แนวทางการปฏิรปูเพื�อคณุภาพชีวิตเกษตรกรไทย

จิตติ มงคลชยัอรญัญา

คณะสงัคมสงเคราะหศ์าสตร ์ธรรมศาสตร์

คณะกรรมการเครือข่ายปฏิรปูเพื�อคณุภาพชีวิตเกษตรกร

1

ประเดน็นําเสนอ

• ความสลบัซบัซ้อน และความหลากหลายของปัญหาเกษตรกร

• เส้นทางคู่ขนานของการเกษตรกรรมประเทศไทย

• โครงสร้างกรรมการเครือข่ายปฏิรปูเพื�อคณุภาพชีวิตเกษตรกร (คปชก.)(คปชก.)

• ประเดน็ที� คปชก. กาํลงัดาํเนินการ

• ประเดน็ที�ผูน้ําเสนอติดตาม

2

เกษตรกรรม : มิใช่เพียงอาชีพ แต่เป็นผูส้ร้าง....

• ผลิตอาหาร เพื�อสขุภาพของคน

• ยารกัษาโรค ทั 7งทางกายและทางจิต

• เสื7อผา้

• พลงังานทดแทน

3

• พลงังานทดแทน

• สร้างเศรษฐกิจ แหล่งงาน และเป็นวตัถดุิบป้อนอตุสาหกรรม

• สร้างการเรียนรู้

• สร้างวฒันธรรม

• พฒันาทรพัยากรธรรมชาติ และสิ�งแวดล้อม

• พฒันาแหล่งท่องเที�ยว

วิกฤตเกษตรกรไทย

พื7นที�ลด คนลด หนี7เพิ�ม

สภาวะโลกร้อน

การกีดกนัการค้าแบบใหม่

เปิดการค้าเสรี

การครอบงาํระบบสนับสนุน

ไม่เอื7อ

ต้นทนุสงู รายได้ตํ�า

พื7นที�ลด คนลด หนี7เพิ�มขาดความมั �นคงทางอาหาร

การครอบงาํทางเทคโนโลยี

สาํนึกผูบ้ริโภคการศึกษาไม่เอื7อ

ไม่เอื7อ

ต่างชาติซื7อ/เช่าที�ดิน

4

)

ระบบวจิยัและพฒันา/มหาวทิยาลยั

ระบบสื�อสารระหวา่งเกษตรกรดว้ยกนั และกบัสงัคม

ระบบการออกนโยบาย/กฎหมาย

ระบบการถอืครอง ทรพัยากร

ระบบภาษี

ระบบการคา้

ความรู ้การผลติ)

การคา้ระหวา่งเกษตรกรกบัเอกชนระบบชว่ย

เหลอืแก่เกษตรกร

ระบบการคา้ระหวา่งประเทศ

ระบบการเงนิ/ การลงทนุระบบการศกึษา พฒันาและแลกเปลี�ยนเรยีนรู ้

ปจัจยัการผลติ

จดัการผลผลติ

5

Source: Centre for Research on the Epidemiology of Disasters

6

Damage derived from flood and drought

• Drought affected 9.71 mil persons, damages av. 0.49

mil ha. of agricultural land, and property damaged 20

mil USD annually (during 1989-2008)

• Av. 11 flood events, affected 11 mil persons, damaged

1.5 mil ha. of agricultural land, property damaged up 1.5 mil ha. of agricultural land, property damaged up

to 184 mil USD annually

• Flood kills av. 152 lives annually

• Hardship in life of 15 million people (human security,

physical & mental health, income decrease,

indebtedness, travel, loss of personal utensils, etc.)

7

ความสลบัซบัซ้อน และหลากหลายของปัญหาฯ

• เกษตรกรรมเป็นเรื�องที�สมัพนัธก์บัหลายมิติ (ดิน, นํ7า, ลม, ไฟ, ทรพัยากรธรรมชาติ & สิ�งแวดล้อม, คน, สงัคม-วฒันธรรม, เศรษฐกิจ, ความรู้, การเมือง) ทั 7งภายในและภายนอก

• เกษตรกรส่วนใหญ่ทาํหน้าที�เป็นผูผ้ลิตเท่านั7น

• ผลิตภณัฑห์ลากหลาย และส่วนใหญ่เป็นผลิตภณัฑร์ะดบัปฐมภมูิ

• มีหลายหน่วยงานเกี�ยวข้อง, มี/ใช้ข้อมลูแตกต่างกนั, แนวทางทาํงานต่างกนั, ไม่เชื�อมประสานกนั, ส่วนใหญ่เน้นกระแสหลกั

• เป็นเรื�องคนหมู่มาก แต่ขาดปากเสียงในการต่อสู้ เรียกร้องอย่างจริงจงั,

• วาทกรรมเรื�องการควบคมุค่าครองชีพ โดยทาํให้อาหารราคาถกู8

เส้นทางคู่ขนานของเกษตรกรรมไทย

• เกษตรกรรายใหญ่ (มีทุน, ปัจจยัการผลิต, ความรู้, การจดัการ, ตลาด, แปรรปู, ฯลฯ) – รายย่อย (ขาดแคลนเกือบทุกอย่าง)

• โอกาสการเข้าถึงทรพัยากรธรรมชาติและทรพัยากรจากภาครฐัแตกต่างกนัแตกต่างกนั

• ความต่างทางความเชื�อ แนวคิดการพฒันา (GDP, การเป็นครวัโลก-ความมั �นคง ปลอดภยัทางอาหาร, ความยั �งยืนด้านพลงังานและสิ�งแวดล้อม )

• ไทยมีสินค้าเกษตรส่งออกติดอนัดบัต้นๆของโลกหลายรายการ (ข้าว, มนั, ยางพารา, กุ้ง, ไก่, ประมง, ผลไม้บางชนิด, ) ในขณะที�เกษตรกรไทยจาํนวนมากขาดความมั �นคงทางอาหารและอาชีพ

9

ข้อเทจ็จริงบางประการ (1)

• เกษตรกร 16 ล้านคน ผลิตอาหารส่งออก 778,056 ล้านบาทในปี 2551 มากเป็นอนัดบัเจด็ของโลก แต่คนไทย 10.7 ล้านคนขาดความมั �นคงทางอาหาร (FAO, 2547-9)

• จาํนวนเกษตรกรลดลงจาก 67 % (2532) เหลือเพียง 40 % (2552)

• อายเุฉลี�ย 51 ปี คนรุ่นใหม่ส่วนใหญ่ไม่นิยมทาํการเกษตร• อายเุฉลี�ย 51 ปี คนรุ่นใหม่ส่วนใหญ่ไม่นิยมทาํการเกษตร

• เกษตรกรขาดศกัดิXศรีและความภาคภมูิใจในตนเอง

• เกษตรกร 76.70 % เป็นหนี7 ยอดเฉลี�ย 107,230 บาท/ครอบครวั, • หนี7สินในระบบของเกษตรกรสงูถึง 1.1 ล้านล้านบาท และกว่า 510,000 ราย

ที�เป็น NPL

• ในปี 2551 รายได้เฉลี�ยของเกษตรกรเท่ากบั 52,240 บาทต่อคนต่อปี ตํ�ากว่ารายได้เฉลี�ยของผูป้ระกอบอาชีพอตุสาหกรรม และบริการเกือบ 9 เท่า

10

ข้อเทจ็จริงบางประการ (2)

• เกษตรกรไม่มีที�ดินเป็นของตนเอง 1 – 1.5 ล้านครอบครวั ต้องเช่าหรือบกุรกุที�สาธารณะ (สภาที�ปรึกษา ฯ, 2547)

• เกษตรกร 59.73 % เช่าที�ทาํกิน (สศก.)

• ที�ดินของเกษตรกรติดจาํนอง 38 ล้านไร่ (35% ของพื7นที�เกษตรทั 7ง

11

ที�ดินของเกษตรกรติดจาํนอง 38 ล้านไร่ (35% ของพื7นที�เกษตรทั 7งประเทศ) โอกาสหลดุจาํนองมากกว่า 8 ล้านไร่

• ยามนํ7ามาก รฐับาลจะระบายนํ7าจากเมืองไปสู่ชนบท/พื7นที�เกษตรกรรม แต่เมื�อมีนํ7าน้อย นํ7าในเขื�อนจะต้องสาํรองให้คนเมืองไว้ใช้

• เมื�อมีผลผลิตมาก ราคาสินค้าเกษตรกต็กตํ�า แต่พอมีผลผลิตน้อย รฐับาลกจ็ะพยายามควบคมุราคาไม่ให้ขึ7นสงู

ข้อเทจ็จริงบางประการ (3)

• ผลผลิตข้าวเฉลี�ย ในปี 2552 ไทย (460 กิโลกรมัต่อไร่) เวียดนาม (820) จีน (939) สหรฐัอเมริกา (1,000) และของญี�ปุ่ น (1,083)

• พื7นที�รบันํ7าชลประทานมีเพียง 24 % ของพื7นที�เพาะปลกูทั 7งหมด

• ค่าใช้จ่ายด้านเมลด็พนัธุล์กูผสม คิดเป็น 1/3 ของต้นทุนการผลิต

• ระบบเกษตรกรรมแบบปฏิวตัิเขียวต้องใช้พลงังานเพิ�มจากระบบ• ระบบเกษตรกรรมแบบปฏิวตัิเขียวต้องใช้พลงังานเพิ�มจากระบบเกษตรกรรมดั 7งเดิม 50 เท่า

• ข้าวโพดต้องใช้พลงังานจากนํ7ามนัในการผลิต (ใช้เทคโนโลยีทนัสมยั) มากกว่าพลงังานที�ได้จากข้าวโพด 29 %, ถั �วเหลือง 27 %, ทานตะวนั 118 %

• เกษตรกรไทยที�พึ�งตวัเองด้านอาหารมีเพียง 30 % ตํ�ากว่าญี�ปุ่ นและเกาหลี (ขณะที�คนอเมริกนั 37 % ปลกูผกัสวนครวักินเอง)

• ค่าอาหารคิดเป็น 30-50 % ของค่าใช้จ่ายในครอบครวั12

นวตักรรมเกษตรกรรมย ั�งยนื

13

ข้อเทจ็จริงบางประการ (4)

• ปี 2552 ไทยนําเข้าปุ๋ ยเคมี 3.87 ล้านตนั, สารกาํจดัศตัรพูืช 0.11 ล้านตนั และปัจจยัสองรายการนี7เป็น 1/3 ของต้นทุนการผลิต

• ไทยเปิดให้ขึ7นทะเบียนสารเคมีเกษตร 27,000 ชื�อ มาเลเซีย (917) อินโดนีเซีย (1,158) เวียดนาม (1,743) จีน (20,000)

• เกษตรกร 39% มีสารเคมีตกค้างในเลือด ไม่ปลอดภยั (รมช. สธ. แถลง • เกษตรกร 39% มีสารเคมีตกค้างในเลือด ไม่ปลอดภยั (รมช. สธ. แถลง 26/12/2553)

• อตัราการเจบ็ป่วยของคนไทยในปัจจบุนั ที�ป่วยด้วยโรคมะเรง็สงูขึ7นแซงหน้าโรคอื�นๆ (50,000 ราย) ซึ�งมีสาเหตหุลกัมาจากอาหารสงูถึง 60%

• ตรุกี (ส่งผกัผลไม้ไปอียมูากกว่าไทย 46 เท่า) จีน (มากกว่า 29 เท่า) แต่พบสารเคมีตกค้างน้อยกว่า สินค้าจากไทย

14

แนวโน้มปัญหาเกษตรกรสาหสัมากขึ7น

• ภยัพิบตัิเกิดถี�ขึ7น รนุแรงขึ7น, โรค แมลงระบาดมากขึ7น

• ระบบเกษตรกรรมเชิงเดี�ยวเพื�อการพาณิชย ์ต้องพึ�งพิงคนนอกด้านปัจจยัการผลิต (เมลด็พนัธ,์ พนัธุส์ตัว,์ ปุ๋ ย, สารเคมี, อาหารสตัว,์ แรงงาน, การเกบ็เกี�ยว) การแปรรปูและการตลาดมากขึ7น

• ราคาสินค้าเกษตรไม่เพิ�มเท่าใดนัก บางกรณีกลบัมีราคาตกตํ�า • ราคาสินค้าเกษตรไม่เพิ�มเท่าใดนัก บางกรณีกลบัมีราคาตกตํ�า (แต่ราคาอาหารและพลงังานในท้องตลาดแพงขึ7น รวมทั 7งค่าใช้จ่ายด้านอื�นๆ)

• ขาด economy of scale เกษตรกรส่วนใหญ่เป็นพวกรายย่อย

• มีคู่แข่งขนัมากขึ7น และการแข่งขนัรนุแรงขึ7น

• คนกลุ่มอื�นล้วนมีผลประโยชน์จากความเดือดร้อนของเกษตรกร15

โครงสร้าง คปชก.

• กรรมการ 25 คน (เกษตรกร 5, นักธรุกิจ/เกษตรกรรายใหญ่ 4, อดีตข้าราชการ 2, นักวิชาการ 7 คน, NGO 2, ธนาคาร 1 คน, อื�นๆ 4 คน) แบง่เป็น 4 ทีม ดแูลทีมละ 1 ยทุธศาสตร์

• ผูแ้ทนเกษตรกรและ NGO มาจาก กลุ่มเกษตรประณีต, เกษตรอินทรีย์ เกษตรสมยัใหม่ที�ใช้วิชาการนํา และมาจากกลุ่มผูผ้ลิตผูแ้ทนเกษตรกรและ NGO มาจาก กลุ่มเกษตรประณีต, เกษตรอินทรีย,์ เกษตรสมยัใหม่ที�ใช้วิชาการนํา, และมาจากกลุ่มผูผ้ลิตสินค้าเกษตรที�หลากหลาย (ยาง, ปาลม์, ผลไม้, ข้าว, ผกั, กุ้ง, ฯลฯ)

• กรรมการมีประสบการณ์และกระบวนทศัน์การพฒันาที�หลากหลาย (การค้า, การผลิตขนาดใหญ่-เลก็, เทคโนโลยี�สมยัใหม่-พื7นบา้น, การพึ�งตนเอง-พึ�งภายนอก, ยอมรบั-ไม่ยอมรบับทบาทของหน่วยราชการที�ส่งเสริมการเกษตร, ฯลฯ)

16

ประเดน็ที� คปชก. กาํลงัดาํเนินการ

• เน้น “ระบบเกษตรกรรมยั �งยืน” ตลอดจน เรื�อง ความมั �นคง ปลอดภยัด้านอาหารและพลงังาน

• ให้ความสาํคญักบัปัญหาของกลุ่มเกษตรกรที�ประสบความยากลาํบาก (เกษตรกรรายย่อย) และปัญหาที�ส่งผลกระทบต่อเกษตรกรจาํนวนมากๆ เป็นกรณีพิเศษเกษตรกรจาํนวนมากๆ เป็นกรณีพิเศษ

• ตระหนักถึงปัจจยัด้านกายภาพ (area based)

• ยทุธศาสตร ์4 ด้าน (ก) สร้างการเรียนรู้และกระบวนการจดัการเรียนรู้, (ข) ด้านการตลาด, (ค) ด้านกฎหมาย และ (ง) ด้านการจดัการความเสี�ยงที�เกษตรกรประสบในการประกอบอาชีพและการดาํรงชีวิต

17

การสร้างการเรียนรู้และกระบวนการจดัการเรียนรู้

• ระบบการศึกษาของภาครฐัในปัจจบุนัไม่เอื7อ, เป้าหมาย /เนื7อหาความรู้ไม่สอดคล้อง/ไม่เหมาะสม, กระบวนการจดัการสอนไม่เอื7อ

• การค้นหา best practice และถอดบทเรียน

• ปฏิรปูเนื7อหาใหม่ (ระบบเกษตรกรรมยั �งยืน, เกษตรประณีต, ปฏิรปูเนื7อหาใหม่ (ระบบเกษตรกรรมยั �งยืน, เกษตรประณีต, เกษตรอินทรีย,์ เกษตรปลอดสาร, เกษตรกรรมทางเลือก) พร้อมเงื�อนไขความสาํเรจ็ (วิธีคิด, วิถีชีวิต, วิธีจดัการฟารม์ใหม่)

• ปฏิรปูกระบวนการเรียนรู้ใหม่ (เรียนรู้แนวนอน, การศึกษานอกระบบและใช้สื�อช่วย)

• การระดมความร่วมมือ และผลกัดนันโยบายการจดักระบวนการเรียนรู้แบบใหม่

18

เป้าหมายการเรียนรู ้: สรา้งอดุมการณ์ ความเชื�อที�ว่า“ความมั �นคงของชีวิตเกษตรกรเป็นความมั �นคงของชาติ”

• ยิ�งทาํเกษตรกรรม หนี7สินยิ�งลดลง

• งานในฟารม์จะลดลงเรื�อยๆ จนถึงขั 7นไม่ทาํกย็งัได้ผลผลิต

• ดินมีความอดุมสมบรูณ์ขึ7น

• เกิดความหลากหลายทางชีวภาพมากขึ7น• เกิดความหลากหลายทางชีวภาพมากขึ7น

• มีตวัช่วย (ทรพัยากรธรรมชาติสมบรูณ์ขึ7น) ระบบนิเวศดีขึ7น

• มีหลกัประกนัในชีวิตที�มั �นคง (ปัจจยั 4 ครบถ้วนต่อเนื�องยั �งยืน)

• ลกูหลานสืบทอดอาชีพเกษตรกรรม ระบบชีวิตครอบครวัมั �นคง

• เมื�อตายไปลกูหลานกราบไหว้คิดถึงความดีที�บรรพบรุษุทาํไว้ ไม่ทาํให้ลกูหลานลาํบากในภายหน้า

19

ด้านการตลาด

• ระบบตลาดแบบใหม่ที�เอื7อต่อเกษตรกรรมยั �งยืน (ตลาดสีเขียว, การตลาดแบบ Community Support Agriculture –CSA, ตลาดพืชผกัพื7นบา้น)

• ใช้การตลาดเป็นตวันํา เริ�มจากสร้างสาํนึกและความต้องการของผูบ้ริโภค แล้วเชื�อมโยงกบักลุ่มผูผ้ลิตผูบ้ริโภค แล้วเชื�อมโยงกบักลุ่มผูผ้ลิต

• ในกรณีที�มีสินค้าสีเขียวแล้ว ใช้วิธีการเพิ�มความตระหนักเรื�องสขุภาพ สภาวะโลกร้อน ตลอดจนความเอื7ออาทรระหว่างคนในสงัคมเพื�อเพิ�มปริมาณความต้องการสินค้า และเป็นแรงจงูใจแก่ผูผ้ลิต

• รวบรวมกรณีศึกษา เผยแพร่ และหาวิธีสร้างกระแส20

ด้านกฎหมาย

• เลือกและ วิเคราะหเ์นื7อหา เงื�อนไขกฎหมาย ระเบียบ ที�เป็นอปุสรรค หรือสร้างปัญหาให้แก่เกษตรกร หรือการทาํระบบเกษตรกรรมแบบยั �งยืน หรือสนับสนุนระบบเกษตรกรรมที�ทาํลายทรพัยากรธรรมชาติ สิ�งแวดล้อม ตลอดจนโอกาสในการพฒันาคณุภาพชีวิตของเกษตรกรคณุภาพชีวิตของเกษตรกร

• พยายามหลีกเลี�ยงความซํ7าซ้อน หรืองานที�คนอื�นทาํอยู่แล้ว

• มีแนวโน้มว่าจะเน้นเรื�อง สารเคมีเป็นพิเศษ

21

ด้านการจดัการความเสี�ยง

• ความเหน็ที�หลากหลายเกี�ยวกบัการจดัการความเสี�ยง (การประกนัภยัพืช-สตัว,์ การใช้หลกัวิชาการมากขึ7น, การพฒันาสาธารณูปโภค อาทิ ระบบชลประทาน, การระดมความร่วมมือจากภาคส่วนต่างๆเพื�อเพิ�ม synergy เช่น แหล่งทุน ตลาด ความรู้ และพลงัชมุชนที�รวมกนัเป็นสหกรณ์, การลดความเสี�ยงด้านการตลาดพลงัชมุชนที�รวมกนัเป็นสหกรณ์, การลดความเสี�ยงด้านการตลาดและราคาโดย contract farming, การแบง่ภาระความเสี�ยงภยัผา่นระบบสวสัดิการต่างๆ รวมทั 7งสวสัดิการชมุชน)

• การค้นหา best practices เช่น กรณีชมุนุมสหกรณ์ผูเ้ลี7ยงกุ้ง

22

ประเดน็ที�ผูน้ําเสนอติดตาม

• แนวทางการจดัสวสัดิการสาํหรบัเกษตรกร (บรูณาการสวสัดิการต่างๆในพื7นที� และส่วนกลางเข้าด้วยกนั, ลดความซํ7าซ้อน เพราะแม้จะทาํให้ได้รบัเงินช่วยเหลือมากขึ7น แต่กต็้องจ่ายสมทบมากเช่นกนั, สวสัดิการที�จดัต้องแก้ไข แบ่งเบาภาระ ความเดือดร้อนของเกษตรกรอย่างมีนัยสาํคญั, เชื�อมโยงกบัระบบสวสัดิการชมุชนของเกษตรกรอย่างมีนัยสาํคญั, เชื�อมโยงกบัระบบสวสัดิการชมุชน, การดึงให้ผูท้ี�มีส่วนได้รบัประโยชน์จากอาชีพเกษตรกรรมให้มาร่วมรบัผิดชอบความเสี�ยงของเกษตรกรมากขึ7น, การลดภาระค่าใช้จ่ายสมทบด้วยการมีส่วนร่วมของเกษตรกรและองคก์รเกษตรกร, ใช้ทุนทรพัยากรธรรมชาติ ศาสนา/วฒันธรรม ความรู้)

• ดขู้อมลูเพิ�มเติมจากแฟ้มแนวทางการสร้างสวสัดิการเกษตรกร23