etmektedir. Eger "siyaset"ten maksat c;:ok yOziOIOk, dalavere, hile, dOzen, yalan, zulum, ne pahasma olursa olsun "hedef"e varmak, "sonuc;:

· almak" ise, o takdirde evet ... Hz. Ali'nin boyle bir "siyaset"i bilmedigi kesinlikle soylenebilir ... Fa kat eger "siyaset" insanlan ada let ve dirayetle idare etme marifeti ise, Hz. Ali'nin, hilafeti s1rasmda bOtOn gOcOyle dogru bildigi yoldan gitmeye, karga~ay1 ortadan kald1np ban~1, adaleti hakim kllmaya c;:ah~tlg1 tarihc;:e sabittir.

53) Halide Edib Ad1var, Mor Salklmil Ev, Ozgiir yaym1, istanbul1998, s. 89.

Prof Dr: Adem CErHAN

Onun hem "insan", hem de "devlet ba~kanl" olarak hangi vasrflara sa hip oldugunu gormek i~in hayatmr, hitabe, mektup ve ogOtlerini ihtiva eden eserleri dikkatle okumak lazrmdrr.

ismail Habib: ... Turkun de mill bir kahramant oldu"

Tanrnmr~ edebiyat tarihi yazarlanndan ismail Habib (SevOk, 1892-1954), Edebiyat Bilgileri adh eserinde Hz. Ali cenknamelerini "HamasT Destanlar" arasrnda ele ahr ve Hz. Ali'nin ~iilik, Bekta~ilik ve yeni~erilik tesirleriyle TOrkGn de millf bir kahramanr oldugunu ifade eder. ~iilik i~inde Hz. Ali'nin ilahhgrna inanan mezheplerin de bulundugunu hatlrlatan yazar, onun cenklerine dair eserlerin de "fevkalbe~er" (insanGstG) bir mahiyet gosterdigini ileri surer. Avrupa milletlerinin orta ~agda Hrristiyanlarla MGsiOmanlann din sava~lanna ait eserlerinin de bu cinsten oldugunu orneklerle anlatan SevGk, Hz. Ali cenknamelerini Hamzaname ve Battal Gazi destanlan gibi aynr tGr i~indeki eserlerle de krsaca mukayese eder:

"Hamasf Destanlar: - Bunlar ba~hca iki nevidir, biri Hazret-i Ali'ye, digeri Hamza ve Seyyid Battal gibi kahramanlara aittir. Hazret-i Muhammed'in yegeni ve damad1 olan Hazret-i Ali, ~ITiik, Bekta~ilik, ve yeni~erilik tesirlerile TGrkGn de mi!IT bir kahramanr oldu. ~ITiikte onun uluhiyetine kani olan mezhebler de vardr. Bu suretle Ali 'fevkalbe~er' bir mahiyet gosterir. Bunlar i~inde en me~hurlan 'Kan kalesi' ile 'Hayber kalesi'dir.

Avrupa milletlerinin orta zaman, bilhassa hrristiyanlarla mGsiOmanlann din cenklerine a it destani eserleri de, ~oyle boyle hep bu cinstendir. ( ... )

'Hamzaname'de Hazret-i Hamza Peygamber'in amcas1 ve harpte de ~ehid oldugu halde Hazret-i Ali'de oldugu gibi yan ilah derecesine ~rkanlmamr~ ve daha be~er kalm1~t1r.

Seyyid Battal Gazi'de boyle; bu, Anadolunun Bizanshlardan fethi menkr­belerinden yaratllmt~ bir kahramandrr. 0 da Ali gibi bir na'rada binlerle katirin odGnG kopanr, onun da fevkalade maceralan var. ( ... )"54

SevGk'Gn "Hamasi Destanlar" hakkrnda verdigi bu umumi bilgiler dolayrsryla ~unu ifade etmek isteriz ki, Hz. Ali'nin TGrkGn de millf bir kahramanr olu~u, sadece ~iilik, Bekta~ilik ve yeni~erilik tesirlerine baglanamaz. I;:GnkG "Ehl-i SOnnet ve'I-Cemaat" adryla isimlendirilen ve MGsiGmanlann ekseriyetini te~kil eden insanlar arasrnda da Hz. Ali, islam tarihinin Hz. Peygamber'den sonra en mGhim ~ahsiyetlerinden biri olarak say1hr, sevilir. Aynca, ~ahsen bizim okuma imkan1 buldugumuz Hz. Ali cenknamelerinde onun insanGstG bir mahiyet gostermesi ve yan ilah derecesine ~rkanlmasr soz konusu degildir. iktibasmdan anla~rldrgrna gore yazar, Hz. Ali'nin "fevkalbe~er bir mahiyet" gosterdigi ve "yan ilah derecesine" ~rkanldrgr tesbitiyle bu cenknamelerdeki ZGifikar'm be~ yGz kula~ uzamasr, sahibi

54) i.smail Habib, Edebiyot Bilgileri, istanbul, Remzi Kitabevi, 1942, s. 301-302.

136 Hz. Ali Cft!~~-namelerilrin Tesirleri ve Yeniden Yaztlmasr Meselesi El· :z::::::;:::::E::;i-·[5·<-:!-ii~. ===:=;iC:-;il:<i

Prof Dr. Adem CEYHAN

emrettiginde ejderha ve od (ate~) olmas1, DOidOI'On k1rk gOniOk yolu bir giinde almas1 gibi olaganiistO unsurlan kast etmektedir. Biz, Hz. Ali cenknamelerinde bulundugu inkar edilemeyecek bu gibi kay1tlann keramet olarak mutalaa edilmesi veya mubalaga yahut hayal mahsuiO sayllmas1 gerektigi dO~Oncesindeyiz. c;;:unkO kanaatimizce, ge~mi~ ve ~imdiki zamanda Hz. Ali'yi insaniistii bir mahiyette goren ve yan ilah derecesine ~1karan ki~i veya zumreler MiisiUmanlann butiinii i ~inde

az bir yekGn tutmaktad1r.

Tanpmar: "Bizim destanl hikayelerimizde esas dine davettir"

OniU edebiyat tarih~isi, yazar Ahmet Hamdi Tanpmar (1901-1962},

bir dersinde Batl'da roman sanatlnm te~ekkOIOnU anlatlrken, sozQ Hz. Ali cenknamelerine ve Hamzanamelere getirir; Sevuk gibi, bu hikayelerle ~ovalye romanian arasmda benzerlik bulur. Bizim destanl hikayelerimizde esasm dine davet oldugunu da belirtir:

"Romanm Garpta diger bir ~ekli ~ovalye romanland1r. Hz. Ali ve Hz. Hamza hikayelerine benzer. ~ovalyenin esas1 0~ ~eydir: Zay1fa muavenet, zulumle mucadele, dinsizle ve bOyO yapanla mucadele. c;;:ogu kontes, bir kadm vard1r; onunla munasebettedir. Bizim destanl hikayelerimizde esas dine davettir."55

Nihad Sami Banarh: " ... hikayelerin ( ... ) yaygm tesirleri olmu~tur."

Edebiyat tarihi yazarlanm1zdan Nihad Sami Banarh (1907-1974), Resimli TUrk Edebiyatl Tarihi'nde Hz. Ali ve Hz. Hamza gibi islam kahramanlan hakkmdaki hikayelerin TUrk halk1 ve edebiyatl Ozerinde yaygm tesirlerinin oldugunu belirtir. Banarh'ya gore, bu hikayeleri yazan ve anlatan ki~iler, islam kUitOrUnU kavram1~, onu halk seviyesine indirmi~ kimselerdir. MUellif, soz konusu metinlerin klasik dinT edebiyatla .halk edebiyatl arasmda "ortalama" vazife gordUgU fikrindedir:

" ... Bundan ba~ka Ali ve Hamza gibi islam kahramanlan hakkmda yaz1lan ve anlaulan hikayelerin, kahramanhga a~1k TUrk halk1 ve dolay1s1yle TUrk edebiyatl Ozerinde yaygm tesirleri olmu~tur. Bu hikayeleri yazanlar ve anlatanlar islam kU!tOrUnU kavram1~, onu halk seviyesine indirmi~ ve aruz bilir kimselerdir. Eserleri bi.r halk edebiyatl ~e~nisi i~inde, miiiT- destanT vas1flarla soylenmi~tir.

DinT mahiyetteki bu hikayeler aym zamanda klasik dTnT edebiyatla halk edebiyatl arasmda ortalama vazTfe gormU~, birinin kUitOrUnU otekine ve birinin kelimelerini berikine aktarmak sGretiyle her iki zUmreyi dil ve kultUr bak1mmdan biribirine yakla~t1rm1~t1r."56

55) Ahmet Hamdi Tanpmar, Edebiyat Dersleri, Ders Notlan, Yap1 Kredi yaym1, istanbul 2003, s. 188. 56) Nihad Sami Banarll, Resim/i Tiirk Edebiyah Tcirihi, Milll Egitim Bas1mevi, lstanbul1971, c. 1, s. 376.

Prof D1: Adem CEYHA N

Kemal Tahir' den Kesik Ba~ hikayesinin ozu ve yorumu ...

Cumhuriyet devrinin tanmm1~ romancllarmdan Kemal Tahir (1910-1973), 61Umunden sonra yay1mlanan Kadmlar Kogu~u adll romanmda, Malatya hapishanesinde bir Mevlid okutma merasimini tasvir eder. Materyalist ve Marksist bir bak 1~ a!;JSJyla yazllan bu tasvirde, Hz. Ali cenknameleri arasmda yer alan Kesik Ba~ "k1ssa"smm okunu~undan da bahsedilir. Yazarm Suleyman <;elebi Mevlidinde anlatJian butOn olaganustO rivayetleri, roman ~ah1slanndan istanbullu'nun duygu ve du~uncelerini bilin!; ak1~1 teknigiyle aksettirirken, alay, inkar ve itirazla kar~Jiad1g1 gori.ilur. Otobiyografik unsurlar ta~1yan bu romanm temas ettigimiz sayfalan, ulkemizin baz1 yorelerinde Mevlidden sonra Kesik Ba~ hikayesinin okundugunu da. dG~undurmektedir. Bilindigi gibi, Kesik Ba~, bir k1s1m yazma ve basma Mevlid metinlerinin devammda yer alan manzum bir Hz. Ali cenknamesidir. Bu sebeple Kadmlar Kogu~u yazannm "istanbullu"su, amlan destam da SGieyman <;elebi'nin eseri sanm1~tJr. Halbuki zaman1m1za ula~an baz1 yazma nGshalar, bu hikayenin Kirdeci Ali'ye a it olabilecegini g6stermektedir57:

"istanbullu, guzel sesin anlattJklanna kulak verdi. Demek ki kesik ba~ k1ssasma gelmi~. Hazreti Ali, elli kula!;llk kemendini bitirmi~, ya Allah deyip kendisini tepe a~ag1 kuyuya b1rakmJ~tJ. Teker meker iniyor, namaz vakitlerinde 'Goz ucuyla' borcunu eda ediyordu. Bu seyahat boylece, tamam sekiz gun surecektir. Sonra Dev[i] nara kuvvetiyle uykudan uyanp merdane bir kavgada helak ederek kesik ba~m zevcesini ve be~ yuz Sunni Muslumam kurtaracaktJr. 'insan siyasl hayvand1r' sozu dogru. i~te Suleyman <;elebi GstadJmlz da Alev-SGnnl kavgasma kan~m1~."58

Ahmet Kabakh'nm konuya dair intiba ve du~unceleri

Tanmm1~ edebiyat tarih!;isi ve yazar Ahmet Kabakll (1924-2001), bir roportaj s1rasmda yazarllga nasll ba~lad1g1 hakkmdaki bir soruya cevap verirken, !;Ocuklugunda okudugu baz1 populer kitaplar uzerinde durur; bu arada Hz. Ali, Hz. Hamza ve Battal Gazi cenknamelerinin kendisinde nas1l tesirler vucuda getirdigini anlatJr. Kabakll'ya gore, bugun en bi.iyi.ik talihsizligimiz, kahramanlanm1zm, !;Ocuk kitaplanndaki kahramanlann Turk ve MGsluman olmaktan !;Jkmalan, mill! buyuklerin yerini artJk yabancllann almas1d1r. Bu cenk kitapla rmda ise kendimizin bi.iyGklerini buldugumuzu, Allah yolunda yap1lan sava~lan seyredip sevdigimizi ifade eden yazar, ayn1 zamanda veta, sevgi, gorgu gibi baz1 ahlakl degerlerin de okuyuculara verildigine dikkat !;eker:

"Evimizde ba~langJ!;ta soyledigim folklorun benim uzerimde, yani halk hikayelerinin, ha lk masallarmm, mesela bir Mehmet Agabey dedigimiz bir adam vard1. Ne guzel sesi vard1. .. YGzG de guzeldi. Biz kG!;GcGk !;Ocuklarken gelir bize

57) Bu konuda daha fazla bilgi i~in bk. Vasfi Mahir KocatOrk, a.g.e., s. 144·146; Amil <;elebioglu, a.g.e., 77-78; Kirdeci Ali, Kesikba~ Destam, haz. Mustafa Argun~ah, KUitiir Bakanhg1 yay1n1, Ankara 2002, s. S-10; Nurettin Albayrak, "Kesik Ba~ Destan1", Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklapedisi, Ankara 2002, c. 25, s. 308-309.

58) Kemal Tahir, Kadmlar Kogu~u. Bilgi yaymevi, Ankara 1976, s. 177.

138 Hz. Ali Ceuk-11amelerillill Tesirleri ve Ye11ide11 Yaz,/masl Meselesi Cl ::;.:;: .. ;:;;,;:;.;::i:, z::=:::::sCI::Di:. 3i:1

Prof D1: Adem CEYHAN

'Kerem ile Asll'y1, 'A~1k Garib'i, 'A~1k Kerem'i anlatlr. Opera gibi anlatlr boyle, onOmOze ~ah1slanyla kayar ve aralanndaki muhavereleri, c;ak gOzel alan sesiyle soylerdi. Bu halk tOrkuleri bizi c;ak bOyuk olc;ude sarard1. Cenkler falan okuduk, bunlar hep MOsluman-TOrk kahramanlan. Bu gun en buyOk talihsizligimiz, kahramanlanm1zm Turk ve MOslOman almaktan C,:1kmaland1r. ~acuk kitaplarmdaki kahramanlar artlk bizden degiller. ~acuklar kavbay filmi seyreder gibi seyrediyarla~ belki yigitliklerine hayran aluyarlar ama 'bu bendendir' hissini ta~1m1yarlar.

Biz Hz. Ali, Hz. Hamza cenklerinde, Battal Gazi cenklerinde yalmz bir adamla bir maceray1 bulmazd1k, bir de kendimizin bOyOklerini bulurduk. Allah adma yap1lan cihadlan dinlerdik, seyrederdik, severdik. Bizim ad1m1za bunlar yap1ilyor. 0 bizim akudugumuz eserlerde vefa duygusu, sevgi duygusu, bOyOkiUk duygusu, gorgO duygusu ... Bunlar bize verilirdi. Bu arada baz1 yabanc1 uydurma kitaplar da C,:lklyardu, anlan da akuyorduk. Ama temelde mayam1z bunlard1. Bunlardan ramana gec;tik. 0 zamanm romanian da iyi romanlard1. Muazzez Tahsin, Esat Mahmut gibi halk romanian fakat Turkc;eleri gOzel, verdikleri duygular guzel. Milll ve din! mu~erek duygular veriyarlar, yahut masumane duygular veriyarlar. KotO ~eyleri balland1ra balland1ra anlatm1yarlard1. Tam tersine gOzel duygular vererek anlat1yarlard1. Herhalde vatanda~lanm1z da bu yuzden akumuyor gibi geliyar bana. ~Onku verdigimiz gOzel ~eyleri c;ak buyuk bir zevkle ahyar. Bu meseleyi Allah omur verirse bir kitabm meselesi yapacag1m. Yani estetikte, edebiyatta, sanatta Turk halkmm istedikleri nedir? Biz ana ne veriyaruz? Bu meseleler ne idi, nereye gelmi~iz?"59

Cemal Siireya: " ... cenk kitaplan kendilerini ( ... ) toplayacak yazan bekliyor"

Hz. Ali cenknamelerini defalarca akudugu anla~1lan ve taplu olarak ele ahp degerlendiren yazarlanm1zdan biri de Cemal SOreya'd1r. Onun Hz. Ali cenknamelerine kar~1 alakas1, sadece c;acukluk c;agma ait nastaljik bir akuma hat1ras1 degil, denebilir ki, om Or boyu devam eden, bir dlereceye kadar da aileden gelen bir sevgi ve ilgidir. ikinci Yeni hareketinin ~air ve teorisyenlerinden alan Cemal SOreya (1931-1990), bir yaz1smda Hz. Ali cenknamelerinin muh~evas1 ha~kmda umuml bilgi verir ve baz1 mOhim tesbitlerde bulunur. SOreya, Pir Sultan Abdal'a nisbet edilen bir ~iirdeki 'Ali Padi~ahtlr Muhammed vezir' soz0n0n60 a ajana ait alamayacag1 kanaatini dile getirir ilkin. islam tarihinde belli sava~lann anlat1lmad1g1 Hz. Ali cenknameleri, Sureya'ya gore, islam yay1lmasmm efsaneleridir. Bu cenknamelerde sava~lar Hz. Peygamber zamanmda almu~ gibi gosterilir ve her ~ey Hz. Ali'nin gOcO etra1inda doner. Yazar, soz konusu hikayelerde Hz. Ali'nin fizikl yap1s1, ZOifikar nam k1IIC1 ve DOidOI isimli binegi, adlan, yakm c;evresinde bulunan ki~iler, Allah vergisi gOcu, vazifesi ("Tannsal bildiriyi yaymak"), kar~1la~t1g1 olagand1~1 yaratlklar, cenk kitaplannm dili, mensur, manzum ifade bic;imleri, ihtiva ettigi resimler, ~ahsl anlay1~ma gore eksik ve kusurlu taraflan uzerinde durur.

59) Ahmet Ersoz, Aydmlar Dosyast -2 - Ardtmtzdaki Ytllar, TiM~ yaytm, istanbul1991, s. 14-15. 60) Hz. Ali'yi ilahla~rma derecesinde yucelten bu manzume i~in bk. Pir Sultan Abdal, Hayat1 ve $iirleri, istanbul

Maarif Kitaphanesi, istanbul, s. 62.

11¥:' -· ~;;: "' · ;_¥;;:;._. 'W'-""i$> ' ,..- W _'fi A~tk Pa~a ve AnadoluCia Tiirk Yazt Dilinin Olu?Willt Sempozyumu

Prof Dr. Adem CEYHAN

Kendisinden once Hz. Ali cenknamelerini alakayla okuyan bazr edebi ~ahsiyetler gibi, Cemal Sureya da bu eserlerin tutarh bi<;:imde yeniden yazllmast gerektigi du~uncesi~dedir. Sureya, halk arasmda asrrlar boyunca sevilerek okunan ve dinlenen bu hikayelerin usta bir yazar tarafindan yeniden yazllmast yolunda Thomas Malory'nin (1405?-1471) Kral Arthur'un 6/iimil adh eserini ornek gosterir:

"Cahit Oztelli'nin derledigi ~iirlerinden birinde Pir Sultan Abdal ~oyle diyor: 'Ali Padi~ahtlr Muhammed vezir'. Ben bu sozun Pir Sultan Abdal'm olamayacagr kanrsmdayrm. ~unku onun butUn ~iirlerinde Muhammed'le Ali hi<; degilse bir gosterilir. Tek bir kaynak, tek bir 'makam', tek bir r~rk gibi.

Yrllarca Anadolu'da okunmu~, zamanla krsaltllmr~, kimi yerleri degi~iklige ugramr~, hatta yeniden uydurulmu~ cenk kitaplannda da boyle bir anlayr~a rastlamryoruz. Bu kitaplarda hemen hemen butUn seruvenler Muhammed'in Ali'yi gorevlendirmesiyle ba~lar. Tarihsel ger<;:ege aykmhk seruvenin kendisindedir, Ali'nin gu<;:lerindedir, <;:evresindeki obur ki~ilerde, silah arkada~lanndadrr, onun Peygamberle ili~kisinde degil.

Hazreti Ali cenklerinde, genellikle, islam tarihinde belli sava~lardan soz edilmez. Hayber kalesi, Amr ibni Abdut Cengi gibi ger<;:ek, herkes<;:e bilinen sava~lardaki seruvenleri anlatan kitaplar azdrr. Cenk kitaplan islam yayrlmasmm efsan.eleridir, bir yandan iran ve Hindistan'a, bir yandan Kuzey Afrika'ya dogru bir yayllma. Bu kitaplarda obur kumandanlardan, bunlann yaptlklan ger<;:ek sava~lardan, hatta sava~llan ulkelerin ger<;:ek adlanndan soz edilmez. Ya da kumandanlar ikinci derece ki~iler olarak gosterilir. Sozgelimi Orner zamanmda iran'a gonderilen ordunun ba~kumandam Sa'd ibni Ebi Vakkas'tl. Oysa cenk kitaplannda Haverzemin ve Billuru Azam'da Sa'd ibni Ebi Vakkas'm roiU pek buyuk degildir. Her ~ey gelir Hazreti Ali'nin gucunde dugumlenir. Aynca bu kitaptaki sava~lar, seruvenler Peygamber zamanmda olmu~ gosterilir. qsman zamanmda Magnba (Kuzey Afrika) gonderilen ordulardan da soz edilmez. Olay, peygamber zamanmda ve Hazreti Ali'nin ki~isel gucune baglanarak geli~tirilir. (Berber Kalesi).

Cenk kitaplannda Hazreti Ali'nin tam birtammr yapllmaz. Yalmz, hukumdarlara <;:a~rtlann ta~rdrgr bilgilerden, okur onun 'tlknaz', '<;:ok heybetli' biri oldugunu anlar. Kitaplara konan resimler de (ki bunlar <;:ok degi~iktir) bu izlenimi uyandmr. Hazreti Ali daha <;:ok ZulfOkar adh kllrcryla, Duldul adh atlyla (bazr tarihlerde bunun katlr oldugu belirtiliyor) ortaya <;:rkar. Kendisine Peygamber tarafindan armagan edilmi~ 'iki <;:atalll' bir krh<;:tlr ZOifOkar. ingiliz efsanesindeki Kral Arthur'un 'ekskalibur'unden <;:ok daha yuksek niteliklere, hatta becerilere sahiptir. Kan Kalesi cenginde ZulfOkar'm uzadrgr ve her <;:ah~ta yuz krrk kafirin ba~mr getirdigi yazllmr~tlr. Duldul, bir <;:iftede birka<;: kafiri 'helak' edebilen bir attlr. Aym zamanda ZUifiikar'm bek<;:isidir. Sahibi olmadrgr zamanlarda onu di~lerinin arasma alarak du~mandan ka<;:rrrr. Cenk kitaplannda Hazreti Ali'nin ba~ka bir<;:ok adr vardrr:

i ' .

Pro_(. Dr. Adem CE\'HAN

imam1 Ali, Emiri..ilmu[m]inln, Merdimeydan ~ah1merdan, Sahibi ZulfUkar, Allahm Arslan1 vb. K1rk kadar ad1 vard1r. Bundan ayn, kafirlerin yanmda takma adlar da kullan1llr. Hukumdarlara kendini bezirgan, ya da pehlivan olarak tan1tt1g1 olur. GO~ durumlarda okudugu bir dua vard1r (ismi Azam duas1); o duay1 okuyunca butl.in gu~IUkler ortadan kalkar. Ama Hazreti Ali bu duaya her zaman ba~vurmaz.

Cenklerde Hazreti Ali'nin ~evresinde hemen hemen ayn1 ki~iler vard1r: Sa'd ibni Ebi Vakkas, Ebul Muhsin, Halit Bin Velid, Malik E~ter. Bunlara baz1 oykulerde Sa'd ibni Ebi Vakkas'm k1z1 Dilfuruz, Amr ibni Madi Kerb, seruvenlerin sonlannda kimi zaman Hazreti Ali'nin ogullan Hasan ve Hi.iseyin de kat1lmaktad1r. Sa'd ibni Ebi Vakkas, bilindigi gibi, islam tarihinde UniU kumandanlardand1r. Ozellikle Halid Bin Velid islam yay1lmasmda en bUyUk emegi ge~mi~ askerlerden biridir. Oysa cenk kitaplannda bu roli.i Hazreti Ali'ninkinin yanmda kU~Uimektedir. Bu kitaplarda Hazreti Ali, islam'm gizil gUcU, bir ~e~it Tann solugu olarak gorUIUr. Hi~bir zaman ki~isel h1rs ya da egilimle adarp oldUrmemektedir. Tannsal bildiriyi yaymaktlr onun gorevi. Her ~ey Muhammed Hanefi Cengi'nin ~u ilk iki dizesindeki gibi geli~ir:

Ali gitti Kayseri Rum UstUne I CUmlesini dine davet kastine I Dedi ana ol imana gelmedi I Kesti ba~m islam nasip olmad1.

Hasreti Ali, ilke olarak, kar~1sma ~1kan her kafire MUsiUman olmasm1 sayler. Bu istegi geri ~evrilince ZUifUkar'1 ~alar, kafirin ba~m1 govdesinden aymr. Sava~ s1rasmda ~e~itli taktiklere, kurnazllklara ba~vurmaktan ~ekinmez. Hi~ yenilmez, yaralar ald1g1 olur, ama hi~ tutsak dU~mez. Sava~ aralarmda, geceleri, dinlenme zamanlarmda dU~Unde ResuiU Ekrem'i gorUr. ResuiU Ekrem, ona yakm zaferi mUjdeler; ya da baz1 bilgiler verir. Ertesi gUn de sava~ zaferle sonu~lan1r. Sava~ diyorsam, bir ki~inin, ya da birka~ ki~inin bir orduya kar~1, bir Ulkeye kar~1 sava~1 soz konusudu.r. Kimi zaman da 'tabl u kare' arasmda iki ordunun birbirine kan~t1g1 gorUii.ir. Ama az rastlanan bir durumdur.

EbUI Muhsin, Haverzemin ve BiiiOrU Azam cenginde rastlanan bir yigit. Baz1 oykUierde Hazreti Ali'nin oglu oldugu s6ylenir. Kan Kalesi cenginde de var EbUI Muhsin. Hazreti Ali onu yenmi~ ve MUsiUman etmi~r. Malik E~ter (baz1 bas1mlarda Malik Ejder) ise yigitligi ve yak1~1khllg1 ile cenklerin 'jonpromiye'sidir. 0, obUr cengaverlere gore insancll tutkulanyla goze c;arpar: A~1k olur, tutsak dU~er, fantezileri vard1r. Dilfuruz ise erkekler gibi kll1~ sallayan yaman bir k1zd1r. Okur, onun bir gi.in Malik E~ter'le evlenmesini bekler.

Bir de azatll kolesi vard1r Hazreti Ali'nin: Kanber. Kanber cengaver bir ki~i degildir. Hazreti Ali'nin ba~ka dostlan da vard1r; her kitapta degi~en bu dostlar onun MUsli.iman ettigi ya da gonUIIU olarak islam saflanna kat1lm1~ yeni yuzlerdir. Her seri.ivende olaylar onlarla da geli~ir. Sozgelimi Hazreti Ali bir magaraya girer, orda Hazreti Si.ileyman doneminden beri kendisini bekleyen gene; bir kadma rastlar; kadmm gorevi magaranm denize ac;llan bir ucundaki t1ls1mll fil heykeli

A$1k Pttja ve Anadolucta Tiirk Yaz1 Dili11i11 0/Ujumu Sempozywnu ~~~>]

Pro.f. Dr. Adem CE}'HAN

hakkmda Hazreti Ali'ye bilgi vermektir. Devler, ifritler, cad1lar ve filler ... 0 donemde fillerin de olagand1~1 yarabklar gibi alg1land1g1 gorl.iluyor.

Butun oykuler dagm1k, ama halkm anlayabilecegi bir dille yazllm1~hr. Cenk kitaplannda her ~ey Hazreti Ali <;:evresinde doner. Obi.ir ki~ilerin ba~lanndan ge<;:en olaylar az ve k1sa bir oylumda verilir. Oysa, sozgelimi Eba Mi.islimi Horasani'de tarihsel ki~i bir yerde b1rak1lmakta, olaylar yarahlm1~ yeni tiplerin seruvenlerine · yoneltilmektedir. Bu efsanedeki Ahmedi Zemci'yi, M1zrab1 Cihangir'i, Behzad'1 ornek olarakgosterebiliriz. Son yirm i otuz y1l i<;:indeyeniyazllm1~cenk kitaplannda da yan ki~ileredayanan biryap1 kurulmakistendigineta mkoluyoruz. Nevarki, bu kit a plar tutunamam1~br. Baz1 eski cenk kitaplan da Cumhuriyet doneminde yeni yaz1yla yay1mlanmam1~br: 'Gazavat-1 Bah_r-1 Umman ve Sanduk' gibi.

Bu kitaplann ba~lang1<;:da manzum oldugunu soyleyenler var. Olabilir. Ancak, ben 'Muhammed Hanefi Cengi' d1~mda bu niteligi ta~1yanma rastlamad1m. S1vas'ta buldugum ta~ baskllan da hep duzyaz1 di.izeni i<;:inde yaz1lm1~t1. Mevlud'a ek olarak bas1lan Kesik Ba~, Geyik gibi efsaneler de manzumdur. Ancak, bunlann yazan belli (Konyah Kirdeci Ali).

Cenk kitaplannm Hazreti Ali'nin b1rakbg1 insancll, bilge gori.inti.isi.ini.i yans1tmad1gm1, ger<;:ek hayabndan hemen hi<;:bir aynnhyl kapsamad1g1, aynca o donemin hayat sahnelerinden <;:izgiler ta~1mad1g1 gori.iiUyor. <;e~itli cenklerin ba~ka ba~ka yazarlarca kaleme ahnmam1~ olmas1 da arada terslikler tutars1zhklar yaratm1~. Kitaplardaki resimler derseniz, onlar da <;:ok degi~ik, ve <;:ok ilkel. Dinse! resimlerle, ya da Anadolu halk resmiyle hic;bir ili~kileri yok bunlann. Bilmem, en eski baskllarda da boyle miydi bu.

Sir Thomas Malory, 'Yuvarlak Masa Sovalyeleri'nin seruvenlerini toplamaya ba~lad1g1 zaman, ku~kusuz, o efsaneler de dagm1k, perem pur<;:uk bir durumdayd1. Ama Sir Thomas Malory onlan yeniden yaz1p yay1mlad1ktan sonra ingiliz mitolojisinin kaynag1 onun Kral Arthur'i.in Oli.imi.i ad II yap1bndan akmaya ba~lam1~, o mitoloji o kitapla ozde~le~ir olmu~tur.

Bugun de, cenk kitaplan kendilerini tutarh bir bi<;:imde toplayacak yazan bekliyor."61

Sureya'ya gore bu ti.ir eserlerin yay1lma tam ve bask1lan

Cemal Si.ireya, "Eski Halk Kitaplan" ba~llkh yaZJSmda Hz. Ali cenknamelerinin de i<;:inde yer ald1g1 baz1 eski halk kitaplannm yay1h~ ~ekli ve Arap harfli, Latin harfli baskilan hakkmda dikkate deger bilgiler verir. Si.ireya, and1g1m1z yaz1smda okuyuculann Hz. Ali'ye izafe edilerek yazd1nlan yeni cenk kitaplanm tutmad1gm1, uyduruk buldugunu, buna mukabil Muhammed Haneji Cengi'nin eski dille

61) Cemal SOreya, "islam yayrlmas1010 efsanelerini anlatan 'Cenk kitaplan' hep Hazreti Ali ~evresinde doner", Milliyet Sanat Dergisi, 19 Mart 1976, Sayr 176, s. 8, 11.

142 Hz. Ali C~*-namelerinill Tesirleri ve Yenide11 Ynzr/m(ISr lvfeselesi l·:dt'jr!t .: a'"' ?'« !\eF"i'£. ·M ZJ

Prof D1: Adem CEYHAN

yaz1lm1~ olmasma ragmen hala okundugunu anlatlr. Bu kitaplann Selami Munir Yurdatap, Muharrem Zeki Korgunal gibi yazarlannm oldugunu hatlrlatan SOreya, gelenegi devam ettirecek yeni yazarlann yeti~medigini belirtir. An1lan yaz1dan

konumuza dair baz1 paragraflan nakletmek isteriz:

" .. .ilgin~ alan nokta, ayn1 ailelere hep aym kitaplann sat1lmas1d1r. Kitaplar elde okuna okuna eskidigi i~in yerlerine yenileri konmaktad1r. Hep ayn1 kitaplar okunmakta, on kez, yOz kez okunmakta, ama yeni bir yap1t bu kitapllga pek girememektedir. Diyelim Kan Ka/esi Cengi okuna okuna eskidi, gelecek y1l yeni bir Kan Kalesi Cengi ahmr. Kag1t ve bask1 giderlerinin artmas1, yay1mc1lan, fiyatlan istedikleri gibi arttlramayacaklan i~in bu yaymlann metinlerini k1saltmaya gotOrmO~tOr. Eskiden ortalama 64-80 sayfa alan kitaplar 48 sayfaya

dO~OrOimO~tOr. Sozgelimi eskiden 160 sayfa alan ~ahmaran Hikoyesi bugOn 80 sayfa. Kitaplarm i~indeki resimler de giderek azahyor.

Ozellikle Dogu Anadolu koylerinde Hazreti Ali'nin cenklerini anlatan kitaplarm

eskisi gibi sat1ld1g1 soylenebilir: Kan Kalesi, Hoverzemin ve Bii/Oru Azam Cengi, Hayber Kalesi, Ejder Kalesi, Berber Ka/esi, Hazreti Ali ve Amr ibni Abdut Cengi.

iran kaynakll efsanelerdir bunlar. Tarihsel ger~ekle hi~bir ilgileri yoktur.

Hazreti Ali cenklerinin ~ok geni~ bir okur ve dinleyici kitlesi oldugunu goren yay1mc1lar yukandaki klasik seruvenler d1~mda yeni cenk kitaplan yazd1rtm1~larsa

da okur bunlan yadsim1~t1r. Hazreti Ali Dev/er Diyannda, Hazreti Ali Bizans Saraylannda, 0~ Yo/ Cengi gibi yeni seruvenler tutmam1~t1r. Yeni bask1lan yap1lamamaktad1r. Hatta Hazreti Ali Devler Diyarmda'nm ilk cildi yay1mlanabilmi~,

gerisi yaz1lmam1~t1r.

Buna kar~1hk manzum alan Muhammed Hanefi Cengi c;:ok eski bir dille yazllm1~ olmasma kar~m hala okunmakta; onceleri k1rk kitap olarak yay1mlanm1~ Eba

Muslim, bir sureden beri iki cilt halinde toplanarak sUrekli bask1 yapmaktad1r. Koylu okur, eski efsaneyi, bir toren geregi gibi, tekrar tekrar okumaktan b1km1yor, arl'!a bir yenisini gereksiz, hatta uyduruk buluyor. Ote yandan, Selami MUnir Yurdatap gibi, Muharrem Zeki Korgunal gibi bu tOr kitaplann yazarlan olmU~Ierdir. Gelenegi sUrdUrecek yeni yazarlar yeti~memi~tir. Dikkat edilirse, sonradan ortaya sUrUien yeni cenk kitaplannda Hazreti Ali'de 'Tannnm Aslanl' niteliginden ~ok, bir 'superman' niteligi vard1r. Hatta dUz bir ~ovalye niteligi. Okur, Tannsal guc;:ten s1ynlm1~, yUce bildirisi olmayan yeni Hazreti Ali tipini begenmemi~tir.

Hazreti Ali UstUne yaz1lm1~ ve onu islam tarihi i~inde gerc;:ek yeri ile ele alan ba~ka kitaplann (Necip Faz1l K1sakurek, Samime Baltac1oglu) ise koylere uzanamad1g1 gorUIUyor. Bunlar, ozel dag1t1m sisteminin d1~mda kald1klan gibi, cenklerdeki Hazreti Ali tipine de uymuyorlar.

A~rk P~a ve Anado/ui:la Tiirk Yazt Dilinin Ohtjumu Sempozyumu

Prof D1: Adem CErHAN

Battal Gazi'nin yeni baskllanna eskisi kadar s1k rastlamamak ilgin~ geldi bana. Neden acaba ?"62

Si.ireya'nm gi.iniUklerinde Hz. Ali cenkleri

Cemal Si.ireya'nm gi.inli.iklerinde de Hz. Ali cenknamelerinden bahsettigini ve hatta bu eserleri ~ok okumas1 dolay1s1yla kendisini "Hazreti Ali uzmam" sayd1gm1 gormekteyiz:

"( ... ) Pertev Naili Boratav, Naci'den Hazreti Ali Kan Kalesi cengini istemi~. Bende var m1? Olabilecegini soyledim.

Kitaphkta Kan Ka/esi aramas1.

Biliyorum, cenk kitaplanm bir arada arka s1rada bir yere yerle~tirmi~im (Ama Memo Emrah kitaphk di.izeninin alan kadanm da orselemekte). Kan Kalesi yak. Zaten yak galiba. Vani yeni Ti.irk~eyle yak.

Bir kitap var ashnda, ta~bask1s1.

1961'de, Sivas'ta, tefti~ turnesindeyken, bir ~er~ide bulmu~tum. Vi.izyllhk bir kitap, eskiyaz1. Sekiz cenk bir arada. Derkenarda Haverzemin ve BiiiQru Azam cengi ba~tan sana ak1p gidiyor. Hi~iye'lerde art arda s1ralanan obi.ir cenkler, seruvenler. Eski yaz1y1 rahat~a okuyabildigim gi.inler ... Vine de o kitapta ~ok zorlanm1~t1m. Hareketli yaz1y1 bir tUrlu sokemedim. Kolayhk getiren i~aretler arasmda ger~ek harfleri se~emiyorum. (Samnm, bu benim hayat1m1 ve kimligimi de a~1klayan bir cumle oldu.)

ilgin~ bir sayfa di.izeni de var bu kitapta: Dergi sayfa duzeni.

Denedim, sokemedim. i~aretler gozumde buyudu.

Ama i ~te Boratav i~in Naci'ye bunu gotUrecegim. Fotokopi allr:

V1l 1961. ilk Papiriis'leri ~1kanyorum. Vazllann altlna, fonda, hep at resimleri desenleri yap1yorum, yaptlnyorum. Cihat Burak devrilen bir arabanm atlm yapm1~, begenmemi~im. Cahillik i~te ... 0 ara, Olku Tamer, yabanc1 bir dergide11 keserek at yollad1yd1 bana. Duman tOtOyor ve ~ahane at figi.irleri olu~uyor ... Ta~bask1s1 Hazreti Ali cenklerinin cilt kapagma Olku Tamer'in yollad1g1 o duma n-at desenini yap1~t1rm1~1m. Kitap oylece bugune gelmi~. Naci'ye de anlatay1m bunu. 0 da Boratav'a anlatsm ...

Hazreti Ali deyince Ergun Goze'nin Terciiman'da bir iki ay onceki bir yaz1s1 geldi akhma. Buyuk laflar soyluyor ve Hendek sava~m1 anlatlyordu. Hendek sava~mda Hazreti Ali'nin kar~1sma Amr ibni Madi Kerb' in ~1kt1gm1 soyiUyordu. <;ok buyuk yanll~. Hazreti Ali uzmam olarak soyleyeyim, amlan ki~i Kerb degil, Amr ibni Abdud'dur ( ya da Amr ibni Abd'u Ved). Kald1 ki Amr ibni Madu Kerb gen~r ve Ali yanhs1d1r. Cenk kitaplannda boyle.

62) Cemal Sfireya, Biitiin Yop1tlon, Top/u YozJ/or II, Gliniibirlikler, Yap1 Kredi yaym1, lstanbui200S, s. 49-Sl.

144 Hz. Ali.Genk-namelerinin Tesirleri ve Yenideu Yazrlmnsi Meselesi £::!· ?.:;.·=-- ====:::r:E:=::::::=:;::?lgill

Prof Dr. Adem CEl'HAN

Cenk kitaplann1 en az yuzer kez okumu~um.

Yazarhg1m1 bilmem, ama okurlugum burdan kaynaklanm1~.

932. Giin

Camilerin onundeki kitap~llara gittim. Kan Kalesi arad1m. Cenk kitaplan sat1lm1yor artlk oralarda. ibadet kitaplan var. Sir de k1salt1lm1~ islam klasikleri. Turkiye'de islam i~in edebiyat olmu~. Turk edebiyatlnda islam Batl kaynakh ... islam1 seven batlhlardan ~1k1~ yap1yorlar. Ostelik o kaynag1 yads1yarak ...

Naci'ye ta~bask1sm1 g6turdum."63

Vine Sureya'nm "Gunler"i arasmda yer alan 942. GOn'den Hazret-i Ali cenklerinin tamamm1 Cern Yaymevi i~in yeniden yazacag1 bilgisini edinmekteyiz.64

Sezai Karako~: "Ali olmaktan bir sedef her ~ocuk11

1933'te Ergani'de dogan Sezai Karako(; .da (;ocuklugunda babasmdan Hz. Ali cenklerine ait dini kahramanhk hikayeieri dinleyerek buyumu~ ~air ve yazarlanm1zdand1r. Onun "~ocuklugumuz" adh ~iirinde ge~mi~ zamam, s1lasm1 ve (;Ocukluk y1llann1 hasretle hat1rlad1gm1 hissederiz: " ....

Babamm uzun k1~ geceleri hamlad1g1 cenklerde

Binmi~ gelirdi Ali bir k1rata

Ali ve at, gelip kurtamd1 bizi daragacmdan

Asya'da, Afrika'da, ge(;mi~te, gelecekte

Biz o atln tozuna kapan1r aglard1k

GOne~ ka~ard1, ay du~erdi, ylld1zlar bOyOrdO

~ocuklarla oynarken payla~amazd1k Ali roiOnu

Ali gOne~in dogdugu yerden batt1g1 yere kadar kahraman

Ali olmaktan bir sedef her ~ocuk

Babam lambanm ·~•gmda okurdu

Kaleler ku~at1rd1k, bir mumin olse aglard1k

Fetihlerde bayram yapard1k

islam bir sevin~ kaplard1 i(;imizi

Peygamberin gunumuzde ku~Ok sahabileri biz (;ocuklardlk

Bedr'i, Hayber'i, Mekke'yi ozlerdik, sabaha kadar uyumazd1k

Mekke'nin derin kuyulardan iniltisi gelirdi

63) Cemal Sureya, Gunter, Yap1 Kredi yaym1, i.stanbul 2006, s. 388-389. 64) Cemal Sureya, a.g.e., s. 394.

a! t • ' ; " , s · . -· . ~ ,f ; . '.·1 A~tk Pnin ve A11ndo/uan Tiirk Ynzt Dili11itt 0111$1111111 Sempozyum11

Prof Dr. Adem C£YHAN

Kediler mangalm altmda uyurdu

Biz kullenmi~ ekmekler yerdik raz1

inanml~ adamlann ovuncuyle

Sab1rla beklerdik geceleri

~imdi hi~ birinden eser yok

Gitti o geceler o cenk kitaplan

Dag1ld1 kalelerin onundeki askerler

<;ocukluk guzun dokulen yapraklar gibi. .. " 65

Hilmi Yavuz'un ~ocuklugunda okudugu baz1 kitaplar

Gunumuz ~air ve yazarlanndan Hilmi Yavuz (dog. istanbul1936), bir yaZISmda kendi okuma ah~kanhgmdan bahsederken, 1940'h y1llarda okudugu kitaplar arasmda Kan Kalesi Cengi'ni de sayar. Bilindigi gibi Kan Kalesi Cengi, Hz. Ali cenknamelerinden biridir:

"Sonra kasabam1zm ku~uk halkevi kitaphgm1 ke~fettim; bir de haftada bir kurulan pazarda esans ve kitap satan «;er~iyi: A~1k Garip, ~ah ismail, Kan Kalesi Cengi, Arzu ile Kamber, Derdiyok ile ZulfUsiyah, Hur~it ile Mahmihri, Tahir ile Zuhre ... Ote yandan da YavrutUrk ve 1001 Roman. K1z1l Maske ile Hamza Pehlivan, Kara G-zengi ile Mandrake, kahn perdelere vuran gizemli golgelerde birbirine kan~1yor, oday1, odam1, garip bir masal kitabma donu~uruyordu. Odam kitab1md1 benim."66

Husrev Hatemi'nin konuya ait hat1ras1

Vine gunumuz ~airve yazarlanndan Husrev Hatemi, (dog. istanbul1938) "Bizde <;ocuk ve <;ocuk Edebiyan" ba~hkh yaz1smda Hz. Ali Cenkleri gibi halk kitaplannm 19SO'Ii-60'h y1llara kadar semt pazarlannda sanld1gm1 ve aym zamanda ~ocuklann ilk okuyacag1 kitaplardan saylld1gm1 anlatlr: "<;ocuklar i~in edebiyat veya ~ocuk edebiyatlna gelince, bu biraz ihtiya~ sorunu oldugundan, yakm zamanlara kadar bugunku anlammda geli~memi~tir. Eski y1llarda, hatta 20-30 y1l oncesine kadar semt pazarlannda satllan Koroglu, A~1k Garip, Hz. Ali Cenkleri gibi kitaplar halk kitab1 oldugu kadar, ~ocuklann ilk okuyacag1 kitaplardan say1hyordu." 67

Ya~ar Kandemir: " ... Kan Kalesi gibi baz1 Hz. Ali cenkleri okurdum"

Hadis sahasmda mutehass1s bir ilim adam1 olan, ~ocuklar i~in baz1 dini-edebi eserler de yazarak yay1~lam 1~ bulunan Ya~ar Kandemir de ilkokul ~agmda Hz. Ali

65) Sezai Karako~. $iirler /Vzamana adanm•~ sozler, lstanbul1985, s. 57-58. 66) Hilmi Yavuz, "Okuma Ah~kanhg1 Ozerine", t;ocuk EdebiyotJ Ytllt§t, 1987, haz. Mustafa Ruhi $irin, Gokyiizii

yay1m, istanbul1987, s. 266·67. 67) Husrev Hatemi, "Bizde (:ocuk ve (:ocuk Edebiyan•, t;ocuk EdebiyatJ Ytlllgt, 1987, haz. Mustafa Ruhi $irin,

Gokyiizii yay1m, lstanbul1987, s. 69.

146 Hz. Ali Cf:!1~-unmeleriui11 Tesirleri ve Yenideu Ym:Jlmns1 Meselesi Ef ~-~::32:::::::;::::,:;;:. ;:::w;::;::s~=:::o

Prof Dr. Adem CEYHAN

cenkleri okuyan ki~ilerdendir. 1939 y1lmda Yozgat'm incec;:ay1r koyiinde dogan Kandemir, bir roportajda hayat hikayesi hakkmdaki bir soruya cevap verirken, ilkokul ylllannda okudugu baz1 halk kitaplarmdan da bahsede~. Bu tamkhktan Hz. Ali veya Battal Gazi cenklerini hikaye eden popiiler kitaplann koyliilere nas1l ula~t1gm1 ve onlar iizerinde nas1l bir hamasltesir uyand1rd1gml da 6grenmekteyiz:

"Ak~amlan koy odalannda toplan1rd1k. Babam Ahmediye, Muhammediye gibi ahlakl hikayeler okurdu. Bunlan babamm bulunmad1g1 zamanlar, giindiizleri hamlanmak suretiyle ben de okurdum. Ama daha c;:ok Kan Kalesi gibi baz1 Hz. Ali cenkleri okurdum. Oday1 aydmlatan Ia mba, ~erbetlik denen ba~ko~ede bulunurdu. Okurken 1~1ktan faydalanabilmem ic;:in iki yast1g1 iistuste korlar ve beni ba~ko~eye oturturlard1. Ya~ll amcalann sesleri hala kulag1mdad1r. Hz. Ali veya Battal Gazi kil1ca sanhp da dii~man Qzerine yuruyunce herkes heyecanlamr, baz1lan da 'Ha babam, c;:al babam!' diye adeta nara atarak bu heyecanm iyice koyula~masma zemin hamlard1.

0 zamanlar koyde okuyacak kitap bulmak bir meseleydi. Harman m_evsiminde Darendeliler kitap, levha ve benzeri ~eyler sat maya gelirlerdi. Heryll iki, iic;: kitaptan fazla ald1ramazd1m. Sonra da aym kitab1 defalarca okumaktan b1kard1m."68

Ya~ar Kandemir, ilkokul y1llannda okudugu bu halk kitaplannm tesiriyle henuz imam-Hatip orta k1smmda ogrenciyken bir eser hamlam1~; Hz. Ali'ye ait bir cengi, manzum olan Muhammediye'den nesre c;:evirmek suretiyle kitap harfleriyle yazm1~t1r. Kendisi aym roportajda, bu c;:ocukc;:a kitap -c;:all~masmdan "Kitabm1z ne~redildiginde duydugunuz heyecam anlanr m1smlz?" sorusuna cevap verirken ~oyle bahseder:

"Gec;:enlerde elime gec;:ti. imam-Hatip'in orta k1s1mlannda okudugum ylllarda Hz. Ali'nin bir <::engini manzum olan Muhammediye'den mensur hale getirmi~tim. Chene bezene kitap harfleriyle yazm1~1m. Sonra sulu boya ile guzel bir kapak yapm1~1m. Kapakta ad1m var. Basan yer de Kandemir Matbaas1."69

,Rasim Ozdenoren: " ... bJraktlgJ bo~lugun doldurulmas• gerektigine inamyorum"

' GQnQmQz yazarlanndan, 1940 Mara~ dogumlu Rasim Ozdenoren de bir roportaj s1rasmda c;:ocukluk ylllannda okudugu baz1 eserlerden bahsederken, Hz. Ali cenklerini anlatan halk kitaplanm da anar:

"Okuma ah~kanllg1m1z aslmda kuc;:uk ya~larda ba~lam1~t1. Malatya'ya geldigimiz y1l (ki, okullanm1zm tatil oldugu yaz aylarma rastlam1~t1) Hz. Ali'nin cenkleri ad1yla c;:1kan bir dizi kitapla tam~nk. 0 seriden c;:1kan biitQn kitaplan o bir kac;: y1l ic;:inde okuyup bitirmi~tik. Bu kitaplann arasmda leyla ile Mecnun, Kerem ile Ash, Tahir ile ZQhre, Yusuf ile Zuleyha ... gibi hem folklorumuzun, hem de genel

68) Ahmet Ersoz, Aydmlar Dasyasr -2·, Ardrmrzdaki Yrllar, TiM~ yaymr, istanbul1991, s. 226. 69) Ahmet Ersoz, a.g.e., s. 232.

Prof Dr. Adem CE}'HAN

kOitOr hayat1m1zm belli ba~h anlatl gelenegini temsil eden hikayeler de vard1. Gene aym ylllarda Kerime Nadir'le modern hayatln romantik yOzOyle a~inahg1m1z olmu~tu. Ote yandan! Esat Mahmut Karakurt, Feridun Faz1l TOibent~i, Abdullah Ziya Kozanoglu ve Nihal Ats1z gibi yazarlar da, bizim - din! diyemeyecegim- fakat milli ve hamasi duygulanmiZI bileyliyorlard1."70

Rasim Ozdenoren, "Red Yaztlan" adh eserinde "Hazreti Ali'nin cenkleri"ni anlatan halk kitaplanndan, bunlann kendisi ve ya~1t1 olan ~ocuklar Ozerindeki tesirlerinden biraz daha uzunca bahseder. Ozdenoren, Cumhuriyet devrinde Hz. Ali cenklerinin, adlanm hat1rlamad1g1 orta halli yazarlar tarafindan kaleme almd1gma temas eder. Bu tOr kitaplann bir muddet sonra inandmc1hgm1 yitirdigini ifade eden yazar, ornek olarak Hazreti Ali Devlere Kar~t adh eseri g6sterir. Ger~ek bir ~ahsiyet oldugunu bildikleri Hz. Ali'nin devlerle kar~1la~masm1 olagan ve inand1nc1 bulmam1~lar; kitap ba~mda bu konuya dair yer verilen a~1klama da kendilerini ikna etmemi~tir. Hz. Ali cenklerinin hOviyet degi~tirdigi dO~Oncesini dile getiren ve bu degi~ikligin muhtemel sebebi Ozerinde duran yazar, soz konusu eserlerin bu kimlik degi~iminden sonra okunmaz oldugunu ileri surmektedir.

Ozdenoren'in oz halinde aktard1g1m1z sozlerini nakletmeden once ~unu belirtmek isteriz ki, baz1 Hz. Ali cenknamelerinin Arap harfli asli metinlerinde dev, ejderha gibi yaratlklardan ve Hz. Ali'nin onlarla mOcadelesinden bahsedilir. Yani devin Hz. Ali cenk kitaplannda yer almas1, sonradan yap1lan bir degi~iklik neticesi degildir. DCisitCin-1 Kesikba~, DCisitCin-t EjderhCi gibi Hz. Ali cenknamelerinin eski yazma nushalannda dev ve ejderhanm var oldugu maiOmdur. Bizce bu tur hikayelerdeki devleri hakiki degil, sembolik yahut mecazi manada dO~Onmek, yani insanlara musallat olan ve zarar veren zorbalar, zalim krallar ~eklinde mutalaa etmek, ger~ege uygun gorunmektedir. "Div" (dev) kelimesinin Fars~a'da cin ve ~eytan manasma geld@ dO~OnOidOgunde, bu yaranklann bilinen ruhanl varhklar olarak kabul edilmesi de mOmkOndOr:

"Bilmiyorum Hazreti Ali'nin Cenkleri hala okunuyor mu? <;:ocuklugumuzun kitaphgmda bu 'dizi'nin 6nemli bir yeri vard1. Mahallemizde okumaya merakh 0~­be~ ~ocuk arasmda bu dizide yer alan bOtOn kitaplar elden ele, dilden dile dola~1p dururdu.

Daha sonralan bu kitaplann yerini Feridun Faz1l TOibent~i'nin, Abdullah Ziya Kozanoglu'nun kitaplan ald1. Daha da sonralan ortahg1 Mayk Hammer dizileri kaplad1.

Biz Hazreti Ali'nin Cenkleri dizisinin orijinalleri de oldugunu bilmiyorduk. istanbul'da bir kitabevinin Ostlendigi bu i~ ~imdi adlanm ammsamad1g1m fakat orta halli yazarlarca O~OncO-be~inci elden kaleme ahnm1~ kitaplard1. Fakat on ya~lan ~evresindeki ~ocuklar i~in bu durum henuz dikkati gerektirecek bir olgu degildi. Bizim i~in onemli olan Hazreti Ali'nin nefes kesici sava~lanm okumaktl.

70) Ahmet Ersoz .• a.g.e., s. 198.

148 Hz. Ali (e!lk-uameleriuiu Tesirleri ve Yeuideu Yazlimas1 Meselesi r. ; \fii .. ; :€X· 32 ·- ... , ~'Z .4

Prof D1: Adem CEYHAN

0~ forma ilk yani k1rksekiz sayfahk o kitaplan hemen bir solukta okuyup bitirirdik. Ne var ki o kitaplar bir sure sonra kendi i~lerinde inandlnclhgml da yitirdi. Hazreti Ali Devlere Kar~1 adh kitap bunun bir ornegi idi. Biz o zamanlar devin bir masal yarat1g1 oldugunu bilmiyor degildik. Ne var ki Hazreti Ali'nin ger~ek bir ki~ilik oldugunu da biliyorduk. Keloglanla ya da Parmak <;ocukla devin kar~1la~masm1 olagan bulan zihnimiz hazreti Ali ile devlerin kar~lla~masm1 hi~ de olagan ve inandmc1 bulmam1~t1. Sanmm ben bu kitapla Hazreti Ali'nin cenklerini okumaktan vazge~mi~tim. Kitabm ba~mda devlerle ilgili bir a~1klama vard1: 0 zamanlar, diyordu bu a~1klama, dunyam1zda devler hala ya~1yordu. Bizim ~ocuk kafam1zda bile 'o zamanlar' diye nitelenen ve sanki ~ok eskilere atlfta bulunuyormu~ gibi bir izlenim vermeye ~ah~an bu ifade tarz1 artlk inand1nc1 olmaktan ~1km1~t1.

Hazreti Ali'nin <;enkleri. boylece kimlik degi~tirmi~ti. Acaba diyorum bu kimlik degi~tirmede o zamanlar (19501i ylllann ba~lan) Turkiye'ye yeni yeni girmekte olan Amerikan efsanelerinin (Pekos Bill'ler, Tpm Miks'ler falan) bir etkisi glmu~ mudur? Yerli edebiyatln bu turu Amerikan edebiyatlmn aym turu ile bir y~m~a girmek i~in mi bu kimlik degi~imine ba~vurmak zorunda kald1? Bu konu uzerinde aynca du~unmeli. Fa kat biz ~u tesbiti yapmakla yetinelim: Hazreti Ali'nin Cenkleri adh dizi bu kimlik degi~iminden sohra okunmaz oldu. Buna ragmen ben kendi pay1ma bu tOr edebiyatln ortahktan ~ekilmesiyle b1rakng1 bo~lugun doldurulmas1 gerektigine inan1yorum."71

Refik Durba~: "Hazreti Ali: cenge durmu~ Kan Kalesi onunde"

1944'te Erzurum Pasinler'de dogan, liseyi izmir'de bitirdikten sonra istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakultesi Turk Dili ve Edebiyatl Bolumundeki ogrenimini tamamlamadan b1rakan ~air Refik Durba~, "Beyaz Kehribar" ad II ~iirinin ba~lannda Hz. Ali'nin Kan _ ~alesi cengini habrlatlr. ~air, ~ahsl hayabndan ve tecrubelerinden de izler ta~1d1gm1 tahmin ettigimiz bu duygulu metinde, istanbul'a gelmi~ bir Oltulu ta~ i~~isinin ya~ant1sm1, i~ konu~ma (bilin~ ak1~1) teknigiyle anlatlr. Sabahleyin Mercan yoku~undaki han odasmdan kalk1p i~ yerine giden i~~i, keder i~inde, usta gelmeden alet, edevatln, duvardaki Krali~e Sureyya, A~1k Veysel, Kan Kalesi onunde Hazret-i Ali resimlerinin tozunu almak gerektigini du~unmektedir:

· "A~1k Veysel

Hazreti Ali: cenge durmu~ Kan Kalesi onunde

usta gelmeden tozunu a I mall resimlerin bir de gen~ligimin

geldigim gunden beri duruyor anamm mektuplan koynumda

bir ac1h tOrku

bin gurbet

71) Rasim Ozdenoren, "Hazreti Ali'nin cenkleri", Red Yaztlart, iz Yaymc11Jk, istanbul1997, s.152-153.

A?1k P~a ve Anadolu'da Tiirk Yaz1 Diliniu 0/u~umu Sempazyumu

Prof Dr. Adem CHHAN

usta gelmeden tozunu almah kederin ve ozlemin

bir de benzi solmu~ gen~ligimin"72

BGtOn bu habra ite intibalar, Hz. Ali cenknamelerinin Cumhuriyet devrinde de Glkemizin ~e~itli ~ehirlerinde, kasaba ve koylerinde halk arasmda ilgiyle okundugunu, millet fertlerinin ~ahsiyetinin te~ekkGIGnde belirli bir tesirinin oldugunu gostermektedir.

Sonu~ Verine: Baz1 Dti~tince ve Teklifler

Hz. Ali cenknameleri, Seyyid Battal Gazi destan1 gibi menk1bevl eserler, 13, 14. as1rdan beri Anadolu Sel~uklulan ve beylikleri devrinde ve Osmanh memleketlerinde yGzy1llar boyunca halk taraflndan okunmu~; insanlarm ho~~a vakit ge~irmelerini saglarken onlara zalimle mGcadele, acize, mazluma yard1mc1 olu~, islam'1 teblig gibi konularda din!, ahlakl mesajlar vermi~; aym zamanda kahramanhk duygusunu da beslemi~tir. Soz konusu metinlerin as1ls1z, hayali ve uydurma hikayeleri i~ine ald1g1, edebi yonden pek deger ta~1mad1g1 vb. dG~Gncelerle cemiyetin aydm tabakasma mensup baz1 ~air ve yazarlar taraflndan ara-s1ra kG~Gmsemelere maruz kald1g1 da bir ger~ektir. Bu eserlerin birtak1m zararh ve uygunsuz fikirleri ihtiva ettigi belirtilerek Osmanhlarm son zamanlannda ve irticai mahiyette oldugu ileri sGrGierek Tek Parti devrinde yasakland1g1 da bilinmektedir.

Aym hikayeleri 1slah etme temenni, teklif ve te~ebbGsleri de olmu~ur: Baz1 sivil veya askeri ~ahsiyetler, 20. as1rda bu gibi ragbet gor~n halk kitaplannm tekrar ele ahmp 1slah edilmesi veya rejime uygun hale getirilmesi gerektigini ifade etmi~lerdir.73 Mesela, Kaz1m Karabekir'in 1922'de Sankam1~'ta ~ark Cephesi Kumandan1 olarak Maarif Vekaletine bu konuda yaz1h bir tekljfte bulundugu bilinmektedir: "Anadolu'nun hemen her koyGnde ve hatta her kasabasmda, bilhassa ~ark mmtakas1 dahilinde eskiden kalma usttin eserli Battal Gazi, Koroglu, M1k Garip kitaplan okunmaktad1r. Halkm elinden bunlan kald1rmak ~ok zaman i~in de gayr-i mGmkundGr. Bu gibi kitaplann yaz1lan arasmda ayni vezin ile faydah satlrlar ilavesi pek muvaflk olur. Bunlarm vatan muhabbeti, hissiyat-1 diniyye, cengaverlik, binicilik, ni~an, gure~ gibi sair idman husOsat1n1, hlfziSSihha, iktisad gibi ~eyleri i~timai fena adetlerimizi gidermeye saik ~eyler olmasma dikkat olunmahd1r. Bu tarzda ilavelerden sonra aym nam ve isim ve tarz-1 tab1 ile bir~ok nGshalann her tarafa ne~rini arz ve teklif ederim."74

72) Refik Durba~. prok Aromyor, K1rm1Z1 yaym1,lstanbul2010, s. 199. 73) Bu konuda daha fazla bilgi icin bk. Faruk R1za Giilogul, Holk Kitop/arma Dalr, Bozkurt Matbaas1, istanbull937;

1~11 <;akan, •rek-Parti Doneminde Devrim Egitimi Tarb~malan Baglam1nda Halk Kitaplannm Modernizasyonu ve Yeniden Oretimi", Yakm Donem Tiirkiye Ara~rmalan, Y1l 5/2006, Say1 9, s. 53-89; Serdar OztOrk, "Cumhuriyet'in ilk Ylllarmda Halk Kitaplann1 Modernle$tfrme <;abalan", Kebikec insan bilimleri i~in kaynak ara~rmalan dergisi, 2006, Say1 21, s. 47-72.

74) Kaz1m Karabekir, istiklol Harbimiz, (sadele~ltren: Faruk Ozerengin) Merk Yay1nc1hk, istanbul1988, s. 1013.

150 Hz. AILCenk-nnmelerinin Tesirleri ve Yeniden Ynzrlmnsr Mese/esi f ' Qt .•. r . \il 41!!) l ;- li :;z;g; · : ,. , 1•

Prof D1: Adem CEYHAN

Anrlan kitaplara gosterilen alaka, Cumhuriyet devrinde de uzunca bir zaman surmu~; son zamanlardaki diriltme niyetli c;ah~malar ayn tutulursa, denebilir ki, 1960'11, 70'1i y1llara kadar devam etmi~tir. Soz konusu hikayelerin artlk ragbet gormemesi ve dola~1mdan kalkmasmm ba~hca sebepleri arasmda eskiyen dili, artlk zaman1 gec;mi~ say1lan ve begenilmemeye yuz tutan OsiGbu, tarihi gerc;eklere uygun bulunmayan muhtevas1, dogu islam kOitOrOnden Batlya yoneli~, eski ve yerli olan her ~eyi hor gorO~, pozitivist ve sekuler egitimin tesiriyle melek, cin, mucize, keramet benzeri dini mefhumlara ~Ophe, kOc;Omseme veya in karla bak1~, buna ilaveten baz1 ah~11m1~m d1~mda varhk, mekan ve vak'alan ihtiva etmesi, aile ve okulda ogrencilere okuma ah~kanhgmm kazand~r~lamamas1, resim, film gibi gaze hitab eden sanat eserlerinin daha cazip olu~u ... vb. say1labilir.

Hz. Peygamber, bilindigi gibi, eski kavimlerin ba~mdan gec;en baz1 ders ve ibret verici vak'alan, sahabeleriyle sohbet ederken zaman zaman anlatm1~; bu arada gec;mi~ Ommetlere ait, islamm ozOne uygun rivayetleri nakletmeye de musaade etmi~tir. Mesela, bir defasmda onun pek c;ok gOnah i~ledigi halde bir gun pi~man olup tevbe etmeye yonelen, bag1~lanma ve kurtulu~ Omidiyle ara~tlrma yapan bir ~ahsm ba~mdan gec;enleri hikaye ettigi, hadis kitaplannda kay1thd1r. Bu ve benzeri hadisler, bize, boyle terbiyevi anlatllarda ki~i, vak'a, zaman ve mekan gibi unsurlann gerc;ek olup olmamasmdan ziyade onlar vas1tas1yla verilen dini, ahlaki mesajm daha muhim oldugunu dO~Ondurmektedir. ~ahsi fikrimize gore, Hz. Ali cenknamelerindeki hakiki intiba1 uyand1ran veya hayali alan ki~i, vak'a ve mekanlan da boyle degerlendirmekte bir mahzur yoktur.

Hz. Ali cenknamelerinin "40-50 y1l once" denebilecek kadar yakm zamanlara dek devam ettigi anla~1lan ahlaki, sosyal ve kultOrel fonksiyonunu surdurebilmesi ic;in, gunumuzun ~air, yazar, ressam, sinemac1 gibi sanatkarlan tarafmdan tekrar ele ahnmas1, 1slah edilerek yeniden yazrlmas1, c;izilmesi, filme c;ekilmesi konusu Ozerinde durup etrafllca dO~Onulmelidir. Kaz1m Nami, R1za Nur, Cemal SOreya, Rasim Ozdenoren gibi farkh sosyal gurplara bagh sayrlabilecek yazarlar, Hz. Ali ce~knameleri hakkmdaki intibalanm anlatmakla kalmam1~; onlann tekrar ele ahmp yenilenmesi laz1m geldigini de belirtmi~lerdir.

, Kendi milli, yerli kahramanlanm1z, meziyet ve fazilet sahibi buyuk insanlanm1z yeti~me c;agmdaki nesillere model olarak ba~anh bir ~ekilde takdim edilmedigi takdirde, onlar dili, tarihi, kOitOrO, felsefesi, dunya goru~O, hayat tarz1 yonunden milletimize yabanc1 alan, fakat sanat ve edebiyat eserleri vas1tas1yla cazip bir ~ekilde sunulan kimselere gonOI verecektir. Nitekim sinema, tiyatro, muzik, edebiyat eserlerinin tesiriyle insan1m1zm son zanianlarda anlay1~, dG~Gnce, zevk, adet, k1yafet, tav1r ve davram~ bak1mmdan degi~tirilip donO~turuldugO, milli ki~ilik ve huviyetinden oldukc;a farkh bir ~ekle burOndOruldOgO gorulmektedir. Sosyal c;evresine dikkatle bakan gozler, 1990'11 y1llann ba~mda dogan bugunku neslin, 15-20 sene onceki genc;lerden farkh oldugunu, televizyon, sinema, muzik, internet gibi vas1talarla ba~ka bir ~ekil ve mahiyette yeti~gini gorebilecektir .

• @H¥-';.• * :· ; ' z; ~"'" .. I A~lk Paja ve Anadolui:ia Tark YaZI Dilinill 0/u~lllllll Sempozyumu R I

Pro.f. Dr. Adem CErHAN

Bilindigi gibi, olumlu yondeki sosyal ve ki.ilti.irel degi~meler "tekami.il" (geli~me), olumsuz yondeki degi~im ler ise "bozulma, yozla~ma, dejenerasyon" kabul edilir. Eger Al!ah ve Peygamber inanc1, sevgisi, ~ah~kanhk, di.iri.istli.ik, namu$1uluk, sozi.inde durmak, yard1mseverlik, digergamhk, merhamet, adalet, medeni cesaret, tevazu, temizlik, yard1mla~ma, a~mhklardan uzak, sade ya~ay1~ gibi iyi, manevive ahlaki degerlerimizin korunmas1 ve ya~ablmasmm gerekliligine inan1yor; sayllan degerlerin yerini inkar, zevkine di.i~ki.in li.ik, tembellik, bencillik, ~ah~madan, emeksiz ya~ama, hile, yalan, gayr-1 me~ru mi.inasebetler, ae~mas1zhk, zuli.im, korkakhk, gurur, riya, beden, elbise, mesken, ~evre, g1da pisligi, menfaatperestlik vb. s1fatlann almasm1 istemiyorsak, Hz. Ali cenknameleri, Hamzanameler gibi eserlerimizden de milll, ahlaki degerleryoni.inde faydalanmay1 ihmal etmemek gerekir. Bu husustaki baz1 di.i~i.ince ve tekliflerimizi maddeler halinde ~oyle s•ralayabiriz:

* Hayatl ~evresinde meydana gelen baz1 cenknamelerde, Hz. Ali'nin zalim zorbalar, cin ve devlerle mi.icadele ettigi ve sonunda galip geldigi gori.ili.ir. Sana! alemle irtibatln yaygmla~t1g1 ve siber sava~lann soz konusu oldugu bugi.inki.i postmodern hayat1m1zda, Hz. Ali cenknameleri gibi tarihi-edebi eserlerimiz, islam'm temel kaynaklanna bagh kahnarak yeniden yaz1labilir; boylece bu ti.ir metinlerden zuli.im ve zalimlerle mi.icadele, yeryi.izi.inde ban~m, adaletin hakim k1lmmas1, can a, akla, hak dine, 1rza, nesle, mala zarar veren ki~i, grup ve faaliyetleri tesirsiz hale getirme gayeleri yolunda faydalan1labilir.

* Baz1 yerli ve yabanc1 medya organlan vas1tas1yla islam'la teror, Mi.isli.imanlarla teroristin aynile~tirilmek istendigi, boylece islam fobisinin ti.iretildigi, bir k1s1m Mi.isli.imanlann da dinlerine uygun olmayan davram~lan yi.izi.inden bu fobiyi bilerek- bilmeyerek teyid ettigi gi.ini.imi.izde, "cenkname" ad1, insanlara itici gelebilir ... Ger~i sald1nlara kar~1 can, ak1l, din, nesil, mal ve yurt gibi degerlerin, gerektiginde kuvvetle mi.idafaas1, selim akll ve vicdan sahibi hi~ kimsenin itiraz edemeyecegi me~ru bir mi.idafaa say1hr ... Aynca karga~a ve zulmi.i ortadan kald1rmak, adaleti ve ban~1 hakim k1lmak gayesiyle belirli harp hukukuna bagh kahnarak yap1lacak hakh sava~lar da bazan ka~m1lmaz bir mecburiyet halini alabilir ... Ancak hayatta ban~m as1l ve daha kallc1, sava~msa anzi ve ge~ici oldugu di.i~i.ini.ili.irse, bu ti.irtarihi, destani hikayeler, "cenkname" isminin ima ettigi Slnlrll ~er~evenin d1~mda, bi.iti.in omri.i kaplayacak bir geni~likte ele ahnmall, yaz1lmall ve ona gore adland1nlmahd1r.

* Cenknamelerde ~'cenk" veya "sava~" mefhumu, sadece d1~ di.inyadaki ~erli

ve zararll yarabklarla hakll sava~ degil, aym zamanda insanm kendi benliginin me~ru olmayan istekleri ve yalan, kibir, k1skan~llk, bencillik, riya gibi koti.i huylanyla mi.icadele etmesi ve bunlarm yerine iyi ahlakla donanmas1 ~eklinde ele allnmahd1r. Fakat bu degerlerin okuyucu veya seyirciye itici gelmeyecek ~ekilde, ya~anan hayabn bir par~as1 olarak telkin edilmesi gerekir.

152 Hz. Ali .Cenk-nmnelerinin Tesirleri ve Yeniden }'nztlmast Meselesi [:(" ::··==::::::::::;:::~"' !::J":::;EZ::::::;:=:::;;~:J;J

Prof D1: Adem CEYHAN

* Hz. Ali'nin Hz. Peygamber'in saghgmdaki gazalann <;oguna bilfiil katJidJgJ, halifelik y1llannm da mOcadeleler i<;inde ge<;t@ goz onOnde bulundurulur, aynca irfanl yonO de gO<;IO alan, bundan oturu bir<;ok tasavvufi yolun <;e~meba~J kabul ettigi tarihl bir ~ahsiyet oldugu dO~OnOIOrse, hayatl ve faaliyetleri <;evresinde yaz1lacak eserlerin aym zamanda belirli mill!, manevl ve ahlakl degerlerden taviz vermeksizin ba~anh alma yolunda ve ~ahsl geli~ime yard1m edecek mahiyette telif edilmesi gerektigi de soylenebilir.

* Bahis konusu ettigimiz cenknamelerde Hz. Ali gibi bir islam kahramanmm menk1bevlveya destanl hayatl, sava~ ve zaferleri hikaye edildigine gore, ad1 ge<;en din in esaslanna ayk1n bulunabilecek fiiller tasvip edilerek anlatJimamahd1r. Ornek vermek gerekirse ... Baz1 Hz. Ali cenknamelerinin sonunda, ahnmas1 hedeflenen kale feth edildikten sonra MOsluman olanlann affedildigi, olmayanlannsa oldOruldOgO belirtilir. Boyle bir sonu<; ve kar~1hk, MusiOmanlann MOsiOman olmayanlara hayat hakk1 tammad1g1 gibi bir r:nana <;Jk(anl}masma sebep oJabilir. Halbuki Muslumanlann sava~acaklan tarafa islam'1 kabul, cizye verme ve sava~ tekliflerinin iletilmesi, Hz. Peygamber'in emridir. Hikayelerde bu esas da gozetilmelidir.

* Cenknamelerde baz1 ki~i, vak'a ve mekanlar hayall olabilir. Ancak bilinen tarihl ki~i ve hadiselerle alakah hatah bilgiye yer verilmemeli; mesela Hz. Ali'nin dogumundan yirmi sene kadar once vefat etmi~ Sasanl hOkOmdan Nu~irevan bin Kubad (o. 579} onunla aym devirde ya~am1~ gibi gosterilmemelidir. Tarihl ger<;eklere ayk1r1 bilgiler, bu hikayelere duyulan gOveni zedeleyecek yahut onlarm butOnuyle hayal mahsuiO ve uydurma oldugu zann mm uyanmasma sebep olabilecektir.

* iyi ve ustaca yazJimJ~ hikaye, roman, ~iir, hatlra, biyografi gibi degi~ik tOrlerdeki ede.bl eserlerin <;ocuklar ve gen<;ler tarafindan estetik bir zevk ahnarak okunduguna, dinlendigine; buna kar~1hk onlann seviyelerinin altlnda kalan yahut Ostunde alan, dilini anlayamad1klan, Oslubunu tan1d11< ve guzel bulmad1klan metinlerden ho~lanmad1klanna anne, baba, ogretmen yahut ogretim Oyesi olarak herhalde <;ogumuz ~ahit olmu~uzdur. Bundan dolay1 Hz. Ali cenknameleri gi:.inOmuzde tarihl hikaye veya roman olarak yeniden yazll1rken yahut <;izgi roman halinde <;izilirken, bizce, edebl ve estetik bir kayg1 da mutlaka duyulmahd1r. Ben ~ahsen bu cenknamelerden birinin yirminci yuzy1lda yap1lm1~ yeni harfli bir baskJsrnJ okumal< niyetiyle elime ald1g1m halde, hi<;bir edebl ve estetik itina gozetilmeksizin yazlldJgmJ gordugum i<;in, maalesef okuyamamJ~tlm .. .

* Cenknameler, degi~ik ya~ gruplan gozetilerek ve <;ocuk, gen<; ve yeti~kin okuyucu zOmreleri hedef almarak farkh seviyelere gore yazJimahdJr.

* Cenknameler yazll1rken, <;e~itli bilgi ve ya~ seviyesindeki okuyuculann zevk alabilmesi i<;in, hikayelerde i~arl bir mana tabakas1 da bulunmahd1r. Mesela, "Ali", Allah'a ina nan, ana gonOiden bagh, yOksek insanl ve islam! ahlak sahibi bir

Prof D1: Adem CEYHAN

ki~i yahut kahraman olarak tasvir edilebilir; Hayber durust ve erdemli insanlann girmesi engellenen, dunyevlle~mi~, her tOriO kapall ve karanllk yap1, onun fethi -~airin "Naat"mda "Fethedemedik, ya Muhammed,/ Senelerdir" diye i~aret ettigi Gzere- iyilerin idaresi altma girmesi manasmda anla~llacak ~ekilde yaz1labilir; bir c;ocugu·n kac;mlmas1 ve yeniden ailesine kavu~turulmas1, sadece bedenl olarak kaybolmas1 ve bulunmas1 bic;iminde degil, aym zamanda ~erli, zararll bir gO cOn . yahut yabanc1 kultOrOn tesiri altma girmesi ve manevl tutsakllktan kurtanlmas1 ~eklinde anlatJiabilir.

* Son olarak ~unu soylemek isteriz ki, gizlense de her edebiyat ve sanat eserinin bir mesajmm oldugu, okuyucu veya takipc;ilerine dogrudan yahut dolayll olarak bir hayat anlay1~1 ve ya~ama tarzm1 telkin ettigi inkar edilemeyecek bir gerc;ektir. Sanat eserlerinin fonksiyonu konusunda bizce muhim olan, hem edebl ve estetik degerleri gozetmek, hem de iyi, dogru ve faydall yolu tutmaktlr.