RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:11 E diel, 18mars 2012E diel, 18mars 2012E diel, 18mars 2012E diel, 18mars 2012E diel, 18mars 2012

NJE SHKRIM I ‚`91, NANJE SHKRIM I ‚`91, NANJE SHKRIM I ‚`91, NANJE SHKRIM I ‚`91, NANJE SHKRIM I ‚`91, NA ZBULON NJE DIMENSION TE ZBULON NJE DIMENSION TE ZBULON NJE DIMENSION TE ZBULON NJE DIMENSION TE ZBULON NJE DIMENSION TE GJERE TE SHKRIMTGJERE TE SHKRIMTGJERE TE SHKRIMTGJERE TE SHKRIMTGJERE TE SHKRIMTARIT TE NDALUARARIT TE NDALUARARIT TE NDALUARARIT TE NDALUARARIT TE NDALUAR

QENDROJI LARG CAMAJT!Gjergj Frashëri:Porositë nga TGjergj Frashëri:Porositë nga TGjergj Frashëri:Porositë nga TGjergj Frashëri:Porositë nga TGjergj Frashëri:Porositë nga Tirana dhe përballja me shkrimtarinirana dhe përballja me shkrimtarinirana dhe përballja me shkrimtarinirana dhe përballja me shkrimtarinirana dhe përballja me shkrimtarin

Familja Breu në zanafillat e ikonografisë së KastriotëveFamilja Breu në zanafillat e ikonografisë së KastriotëveFamilja Breu në zanafillat e ikonografisë së KastriotëveFamilja Breu në zanafillat e ikonografisë së KastriotëveFamilja Breu në zanafillat e ikonografisë së Kastriotëve

Studimet albanologjike mbiikonografinë e Skënderbeut

prej vitesh i kanë dhënë njëpeshë të madhe problemeve qëlidhen me portretin e parë e me

Hoxha anglezëve:Hoxha anglezëve:Hoxha anglezëve:Hoxha anglezëve:Hoxha anglezëve:Rusët ma kanë sjellëRusët ma kanë sjellëRusët ma kanë sjellëRusët ma kanë sjellëRusët ma kanë sjellënë majë të hundësnë majë të hundësnë majë të hundësnë majë të hundësnë majë të hundës

Çfarë na rrëfen artikulli i 1952, i njëÇfarë na rrëfen artikulli i 1952, i njëÇfarë na rrëfen artikulli i 1952, i njëÇfarë na rrëfen artikulli i 1952, i njëÇfarë na rrëfen artikulli i 1952, i njëgazete perëndimore mbi planet egazete perëndimore mbi planet egazete perëndimore mbi planet egazete perëndimore mbi planet egazete perëndimore mbi planet e

mundshme të Shqipërisë për shkëputjemundshme të Shqipërisë për shkëputjemundshme të Shqipërisë për shkëputjemundshme të Shqipërisë për shkëputjemundshme të Shqipërisë për shkëputjenga Moska në një kohë për të cilënnga Moska në një kohë për të cilënnga Moska në një kohë për të cilënnga Moska në një kohë për të cilënnga Moska në një kohë për të cilën

askush nuk e kishte çuar ndërmendaskush nuk e kishte çuar ndërmendaskush nuk e kishte çuar ndërmendaskush nuk e kishte çuar ndërmendaskush nuk e kishte çuar ndërmend

saktë me portretin autentik tëheroit tonë. Por pavarsisht ngapërpjekja e mendimeve për pri-matin se nga vjen shëmbëlltyra eSkënderbeut, studiuesi Econo-mopoulos Harulla(1997) duke jureferuar imazheve më të hershme

Dranja fati i poetit, njëDranja fati i poetit, njëDranja fati i poetit, njëDranja fati i poetit, njëDranja fati i poetit, njëfragment nga madrigaletfragment nga madrigaletfragment nga madrigaletfragment nga madrigaletfragment nga madrigalet

“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit1975 dhe mbaroi më 1979. Është vetë fati i1975 dhe mbaroi më 1979. Është vetë fati i1975 dhe mbaroi më 1979. Është vetë fati i1975 dhe mbaroi më 1979. Është vetë fati i1975 dhe mbaroi më 1979. Është vetë fati i

poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës,poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës,poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës,poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës,poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës,breshkës së mitizuar në madrigalet e tij...breshkës së mitizuar në madrigalet e tij...breshkës së mitizuar në madrigalet e tij...breshkës së mitizuar në madrigalet e tij...breshkës së mitizuar në madrigalet e tij...

Dihet se në periudhëne monizmit, Shqipëria

njohu miqësi „të pathye-shme” e „të përjetshme”me „popuj vëllezër” e ale-atë të mëdhenj, të cilët ihumbi po me aq batare saç´i proklamonte se i kish-te. Në këtë kontekst, di-hen gjithashtu mirë edhedatat apo koha në të cilënndodhën këto „prishje tëmëdha”. Por fakte të çu-ditshme na vijnë nga me-diat e huaja perëndimore,të cilat aludojnë se Sh-qipëria, më konkretishtEnver Hoxha testonte dhebënte përpjekje me anëndërmjetësish të ndry-shëm e kanalesh diploma-tike, të largohej nga ndiki-mi moskovit qysh në vitin1952, pasi siç thekson një

artikull i një të përditsh-meje australiane; Hoxhësi kishte ardhur në majë tëhundës nga ndërhyrjetsovjetike.

Artikulli në fjalë mbandatën 20 prill 1952 dheështë botuar në gazetënaustraliane „Sunday Her-ald”, në faqen 3 të saj. Nukpërmban asnjë emër au-tori, ndërsa i referohetburimeve të besueshmenga rrethet zyrtare britan-ike, të cituara pa emërnga korrespondentët e sajlondinezë, gjithashtuanonimë. Ai megjithatëduket se sjell një kontributtë veçantë, pavarësisht dy-shimeve që ngre, pasi për-bën ndoshta të vetmin ma-terial që aludon qartazipërpjekjet e Enver Hoxhëspër t´u shkëputur ngaMoska në një kohë që

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

○ ○ ○ ○

faqe 18faqe 18faqe 18faqe 18faqe 18 ○ ○ ○ ○

faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Nga Nga Nga Nga Nga Armand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand Plaka Nga Mustafa MerlikaNga Mustafa MerlikaNga Mustafa MerlikaNga Mustafa MerlikaNga Mustafa Merlika

Shqipnia e madhe u ba realitet. Në këtêShqipnia e madhe u ba realitet. Në këtêShqipnia e madhe u ba realitet. Në këtêShqipnia e madhe u ba realitet. Në këtêShqipnia e madhe u ba realitet. Në këtêsallë të vogël, ne shohim Shqipnín e Mad-sallë të vogël, ne shohim Shqipnín e Mad-sallë të vogël, ne shohim Shqipnín e Mad-sallë të vogël, ne shohim Shqipnín e Mad-sallë të vogël, ne shohim Shqipnín e Mad-he: “qysh prej The: “qysh prej The: “qysh prej The: “qysh prej The: “qysh prej Tivarit deri në Prevezë”,ivarit deri në Prevezë”,ivarit deri në Prevezë”,ivarit deri në Prevezë”,ivarit deri në Prevezë”,nga nga nga nga nga Adriatiku deri në Kosovë e në DibrënAdriatiku deri në Kosovë e në DibrënAdriatiku deri në Kosovë e në DibrënAdriatiku deri në Kosovë e në DibrënAdriatiku deri në Kosovë e në Dibrëne Moisi Golemit...e Moisi Golemit...e Moisi Golemit...e Moisi Golemit...e Moisi Golemit...

Në foto: (majtas)Faksimile e faqesse parë të tëpërmuajshmes“Revista letrare”,ku Frashëri botoistudimin e tij mbiMartin Camajn nëtetor 1992(djathtas)Martin Camaj dhedisa nga kopertinate botimeve tëveprës së tij

○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17

të heroit tonë mendon se nëvepra Pagëzimi i Selenëve (1507?) e piktorit të shquar venecianV. Carpaccio(1465-1526) burri igjunjëzuar në plan të parë mundtë jetë Skënderbeu. Sugjeriminuk duhet...

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

Një vit para se Martin Camaj të ndahej nga jeta nëTiranë, vepra e tij sapo

kishte nisur të njohej dhe emri itij po bënte jehonë. Një shkrim në„Revista letrare” i shkruar ngaGjergj Frashëri, të cilin e sjellimsi kujtesë në këtë 20 vjetor tëndarjes nga jeta të shkrimtaritna sjell sot shume anë të lëna nëhije, jo vetëm gjatë viteve të dik-taturës, kur camaj u ndaluarreptësisht, por edhe gjatë vitevete vakëta e të zbrazëta tëdemokracisë.

Diku në shkrimin e tijFrashëri thotë: “ ...Kur u përgati-ta të vija në Mynih, askush nuku kujtua të më thoshte në Ti-ranë, që të mbaja distancë, përshëmbull prej historianit përEvropën Juglindore dhe posaçër-isht për historinë shqiptare,Prof. Dr. Peter Bartl, apo prejndonjë albanalogu tjetër të huaj.Ndërsa për albanologun sh-qiptar, Prof. Dr. Martin Camajpata porosi „shoqërore” se duhej

të mbaja distancën e duhur prejtij, për të mos u përlyer poltik-isht (!)....”

Si ishte përballja e GjergjFrashërit, me veprën dhe figurëne Martin Camajt në Mynih, kurshkrimtari dhe albanologu,shënonte kulmin e karrierës dheskalitjes së personalitetit të tij?Frashëri thotë se njohja me ve-prën e Camajt dhe më tej me au-torin, nuk e “përleu”, por e pas-troi politikisht dhe atdhetarisht...Shkrimin “Mynihu dhe Albano-logu Shqiptar” do e sjellim tëplotë këtu, ndërsa do ta vijojmënumrin e ardhshëm dhe me njëstudim mbi veprën “Dranja” metitull “Dranja – fati i shqiptarëvenë ekzil”.

RedaksiaRedaksiaRedaksiaRedaksiaRedaksia„DRANJA” DHE CAMAJ

„Shqemza e thatë dridhetnë shkambin mbi Drin e

rrahun nga fryma e tërbueme nëShëndre

E ajo më thotë: „Je barrë evrame në parzmin tim!...

Nga Ilia S. KaranxhaNga Ilia S. KaranxhaNga Ilia S. KaranxhaNga Ilia S. KaranxhaNga Ilia S. Karanxha

Nga Martin CamajNga Martin CamajNga Martin CamajNga Martin CamajNga Martin Camaj

Një fjalim iNjë fjalim iNjë fjalim iNjë fjalim iNjë fjalim ipanjohur i Mustafapanjohur i Mustafapanjohur i Mustafapanjohur i Mustafapanjohur i Mustafa

Krujës në 1942Krujës në 1942Krujës në 1942Krujës në 1942Krujës në 1942

Shokë!Shokë!Shokë!Shokë!Shokë!Mbas përshëndetjes sëShkëlqesisë Mëkâmbsittë Mbretit Perandor dhefjalëvet të nji kuptimishumë të naltë të Krye-tarit të ktij Kuvêndi metë cilin bashkohem plotë-sisht n’emën të Qeverís,nuk do të kisha asgjâ meshtue po të mos ndîjshadetyrën mos me e lânëbosh, në këtê përvjetorhistorik, vêndin e push-tetit ekzekutiv, përkrahatij epror e pushtetit ligj-vues. Jemi afër përvje-torit të pesqintë të Ku-vêndit historik të Leshit.Princat e Shqipnísë mes-jetare, nga Labëria tekDibra e Dukagjini, kish-in mbrrîmë në këtê qytettë vogël, por të lashtë e të

famshëm, rrotull Heroit tëMadh, të pakrahasueshmitSkënderbeg, të cilin e për-shëndetën dhe e njohënMbret e prîjs. Ishte atëherëLeshi nji qytet nën zot-nimin e Venedikut, dheprincët t’onë vêndosënbashkimin nën mbrojtjen ekësaj Republike të fu-qishme italiane, e cila n’atëkohë ishte e vetmja fuqí qimund t’i bânte ballë tër-bimit aziatik. Jemi në pragtë përvjetorit të tridhjetë tënji tjetër kongresi historik,Kongresit të Vlonës. Njigrup atdhetarësh sh-qiptarë, të shtymë nga rrez-iku serb e grek qi kërcënon-te Atdheun t’onë, kishinmbrrîtë nga të gjitha anëtnë këtê qytet adriatik, përme i thânë Evropës se Ko-mbi shqiptar kishte ven-dosun me i këputë...

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 18 mars 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom PERVJETORI

SSSSSHKRIMIHKRIMIHKRIMIHKRIMIHKRIMI IIIII VITITVITITVITITVITITVITIT `91 `91 `91 `91 `91

GJERGJ FRASHERI:Si më pastroi Camaj politikisht e atdhetarishtSi më pastroi Camaj politikisht e atdhetarishtSi më pastroi Camaj politikisht e atdhetarishtSi më pastroi Camaj politikisht e atdhetarishtSi më pastroi Camaj politikisht e atdhetarisht

Nga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj Frashëri

Një shkrim i `91, na zbulon një dimension të gjerë të figurës nëNjë shkrim i `91, na zbulon një dimension të gjerë të figurës nëNjë shkrim i `91, na zbulon një dimension të gjerë të figurës nëNjë shkrim i `91, na zbulon një dimension të gjerë të figurës nëNjë shkrim i `91, na zbulon një dimension të gjerë të figurës nëCamajt, i ndaluar rreptësisht në Shqipërinë diktatorialeCamajt, i ndaluar rreptësisht në Shqipërinë diktatorialeCamajt, i ndaluar rreptësisht në Shqipërinë diktatorialeCamajt, i ndaluar rreptësisht në Shqipërinë diktatorialeCamajt, i ndaluar rreptësisht në Shqipërinë diktatoriale

Në foto: Faksimile e faqes separë të të përmuajshmes"Revista letrare", ku Frashëribotoi studimin e tij mbiMartin Camajn në tetor 1992,dhe faqja e parë e artikullit tëtij në këtë revistë.

vijon nga faqja 13

...Kaloje lumin para sosjestë dimnit!”(„Ime amë”, në vëllim „Njeriu më vete e me(„Ime amë”, në vëllim „Njeriu më vete e me(„Ime amë”, në vëllim „Njeriu më vete e me(„Ime amë”, në vëllim „Njeriu më vete e me(„Ime amë”, në vëllim „Njeriu më vete e mete tjerë”).te tjerë”).te tjerë”).te tjerë”).te tjerë”).

Largimi nga Shqipëria është për çdo atdhëtarnjë gur – zemre që fillon të rëndohet posanisesh për në dhé të huaj. Pse – ja është tjetërgjë. Sa më e gjatë të jetë koha e ndarjes me të,aq më shumë ky gur – malli të pushton mend-jen dhe zemrën. Kjo ndjenjë mundon sot çdoqytetar që nuk rëndon mbi Dheun e vet. His-toria e mërgimit të shqiptarëve është e largët,e thellë dhe e trishtueshme – historia e mal-lit, pjesë e kombit tonë. Dashuria për atdhe-un është një ndjenjë e përjetshme dhemadhështore e ekzistencës tonë, më tepër njëkult i lashtë. Dhe ai që ndjek për tërë jetëngjurmët e kësaj ndjenje të përjetshme, hyn nëhistori.

Mynihu dhe albanologu shqiptarPër cilindo punonjës të albanologjisë, qytetigjerman i Mynihut ruan një fond të madh etë mirënjohur. Në veçanti, Instituti i EvropësJulindore, Instituti Albanologjik dhe Bibilote-ka e madhe e Qytetit të ofrojnë një fond al-banologjik shumë më të gjerë ndaj atij të in-stitucioneve tona. Arsyeja është se oreksi iinstitucioneve gjermane nuk i bën „naze”kujdo vepre apo autori të botës që merr dritëne botimit. Kështu që, përveç fondit të plotë tëautorëve të Shqipërisë, rradhori i kompjuter-izuar të njeh, midis të tjerave, me një hori-zont veprash të tjera të kulturës shqiptare,autorët e të cilave na janë mbajtuar deri mësot të panjohur. Njohja me veprën e alba-nonologut dhe të shkrimtarit shqiptar, Prof.Dr. Martin Camaj bëhet një „detyrim” llogjikdhe i natyrshëm, kur punon në këto institu-cione të specializuara. Duhet të kujtoj se re-flekset tona „të reja” kanë prirje të mos endjejnë, jo me detyrime shpirtërore, por asme detyrime profesionale, kur është fjala përautorë shqiptarë, të cilët në dekadat ePasluftës punuan jashtë Shqipërisë. Gjatëkësaj periudhe, gjenerata e intelektualëvetanë, mësoi vetëm një pjesë të emrave të bash-katdhetarëve tanë me zë në mërgim, natyr-isht të shoqëruar me epitetet përkatëse, pormbeti përherë e privuar prej kontaktit direktme veprën e tyre, prej njohjes vetjake rrethkëtij realiteti. Kështu edhe vepra e MartinCamajt hyri qysh herët nën hijen e”zezë” tëpropagandës politike në Shqipëri, por asn-jëherë nuk u mësua „Përse”?Ne shqiptarët jemi kudo pa fat. Fjala vjen,kur u përgatita të vija në Mynih, askush nuku kujtua të më thoshte në Tiranë, që të mbajadistancë, për shëmbull prej historianit përEvropën Juglindore dhe posaçërisht për his-torinë shqiptare, Prof. Dr. Peter Bartl, apoprej ndonjë albanalogu tjetër të huaj. Ndër-sa për albanologun shqiptar, Prof. Dr. Mar-tin Camaj pata porosi „shoqërore” se duhejtë mbaja distancën e duhur prej tij, për tëmos u përlyer poltikisht (!). Natyrisht që këtëporosi të „vlefshme” e mbaj parasysh. Por fatiim i mirë qëlloi, që njohja me veprën e Ca-majt dhe më të tej me autorin, nuk më “për-leu”, por më pastroi politikisht dhe atdhetar-isht. Nuk besoj të jetë ky një rast i vetëm dhetë më ketë ndodhur vetëm mua!Detyrimi për t’u njohur me veprën e gjerë tëCamajt erdhi nga tri dukuri. E para është sevepra e albanologut dhe e shkrimtarit sh-qiptar zë sot një vend të konsiderueshëm dhetë përshendetur në fondin albanologjik evo-pian; e dyta, sepse vepra letrare e Camajt, ecila mbulon tërë periudhën e jetës së tij, ësh-të po aq e gjerë dhe e njohur sa ajo e albano-

logut; dhe e treta, prej respektit që ai gëzonsot në figurën e qytetarit të nderuar në mje-disin intelektual gjerman, e më tej.Camaj ka lindur në vitin 1925 në Dukagjin.Rininë e vet ai e kaloi në vendlindje dhe nëShkodër, ku kreu liceun saverian të Jezuitëve,i njohur për seriozitetin e mësimdhënies tëgjuhëve të huaja dhe në veçanti, të lëndës sëmetrikës e të letërsisë klasike. Vepra shken-core dhe krijuese e Camajt tregon se bota evendlindjes dhe njohuritë shkollore në qyte-tin e Shkodrës, mbetën përcaktuese në jetëne tij, me gjithë arsimin e mëtejshëm dhe për-vojën e jetës në viset e huaja. Në fund të vitit1948 ai largohet nga Shqipëria dhe pasi kry-en studimet filologjike (romanistike, sllavis-tike, teori e letërsisë) në Beograd, vendosetnë Prishtinë (1953 – 56), kohë prej së cilësfillojnë botimet e tij shkencore dhe krijimtar-ia letrare. Prej trazirave të njohura në Kos-ovë, Camaj largohet nga Prishtina më 1956dhe vendoset në Romë, ku në qershor të këtijviti mbrojti doktoratën me një studim mbi Bu-zukun. Bota arbëreshe e Italisë së Jugut u bëpër të, si askush tjetër, një objekt gjurmimishumëvjeçar, i pasur nga studime e botime tëshumta. Prej vitit 1961 ai shpërngulet nëMyhnih ku vazhdon të jetojë edhe sot. Përshumë vjet ai punoi aty si profesor në Uni-versitetin e Mynihut në lëndën e gjuhësisë,më parë krahasimtare të shqipes e pastaj tëdialektologjisë. Nën kujdesin e tij, Mynihu u

bë një nga qendrat më të rëndësishme të stu-dimeve shqipe në Evropën Perëndimore, e cilau ngrit deri në shkallën e një profesure dheme status Fachstudium, gjuhë e letërsi (stu-dime specialiteti). Vepra themelore shkencoredhe letrare e Camajt është e lidhur me peri-udhën e jetës së tij në këtë qytet. Aty bëri dhehabilitacionin për docenturë me „regna leg-endi” në albanologji (gjuhë e letërsi), i paristudiues me një kualifikim akademik në këtëdegë në Evropën Qëndrore.Kontributi i M.Camajt në sferën albanologjikeështë shumë i gjerë. Ndër veprat më të rëndë-sishme dhe më të hershme është libri II “Mes-sale” di Gjon Buzuku (Roma 1961), i cili ësh-të një studim me vlerë mbi historinë e këtijlibri dhe mbi veçoritë gjuhësore e tekstologjiketë Buzukut. Një vepër tjetër edhe më e rëndë-sishme Albanische Ëortbilduing (Ëiesbaden1966) (Fletëformi shqip), studim për habilit-acionin, trajton problemet e vështira të his-torisë së formave dhe të etimologjisë shqipedhe përmban rezultate me vlerë përshpjegimin e fjalëformimit shqip dhe të njësërë fjalive, tashmë me ndërtim të errësuarmorfologjik. Më tej kemi dy libra të orientu-ara nga studimet e shqipes të sotme, Lehr-buch der albanischen Sprahe (Ëiesbaden1969) (Libër mësimi për gjuhën shqipe), i ciliaktualisht vazhdon të përdoret për mësimine shqipes nga të huajt dhe Albanian Gram-mar (Ëiesbaden 1984), ku pasqyrohet struk-

tura gramatikore e shqipes sëdokumentuar në tri “varian-tet” – gegë, toskë dhe ar-bëreshe. Janë edhe pesë libratë tjerë në gjuhën gjermanedhe italiane, që përbëjnë stu-dime dialektologjike për tëfolmet arbëreshe. Sipasvlerësimeve, studimet diale-ktologjike të Camajt kanënjë peshë të veçantë – epara, sepse nëpërmjet njëmetode dhe nga i njëjtistudies, përshkruhen tëfolmet e një varg vend-banimesh arbëreshe (nëprovioncat e Kozencës,Avelinos, Potenzës, etj), tëcilat, për shkak tëshpërndarjes dhe ndiki-meve të mjëdisit ndry-shojnë nga njëra – tjetra;dhe e dyta, sepse atojanë bërë me një metodetë re në albanistikë, memetodën strukturale1.Përmendim gjithashtulibrin kushtuar veprëssë njohur të Pjetër

Bogdanit, Cuneus Prophetarum a PetroBogdano (Munchen 1977) si dhe një libër mepërralla shqipe përkthyer në gjuhën gjermaneAlbanische Marchen (Köln – Dusseldorf1974).Përveç këtyre vëllimeve të plota, kemi mun-dur të numërojmë edhe 33 studime shkencoretë botuara në organe të ndryshme evropianetë specializuara, për historinë fonetike të sh-qipes, dialektologjike të krahinave të ndry-shme të Shqipërisë, Kosovës dhe të diasporës,mbi shqipen e përdorur nga autorët e vjetër,tipologjinë e gjuhës, etj. Një kontribut iveçantë i Camajt gjatë qëndrimit të tij nëRomë, është puna e redaktimit të revistës mëtë shquar shqiptare në mërgim – “Shejzat”(“Le pleiadi”) dhe botimi prej tij në këtë or-gan të rreth 85 artikujve e reçensioneve, mbiproblemet e historisë së gjuhës dhe të letër-sisë shqiptare. Mbi 40 artikuj e reçensione tëtjera ndodhen të botuara në organe të ndry-shme anekënd botës. Natyrisht që vepra e M.Camajt në sferën e albanologjisë, kufijtë sa-siorë të së cilës ende janë të përafërt, kërkonpara së gjithash dhe me preçedencë vëmend-jën serioze të specialistëve tanë, për ta vlerë-suar dhe për t’i dhënë vendin që i takon.Edhe më e panjohur ndër ne është vepra letraree shkrimtarit Martin Camaj. Kjo krijimtarikrejt e pavarur e autorit më ngjalli interesimtë veçantë qysh në faqet e parë të saj. Njohjame veprën letrare dhe zbulimin e portretit ar-tistik të autorit, u bënë për mua vetvetiu sakurioze aq edhe tërheqëse. Them kështu, sepseletërsia e Camajt, jo thjeshtë për t’u kapur nëanën e jashtme, priret të kuptohet duke hyrënë thellësi; me fjalë rapsodie mbi letër, fjali tëtëra lexohen në shpirtin e tij; i qetë siç tëshfaqet nga larg Dukagjini, në krahasim mebotën e brendshme që zjen ndër njerëzit e tij.Vepra letrare e Camajt është në koherencë dhembulon tërë periudhën e punës së tij, prej dy

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 18 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI PERVJETORI

"E ç'të keqe i ka bërë Camaj"E ç'të keqe i ka bërë Camaj"E ç'të keqe i ka bërë Camaj"E ç'të keqe i ka bërë Camaj"E ç'të keqe i ka bërë CamajShqipërisë, apo Kosovës, apoShqipërisë, apo Kosovës, apoShqipërisë, apo Kosovës, apoShqipërisë, apo Kosovës, apoShqipërisë, apo Kosovës, apoju shqiptarëve?".ju shqiptarëve?".ju shqiptarëve?".ju shqiptarëve?".ju shqiptarëve?".

Në foto:Martin

Camaj dhedisa nga

kopertinat ebotimeve tëveprës së tij

vijon në faqen 16

vëllimeve të para të botuara në Kosovë, Njëfyell ndër male (Pishtinë 1953 dhe Kanga evërrimit (Prishtinë 1954) dhe është ende nëvijim. Duke ndjekur botimet e tij kuptohet sekrijimtaria letrare ka qenë për autorin një an-gazhim jetësor. Vetëm pjesa e lirikës përmbanrreth 8.000 vargje, bërë prej një punë skalitësetë gjuhës. Vepra letrare e Camajt gjendet sot epërmbledhur dhe e botuar me një paraqitje sirrallëkush. Përveç dy vëllimeve të përmen-dura, në rendin kohor, veprat e tjera janë: Djel-la (Romë 1958), roman i kombinuar me lirikëe poezi; Legjenda (Romë 1964) vëllim me poezi;Lirika mes moteve (Munich 1967), vëllim mepoezi; Rrathë (Munich 1978) roman; Njëriu mëvete e me të tjerë (Munich 1978), vëllim mepoezi; Dranja (Munich 1981), madigale nëprozë – poetike; Shkundullima (Munich 1981),pesë novela dhe një dramë; Poezi (Munich1981), vëllim me poezi; Karpa (Munich 1987).Dy vepra të porsadala nga shtypi janë: Pish-tarët e natës (Prishtinë 1991), vëllim me poezidhe Palimpsest (Munich dhe Neë York 1991),poezi në shqip dhe anglisht. Vepra e funditpoetike shënon një fazë të re në krijimtarinë ekëtij autori, e cila shquhet për një abstaksion-izëm të posaçëm. Përveç këtyre janë dhe trivëllime me poezi të përkthyera në gjuhët meqarkullim të madh: Poesie (Palermo – Sira-cusa 1985), në shqip dhe italisht të përkthy-era nga poeti dhe studiuesi arbëresh, FrancescoSolano, ku përfshihen kryesisht vjershat evëllimit “Njeriu më vete e me të tjerë”; Select-ed Poetry (Neë York dhe London 1990), kugjenden poezi nga “Lirika mes dy moteve” dhedy cikle të pabotuara më parë, “Nëma” dhe“Buelli” në shqip dhe në anglisht të përkthyeranga Leonard Fox; dhe vëllimi “Gedichte” (Poezi)i dhënë gjithashtu me origjinalin shqip dhe përk-thimin në gjermanisht prej H. J. Lanksch, i ciliposa ka dalë nga shtypi në Mynih. Po ashtugjenden poezi dhe kritika letrare nëpër peri-odikë të ndryshëm, të cilat nuk kanë hyrë deritani në vepra përmbledhëse. Gjuha e përdorurnga Camajt në letërsinë e tij është gegërishtja,por një gegërishte e veçantë – e lehtësuar prejarkaizmit lokal dhe e përpunuar posaçërishtnga dora e tij prej specialisti për letërsi të ko-hës, me tingull original dhe që sjell vetiu erëpoezie. Edhe për masën e lexuesve ndjehet segjuha letrare e Camajt është një arritje mjesh-tërore. Në të integrohen forma konstruktive gju-hësore të fondit të përbashkët të shqipes, dukemos përjashtuar as traditën arbëreshe. Kjogegërishte moderne nuk mund të mbetet e brak-tisur më tej.Si për nga lënda që hedh themelet e letërsisësë vet, si për nga kahja ku e mban vështrimine largët, po ashtu edhe për nga “amanetet” his-torike që mban në “strajcën e udhëtimit” të tij

si shkrimtar, Camaj vazhdon rrugën e letër-sisë së rilindësve dhe të shkrimtarëve tanëpërparimtarë të viteve ’20 e ’30 të shekullittonë, pa i shkuar pas ndonjë rryme politikeapo korenti të nderur klasor. Ai punoi tërë ko-hën në Perëndim, jashtë Shqipërisë dhe kymosangazhim ka qenë për të një mundesi. Sitë thuash, ai nuk u ndodh përpara alternativës– shkruaj si të them unë, ndryshe jo! Por edhePerëndimi nuk qe për të fushë me lule, ashtusi për të gjithë mërgimtarët shqiptarë. Jetanë viset e Perëndimit, veçanërisht koha e rin-isë dhe e pjekurisë, kanë qenë për Camajn njëjetë vuajtjesh, vetmie dhe pune titanike, përtë dalë në sipërfaqe, për të mbijetuar dhe përtë sjellë në dritë gjithë atë vepër të çmuar,përmes atij mjedisi dhe dekadash të tëra vazh-don të mbetet aq i huaj dhe i pangrohtë përshqiptarët. Në këtë mjedis Camaj ka zgjedhurrrugën më të mirë – atë të atdhetarit, duke ivënë përballë të gjitha vështirësive të jetës,

punën e tij vetëmohuese, të cilën sot e kemi nëduart tona dhe mjafton për të parë jetën dhebotën e tij mendore kushtuar pa rezerva sh-qiptarisë. Të njëjtin qëndrim prej atdhëtariCamaj shfaq tërë kohën edhe ndaj rendit nëShqipëri dhe Kosovë, pjesëve të atdheut tëcilave ua ka kushtuar tërë veprën e tij.Natyrisht, shkrimtari muk mund të ekzistojëpa filizofi. Lënda që ai sjell në veprën e tijletrare kryekëput bota shqiptare, shpirtëroredhe materiale. Me pak fjalë ajo sjell fatin e nje-riut të sotëm shqiptar me virtyte fisnike të lash-ta dhe të pakëmbyeshme – në truallin e Sh-qipërisë, të Kosovës dhe të diasporas. Mbi këtëlënde Camaj predikon në rrafshin filozofik,thjesht shqiptarizmin, amanetin e rilindësve.Ai vazhdon ta shohë atë si ndjenjën më të për-jetshme dhe më të fuqishme që ekziston his-torikisht ndër njerëzit e popullit tonë. Ai kërkonruajtjen e saj të „papërzjerë” më tej, si garancihistorike e qëndresës dhe e bashkëjetesës sëtë gjithë shqiptarëve. Bashkëjetesa do të sjellëmbarimin e vuajtjeve të tyre të së sotmes. Për-jashtim i të gjitha ideologjive të kohës prej sëardhmes më të mirë të shqiptarëve në tërësi,duket si pikëpamje puritaniste e shkrimtarit,madje dhe nacionaliste. Por Camaj nuk shikon

asnjë rrezik apo kërcënim nga të tjerët kur njëpopull është i qetë nga brengat e mëdha dhejeton në trojet e veta. Për të kontestuar inter-pretimet e kohës, ai sjell një sërë argumenteshndër poezitë dhe novelat e tij, se shqiptari nukështë bërë dhe nuk mund të bëhet fanatik ndajçfarëdo ideologjie apo botëkuptimi që hyn ngajashtë kufijve të trojeve të veta historike. I tillëai ka qenë vetëm ndaj botëkuptimit të vet qëtrashëgon historikisht. Prova të tjera sillen ngaromanet, se kjo veti e njeruit shqiptar jeton pau thyer edhe kur ai ka qenë i detyruar të je-tonte me shekuj larg trojeve të veta. Fati i vetëshkrimtarit dhe përvoja e tij e mbledhur prejgjurmimeve të jetës, janë në këtë filozofi njëargument i fundit.Camaj ecën kështu në rrugën e P. Vasës, DeRadës, N. Frashërit, Mjedës. Fishtës, Kutelit,Poradecit, S. Luarasit dhe përkrah Markos,etj, të cilët e panë me mjaft optimizëm të ardh-men e vendit, nëpërmjet zbulimit dhe për-

punimit të burimeve tradicionale.Duke përpiluar këtë tezë, Camaj embyll rreptë në kornizë hapësirën ehamendjeve të tjera. Madje ai duketpër një çast edhe më konservator i sh-qiptarizmës sesa rilindësit. Ndoshta,sepse ai i shikon përsëri shqiptarëtkeqas të përçarë dhe punën e ril-indësve të humbur. Ka mundësi të jetëkështu, përderisa në veprën e tij njëkornizë e botës shqiptare mbahet e sh-trënguar hermetikisht nga ajo përreth.

„Kufizimi” i kësaj bote në hapësirë sillet mëtepër si një kusht i vendosur prej tij,megjithëse me pakënaqësi për të, por idetyruar prej fakteve të hidhura historike.Camaj e shikon burimin e forcës në brendinëe sendit, të natyrës, të njeriut dhe të sho-qërisë. Kjo përkon edhe me stilin e tij letrar.Brenda kornizës hermetike, ai hyn drejt thellë-sisë për të zbuluar energjitë shpirtërore sh-qiptare, edhe atë që s’duket por që jeton dheqë është burimi tradicional i kësaj energjie. Nëkëtë rendje të pafundme e të palodhur zbu-limesh të dhuntive të botës shqiptare, ai ndje-het krejt i lirë e i shpenguar sikur të jetë botae tij shpirtërore, plot hare dhe kënaqësi, i gë-zohet çdo gjëje që ekziston në natyrë dhe ndërnjerëz që flasim gjuhën e njëjtë më të, madjeflet deri dhe me kafshët e këtij vendi, etj, etj.Kjo thellësi e pafundme e botës shqiptare ësh-të për Camajn trashëgimi më i vyer i historisëdhe dashuria për të nuk duhet kursyer, mad-je për të kur je larg. Duket për një çast sehermetizimi i shkrimtarit nuk ekziston mëbrenda kësaj bote, por vetëm në kufijtë e jas-htëm të saj. Por fanatizmi i tij është po aq irreptë edhe brenda botës shqiptare, për talënë të trashëgueshme pastërtinë e saj. Aty,

ai nuk sheh asnjë Njëri – kult në të gjithakohërat as dje, as sot dhe as më tej, asnjë llojideologjie, madje as fenë e çfarëdo llloji. Si-pas tij kulti i kësaj bote është Dheu, Toka,Stinët, Dielli, Hëna, Shkëmbinjtë, Kafshët,etj, domethënë krejt natyra ku jetojnë sh-qiptarët historikisht. Kult është botashpirtërore e trashëguar, e pashkëmbyeshmedhe e papërsëritshme, ndjenja e lashtë e qën-dresës, etj: Mbi të gjitha këto kulte të veçan-ta, qëndron për Camajn dashuria për atdhe-un dhe vendlindjen.Përmes pastërtisë deri „platonike” me të cilëndëshiron ai ta ndjejë dashurinë për vendin etij, shfaqet aty – këtu edhe pjesa e ndrydhure shpirtit të autorit, që ka të bëjë me pjesën ekonservatorizmit të trashëguar ndaj kësajdashurie. Është po ajo cilësi që e dallon punëne tij në sferën e albanologjisë për zbulimindhe risjelljen në jetë të fondit të „vdekur” tëgjuhës shqipe. Dhe kjo dukuri e karakterit tëtij botëkuptimor përputhet dukshëm mepsikologjinë që trashëgojnë njerëzit e trevëssë vendlindjes së tij. Nga kjo pikëpamje, Ca-maj duket sikur vjen nga shekujt mitologjikëdhe nuk ka lëvizur asnjë ditë nga Dukagjini itij i vuajtur, por i bukur dhe i dashur si askushnë botën që ai sheh. Aspak i paditur për tësotmen në Shqipëri, të cilën përkundrazi enjeh mirë, edhe pse larg e ka ndjekur në çdohap nga disa kënde, por edhe i paprekurdirekt prej metamorfozës tonë mendoreideologjike, Camaj tregon pikëpamjen e vettë drejtimit mendor e ndjesor të njeriut sh-qiptar modern, i cili në thelb nuk është gjëtjetër, veçse risjellja edhe një herë në jetënmbarëshqiptare të çështjes rilindëse dhe au-tonomiste dhe ecja në rrugën e filozofisë qëzbulohet nga bota e pasur e traditës. Konser-vatorizmi i tij përfundon kështu në koncep-tin e shqiparisë – „rrjeta ideologjike „ që i kabashkuar shqiptarët gjatë historisë dhe qëmund t’i bëjë të tillë edhe sot. Në këtë kon-tekst, „fanatizmi „ i Camajt është një trokitjenë ndërgjegjen e njeriut të sotëm shqiptar, përtë zgjuar në të pjesën e përgjumur të traditësqë trashëgon nga historia. Vepra letrare eCamajt është thellësisht atdhetare dhe e ko-hës. Mesazhi i saj është dashuria për atdhe-un, mbrojtja e traditës dhe ecja në rrugën epërvojës së saj historike. Evolucionin e tyrenë gjirin e shoqerisë mbarëshqiptare ai eshikon të paangazhuar politikisht, të pakondi-cionuar nga kushtet partiake dhe në këtëçështje ai është kategorik, ose më mirë tëthemi „fanatik”. Natyrisht, ndjenja jonë e sot-me atdhetare, në shumë raste e përzjerë mepropagandën politike të kohës, mund ta cilë-sojë edhe „arkaike” mesazhin e letërsisë sëCamajt, si përsëritje e asaj të rilindësve dhetë shkrimtarëve të periudhës së Pavarësisë.Këtu duhet të kujtojmë, se shqetësimet e „vje-tra” të tyre gjenden edhe sot të pazgjidhuradhe mbeten çështje të hapura në rangun ko-mbëtar, pa qenë nevoja t’i përmendim. Mad-je, letërsia e Camajt si vazhduese e tyre, vjennga fundi i shekullit XX për të konfirmuardhe kujtuar se eksperimenti i bërë në his-torinë e popullit tonë pas Luftës së DytëBotërore nuk ndoqi rrugën e traditës dhe sol-li ndarjen e shqiptarëve, në vend që të ruantebashkimin e fituar. Ajo nuk është letërsi ethurur për ngritjen e kultit të një njeriu,përmes trishtimit, vuajtjes dhe ndarjes sëpopullit të vet. Dhe nëse rruga e traditës his-torke është më e mira për fatin e çdo popullidhe çështja e tij është ende në mes të rrugës,teza e traditës përherë aktuale, është aktual-isht nevojë e ditës. Nga ana tjetër, letërsia eCamajt ka vend edhe për lexuesin tonë të di-mesionuar politikisht, i cili nuk do të pësontedëme po t’i kthehej edhe një herë në ato ko-hëra të turbullta, ndjenjës së pastër të dashu-risë për atdheun. Vepra letrare e M. Camajt,e krijuar jashtë trojeve të veta, është pjesë eletërsisë shqiptare bashkëkohore në planine gjerë kombëtar, sepse ajo ngrihet tërësishtmbi trashëgiminë historike dhe shpirtëroreshqiptare në thellësi të kohës dhe sepse, ajondjek në çdo hap realitetin e Pasluftës në at-dheun e vet (Shqipëri e Kosovë) dhe fatin eatdhetarëve në mërgim. E drejta për të parë...

www.shqiptarja.com E diel, 18 mars 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom PERVJETORI

(fragment)(fragment)(fragment)(fragment)(fragment)

(Footnotes)1 Ismajli R, Me vete, por me të tjerë, në „Koha”

20 Mars 1991, fq. 41.

Ata që presin barin me drapinjdhe kosa të shkurtra, posarepër livadhe me gur në bjesh-

kën e Cukalit, janë njerëz të hesh-tun dhe vetëm në dukje të qetë:dhimba u bren kocat natën e i kap sipika në mëngjes në muskuj e gjym-tyrë kur sjellin së pari rreptas hek-urin në bar. Në parzmin e leshtë ufshehet frika e gjarpnit që pret tuenjehë në ritëm afrimin e krismës sëdrapnit në tërfojë.

Mbledhësit e barit flejnë në vapëne ditës mbështetë për trungun e ahutnën hije e shohin andrra syçelë.

DRANJA

Ma i riu i zgjoi njëherë e u tregoi atë qëkishte gjetë, diçka të gdhendun, gungë emadhe ngjyrë ashti, rrashtën e breshkës embi atë gjarpnin dredha-dredha, gjithçkatë bamun gurë! Mirë - thanë ata - na e dimëqëmoti se nëma e Orëve ndërron në shka-mb çdo gja, edhe bariun me tufë përpara,po puna ashtë: si erdhi breshka deri këtu,kaq nalt?

Njeni sish shpjegoi me buzë në gaz:“Unë kam helm në gjak pse gjarpni më

zuni tri herë, andaj unë di në këtë mes pa-këz ma tepër se ju. Breshka - tha ai - e pru-ni deri këtu në shpinë gjarpnin. Shikoni,si janë të ngrimë më një si të mos ishin dyfrymorë! Si pela ime, Drania, e unë mbi tëkaluer.”

Mandej folësi mori briskun e me maje

“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit 1975 dhe mbaroi më 1979. Është“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit 1975 dhe mbaroi më 1979. Është“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit 1975 dhe mbaroi më 1979. Është“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit 1975 dhe mbaroi më 1979. Është“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit 1975 dhe mbaroi më 1979. Ështëvetë fati i poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës, breshkës së mitizuar nëvetë fati i poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës, breshkës së mitizuar nëvetë fati i poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës, breshkës së mitizuar nëvetë fati i poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës, breshkës së mitizuar nëvetë fati i poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës, breshkës së mitizuar në

madrigalet e tij, perëndeshës së kujtimit të dalë nga Dheu...madrigalet e tij, perëndeshës së kujtimit të dalë nga Dheu...madrigalet e tij, perëndeshës së kujtimit të dalë nga Dheu...madrigalet e tij, perëndeshës së kujtimit të dalë nga Dheu...madrigalet e tij, perëndeshës së kujtimit të dalë nga Dheu...

ia shkoqi gjarpnin bresh-kës nga rrashta mbi tëcilën mbeti gërresadredha-dredha, si ravë qëpërshkon gjysmën e glo-bit.

Dranja, e quejtën nja-zani ata breshkën në gurë,pa gjarpën...

Ndonëse breshkë,Dranja ashtë vrejtuese evëmendshme kur ndodhse e sheh njerëz apo sh-tazë si përtypen tuengranë. Dhisë i lakmonma së forti si ajo me buzëe dhambë të mprehtëpërpin palën e gjethit saçel e mbyll synin breshka.Kjo, një fletë të vetme sal-late, e përçap me orë de-risa t’i lëshojë një pikëlang në gojë.

Poetit që e vëren Dran-jen po në këtë timtë s’i sh-kon mendja te punët e sajtë brendshme: në vetmi aipërtyp në tru si breshkana qenka kosmopolite emirëfilltë vetëm sepsekupa e rrashtës së saj ipërngjet gjysmës së rruz-ullit me njolla dhenash tëçdo ngjyre, si racat e ndry-shme në të.

Por ai ashtë edhe i zotita ndreqë rëmimin e vet,kur ndalet dhe e vërenDranjen nënçmueshëm ethotë:

Dam, që askush s’e dit-ka se një rruzull i tillë napaska po në thelb njëzemër breshke!

Vjeshta po kalon ndër-rueshëm me vapë e for-tunë, dridhje shtërpielara-lara nëpër dushk.Thonë: kohën që vjenaskush të mos presë njëditë të mirë. Si kështu!Kaq pabesim në jetë?

E njëmend erdhi motikrejt i mirë, lak i gjatë panyja. Dranjes iu sqaruedrita e synit si me dashëme pa si asnjë breshkë

ndojherë kreshtat e maleve larg-larg mbu-lue me borë të bardhë: vetëm prei atij ve-zullimi u ndez dheu e uji mori flakë.

Jo, nuk ishin vargmale ato, po fletëzaarnejsh në vërvitje në skajin e pyllit, njëflakim peshe larg dhe përpara turra kajz-ish të vegjël barnash të thata.

Vjeshta po kalonte, por gredhi me za tëburrnueshëm si kurrë kërkoi ndër lisa egjeti ç’ka lypte: pemë të çame përgjysmëme erën e athët në lang. Një lloi bretkose,thithlopa e ngime, i merr amë në hapësiqumështit që shkumbon në vedër mesgjujve të mjeltores, gërmuq në shkam, endetë pashtitëruem mirë për këtë zeje.

Edhe pse tepër ngjyra në këtë vend,koha përputhet për kohë përkueshëm, pau vra aspak sendi për send.

Në foto: Ilustrimi i përdorur në kopertinën e librit “Dranja”

Martin CamajMartin CamajMartin CamajMartin CamajMartin Camaj

realitetin e vendit të vet, nuk mund t’i mo-hohet asnjë shkrimtari, pavarësisht se ku je-ton ai. Madje është po e drejta e tij, ta shohërealitetin e krijuar në Shqipëri dhe Kosovë prejsistemeve politike të Pasluftës, sipas bindjevevetjake që ka. Përkushtimi ose kritika ndajkëtij realiteti të politizuar, janë dy aspekte qëjetuan në të njëjtin kohë në letërsinë shqiptaretë gjeneratës tonë, brenda dhe jashtë vendit.Besoj se të gjithë vlerësojnë, se prej këtyre as-pekteve të letërsisë tonë kombëtare bashkëko-hore, asnjëra nuk mund të quhet e parë dhetjetra e dështuar. Njëri shkrimtar pasqyronfatin e njeriut shqiptar nën sistemin socialist,tjetri fatin e tij në mërgim, dikush kritikon osebeson në sistemin sipas bindjeve që ka, dikushvazhdon të çmojë traditën e vjetër, e shumë tëtjera. Por të gjitha këto letërsi plotësojnë njo-hjen mbi jetën shumëngjyrëshe të kombit tonënë historinë e Pasluftës. Ato sjellin përvojëndhe historinë e mendimit bashkëkohor sh-qiptar në dimensionet më reale. Ura lidhëse etyre është përpunimi i përbashkët i të njëjtitrealitet – botës së larmishme shqiptare, fatittë kombit tonë në gjysmëshekullin e fundit.Sikur një ditë shqiptarët të gjenden të bash-kuar politikisht, të gjitha këto ngjyra të letër-sisë shqiptare të momentit do të jenë natyr-isht pjesë e një letërisie të vetme. Ndjenja eatdhetarisë që kanë ato në themel është kuv-endi i pajtimit të tyre politik. Kjo përvojë ebashkuar do të jetë një thesar i madh letrar efilozofik i traditës së vjetër dhe asaj më të re,për të gjykuar thellë të sotmen dhe për të zbu-luar rrugë më të mira për të ardhmen tonë.Në këte kuvend pajtimi kombëtar, albanologudhe shkrimtari ynë Martin Camaj vjen pas„ndarjes së gjatë” për të sjellë lëndën e vet tëvyer shkencore dhe letrare të traditës sh-qiptare bashkëkohore.

* * *Bashkëatdhetari ynë M. Camaj çmohet sot nëmjediset intelektuale të Mynihut edhe thjeshtsi qytetar. Figura e tij e mirënjohur ndjehetkudo e respektuar midis shkencëtarëve, sh-krimtarëve, përkthyesve, historianëve, pik-torëve dhe autoriteve të sferave të tjera të ven-dit. Këtë respekt e ndjen edhe midis ish – stu-dentëve të shumtë që kanë kryer studimet nëUniversitetin e Mynihut, ku Camaj për tri de-kada punoi me detyrën e profesorit të alban-ologjisë. Të bën përshtypje se prej tyre nukdëgjon vetëm fjalët e mira për figurën e tij sishkencëtar, shkrimtar dhe qytetar, por pa-dashur e çojnë fjalën tek „brenga” e jetës së tij,që e njohin të gjithë, te malli i tij për atdheun,për Shqipërinë. Tashmë ata e tregojnë këtëdukuri tipike për portretin e një shqiptari, dukee njësuar këtë me shembullin e tij. Prej tyredëgjohen edhe një herë rreth jetës vetmitaretë Camajt, për punën e tij vetëmohuese që er-dhi nga viti në vit duke i hapur rrugën vetvetes.Dhe dikush prej tyre në një moment të këtyrebisedimeve të çastit, të ngul padashur sytë nëheshtje dhe sikur të pyet: „E ç’të keqe i ka bërëCamaj Shqipërisë, apo Kosovës, apo ju sh-qiptarëve?”. Dhe diku tjetër, përpara se të fil-lojë një referat në një nga sallat e Universitetittë Mynihut dëgjoi në krah një profesor gjer-man me autoritet t’u flasë një grupi sh-kencëtarësh të huaj se ka mbetur i befasuarkur shkencëtarët linguistë nga Shqipëria nukkanë pranuar ta takojnë Camajn kur janëndodhur rastësisht pranë, gjatë një Konferencendërkombëtare. Në heshtje pranoi se kjo sjell-je nuk ka qenë krejt faji i tyre, ashtu siç nukështë faji im tani, pse pasi e lexova veprënletrare të Camajt, u ndjeva krenar për një bash-katdhetar që e ka nderuar së tepërmi kombintonë ndër viset e Evropës dhe më tej. Nuk dindonjë rast në botën e shekullit tonë, që veprae një shkrimtari e botuar në mes të Evropës tëjetë mbajtur e paditur nga populli i vet për 40vjet me rradhë! Izolim i përçudur! Pas dyzetvjetësh vepra atdhetare e M. Camajt, vjen sëfundi te lexuesi i vet, të cili i është kushtuar.

Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Botuar për herë herë të parë në ......Botuar për herë herë të parë në ......Botuar për herë herë të parë në ......Botuar për herë herë të parë në ......Botuar për herë herë të parë në ......

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 18 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI EKSKLUZIVE

FFFFFJALIMIJALIMIJALIMIJALIMIJALIMI IIIII PPPPPANJOHURANJOHURANJOHURANJOHURANJOHUR

MUSTAFA KRUJA NE ‘42:Me 15 mars 2012 u shënua 125 vje

tori i lindjes së Mustafa Krujës.Në këtë përvjetor të veçantë “Ril-

indasi” sjell për lexuesit një material tëveçantë, të pabotuar kurrë më parë. Bëhetfjalë për një fjalim të shkurtër të MustafaKrujës, të cilin e ka mbajtur, në kohën qëishte kryeministër në një mbledhje përkuj-timore në Tiranë, për Lidhjen e Lezhës dheKuvendin e Vlorës. Data e saktë e mbajtjessë këtij fjalimi nuk përcaktohet por viti di-het që është 1942. Materiali që botohet ek-skluzivisht për lexuesit tanë, pas 70vjetësh, është siguruar në Arkivin e Minis-trisë së jashtme italiane, ku fatkeqësishtnuk është shënuar numri i dosjes dhe data.Dokumenti në origjinal është në gjuhënitaliane, ndërsa përkthimin në shqip ështëbërë nga Eugjen Merlika, duke ruajtur gju-hën e përdorur nga Mustafa Kruja.

AD.PE.AD.PE.AD.PE.AD.PE.AD.PE.

FJALA E SHKËLQESISË KRUJAKRYETAR I KËSHILLIT TË MINISTRAVE

Shokë!Mbas përshëndetjes së Shkëlqesisë

Mëkâmbsit të Mbretit Perandor dhefjalëvet të nji kuptimi shumë të naltë tëKryetarit të ktij Kuvêndi me të cilin bash-kohem plotësisht n’emën të Qeverís, nukdo të kisha asgjâ me shtue po të mosndîjsha detyrën mos me e lânë bosh, në këtêpërvjetor historik, vêndin e pushtetitekzekutiv, përkrah atij epror e pushtetitligjvues.

Jemi afër përvjetorit të pesqintë të Ku-vêndit historik të Leshit. Princat e Shqip-nísë mesjetare, nga Labëria tek Dibra eDukagjini, kishin mbrrîmë në këtê qytet tëvogël, por të lashtë e të famshëm, rrotullHeroit të Madh, të pakrahasueshmitSkënderbeg, të cilin e përshëndetën dhe enjohën Mbret e prîjs. Ishte atëherë Leshinji qytet nën zotnimin e Venedikut, dheprincët t’onë vêndosën bashkimin nënmbrojtjen e kësaj Republike të fuqishmeitaliane, e cila n’atë kohë ishte e vetmja fuqíqi mund t’i bânte ballë tërbimit aziatik.

Jemi në prag të përvjetorit të tridhjetëtë nji tjetër kongresi historik, Kongresit tëVlonës. Nji grup atdhetarësh shqiptarë, tështymë nga rreziku serb e grek qi kërcënon-te Atdheun t’onë, kishin mbrrîtë nga tëgjitha anët në këtê qytet adriatik, për me ithânë Evropës se Kombi shqiptar kishtevendosun me i këputë zinxhirët e skllavnís

shekullore e qi, grekët e serbët, të cilët ikishin shpallë luftë Perandorisë Otomanee jo Shqipnís, nuk duhet të qindrojshin nëtokën shqiptare.

Për fat të keq, në luftë flet forca e vetëmforca; e tue mos e pasë n’anën tonë atê,shumë pjesë të Vêndit t’onë ranë nën zot-nimin sllav e grek. Vetëm Vlona, me pak

rrethina, shpëtoi si nji strehë e atyne atd-hetarvet bujarë, qi ishin mbledhë atje përme ngrêjtë nalt zânin dhe flamurin e lirisë.

Vlona shpëtoi mbasi në bregun tjetër ish-te nji Italí e Madhe qi nuk mund të durontenë dyert e veta të tjerë veç Kombit shqiptar,qi ishte zoti i Vêndit.

Historia përsëritet.Dy Kuvênde, në të cilët u vendos fati i

Kombit shqiptar, 468 vjet larg njani tjetrit,u zhvilluen nën mbrojtjen e Kombit të Madhitalian: në 1444 dhe në 1912.

Por sado të rândsishëm historikisht,sado vêndimtarë qenë Kuvêndet e Leshit etë Vlonës, as njani as tjetri nuk mund tëkrahasohen me këtê të soçmin.

Në Lesh ishte përfaqësue nji Shqipní evogël feudale, e coptueme në nji pafundësíprincipatash mikroskopike, qi nukmbrrînte as në Gjinokastër në jugë, as nëShkodër në verí, as në Prizrend në veri-lindje.

Në Vlonë ishte përfaqësue vetëm nji ide,ideja e nji Shqipnije të madhe e të pavar-un, por jo vetë ajo Shqipní.

Sot, të dashun shokë, këtu, në këtê sallëtë vogël, ne shohim Shqipnín e vërtetë, Sh-qipnín e Madhe, Shqipnín e zêmrës sonë,

Shqipnín e ândrrave t’ona : “qysh prej Ti-varit deri në Prevezë”, nga Adriatiku derinë Kosovë e në Dibrën e Moisi Golemit. Paburrat e fortë të këtyne krahinave, qi për-bâjnë pjesën e zgjedhun të racës shqiptare,pa tokat e tyne pjellore nuk ka nji Shqipníqi mund të mbahet në kambë.

Pjesëmarrja në këtê Kuvênd e disa bijvetë dênjë të shqiptarëve të Italisë i jep njikuptim tjetër të veçantë: kuptimin e pjesë-marrjes jo vetëm të territorit, por të gjithëracës shqiptare, të gjakut shqiptar.

E dij se ka diçka qi turbullon këtngazëllim të madh e të drejtë. Çamët kanëkëtu, mes nesh, përfaqësuesit e tyne, porata vetë gjinden ende jashtë hijes së Fla-murit t’Atdheut. Me gjithë këtê ne jemimatematikisht të sigurtë se edhe Çamëria,në një ditë t’afërt, do të kthehet në gjînin enânës Shqipní qi e pret me mall e do t’apërqafojë e përmallueme.

Ndërkaq ju them se në zêmrën t’onë, nëmêndjen t’onë e në kujdesin t’onë Çamëriaâsht qysh sot tokë shqiptare e populli çampjesë e pandashme e popullit shqiptar.

Shokë!Kjo Shqipní e madhe dhe e bekueme prej

çdo hiri të Zotit, kjo Shqipní e madhe, e

Shqipnia e madhe u ba realitet

Në këtê sallë të vogël, neshohim Shqipnín e vërtetë,Shqipnín e Madhe, Shqipníne zêmrës sonë, Shqipnín eândrrave t'ona : "qysh prejTivarit deri në Prevezë", ngaAdriatiku deri në Kosovë e nëDibrën e Moisi Golemit...

lame me gjakun e dëshmorëve t’onë ndërshekuj, e fitueme me sakrificën e jetës sëre të tridhjet mijë bijve t’Italisë, kjo Sh-qipní qi vlen mâ shumë se sa jeta e se çdogjâ tjetër e jona, kjo Shqipní qi ne do t’ambrojmë deri në njeriun e fundit qi ndjennë damarët e tij rrjedhën e gjakut shqiptar,këtê Shqipní do t’a mbrojmë kundër tëgjithve e kundër kujtdo.

Anmiqtë t’onë shekullorë, të mundunkudo në frontet e jashtme nga armët e Fu-qive të Boshtit e aleatve të tyne, përpiqen,siç thuhet, me e marrë kalanë nga mbrên-da, tue helmue gjakun e disa shqiptarvetpa përvojë ase të korruptuem, përmjetagjentavet të tyne, qi mund t’u siguroj qyshtash i kemi në dorë.

Qeveria, në masat e saj të matuna porenergjike, ka me vete gjithë Popullin Sh-qiptar, për me vûe në vêndin qi meritojnëata të cilët, për llogari t’anmikut, duen sh-katrrimin e Atdheut të bashkuem, eprandej, mâ shumë se kurrë të lumtun.

Jemi të sigurtë se ky Kuvênd âsht me tëgjithë fuqinë e prestigjin e vet me qeverinëe mbas Qeverisë, në masat qi ajo ka marrëe do të marrë për me mbrojtë këtê Shqipnínga helmi dhe kurthet e anmikut.

Në foto: Mustafa kruja gjatë një tubimi në Kosovë

Nga Mustafa MerlikaNga Mustafa MerlikaNga Mustafa MerlikaNga Mustafa MerlikaNga Mustafa Merlika

www.shqiptarja.com E diel, 18 mars 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DOSIER

SSSSSHTYPIHTYPIHTYPIHTYPIHTYPI PERËNDIMORPERËNDIMORPERËNDIMORPERËNDIMORPERËNDIMOR

HOXHA ANGLEZEVE NE 1952:Nga rusët më ka ardhur në majë të hundës

Nga Nga Nga Nga Nga Armand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand Plaka

Dihet se në periudhën e monizmit, Shqipëria njohu miqësi „të pathyeshme” e „të përjetshme” me „popuj

vëllezër” e aleatë të mëdhenj, të cilët i hum-bi po me aq batare sa ç´i proklamonte se ikishte. Në këtë kontekst, dihen gjithashtumirë edhe datat apo koha në të cilënndodhën këto „prishje të mëdha”. Por faktetë çuditshme na vijnë nga mediat e huajaperëndimore, të cilat aludojnë se Shqipëria,më konkretisht Enver Hoxha testonte dhebënte përpjekje me anë ndërmjetësish tëndryshëm e kanalesh diplomatike, të lar-gohej nga ndikimi moskovit qysh në vitin1952, pasi siç thekson një artikull i një tëpërditshmeje australiane; Hoxhës i kishteardhur në majë të hundës nga ndërhyrjetsovjetike.

Artikulli në fjalë mban datën 20 prill1952 dhe është botuar në gazetën austra-liane „Sunday Herald”, në faqen 3 të saj.Nuk përmban asnjë emër autori, ndërsa ireferohet burimeve të besueshme nga rre-thet zyrtare britanike, të cituara pa emërnga korrespondentët e saj londinezë, gjith-ashtu anonimë.

Ai megjithatë duket se sjell një kontributtë veçantë, pavarësisht dyshimeve që ngre,pasi përbën ndoshta të vetmin material qëaludon qartazi përpjekjet e Enver Hoxhëspër t´u shkëputur nga Moska në një kohëqë gjerësisht njihet e përshkruhet si „vasali-teti i verbër i Shqipërisë ndaj Moskës”. Ar-tikulli në fjalë pohon në fakt edhe dëshmitëqë vinin asokohe nga gazetat e tjera perën-dimore mbi represionin radikal që ushtro-hej nga regjimi (kujtojmë se bëhet fjalë përkohën që pasoi të ashtuquajturën „Bombanë Ambasadën Sovjetike”, që mori brendanjë nate pa gjyq jetën e 22 intelektualëveshqiptarë).

Ai e vë gishtin sidomos tek ish-Ministrii Brendshëm Mehmet Shehu, i cili me këtërast citohet të ketë dhënë urdhëra shumëtë rreptë e vendosur kufizime, madje edhepër vetë personelin e ambasadave të huajaperëndimore, më konkretisht asaj francezee italiane, si të vetmet përfaqësuese tëPerëndimit të mbetura në Shqipëri në atëkohë. Pohimeve të fundit u shtohen si fakteedhe më parë në kohë edhe materialet eprestigjozes gjermane „ Der Spiegel”, në njënumër të sajin në vitin 1951 (shiko: Al-banien / Wieder in die Berge, 13 qershor1951, fq. 20-21), e cila njëkohësisht pohonse: Hoxha është spostuar për t´i lënë vendShehut, i trajnuar në Moskë.

Mos ishin këto masa represive ndoshtadomethënëse edhe për vetë Hoxhën, i cili imbetur nën hijen e Shehut, tashmë ia kish-te frikën një përmbysje në kupolën më tëlartë të regjimit, gjë që do të mund të silltenjë fat të paparashikuar edhe për vetë atë?– Mos ndoshta Hoxha kishte sinjale mbësh-tetje nga Perëndimi që e bënin të besontese një përpjekje të paktën ia vlente, për tapasur dritën jeshile gjithnjë të hapur drejtPerëndimit në rastin më të keq për të, ndër-sa në popull propagandohej me bataremiqësia e madhe me Bashkimin Sovjetik?– Interesant është fakti se në fund të artik-ullit, Hoxha madje sa nuk vlerësohet si njëudhëheqës, të cilit do i ishin mirënjohësedhe vetë luftëtarët e rezistencës antiko-muniste, nëse ai do ia mundësonte njërrugëtim të shpejtë e të lehtë drejt „botëssë lirë”.

Fatkeqësisht, kjo nuk ndodhi kurrë, pornë atë kohë të paktën në dukje, kalkulimete momentit i bënin jo vetëm perëndimorët,por edhe vetë shqiptarët të besonin se airegjim do të rrëzohej shumë shpejt, falë kon-

tradiktave në kampin so-cialist, interesit të supo-zuar të Perëndimit ndaj zh-villimeve në Shqipëri, kon-flikteve në vetë kupolënkomuniste të kohës, rez-istencës antikomuniste brendae jashtë vendit, pozicionit strategjik të Sh-qipërisë dhe ndoshta edhe vetë trendit kre-jt të veçantë e brutal të komunizmit sh-qiptar, cili s´përputhej aspak me natyrën,kodet e sjelljes dhe traditën shqiptare.

Një paragraf tjetër, nga viti 1950 ( shiko:Revoltë në satelitin e vogël sovjetik , “Sun-day Herald”, 18 qershor 1950, fq. 8) narrëfen nga ana tjetër diçka më shumë nëlidhje edhe me atë që mund ta cilësojmë si„hezitim i sovjetikëve për t´u marrë me Sh-qipërinë”. Arsyet për këtë qëndrim, shi-heshin në konstatimet se: Me përfundimine luftës civile në Greqi, furnizimet sovjetikepër Shqipërinë nisën të rralloheshin. Në faktakoma ka një listë të rregullt ngarkesashnga portet rumune të Detit të Zi drejt Sh-qipërisë, por ato sjellin, sipas disa vëzh-guesve, vetëm mallra të mjaftueshme sa përtë mbajtur më këmbë regjimin aktual.

Më poshtë, në po të njejtin artikull vihetnë dukje një fakt i rëndësishëm, i cili do tëhasej edhe dy vjet më vonë, duke e thek-

suar edhe më shumë natyrën e veçantë tësjelljes sovjetike ndaj Shqipërisë,megjithëse zyrtarisht Shqipëria betohej seishte besniku më i madh i Moskës për ko-hën, siç na sugjeron paragrafi i mëposhtëm:Shqipëria është i vetmi vend në EuropënLindore, me të cilin Bashkimi Sovjetik nukka nënshkruar akoma një marrëveshje të

ndihmës reciproke. Një sugjerim për këtësjellje do të ishte se ndoshta Rusia kuptonse ajo copë toke në cep të Adriatikut nuk dotë mund të mbrohej dot, nëse puna do tëvinte e tillë.

Bashkangjitur me këtë artikull, ia vlentë sjellim në vëmendje edhe përpjekjet e Ko-mitetit „Shqipëria e Lirë”, i cili dukej shumë

Në foto: Faksimile eartikullit me

titull: Revoltënë satelitin e

vogël sovjetik ,“Sunday

Herald”, 18 qer-shor 1950, fq. 8

– Sa e gatshme– Sa e gatshme– Sa e gatshme– Sa e gatshme– Sa e gatshmeishte Moska tëishte Moska tëishte Moska tëishte Moska tëishte Moska tëndërhynte ndërhynte ndërhynte ndërhynte ndërhynte “““““përpërpërpërpërtë mbrojturtë mbrojturtë mbrojturtë mbrojturtë mbrojturShqipërinë”Shqipërinë”Shqipërinë”Shqipërinë”Shqipërinë”sipas vëzh-sipas vëzh-sipas vëzh-sipas vëzh-sipas vëzh-guesve të huaj?guesve të huaj?guesve të huaj?guesve të huaj?guesve të huaj?– – – – – AAAAA ishte Hox- ishte Hox- ishte Hox- ishte Hox- ishte Hox-ha për Moskënha për Moskënha për Moskënha për Moskënha për Moskënnjë Tnjë Tnjë Tnjë Tnjë Tito i dytë?ito i dytë?ito i dytë?ito i dytë?ito i dytë?Çfarë dësh-Çfarë dësh-Çfarë dësh-Çfarë dësh-Çfarë dësh-monte asokohemonte asokohemonte asokohemonte asokohemonte asokoheshtypi perëndi-shtypi perëndi-shtypi perëndi-shtypi perëndi-shtypi perëndi-mor dhe aimor dhe aimor dhe aimor dhe aimor dhe aishqiptar ishqiptar ishqiptar ishqiptar ishqiptar ifrontit tëfrontit tëfrontit tëfrontit tëfrontit tërezistencësrezistencësrezistencësrezistencësrezistencës

Në foto: Faqja 3 egazetës austra-liane, “Sunday

Herald”, 20 prill1952, ku gjendet

edhe artikulli mbiplanet e supo-

zuara të Hoxhëspër shkëputje

nga Moska.

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 18 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DOSIER

aktiv në atë kohë, duke të dhënë përsh-typjen se situata e nderë dhe mungesat etheksuara ekonomike, do të sillnin shumëshpejt rrëzimin e sistemit. Në një artikulltë gazetës së tyre „Shqipëria” në fillimvitin1952 - e cila botohej një herë në dy muaj -(shiko: Mbrapa Perdes së hekurt diçka zien/ Tschuvakini hiqet prej Tirane, Gazeta Sh-qipëria, Vëll. II, Nr. 1, fq. 1, mars 1952),ata madje rreken pak a shumë në po të nje-jtën kohë të gjejnë edhe arsyet e vërteta sepse ishte larguar ambasadori sovjetik, Çu-vakin, i cili cilësohej gjerësisht prej tyre si„Pushtetari nr. 1 i Shqipërisë”, në rolin emëkëmbësit direkt të Stalinit në Tiranë.

Më konkretisht mbi rëndësinë e kësaj ng-jarjeje, ata shkruanin: Organet e K.K.Sh.L.kanë lajmue qysh tri javë ma parë se në Sh-qipni po ngjajnë diçka me randësi në poli-tikën e mbrendshme dhe të jashtme. Lajmettona kanë qenë dhanë me rezervën që naimponojnë rrethanat e krijueme nga Perd-ja e Hekurtë. Largimi i ministrit rus prejTirane dhe zavendësimi i tij prej KlementLeveshkin, kanë nji kuptim të jashtëzakon-shëm.

Më tej, po aty shkruhet se: Nuk dihetmirë se si ka përfundue grindja mes EnverHoxhës e Mehmet Shehut. Në qoftë se Mos-ka e pa të nevojshme tërheqjen e Çuvakinit,mbas kaq vjetësh qëndrimi dhe eksperiencenë punët e Shqipërisë, do të thotë se kanë

qenë arsye shumë të forta që e detyruanMoskën të marrë këtë masë të papritun”.Nuk janë vetëm grindjet e mbrendshme qëe kanë detyrue Kremlinin të ndërroj për-faqësuesin e saj në Tiranë. Moska e sakri-fikoi Tschuvakinin në bazë t´ankimeve qëka ba qeverija e Enver Hoxhës në lidhje mesjelljet e këqija të Rusvet dhe për mosplotë-simin e kaq premtimeve të Moskës për t´iardhë në ndihmë ekonomikisht dhe politik-isht Qeverisë s´Enver Hoxhës që po kalonditët më të vështra qysh nga marrja e fu-qisë në dorë.

Por le të kthehemi tek artikulli i austra-lianes në vitin 1952, i cili përbën edhe ba-zën e këtij materiali. Për të hequr çdo dy-shim dhe keqinterpretim, ia vlen që ai tësillet i plotë për lexuesin në shqip, nën tit-ullin origjinal:

Raportohen lëvizje të Shqipërisë për t´ushkëputur nga Rusia

AAAAA do të bëhet Hoxha një T do të bëhet Hoxha një T do të bëhet Hoxha një T do të bëhet Hoxha një T do të bëhet Hoxha një Tito tjetër?ito tjetër?ito tjetër?ito tjetër?ito tjetër?Nga stafi i korrespondentëve tanë në

LondërLondër, 19 prill 1952 - Një burim i be-

sueshëm në Londër thotë se diktatori ko-munist i Shqipërisë, Z. Enver Hoxha, i ësh-të afruar Britanisë për të testuar se si do tëreagonte Perëndimi ndaj një deklarate pa-varësie të Shqipërisë ndaj Rusisë. Burimithotë se Z. Hoxha e ka bërë të qartë pozicio-nin e tij nëpërmjet kontakteve neutrale, pas

ndërhyrjeve në rritje të sovjetikëve në punëte brendshme të Shqipërisë.

Reaksione të shpejtaBurimi thotë se pas tetë vjet ndërhyrjesh

nga Moska , Z. Hoxha , një ish-punëtor fab-rike cigaresh me trup të bëshëm, tashmë ika ardhur në majë të hundës. Lëvizja e tije pashpresë për t´u bërë një Tito i dytë, ebërë nga pallati i tij me mure të bardhë nëTiranë, ka sjellë reagime të shpejta ngapala sovjetike. Raportohet se Ministri iBrendshëm shqiptar, Gjeneral MehmetShehu, një ish-student i shkollës mosko-vite i brumosur me stalinizmin, ka përjas-htuar ndërkohë 6 mijë anëtare partie, osetetë përqind të totalit në rang vendi. Aigjithashtu ka urdhëruar një përndjekje tërreptë të veprimeve të të gjithë anëtarëvetë legatës franceze e italiane në Tiranë –të vetmet legata të mbetura në kryeqyte-tin shqiptar, si përfaqësuese të shteteveperëndimore. Ai u ka kufizuar lëvizjen dip-lomatëve të huaj në një rreze që shkon derinë 24 milje dhe thuhet se ka urdhëruar ar-restimin e përkthyesit dhe të shoferit tëambasadorit francez. Lëvizjet e tij pasuanrefuzimin zyrtar sovjetik të Shqipërisë, ecila nuk është pranuar kurrë nga Komin-formi dhe s´ka regjsitruar akoma ndonjërast për të konkluduar në marrëveshje ush-tarake me Rusinë. Asnjë delegacion sovje-

tik nuk ishte prezent nëKongresin e Partisë sëPunës dy javë më parë,megjithëse të gjithësatelitët e Moskës dër-guan atje përfaqësuesite tyre. Moska gjithash-tu ka tërhequr ambasa-dorin e saj, duke lënëatje një të dërguar mepunë. Zyrtarët britani-kë kanë frikë se nëShqëipëri mund tënisë një shpërthimdhune i ngjashëm meato të një viti më parë,kur 6000 titistë dhepartizanë iu ngjitënmalit për të luftuarnë gryka malesh eqytete në një për-pjekje për të rrëzuarregjimin. Me terre-nin e saj të çudit-shëm, trendin eveçantë të komu-nizmit që aplikondhe komplekset esaj ndaj ndryshim-it të shpejtë, Sh-qipëria mund tëhidhet lehtësishtnë krahët ep e r ë n d i m i t ,përtej faktit sepozicioni i sajgjeografik si

sateliti i vetëm stalinistnë Adriatik dhe komandimi prej saj, si një dal-je strategjike për në Mesdhe, e bëjnë atë njëpikë të fuqishme ku fokusohet vëmendja.

Ka pak dyshim në Perëndim se MarshalliTito po ndihmon jo-kominformistët sh-qiptarë. Mijëra shqiptarë kanë marrë arrat-inë nga vendi i tyre drejt Jugosllavisë, përg-jatë këtyre muajve të fundit, ku i janë dhënëracione speciale, duhan dhe veshje tekstili,të cilat u janë mohuar atyre në vendin e vet.Disa thuhet se janë kthyer sërish në Sh-qipëri dhe kanë formuar një rrjet ilegal, qëlavdëron sistemin e Titos dhe ka formuarnjë opozitë ndaj qeverisë. Komunizmi sh-qiptar i ka rrënjët e tij në metodatjugosllave. U mboll e u trajnua nga Beogra-di, i cili e furnizoi me ushqime, këshilltarëekonomikë dhe teknikë. Një marrëveshje unënshkrua me ta, duke sjellë në shinaekonomitë e dy vendeve.

Përfitime të dyshimtaKur Tito u prish me Moskën, jugosllavët

u bënë armiq për shqiptarët. Por tashmë Z.Hoxha me pikëpamje diktatoriale, duket sepo ndjen se duhet t´i shkëpusë sërish këtolidhje. Shqipëria ka dyshime shumë tëmëdha në lidhje me “përfitimet” që vijnë ngandihma sovjetike. Rusët sollën me vete mak-ineri për të nxjerrë naftë, prodhuar bitumdhe burime të tjera minerare, duke i ekspor-tuar shumicën e tyre drejt Rusisë. Një bazënëndetësesh raportohet se është ndërtuarnë Gjirin e Vlorës, ruajtuar me radarë e ra-keta. Një milionë banorët e Shqipërisë, nëshumicën e tyre myslimanë dhe me orien-tim oriental, turbulentë dhe tribalë nga in-stikti, kanë reaguar me trimëri nëpërmjetakteve sporadike të kundërshtimit ndajpushtetarëve të tyre. Shumë prej tyre do t´iishin mirënjohës nëse Hoxha do t´i çonte atanëpër një rrugë të shpejtë e të lehtë drejtPerëndimit.

Marrë nga: “Sunday Herald” ( Marrë nga: “Sunday Herald” ( Marrë nga: “Sunday Herald” ( Marrë nga: “Sunday Herald” ( Marrë nga: “Sunday Herald” ( Australi),Australi),Australi),Australi),Australi),20 prill 1952, fq, 320 prill 1952, fq, 320 prill 1952, fq, 320 prill 1952, fq, 320 prill 1952, fq, 3

Në foto: Artikulli i revistës gjer-mane, “Der Spiegel”, 13 qershor1951 mbi gjendjen në Shqipëri,pak kohë pas raprezaljeve qëpasuan të ashtuquajturën “Bom-ba në Ambasadën Sovjetike”

Në foto: Faksmile e organit të "Komitetit Shqipëria e Lirë" ( Vëll.II, Nr. 1, shkurt 1952) , ku gjendet edhe artikulli që rreket të gjejëarsyet e largimit të ish-ambasadorit sovjetik në Tiranë, Çuvakin.

Çfarë na rrëfen artikulli i një gazete perëndimore mbi planet e mundshme të Shqipërisë për shkëputje nga MoskaÇfarë na rrëfen artikulli i një gazete perëndimore mbi planet e mundshme të Shqipërisë për shkëputje nga MoskaÇfarë na rrëfen artikulli i një gazete perëndimore mbi planet e mundshme të Shqipërisë për shkëputje nga MoskaÇfarë na rrëfen artikulli i një gazete perëndimore mbi planet e mundshme të Shqipërisë për shkëputje nga MoskaÇfarë na rrëfen artikulli i një gazete perëndimore mbi planet e mundshme të Shqipërisë për shkëputje nga Moskanë një kohë për të cilën askush nuk e kishte çuar ndërmend. në një kohë për të cilën askush nuk e kishte çuar ndërmend. në një kohë për të cilën askush nuk e kishte çuar ndërmend. në një kohë për të cilën askush nuk e kishte çuar ndërmend. në një kohë për të cilën askush nuk e kishte çuar ndërmend. AAAAA ishte ky një test për Perëndimin për të matur forcën ishte ky një test për Perëndimin për të matur forcën ishte ky një test për Perëndimin për të matur forcën ishte ky një test për Perëndimin për të matur forcën ishte ky një test për Perëndimin për të matur forcën

me rusët apo një përpjekje personale e Hoxhës për t´i dalë përpara një humbje eventuale me rivalin Shehu?me rusët apo një përpjekje personale e Hoxhës për t´i dalë përpara një humbje eventuale me rivalin Shehu?me rusët apo një përpjekje personale e Hoxhës për t´i dalë përpara një humbje eventuale me rivalin Shehu?me rusët apo një përpjekje personale e Hoxhës për t´i dalë përpara një humbje eventuale me rivalin Shehu?me rusët apo një përpjekje personale e Hoxhës për t´i dalë përpara një humbje eventuale me rivalin Shehu?

www.shqiptarja.com E diel, 18 mars 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom STUDIMI

GGGGGRAFIKARAFIKARAFIKARAFIKARAFIKATTTTT BBBBBOTIMETOTIMETOTIMETOTIMETOTIMET

FAMILJA BREUNë zanafillat e ikonografisë së KastriotëveNë zanafillat e ikonografisë së KastriotëveNë zanafillat e ikonografisë së KastriotëveNë zanafillat e ikonografisë së KastriotëveNë zanafillat e ikonografisë së Kastriotëve

Ilia S. KaranxhaIlia S. KaranxhaIlia S. KaranxhaIlia S. KaranxhaIlia S. Karanxha

Studimet albanologjike mbiikonografinë e Skënderbeut prejvitesh i kanë dhënë një peshë të mad-

he problemeve që lidhen me portretin e parëe me saktë me portretin autentik të heroittonë. Por pavarsisht nga përpjekja e men-dimeve për primatin se nga vjen shëm-bëlltyra e Skënderbeut, studiuesi Econo-mopoulos Harulla(1997) duke ju referuarimazheve më të hershme të heroit tonëmendon se në vepra Pagëzimi i Selenëve(1507 ?) e piktorit të shquar venecian V.Carpaccio(1465-1526) burri i gjunjëzuar nëplan të parë mund të jetë Skënderbeu. Sug-jerimi nuk duhet injoruar krejt megjithëseHarulla nuk merr shumë për bazë veprëntjetër të Carpaccios Adhurimi i Magëve(sotnë National Gallery të Londrës) ku pak ashumë takohet e njëjta figurë.

Megjithëkëtë dëshira për të gjeturshëmbëlltyrën e Skëndërbeut në ndonjëvepër të hershme në rilindjen italianembetet gjithmonë e madhe. Duke lënë mën-janë pretendimet strikte për autenticite-tin e shmbëlltyrës së Skëndërbeut, të cilatpër kohën kur po flasim nuk kishin atë vlerëqë duam t’i japim sot, gjejmë në Augsburgtë Gjermanisë një pikënisje të vërtetë tëikonografisë kastriotiane. Në themel tëkësaj ikonografie të pasur qëndron idejatekst-imazh e cila u përdor për ilustrimine veprës së Marin Beçikemit (Barletit) (Desallerstreytparsten vn theüresten Fürstenvnd Herrn Georgen Castrioten genanntScanderbeg Herzogen zu Epiro undAlbanien...Veprat kalorsiake të më luftar-akut Princit dhe Zotit Gjergj Kastrioti iqojtur Skëndërbe dukë i Epirit dhe Sh-qipërisë ...) të përkthyera për herë të parënë gjuhën gjermane nga Johan Pinciani etë botuar në shtrypshkronjën perandorakeme editorin e shquar Heinrich Steiner më21 shkurt 1533.

* * *Një problem më vete në lidhje me

ikonografinë që shoqëron veprën ka qenëpërcaktimi i artistit apo artistëve që uangazhuan për ilustrimin e saj mbasi asn-jëra prej grafikave nuk përmban ndonjëmonogram apo emrin e ndokujt. Referimetqë na trasmetoi G. Petrovitch(1881) dukeu bazuar në veprën e Andresen: Der deut-sche Peintre - Graveur sipas dizenjove tëgrafistit të shquar gjerman HansSchäufelein(1482-1539) dhe gdhendjeve tëHans Burgkmair(1500-1562) nuk patënndonjë mbështetje nga studiuesit që pa-suan.

Në fillim të shek XVI në rrethin eartistëve të shquar që nxitnin përpara ril-indjen në qytetin e Augsburgut e që ishinangazhuar nga vetë perandori Maksimil-ian I bënin pjesë H. Burgkmair-Plaku(1473-1531), Leonhard Beck (1480-1542) , H. Schäufelein e pak më vonë atynga viti 1513 me këtë reth u bashkua edheJörg Breu -Plaku(1475-1537) të cilit ju be-suan gjithashtu një sërë grafikash për tëzbukuruar faqet e librave fetare me lutjetë perandorit por shtoi edhe një sërë di-zenjosh në anët e këtyre librave. FillimishtBreu punoi me shtëpinë botuese të ErharldRatoldit (1447-1528) e më pas me edtitor-in Henrich Steiner (nga viti 1524) duketreguar aftësi të jashtëzakonshme në ilus-trimin e librave fetare apo umanistikë qëbotuan këtë editorë të shquar në Augsburg.Për Steiner ai realizoi më shumë se 360grafika dhe duke filluar nga viti 1530pranë tij filloi të punonte edhe i biri JörgBreu – i Ri (1510-1547) i cili më 1534 morititullin e mjeshtrit por edhe drejtimin epunishtes së të jatit.

Ja pra ky aktivitet i shquar i familjesBeru në Augsburg i shtyu studiuesit eshumtë të shikojnë edhe në veprën eSkënderbeut kontributin e kësaj familje.Heinrich Röttinger(1909) ishte i pari qënjohu krahas veprimtarisë së të jatit edheatë Jorg Breut të Ri në zbukurimin e ve-prës të Skënderbeut. Në favor të kësaj tezeu shprehën ndërkohë edhe studiues të tjerë(Dodgson 1903-1911, Hollstein 1957-1987etj.) Studimet dhe ribotimet e këtyre ve-prave të artit vazhdojnë akoma sot me syn-imin drejt një zgjidhje totale të proble-mit. Publikimi i ndonjërës prej tyre në lit-eraturën shqiptare është përcjellë gatigjithmonë me diçiturën e rëndomtëpërgjithësuese dhe pak të përgjegjshme:Grafika të shekullit të XVI. Është referu-ar fakti që libri përmban 106 grafika por

ksilografitë e tjera janë riqarkulluar ngabotime në vepra të mëparshme. Nga ve-pra e Justinianit mbi historitë e TorgoPompeut botuar po në Augsburg(1531) ksi-lografia që paraqet vdekjen e mbretit Ag-atokle është riqarkulluar edhe në veprëne Historisë të Skënderbeut për të ilustru-ar vdekjen e Gjon Kastriotit(f.7r ) por edheatë të Mbretit Alfonso V të Napolit(187v).Nga Jorg Breu i Ri janë njohur 24 ksi-lografi si krijime të tij që kanë zënë vendnë veprën e Historisë prej të cilave 9 janëriqarkulluar nga botime të mëparshme ekanë të bëjnë kryesisht me pamje kalashe qytetesh të cilat në një variant pak tëndryshuar janë përdorur për të ilustruaredhe ato shqiptare. Si grafika më të shquaratë tij mund të përmendim portreti iSkënderbeut në ballinë (njihen 2 variante);

Një prej këtyre ksilografive e kemi gje-tur të publikuar më 1531 në veprën e Chris-toph von Sëarzenberg mbi Ciceronin: Vepratë rinisë (Von Gebürlichen ëercken- Augs-burg 1531) për të ilustruar bashkëbisedënmes Fabrizios dhe Piros mbi kompllotin emjekut të tij. Kjo grafikë duket shumë pake ambientuar në periudhën e Pirros dheështë evidente që ishte përgatitur për tëparaqitur luftërat e evropianëve kundraturqve pra shumë më e përshtatshme përveprën e Skënderbeut për të ilustruarnënkapitullin mbi kalimin e Moisiut ngaana e sulltan Mehmetin dhe rikthimin etij tek Skënderbeu(f. 169r). Pavarsisht ngariqarkullimet e ksilografive nga një vepërtek tjetra dhe përshtatjet e tyre sipas situ-atave të ndryshme, një fenomen shumë irëndomtë për kohën, duhet thënë se pjesa

bazën e vërtetë e përbëjnë vetëm 40,shumë prej të cilave përsëriten më shumëse një herë në situata të ndryshme shpeshduke ndryshuar edhe nëntitujt. Nuk kemillogaritur këtu germat e shumta të ksi-lografuara apo fashot me zbukurime qëherë pas here mbyllin apo çelin nën-kapi-tujt. Mes përsëritjeve p.sh. ksiliografija qëparaqet marshimin e një ushtrie, grafikë eBreut të Ri, me karakter disi të përgjiths-hëm, është ripërsëritur në tekst 11 herë(32v, 41r, 44v, 66v, 103v, 113r, 148v, 154v,191r, 218r dhe 225r). Fillimisht ilustronmarshimin e ushtrisë të sulltan Muratit,pastaj atë të sulltan Mehmetit II por edhemarshimin e ushtrive të Skënderbeut.

Si krijime të Jorg Breut – Plakut në stu-dimet më të fundit janë njohur vetëm 5grafika. Tre prej të cilave botohen për herëtë parë në Historia: Rindërtimi i qytetit tëLezhës (f. 60r dhe 137r ), Barbarët pagua-jnë për rikthimin e robërve të tyre (f. 70v,dhe 141v); Kampi turk përballë qytetit tëSfetigradit (f. 82r, 230v, dhe 233v) . Dy

Ëndrra e Voisavës(f.1r); Dylyftimet e Skën-debeut me tartarin(f.4r); Dylyftimi iSkënderbeut me dy kalorsat persianë(f. 5r,67v, 95r e 158r); Skënderbeu mbi kalë dukembajtur fjalim(34r, 38v, 56v, 76v dhe 173v),Sulmi i befasishëm mbi kampin turk (52v,91r, 119v, 129v e 180v); Vdekja eSkëndërbeut(f. 237v) etj. Dimesionet epjesës më të madhe të grafikave me luhatjetë vogla janë 9.7x 15.6cm. Në ndonjë rastopinjonet për atribuimin e ndonjë grafikendahen mes të Atit dhe birit. Kështu p.sh.ksilografija me fshatarin që lëron tokënpara qytetit të Dibrës fillimisht e botuarnë vepra e Justinianit(1531) e më pas eriqarkulluar në vepra e Skënderbeut iatribuohet herë Breut-Plak dhe herë Breuttë Ri. Për 11 ksilografi të tjera të cilat nuki janë atribuar ndonjërit prej artistëve qëfolëm duket e vështirë të mendohet an-gazhimi i ndonjë piktori e skulptori tjetërpërveç fam. Breu. Janë të gjitha kushtetqë edhe këto ksilografi t’i atribuohen Breut-Plak.

më e madhe e grafikave në veprën eSkënderbeut u pregatitën nga fam. Breu –at e bir, qëllimisht për ilustrimin e saj. Je-tohej në një kohë kur në Gjermani rrezikuturk ndjehej gjithmonë e më pranë. Humb-jet e vazhdueshme të princave të krishterë,përparimi i ushtrive turke drejt Ballkanitnë fillim të shek. XVI ngrinte tensionin eankthin edhe në vendet gjermane. Më parëse në gjuhën italiane, portugeze, francezedhe angleze- shkruan studiuesi gjermanJohannes Irmscher(1968)- Vita e “pa-nagjerikut kombëtar shqiptar”, Barletit, upërkthye në gjermanisht dhe në sajë tëmënyrës së paraqitjes hiperbolike dhe de-klamative në frymën e Rilindjes ngabiografi prej Shkodre, kjo gjeti në Gjerman-inë e epokës së humanizmit një jehonë tëgjerë. Ky vlerësim sintetizon aspektet his-toriografike dhe filologjike mirëpo ndërko-hë ilustrimi i saj me një sërë vepra arti ebën atë njëkohësisht edhe veprën e parë emë të çmuar në fillimet e ikonografisë kas-triotiane.

Në foto: V. Carpaccio -Pagëzimi i selenëve1507- Shkolla ShënGjergji e Dalmatve-

Venetik. Burri igjunjëzuar në plan të

parë mendohet tëparaqesë Skënderbe-

un. Në krah të tijndoshta kryepeshko-pi Pal Ëngjëlli (Sipas

E. Harulla 1998)

Në foto: (djathtas)Jorg Breu-Plaku -Vdekja e babaittë Skëndërbeut

(f.7r). Gdhëndje nëdru (9.7x15.5cm)

(majtas)Jorg breu i Ri -

Sulmi i befa-sishëm mbi kamp-

in turk(f. 52v).Gdhëndje në

dru(9.7x15.7cm)