5.1 Uvod Krit Mikena

Amir Pašić: Historija arhitekture Arhitektura prije 330.godine: 4.-Grčka (2)

GRČKA ARHITEKTURA

(650-30 B.C.; kojoj prethodi Egejska, circa 3000-1100 B.C.) UVOD Spomenici antičke Grčke imaju ključno mjesto u Historiji arhitekture. Grčki redovi - kao sistami koji kodificiraju oblike - odigrali su najvažniju ulogu u stilskim izrazima zapadne arhitekture. Za većinu autora, nakom šesnaestog stoljeća, razlikovna obilježja koja najbolje određuju zgrade - temelje se na dorskim, jonskim i korintskim redovima – formira osnovni oblik umjetnosti građenja. Ne može biti nikakve sumnje da je Grčka i njeni hramovi imala dalekosežan utjecaj na Rim, koji je posudio sistem redova, ali u primjeni sa naglaskom više na njohov dekorativni nego na strukturni aspekt. Nakon toga, kao rezultat znatno pojačanih graditeljskih aktivnosti Rimskog carstva, antičko graditeljstvo zadržalo je diskretan utjecaj na srednjovjekovni svijet, prije nego što se stvarno vraća u postignućima renesanse i baroka i Neo-klasičnog razdoblja.

Ova gotovo mitska Grčka koje ponovno pojavila kao izvor arhitektonskog jezika je ipak vremenom duboko mijenjala historijsku perspektivu. Naravno, arhitektonski redovi su ti koji su u preživili, a ne materijali od kojih su objekti bili građeni, jer vremenom funkcija zgrada su se mijenjale prema prirodi i zahtjevima ljudi. Grčka je ustvrdila jezik temeljen na stupovima i trijemovima, i definisala arhitektonski dekor na temelju oblikovanja friza, metope i timpanona, ali malo je učinjeno na razvoju unutrašnjih prostora, ako nisu imali ulogu u funkciji hrama, gdje je prostorija naosa dizajnirana isključivo kao kuća za kip božanstva.

Grčki klasicizam nije dao puno određenje javnih zgrada, koje tek bivaju u potpunosti definisane u helenističkom razdoblju. Osim hramova u svojim brojnim i raznovrsnim oblicima – renkirane od zgrade s okolnim kolonadama (okružen redom stubova trijemovima) do malih riznica, do podzemnih ili okruglih svetišta (Tolos) - valja spomenuti teatre, trijemove (stoai) kojij okružuju Agoru, monumentalne ulaze (propylaea) i exedrsi, ne zaboravljajući građenje mjesta političke prirode (ellesiasterion, buleterion), predviđen za sastanke, tehničke zgrade (spremišta alata), gdje su ratni brodovi i ostala plovila bili građeni, i vojne konstrukcije (zidovi, kule, posterns, i bastionima).

Glavni fenomen je ipak snažan razvoj hramova, koji ilustriraju cjelokupan kreativni genij grčkih arhitekata. U tim zgradama izrađeno je sve bogastvo estetskih opcija, koje se temelje na filozofskim konceptima kojima je arhitektura samo refleksija.

Provlačenje pojma "klasičan" kao grčka arhitektura, čije vanjske manifestacije nije lako obuhvatiti na sažet način, zato je neophodno studiranje historije grčke arhitekture organizirati i geografski i hronološki, da bi jasnije razumili različite strukturne i formalne karakteristike razvoja. Grčku arhitekturu trebamo započeti od Mikenske civilizacije, u sredini drugog milenijuma, gdje su ljudi govorili grčki, i gdje su ti isti ljudi sagradili tako impresivne zgrade zaštićene zidinama, zasvođene grobnice i palače, iako su imali gotovo nikakav utjecaj na arhaični i klasični period Grčke arhitekture. Kada se bavimo značajkama grčkog hrama, čini se da je bitan doprinos Grka arhitekturi leži u trijemu koji okružuje celu hrama. Ovaj prsten od stupaca potrebno je tumačiti u nekom semiotičkom pristupu izgradnji. Arheologija nam pomaže da pratimo genezu ovog obrasca, a istovremeno pojednostavljuje ulogu i značaj strukture okružene redom stubova.

Potrebno je pratiti i kontinuitet niza hramova Magna Graecia kako bi se naglasio prelaz iz arhajskih izraza ka klasičnim formulacijama, vezana za formule proporcija i brojeva, na temelju Pitagorinih pojmova.

Ovi objekti nude najvrijednije područja studija. Jer oni čine ništa manje nego muzej dorke arhitekture, s iznimno dobro očuvanim primjerima u Paestum-u, Agrigentum-u i Segesta-i, izgrađenim u razdoblju od sredine šestog stoljeća do kraja petog stoljeća p.n.e.


Prateći preokrete i uništenje uzrokovana ratovima između jonskih Grka i Atenjana, sa jedne strane, i vojske ahemenidskih kraljeva Perzije, sa druge strane, zanimljivo je pratiti i istovremen napredak Jonskih mislilaca i arhitekata. Bilo na Samos-u ili na obalama Male Azije - u Efes-u, Milet-u, Priene-i i Halicarnassus-u - građeni su hramovi i grandiozni mausoleji u originalanom stilu.

Također je zanimljivo pogledati u doprinose graditelja iz Jonije i Lidije u cvjetanje velike simboličke i prestižne arhitekture palača Pasargade, Suze i Persepolisa. Oni su vjerovatno imali ključnu ulogu u dizajnu hypostilnih dvorana. Nadalje, i u reljefnim procesijma (bas-reljefima) očigledan je grčki utjecaj.

Jasno je da se vidi da kontinentalna Grčka nudi čitav niz objekata, uključujući i neke vrlo dobro očuvana i one, koji nam pomažu da razumijemo širenje arhitekture izvan Atine u grčke metropolama (Aegina, Sunium, Delphi, Bassae, Lindus, Epidaurus). Jedinstvo i raznolikost svjedoče o širenju umjetnosti u najvećoj razrađenom obliku. Obziorm na gotovo stalne ratove između različitih grčkih gradova (Atena, Sparta, Teba, Eretriji, Megara i Korint) tokom klasične ere zaraćene strane su razvile sistem moćnih utvrda, koje su i danas sačuvane na brojnim lokalitetima.

Nevjerojatim urbanističkim i arhitektonskim radovima koje je pokrenuo Periklo u cilju očiščenja svih tragova Perzijanske okupacije Akropole u Atini, Grčka umjetnost dosegla je vrhunac umjetnosti građenja s estetskog i numeričkog stajališta. Ovaj kompleks –koji uključuje Partenon, Propileja, hram Atene Nike i Erekteum (Erechtheum) - predstavlja koherentnu cjelinu, koncipiranu za masovna okupljanja i rituale. Neophodno je pomenuti i širok ikonografski raspon friza i metopa koje okružuju svetišta sa cijelim rječnika mitoloških simbola i legendi, sa vrlo dubokim značenjima.


UTICAJI NA STVARANJE GRČKE ARHITEKTURE GEOGRAFSKI: Bilo je to na ostrvu Kreti, gdje je nastala prva velika morska sila Mediterana, koja je procvjetala hiljadu godina prije nego je grčka civilizacija dosegla svoj vrhunac. Ova „egejska“ kultura proširila se na Grčku i njena ostrva, a zasnovana je na trgovini oko cijele obale istočnog Mediterana sa Malom Azijom, Kiprom, Palestinom, Egiptom i Libijom. Trgovački brodovi dosegli su čak i Južnu Italiju i Siciliju. Rute su već bile poznate, kada je egejska civilizacija uništena, i pratili su ih kolonisti koji su htjeli pomoći pronaći Grčku iz klasičnih vremena, koja je obuhvatala ne samo domovinu i susjedna ostrva, već i naselja u južnoj Italiji i Siciliji, zapadnu Malu Aziju i Kirenaiku i druge raspoređene sporadično diljem Mediterana i Crnog mora. Geografija je određivala sudbinu i egejske i grčke kulture, zbog surove prirode grčkog poluostrva i ostrva, i planinskog zaleđa, koje ej otežavalo internu komunikaciju, more je postalo neizbježno sredstvo komunikacije, potičući pomorske aktivnosti i stvaranje izdržljivih i avanturističkih pomoraca. Takođe, planine unutrašnjosti Grčke, razdvajali su stanovnike na grupe ili klanove i tako je nastalo rivalstvo koje je karakterisalo grčke države, bilo u miru ili ratu. U grčkom razdoblju mogu se odrediti dvije faze, ona kada je stvarna „helenska“ civilizacija procvjetala, osvajanjima Aleksandra Velikog grčka kultura je malo proširena preko ogromne teritorije u zapadnoj Aziji, Egiptu i Libiji, i kasnija faza kada je izraz „helenistički“ usvojen. GEOLOŠKI: Grčka i njena oblast imali su zalihe dobrog građevinskog kamena, ali mineral od najvećeg značenja za njezinu arhitekturu bio je bez premca mramor, najljepši i najmonumentalniji od svih građevinskih materijala, te takav da olakšava tačnost linija i dotjerivanje detalja. Ovog mramora moglo se naći u izobilju, posebno na planinama Hymettus i Pentelicus u blizini Atine, i na ostrvima Parosu i Naxosu. Grci su pridavali toliko važnosti važnosti kvaliteti sitnozrnog mramora za proizvodnju tačno ocrtanih i glatkih površina, kao u hramovima Paestum, Italija koji su čak obloženi krupno zrnastim vapnencem sa slojem od „štuko“ mramora u svrhu osiguranja ovog efekta, što je velika karakteristika njihove arhitekture. KLIMATSKI: Klima je bila sredina između strogo hladnoće i opuštajuće topline; stoga je grčki karakter kombinujući energiju sa sjevera i uspavanost juga, stvorio jedinstvenu civilziaciju. Čista atmosfera i intenzitet svjetlosti, u velikoj mjeri proizilazi iz stjenovite prirode zemlje i oskudnosti šuma, bili su pogodni za razvoj ljubavi prema preciznim i tačnim oblicima koji su posebni atributi grčke arhitekture. Klima je pogodovala životu na otvorenom, a time i pravosuđu, dramskim predstavama i većina javnih ceremonija je održavana na otvorenom, čak i zimi, i ovome u velikoj mjeri su zaslužna razna ograničenja u javnim zgradama, osim hramovima. Vruće ljetno sunce i iznenadni zimski pljuskovi, zajedno sa grčkom ljubavi prema razgovoru, vjerovatno su odgovorni za trjemove i kolonade koje su bile tako važne značajke. VJERSKI: Religija „egejaca“ bilo je obožavanje prirode, koja je prošla kroz niz primitivnih faza. Iako su na kraju božanstva poprimila ljudski oblik, i predstavljani malim idolima, kamenim stubovima, sve vrste drveća i životinja i dalje su bila štovana. Tajne muške sile predstavljao je sveti bik, simboliziran „rogovima posvećenja“ , te štitom i dvostrukim žrtvenim sjekirama, koji su takođe imale mistične vrline. Vrhovno božanstvo bila je boginja plodnosti- ili majka boginja, Rea kasnije poistovjećena sa Herom kod Grka. Sveštenice, a ne sveštenici, vodili su vjerske obrede. Obožavanje je bilo usredotočeno prema žrtvenim oltarima, u ograđenom prostoru na otvorenom, pećinama, kapelicama ili kućnim svetištima. Hramovi nisu bili potrebni sve do poslije pada egejske civilizacije, kada su Grci počeli predstavljati svoja božanstva velikim statuama. Vjerski obredi i praznici Egejaca uključivali su svete igre i ritualne plesove, koji su utemeljili tradiciju na kojoj su osnovani grčke atletske igre i umjetnost pozorišta. Grčka religija se uglavnom sastojala od obožavanja prirodnih fenomena, mada je bila više razvijena. Bogovi su bili personifikacija pojedinih elemenata ili heroja koji su proglašeni božanstvima i svaki grad ili okrug imao je svoje preferencije, obrede i tradicije. Nije bilo redovnog sveštenstva. Sveštenici i


sveštenice nisu bili pripadnici ekskluzivne klase, već su vodili normalan život u zajednici. Glavna grčka božanstva sa svojim atributima i rimskim imenima su u tabeli kako slijedi:

GRČKA (Olimpski bogovi) Rimski

Zeus vrhovni bog i vladar neba Jupiter (Jove)

Hera Zeusova supruga i boginja braka Junona Apolon Bog prava i razuma, umjetnosti, muzike

i poezije Apolon

Atina boginja mudrosti i učenja Minerva

Posejdon bog mora Neptun

Dioniz bog vina, gozbi i pijanki Bakus

Demetra boginja zemlje i poljoprivrede Cerera

Artemida boginja lova Diana

Hermes glasnik bogova. Bog trgovine Merkur

Afrodita boginja ljubavi i ljepote Venera Hefest Bog vatre, plamena i krivotvorina. Bog

zaštitnik zanata Vulkan

Ares bog rata Mars Takođe: Hestia (Vesta), boginja ognjišta (svete vatre), Helios (Sol), bog sunca, Selena (Luna), boginja Mjeseca, Pan (Pan), bog stada. Dva smrtnika koji su postali bogovi bili su Heraklo (Herkul), bog snage i rada, te Asklepije (Eskulap), bog ozdravljenja. SOCIJALNI: Visoki stepen civilizacije koji je postignut na Kreti još u Bronzanom dobu je zbog dugog razdoblja sigurnosti ostrva uspio da nastavi svoju naprednu trgovinu sa zemljama koje okružuju istočni Mediteran. To je bila „talasokratija“- pomorsko carstvo. Grčko kopno, međutim, bez obzira na učešće egejske kulture, pretrpjelo je ponovne upade sjevernih naroda. Rasna struktura postala je drugačija, i život je postao usmjeren prema politički nezavisnim, utvrđenim gradovima, Mikeni i Tirintu. Na Kreti je bilo devedeset ili više gradova unutar područja od 3 300 kvadratnih kilometara. Oni su rano postali politički ujedinjeni, prvo pod Festosom, na južnoj obali a onda pod Knososom na sjeveru. Kompleksne palače postojale su u oba ova naseljena mjesta, kao i u manjim gradovima kao što su Gournia, dok su u Hagia Triadu u blizini Festosa bile kraljevske vile. Trgovina je bila glavno uporište, ali je Kreta i centra porijekla dekorativnih umjetnosti i manjih zanata, i njihova se keramika u velikoj mjeri izvozila. Glavna razonoda bili su muzika i ples, hrvanje, boks, gimnastika i jahanje bika, često povezani sa vjerom. Žene su imale važnu ulogu u društvenom životu, i učestovale su i u lovu i napornijim igrama, kao i u zanatima. U helenskoj civilizaciji koja se pojavila kasnije, u Grčkoj, vjekovima kasnije razne grčke države, unatoč političkim neslaganjima, bile ujedinjene sličnom odanosti njihovoj vjeri i vjerskim praznicima, kao i njihovom ljubavi prema muzici, drami i likovnim umjetnostima, ali i u nacionalnim igrama i oponašanjem muževnih sportova i naticanjima u kojima su se toliko razlikovali. Grci su u suštini bili demokratični, uprkos preuzimanju moći u nekim slučajevima od strane eminentnih porodica ili „tirana“. Normalno, građani su učestvovali u manjoj ili većoj mjeri u svim poslovima države. Palače, dominantni tip zgrada u egejsko doba, jedva da se pojavljuju u grčkoj arhitekturi.


HISTORIJSKI: Egejska civilizacija je počela, oko 3000 p.n.e. kretanjem naroda iz Male Azije na Kretu gdje su se pomiješali sa originalnim stanovnicima, koji su bili starog mediteranskog porijekla. Civilizacija je rasla i širila se, stigavši na kopno pet stotina godina kasnije; ali oko 2000. godine p.n.e kopno je pretrpjelo upad sjevernih osvajača. Slijedio je oporavak, a između 1600 i 1400. p.n.e cijla egejska kultura je doživjela svoj vrhunac. Potom je došlo daljnje invazije sjeverno grčkog plemena, Ahajaca, koji su protutnjali preko kopna i same Krete, gdje su opustošili i spalili nezaštićene gradove. Udarac je bio težak, ali ne i smrtonosan. Za konačnu katastrofu bio je zaslužan još jedan poražavajući sjeverni upad, ovog puta od Grka Dorana, koji su skoro u potpunosti uništili civilizaciju (oko 1100 p.n.e.). veliki broj Egejaca je pobjegao, nastanjujući se uglavnom duž susjednih obala Male Azije, gdje su kao Jonjani, izgradili iznova uspješne gradove. Tokom vremena, u osmom i sedmom vijeku p.n.e. egzistencija se pokazala slaba i za same Dorane, i naučivši morske umjetnosti postali su gorljivi kolonisti, okrećući se uglavnom prema zapadu, prema Južnoj Italiji i Siciliji. Tako je „helenistička“ Grčka rođena i nova civilizacija je nastala iz plemena stare. Do 600. godine p.n.e. grčki gradovi su ustanovili nekoliko oblika vladavine tiransku, aristokratsku ili demokratsku i većina njihovih kolonija bila je osnovana. Jonjani u Maloj Aziji bili su politički uključeni u politički život perzijske monarhije. Kir je izvojevao odlučujuću pobjedu u Sardu (546 p.n.e.) i perzijanci su osvojili grčke gradove u Maloj Aziji. Ovi jonski Grci su se pobunili ( 499- 493 p.n.e.) ali su ih Perzijanci ponovo pokorili. Pod Darijem I. Parzijanci su kasnije napali i samu Grčku, ali su poraženi kod Maratona, (490 p.n.e.). Drugu perzijsku invaziju Kserksa prekinuta je pomorskom pobjedom kod Salamine (480 p.n.e.) i kopnena bitka kod Platoa (479. p.n.e). Nacionalni ushit uzrokovan ovim pobjedama je u velikoj mjeri odgovoran za činjenicu da su najvažniji hramovi izgrađeni u pedeset godina poslije bitaka kod Salamine i Platoa. Vladavina Perikla (444 -429 p.n.e.) označava vrhunac atinskog prosperiteta, ali prekrasan brzi rast u Atini prouzrokovao je ljubomoru sporijih Spartanaca, a to je dovelo do Peloponeskog rata (431- 404 p.n.e.) koji je na kraju uspostavio nadmoć Spartanaca ali njihov despotizam i bahato ponašanje podiglo druge države protiv njih, i vodstvo je sukcesivno prešlo Tebi i Makedoniji. O Makedoniji se mislilo do tada kao o polu barbarskoj državi, ali zahvaljujući sposobnosti Filipa, makedonskog kralja, i njegovog sina Aleksandra Velikog, izdigla se na vodeću poziciju u Grčkoj. 334. p.n.e. Aleksandar je krenuo na svoju veliki ekspediciju, i u šest godina je pokorio perzijsko carstvo, opkolivši i osvojivši Tir na putu i pokorivši Egipat, gdje je osnovao poznati grad Aleksandriju, na mjestu na istoku egipatskog grada Rhacotisa. Njegova osvajanja proširila su se na sjevernu Indiju, i na taj način su se grčka umjetnost i civilizacija proširila kroz zapadnu Aziju. Poslije Aleksandrove smrti u Babilonu (323. p.n.e.) carstvo koje je stvorio podijeljeno je između njegovih generala i Egipat je pripao Ptolomeju koji je osnovao dinastiju; dok je u Grčkoj propao pokušaj uspostavljanja saveza između gradova, kao što su Ahajski i Etolski savez. Prirodna izolacija i međusobno neprijateljstvo između grčkih zajednica, pružila je dobru priliku za prodor centralizovanih i ujedinjenih snaga Rima, a time se i rimski uticaj postepeno povećavao sve dok Grčka nije postala rimska provincija. (146 p.n.e.) Rimljani su već ušli u Malu Aziju, a između 190 - 133. p.n.e grčke države su jedna po jedna pale pod njihovu kontrolu.


EGEJSKA ARHITEKTURA (oko 3000- 1000 p.n.e)

Na Kritu je rano stvorena civilizacija koja se može porediti sa istovremenim civilizacijama u Egiptu i Mezopotamiji. Ono što bitno razlikuje ovu najstariju egejsku civilizaciju od orijentalnih, to je posebna crta i specifičan odnos ovog naroda pomoraca, trgovaca i zanatlija prema njihovim božanstvima, koji ovdje ne upravljaju cjelokupnim životom ljudi kao u Egiptu i Mezopotamiji. Krićanin je bio oslobođen straha od božanstva, a to je našlo dubokog odraza · u ovoj egejskoj umjetnosti. Egejska kultura je kultura bronzanog doba: već oko 3000. g. pr.n.e. na Kritu se koristio bakar, a oko 2500.g.p.n.e. i bronza.

Egejska umjetnost prvo je imala centar na Kritu, a kasnije u Mikeni i drugi gradovi kontinentalne Grčke imala kulturnu prevlast, da bi kasnije, poslije invazije Doraca, centar egejske kulture bio prenešen u maloazijske pokrajine, gde se još jedno vrijeme miješala sa grčkom, da bi se napokon s njom stopila. Društveno-ekonomski poredak je u svim pokrajinama egejskog kulturnog kruga prošao razvoj od rodovske zajednice do robovlasničkog poretka, a državna organizacija je imala sličnosti sa državama Egipta i Mezopotamije, ali za razliku od njih, egejske države nisu nikad imale sličnu moć. Zbog toga ovdje ne postoje takvi gigantski arhitektonski spomenici, kao što su egipatske piramide ili mezopotamske kraljevske palate.

Krit, veliko ostrvo u istočnom dijelu Sredozemnog mora bilo je na raskršću putova koji vežu Grčku i Malu Aziju sa Egiptom, a preko Sirije sa Mezopotamijom. Zbog svoga položaja Krit je bio izložen orijentalnim uticajima. Ovi uticaji su prisutni u kritskoj umjetnosti, ali isto tako od najstarijeg perioda može se govoriti o originalnim crtama ove umjetnosti, što se naročito odražava u potpunom odsustvu sakralne arhitekture. Ni najstariji stanovnici Krita, Krićani, ni kasniji stanovnici, Ahajci, nisu uopšte gradili hramove. Kritska arhitektura, kao i cjelokupna umjetnost, nosi dvorski pečat. Već polovinom III milenijuma bilo je na Kritu grupa kuća na više etaža, što nam govori o razvijenoj političkoj organiiaciji države, o nivou uređenja gradskog života i razvijenosti zanatstva.

Najstarija stambena kuća na Kritu od kamena je imala ovalan tlocrt, a pod uticajem Orijenta centralno dvorište. Na slici: tlocrt kuće kod Hamaizi-Sitea na Kritu (HR)

Kritska grobnica je u obliku tumulusa. U stijeni ukopani tumulus kod Knososa i slobodnostojeći tumulus kod Megaze.Tumulus je sastavljen od niskog valjka na kome leži kupa. Unutarnji prostor je pokriven šiljatom kupolom koja je konstruisana ispuštanjem slojeva kamenih klesanaca. Kod drugog tipa grobnice, u stijeni, koja se rjeđe gradila, potkupolni prostor je isklesan u prirodnoj stijeni.(HR)


Prve Palate na Kritu grade se oko 2000. g.pr.n.e, Sve što predstavlja karakteristiku kritske umjetnosti vezano je za kritsku kraljevsku palatu. Ovo je vrijeme tzv. »minoske« epohe, nazvane tako po kralju Minosu,koje traje do oko 1400.g. kada Krićane, starosjedioce i nosioce ove civilizacije, pokoravaju Ahajci, koji dolaze sa Peloponeza, poznati kao nosioci mikenske civilizacije, koja pozajmljuje gotovo sve od Krita, a zatim čini vlastiti brz razvoj, te između 1400. i 1200. g.p.n.e. sadrži kritsku umjetnost, koja postaje samo jedna regionalna varijanta mikenske umjetnosti. Za religiju Krićana znamo toliko, da se razlikovala od kasnije grčke, da je po svoj prilici imala vezu sa egipatskom, ali u životu Krićana ona nije igrala ulogu koju je imala u Egiptu i Mezopotamiji, što se odrazilo i na umjetnosti, koja je dobila profani karakter.

Krit je imao u izobilju dobrog krečnjaka, koji je postao glavni materijal u monumentalnoj arhitekturi. Osim kamena, od sirove gline pravljen je i ćerpić, a od pečene gline izrađivano je posuđe, zatim cijevi za vodovod i kanalizaciju. Za obične gradnje upotrebljavano je drvo sa Krita, a za bolje je uvoženo drvo kedra i kiparisa sa Sicilije.

Arhitektura Krita i ostalih ostrva drugačija je od one na kopnu, iako u manjim umjetnostima, praksa je bila zajednička. Narodi na ostrvu bili su dijelom azijskog porijekla i njihove zgrade su imale ravne krovove tipične za istočne zemlje. Ravni krovovi su omogućavali zgradama da budu u istoj ravni, kada je to bilo potrebno u velikim blokovima, dva, tri ili čak četiri sprata, izvori svjetlosti su se koristili za omogućavanje prirodnog svjetla u unutrašnjosti blokova. Prostrana stepeništa su razvijena, u povratnim lukovima, i ravni krovovi su postali dio upotrebljivog smještaja. Narodi sa kopna, s druge strane, donijeli su svoju sjevernu praksu sa sobom i koristili niske krovove, tako da su, osim iznimki zbog ostrvskog uticaja, njihove zgrade bile jednospratnice, te je prilaz morao biti između relativno malih jedinica za uklanjanje kišnice. Karakteristična stambena jedinica stanovnika kopna bio je megaron, koji je imao duboki plan, sastojeći se iz ulaznog trijema, stambenog prostora ili megaron vlasništva, i naravno, talamusa ili spavaće sobe pozadi. Snažna krićanska mornarica napravila je utvrde, uglavnom nepotrebne, na ostrvu i dala slobodu pri izboru mjesta u gradu; na kopnu mogućnost neprijateljskog upada nametnula je važnost odabira povišenog mjesta, okruženog masivnim dbrambenim zidovima. Kao cjeline, kuće i palače su glavni tipovi zgrada koji predstavljaju egejsku arhitekturu, sa većinom na kopnu, važnom klasom podzemnih grobova.

Zgrade su sagrađeen od građevinskog ili rezanog kamena, do visine lamperije, gornji dijelovi su imali teški, dvostruki okvir od drveta, paneli su bili ispunjeni ciglom sušenom na suncu ili građevinskim kamenom. Zidovi su izvana bili presvučeni štukom, i ili tonirani ili oslikani uzorcima inspirisanim uokvirenim građevinama koje su se nalazile iza. Gips, kojim je Kria bio bogat, takođe je služio za pravljenje teških, poliranih podova ili krovova koji su stajali na zaobljenim balvanima ili je korišten u pločama za slične svrhe.


Palača kralja Minosa u Knososu (Fletcher) Zidarska tehnika bila je dobro razvijena, posebno na kopnu u rasponu od „gigantskog“ tipa koji se sastojao od velikih gromada kamenja koje se koristilo u utvrdama, do grubog ili finog tesanika u teškim blokovima. Malter nikada nije bio upotrijebljen, premda se glina nekad koristila kao podloga za građevinski ili gigantski posao. Poligonalne fasade, napredna tehnika, nisu bile izumljene sve do helenskog doba. Lažni lukovi teških blokova ili konzola slagani su dio po dio dok ne bi oblikovali


trokutastu glavu, koja bi prekrivala otvore u kamenim zidovima a konzolna metoda je bila normalna za svodove i istaknute kupole, kao što je u Trezoru Atreusa, Mikena (str. 100). Četvrtasti, zidani stubovi sa podupiračem u obliku kapitela, ponekad su davali srednju podršku na donjim spratovima, ali poseban tip stubova bio je od čempresa, sa zašiljenim prema dole, cilindričnim vratilom, sa bazom nalik na disk, i široko projektovanim kapitelom sa dva glavna dijela, četvrtastim abakusom gore i kružnim, gomoljastim ehinusom u nastavku. ne puno različit od dorskog kapitela iz kasnijeg vremena, osim što ovdje postoje male letvice ispod i iznad ehinusa. Ovaj oblik stuna širokog vrha bio je neophodan da bi pokupio težinu debelih potpornih zidova. Velika kraljevska palata u Knososu sa više unutrašnjih dvorišta oko kojih se nižu prostorije, potpuno asimetrična, - nastala je pod uticajem mezopotamskih kraljevskih palata. Mjesto ćerpića i opeke, ovdje je upotrijebljen kamen. (16.st. pr. n. e. ). Osobenost kritskih palata je njihova izgradnja na raznim visiniskim nivoima, koji su savlađivani širokim monumentalnim stepeništem. Tlocrt kritske palate daje utisak haotičnosti, nejasnoće i nereda. Grčki mit o labirintu potiče od kritske palate. Danas nije moguće dobiti pravu sliku vanjskog izgleda palate. Prema ostacima zaključujemo da su u tom izgledu bili dominirajući efekti živopisnosti i plastike. Čitava palata nije bila jedinstvena arhitektonska kompozicija, nego sastavljena od više dijelova manje ili više uspješno međusobno povezanih. Stupovni trijemovi i stepeništa poduprta stupovima su specifičnost kritske arhitekture. Stupovni trijem će kasnije u grčkoj arhitekturi biti zamijenjen prostorom peristila, bez koga se ne može ni zamisliti grčki monument javnog karaktera. Težnja za živopisnošću, kako spolja tako i u unutrašnjim prostorijama, došla je još više do izražaja upotrebom polihromije.Stupovi su bili bojeni, a unutarnji glavni prostori bili su ukrašavani zidnim freskama. Naglašena polihromija porijeklom je iz Mezopotamije, a figuralno slikarstvo, iako nastalo pod uticajem egipatskog, nosi crte originalnosti, što je naročito izraženo vedrinom i ljupkošću svih elemenata kritskih slikarskih kompozicija.Između 17. i 15.stoljeća izgrađene su najznačajnije palate na Kritu: Velika i Mala palata u Knososu, palata u Festosu i vila u Hagia-Triadi. U razvitku kritske palate možemo da pratimo nastojanje da se ogromnost zamijeni manjim arhitektonskim prostorima, koji odgovaraju veličini Ijudske figure, a monumentalnost izrazom životne radosti. U nastavku ovakvog razvoja grčka arhitektura je razvijala svoju fizionomiju. Ne po sličnosti vanjskog ili unutarnjeg izgleda kritskih građevina, nego po principima i duhu na kojim su komponovani ovi prostori, možemo tražiti povezanost kritske i grčke arhitekture.

Široka monumentalna stepeništa u kritskim kraljevskim palatama povezuju razne nivoe. Na slici: stepenište u kraljevskoj palati u Festosu (HR)


Ulazni trijem u mjerilu čovjeka je doprinos kritske monumentalne arhitekture Palata u Knososu. (16.st.. pr.n.e.).HR

Prestona dvorana kraljevske palate u Knososu izražava istovremeno monumentalnost i ljupkost. (16.st. pr.n.e.).HR

Mikenska arhitektura nosi svoje ime prema gradu Mikeni, na Peloponezu, čiji je razvoj bio najintenzivniji. u vrijeme oko 2000 g.p.n.e. Ovdje se radi o malim stambenim zgradama i grobnicama u kojim su pronađeni mnogobrojni predmeti od zlata i srebra. Vrhunac mikenske kulture i umjetnosti je dostignut između 1600. İ 1100 g. pr.n.e. kad cvjetaju gradovi -države Mikena, Tirins, Orhomena i Gulas. Nosilac mikenske civilizacije su Ahajci, jedno od grčkih plemena, koje je pokorilo najstarije stanovnike Grčke, Pelazge. Na Kritu suoni pobijedili Krićane i usvojili njihovu kulturu i umjetnost. Njih su sa istorijske pozornice uklonili Dorci, također grčko pleme, koje osvaja Peloponez oko 1100. g.pr.n.e. Karakteristika društveno-ekonomskih odnosa mikenskog perioda je raspadanje rodovske zajednice i početak robovlasništva, sa posve istim crtama kao na Kritu. Političko uređenje karakteriše postojanje više država sa centrima u utvrđenim gradovima kakvi su bili Mikena, Tirins i drugi. Politička moć ovih državica je bila ograničena. Kultura i civilizacija su bile jednake. Možemo reći da je mikenski kulturni uticaj između 1600. i 1100.g.p.n.e. daleko prevazilazio politički značaj ovih država. Kao i na Kritu, tako ni u mikenskim gradovima-državama nije bilo hramova. Religija Ahajaca nije zahtijevala gradnju posebnih zgrada za obavljanje religijskog obreda, koji se obavljao pod otvorenim nebom. Pokoravajući Krićane, Ahajci su došli u doticaj sa njihovom višom civilizacijom, koju su ubrzo usvojili i dali joj vlastiti doprinos. Mikenska kultura je nastala pod direktnim uticajem Krita i znači njen nastavak.


Krit nije utvrđivao svoje gradove. Njihovu bezbjednost je čuvala moćna flota kritskih vladara. Za razliku od njih, kraljevi država gradova, Mikene, Tirinsa i drugih, bili su u gotovo neprekidnim ratovima, zbog čega je bilo nužno da se njihove rezidencije utvrđuju. Utvrđenje je bilo opasano debelim kamenim bedemima, kiklopski zidanim. Oblik je bio vrlo nepravilan i prilagođen terenu. Unutra bio je dvorac čiji su neki dijelovi bili sastavni dio sistema bedema, a veći dio je zauzimao sredinu tvrđave. Ovdje zato možemo prije govoriti o utvrđenom dvorcu, nego o kraljevskoj palati unutar tvrđave.

Plan utvrđenog grada Mikene Akropola Mikene

1. Lavlja kapija 2. Kraljevske grobnice 3. Palata i megaron 4. Podzemni rezervoar


Mikena pogled na dominantno utvrđenje, Pristupni put prema lavljim vratima pored kiklopskog zida. Zid je iz perioda oko 1350.g.p.n.e.

Impresivna Lavlja kapija, Gapija uglavljena između gradskih zidina i utvrde sadrži dva lava i kamenu gredu tešku 20 tona. Ona je bila glavni ulaz u Akropolis Mikene (period 1250.g.p.n.e). Otvor je 3 x 3 metra, imao je nekad drvenu kapiju, koja je bila prekrivena bronzom.


Gigantski portal na Atrejevoj riznici Portal je visine 10.5 metara, sa monolitnom gredom 7 x 6 x 1.4 metra ukupne težine 120 tona. Trouglasto olakšanje zida iznad dovratnika je tipično rješenje u mikenskoj arhitekturi.

Kao velika košnica Konusni oblik prostorije “ Atreusove prostorije sa blagom” je postignut sa zidanjem 33 koncentrična prepuštena niza kamenih blokova. Kupola koja ima prečnik od 14.5 metara, ima visinu od 13.2 metra. 1300 godina ova prostorija je bila najveća zasvođena struktura sve do rimskog perioda.

Mikenska kao i kritska arhitektura nemaju hramova. Kao na Kritu, sakralna arhitektura je dosegla svoj najviši domet u izgradnji grobnica. Možemo reći da su mikenski graditelji grobnica prevazišli svoje učitelje na Kritu, od kojih su uzeli tip podzemne zidane grobnice okruglog tlocrta, pokrivene kupolom. Prilazni usječeni put i monumentalne dveri su mikenski doprinos. Atreusova riznica je najbolji predstavnik ovog tipa mikenske grobnice. Glavni prostor okrugle pokriven je šiljatom kupolom, poput košnice-pletare prenesene u kamen. Naglašen portal i aksijalno postavljen prilazni put usječen u stijeni, kiklopski zidan, je uvertira u doživljaj unutarnjeg velikog monumentalnog prostora, koji se može smatrati vrhuncem mikenske arhitekture. Istom tipu grobnice pripada i grobnica u Orhomeni.


Mikena – monumentalni ulaz Cesta koja ide između visokih zidina void do grobnica. Portal poznat kao ulaz u grobnicu Klimenestre (kako ju je nazvao Schlimann) void prema fasadi koja na sebi sadrži trouglasto olakšanje zida iznad dovratnika. Struktura je iz perioda oko 1220.g.p.n.e.

Sofisticirana igra potpornih struktura

Riznica Atreusa (Atreja), sa vanjskim potpornim pilastrima i strukturom kupole postignut je izvanredan efekat bez konstruktivnog slabljena okrugle građevine.


Osnovnu karakteristiku dispozicije dvorca čine zasebne stambene zgrade megaroni, orijentisani prema unutarnjim dvorištima, i naglašeni ulazni dio - propileji. U poređenju sa kritskom palatom - mikenska je manja, ali je komponovana na istom principu mezopotamskog unutarnjeg dvorišta. Od Krita je preuzet i natkriveni stupovni trijem. Posve novo je uvođenje megarona od kojih je dvorac sastavljen. Megaroni su jedan od drugog rastavljeni uskim natkrivenim ili nenatkrivenim hodnicima i svaka za sebe čini zaseban objekat, a svi zajedno sačinjavaju palatu. Najstarije stambene zgrade tipa megarona su građene u Troji, gradu-državi na sjeverozapadnoj obali Male Azije, čiji kulturni razvoj traje od trećeg milenijuma do 12 st. pr.n.e., kad Troju zauzimaju Ahajci. U Troji se razvijala jedna od egejskih civilizacija istovremeno sa kritskom, a njen uticaj se širio, kako u maloazijskim priobalnim pokrajinama, tako i na Peloponezu, gdje je u doba mikenske kulture prihvaćen tip stambene kuće megarona. Pravougaoni trocrtni oblik megarona upućuje na njegovo porijeklo od drvene kuće. Već u Troji, najstariji megaroni, koji potiču s početka 2. milenijuma p.n.e., bili su zidani. Trojanci su ih sigurno uzeli iz šumovite unutrašnjosti Male Azije. Megaron je sastavljen od ulaznog trijema koji u Troji nema stupova, (u mikenskoj arhitekturi se već pojavljuju pod uticajem kritske arhitekture), te od jedne ili dvije pravougaone prostorije. Ova jednostavna kuća je kasnije poslužila kao uzor za kompoziciju grčkog hrama i drugih spomenika monumentalne grčke arhitekture.

Utvrđenje Troje. Najstariji megaroni otkopani su u Troji I, desno, dva primjera osnove megarona (HR)

5.1 Uvod Krit Mikena

Documents

Transcript of 5.1 Uvod Krit Mikena