8.

De zakelijke gevolgen van het huwelijk of het

huwelijksvermogensrecht

Eindversie

2

Begrip en indelingvan het huwelijksvermogensrecht

Begrip : het geheel van rechtsregels die het sta-tuut regelen van de vermogens van twee perso-nen die met elkaar zijn getrouwd. Of ook : de zakelijke gevolgen van een huwelijk

Bevat een antwoord op twee “grote” vragen In welke mate kunnen de echtgenoten het statuut

van hun vermogen(s) zelf regelen in een contract? = het conventionele stelsel

Quid wanneer er geen of een onvolledig huwe-lijkscontract is? = het aanvullend costumiere/wet-telijke stelsel

3

Het conventionele stelsel biedt een antwoord op vier vragen

Bestaat er voor de echtgenoten de vrijheid om een huwe-lijkscontract af te sluiten : neen of ja?

Zo ja, in welke mate kunnen zij de inhoud van dat contract zelf bepalen (materiële contractvrijheid)?

Zijn er vormvereisten voor dat contract (formele contracts-vrijheid)? Op straffe van nietigheid? Op straffe van niet-bewijs? Op straffe van niet-tegenstelbaarheid?

Moet dat contract voor het huwelijk zijn afgesloten (prio-riteit) of kan dit ook nog later en is een afgesloten contract al dan niet te wijzigen (veranderbaarheid)?

4

Het costumiere/wettelijke stelsel biedt een antwoord op zeven vragen Welk soort gemeenschap bepaalt de costume of

wet? Wanneer komt die gemeenschap tot stand? Hoe is de samenstelling (actief en passief) van die

gemeenschap? Hoe is de samenstelling (actief en passief) van de

eigen vermogens van de man en van de vrouw? Hoe worden de vermogens bestuurd? Hoe zit de ontbinding, de vereffening en de verde-

ling van de gemeenschap in elkaar? Welke zijn de rechten van de langstlevende op het

deel dat gaat naar de erfgenamen van de eerst-stervende ?

5

HuwelijksvermogensrechtOp te delen in vier perioden

6de eeuw tot 14de eeuw 15de eeuw tot 18de eeuw In de Code Civil van 1804 tot 1976 In Burgerlijk wetboek sinds 1976

N.B. Het Romeinse recht leverde zo goed als geen bijdrage voor ons modern recht en wordt dus hier niet behandeld

6

De 6de tot de 14de eeuw

Wij kunnen niet alle 14 vragen oplossen We beschikken slechts over een zeer frag-

mentaire overlevering uit te periode ca. 500-1000

Tussen ca. 1000 en1400 kunnen wij drie evoluties vaststellen

7

De fragmentaire overleveringvan voor 1000

Bevat “niets” over het conventionele stel-sel: bestond dus niet

Bevat “iets” over de samenstelling van de goederen

Bevat “iets” over het bestuur van de goe-deren

Bevat “iets” over de gevolgen op het einde van het huwelijk

8

“Iets” overde samenstelling van de goederen

Er is sprake van een dos ex marito : een geschenk van de man aan zijn vrouw om te kunnen overle-ven na zijn dood

Er is sprake van vrouwelijke goederen : De bruidschat van de vrouw De (onroerende) goederen die de vrouw tijdens het

huwelijk kreeg van haar familie Alle andere goederen zijn ‘mannelijke goederen’

Al wat man bezat voor het huwelijk Alles wat man en vrouw (en kinderen) hadden ver-

worven tijdens het huwelijk … met uitzondering van de huwelijkse vrouwelijke goederen

9

“Iets” over het bestuur van de goederen

Man had tijdens het huwelijk het “mun-dium” over alle huwelijksgoederen

Wat was de inhoud van dit “mundium”? Zeker een beheers- en genotsrecht over en

van de mannelijke goederen, de dos ex marito en de vrouwelijke goederen

Zeker een beschikkingsrecht over de manne-lijke goederen, maar wellicht niet over de dos ex marito en de vrouwelijke goederen?

10

“Iets” over de gevolgen op het einde van het huwelijk

Er is sprake van twee hypothesen : 1° Door het overlijden van de vrouw of door

een verstoting van de vrouw 2° Door het overlijden van de man

11

Door het overlijden of verstoting van de vrouw

De mannelijke goederen gingen naar de man in volle eigendom (VE)

De vrouwelijke goederen gingen naar de man : Eerst in volle eigendom (VE) Later slechts in vruchtgebruik (VG) wanneer

er kinderen zijn NE naar kinderen

12

Door overlijden van de man

De vrouwelijke goederen gingen naar de vrouw in volle eigendom (VE)

De mannelijke goederen gingen in VE naar de erfgenamen van man, maar de langstlevende vrouw kreeg één derde van de aanwinsten in VE (= tertia collabo-rationis)

13

Drie evolutiestussen ca. 1000 en 1400

Van “dos ex marito” naar “douarie” Een costumier verbod voor de man om de

vrouwelijke goederen te vervreemden Het ontstaan van gemeenschap(pen) van

goederen : Soorten Verklaring(en)

14

Van ‘dos ex marito’ naar ‘douarie’

Recht van de vrouw op de volle eigendom (VE) van een bepaald goed na het overlijden van de man werd beperkt tot recht op een vruchtgebruik (VG) op dat goed Veel opgenomen in huwelijkscontracten “Une fois n’est pas coutume” … maar na meer-

dere keren omgezet in costumier recht Vruchtgebruik werd uitgebreid tot een deel (1/2 of

1/3) van alle onroerende goederen die de man achterliet Een huwelijkscontract kon dat VG wel beperken of

uitbreiden

15

Verbod tot vervreemdingvan de vrouwelijke goederen

Dit verbod gold alleen voor de man (niet voor de man met toestemming van de vrouw)

Dit verbod werd eerst ingevoerd in de huwelijkscontracten en later opgenomen in het costumiere recht

Ratio van het verbod : de vrouw kreeg meer en meer haar erfdeel mee bij haar huwelijk en dit moest beschermd worden tegen de hebzucht van de man

16

Ontstaan van de gemeenschap van goederen

Soorten Verklaringen

17

Twee hoofdsoortenvan gemeenschap

Algehele gemeenschap

Beperkte gemeenschap

Eigen

Man

Eigen

Vrouw

1)

2)

18

Beperkte gemeenschap

Gemeenschap beperkt tot wat ?

1° Van roerende goederen2° Van aanwinsten3° Van roerende goederen en aanwinsten

19

Drie soortenbeperkte gemeenschap

Gemeenschap van roerende goederen Gemeenschap van aanwinsten (= onroe-

rende goederen om niet tijdens het huwe-lijk)

Gemeenschap van roerende goederen en aanwinsten

20

Drie verklaringen voor de gemeenschapsstelsels

Nawerking van het Germaans recht en meer specifiek de tertia collaborationis

Inwerking van de christelijke opvatting van de gemeenschap van ‘vlees en ziel’ naar de goederen

Vormen van familiegemeenschappen uit economische noodzaak

21

Het huwelijksvermogensrechttussen 1400 en 1804

Algemene kenmerken Het conventionele stelsel Het (gemene) costumiere stelsel

22

Algemene kenmerken van het huwelijksvermogensrecht tussen 1400 en 1804

Diversiteit Een grote (materiële) vrijheid bij het afslui-

ten van een huwelijkscontract Het meest voorkomend stelsel was de ge-

meenschap van roerende goederen en aanwinsten

Er werd aan de langstlevende echtge-no(o)t(e) een groot overlevingsvermogen toegekend

23

Diversiteit Begrip: huwelijksvermogensrecht verschilde

van plaats tot plaats Probleem : welk recht gold en welke recht-

bank was bevoegd wanneer er huwelijks-goederen in verschillende rechtsgebieden waren gelegen?

Drie oplossingen : Realiteitsbeginsel Universaliteitsbeginsel Autonomiebeginsel

24

Realiteitsbeginsel

Onroerende goederen volgen het recht en de rechtbank van de plaats waar zij werke-lijk zijn gelegen

Roerende goederen volgen het recht en de rechtbank van de plaats waar zij fictief gelegen zijnn, d.w.z. het recht en de rechtbank van de laatste woonplaats van de echtgenoten

25

Universaliteitsbeginsel

Alle goederen, waar ze ook gelegen waren volgden het recht en de rechtbank van de plaats waar de echtgenoten (man) poorter waren (later de nationaliteit hebben)

Berustte op verdragen tussen meerdere steden (later landen)

26

(Wils)autonomiebeginsel

Alle goederen, waar ze ook gelegen zijn, volgen het recht en de rechtbank van de plaats die de echtgenoten autonoom heb-ben bepaald

Drie hypothesen : Uitdrukkelijk bepaald in een huwelijkscontract Impliciet bepaald in een huwelijkscontract Niet bepaald in huwelijkscontract : eerste woon-

plaats van echtgenoten op grond van de fictie dat de echtgenoten een andere plaats zouden gekozen hebben indien zij daarmee niet akkoord waren

27

Het conventionele stelsel

De vrijheid om een huwelijkscontract af te slui-ten werd algemeen erkend. Inbreuken op die vrijheid in bepaalde costumen waren slechts reminiscenties van ‘oud’ recht

Inhoud : diverse afwijkingen van het costumiere stelsel waren mogelijk Niet strijdig met openbare orde en goede zeden? Courante afwijkingen

Vorm : in authentieke akte op straffe van niet-bewijs en van niet-tegenstelbaarheid

Men kende in de regel de prioriteit en onveran-derbaarheid van het huwelijkscontract. Ratio?

28

Courante afwijkingen

Beding van vooruitmaking Beding van immobilisering Beding van mobilisering Beding tot beperking of vermeerdering

van het vruchtgebruik Beding tot toebedelen aan langstlevende

van meer dan de helft van de gemeen-schap in VE

29

Het (gemene) costumiere stelsel

1) Begrip : gemeenschap van roerende goederen en aanwinsten, en dus drie vermogens

2) Totstandkoming 3) Samenstelling van de gemeenschap 4) Samenstelling van de eigen vermogens 5) Bestuur van de goederen 6) Ontbinding, vereffening en verdeling 7) Rechten van de langstlevende

30

Drie vermogens

Roerende goederen en aanwinsten

Eigen

Man

Eigen

Vrouw

Gemeenschap

31

Totstandkoming van gemeenschap

In de regel bij de huwelijkssluiting Uitzonderingen in sommige (oudere) costu-

men : Bij de bijslaap Eén jaar en één dag na de bijslaap

32

Samenstelling van de gemeenschap

Actief : Alle cateilen (= roerende goederen)

Voorhuwelijkse en huwelijkse Om niet of ten bezwarende titel

Alle conquesten (= aanwinsten of alle onroerende goederen tijdens het huwelijk verkregen ten be-zwarende titel via eigen arbeid, koop of ruil)

Passief : alle (voorhuwelijkse en huwelijkse) schulden van man en vrouw, met uitzondering van de zakelijke schulden: Qui espouse la fem-me, espouse les dettes

33

Eigen vermogen(van man of vrouw)

Actief : Alle voorhuwelijkse onroerende goederen

Verkregen om niet Verkregen ten bezwarende titel

Alle huwelijkse onroerende goederen verkregen om niet

Via erfenis Via testament Via schenking (onder levenden)

Passief : de ‘zakelijke’ schulden (= alle schul-den wegend op een (eigen) onroerend goed)

34

Samenvatting

Gemeenschap

1) Actief Alle voorhuwelijkse en huwelijkse roerende goederen Alle aanwinsten : de huwe-lijkse onroerende goederen ten bezwarende titel

2) Passief Alle (voorhuwelijkse en huwelijkse) schulden, min

Eigen vermogen

1) Actief Alle voorhuwelijkse onroerende goederen om niet of ten bezwa-rende titel Alle huwelijkse onroerende goederen om niet

2) Passief Schulden wegend op 1

35

Bestuur van de goederentussen 1400 en 1804

Man had het alleenbestuur over alle goe-deren, met 3 uitzonderingen : De eigen goederen van de vrouw : de man

had hierop alleen een beheersrecht . Hij kon er wel over beschikken in samenwerking met zijn vrouw (= gezamenlijk bestuur)

De gezinsgoederen die ze uitdrukkelijk om niet samen hadden verworven : idem

De eigen goederen van de man waarop een douarie voor de vrouw woog : idem

36

Ontbinding van de gemeenschap

Door de dood van een echtgenoot Door een gerechtelijke scheiding van goe-

deren : alleen de goederen werden ge-scheiden, het huwelijk bleef voor de rest intact

Door een scheiding van tafel en bed Vanaf 1792 ook door een echtscheiding

In al deze gevallen werd de vrouw huer selfs (sui iuris), d.w.z. handelingsbekwaam

37

Vereffeningvan de gemeenschap

Eigen vermogens betaalden hun schulden aan de gemeenschap Bijv. wanneer gemeenschap hypotheek had

afbetaald op huis dat was aangekocht voor het huwelijk

Gemeenschap betaalde haar schulden aan de eigen vermogen(s) Bijv. wanneer een eigen huis was verkocht tijdens

het huwelijk en het geld in de gemeenschap was gevallen

38

Verdeling van de goederen

Regel : De eigen goederen (en schulden) gingen

naar de echtgenoten of hun erfgenamen De gemeenschapsgoederen (en schulden)

werden verdeeld in twee gelijke helften over de echtgenoten of hun erfgenamen

Zes uitzonderingen op verdeling van de gemeenschap in twee gelijke helften

39

De regel : verdeling van de gemeenschap in twee helften

EM Aanwinsten

Gemeenschap

RG

Langstlevende echtgenoot Erfgenamen van de vrouw

1/2 1/2

EV

40

Zes uitzonderingen op de regel

Wat roerende goederen betreft kreeg de langst-levende ofwel :

1° Alle roerende goederen 2° Het ‘beste roerend goed’

Indien er kinderen waren en één van de ouders was overleden :

1° Omzetting in een algemene gemeenschap 2° Devolutierecht 3° Ravestissement de sang 4° Mainplévie

41

Alle roerende goederen naar de langstlevende

EM AanwinstenRG

Langstlevende echtgenoot

Erfgenamen van vrouw

Aanwinsten

1/2

EV

1/2

42

Het beste roerend goed naar de langstlevende

EM Aanwinsten

Gemeenschap

RG

Langstlevende echtgenoot Erfgenamen van de vrouw

1/2 1/2

EV

43

Omzetting van een beperktein een algehele gemeenschap

EV

Vrouw Kinderen ½ VE ½ VE

EM AanwinstenRG

44

Omzetting van een beperkte in een algehele gemeenschap

EV

VruchtgebruikKinderen

Vrouw VE1/2 1/2

EM AanwinstenRG

Het devolutierecht

KinderenLangstlevende

man

Vruchtgebruik

EM

EM Aanwinsten RG

1/21/2

EV

EV

Naakte eigendom

AanwinstenRG

Ravestissement de sang

Alles naar langstlevende man volgens de regel: “Wie het

langst leeft krijgt alles

EM EVAanwinstenRG

Mainplévie : twee hypothesen

A) Geen kinderen B) Wel kinderen

Langstlevende man

Kinderen

Langstlevende man

EM

Vruchtgebruik

Naakte eigendom

EM RG Aanwinsten EM Aanwinsten

RG

EV

EV EV

AanwinstenRG

Mainplévie : geen kinderen

A) Geen kinderen

Langstlevende man

EM

EM RG Aanwinsten

EV

EV

AanwinstenRG

Mainplévie : wel kinderen

B) Wel kinderen

EM

EM Aanwinsten

RG

EV

EV

AanwinstenRG

Mainplévie : wel kinderen

B) Wel kinderen

EM

EM Aanwinsten

RG

EV

EV

Langstlevende man

AanwinstenRG

Mainplévie : wel kinderen

B) Wel kinderen

Kinderen

Langstlevende man

EM

Vruchtgebruik

Naakte eigendom

EM Aanwinsten

RG

EV

EV

AanwinstenRG

52

Mainplévie : twee hypothesen

A) Geen kinderen B) Wel kinderen

Langstlevende man

Kinderen

Langstlevende man

EM

Vruchtgebruik

Naakte eigendom

EM RG Aanwinsten EM Aanwinsten

RG

EV

EV EV

AanwinstenRG

53

De vijf rechten van langstlevende

1° Gewoonterechtelijk vruchtgebruik op de 1/2 van de nalatenschap van de eerst-stervende (indien geen betere afwijking)

2° Recht om een tijdlang van de boedel te leven

3° Voorkeurrecht op de gezinswoning4° Weduwe : recht op afstand van de ge-

meenschap. Ratio?5° Weduwe : voorrecht van inventaris

54

Vruchtgebruik van de langstlevende

EM AanwinstenRG

Gemeenschap

KinderenLangstlevende man

NalatenschapVruchtgebruik½ van

gemeenschap

EV

1/2 1/2

55

Het conventionele stelsel in de Code Civil van 1804

De vrijheid om huwelijkscontract af te sluiten werd uitdrukkelijk gewaarborgd

De inhoud van het contract : Was vrij, tenzij strijdig met goede zeden en

openbare orde Diverse modelcontracten werden opgegeven

Vorm : notariële akte op straffe van nietig-heid (dan ook geen bewijs en niet-tegen-stelbaar!)

Prioriteit en onveranderbaarheid

56

Het wettelijke stelselin de Code Civil

1° Begrip : koos voor een gemeenschap van roe-rende goederen en aanwinsten

2° De gemeenschap kwam tot stand bij de huwe-lijkssluiting

3° De samenstelling van de gemeenschap 4° De samenstelling van de eigen vermogens 5° Het bestuur van de vermogens 6° De ontbinding, vereffening en verdeling 7° De rechten van de langstlevende

57

Samenstelling van het actief

Gemeenschap1) Actief Alle roerende (voorhuwelijkse en huwelijkse) goederen Aanwinsten : alle huwelijkse onroe-rende goederen ten bezwarende titel

2) Passief Alle voorhuwelijkse roerende schulden Alle schulden ten laste van een huwelijkse roerende erfenis Alle huwelijkse schulden van de man

Eigen vermogen1) Actief Alle voorhuwelijkse onroerende

goederen om niet of ten bezwaren-de titel

Huwelijkse onroerende goederen om niet

2) Passief Schulden ten laste van een

voorhuwelijks onroerend goed Schulden ten laste van huwelijks

onroerend goed om niet

58

Bestuur van de goederenvolgens de ‘Code Civil’

Man had alleenbestuur over alle goederen, met uitzondering over de eigen goederen van de vrouw Man had over deze eigen goederen slechts

een beheerrecht Beschikking over deze goederen kon alleen in

samenwerking met zijn vrouw (= gezamenlijk bestuur)

59

Redenen van ontbinding gemeenschap in de ‘Code Civil’

Door de dood van een echtgenoot Door de nietigverklaring van het

huwelijk Door een scheiding van tafel en bed Door een gerechtelijke scheiding Door een echtscheiding

60

Vereffening van de gemeenschap

Eigen vermogen(s) betaalden schulden aan de gemeenschap

Gemeenschap betaalde schulden aan de eigen vermogen(s)

61

Verdeling van de goederen

Regel : Eigen goederen (en schulden) gingen naar

de echtgenoten of hun erfgenamen Gemeenschapsgoederen (en schulden)

werden verdeeld in twee helften over de echtgenoten of hun erfgenamen

Geen uitzonderingen

62

Verdeling van de gemeenschap in twee helften

EM Aanwinsten

Gemeenschap

RG

Langstlevende echtgenoot Erfgenamen van de vrouw

1/2 1/2

EV

63

Drie rechten van de langstlevende

1° Vruchtgebruik op de helft van nalaten-schap van de eerststervende vanaf 1896

2° Weduwe : recht op afstand van de ge-meenschap

3° Weduwe : voorrecht van boedelbeschrij-ving

64

Conventionele stelsel vanaf 1976

Vrijheid om huwelijkscontract af te sluiten is gewaarborgd (art. 1387-1388 B.W.).

Inhoud : Vrij, tenzij strijdig met dwingend recht, met inbe-

grip van het primair stelsel (art. 1387-1388 B.W) Diverse modelcontracten (art. 1451-1469 B.W.)

Vorm : notariële akte op straffe van (impliciete) nietigheid (art. 1392 B.W.)

Voor en na huwelijk af te sluiten (geen prio-riteit meer) en contract is te veranderen (art.

1392-1394 B.W.).

65

Wettelijke stelsel sinds 1976

1° Begrip: gemeenschap van aanwinsten 2° Totstandkoming bij de huwelijkssluiting 3° Samenstelling van de gemeenschap 4° Samenstelling van de eigen vermogens 5° Bestuur van de vermogens 6° Ontbinding, vereffening, verdeling7° Rechten van langstlevende

66

“Aanwinsten” sinds 1976

Alle roerende en onroerende goederen tij-dens het huwelijk verkregen ten bezwaren-de titel Uitzondering : strikt persoonlijke goederen

67

Samenstelling actief

Gemeenschap

1) Actief Huwelijkse inkomsten Huwelijkse vruchten Huwelijkse goederen

ten bezwarende titel

Eigen vermogen

1) Actief Voorhuwelijkse goe-

deren Huwelijkse goederen om

niet Strict persoonlijke goe-

deren tijdens huwelijk

68

Samenstelling passief

Gemeenschap2) Passief

Huwelijkse schulden van beide echtgenoten, met uitzondering van

Eigen vermogen2) Passief

Voorhuwelijkse schulden Huwelijkse schulden ten laste

van een erfenis, schenking of legaat

Huwelijkse schulden van het persoonlijk vermogen

Huwelijkse strict persoonlijke schulden

69

Bestuur van de goederen Drie mogelijkheden gebruikt

Alleenbestuur : regel voor de eigen goederen (artikel 1425 B.W.)

Gezamenlijk bestuur : regel voor de belangrijke gezinsgoederen of transacties (artikel 1418 B.W.)

Gelijklopend bestuur : regel voor gemeenschaps-goederen die geen belangrijke gezinsgoederen zijn (artikel 1416 B.W.)

Descendenten

GV EV

vrouw

Ascendentencollateralen

vrouw

Geen bloed-verwanten

vrouw

NEVG

VE VE

VE VE

VE

NE

VE VE

NEVG

Man overlijdt

VG

Rechten langstlevende(art. 745bis B.W.)

EM