คูม่อืค ำแนะน ำกำรใช้สำรเคมี

ก ำจัดลูกน ำยงุลำย

จัดท ำโดย : ส ำนักงำนปอ้งกันควบคมุโรคที ่8 จังหวัดอดุรธำนี

ทีป่รกึษำ

แพทย์หญงิรพพีรรณ เดชพชิยั

ผูอ้ ำนวยกำรส ำนักงำนปอ้งกันควบคมุโรคที ่8 จังหวัดอดุรธำนี

ดร.ศมิำลักษณ์ ดถิสีวสัดิ์เวทย์

รองผูอ้ ำนวยกำรส ำนักงำนปอ้งกนัควบคมุโรคที ่8 จังหวดัอดุรธำนี

นำยไสว โพธิมล

หัวหนำ้ศนูยค์วบคมุโรคตดิตอ่น ำโดยแมลงที ่8.1 จงัหวดัอดุรธำน ี

ผูจ้ดัท ำ

นำงสภุำภรณ ์ โคตรมณี นักวชิำกำรสำธำรณสขุช ำนำญกำร

นำยประสทิธิ ์ รำมะโคตร นักวชิำกำรสำธำรณสขุช ำนำญกำร

นำงสำวกติตยิำ พมิพำเรือ นักวชิำกำรสำธำรณสขุปฏิบตัิกำร

นำงสำวฝนทพิย ์บตุระมี นักวชิำกำรสำธำรณสขุ

จดัพมิพ์โดย

กลุม่พฒันำวชิำกำร

ส ำนกังำนปอ้งกนัควบคมุโรคที ่8 จงัหวดัอดุรธำนี

พิมพท์ี ่

บรษิัท ภำคอสีำนกำรพมิพ ์(999) จ ำกดั

ปีทีพ่มิพ ์: พ.ศ.2560 จ ำนวน 400 เล่ม

คณะผูจ้ดัท ำ

ส ำนักงำนป้องกันควบคุมโรคที่ 8 จังหวัดอุดรธำนี ได้

ท ำกำรทดสอบควำมไวของลูกน ำยุงลำยต่อสำรทีมีฟอสในพื นที่

จังหวัดอุดรธำนี หนองคำย และบึงกำฬ ในปี 2557-2559

พบว่ำลูกน ำยุงลำยในพื นที่เริ่มต้ำนต่อสำรเคมีทีมีฟอสและมี

ระดับควำมไวต่ ำเมื่อเทียบกับเกณฑ์ขององค์กำรอนำมัยโลก ซึ่งอำจเกิดจำกควำมหลำกหลำยของสำรเคมี และมี กำรใช้

ผลิตภัณฑ์ทรำยเคลือบทีมีฟอสที่มีเปอร์เซ็นต์ของสำรออกฤทธิ์ที่

แตกต่ำงกัน

ดังนั น ส ำนักงำนป้องกันควบคุมโรคที่ 8 จังหวัด

อุดรธำนี จึงได้จัดท ำคู่มือค ำแนะน ำกำรใช้สำรเคมีก ำจัดลูกน ำ

ยุงลำย โดยมีวัตถุประสงค์ เพื่อเป็นคู่มือให้กับหน่วยบริกำร

สำธำรณสุข องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น อสม.และประชำชน

ในกำรใช้สำรเคมีก ำจัดลูกน ำอย่ำงถูกต้องและมีประสิทธิภำพ

ทั งนี เพื่อลดกำรต้ำนและเพิ่มระดับควำมไวของลูกน ำยุงลำยต่อ

สำรเคมีทีมีฟอส หวังเป็นอย่ำงย่ิงว่ำคู่มือเล่มนี จะเป็นประโยชน์

ต่อผู้อ่ำนทุกท่ำน

คณะผู้จัดท ำ

ค ำน ำ

เรือ่ง หนำ้

ยุงลำย สัตว์ร้ำย อันตรำยถึงชีวิต ...................................................... 1

วงจรชีวิตลูกน ำยุงลำย ........................................................................... 2

ทรำยทีมีฟอส คืออะไร ........................................................................... 3

วิธีใช้ทรำยทีมีฟอส..........................................................................................4

ใส่ทรำยทีมีฟอสอย่ำงไรให้มีประสิทธิภำพ ? ........................ 5

ข้อดีของกำรใช้ทรำยทีมีฟอส ................................................................ 8

กำรก ำจัดลูกน ำยุงลำยโดยใช้นวัตกรรมและภูมิปัญญำท้องถิ่น……9

ค ำแนะน ำเพิ่มเติม.............................................................................................10

เอกสำรอ้ำงอิง......................................................................................................................................................................11

สำรบญั

ยุงพำหะน ำโรคไขเ้ลอืดออก ยงุลำย

ยุงลำยบำ้น

(พำหะหลกั)

ยุงลำยสวน

(พำหะรอง) ยุงลำยพำหะน ำโรค

ไขเ้ลอืดออกคอื ยงุลำยตวั

เมียทีไ่ดร้บักำรผสมพนัธุ์

วำงไขต่ำมผิวภำชนะเหนอืระดบัน ำเลก็นอ้ย

แหล่งเพำะพันธุ์ของยุงลำยบ้ำนคือ ภำชนะขังน ำที่มีน ำนิ่งและใส

ได้แก่ โอ่งน ำดื่มน ำใช้ ที่รองน ำตู้เย็น บ่อซีเมนต์ในห้องน ำ แจกัน

ขำรองตู้กับข้ำว กระป๋อง กะลำ เป็นต้น

ยุงลำยสวน ชอบวำงไข่ตำมกำบใบของพืชจ ำพวก กล้วย

พลับพลึง บ่อ โพรงไม้ กระบอกไม้ไผ่ที่มีน ำขัง เป็นต้น

1

วงจรชวีติลกูน ำยงุลำย

ยุงตัวเมียวำงไข่ได้ 3-5 ครั ง ครั งละ 100-150

ฟอง ไข่สีขำวนวล ต่อมำ 24 ชั่วโมงเปลี่ยนเป็นสี

ด ำ ติดข้ำงฝำภำชนะ เหนือระดับน ำ 1-2 ซม. ฟัก

เป็นลูกน ำ

ยุงมีวงจรชวีติแบบสมบูรณ์ ม ี4 ระยะ ซึง่ประกอบด้วย ไข ่ลกูน ำ

ตัวโมง่ และยงุตวัแก ่

2

ทรำยทมีฟีอสก ำจดัลกูน ำ หรอืทีน่ิยมเรียกกนัวำ่ “ทรำยอะเบท”

ทรำยทมีีฟอสคอือะไร

3

ใชป้ระโยชนใ์นกำรก ำจดัลกูน ำยงุลำยพำหะน ำโรค

ไขเ้ลอืดออก ยงุร ำคำญ ยุงกน้ปลอ่ง

ทรำยอะเบท ออกฤทธิ ์ภำยใน 1 ชัว่โมง และคงฤทธิอ์ยูไ่ด้

นำนกวำ่ 3 เดอืน มอีนิทรีย์วตัถตุกคำ้ง/ปนเปือ้นอยูน่อ้ย

สำรทีมีฟอส จะออกฤทธิ์ท ำลำยระบบประสำทกำรหำยใจของ

ลูกน ำยุงชนดิตำ่งๆ รวมทั ง สำมำรถก ำจัดตัวอ่อน ของแมลงต่ำงๆ

ทรำยทีมีฟอสปลอดภยัตอ่คน ปลำ และสัตวท์กุชนดิ

ยกเว้นปลำทอง อำจเกิดอันตรำยได้

มีคำ่ควำมเปน็พษิ

(LD50) เทำ่กบั 8,600

มิลลิกรัม/กิโลกรมั

ง

วธิกีำรใชท้รำยทมีีฟอส

น ำทรำยทมีฟีอส 1 กรัม ใส่ในน ำ 10 ลติร

หรือ 10 กรัมในน ำ 100 ลิตร หรือ 20

กรัมในน ำ 200 ลิตร (ตุ่มมังกร)

10 ลติร 1 กรมั

10 กรัม

20 กรมั

100 ลติร

200 ลติร

ในน ำ

ในน ำ

ในน ำ

4

แหลง่น ำ/ภำชนะ ที่ควรใสท่รำยทมีฟีอส

ควรใส่ทรำยก ำจัดลูกน ำเฉพำะในที่ที่จ ำเป็นจริงๆ เช่น อ่ำงน ำ

โอ่งน ำ ตุ่มน ำ หรือภำชนะอื่นๆที่ไม่มีฝำปิดมิดชิด ภำชนะที่ต้อง

เปิดใช้น ำตลอดเวลำ ภำชนะที่มีขนำดใหญ่ไม่สำมำรถเปลี่ยน

น ำได้ เป็นต้น

แหล่งน ำ/ภำชนะ ที่ไม่จ ำเปน็ต้องใส่ทรำยทมีีฟอส (ใส่ก็ได้ ไม่

ใส่ก็ได้ แต่ถ้ำไม่ใส่ต้องปฏิบัติตำมวิธีที่แนะน ำ)

โอ่งน ำดื่ม ควรใช้วิธี ปิดฝำให้มิดชิด ปิดปำกโอ่งด้วยตำข่ำย

โอ่ง กสช. ควรใช้วิธี ปิดฝำให้มิดชิด ปิดปำกโอ่งด้วยตำข่ำย

แจกัน ควรใช้วิธี เปลี่ยนน ำทุก 7วัน หรือใช้ส ำลีอุด

ขวดเลี ยงพลูด่ำง ควรใช้วิธี เปลี่ยนน ำทุก7วัน/ปลูกด้วยดินแทนกำรแช่ในน ำ

ถ้วยหล่อขำตู้กับข้ำว

/ที่รองน ำตู้เย็น

ควรใช้วิธี ใส่เกลือหรือผงซักฟอกหรือน ำส้มสำยชูหรือเติม

น ำเดือดทุก7วันหรือใส่สำรซักล้ำงที่มีอยู่ใน

ครัวเรือนประเภทต่ำงๆ เช่น น ำยำล้ำงจำน

จำนรองกระถำง ควรใช้วิธี เทน ำที่ขังออกทุก7วัน หรือใส่ทรำยธรรมดำให้

ลึก 3/4 ส่วนของจำน

ยำงรถยนต์เก่ำ ควรใช้วิธี เจำะรูหรือดัดแปลงใช้ประโยชน์และไม่ขังน ำ

หรือใส่สำรซักล้ำงที่มีอยู่ในครัวเรือนประเภท

ต่ำงๆ เช่น น ำยำล้ำงจำน

อ่ำงบัว ควรใช้วิธี ใส่ปลำกินลูกน ำ

รำงน ำฝนอุดตัน ควรใช้วิธี เก็บเศษใบไม้ในรำงทิ งไปเพื่อระบำยน ำออก

ใสท่รำยทมีฟีอสอยำ่งไรใหม้ปีระสทิธภิำพ ?

5

แหลง่น ำ/ภำชนะ ที่ไมค่วรใสท่รำยทีมฟีอส

ท่อระบำยน ำ ควรใช้วิธี ระบำยน ำออก อย่ำปล่อยให้ท่ออุดตัน

หลุมบ่อ แอ่งน ำ ควรใช้วิธี กลบ ถมด้วยดินหรือทรำย

ตวัอยำ่ง

〼 ควรใส่ 〼 ควรใส่

☒ ไม่ควรใส่ ☒ ไม่ควรใส่

6

หำกจ ำเปน็ตอ้งใสท่รำยทมีีฟอสก ำจดัลกูน ำ ควรปฏบิตัดิงันี

1.ขดัลำ้งภำชนะ เพือ่ก ำจดัไข่ยงุลำยทีเ่กำะตดิบรเิวณผวิภำชนะ

2.ขดัลำ้งภำชนะเสรจ็แลว้ ใหใ้สน่ ำจนเตม็ภำชนะ

3.ใสท่รำยทมีีฟอส 1% ลงไปในภำชนะ โดยขนำดปรมิำณ 1

กรัม ตอ่น ำ 10 ลติร โดยเททรำยทีมฟีอสใสล่งไปในภำชนะ

ไมค่วรน ำทรำยทีมฟีอสหอ่ถงุพลำสตกิเจำะร ูหรอืผำ้ขำวบำง

4.เมือ่ใสท่รำยในภำชนะแล้ว หำกใชน้ ำหมดกส็ำมำรถเตมิน ำ

ใชล้งไปไดต้ลอด โดยไมต่้องขดัลำ้งภำชนะนั นอกีในขณะทีใ่ส่

ทรำยทมีฟีอส

5.หมั่นสังเกตภำชนะที่ใส่ทรำย หำกพบว่ำมีลูกน ำเกิดขึ น ให้

ปฏิบัติตำม ขั นตอนข้อ 1–3 เพรำะทรำยที่ใส่สำมำรถ

เสื่อมสภำพ หรือหมดอำยุกำรใช้งำน

7

8

ขอ้ดขีองกำรใชท้รำยทมีีฟอส

ทรำยทีมีฟอส จะออกฤทธิ์ภำยใน 1 ชั่วโมง และจะ

ป้องกันไม่ให้เกิดลูกน ำได้นำนประมำณ 3 เดือน (ขึ นอยู่

กับวิธีกำรใช้น ำด้วย)

ทรำยทีมีฟอส เป็นสำรเคมีที่มีอันตรำยน้อย (LD50

8,600 mg/kg.) ถ้ ำใส่ตำมอัตรำส่วนที่ กระทรวง

สำธำรณสขุแนะน ำ จะไม่เกิดอันตรำยทั งคนและสัตว์เลี ยง

องค์กำรอนำมัยโลก แนะน ำให้ใช้ทรำยก ำจัดลูกน ำใส่ใน

ภำชนะที่มีน ำขัง เพื่อก ำจัดลูกน ำยุง เป็นกำรป้องกันไม่ให้ยุงที่

เป็นพำหะน ำโรคหลำยชนิดแพร่พันธุ์ได้ แต่จะต้องใช้ใน

อัตรำสว่นทีถ่กูต้อง จึงจะก ำจดัลูกน ำยุงได ้คือเมือ่ใสใ่นภำชนะที่

มี น ำ ขั ง แล้ วจะต้องมีควำม เข้มข้นที่ 1 ส่วนในล้ ำนส่วน

(ppm)โดยจะออกฤทธิ์ท ำลำยระบบประสำทและกำรหำยใจของ

ลูกน ำยุงภำยใน 1 ชั่วโมง และคงฤทธิ์อยู่ได้นำน 3 เดือน

9

กำรก ำจดัลกูน ำยุงลำยโดยใช้นวตักรรมและภมูปิัญญำทอ้งถิน่

ผลมะกรูด ตะไคร้หอม ปูนแดง เกลือแกง

ปี๊บดักยุง ขวดพลำสติกพิชิตยุง ฯลฯ

ก็สำมำรถใช้ในกำรก ำจัดลูกน ำ ยุงลำย

และยุงอื่นๆได้

ใช้สำรลดแรงตึงผิว หรือสำรซักล้ำง ได้แก่ น ำยำ

ล้ำงจำน แชมพูสระผม ผงซักฟอก สบู่เหลว ก ำจัด

ยุงและลูกน ำยุงได้อย่ำงสะดวก ปลอดภัยและไม่มี

พิษตกค้ำง โดยกำรก ำจัดตัวโม่งและลูกน ำยุงลำย

ในภำชนะวัสดุขังน ำขนำดเล็ก เช่น จำนรองขำตู้

กับข้ำว ยำงรถยนต์

ให้โรยผงซักฟอกลงในภำชนะดังกล่ำวอัตรำส่วนผงซักฟอก 1 ซ้อนโต๊ะต่อ

น ำ 2 ลิตร ซ่ึงผงซักฟอกจะแพร่กระจำยปกคลุมทั่วผิวน ำ เมื่อลูกน ำและ

ตัวโม่งของยุงลำยขึ นมำหำยใจจะท ำให้ระคำยเคืองและค่อยๆตำยในที่สุด

กำรควบคุมลูกน ำยุงลำยในพื นที่ให้มีประสิทธิภำพนั น ทุกภำค

ส่ วนที่ เ ก่ี ยวข้ อ ง ต้ อง เ ร่ ง รัดให้ประชำชนใช้ สำร เ คมีที มี ฟอส

(ทรำยอะเบท) ตำมมำตรฐำนองค์กำรอนำมัยโลกแนะน ำ คือ

และควรใช้มำตรกำรอื่นๆ ในกำรก ำจัดลูกน ำยุงลำยร่วมด้วย

อำทิ เช่น กำรขัดล้ำงภำชนะ กำรปิดปำกโอ่งหรือกำรจัดกำร

สภำพแวดล้อมไม่ให้มีแหล่งเพำะพันธุ์ยุงลำย กำรปล่อยปลำกินลูกน ำ

หรือวิธีกำรอื่นๆที่เหมำะสมกับบริบทของพื นที่

ค ำแนะน ำเพิ่มเตมิ

กำรแก้ไขอำกำรเมื่อไดร้บัพษิจำกสำรทมีฟีอส

10

1.กำรหำยใจเข้ำไป จะท ำให้ ไอ หำยใจติดขัด หำยใจถี่รัว ปวดศีรษะ

คลื่นไส้อำเจียน กำรปฐมพยำบำลให้ย้ำยผู้ป่วยไปในที่ที่มีอำกำศบริสุทธิ์

2.กำรสัมผสัทำงผิวหนัง จะท ำให้เกิดกำรระคำยเคือง สำรนี สำมำรถดูดซึมผ่ำนผิวหนัง

ได้ง่ำย ในกรณีสัมผัสผิวหนังให้ล้ำงออกด้วยน ำปริมำณมำกๆประมำณ 15 นำที

3.กำรสัมผัสถูกตำ จะท ำให้ น ำตำไหล ตำแดง สำยตำพร่ำมัว ในกรณีที่

เข้ำตำ ให้ล้ำงด้วยน ำปริมำณมำกๆ ประมำณ 15 นำที

4.กำรกลืนหรือกินเข้ำไป จะท ำให้ คลื่นไส้ อำเจียน ไอ หำยใจติดขัด

ท้องร่วง อ่อนเพลีย หัวใจเต้นช้ำลง ควำมดันโลหิตต่ ำ สูญเสียกำรควบคุม

หมดสติ ในกรณีที่ผู้ป่วยยังมีสติอยู่ให้ใช้น ำบ้วนปำกและไปพบแพทย์ทันที

สุภำภรณ์ โคตรมณี และประสิทธิ์ รำมะโคตร.กำรทดสอบควำมไวของ

ลูกน ำยุงลำยต่อสำรเคมีทีมีฟอสที่ระดับควำมเข้มข้น 0.02

มิลลิกรัมต่อลิตร ในพื นที่จังหวัดอุดรธำนี หนองคำย และบึงกำฬ

ปี 2557-2559.ส ำนักงำนป้องกันควบคุมโรคที่ 8 จังหวัด

อุดรธำนี:2560

สีวิกำ แสงธำรำทิพย์.โรคไข้เลอืดออกฉบับประเกยีรณก.ส ำนักงำนควบคุม

โรคไข้เลือดออก กรมควบคุมโรคติดต่อ กระทรวงสำธำรณสุข:

2544

ศูนย์ข้อมูลวัตถุอันตรำย กองเครื่องส ำอำงและวัตถุอันตรำย.ทรำยก ำจดัลูกน ำ

(Larvicidal Sand Granule).กรมวิทยำศำสตร์กำรแพทย์

กระทรวงสำธำรณสุข สืบค้นจำก http://webdb.dmsc.moph.

go.th/ifc_cosmetic/news/cos_0951/ha_1002.htm

สืบค้นวันที่ 15 กรกฎำคม 2560

11

เอกสำรอำ้งองิ

บทกลอน...ส่งทำ้ย

เจำ้ลกูน ำ ยงุลำย รำ้ยฉกำจ

เกดิดืน่ดำษ เตม็แหลง่น ำ ตำมโอง่ไห

หำกเพกิเฉย ปลอ่ยไว ้อำจเปน็ภยั

กดัลกูนอ้ย กลอยใจ ใหป้่วยกำย

ชว่ยกนัเรง่ ก ำจดั อยำ่ผดัผอ่น

ไมน่ิง่นอน สอนลกูหลำน กอ่นจะสำย

ชว่ยกนัคว่ ำ ปดิ ปลอ่ย คอยใสท่รำย

เรง่ท ำลำย แหลง่เพำะพนัธุ ์ทนัทีเอย

ÿ ÿ ÿ ดว้ยควำมปรำรถนำด ีจำก สคร.8 อุดรธำน ีÿ ÿ ÿ

12

เลขที ่4 ถนนอธิบด ีต ำบลหมำกแขง้ อ ำเภอเมือง จงัหวดัอดุรธำนี

โทรศพัท ์042-222193 โทรสำร 042-222196

http://odpc8.ddc.moph.go.th/index01.php