2017 - WordPress.com...5 შედარებით დაახლოებით 8 %-ით...

1

პროექტი

ქვემო ქართლის სამთომოპოვებითი სამრეწველო

დაბინძურების ანალიზი მწვანე პოლიტიკის პერსპექტივიდან

ნიკოლოზ წიქარიძე, გურანდა ავქოფაშვილი,

ხვიჩა ყაზაიშვილი, მარიკა ავქოფაშვილი,

ალექსანდრე ღონღაძე, ზურაბ სამხარაძე

2017

2

ეს პუბლიკაცია მომზადებულია პროექტის "ქვემო ქართლის სამთომოპოვებითი სამრეწველო

დაბინძურების ანალიზი მწვანე პოლიტიკური პერსპექტივიდან" ფარგლებში. პროექტი

ხორციელდება ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის ბიუროს ფინანსური მხარდაჭერით.

წინამდებარე პუბლიკაციაში გამოთქმული მოსაზრებები გამოხატავს მწვანე პოლიტიკის სამეცნიერო-

კვლევითი პლატფორმის პოზიციას და არ შეიძლება განხილულ იქნეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის

შეხედულებათა ამსახველად.

ასევე

კვლევა განხორციელდა თსუ ელეფთერ ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტის მხარდაჭერითა

და თსუ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტის, ნივთიერებათა კვლევის ინსტიტუტის

მონაწილეობით

პროექტში მონაწილეობისთვის მადლობას ვუხდით: ალექსანდრე გოგრიჭიანს და თამარ

გაჩეჩილაძეს

3

სარჩევი

შ ე ს ა ვ ა ლ ი .................................................................................................................................................. 4

ბოლნისისა და დმანისის მუნიციპალიტეტების ნიადაგებსა და წყლებში მძიმე

ლითონების შემცველობის ქიმიური კვლევა ..................................................................................... 8

შ ე ს ა ვ ა ლ ი .............................................................................................................................................................. 9

მძიმე მეტალების ზეგავლენა გარემოსა და ადამიანზე ....................................................................................... 10

მეთოდოლოგია და მოსალოდნელი შედეგები ........................................................... Error! Bookmark not defined.

გაზომვის პროცესი ................................................................................................................................................. 17

შედეგები და დისკუსია .......................................................................................................................................... 19

მდინარეების საწარმოო წყლებით დაბინძურების ხარისხი .............................................................................. 19

ნიადაგების საწარმოო დაბინძურების ხარისხი ................................................................................................... 28

დ ა ნ ა რ თ ი .................................................................................................................... Error! Bookmark not defined.

მკვლევართა ავტობიოგრაფია ............................................................................................................................. 545

ლიტერატურა ........................................................................................................................................................ 577

დაბინძურების ანალიზი მწვანე პოლიტიკის პერსპექტივიდან ........................................... 6161

შესავალი .............................................................................................................................................................. 6262

მწვანე პოლიტიკის საფუძვლები და რესურსი, როგორც საზოგადო სიკეთე .................................................. 62

ნეოლიბერალიზმი და საქართველო .................................................................................................................... 66

გარემოს დაცვა – წინაღობა ნეოლიბერალიზმისთვის და ევროკავშირთან ასოცირების ფასადურობა ..... 6969

წიაღით მოსარგებლე საწარმოების მართვის თანამედროვე პრინციპები ....................................................... 733

კომპანია RMG და მისი წვლილი ქართულ ეკონომიკაში .................................................................................. 767

დასკვნა................................................................................................................................................................... 822

ლიტერატურა: ....................................................................................................................................................... 855

4

შ ე ს ა ვ ა ლ ი

საქართველოს ტერიტორიაზე საწარმოო დაბინძურება სათავეს ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში იღებს,

როდესაც პირველი წიაღისეულის მომპოვებელი კორპორაციები გამოჩნდნენ. თუმცა, მაშინ

დაბინძურების მასშტაბები ძალზე მცირე იყო. XX საუკუნეში სსრკ-ში საწარმოების

ნაციონალიზაციისა და სწრაფი ინდუსტრიალიზაციის შედეგად სამთომოპოვებითი მრეწველობის

მასშტაბების მატებას, დაბინძურების დონის ზრდაც მოჰყვა. მიუხედავად ამისა, გარემოს

დაბინძურების თავიდან აცილების მიზნით განხორციელდა მრავალი საკანონმდებლო ცვლილება და

დაინერგა ტექნოლოგია (Zaharchenko, 1990), რომელიც სსრკ-ს დაშლის შემდეგ ქვეყანაში არსებული

პოლიტიკური კრიზისის პირობებში ფაქტობრივად განადგურდა. სამთომოპოვებითი სფერო,

ქვეყანაში გამეფებული კორუფციისა და ექსპერიმენტული ნეოლიბერალური პოლიტიკის ფონზე,

განადგურების პირას მივიდა.

2003 წელს „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის“ ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, კერძო

ინვესტიციების მოზიდვის, საწარმოო პროცესის განვითარებისა და საწარმოების დივერსიფიცირების

მიზნით, სამთომომპოვებელი საწარმოების აბსოლუტური უმრავლესობა ძალზე საეჭვო და

კორუფციულ ე.წ. დიდი პრივატიზაციის პროცესს შეეწირა (გუჯარაიძე, 2013). თუმცა,

სამთომოპოვებითი წარმოების მასშტაბების ზრდის ტენდენციის მიუხედავად (საქსტატზე

დაყრდნობით, 2016 წლის მონაცემებით მშპ-ში საკუთრივ სამთო მოპოვების წილი წინა წელთან

5

შედარებით დაახლოებით 8 %-ით გაიზარდა, შედეგად, სამთო მოპოვების წარმოების წილმა მშპ-ში

0.9 % შეადგინა), ქვეყნის ეკონომიკაში ამ სფეროს წილი მაინც მცირეა. სამთომომპოვებელი

კომპანიები დღემდე არ ცდილობენ ახალი ტექნოლოგიების დანერგვას გარემოსა და ადამიანისათვის

მიყენებული ზარალის თავიდან ასაცილებლად. არ ხდება იმ ელემენტარული ნორმების დაცვაც კი,

რომლებიც სახელმწიფოს მხრიდან კომპანიების მიმართაა დაწესებული.

მდგომარეობას ართულებს შემდეგი გარემოებები: წარმოებით მიყენებული გარემოსდაცვითი

ზარალი მრავალჯერ აღემატება მისგან მიღებულ სარგებელს (მაგალითად, გარემოსდაცვითი

ზედამხედველობის დეპარტამენტის 2013-2014 წწ. ანგარიშის მიხედვით, ამ პერიოდში გარემოსადმი

მიყენებული ზარალი 403 784 729 ლარს შეადგენს, ხოლო სამართალდამრღვევებზე დაკისრებულმა

ჯარიმამ 6 139 220 ლარი შეადგინა. გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს 2015 წლის

ანგარიშის მიხედვით, ზარალი 110 234 335 ლარი, ხოლო ჯარიმა 4 032 108 ლარს შეადგენს; ხოლო

2016 წლის ანგარიშის მიხედვით, ზარალი – 6 549 151,4, ჯარიმა კი 3 977 580 ლარს); არ ხდება

საწარმოების სრულფასოვანი კონტროლი (მაგალითად – გარემოსდაცვითი ზედამხედველობის

დეპარტამენტის ინფორმაციით, 2015 წლის განმავლობაში მოქმედი 3124 წიაღით სარგებლობის

ლიცენზიიდან 100-ის გეგმური და 17-ის არაგეგმური შემოწმება მოხდა); რესურსების მოპოვების

ლიცენზირება ეკოლოგიური ექსპერტიზის გავლას არ საჭიროებს (დებულება სასარგებლო

წიაღისეულის მოპოვების ლიცენზიის გაცემის წესისა და პირობების შესახებ – თუმცა 2018 წლის

იანვრიდან კანონმდებლობაში დადებითი ცვლილებები ამოქმედდება, რომლიც ირიბად თუმცა

მაინც უშვებს შესაძლებლობას წიაღისეულის მოპოვება ეკოლოგიურ ექსპერტიზას დაექვემდებაროს.

ეს უკანასკნელი კი, თავის მხრივ, გზშ-მდე წინასწარი კვლევის სკოპინგისა და სკრინინგის

კომპონენტებით გამდიდრდება), ასევე, საკმაოდ დაბალია ბუნებრივ რესურსებზე მოსაკრებლის

გადასახადი (კანონი ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობისათვის მოსაკრებლების შესახებ),

მარაგების შესახებ ინფორმაცია კომპანიების მიერ არაკონსტიტუციურად (საქართველოს

კონსტიტუციის 37-ე მუხლთან წინააღმდეგობის გამო) გასაიდუმლოებულია (კანონი წიაღის შესახებ),

გადაწყვეტილების მიღებისას საზოგადოების ჩართულობა უმნიშვნელოა. რაც მთავარია,

ხელისუფლებამ სააკაშვილის დროინდელი დამღუპველი ნაბიჯი გაიმეორა, გარემოს დაცვის

სამინისტროს უფლებამოსილება შეუკვეცა და დაანაწევრა. მისი ფუნქციების სხვადასხვა

სამინისტროში ამგვარ გადანაწილებას კი, სტრუქტურული ცვლილებების საბურველში ფუთავენ.

სამთომოპოვებითი დაბინძურების ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია ქვემო ქართლი. კერძოდ,

კომპანია RMG-ის (Rich Metals Group) საკუთრებაში მყოფი კაზრეთის პოლიმეტალური

სამთომომპოვებელი საწარმო და მასთან დაკავშირებული სალიცენზიო ტერიტორიები. იქ, ბოლო

ათწლეულის მანძილზე, გარემოს უკიდურესი დაბინძურების გარდა, კომპანიების ინტერესებს ასევე

შეეწირა ბუნებრივი და სოციალური გარემო. აგრეთვე, განადგურდა კულტურული მემკვიდრეობის

ძეგლები, მათ შორის, მსოფლიოში უძველესი საყდრისის ოქროს მაღარო (წულაძე, 2014. ამერიკის ხმა;

Civil Georgia 2014; მაღალდაძე, 2014. ლიბერალი; გუჯარაიძე, 2013; რეხვიაშვილი, 2014. რადიო

თავისუფლება)

6

ათეულობით კვლევა აჩვენებს, რომ ნიადაგის, წყლისა და ჰაერის დაბინძურება ნორმას

საგრძნობლად აღემატება (Felix-Henningsen et al. 2007, 2010; Kalandadze, 2009; Hanauer et al. 2011, 2011,

2012; Davitashvili, 2010; Salukvadze and Chaladze, 2013; Lomsadze et al. 2016 და ა.შ.). პროექტის ერთ-

ერთი ავტორის – გურანდა ავქოფაშვილის კვლევა „ნიადაგების ფოტორემედიაცია“ (ავქოფაშვილი,

2016), აშშ-ს კვლევით ცენტრებთან თანამშრომლობით განხორციელდა. კვლევა საქართველოს

ტერიტორიაზე 2010-2015 წლების სამთომოპოვებითი საწარმოების მიერ გარემოს დაბინძურების

პროცესს დინამიკაში აღწერს. ადგილზე აღებული სინჯების ანალიზების საფუძველზე დადგინდა,

რომ საწარმოს მიერ დაბინძურებული მდინარე კაზრეთულა დიდი რაოდენობით შეიცავს ისეთ მავნე

ელემენტებს, როგორებიცაა: კადმიუმი, ტყვია, სპილენძი, თუთია, რკინა, ნიკელი, მანგანუმი და

დარიშხანი. ზემოთ აღნიშნული ელემენტებიდან განსაკუთრებით საყურადღებოა სამი: კადმიუმი,

ტყვია და დარიშხანი, რომლებიც ადამიანის ორგანიზმზე საზიანო გავლენას ახდენს. რეგიონში

განვითარებულია მებოსტნეობა, წარმოებით დაბინძურებული მდინარეების მაშავერას და

ფოლადაურის წყალი კი სამელიორაციო სისტემაში გამოიყენება. ბოსტნეული დიდი რაოდენობით

ითვისებს სიმსივნის მაპროვოცირებელ მძიმე მეტალებს – ტყვიასა და კადმიუმს (Song et al. 2015;

Hartwig, 2012; Huff et al. 2007; https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-

prevention/risk/substances/cadmium), აღნიშნული პროდუქცია კი ბაზარზე ყოველგვარი კონტროლის

გარეშე შედის. ეს პრობლემა უდიდეს საფრთხეს უქმნის როგორც ადგილობრივ, ასევე ქალაქების

მოსახლეობას, რომელიც ამ ბოსტნეულით მარაგდება.

ყველა წინამდებარე კვლევაში დაბინძურების მთავარ წყაროდ მოიხსენიება კომპანია RMG-ის

მმართველობის ქვეშ მყოფი საწარმო (გარემოსდაცვითი ზედამხედველობის დეპარტამენტის

ინფორმაციით, კომპანიამ 2013-2014 წლებში გარემოს 30 მილიონ ლარზე მეტი ზარალი მიაყენა ხოლო

RMG Cooper-მა 1 მილიონ ლარზე მეტი). მიუხედავად ამისა, გარემოს დაცვის სამინისტრო დღემდე

უარყოფს დაბინძურების მასშტაბურობას და არგუმენტად სინჯების სიმწირესა და კვლევების

შედეგების ხანდაზმულობას იშველიებს. შესაბამისად, ამ პროექტის განმავლობაში სეზონურობის

გათვალისწინებით სავარაუდო დაბინძურებულ არეალებში დიდი რაოდენობით ნიადაგის და წყლის

სინჯები იქნა აღებული. მათში მძიმე ლითონები განისაზღვრა საქართველოში არსებული

თანამედროვე ხელსაწყოს, ატომურ-აბსორბციული სპექტრომეტრის გამოყენებით, ელეფთერ

ანდრონიკაშვილის სახელობის ფიზიკის ინსტიტუტში, გ. ნათაძის სახელობის სანიტარიის, ჰიგიენის

და სამედიცინო ეკოლოგიის სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტსა და ივანე ჯავახიშვილის სახელობის

ნივთიერებათა კვლევის ინსტიტუტის ატომურ-აბსორბციულ ლაბორატორიაში. შედეგად,

გაგრძელდა წინა წლებში ჩატარებული მონიტორინგი და გამოვლინდა დაბინძურების ცხელი კერები.

პროექტი განხორციელდა ჰაინრიჰ ბიოლის სამხრეთ კავკასიის ბიუროს ფინანსური მხარდაჭერით.

სამწუხაროდ, ზოგადად და, განსაკუთრებით, ისეთ განვითარებად ქვეყნებში, როგორიც

საქართველოა, წიაღისეულის მოპოვებით მიღებული ეკონომიკური მოგება ქვეყნისა და

საზოგადოების კეთილდღეობაზე თითქმის არ აისახება პირიქით, ხშირ შემთხვევაში წამგებიანიც კია.

თუ მდგრადი ეკონომიკის პრინციპების კუთხით მივუდგებით, ზარალი გაცილებით დიდია. თუმცა,

ვინაიდან ეს პრობლემები პირდაპირ კავშირშია მწვანეთა პოლიტიკურ მსოფლმხედველობასთან,

რომელიც ამ პრობლემის გააზრებისა და გადაწყვეტისათვის საუკეთესო გზას გვთავაზობს, ამიტომ

7

ჩვენი, როგორც მწვანეთა მოძრაობის (მოძრაობა „მწვანე პოლიტიკის საზოგადოებრივი პლატფორმია“

და მის მიერ შექმნილი ორგანიზაცია „მწვანე პოლიტიკის სამეცნიერო-კვლევითი პლატფორმა“)

მიზანი ამ თემის არა მხოლოდ სამეცნიერო-საბუნებისმეტყველო კვლევა, არამედ მიღებული

შედეგების მწვანე ფილოსოფიური და პოლიტიკური პერსპექტივიდან გააზრებაცაა. და, საბოლოო

ჯამში, კვლევის შედეგების პოლიტიზება და ცვლილებებისათვის ბრძოლაში მისი გამოყენება, რაც

მწვანეთა იდეების პრაქტიკაში განხორციელებისათვის აუცილებელია.

ამიტომ ამ ნაშრომს დავყოფთ ორ ნაწილად:

1. ბოლნისისა და დმანისის მუნიციპალიტეტების ნიადაგებსა და წყლებში მძიმე ლითონების

შემცველობის ქიმიური კვლევა – პირველი ნაწილი საბუნებისმეტყველო სამეცნიერო მხარეს მოიცავს.

მასში წარმოდგენილი იქნება ნიადაგებისა და წყლების მძიმე მეტალებით დაბინძურების ანალიზი

და კვლევა. ავტორები: გურანდა ავქოფაშვილი, მარიკა ავქოფაშვილი, ალექსანდრე ღონღაძე - წყლის

სინჯები აიღო და ანალიზი ჩაუტარა ზურაბ სამხარაძემ.

2. დაბინძურების შეფასება მწვანე პოლიტიკის პერსპექტივიდან – მეორე ნაწილი კი წარმოადგენს

პოლიტიკის დოკუმენტს, სადაც კვლევის შედეგებს პოლიტიკური შეფასება მიეცემა.

შეძლებისდაგვარად განხილული იქნება პრობლემების მწვანე პოლიტიკური გააზრებისთვის

მნიშვნელოვანი ყველა საკითხი. ავტორები: ნიკოლოზ წიქარიძე და ხვიჩა ყაზაიშვილი

8

ბოლნისისა და დმანისის მუნიციპალიტეტების

ნიადაგებსა და მდინარის წყლებში მძიმე

ლითონების შემცველობის ქიმიური კვლევა

გურანდა ავქოფაშვილი – ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი,

ელეფთერ ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტი, გამოყენებითი კვლევების ცენტრი, ეკოლოგ-

ქიმიკოს ექსპერტი, ფიტოტექნოლოგი, მეცნიერ-თანამშრომელი. [email protected]

ალექსანდრე ღონღაძე – ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი,

ელეფთერ ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტი, ფიზიკა-მათემატიკის მეცნიერებათა დოქტორი,

გამოყენებითი კვლევების ცენტრის ხელმძღვანელი. [email protected]

მარიკა ავქოფაშვილი – ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი,

ზუსტი და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტი, გეოგრაფიის დეპარტამენტი,

დოქტორანტი. [email protected]

წყლის სინჯები აიღო და ანალიზი ჩაუტარა

ზურაბ სამხარაძემ - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის

საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტის, ნივთიერებათა კვლევის ინსტიტუტის

თანამშრომელი. [email protected]

mailto:[email protected]



9

შ ე ს ა ვ ა ლ ი

სასარგებლო წიაღისეულის ინტენსიური ამოღება გარემოს იმდენად აბინძურებს, რომ მის გარშემო

არსებულ ნიადაგებზე მოყვანილი კვების პროდუქტები ხშირ შემთხვევაში ძალზე მავნებელია

ადამიანის ორგანიზმისათვის (Avkopashvili et al. 2017; Avkopashvili et al. 2015; Leveque et al. 2013;

ღოღობერიძე, 1992; ჩხაიძე, 2003.). გარემოს ქიმიური დამაბინძურებლებიდან ყველაზე საშიშია მძიმე

ლითონები და რადიონუკლეიდები. მათი მაღალი კონცენტრაციები საფრთხეს იმიტომ წარმოადგენს,

რომ ცოცხალი ორგანიზმის ბიოქიმიურ ციკლში ჩართვისას, ისინი ორგანიზმიდან ძნელად

გამოიდევნება და პათოლოგიურ ცვლილებებს იწვევს (Ning Yu Li et al. 2012; Heleen et al. 2012; Rieder

et al. 2011; Gakhokidze. 2012; Holliday et al. 2009). საქართველოში არსებული საბადოებიდან, ამ

თვალსაზრისით, ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია კაზრეთის, კომპანია RMG-ის მმართველობის ქვეშ

მყოფი საბადოები, რომელიც მდებარეობს ბოლნისის რაიონში, მდინარე მაშავერას ხეობის მარჯვენა

და მარცხენა სანაპიროს ტერიტორიებზე (Avkopashvili et al. 2017, 2017; ავქოფაშვილი, 2016;

Avkopashvili et al. 2015, 2015; ქავთარაძე. 2012; Kalandadze et al. 2009; Hanauer et al. 2010; Khasitashvili et

al. 2015). ეს სპილენძშემცველი სულფიდური საბადოები, რომლებიც ღია კარიერული წესით

მუშავდება, ტოქსიკური ლითონებით გარემოს ინტენსიურ დაბინძურებას იწვევს. ათეულობით

კვლევა აჩვენებს, რომ ამ რეგიონში ნიადაგისა და წყლის დაბინძურება წლების განმავლობაში ნორმას

საკმაოდ აღემატება (Felix-Henningsen et al., 2007, 2010; Kalandadze, 2009; Hanauer et al. 2011, 2011, 2012;

Davitashvili, 2010; Salukvadze and Chaladze, 2013; Lomsadze et al., 2016, Avkopashvili et al., 2017 და ა.შ.).

პროექტის ერთ-ერთი მონაწილის, გურანდა ავქოფაშვილის კვლევა „ნიადაგების ფოტორემედიაცია“

(ავქოფაშვილი, 2016), აშშ-ს კვლევით ცენტრებთან (ჯორჯიის უნივერსიტეტის სავანა რივერის

ეკოლოგიური ლაბორატორია, დასავლეთ კენტუკის უნივერსიტეტის ქიმიის დეპარტამენტი და

სამხრეთ ფლორიდის უნივერსიტეტის გეომეცნიერებების დეპარტამენტი) თანამშრომლობით

განხორციელდა. იგი საქართველოს ტერიტორიაზე 2010-2015 წლების სამთომოპოვებითი

საწარმოების მიერ გარემოს დაბინძურების პროცესს დინამიკაში აღწერს. ადგილზე აღებული

სინჯების ანალიზების საფუძველზე დადგინდა, რომ ქვემო ქართლის რეგიონი საწარმოს მიერ

დაბინძურებულია. ამ ინფორმაციის საფუძველზე ანალიზების ჩატარებისა და მონიტორინგისათვის

ბოლნისისა და დმანისის მუნიციპალიტეტები შეირჩა.

10

მძიმე მეტალების ზეგავლენა გარემოსა და ადამიანზე იხილეთ ინფოგრაფიკა 1.

კადმიუმი - Cd

კადმიუმი, რომელიც ჰაერში სხვადასხვა ინდუსტრიული წარმოების შედეგად გამოიყოფა,

ნიადაგის ფენებში ილექება. ასევე ჰაერში მისი მოხვედრის ერთ-ერთი მიზეზი სხვადასხვა

საყოფაცხოვრებო ნარჩენის დაწვა და ნავთობის მოხმარებაა (Hammad Raza et al. 2015). კადმიუმის

გაფრქვევის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყაროა ხელოვნური, ფოსფატშემცველი სასუქების მოხმარება.

ატმოსფერული ნალექების შედეგად კადმიუმი საკმაოდ დიდ ფართობებზე ვრცელდება და

აბინძურებს როგორც ნიადაგს, ასევე ზედაპირულ წყლებს. იგი ნიადაგის ორგანული ფენის მიერ

ძალიან ადვილად შთაინთქმება. კადმიუმის ნიადაგში მოხვედრასთან ერთად, მცენარეების მიერ მისი

შეთვისების ალბათობა იზრდება. ეს უკანასკნელი კი, პოტენციურ საფრთხეს წარმოადგენს იმ

ცხოველებისთვის, რომელთა არსებობაც ამ მცენარეებზეა დამოკიდებული. კადმიუმით მდიდარი

მცენარეული საკვების მიღების შედეგად, კადმიუმი ორგანიზმში ილექება. მაგალითად, ძროხებს,

დაბინძურებული მცენარეების მიღების შედეგად, შესაძლოა კადმიუმის დიდი რაოდენობა

დაუგროვდეთ თირკმლებში (National Environmental Policy Institute. 2000).

ჭიაყელები და მისი მსგავსი ორგანიზმები მეტისმეტად მგრძნობიარეები არიან კადმიუმის

მიმართ. ისინი შესაძლოა განადგურდნენ კადმიუმის ძალიან მაღალი შემცველობის გამო. ეს კი,

შემდგომში, ნიადაგის ეროზიის პროცესს ამძაფრებს. კადმიუმი ასევე საზიანოა წყალმცენარეებისა

და თევზებისთვის, თუმცა ცნობილია, რომ მტკნარ წყალში მობინადრეებისგან განსხვავებით მის

მიმართ უფრო გამძლეები მლაშე წყლის მობინადრეები არიან (ავქოფაშვილი, 2016; Brunner et al.

2008; Yan-Li Du et al. 2014).

ადამიანი კადმიუმს ძირითადად საკვებიდან ითვისებს. კვების პროდუქტებს, რომლებიც

მდიდარია კადმიუმით, ადამიანის ორგანიზმში მისი შემცველობის გაზრდა შეუძლია (Shuo Yu and

Lnno. 2010; Zadeh et al. 2008; Brunner et al. 2008). მაგალითად თამბაქოს მცენარე დიდი რაოდენობით

ითვისებს ნიადაგიდან მძიმე ლითონებს, მათ შორის, კადმიუმს. შესაბამისად, ამ ელემენტის

შემცველობა მეტია მწეველებში, რადგან თამბაქოს კვამლი კადმიუმის ფილტვებში

ტრანსპორტირებას უწყობს ხელს, სისხლს კი ის მთელ ორგანიზმში გადააქვს (Hooda. 2010).

ასევე კადმიუმის მაღალი დონის შემცველობის რისკს წარმოადგენს ისეთი ადგილები, სადაც

სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვება ან დამუშავება ხდება. ამ დროს კადმიუმი გამოიყოფა ჰაერში,

რაც ძალზე საზიანოა ადამიანის ფილტვებისთვის. მას შეუძლია ადამიანისთვის მომაკვდინებელი

იყოს (National Environmental Policy Institute. 2000). კადმიუმის დაგროვება ხდება ადამიანის

თირკმელებშიც, რაც ხელს უწყობს თირკმლების მიერ ორგანიზმის გაწმენდის ფუნქციის მოშლას. ეს,

თავის მხრივ, ორგანიზმისთვის აუცილებელი პროტეინებისა და შაქრის განდევნას იწვევს. ადამიანის

11

ორგანიზმიდან დაგროვილი კადმიუმის გამოძევებას ძალიან დიდი დრო სჭირდება (ავქოფაშვილი,

2016; Pintoab et al. 2014).

ორგანიზმში მოხვედრისას კადმიუმი აზიანებს ფილტვებს, თირკმელებს, ცენტრალურ ნერვულ

სისტემას, გულ-სისხლძარღვთა და ძვლოვან სისტემებს.

იწვევს: დიარეას, მუცლის ტკივილს და ღებინებას, ძვლების მოტეხილობას, რეპროდუქციული

უნარის დაქვეითებას, ფსიქოლოგიურ პროებლემებს. ზოგაგად კი აზიანებს იმუნურ სისტემას და

დნმ-ს. ხელს უწყობს კიბოსა და სხვა მძიმე დაავადებების განვითარებას. (Sterenborg et al. 2003;

National Environmental Policy Institute. 2000).

ტყვია - Pb

ტყვია გროვდება როგორც წყალში, ასევე ნიადაგში არსებულ ორგანიზმებში. მოლუსკებში ის

მაშინაც კი გროვდება, თუ წყალში სულ მცირე რაოდენობითაა. ნიადაგებში ტყვია შეიძლება

აღმოჩნდეს საგზაო მაგისტრალებთან ახლოს, კარიერების მიმდებარე ტერიტორიებზე ან თუნდაც

სასოფლო-სამეურნეო ნიადაგებში. ის შეიძლება მოხვდეს პესტიციდების გამოყენების შემთხვევაშიც.

ტყვია ძალზე საშიში მეტალია, რადგანაც გროვდება როგორც ცოცხალ ორგანიზმებში, ასევე ყველა

სახის კვების პროდუქტებში (ავქოფაშვილი, 2016; Hudson et al. 2006; National Environmental Policy

Institute. 2000).

ტყვია ადამიანისთვისაც სახიფათოა. ადამიანის ორგანიზმში ის შეიძლება მოხვდეს საკვებიდან,

წყლიდან ან ჰაერიდან. ხილი, ბოსტნეული, ხორცი, ზღვის პროდუქტები, როგორც უალკოჰოლო

სასმელები, ასევე ღვინოც შესაძლოა დიდი რაოდენობით ტყვიას შეიცავდეს. მას ასევე, შეიცავს

სიგარეტის ბოლი (Hooda, 2010).

ორგანიზმში მოხვედრისას ტყვია აზიანებს: ნერვულ, რეპროდუქციულ და გულ-სისხლძარღვთა

სისტემას, ტვინს, თირკმელებს. იწვევს: ჰიპერტენზიას, ზრდის შენელებას, ენცეფალოპათიას,

მუცლის ტკივილს, ჰორმონალური დარღვევებს, ანემიას და ა.შ. ხელს უწყობს კიბოსა და სხვა მძიმე

დაავადებების განვითარებას. (ავქოფაშვილი, 2016; National Environmental Policy Institute. 2000).

სპილენძი - Cu

როდესაც სპილენძი ნიადაგში ხვდება, ორგანულ მასასა და მინერალებში გადადის, ხოლო ისინი

მჭიდროდ ინარჩუნებენ მას. ამის შედეგად იგი ძალიან ძნელად გადაინაცვლებს ნიადაგის ღრმა

ფენებისკენ და გრუნტის წყლებში მცირე რაოდენობით თუ აღმოჩნდება. ასე რომ, სპილენძი ნიადაგის

ზედაპირზე რჩება, საიდანაც საკმაოდ დიდ ფართობზე ვრცელდება (National Environmental Policy

Institute. 2000).

ნიადაგის ზედა ფენებში არსებულ სპილენძს მცენარეები და ცხოველები საკმაოდ ადვილად

ითვისებენ. სპილენძით მდიდარ ნიადაგებზე დათესილი მცენარეებიდან მხოლოდ ძალიან ცოტას

აქვს გადარჩენის საშუალება. სწორედ ამიტომაა, რომ სპილენძის მწარმოებელი ქარხნების გარშემო

12

მცენარეთა მხოლოდ ის სახეობებია წარმოდგენილი, რომლებიც ამ ელემენტის მიმართ

რეზისტენტულნი არიან.

სპილენძი ხელს უშლის ნიადაგის ფუნქციონირებას, რადგანაც უარყოფითად მოქმედებს მასში

არსებულ მიკროორგანიზმებსა და ჭიაყელებზე.

როდესაც ნიადაგში სპილენძის შემცველობა ნორმაზე მაღალია, ცხოველები მას დიდი

რაოდენობით ითვისებენ, რაც მათ ჯანმრთელობას ვნებს. სპილენძისგან ძირითადად ცხვრები

ავადდებიან, რადგან მის მიმართ არც ისე რეზისტენტულნი არიან(ავქოფაშვილი, 2016; Pintoab et al.

2014).

სპილენძი თითქმის ყველგან გვხვდება, ამის გამო ყოველდღიურად საკმაოდ დიდი რაოდენობით

სპილენძს ვითვისებთ საკვების, წყლისა თუ ჰაერის მეშვეობით. სპილენძი ადამიანის

ჯამრთელობისთვის ერთ-ერთი აუცილებელი ელემენტია, თუმცა მისმა ჭარბმა რაოდენობამ

შესაძლოა გარკვეული პრობლემები გამოიწვიოს (Avkopashvili et al. 2015).

როგორც წესი, ჰაერში სპილენძის შემცველობა, მისი მძიმე მასის გამო, საკმაოდ დაბალია, ასე რომ,

ორგანიზმის მიერ ჰაერიდან მისი ათვისება უმნიშვნელოა. თუ არ ჩავთვლით შემთხვევებს, როცა

ადამიანები ახლოს ცხოვრობენ კარიერებთან ან საწარმოებთან, რომლებიც ჰაერში დიდი

რაოდენობით სპილენძს გამოყოფს (Hooda, 2010; Hudson et al. 2006).

ორგანიზმში სპილენძის გადაჭარბებული რაოდენობით კონცენტრაცია აზიანებს: ღვიძლს,

თირკმელებს, რეპროდუქციულ, ნერვულ, კუნთოვან და ენდოკრინულ სისტემას, სასუნთქ

ორგანოებს. იწვევს: ჰალუცინაციებს, მეხსიერების დაქვეითებას, კუნთების სისუსტეს, თავის

ტკივილის, დაღლილობას, უძილობას და ა.შ. ხელს უწყობას შიზოფრენიის, პარკინსონის და

პნევმონიის განვითარებას.(Pintoab et al. 2014; Duarte et al. 2014.).

მანგანუმი - Mn

მცირე რაოდენობით მანგანუმი ნიადაგში, ჰაერსა და წყალში ბუნებრივი სახით არსებობს, თუმცა

ინდუსტრიული წარმოების შედეგად შეიძლება მისი შემცველობა გაიზარდოს. ასევე, შესაძლოა, იგი

გრუნტის და ზედაპირულ წყლებს შეერიოს. მანგანუმი ნიადაგში სასუქების გამოყენების შედეგადაც

ხვდება. მისი ტოქსიკურად მაღალი დოზა საზიანოა მცენარეული უჯრედებისთვის და მათში

სხვადასხვა დაავადებას იწვევს.

მანგანუმი დედამიწაზე ძალიან გავრცელებული ელემენტია. იგი ადამიანის არსებობისთვის

აუცილებელია, მაგრამ მისი მაღალი შემცველობა ორგანიზმისთვის საშიში ხდება. როცა ადამიანი

ყოველდღიურად მანგანუმის საჭირო დოზას არ იღებს, ჯანმრთელობა უსუსტდება, ხოლო როცა

დასაშვებ ნორმაზე მეტს იღებს, ესეც ჯანმრთელობის პრობლემებს იწვევს.

ადამიანი მანგანუმს ძირითადად საკვებიდან იღებს. მას დიდი რაოდენობით შეიცავს კვების

პროდუქტები: ისპანახი, ჩაი, ბრინჯი, სოიო, კვერცხი, ზეითუნის ზეთი, მწვანე ლობიო, ხამანწკა.

როცა მანგანუმი ადამიანის სხეულში მოხვდება, იგი სისხლის მეშვეობით გადადის ღვიძლში,

თირკმლებსა და ენდოკრინულ ჯირკვლებში.

ორგანიზმში მანგანუმის გადაჭარბებული რაოდენობით კონცენტრაცია აზიანებს: ღვიძლს,

თირკმელებს, რეპროდუქციულ, ნერვულ, კუნთოვან და ენდოკრინულ სისტემას, სასუნთქ

13

ორგანოებს. იწვევს: ჰალუცინაციებს, მეხსიერების დაქვეითებას, კუნთების სისუსტეს, თავის

ტკივილის, დაღლილობას, უძილობას და ა.შ. ხელს უწყობს შიზოფრენიის, პარკინსონის და

პნევმონიის განვითარებას. (Ahmad et al. 2015; Avkopashvili et al. 2015).

კვლევისთვის აუცილებელია აღინიშნოს, რომ 2015 წელს ჩატარებული კვლევების შედეგად

ზემოჩამოთვლილ მძიმე ლითონების ათვისების მიმართ მგრძნოებიარე პროდუქტები გამოვლინდა,

ესენია: ქინძი, კამა, ნიახური, რეჰანი (შაშკვლავი), ოხრახუში, მხალი (ამარანდა), სალათის

ფურცლები, ისპანახი, მწვანე ხახვი, მწვანე ნიორი, მწვანე ლობიო, სტაფილო, ჭარხალი, ახალი

კარტოფილი, შაქრის ჭარხალი, კომბოსტო, ყაბაყი, ბრიუსელის კომბოსტო, ყვავილოვანი კომბოსტო,

გოგრა, რძე და რძის პროდუქტები. კვლევისას ასევე გამოვლინდა პროდუქტი, რომელიც მძიმე

ლითონებს ნაკლებად ან საერთოდ არ ითვისებს, ესენია: კიტრი, პომიდორი, ხმელი ლობიო,

სიმინდის მარცვალი, ხორბლის მარცვალი, ზრდასრული კარტოფილი, მინდვრის ქამა სოკო, ვაშლი,

მსხალი, კარალიოკი, თუთა, ალუჩა, მწვანე კაკალი, ნიგოზი, შინდი, წითელი ბალი და ა.შ.

(ავქოფაშვილი, 2015).

ინფოგრაფიკა 1. მძიმე მეტალების ზეგავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე

14

მეთოდოლოგია და მოსალოდნელი შედეგები

კვლევის პროცესი დაიწყო წინასწარი შეფასებით, უკვე განხორციელებული კვლევებისა და

დაზვერვების შედეგად მიღებულ მონაცემებზე დაყრდნობით. ამ მონაცემების საფუძველზე შედგა

ნიადაგის მძიმე ლითონებით შესაძლო ინდუსტრიული დაბინძურების რუკა თანამედროვე

გეოგრაფიული ინფორმაციის სისტემების (GIS) მეშვეობით. გამოიყო 42 სასინჯე არეალი, რამაც

ბოლნისისა და დმანისის რაიონის 21 სოფელი მოიცვა (იხ. რუკა 1; 2 ფოტო 1.). ასევე საკვლევ

ტერიტორიაზე დადგინდა ნიადაგების შემდეგი ძირითადი ტიპები: ყავისფერი, ყავისფერი

გამოტუტული, ყავისფერი კარბონატული, ღია ყავისფერი, მდელოს რუხი ყავისფერი, ალუვიური

კარბონატული, ნეშომპალა კარბონატული, ყომრალი-შავი, ძლიერ ჩამორეცხილი ნიადაგები და

ქანების გაშიშვლებები (ურუშაძე, 1997).

ზემოაღნიშნული სამუშაოების საფუძველზე, გურანდა და მარიკა ავქოფაშვილების მიერ,

წარიმართა ნიადაგის სინჯის აღების პროცესი. განისაზღვრა მისი ქიმიური შემადგენლობა.

ნიადაგებში მძიმე ლითონების რაოდენობა გამოიკვლიეს ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტის ელეფთერ ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტში ატომურ-

აბსორბციული სპექტრომეტრიის (აას) გამოყენებით. ბოლნისის რაიონში, მდინარეების მაშავერასა და

კაზრეთულას წყლებში მძიმე ლითონების განსაზღვრისას, კვლევა ორ ეტაპად განხორციელდა.

პირველ ეტაპზე აიღეს 5 სინჯი, მეორეზე – ასევე 5 სინჯი. მაშავერასა და კაზრეთულას წყლებში მძიმე

ლითონების კონცენტრაციის გამოკვლევა ჩატარდა ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტის ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტის

ნივთიერებათა კვლევის სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტში, მდინარის წყლის სინჯები აიღო და

ანალიზი ჩაუტარა ზურაბ სამხარაძემ. ნოემბრის თვეში კი, მდინარის წყლებზე დმატებითი კვლევა

ჩატარდა, 6 სინჯი აიღეს მდინარეებიდან: ფოლადაური, მისი მარცხენა შენაკადი, კაზრეთულა,

აბულბუქი და მაშავერა. მძიმე ლითონების შემცველობა გამოიკვლიეს გ. ნათაძის სახელობის

სანიტარიის, ჰიგიენის და სამედიცინო ეკოლოგიის სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტში.

დამაბინძურებლების განსაზღვრის საიმედოობაში დიდ როლს ასრულებს სინჯის შერჩევა,

მომზადება და ანალიტიკური პროცედურები. თანამედროვე ხელსაწყოები კი, როგორებიცაა ატომურ-

აბსორბციული სპექტრომეტრი, ატომურ-ემისიური სპექტრომეტრი, მას სპექტრომეტრი და X-ray

ფლუორესცენციური სპექტრომეტრი, ნიმუშში მძიმე ლითონების გაზომვის საშუალებას იძლევა.

ჩვენი კვლევის ფარგლებში გამოყენებულ იქნა ატომურ-აბსორბციული სპექტრომეტრი. ამ

ხელსაწყოებიდან ატომურ-აბსორბციული სპექტრომეტრის ემპირიული ლიმიტი საანალიზო ხსნარში

ტყვიის განსაზღვრისას 0,5-დან 0,1 მკგ/ლ-მდეა. ეს მეთოდი სიიაფითაც გამოირჩევა. ინდუქციური მას

სპექტრომეტრი თანამედროვე და უახლესი ხელსაწყოა, მას შეუძლია ძალიან მაღალი სპექტრის ხაზის

მოცემა, რომელიც 105-დან 106-ის ფარგლებში მერყეობს, თითოეული სინჯის განსაზღვრას კი

დაახლოებით 3 წუთს ანდომებს.

15

რუკა 1. 2017 წ. საკვლევი ტერიტორია - ბოლნისისა და დმანისის მუნიციპალიტეტები

რუკა 2. 2017 წ. სასინჯე არეალი - წყლის სინჯების აღების წერტილები - ბოლნისისა და

დმანისის მუნიციპალიტეტები

16

ეს მეთოდი საკმაოდ ძვირად ღირებულია, რადგან მისი ფუნქციონირებისთვის მაღალი ხარისხის

არგონის გაზი გამოიყენება. რენტგენო (X-ray) ფლუორესცენციური სპექტრომეტრი სხვა მეთოდებთან

შედარებით დაბალი მგრძნობიარობისაა, რაც 10 მგ/კგ-ის ფარგლებში მერყეობს. თუმცა ამ მეთოდის

გამოყენება შეიძლება სიიაფისა და სისწრაფის გამო.

საქართველოში არსებული ხელსაწყოებიდან და მეთოდებიდან მძიმე ლითონების განსაზღვრის

საკითხებში მოწინავეა ატომურ-აბსორბციული სპექტროფოტომეტრი, ამიტომ პროექტის ფარგლებში

არჩევანი ამ ხელსაწყოსა და მეთოდზე გაკეთდა.

ფოტო 1. 2017 წ. ივლისი, ოქტომბერი და ნოემბერი. სინჯების აღების პროცესი

17

ნიადაგიდან სინჯების აღება მოხდა მეტალის უჟანგავი სპეციალური მოწყობილობით (AMS Soil

Step Probes). თითოეული სასინჯე არეალის ფართობი განისაზღვრა 1000 მ2-ით, თითოეული არეალის

5 წერტილიდან აიღეს სინჯები, როგორც ნიადაგის A ჰორიზონტიდან (0-29 სმ), ისე B ჰორიზონტიდან

(30-35 სმ). აღებული სინჯებიდან მომზადდა თითოეული არეალის საშუალო შერეული სინჯი. ისინი

მოთავსდა სპეციალურ პოლიეთილენის ჩანთებში. ამას მოჰყვა ნიადაგების გამოშრობა, დაფქვა და

გაცრა. საანალიზოდ მომზადებულ ნიადაგის სინჯებს აზოტმჟავას მეშვეობით ჩაუტარდა

მინერალიზაცია, რომლის დასრულების შემდეგ, ხსნარში მძიმე ლითონების შემცველობა

განისაზღვრა ატომურ-აბსორბციულ სპექტროფოტომეტრზე. ნიადაგის სინჯების აღება მოხდა EPA-ს

(United States Environmental Protection Agency) მეთოდოლოგიის მიხედვით (United States

Environmental Protection Agency, 2006).

წყლის სინჯები მდინარიდან აიღეს სპეციალური სინჯის ასაღები ტოლჩით. აღებული სინჯი

ადგილზე გაიფილტრა ვაკუუმ ფილტრაციის აპარატის გამოყენებით, 0.45 მკმ-ის მემბრანულ

ფილტრზე. ფილტრატი შემჟავდა განზავებული აზოტმჟავას (1:1) ხსნარით. შემჟავებული ხსნარი

მოთავსდა სინჯებისთვის განკუთვნილ პოლიეთილენის ბოთლებში, რომლებიც წინასწარ გაირეცხა

აზოტმჟავითა და გამოხდილი წყლით. სინჯის ბოთლები დალუქეს და შეინახეს მაცივარში 40C

ტემპერატურაზე. სინჯების აღების დასრულებისთანავე, ნიმუშები ლაბორატორიაში გადაიტანეს და

ატომურ-აბსორბციულ სპექტროფოტომეტრზე მძიმე ლითონთა კონცენტრაცია განსაზღვრეს.

ატომურ-აბსორბციული სპექტროფოტომეტრია (აას) – ანალიზის ფიზიკური მეთოდი

დამყარებულია მეტალთა ატომების თვისებაზე, შთანთქან ძირითად (არააღგზნებულ)

მდგომარეობაში გარკვეული სიგრძის ტალღის სინათლე, რომელსაც აღგზნებულ მდგომარეობაში

ასხივებენ. ალში მოხვედრისას ხსნარში არსებული მეტალების იონები გადადიან ატომურ

მდგომარეობაში. წარმოიქმნება აეროზოლი. ამ დროს განსასაზღვრი მეტალები ერთმანეთს ხელს არ

უშლიან. საძიებელი მეტალის შესაბამისი სპექტრალური ნათურიდან სინათლე გაივლის ალს,

ატომური ღრუბელი განათდება, ატომები გამოსხივების ნაწილს შთანთქავენ. დამოკიდებულება

შთანთქმული ატომების კონცენტრაციასა და სინათლის სხივის შთანთქმის უნარიანობას შორის

გამოისახება ლამბერტ-ბუგერ-ბეერის კანონით: A=Lg(1/T)=Lg(l0 /l),

სადაც T არის ალის გამტარობა, l0/l – დაცემული და გასული გამოსხივების ინტენსივობა, A –

შთანთქმული სხივის სიდიდე.

შემდეგ სხივი მოხვდება მონოქრომატორში, დეტექტორში. დეტექტორში მოხდება სინათლის იმ

ენერგიის გაზომვა, რომელიც ატომებმა ალში შთანთქეს.

სინათლის შთანთქმის ინტენსივობა დამოკიდებულია ალში არსებული თავისუფალი

არააღგზნებული ატომების რიცხვზე ძირითად მდგომარეობაში (Byrnes, 2009). საბოლოო ჯამში,

ატომურ-აბსორბციული სპექტროფოტომეტრიით შეგვიძლია მივიღოთ საანალიზო ხსნარში ტყვიის

განსაზღვრის ლიმიტი 0,5-დან 0,1 მკგ/ლ-მდე.

გაზომვის პროცესი

ხელსაწყოს ჩართვის შემდეგ ატომიზაციის სასურველი მეთოდის შერჩევა შესაძლებელია

კომპიუტერის WinLab32 პროგრამული უზრუნველყოფის გამოყენებით (ატომიზატორის დაყენება და

იუსტირება ავტომატურად მოხდება).

18

WinLab32-ის მეშვეობით ამოირჩევა გასაზომი მეტალი და მეთოდი, რომლის მიხედვითაც

გაზომვების ჩატარებას ვაპირებთ. (წინასწარ მომზადებული მეთოდის არარსებობის შემთხვევაში)

შესაძლებელია ახალი მეთოდის გახსნა ფირმა-დამამზადებლის მიერ რეკომენდებული გაზომვების

პარამეტრების აწყობით. მასში შესაძლებელია სასურველი ცვლილებების შეტანა, გასაზომი მეტალისა

და სინჯის თავისებურებების გათვალისწინებით. აუცილებელია ასევე საჭირო ნათურების დაყენება.

ხელსაწყოს დაკალიბრება ხდება დამუშავებული სინჯების გაზომვის წინ. საკალიბრო

მახასიათებლის მისაღებად, განსასაზღვრი მეტალის თითოეულ საკალიბრო ხსნარს, როგორც წესი,

მათი კონცენტრაციის ზრდის მიხედვით ზომავენ. გაზომვების შედეგებით ხელსაწყო ავტომატურად

საზღვრავს კონკრეტული მეტალის ატომური შთანთქმის მნიშვნელობების დამოკიდებულებას

საკალიბრო ხსნარში ამ მეტალის მასურ კონცენტრაციაზე და შემდეგ აგებს საკალიბრო მრუდს.

ხელსაწყოს პროგრამული უზრუნველყოფა საშუალებას გვაძლევს, შევადგინოთ გასაზომი სინჯების

ნუსხა და მახასიათებლები, აგრეთვე მონაცემები მათი განზავებისა თუ კონცენტრირების შესახებ.

სინჯში განსასაზღვრი მეტალის მასური კონცენტრაცია უნდა იმყოფებოდეს საკალიბრო

ხსნარების საზღვრებში. იმ შემთხვევაში, თუ სინჯში განსასაზღვრავი მეტალის მასური

კონცენტრაცია აღემატება საკალიბრო დამოკიდებულების საზღვრებს, მაშინ ხელსაწყოს მეშვეობით

გამოსაკვლევი სინჯის განზავება შეიძლება ისე, რომ გაზომვის პროცესი არ შეწყდეს. მაგრამ თუ

სინჯში განსასაზღვრავი მეტალის მასური კონცენტრაცია ზედმეტად მცირეა ე.ი. მგრძნობიარობის

ქვედა ზღვარზე (MDL) ნაკლებია, ასეთ შემთხვევაში საჭიროა ჩატარდეს სინჯის კონცენტრირება.

ნიადაგში მძიმე ლითონთა ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაციები და ნორმები საქართველოს

კანონმდებლობის მიხედვით: (საქართველოს კანონმდებლობით ზღვრულად დასაშვები

კონცენტრაცია (ზდკ) სპილენძისთვის (Cu) შეადგენს 132 მგ/კგ-ს (ppm), მანგანუმისთვის (Mn) 500

მგ/კგ-ს, კადმიუმისთვის (Cd) 0,5-დან 2 მგ/კგ-მდე, ტყვიისთვის (Pb) 32 მგ/კგ-ს, ხოლო თუთიისთვის

(Zn) 300მგ/კგ-ს (საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის

ბრძანება N 297/ნ 2001; საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის მინისტრის

ბრძანება №61 2003).

ზედაპირულ წყალში მძიმე ლითონთა ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაციები და ნორმები

საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით: (საქართველოს კანონმდებლობით ზღვრულად

დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ) სპილენძისთვის (Cu) შეადგენს 1 მგ/ლ-ს, მანგანუმისთვის (Mn) 0.1

მგ/ლ-ს, კადმიუმისთვის (Cd) 0.001 მგ/ლ-ს, ტყვიისთვის (Pb) 0,03 მგ/ლ-ს, თუთიისთვის (Zn) 1 მგ/ლ-ს,

რკინისთვის (Fe) 0.3 მგ/ლ-ს, ნიკელისთვის (Ni) 0.1 მგ/ლ-ს, კობალტისთვის (Co) 0.1 მგ/ლ-ს

(საქართველოს მთავრობის დადგენილება №58 2014; საქართველოს მთავრობის დადგენილება №425

2013)

19

შედეგები და დისკუსია

მდინარეების საწარმოო წყლებით დაბინძურების ხარისხი

როგორც ზემოთ მოგახსენეთ, ბოლნისისა და დმანისის მუნიციპალიტეტებში დაბინძურების

დონის კვლევა ჩვენ ჯერ კიდევ 2010 წელს დავიწყეთ. 2010 - 2015 წლებში (ავქოფაშვილი, 2016;

Avkopashvili et al. 2017) ჩვენ მიერ ჩატარებულმა კვლევებმა აჩვენა მდინარეების მაშავერასა და

კაზრეთულას მძიმე მეტალებით: თუთიით, კადმიუმითა და რკინით დაბინძურების მაღალი დონე.

რაც შეეხება სპილენძს, მდინარის წყალში მისი შემცველობა შედარებით ნაკლებია ხოლმე და

ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციას არ აღემატება, რადგან საწარმოდან ჩამომდინარე წყლებს

სპილენძისგან წმენდს რკინის ფხვნილის გამოყენებით (ცემენტაციის მეთოდი – გაწმენდის პროცესში

გასაწმენდ წყალს უმატებენ რკინის ფხვნილს, რაც ხელს უწყობს ხსნარში არსებული მძიმე

ლითონების, ძირითადად სპილენძის, ცემენტაციას) (იხ. ცხრილი 1, 2).

მდინარის

სახელწოდება

Cu მგ/კგ

Zn მგ/კგ

Cd მგ/კგ

Fe მგ/კგ

მდ. მაშავერა მდ. კაზრეთულას

შეერთებამდე 50მ-ით ზევით

0.01 0.04 0.004 0.12

ფაბრიკისდამბის წყალი, მდ.

კაზრეთულას შეერთებამდე

1.6 3.5 0.2 17.3

დამბისა და მდ. კაზრეთულას

შეერთებიდან 50 მ-ში

1.1 324.4 9.8 9.0

სოფ. რატევანთან მდ. მაშავერას

წყალი.

1.6 26.6 0.3 18.2

მწყნეთის სარწყავი არხის წყალი 0.3 1.7 0.05 0.6

სოფ. ნახიდურის სარწყავი

არხიდან აღებული წყალი

0.04 0.2 0.01 0.4

ცხრილი 1. 2010 წ. მძიმე ლითონების შემცველობა მდინარე მაშავერას, კაზრეთულას და

სხვა "RMG"- ის საწარმოს მიმდებარე წყლებში.

20

მდინარის დასახელება Cu მგ/კგ

Zn მგ/კგ

Cd მგ/კგ

გაუწმენდავი დამბის წყალი 537.3 5010.0 23.65

გაწმენდილი დამბის წყალი 165.3 4460.8 2.0

მდ. კაზრეთულა დამბის წყლის შეერთების

შემდეგ

1.04 15.18 1.49

მდ.მაშავერამდ. კაზრეთულას შეერთებამდე

500მ-ით ზევით, სოფ. ბალიჭის სარწყავი წყალი

0.006 0.19 0.11

მდ.მაშავერა მდ. კაზრეთულას შეერთებიდან

100 მეტრში

0.65 6.54 0.47

ცხრილში მოყვანილი მონაცემებიდან ნათლად ჩანს, რომ მდინარე კაზრეთულა ძლიერ

ბინძურდება საწარმოდან ჩამომდინარე წყლებით, რომლებიც დიდი რაოდენობით შეიცავს მძიმე

ლითონებს – კადმიუმსა და თუთიას. საწარმოო წყლებს აქვს pH-ის (მჟავიანობის) დაბალი

შემცველობა, რომელიც საშუალოდ 2-დან 3-მდე მერყეობს. სინჯები ავიღეთ როგორც ნიადაგის A

ჰორიზონტიდან (0-29 სმ), ისე B ჰორიზონტიდან (30-35 სმ).

ჩვენი კვლევის შედეგებით გაირკვა, რომ დამბის (კუდსაცავის) წყალი მძიმე ლითონებისგან

სრულად არ იწმინდება. დამაბინძურებლების შემცველი დამბის წყალი უერთდება მდინარე

კაზრეთულას, რაც ამ უკანასკნელის კიდევ უფრო დაბინძურებას იწვევს (იხ. ცხრილი 2 და 3).

მდ. მაშავერასთან შეერთებისას ხდება მდ. კაზრეთულას განზავება, რის გამოც მაშავერაში

თუთიის და კადმიუმის დონეები დასაშვებ ნორმას აღემატება, მაგრამ კაზრეთულასთან შედარებით,

ეს მონაცემები დაბალია (იხ. ცხრილი 2 და 3).

საკვლევ რაიონში, 2011 წელს, ჩვენ აგრეთვე შევისწავლეთ საირიგაციო სისტემის წყლის

დაბინძურების ხარისხი. წყლის ნიმუშები ავიღეთ შემდეგ სოფლებში: რატევანი, ნახიდური და

მწყნეთი. კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ ნიმუშებში მძიმე ლითონების (Cu, Zn, Cd) კონცენტრაცია

ზღვრულად დასაშვებ ნორმას აჭარბებდა. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ შემთხვევაში ნიმუშების

აღება ერთჯერადად მოხდა (იხ. ცხრილი 2 და 3) (ავქოფაშვილი, 2016).

მდინარისა და საწარმოოდან ჩამომდინარე წყლებზე მონიტორინგს ვატარებდით 2010-2011

წლებშიც. ამ მონაცემების მიხედვით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საწარმო დიდ ზიანს აყენებდა რაიონის

ჰიდროგრაფიულ ქსელს. თუმცა, არ შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, თუ როგორი იყო დაბინძურების

სურათი მთელი წლის განმავლობაში და ნიადაგების დაბინძურების თვალსაზრისით რა ნაწილი

მოდის საირიგაციო სისტემაზე (2010-2011 წლების მდინარის ნიმუშების მონაცემები მოყვანილია 2

და 3 ცხრილებში).

ცხრილი 2. 2011 წ.მძიმე ლითონების შემცველობა, მდინარე მაშავერას, კაზრეთულასა და

სხვა "RMG"- ის საწარმოს მიმდებარე წყლებში.

21

მდინარეში დამაბინძურებლების კონცენტრაცია ყოველთვის ერთნაირი არ არის, რადგან

საწარმოდან ჩამომდინარე წყლების მოცულობა ყოველთვის განსხვავებულია. ამიტომ ეს პროცესი

რთულად გასაკონტროლებელია და კორელაციის დადგენა ძნელია. ასევე, ამ პროცესს სეზონურობაც

ახასიათებს (შემოდგომასა და გაზაფხულზე უხვი ატმოსფერული ნალექების პერიოდში დიდი

მოცულობის წყალი ჩამოედინება) და წყლის ხარჯის ზუსტად გამოთვლა რთულდება, ამ დროს

ფერდობების ჩამორეცხვის შედეგად დაბინძურებული წყლები დიდი რაოდენობით ერევა მდინარე

მაშავერასა და კაზრეთულაში.

ამ კვლევის ფარგლებში 2017 წელს წყლის სინჯები ავიღეთ ივლისსა და ოქტომბერში. სინჯები

ავიღეთ მდინარე მაშავერას ოთხ წერტილში: 1 - მაშავერა კაზრეთულას შეერთებამდე; 2 - მაშავერა

კაზრეთულას შეერთებიდან 6 კილომეტრში, სოფელ კიანეთთან; 3 - მაშავერა კაზრეთულას

შეერთებიდან 17 კილომეტრში, სოფელ რაჭისუბანთან. 4 - მდინარე კაზრეთულა მაშავერას

შეერთებამდე, მადნეულის გამამდიდრებელი საწარმოს შემდეგ. აღებულ ნიმუშებში გამოვიკვლიეთ

შემდეგი ელემენტების შემცველობა: სპილენძი (Cu), თუთია (Zn), მანგანუმი (Mn), რკინა (Fe),

კადმიუმი (Cd), ნიკელი (Ni), კობალტი (Co) და ტყვია (Pb). განმეორებითი კვლევები ჩატარდა

ნოემბერში. სინჯები ავიღეთ ექვსი წერტილიდან: 1 - მდ. აბულბუქი, მაშავერას მარცხენა შენაკადი, 2 -

კაზრეთულა (მდინარე მაშავერას მარჯვენა შენაკადი) მაშავერას შეერთებამდე, 3 - მაშავერა

კაზრეთულას შეერთებიდან 300 მეტრში, 4 - ქვემო ბოლნისი, მდინარე ფოლადაურის მარცხენა

შენაკადი, 5 - ფოლადაურის ზედა წელი, 6 - ფოლადაურის ქვედა წელი წუღრუღაშენთან. ნიმუშებში

გამოკვლეულ იქნა ტყვია და კადმიუმი.

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ზუსტ და

საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტის ნივთიერებათა კვლევის სამეცნიერო-კვლევით

ინსტიტუტში წყალში მძიმე ლითონების კონცენტრაციის შესწავლისას, მდინარის წყალი ვაკუუმ

ფილტრში გაიფილტრა, რაც მძიმე ლითონთა შემცველობის საერთო სურათის დანახვის საშუალებას

ბოლომდე არ გვაძლევს, რადგან სინჯების აღების ეს მეთოდი, წყალს ნაწილობრევ წმენდს ისეთი

ელემენტებისგან, რომლებიც შესაძლოა დაბინძურების რეალურ უფრო მაღალ დონეს აჩვენებდნენ.

ვფიქრობთ, მომავალში ამ მეთოდოლოგიას დახვეწა და გაუმჯობესება სჭირდება, რათა ნიმუშში

არსებული ფიზიკო-ქიმიური მახასიათებლების შემცველობის დადგენა მაქსიმალური სიზუსტით

მოხდეს. მიუხედავად ამისა მიღებული მონაცემებით წყალში გახსნილ მძიმე ლითონთა იონების

რაოდენობაზე მსჯელობა შეგვიძლია. მონაცემების თანახმად, მდინარე მაშავერადან აღებულ სინჯში,

რომელიც მდინარე კაზრეთულას შეერთებამდეა აღებული მძიმე ლითონთა შემცველობა ზღვრულად

დასაშვებ კონცენტრაციას არ აღემატება ივლისის და ოქტომბრის თვეებში.

22

დიაგრამა 1. 2017 წ. ივლისი. კადმიუმის (Cd) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

დიაგრამა 2. 2017 წ. ივლისი. მანგანუმის (Mn) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

23

თუმცა ივლისის თვეში მდინარე მაშავერაში, მდინარე კაზრეთულას შეერთებიდან 6 კმ-ში,

სოფელ აკაურთასთან დაფიქსირდა კადმიუმის 2.5-ჯერ გადაჭარბება ზდკ-ზე (კადმიუმის

შემცველობა 0,0025 მგ/ლ (ზდკ -0,001 მგ/ლ)), იხილეთ დიაგრამა 1 (მონაცემები სხვა მეტალებზე

იხილეთ დანართი 2, 6, 7, 8-ში). ოქტომბრის თვეში კი, რკინის შემცველოა ამავე ადგილას აღებულ

სინჯში ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციას აღემატება 3-ჯერ (0,9587 მგ/ლ (ზდკ 0,3 მგ/ლ)), თუთია

1.2-ჯერ (1.2347 მგ/ლ (ზდკ 1 მგ/ლ)) და კადმიუმი 4.5-ჯერ (0,0045 მგ/ლ (ზდკ 0,001)), იხილეთ

დიაგრამა 3, 4, 5. მდინარე მაშავერაში კაზრეთულას შეერთებიდან 17 კმ-ში, სოფელ რაჭისუბანთან,

ივლისის თვეში მძიმე ლითონთა გადაჭარბება არ დაფიქსირებულა, იხილეთ დანართი 1 და დიაგრამა

1. ხოლო ოქტომბრის თვეში რკინა 1.6-ჯერ (0,4876 მგ/ლ (ზდკ 0,3 მგ/ლ)) და კადმიუმი 3.5-ჯერ (0,0035

მგ/ლ (ზდკ 0,001 მგ/ლ)) აღემატებოდა ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციას, იხილეთ დიაგრამა 3 და

5. (მონაცემები სხვა მეტალებზე იხილეთ დანართი 2, 6, 7, 8-ში)

რაც შეეხება მდინარე კაზრეთულაში მაშავერასთან შეერთებამდე აღებულ სინჯებს, კვლევების

შედეგად ივლისის თვეში დაფიქსირდა მანგანუმის შემცველობის 21.67-ჯერ გადაჭარბება (2,167 მგ/ლ

(ზდკ 0,1 მგ/ლ)), იხილეთ დიაგრამა 2, ხოლო ოქტომბრის თვეში – სპილენძის 1.8-ჯერ (1,8553 მგ/ლ

(ზდკ 1 მგ/ლ)), ტყვიის 2-ჯერ (0,06 მგ/ლ (ზდკ 0,03 მგ/ლ)), თუთიის 2.5-ჯერ (2,5819 მგ/ლ (ზდკ 1

მგ/ლ)), მანგანუმის 5-ჯერ (0,5761 მგ/ლ (ზდკ 0,1 მგ/ლ)), რკინის 5.9-ჯერ (1,7236 მგ/ლ (ზდკ 0,3)) და

კადმიუმის 3.5-ჯერ (0,0035 მგ/ლ (ზდკ 0,001 მგ/ლ)) გადაჭარბება, იხილეთ დიაგრამა 3, 4, 5, 6, 7, 8.

(მონაცემები სხვა მეტალებზე იხილეთ დანართი 2, 6, 7, 8-ში)

დიაგრამა 3. 2017 წ. ოქტომბრი. რკინის (Fe) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

24

დიაგრამა 5. 2017 წ. ოქტომბერი. კადმიუმის (Cd) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

დიაგრამა 4. 2017 წ. ოქტომბრი. თუთიის (Zn) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

25

დიაგრამა 6. 2017 წ. ოქტომბერი. ტყვიის (Pb) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

დიაგრამა 7. 2017 წ. ოქტომბერი. სპილენძის (Cu) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

26

გ. ნათაძის სახელობის სანიტარიის, ჰიგიენის და სამედიცინო ეკოლოგიის სამეცნიერო-კვლევით

ინსტიტუტში ნოემბერში აღებული წყლის სინჯების განმეორებითი ანალიზის კვლევისას

შევისწავლეთ მდინარე ფოლადაურის მარცხენა შენაკადი სოფელ ქვემო ბოლნისთან. კვლევებმა

აჩვენა, რომ ეს შენაკადი ძლიერაა დაბინძურებული კადმიუმით, ტყვიის კონცენტრაცია ნორმის

ფარგლებშია, ხოლო კადმიუმისა 1240-ჯერ აღემატება ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციას

(კადმიუმი 1,24 მგ/ლ; ხოლო ზდკ 0,001). მაშავერას შეერთებამდე, კაზრეთულაში კადმიუმის

კონცენტრაცია 10-ჯერ აღემატება ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციას, ხოლო ტყვია ნორმის

ფარგლებშია. კაზრეთულას შეერთებიდან 300 მეტრში, მაშავერაში კადმიუმის კონცენტრაცია 9-ჯერ

აჭარბებს ზღვრულად დასაშვებს, ტყვია ნორმის ფარგლებშია. მდინარე ფოლადაურის ზედა წელში

კადმიუმისა და ტყვიის კონცენტრაცია ნორმის ფარგლებშია. მდინარე ფოლადაურის ქვედა წელში,

წუღრუღაშენთან, კადმიუმის კონცენტრაცია ზღვრულად დასაშვებ ნორმას 28-ჯერ აჭარბებს,

იხილეთ დიაგრამა 9 და 10.

დიაგრამა 8. 2017 წ. ოქტომბერი. მანგანუმის (Mn) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

27

დიაგრამა 9. 2017 წ. ნოემბერი. კადმიუმის (Cd) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

დიაგრამა 10. 2017 წ. ნოემბერი. ტყგვიის (Pb) შემცველობა მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

28

ნიადაგების საწარმოო დაბინძურების ხარისხი

როგორც აღვნიშნეთ, ბოლნისისა და დმანისის მუნიციპალიტეტების 21 სოფლიში ავიღეთ 42

სინჯი და დამატებით მდინარე ფოლადაურის ერთ-ერთი მარცხენა შენაკადის ფსკერზე 1 სინჯი, რაც

ჯამში 43 სინჯს შეადგენს (იხ. ცხრილი 1).

სოფელი ჩრდილოეთი აღმოსავლეთი ნახიდური X 0474246 Y 4590064

მწყნეთი X 0470949 Y 4588293 ფოლადაური X 0458174 Y 4576250

ქვემო ბოლნისი X 0457393 Y 4578535

რატევანი X 0458875 Y 4588651 მუშევანი X 0455643 Y 4586077

აკაურთა X 0451949 Y 4585549

გომარეთი X 04229283 Y 4593580

განთიადი X 0437889 Y 4577110

ვარდისუბანი X 0445796 Y 4577567 მამიშლო X 0440166 Y 4572386 პატარა დმანისი X 0445628 Y 4576533 აბულბუქი X 0448991 Y 4581087

ბალიჭი ჭალები X 0449059 Y 4580986 ტანძია X 0447779 Y 4589467 დარბაზი X 0442143 Y 4584364

ფოცხვერიანი X 0449200 Y 4588065

კაზრეთი X 0450748 Y 4582642

ბალიჭის შესასვლევთან X 0450188 Y 4580713 ბალიჭი შუაუბანი X 044972 Y 4579984 ბალიჭი ზედაუბანი X 0449731 Y 4579564 მდინარის ფსკერი X 0457205 Y 4578317

ანალიზები ჩატარდა შემდეგ მძიმე ლითონებზე: სპილენძი (Cu), მანგანუმი (Mn), თუთ1ია (Zn),

კადმიუმი (Cd) და ტყვია (Pb). მიღებულმა შედეგებმა აჩვენა, რომ სპილენძი მომატებულია

ნახიდურში, აბულბუქის ტერიტორიაზე, კაზრეთსა და ბალიჭში. მანგანუმი ზღვრულად დასაშვებ

კონცენტრაციასთან შედარებით მომატებულია სოფლებში – ნახიდურში, მუშევანში, რატევანში,

ვარდისუბანში, ბალიჭის ჭალებში, ფოცხვერიანში, ტანძიაში, კაზრეთში, ბალიჭის შესასვლელთან და

მის ზემოუბანში. კადმიუმის მატება განსაკუთრებით სოფელ რატევანში აღინიშნა, მისმა

შემცველობამ ზღვრულად დასაშვებ რაოდენობას ასევე გადააჭარმა მწყნეთში, ტანძიაში, კაზრეთში,

აკაურთასა და გომარეთში. სოფელ ბალიჭში ყველაზე მეტად კადმიუმი ჭალების ტერიტორიაზეა

3. ცხრილი. 2017 წ. ნიადაგის სასინჯე მდებარეობების

კოორდინატები

29

მომატებული, რომელსაც მოსდევს შუაუბნისა და სოფლის შესასვლელის ტერიტორიები. თუთია

ძალზე მომატებულია და თითქმის 2010 წლის ნიშნულს უტოლდება აბულბუქისა (1076 მგ/კგ; ნორმა

300 მგ/კგ) და რატევნის (1014 მგ/კგ) ტერიტორიაზე. ხოლო ბალიჭის ჭალებსა და ქვემო ბოლნისის

მდინარის ფსკერზე აღებულ ნიმუშებში მისი კონცენტრაცია ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციას

აღემატება პირველ შემთხვევაში 219 ერთეულით (519.82 მგ/კგ), ხოლო მეორე შემთხვევაში – 15

ერთეულით (315 მგ/კგ). საგანგაშოა თუთიის კონცენტრაციის მნიშვნელოვანი მომატება სოფლებში:

ბალიჭი, აბულბუქი და რატევანი. ბალიჭი და აბულბუქი ყველაზე ახლოსაა საყდრისის საბადოსთან.

ამ სოფლების სავარგულები ჰაერით ბინძურდება კარიერზე მიმდინარე ინტენსიური აფეთქებების

შედეგად. ის, რომ თუთიის კონცენტრაცია ზედაპირზე 10-ჯერ აღემატება ზდკ-ს, ნიშნავს, რომ

სინჯების აღებამდე რამდენიმე დღით ადრე აფეთქებების სიმძლავრე ბევრად აღემატებოდა

დასაშვებს (არსებობს ნორმა აფეთქების მუხტის სიმძლავრესთან დაკავშირებით). რაც შეეხება

რატევანს, რომელიც ცოტა მოშორებითაა, მაგრამ ბინძურდება როგორც ჰაერით, ასევე წყლით,

საწინააღმდეგო სურათია დაფიქსირებული: რატევნის ნიადაგის სიღრმეში თუთიის კონცენტრაცია

1000 მგ/კგ-ზე მეტია. ეს იმას ნიშნავს, რომ მაშავერას წყლით მორწყვამ თუთიის დიდი ნაწილის

სიღრმეში მიგრაციას შეუწყო ხელი.

ჩვენ 2010 წლიდან ვზომავთ ბალიჭსა და რატევანში თუთიის, სპილენძისა და კადმიუმის

კონცენტრაციას და უნდა აღინიშნოს, რომ თუთიის ასეთი მაღალი კონცენტრაცია ამ სოფლების

ნიადაგებში 2010 წლიდან არ დაფიქსირებულა. რაც შეეხება ტყვიას, მისი კონცენტრაცია

მომატებულია საწარმოს მიმდებარე ტერიტორიაზე და სოფლებში: ვარდისუბანი, მამიშლო, პატარა

დმანისი, აბულბუქი, ბალიჭის ჭალები, ბალიჭის შესასვლელთან, ბალიჭის შუაუბანი, ბალიჭის

ზედაუბანი, ტანძია, დარბაზი, ფოცხვერიანი, კაზრეთი, ფოლადაურის შენაკადის ფსკერი.

ასევე შესაძლებლობა გვაქვს, განვიხილოთ ნიადაგის მონიტორინგის შედეგად მიღებული

მონაცემები, რომელიც ბოლნისის რაიონის სოფლებში 2010 წლიდან ტარდებოდა (იხ. ცხრილი 4, 5, 6).

სოფლის დასახელება pH თარიღი Cu

მგ/კგ

Zn

მგ/კგ

Cd

მგ/კგ

სოფელი რატევანი, ნიადაგი

ზედაპირიდან

-

19.07.10 1840 5610.0 121.5


სიღრმიდან

-

19.07.10 806.0 224.7 12.1



7.90 19.10.10 511.3 5420.0 68.7



7.81 19.10.10 2050.0 499.0 100.3

ცხრილი 1. 2010 წ. სოფელ რატევნის ნიადაგში სპილენძის თუთიის და კადმიუმის შემცველობა

30

უნდა აღინიშნოს, რომ სამეცნიერო წრეებში გავრცელებულია აზრი, რომ ნიადაგში მოხვედრილი

მძიმე ელემენტები მის ერთსა და იმავე ფენაში რჩება და მხოლოდ ერთ ადგილზე გროვდება. ეს რომ

ასე იყოს, საბადოს ახლომდებარე ნიადაგების დაბინძურება წლიდან წლამდე უნდა მატულობდეს

(აფეთქებები ხომ მუდმივად ხდება), ჩვენ კი განსხვავებულ დინამიკას ვაწყდებით: 2010 წ. –

დაბინძურება მაქსიმალურია, 2014 წ. – მინიმალური, ხოლო 2017 წელს ისევ გაიზარდა (იხ. ცხრილი 4,

5, 6, 7, 8). საქმე ისაა, რომ ნიადაგი „ცოცხალი ორგანიზმია“ და მასში მოხვედრილი მძიმე ლითონები

თუ სხვადასხვა დამაბინძურებელი აგენტი სხვადასხვა მიმართულებით მოძრაობს, რაც მრავალ

ფაქტორზეა დამოკიდებული (ეს ფაქტორები შეიძლება იყოს: ატმოსფერული ნალექები, ნიადაგის

დახრილობა, მიკრობიოლოგიური პროცესები, ორგანული მაჩვენებლები, არაორგანულ

ნივთიერებათა შემცველობა, მიკრო- და მაკროელემენტების რაოდენობა, მჟავიანობა და ა.შ.) (Hooda.

2010; Holliday et al. 2009). 2010 წლის მონაცემების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, დავინახავთ, რომ

სამივე სოფელში დაბინძურება ზღვრულად დასაშვებ ნორმებს აღემატება. სოფელ რატევანში

სპილენძის შემცველობა ზღვრულად დასაშვებ ნორმასთან შედარებით გაზრდილია საშუალოდ 1300

სოფლის დასახელება თარიღი pH

Cu

მგ/კგ

Zn

მგ/კგ

Cd

მგ/კგ

1. სოფელი ბალიჭი, ნიადაგი


19.05.10 6.29 97.0 159.1 43.8

2. სოფელი ბალიჭი, ნიადაგი


19.05.10 7.23 49.5 140.3 20.0

სოფლის დასახელება pH თარიღი Cu

მგ/კგ

Zn

მგ/კგ

Cd

მგ/კგ

სოფელი ნახიდური,

ნიადაგი


5,46 19.05.10 231.8 3770.0 34.6


ნიადაგი სიღრმდან

6,00 19.05.10 285.4 404.0 41.5


ნიადაგი


5.29 19.10.10 46.3 165.9 <


ნიადაგი სიღრმიდან

6,40 19.10.10 72.0 217.0 <

ცხრილი 5. 2010 წ. სოფელ ბალიჭის ნიადაგებში მძიმე ლითონების შემცველობა

ცხრილი 6. 2010 წ. სოფელ ნახიდურის ნიადაგებში სპილენძის, თუთიის და კადმიუმის

შემცველობა,

31

%-ით, თუთიის – 979 %-ით, კადმიუმისა კი – 3760 %-ით. სოფელ ნახიდურში სპილენძი 143 %-ით,

თუთია 379 %-ით, კადმიუმი 1875 %-ითაა გაზრდილი. სოფელ ბალიჭში კი ზღვრულად დასაშვებ

ნორმებს მხოლოდ კადმიუმი აღემატება – 1575 %-ით. სოფელ რატევნისა და ნახიდურის ნიადაგებში,

ამ წლის მონაცემებით, მძიმე ლითონთა შემცველობა ძალიან მაღალია. ამ სოფლებში ასეთი დიდი

დაბინძურება პირველ რიგში იმითაა განპირობებული, რომ სასოფლო-სამეურნეო ნიადაგები

ინტენსიურად ირწყვებოდა ძალზედ დაბინძურებული მდინარე მაშავერას წყლით. მორწყვის

შედეგად წყალში არსებული მძიმე ლითონები აკუმულირდება ნიადაგში, რის გამოც ნიადაგის

სტრუქტურა და pH-ის შემცველობა იცვლება.

დამაბინძურებელთა უმეტესობა ნიადაგში ხსნად ფორმებს წარმოქმნის და ადვილად გადაიტანება

მცენარეებსა და ცოცხალ ორგანიზმებში. გამომდინარე იქიდან, რომ სოფელ ბალიჭში სარწყავად

მდინარის სუფთა წყალი გამოიყენება (იხ. ცხრილი 2), იმის შესაძლებლობას, რომ ნიადაგების

დაბინძურება წყლიდან მომდინარეობდეს, გამოვრიცხავთ. ამ სოფელში ნიადაგების დაბინძურება

ძირითადად საწარმოო მტვრის ნაწილაკების ნიადაგში აბსორბციის შედეგია (Avkopashvili et al. 2017).

ელემ. განთიადი ბალიჭი ნახიდური ზედაპირი სიღრმე ზედაპირი სიღრმე ზედაპირი სიღრმე

B 9.57 9.06 18.57 18.85 14.57 4.06

Na 610 559 260 340 374 314

P 278 223 447 417 299 277

K 2365 2091 7400 9380 8251 6180

Ti 879.63 962.9 437.4 506.5 350.8 25.3

V 108.57 99.74 48.53 58.83 61.17 31.92

Cr 24.24 24.02 35.23 42.26 40.92 29.9

Fe 12427 11082 8163 8000 12633 8562

Cu 28.8 29.11 105.55 96.92 381.7 340.3

Zn 71.5 70.46 94.25 93 369 325.5

As 4.74 4.44 8.41 8.8 8.64 6.1

Rb 17.4 17.1 42.26 49 47.6 31.53

Cd 0.15 0.13 0.24 0.19 2.41 2.28

Cs 1.21 1.17 2.43 2.77 2.39 1.55

Ba 104.7 105 205.2 235.4 179.3 163.4

ცხრილი 7. 2014 წ. ელემენტების განაწილება სოფელ განთიადში,

ბალიჭში და ნახიდურში.

32

დანართ 3-ში მოყვანილია 2012-2013 წლებში ჩვენ მიერ ჩატარებული ნიადაგის მონიტორინგისა

და მწვანე ამარანდას მიერ (რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა საკვებად იყენებს) მძიმე

ელემენტების შეთვისების მონაცემები. აღმოჩნდა, რომ მცენარე მწვანე ამარანდა ბევრად მეტ Cd-ს

(კადმიუმი), Cu-სა (სპილენძი) და Zn-ს (თუთია) იღებს ნიადაგიდან, მაგალითად მაშინ როდესაც

ნიადაგში Cd-ის კონცენტრაცია 1 მგ/კგ-ია, ვიდრე მაშინ, როცა კადმიუმის (Cd) კონცენტრაცია 2.5

მგ/კგ-ია. (ეს ეფექტი შეიძლება აიხსნას ნ. ივანიშვილისა და მ. გოგებაშვილის კვლევებით. მათ

მიკროსკოპის გამოყენებით აღმოაჩინეს, რომ Cd აზიანებს ფესვების იმ ბუსუსებს, რომელთა

მეშვეობითაც მცენარე წყალს ითვისებს, ხოლო მცენარეში მძიმე ელემენტები წყლის მეშვეობით

შედის). რეალურად, ეს არის მცენარის თავდაცვის ინსტინქტი. მცენარე იზიანებს ფესვის გარკვეულ

ნაწილს იმისათვის, რომ გადარჩეს. ამიტომ საჭიროა შემუშავდეს და გადაიხედოს ნიადაგში

კადმიუმის ზღვრულად დასაშვები ნორმა, რომელიც კვლევებზე იქნება დაფუძნებული

(ავქოფაშვილი. 2016; Avkopashvili et al. 2015, 2015; Ning Yu et al. 2012; Zadeh et al. 2008) უნდა

აღინიშნოს ასევე შაქრის ჭარხლის ფიტორემედიაციული თვისებები. ჩერნობილის კატასტროფის

შემდეგ მას ნიადაგის რადიონუკლეიდ Sr-90-ისგან გასაწმენდად იყენებდნენ. ჩვენი მონაცემებით კი,

შაქრის ჭარხალი ასევე კარგად იღებს Cd-ს და მისი გამოყენება ამ ტოქსიკური ნივთიერებისაგან

ნიადაგის გასაწმენდად ეფექტური იქნება (ავქოფაშვილი. 2016; Avkopashvili et al. 2015; გახოკიკიძე.

2002; 2008; 2014).

2014 წლის ზაფხულში ნიადაგის სინჯები გაიგზავნა სავანა რივერის ეკოლოგიურ

ლაბორატორიაში, ჯორჯიის უნივერსიტეტი, სამხრეთ კაროლონის შტატი, აშშ. ნიადაგის ნიმუშებში

გამოკვლეულ იქნა მძიმე ლითონები, პროფესორ გარი მილისა (https://srel.uga.edu/?s=Gary+mill) და

დოქტორანტ გურანდა ავქოფაშვილის მიერ. ქვემოთ მოყვანილ ნახაზზე ჩანს მძიმე ლითონთა

განაწილება ბალიჭისა და საყდრისის ნიადაგებში (იხ. ნახ. 1 და ნახ. 2). მოყვანილი მონაცემების

მეშვეობით საშუალება გვეძლევა, დავინახოთ ამა თუ იმ სოფლების ნიადაგებში მძიმე ლითონთა

სრული შემცველობა. ასეთი კვლევა საქართველოში მანამდე არ განხორციელებულა და ნიადაგების

შემცველობის სრული მონაცემები არ არსებობდა. კვლევები ცხადყოფს, რომ საბადოს მიმდებარე

სოფლები დაბინძურებულია შემდეგი ელემენტებით: კადმიუმი, დარიშხანი, ტყვია, თუთია,

ცხრილი 8. 2015 წ. ელემენტების განაწილება ბოლნისში, დმანისში და კაზრეთში.

გარემოს ეროვნული სააგენტოს მონაცემები, (საქართველოს კანონმდებლობით

ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ) სპილენძისთვის (Cu) შეადგენს 132 მგ/კგ

(ppm), მანგანუმისთვის (Mn) 500 მგ/კგ, კადმიუმისთვის (Cd) 0,5-დან 2 მგ/კგ-მდე,

ტყვიისთვის (Pb) 32 მგ/კგ, ხოლო თუთიისთვის 300მგ/კგ.)

33

მეტალური სტრონციუმი, ცეზიუმი და სხვა. თუმცა, წინა წლებთან შედარებით ნიადაგის

დაბინძურება ამ პერიოდში მინიმალური იყო. მოყვანილია განთიადის, ბალიჭისა და ნახიდურის

მიმდებარე სავარგულებში მძიმე ლითონების განაწილება. ამ პერიოდში სოფელ განთიადის ნიადაგი

ფონურ წერტილს წარმოადგენს, სოფელ ბალიჭის ნიადაგები ჰაერით ბინძურდება, ნახიდურისა კი –

წყლით. ამ ცხრილიდან კარგად ჩანს, რომ ნახიდურში კადმიუმის, სპილენძისა და თუთიის

კონცენტრაცია ბევრად მეტია, ვიდრე განთიადში, თუმცა 2010 წლის მონაცემებთან შედარებით

დაბინძურება ბევრად ნაკლებია (იხილეთ ცხრილი 4, 5, 6, 8).

ნახ. 1. 2014 წ. ნიადაგში ელემენტთა შემცველობის სპექტრი. სოფელი ბალიჭი.

ნახ. 2. 2014 წ. ნიადაგში ელემენტების შემცველობის სპექტრი. საყდრისი.

34

2014 წლის დეკემბრიდან საწარმომ ინტენსიურად დაიწყო ახალი კარიერების (საყდრისი)

ათვისება, რამაც სიტუაცია კარდინარულად შეცვალა. რეგიონში კვლავ იჩინა თავი მწვავე

ეკოლოგიურმა პრობლემებმა. ამავე დროს, ნიადაგშიც დაიწყო მძიმე ლითონების კონცენტრაციის

ზრდა, რაც, ჩვენი აზრით, საწარმოს ინტენსიური მუშაობით იყო განპირობებული.

2015 წელს გურანდა ავქოფაშვილის მიერ დასავლეთ კენტუკისა და სამხრეთ ფლორიდის

უნივერსიტეტებში ჩატარებულმა ქიმიურმა გამოკვლევებმა, რომლებიც ICP-MS-ის ხელსაწყოს

მეშვეობით განხორციელდა, სოფელ განთიადთან ახლოს Ba-ის (ბარიუმის) კონცენტრაციის

მნიშვნელოვანი მომატება გვიჩვენა. ეს ნიადაგის დაბინძურების არეალის გაფართოებაზე

მიანიშნებდა. ყოფილ ფონურ ნიადაგში Cd-ის მაღალი კონცენტრაცია არ დაფიქსირებულა, თუმცა

მასში ბარიუმის არსებობის მომატება გვაფიქრებინებს, რომ მომავალში კადმიუმის დონეც

გაიზრდება – რაც ინტენსიური აფეთქებების და მისგან გამოწვეული საწარმოო მტვრის შედეგი

იქნება, რომელიც განთიადის სავარგულებამდე აღწევს.

გარემოს ეროვნული სააგენტოს მონაცემების მიხედვით, 2015 წელს, ბოლნისში, კაზრეთსა და

დიდ დმანისში კადმიუმის კონცენტრაცია ნიადაგებში თითქმის ყველა სინჯში მომატებულია

ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციასთან შედარებით (იხ. ცხრილი 8). ამ მონაცემებით, Cd-ით

დაბინძურება 2010 წლის ნიშნულსაც გაუტოლდა. ტყვია მომატებულია დიდ დმანისსა და ბოლნისში.

სპილენძი –კაზრეთსა და დიდ დმანისში, მანგანუმი – კაზრეთში, ბოლნისსა და დიდ დმანისში. 2015

წლის გარემოს ეროვნული სააგენტოს მონაცემების მიხედვითაც კარგად ჩანს ტოქსიკური ლითონების

მატების ტენდენცია.

2017 წელს, ბოლნისისა და დმანისის რაიონების ნიადაგების ქიმიური კვლევების დაწყებამდე,

მივიღეთ გადაწყვეტილება, ფონად (ფონი არის ისეთი ადგილი, რომელიც საკვლევი ტერიტორიის

მახლობლად მდებარეობს, მიახლოებით ჰგავს მას და, სავარაუდოდ, არ ბინძურდება. ფონიდან

აღებულ ნიმუშების შედეგებს ვადარებთ საკვლევი ტერიტორიიდან აღებულ ნიმუშების შედეგებს,

რათა დავინახოთ სხვაობა.) სოფ. გომარეთის ახლოს მდებარე ნიადაგი აგვერჩია. გომარეთი საკმაოდ

დაცილებულია საყდრისის საბადოდან, და ზღვის დონიდან მასზე ბევრად მაღლაა (გომარეთი ზღვის

დონიდან 1356 მ-ზე მდებარეობს). 2017 წელს ნიადაგების ანალიზმა სრულიად განსხვავებული

მდგომარეობა აჩვენა. გომარეთის ნიადაგი ისევეა დაბინძურებული Cd-ით (შეიძლება ითქვას,

მეტადაც), როგორც საყდრისის საბადოს მიმდებარე სოფლების (ბალიჭი, აბულბუქი და კაზრეთი)

ნიადაგები. ხოლო სხვა ლითონები გომარეთის ნიადაგებში ნორმის ფარგლებშია და შეგვიძლია, მათ

შემთხვევაში გომარეთის მონაცემებით ვიხელმძღვანელოთ. თუმცა, კადმიუმით დაბინძურების

ფონად შეგვიძლია გამოვიყენოთ სოფ. განთიადის 2014 წლის მონაცემებიც, რომელიც ზაფხულის

პერიოდშია აღებული. უნდა აღინიშნოს, რომ ბოლნისისა და დმანისის რაიონებში 2017 წელს ფონი

დაკარგულია, რადგან ნიადაგებში კადმიუმის შემცველობა ყველა გამოსაკვლევ წერტილში

მომატებული აღმოჩნდა, ეს დაბინძურების მასშტაბების საგრძნობლად გაზრდას ნიშნავს.

ვინაიდან სოფელი ბალიჭი კომპანია RMG-ის ოქროსა და სპილენძის მომპოვებელ კარიერთან

ყველაზე ახლოს მდებარეობს, საჭიროდ ჩავთვალეთ, აქ არსებული ნიადაგები დეტალურად

გამოგვეკვლია. კერძოდ კი, სოფლის ყველა მნიშვნელოვანი სასოფლო-სამეურნეო სავარგულიდან

ავიღეთ ნიადაგის სინჯები და ჩავატარეთ მათი ანალიზი. რადგანაც სოფელ ბალიჭის ე.წ. ჭალების

სავარგულები ყველაზე ახლოს მდებარეობს აბულბუქისა და საყდრისის ღია კარიერთან, ამიტომ

35

დაბინძურების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი, სოფლის სხვა სავარგულებთან შედარებით, სწორედ აქ

აღინიშნება. თვალსაჩინოებისთვის იხილეთ (დიაგრამა 11, 12 და 13).

უნდა აღინიშნოს, რომ Cd 2014 წელთან შედარებით 2017 წელს საგანგაშოდაა მომატებული სოფელ

განთიადში, დმანისში, ბალიჭში, კაზრეთში, რატევანსა და კირისცეხში (მწყნეთი), ხოლო სოფელ

ნახიდურში, პირიქით, მისი კლება დაფიქსირდა, იხ. (დიაგრამა 14, 15 და 16). ეს იმით შეიძლება

აიხსნას, რომ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ნახიდური წყლით ბინძურდება და შესაძლოა, ამ

პერიოდში ეს ნიადაგები დაბინძურებული წყლით მორწყული არ იყო.

დიაგრამა 11. მძიმე მეტალების განაწილება ქვემო ქართლში, 2017 წლის მონაცემები.

(საქართველოს კანონმდებლობით ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ) სპილენძისთვის

შეადგენს 132 მგ/კგ (ppm), მანგანუმისთვის 500 მგ/კგ, ხოლო თუთიისთვის 300მგ/კგ.)

36

დიაგრამა 12. დიაგრამაზე ნაჩვენებია სოფელ ბალიჭში Cu, Mn და Zn განაწილება. (საქართველოს

კანონმდებლობით ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ) სპილენძისთვის შეადგენს 132 მგ/კგ

(ppm), მანგანუმისთვის 500 მგ/კგ, ხოლო თუთიისთვის 300მგ/კგ.)

დიაგრამა 13. სოფელ ბალიჭში Cd განაწილება. (საქართველოს კანონმდებლობით ზღვრულად

დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ) კადმიუმისთვის შეადგენს 0,5-დან 2 მგ/კგ (ppm))

37

დიაგრამა 14. სოფელ განთიადის, კაზრეთის, ბალიჭის და დმანისის ნიადაგების კადმიუმით

დაბინძურება. 2014 და 2017 წლების შედარება. აღნიშნული სოფლების ნიადაგები

ბინძურდება კარიერიდან გამოტყორცნილი მტვრით. (საქართველოს კანონმდებლობით

ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ) კადმიუმისთვის შეადგენს 0,5-დან 2 მგ/კგ

(ppm))

დიაგრამა 15. სოფელ რატევნის, კირისცეხის (მწყნეთი) და ნახიდურის ნიადაგების კადმიუმით

დაბინძურება. 2014 და 2017 წლების შედარება. აღნიშნული სოფლებიდან რატევანი

ბინძურდება როგორც ჰაერით ასევე წყლით, ხოლო ნახიდურის ნიადაგები ბინძურდება

კარიერიდან გამომავალი წყლებით. როგორც ჩანს 2017 წელს ჰაერით დაბინძურება ბევრად

მნიშვნელოვანია (საქართველოს კანონმდებლობით ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაცია

(ზდკ) კადმიუმისთვის შეადგენს 0,5-დან 2 მგ/კგ (ppm)).

38

რუკა 2-ზე ნაჩვენებია კადმიუმის განაწილება ბოლნისისა და დმანისის რაიონებში, 2014-2017

წლების მონაცემების მიხედვით. თითქმის ყველა ზემოაღნიშნულ სოფელში, 2014 წელთან

შედარებით, კადმიუმის მატება დაფიქსირდა, თუმცა რატევანში იგი ყველაზე მეტადაა მომატებული.

კადმიუმი ტოქსიკური ელემენტია და ჯანმრთელობისთვის საშიშროებას წარმოადგენს, რამდენადაც

ორგანიზმიდან კალციუმის გამოდევნასა და ძვლების ნაადრევ დაშლას იწვევს, ასევე როგორც

ზემოთ ავღნიშნეთ სიმსივნისა და სხვა დაავადებების მაპროვოცირებელია.

დიაგრამა 16. დმანისისა და ბოლნისის მუნიციპალიტეტებში Cd განაწილება, 2017წ.

საქართველოს კანონმდებლობით ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ)

კადმიუმისთვის (Cd) შეადგენს 0,5-დან 2 მგ/კგ-მდე.

39

2017 წლის გამოკვლევებში ძალიან საინტერესო და ერთი შეხედვით მოულოდნელი შედეგები

დაფიქსირდა, თუმცა ყველაფრის ახსნა შეიძლება. ტყვიით დაბინძურებულია არა მთელი რეგიონი

(კადმიუმისაგან განსხვავებით), არამედ საყდრისის საბადოსთან ახლოს მდებარე სოფლების

სავარგულები. საქმე ისაა, რომ ტყვიის ატომური მასა 2-ჯერ მეტია კადმიუმის ატომურ მასაზე, მისი

სიმკვრივეც მეტია კადმიუმის სიმკვრივეზე. ეს იმიტომ, რომ მანძილი კადმიუმის ატომებს შორის

ბევრად მეტია, ვიდრე ტყვიის ატომებს შორის, ხოლო ნივთიერების სიმკვრივე არა მხოლოდ მისი

ატომების მასაზე, არამედ კონცენტრაციაზეცაა დამოკიდებული. სწორედ ამიტომ ტყვიის დიდი

სიმკვრივე (11.3 გ/სმ3) მას საშუალებას არ აძლევს, აფეთქებების შედეგად შორ მანძილზე

გავრცელდეს, კადმიუმისაგან (სიმკვრივე 8.65 გ/სმ3) განსხვავებით. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ტყვია

ტოქსიკური და ჯანმრთელობისთვის საშიში ელემენტია. იგი უარყოფითად მოქმედებს ბავშვების

ტვინის ფუნქციონირებაზე, იწვევს გონებრივ ჩამორჩენას, მეხსიერების დაქვეითებასა და სხვადასხვა

ფსიქიკურ აშლილობას. ორგანიზმში დალექვის შემდეგ, ტყვია ძალიან ძნელად განიდევნება ამას

საშუალოდ 10-დან 30 წელი ესაჭიროება. დიაგრამა 17-ზე ნაჩვენებია ჩვენ მიერ აღებულ ნიადაგის

სინჯებში ტყვიის შემცველობები.

რუკა 3. დმანისისა და ბოლნისის მუნიციპალიტეტებში კადმიუმის (Cd) განაწილება, 2017წ.

40

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ტყვიის ძალზე დიდი შემცველობები კარიერთან ყველაზე ახლოს

მდებარე დასახლებებში დაფიქსირდა. ტყვიის რაოდენობა ნიადაგებში 2017 წლის მონაცემებით

საგანგაშოდაა მომატებული 2014 წელთან შედარებით, იხ. დიაგრამა 18. რუკა 4 ასახავს ტყვიის

კონცენტრაციის განაწილებას დმანისისა და ბოლნისის მუნიციპალიტეტებში (რუკაზე მოყვანილია

2017 წლის მონაცემები, იხ. რუკა 4).

დიაგრამა 17. ტყვიის შემცველობა ნიადაგებში. 2017 წელი. (საქართველოს კანონმდებლობით ზღვრულად

დასაშვები კონცენტრაცია ტყვიისთვის შეადგენს 32 მგ/კგ (ppm))

41

დიაგრამა 18. ტყვიის შემცველობა სოფლებში. 2014 და 2017 წლების შედარება. (საქართველოს

კანონმდებლობით ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაცია ტყვიისთვის შეადგენს 32 მგ/კგ (ppm)).

რუკა 4. დმანისისა და ბოლნისის მუნიციპალიტეტებში ტყვიის (Pb) განაწილება, 2017წ.

42

საბოლოოდ კი ამ ფართომასშტაბიანი კვლევის შედეგად(ნიადაგში მძიმე ლითონთა

კონცენტრაციის შემცველობა იხ. დანართი. 5), რომელიც დამატებით გამყარებულია, პროექტის

მონაწილეების მიერ ჩატარებული მრავალწლიანი გამოციდლებით, კვლევებითა და მონაცემებით,

შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ქვემო ქართლის რეგიონის, ბოლნისის მუნიციპალიტეტში მიმდინარე

სამთომოპოვებითი საქმიანობის შედეგად, რომელსაც აწარმოებს კომპანია “RMG” დაბინძურების

არეალი და მასშტაბები საგანგაშო მდგომარეობამდე არის გაზრდილი. აღსანიშნავია, რომ

დაბინძურების ამ დონემდე გაზრდა ფიქსირედება ე.წ. საყდრის-ყაჩაღიანის საბადოს ათვისების

შემდეგ წლებში. დაბინძურებულია ბოლნისის მუნიციპალიტეტის მთელი ტერიტორია, დმანისის

მუნიციპალიტეტის დიდი ნაწილი, თუმცა ჩვენი ვარაუდით ეს დაბინძურება მოცემულ შედეგებზე

დაყრდნობით უფრო დიდ ტერიტორიასაც უნდა მოიცავდეს. დაბინძურების სრული სურათის

წარმოჩენისათვის აუცილებელია კვლევამ მთელი ქვემო ქართლი მოიცვას, გარდა ამისა

აუცილებელია დაბინძურების ეფექტის შესწავლა საკვებ პროდუქტებსა და განსაკუთრებით

ადგილობრივი მოსახლეობის ჯანმრთელობზე. მიგვაჩნია, რომ ჯანდაცვის სფეროში მომუშავე

სპეციალისტების მიერ აუცილებლად უნდა მოხდეს ადგილობრივი მოსახლეობის ჯანმრთელობის

მდგომარეობის შეფასება და კვლევა. ასევე აუცილებელია დაინერგოს საბადოს მართვის

თანამედროვე პრინციპებზე მორგებული სახელმწიფო რეგულაციათა პაკეტი და გაიზაროდს საბადოს

მართვის პროცესში საზოგადოების ჩართულობის დონე.

პროექტის ფარგლებში განხორციელებული კვლევები შევადარეთ ზღვრულად დასაშვებ

კონცენტრაციებს და მონაცემებზე დაყრდნობით გამოვითვალეთ რაოდენობრივი შემცველობები, რის

საფუძველზეც დადგინდა ამა თუ იმ სოფელში ტოქსიკური ლითონების მატება ზღვრულად დასაშვებ

კონცენტრაციასთან შედარებით. გამოთვლებმა მოგვცა იმის საშუალება, რომ დავინახოთ, რამდენჯერ

აღემატება თითოეულ სოფელში ლითონების შემცველობა ზღვრულად დასაშვებ ნორმას. (ასევე

გამოვითვალეთ პროცენტული შემცველობები, რის საფუძველზეც დადგინდა ამა თუ იმ სოფელში

ტოქსიკური ლითონების სხვადასხვა პროცენტული მატება ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციასთან

შედარებით იხილეთ დანართი 4. )

ნახიდურში ნიადაგის ზედაპირზე სპილენძის შემცველობა ნორმას 1.58 -ჯერ აღემატება, მანგანუმი

1.433-ჯერ, კადმიუმი 3.186-ჯერ, სიღრმეში კი – მანგანუმი 1.552-ჯერ, კადმიუმი 2.57-ჯერ;

მწყნეთში ნიადაგის ზედაპირზე კადმიუმი მომატებულია 4.32 -ჯერ, ხოლო სიღრმეში 3.2-ჯერ;

ფოლადაურში ნიადაგის ზედაპირზე მანგანუმი მომატებულია 1.236-ჯერ, კადმიუმი 2.84-ჯერ,

სიღრმეში კი კადმიუმი 3.4-ჯერ აღემატება;

ქვემო ბოლნისში ზედაპირზე მანგანუმი აღემატება 1.158 -ჯერ, კადმიუმი აღემატება 2.232 -ჯერ,

სიღრმეში მანგანუმი აღემატება 1.126 -ჯერ, კადმიუმი 2-ჯერ;

რატევანში ნიადაგის ზედაპირზე მანგანუმი მომატებულია 1.262-ჯერ, თუთია 3.37 -ჯერ, კადმიუმი

10.19 -ჯერ, სიღრმეში კი – სპილენძი 2.1-ჯერ, კადმიუმი 3.4 -ჯერ;

მუშევანში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია კადმიუმი 2.04 -ჯერ, სიღრმეში კი – მანგანუმი

1.50426-ჯერ, კადმიუმი 2.14-ჯერ;

აკაურთაში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია კადმიუმი 4.72 -ჯერ, სიღრმეში – კადმიუმი 4.44 -

ჯერ;

43

გომარეთში ნიადაგის ზედაპირზე კადმიუმი მომატებულია 4.22 -ჯერ, სიღრმეში კი 4.158 -ჯერ;

განთიადში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.189-ჯერ, კადმიუმი 3.05-ჯერ,

სიღრმეში კი – მანგანუმი 1.1393-ჯერ, კადმიუმი 2.46 -ჯერ;

ვარდისუბანში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.20126-ჯერ, კადმიუმი 2.95 -ჯერ,

ტყვია 1.0272-ჯერ, სიღრმეში – მანგანუმი მომატებულია 1.2688-ჯერ, კადმიუმი 1.774-ჯერ, ტყვია

1.1295-ჯერ;

მამიშლოში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.042 -ჯერ, კადმიუმი 1.587 -ჯერ, ტყვია

1.021-ჯერ, სიღრმეში კადმიუმი 1.785 -ჯერ, ტყვია 1.1732-ჯერ;

პატარა დმანისში ნიადაგის ზედაპირზე კადმიუმი მომატებულია 1.73 -ჯერ, ტყვია 1.281 -ჯერ,

სიღრმეში კადმიუმი 1.71 -ჯერ, ტყვია 1.154-ჯერ;

აბულბუქში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია სპილენძი 1.25 -ჯერ, მანგანუმი 1.3468 -ჯერ,

კადმიუმი 2.7 -ჯერ, ტყვია 2.0174 -ჯერ, სიღრმეში – სპილენძი 1.287 -ჯერ, მანგანუმი 1.502 -ჯერ,

თუთია 3.5847-ჯერ, კადმიუმი 3.71 -ჯერ, ტყვია 3.027 -ჯერ;

ბალიჭის ჭალებში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია სპილენძი 1.26 -ჯერ, მანგანუმი 1.24 -ჯერ,

თუთია 1.73 -ჯერ, კადმიუმი 5.65 -ჯერ, ტყვია 3.36 -ჯერ, სიღრმეში – მანგანუმი 1.436 -ჯერ, კადმიუმი

3.65 -ჯერ, ტყვია 2.265-ჯერ;

ტანძიაში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.274-ჯერ, კადმიუმი 3.5-ჯერ, ტყვია 1.8084-

ჯერ, სიღრმეში – მანგანუმი 1.146 -ჯერ, კადმიუმი 3.71 -ჯერ, ტყვია 1.80 -ჯერ;

დარბაზში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.10404 -ჯერ, კადმიუმი 3.17 -ჯერ, ტყვია

1.99 -ჯერ, სიღრმეში – მანგანუმი 1.09692 -ჯერ, კადმიუმი 3.01 -ჯერ, ტყვია 1.929 -ჯერ;

ფოცხვერიანში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.36 -ჯერ, კადმიუმი 2.82 -ჯერ, ტყვია

1.9929-ჯერ, სიღრმეში – მანგანუმი 1.105 -ჯერ, კადმიუმი 3.5 -ჯერ, ტყვია 2.2883 -ჯერ;

კაზრეთში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.188 -ჯერ, კადმიუმი 3.94 -ჯერ, ტყვია

2.7128-ჯერ, სიღრმეში – მანგანუმი 1.21-ჯერ, კადმიუმი 3.9 -ჯერ, ტყვია 2.97 -ჯერ;

ბალიჭის შესასვლელთან ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია სპილენძი 1.9 -ჯერ, მანგანუმი 1.236 -

ჯერ, კადმიუმი 3.5 -ჯერ, ტყვია 2.88-ჯერ, სიღრმეში – მანგანუმი 1.0512 -ჯერ, კადმიუმი 4.62 -ჯერ,

ტყვია 2.53 -ჯერ;

ბალიჭის შუაუბანში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.166 -ჯერ, კადმიუმი 3.64 -ჯერ,

ტყვია 2.865 -ჯერ, სიღრმეში – კადმიუმი 5.15 -ჯერ, ტყვია 1.715 -ჯერ;

ბალიჭის ზედაუბანში ნიადაგის ზედაპირზე მომატებულია მანგანუმი 1.327 -ჯერ, კადმიუმი 1.867 -

ჯერ, ტყვია 4.3337 -ჯერ, სიღრმეში კი – მანგანუმი 1.109 -ჯერ, კადმიუმი 1.73 -ჯერ, ტყვია 1.79 -ჯერ.

44

დანართი

დანართი 1. ივლისის თვეში კობალტის, სპილენძის, ნიკელისა და რკინისა შემცველობა

მდინარის წყლებში, მგ/ლ.

46

დანართი 2. ოქტომბერი თვეში კობალტის და ნიკელის შემცველობა მდინარის

წყლებში, მგ/ლ.

47

მწვანე

ამარანდა

ნიმუშის

აღების

დრო

23.08.2012

23.08.2012 23.08.2012 28.07.2013 28.07.2013 28.07.2013 03.09.2013 03.09.2013 03.09.2013

ელემენტი

Cd

Cu

Zn

Cd

Cu

Zn

Cd

Cu

Zn

ფოთოლი

1,26

6,41

13,01

2,27

28,64

44,2

3,28

58,8

33,4

ღერო

0,68

3,8

8,6

0,78

15,8

25,2

1,62

10,8

10

ფესვი

2,47

11

18,7

0,835

12,5

29,6

1,23

40,4

14,35

ნიადაგის

სიღრმე

2,85

135,4

121

0,97

126

96

1,05

37,7

31

ნიადაგის

ზედაპირი

2,65

111,8

106,6

1,3

80

66

1,2

160

133

დანართი 3. მწვანე ამარანტას მიერ ნიადაგიდან მძიმე ელემენტების შეთვისება

48

სოფელი სპილენძი

მატება %-ში

მანგანუმი


თუთია


კადმიუმი

ქვედა ზღვარი


კადმიუმი

ზედა ზღვარი


ტყვია


ნახიდური


74 43.3 - 346.14 11.5 -

ნახიდური

სიღრმე

- 55.2 - 260 - -

მწყნეთი


- - - 507.8 51.95 -

მწყნეთი სიღრმე - - - 348.6 12.15 -

ფოლადაური


- 23.6 298 - -

ფოლადაური

სიღრმე

- - - 376.18 19.025 -

ქვემო ბოლნისი


- 15.8 - 212.5 - -

ქვემო ბოლნისი

სიღრმე

- 12.654 - 180 - -

რატევანი


- 6.364 237.66 1327.32 256.83 -

რატევანი

სიღრმე

121.656 - - 376 19 -

მუშევანი


- 1.48 - 186 - -

მუშევანი

სიღრმე

- 50.426 - 200 - -

აკურთა


- - - 560,8 65.2 -

აკაურთა სიღრმე - - - 522 55.5 -

გომარეთი


- - - 490.8 47.7 -

გომარეთი

სიღრმე

- - - 482,18 45.545 -

გათიადი


- 18.9 - 328 7 -

განთიადი

სიღრმე

- 13.93 - 61.2 - -

ვარდისუბანი


- 20.126 - 313.4 3.35 2.72

ვარდისუბანი

სიღრმე

- 0,2688 - 148.44 - 12.95

მამიშლო


- 43.48 - 122.2 - 2.125

დანართი 4. ბოლნისის და დმანისის რაიონების სოფლების ნიადაგებში მძიმე ლითონების პროცენტული

მატება ზღვრულ დასაშვებ კონცენტრაციასთან შედარებით.

49

მამიშლო

სიღრმე

- - - 150 - 17.32

პატარა დმანისი


- - - 142.2 - 31.25

პატარა დმანისი

სიღრმე

- - - 139.4 - 15.4

აბულბუქი


38.425 34.68 - 278.2 - 101.74

აბულბუქი

სიღრმე

42.06 50.2 258.47 419.4 29.85 202.71

ბალიჭის

ჭალები


39.49 24.914 73.27 693.1 98.27 236.53

ბალიჭი ჭალები

სიღრმე

- 43.67 - 411.2 27.8 126.56

ტანძია


- 27.4 - 390.4 22.6 80.84

ტანძია სიღრმე - 14.65 - 419.8 29.95 80

დარბაზი


- 10.404 - 344 11 99.29

დარბაზი

სიღრმე

- 9.692 - 323 5.765 92.9

ფოცხვერიანი


- 16.102 - 295.4 - 99.29

ფოცხვერიანი

სიღრმე

- 10.5 - 390.8 22.7 128.83

კაზრეთი


- 18.862 - 452.38 38.1 171.28

კაზრეთი

სიღრმე

- 21.19 - 447.8 36.955 199.3

ბალიჭი

შესასვლელთან

საავადმყოფოს

წინ ზედაპირი

110.14 23.72 - 391.6 22.92 188.1

ბალიჭი

შესასვლელთან

საავადმყოფოს

წინ სიღრმე

- 5.12 - 548 62 49.68

ბალიჭი

შუაუბანი


7.29 16.68 - 409.9 27.48 186.525

ბალიჭი

შუაუბანი

სიღრმე

- - - 621.4 80.35 71.53

50

ბალიჭი

ზედაუბანი


- 32.754 - 161.4 - 333.37

ბალიჭი

ზედაუბანი

სიღრმე

- 10.958 - 142.2 - 79.26

51

დანართი 5. ბოლნისის და დმანისის მუნიციპალიტეტის სოფლების ნიადაგში მძიმე ლითონთა

შემცველობა, 2017 წლის მონაცემები. სინჯები მომზადდა და ქიმიური ანალიზი ჩაუტარდა ე.

ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტში.

სოფელი /GPS კორდინატები

ელემენტები

Cd

ზდკ - 0.7

Cu

ზდკ - 132

Mn

ზდკ - 500

Zn

ზდკ - 300

Pb

ზდკ - 32

ნახიდური X 0474246 Y 4590064


2.2307 209.5563 716.11 228.25 12.307

სიღრმე

3.039 96.9755 776.63 136.611 5.444

მწყნეთი X 0470949 Y 4588293


3.039 111.8199 520.81 147.249 18.923

სიღრმე

2.243

70.5227 487.74

97.95

21.887

ფოლადაური X 0458174 Y 4576250


1.99

31.7996

618.42

67.039

14.144

სიღრმე 2.3809

27.7158

436.05

52.3953

13.23

ქვემო ბოლნისი X 0457393 Y 4578535


1.5625

20.095

579.49

62.91

12.56


28.1448

563.27

54.62

17.895

რატევანი X 0458875 Y 4588651


7.1366

25.3267

631.82

1013.57

11.15


265.988

400.45

225.9

16.909

მუშევანი X 0455643 Y 4586077


1.43

56.7982

507.43

72.83

24.13


28.92

752.13

72.63

26.785

აკაურთა X 0451949 Y 4585549


3.304

28.08

382.17

46.553

28.3913


22.89

287.67

39.51

27.68

გომარეთი X 0429283 Y 4593580


2.954

28.43

492.49

46.482

27.35


26.19

470.39

34.59

22.621

განთიადი X 0437889 Y 4577110


2.14

26.26

594.72

50.63

15.857


28.5

569.65

37.99

20.92

ვარდისუბანი X 0445796 Y 4577567


2.067

30.92

600.63

55.322

32.87


34.09

634.44

60.94

36.142

მამიშლო X 0440166


1.111

27.92

521.74

60.33

32.68

52

Y 4572386


24.29

411.57

48.47

37.54

პატარა დმანისი X 0445628 Y 4576533


1.211

27.36

493.01

66.88

41.97


24.19

495.61

65.24

36.928

აბულბუქი X 0448991 Y 4581087


1.891

166.11

673.4

181.067

64.557


170.48

751.05

1075.43

96.869

ბალიჭი ჭალები X 0449059 Y 4580986


3.9655

167.39

624.57

519.82

107.69


117.85

718.38

81.33

72.5

ტანძია X 0447779 Y 4589467


2.452

76.6

637.71

64.06

57.869


93.76

573.26

55.175

57.76

დარბაზი X 0442143 Y 4584364


2.22

32.98

552.02

74.01

63.864


31.56

548.46

66.21

61.731

ფოცხვერიანი X 0449200 Y 4588065


1.977

47.22

680.51

75.4838

63.774


42.8

552.5

68.61

73.227

კაზრეთი X 0450748 Y 4582642


2.7619

85.78

594.31

79.06

86.81


46.74

605.988

85.96

95.794

ბალიჭის

შესასვლელთან X 0450188 Y 4580713


2.45833

252.17

618.62

127.08

92.166


38.87

525.6

59.65

81.68

ბალიჭი

შუაუბანი X 044972 Y 4579984


2.5496

128.75

583.44

242

91.688


89.58

414.82

223.95

54.89

ბალიჭი

ზედაუბანი X 0449731 Y 4579564


1.307

81.85

663.77

93.4

138.679


48.87

554.79

147.6

57.365


ფსკერი X 0457205 Y 4578317

5.2439 152.24 438.8 315 260.3

53

დანართი 6. წყლის სინჯებში მძიმე ლითონთა შემცველობა 2017 წელის ივლისის თვის

მონაცემები. სინჯების ქიმიური ანალიზი განხორციელდა ნივთიერებათა კვლევის

სამეცნიერო კვლევით ინსტიტუტში.

დანართი 7. წყლის სინჯებში მძიმე ლითონთა შემცველობა 2017 წელის ოქტომბრის თვის

მონაცემები. სინჯების ქიმიური ანალიზი განხორციელდა ნივთიერებათა კვლევის

სამეცნიერო კვლევით ინსტიტუტში.

სინჯი

#

თარიღ

ი

დრო


დასახელება

სინჯის აღების

ადგილი

მძიმე მეტალები, მგ/ლ

Cu Zn Mn Fe Cd Ni Co

1 1130

16.07.17

მაშავერა კაზრეთულას

შეერთებამდე

0,058 0.092 0,001 0,120 <0.001 0.0534 0.0511

2 1210

16.07.17

კაზრეთულა ს/გ კომბინატის

შემდეგ

0,263 1,648 2,167 0,017 0,0002 0.0687 0.0323

3 1300

16.07.17

მაშავერა კიანეთთან 0,137 0.065 0,014 0,059 0,0025 0.0354 0.0765

4 1425

16.07.17

მაშავერა რაჭისუბანთან 0,089 0.061 0,001 0,041 0.0001 0.04334 0.0855

5 1425

16.07.17

#4-ის

პარალელური

საკონტროლო

„___„ 0,096 0,054 0,001 0,045 0,0001 0.0456 0.0789

სინჯ

ი

#

თარიღი

დრო


დასახელება

სინჯის

აღების

ადგილი

მძიმე მეტალები, მგ/ლ

Cu Pb Zn Mn Fe Ni Cd Co

1 1400

26.10.17

მაშავერა კაზრეთულას

შეერთებამდე

0.0921 0.001 0.7689 0.0412 0.2544 0.0534 <0.001 0.0511

2 1430

26.10.17

კაზრეთულა ს/გ

კომბინატის

შემდეგ

1.8553 0.006 2.5819 0.5761 1.7236 0.0687 0,0035 0.0323

3 1455

26.10.17

მაშავერა კიანეთთან 0.9137 0.02 1.2347 0.0987 0.9587 0.0354 0,0045 0.0765

4 1540

26.10.17

მაშავერა რაჭისუბანთა

ნ

0.6582 0,01 0.0573 0.0806 0.4876 0.04334 0.0035 0.0855

5 1600

26.10.17

#4-ის

პარალელური

საკონტროლო

„___„ 0.6679 0.01 0.0578 0.0843 0.4855 0.0456 0,0001 0.0789

54

დანართი 8. წყლის სინჯებში მძიმე ლითონთა შემცველობა 2017 წელის ნოემბრის თვის

მონაცემები. სინჯების ქიმიური ანალიზი განხორციელდა გ. ნათაძის სახელობის სანიტარიის,

ჰიგიენის და სამედიცინო ეკოლოგიის სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტში.

სინჯის აღების წერტილი

ელემენტები

Pb

მგ/ლ

Cd

მგ/ლ

მდ. აბულბუქი მდინარე მაშავერას მარცხენა შენაკადი 0.005 0.017

მდინარე კაზრეთულა (მდინარე მაშავერას მარჯვენა

შენაკადი) მაშავერას შეერთებამდე

0.005 0.01

მდინარე მაშავერა კაზრეთულას შეერთებიდან 300 მეტრში 0.005 0.0096

ქვემო ბოლნისი მდინარე ფოლადაურის მარცხენა შენაკადი 0.013 1.24

მდინარე ფოლადაურის ზედა წელი 0.005 0.0005

მდინარე ფოლადაურის ქვედა წელი წუღრუღაშენთან 0.005 0.028

55

მკვლევართა ბიოგრაფია

გურანდა ავქოფაშვილი – ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის

ელეფთერ ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი, ქიმიკოსი,

ბიოინჟინერი. 2014 წელს სტაჟირება გაიარა ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ჯორჯიის

უნივერსიტეტსა და სავანა რივერის ეკოლოგიურ ლაბორატორიაში. 2015 წელს დოქტორანტურის

საგანმანათლებლო გრანტის ფარგლებში, კვალიფიკაციის ასამაღლებლად იმყოფებოდა ამერიკის

შეერთებულ შტატებში, დასავლეთ კენტუკის უნივერსიტეტებში. 2016 წელს სტაჟირება გაიარა

ამერიკის შეერთებულ შტატებში, სამხრეთ ფლორიდის უნივერსიტეტში გეომეცნიერებების

ფაკულტეტზე, ჯორჯიის უნივერსიტეტსა და სავანა რივერის ეკოლოგიურ ლაბორატორიაში. 2009

წლიდან აქტიურადაა ჩართული სამეცნიერო კვლევებში, დაბინძურებული ნიადაგების გაწმენდისა

და გარემოს ეკოლოგიური მდგომარეობის შესწავლის კუთხით. 2008 წლიდან დღემდე მონაწილეობს

ადგილობრივ და საერთაშორისო მნიშვნელობის სამეცნიერო კონფერენციებსა და საგრანტო

პროექტებში. გურანდა ავქოფაშვილი 2016 წლიდან დღემდე მუშაობს თსუს ე. ანდრონიკაშვილის

სახ. ფიზიკის ინსტიტუტში მეცნიერ-თანამშრომლად. იგი ასევე მუშაობდა 2011-2015 წწ.-ში

საქართველოს ტექნიკურ უნივერსიტეტში არაორგანულ ნივთიერებათა ექსპერტიზის და

ტექნოლოგიის კათედრაზე.

2009-2015წწ. იყო ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის

რაფაელ აგლაძის არაორგანული ქიმიისა და ელექტროქიმიის ინსტიტუტის ლაბორანტი.

გურანდა ავქოფაშვილს მოპოვებული აქვს სამეცნიერო გრანტები:

2016 წ. მძიმე ლითონებით დაბინძურებულ არეალებში მწვანე ტექნოლოგიების დანერგვა, შოთა

რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდი, ახალგაზრდა მეცნიერთა უცხოეთში სამეცნიერო-

კვლევითი სტაჟირებისათვის სახელმწიფო სამეცნიერო გრანტი, ხელმძღვანელი;

2015 წ. ოქროს საწარმოს მიერ დაბინძურებული ნიადაგების ფიტორემედიაცია, შოთა რუსთაველის

ეროვნული სამეცნიერო ფონდი, დოქტორანტურის საგანმანათლებლო პროგრამების საგრანტო

კონკურსი, ხელმძღვანელი;

2013-2014 წწ. საქართველოს დაბინძურებული ნიადაგების ეკომონიტორინგი და ნიადაგების

გაწმენდის ბიოტექნოლოგიური სქემის შემუშავება, შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო

ფონდი, ახალგაზრდა მეცნიერთა უცხოეთში სამეცნიერო-კვლევითი სტაჟირებისათვის სახელმწიფო

სამეცნიერო გრანტი, ხელმძღვანელი.

გურანდა ავქოფაშვილი ავტორია ერთი მონოგრაფიისა, რომელიც ნიადაგების ფიტორემედიაციას

ეხება (გამოქვეყნდა 2016 წელს) და 7 სამეცნიერო პუბლიკაციის, რომლებიც მაღალრეიტინგულ

ჟურნალებშია გამოქვეყნებული.

იგი 2005 წლიდან დღემდე აქტიურად მონაწილეობს ადგილობრივ და საერთაშორისო

კონფერენციებში.

2006-დან 2010 წლამდე იყო პრეზიდენტის სტიპენდიატი.

56

ალექსანდრე ღონღაძე – დაიბადა 1950 წლის 19 ნოემბერს. 1973 წელს დაამთავრა თსუ. ამავე წლიდან

მუშაობდა საქ. მეცნიერებათა აკადემიის ფიზიკის ინსტიტუტში. 1978 წლიდან არის ფიზ.-მათ.

მეცნიერებათა კანდიდატი, ხოლო 1999 წლიდან – ფიზ.-მათ. მეცნიერებათა დოქტორი.

2008-2009 წლებში იყო საქართველოს პრეზიდენტის მრჩეველი მეცნიერების დარგში.

დაჯილდოებულია ღირსების ორდენით.

ამჟამად არის თსუ ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტის გამოყენებითი კვლევების ცენტრის

ხელმძღვანელი.

1980-1993 წლებში მონაწილეობდა საბჭოთა-ფინურ პროგრამაში „ROTA“, რომელიც შეისწავლიდა

მბრუნავი ზედენადი 3He-ის თვისებებს. ამ პერიოდში პერიოდულად სტაჟირებით იმყოფებოდა

ჰელსინკის ტექნოლოგიურ უნივერსიტეტში, სადაც ექსპერიმენტულად მოწმდებოდა ქართველ

მეცნიერთა მიერ მიღებული თეორიული შედეგები. ამ მიმართულებით მისი თანაავტორობით

შესრულებულ შრომებზე, 200-ზე მეტი ციტირებაა ცნობილ საერთაშორისო სამეცნიერო ჟურნალებში.

2012 წლიდან იგი თავის დოქტორანტებთან ერთად მუშაობს მძიმე ტოქსიკური მეტალებითა და

რადიონუკლეიდებით დაბინძურებული ნიადაგებიდან მცენარეების მიერ ამ მეტალების შეთვისების

თავისებურებების დადგენაზე, რაც ხელს შეუწყობს მცენარეთა ფიტორემედიაციული თვისებების

გამოყენებას ნიადაგების გასაწმენდად.

მარიკა ავქოფაშვილი – ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის

ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტის გეოგრაფიის დეპარტამენტის

დოქტორანტია. 2014 წელს მაგისტრატურა დაამთავრა ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში

გეოგრაფია და GIS ტექნოლოგიების სპეციალობით. ბაკალავრიატი გავლილი აქვს ივანე

ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, სოციალურ და პოლიტიკურ

მეცნიერებათა ფაკულტეტზე, ფსიქოლოგის სპეციალობით. 2015 წელს დოქტორანტურაზე სწავლის

დროს მან მოიპოვა სტაჟირება პოლონეთში, ვროცლავის უნივერსიტეტში, ნიადაგმცოდნეობისა და

გეოდეზიის კუთხით. 2016 წელს ასევე მოპოვებული აქვს შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო

ფონდის ახალგაზრდა მეცნიერთა უცხოეთში სტაჟირების გრანტი, რომლის ფარგლებშიც 6 თვის

განმავლობაში სტაჟირება გაიარა ამერიკის შეერთებულ შტატებში, მონტანის შტატში, მონტანის

სახელმწიფო უნივერსიტეტში, ნიადაგმცოდნეობის ფაკულტეტზე. მარიკა ავქოფაშვილი ხუთი

სამეცნიერო პუბლიკაციის ავტორია, ასევე მონაწილეობა აქვს მიღებული ადგილობრივ და

საერთაშორისო კონფერენციებში. ამჟამად მუშაობს სადოქტორო დისერტაციასა და სხვადასხვა

პუბლიკაციაზე, ქალბატონ ლია მაჭავარიანისა და ბატონ ალექსანდრე ღონღაძის ხელმძღვანელობით.

ზურა სამხარაძე – ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ზუსტ

და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტის ქიმიის დეპარტამენტის დოქტორანტი. რაფიელ

აგლაძის არაორგანული ქიმიისა და ელექტრო ქიმიის ინსტიტუტის ინჟინერ თანამშრომელი.

57

ლიტერატურა

1. Ahmad,W., Najeeb, U., and Hussain Zia, M. 2015. Soil Contamination with Metals: Sources,

Types and Implications, Soil Remediation and Plants. Chapter 2. New-York-Paris-Tokyo,

Elsevier,37-61.

2. Ana Paula Duarte & Vander Freitas Melo & George G. Brown & Volnei Pauletti,(2014)

Earthworm (Pontoscolex corethrurus) survival and impacts on properties of soils from a lead

mining site in Southern Brazil, Biol Fertil Soils (2014) 50:851–860.

3. Avkopashvili, G., Avkopashvili, M., Gongadze, A., Gakhokidze,R. 2017. ECO-Monitoing of

Georgia’s Contaminated Soil and Water with Heavy Metals. Carpathian Journal of Earth and

Environmental Sciences. Vol. 12, No. 2, p. 595-604.

4. Avkopashvili, G., Avkopashvili, M., Gongadze, A., Tsulukidze, M., Shengelia, E. 2017.

Determination of Cu, Zn and Cd in Soil, Water and Food Products in the Vicinity of RMG Gold

and Cupper Mine, Kazreti, Georgia. Annals of Agrarian Science. p. 1-4.

5. Avkopashvili, G., Gongadze, A., Gakhokidze, R., Avkopashvili, M.2015.Phytoremediation of

Contaminated Soils, Contaminated with Heavy Metals from Gold Mine in Georgia.

International Conference “Applied Ecology: Problems, Innovations. Proceedings. Pages-154-

157. Tbilisi, Georgia.

6. Avkopashvili, G., Gongadze, A., Gaxokidze, R., Avkopashvili, M. 2015 Phytoremediation of

contaminated soils, contaminates with heavy metals from gold mine in Georgia. International

conference “Applied ecology: Problems. Innovations” Proceedings ICAE- 2015.

7. Avkopashvili,Guranda., Avkopashvili, M., Gongadze, A., Ivanishvili, N., Gogebashvili, M. 2015.

Eco-monitoring of pollution in Bolnisi region with heavy metals contaminated by Geo-

information systems. Georgian Chemical Journal, Volume 15, #1. P. 125-128.

8. Brunner, I.; Luster, J.; Günthardt-Goerg, M.S.; Frey, B. 2008. Heavy metal accumulation and

phytostabilisation potential of tree fine roots in a contaminated soil. Environ. Pollut. 152: 559-

568, 2008.

9. Byrnes, M.E. 2009. Field sampling methods for remedial investigations, CRC press Taylor &

Francis Group.

10. Chaney, R.L. 1973. Crop and food chain effects of toxic elements in sludges and effluents;

Proceedings of the Joint Conference on ‘Recycling Municipal Sludges and Effluents on

Land’1973. National Association of State Universities and Land-Grant Colleges, Washington

DC, pp. 129-141.

11. de Wit, H.A., Kainz, M.J., Lindholm M. 2012. Methylmercury bioaccumulation in

invertebrates of boreal streams in Norway: Effects of aqueous methylmercury and diet

retention, Environmental Pollution 164, 235-241.

12. Felix-Henningsen, P., Urushadze, T. F., Narimanidze, E. I., Wichmann, L-C., Steffens,

D., Kalandadze B.B.,. 2007. Heavy Metal Pollution of Soils and Food Crops due to Mining

Wastes in the Mashavera River Valley. Agricultural Sciences, Soil Sciences. BULLETIN

OF THE GEORGIAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES, vol. 1 7 5, no. 3.

https://www.researchgate.net/profile/Guranda_Avkopashvili?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=2&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316620132&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationViewCoAuthorProfile

https://www.researchgate.net/researcher/2120281367_Marika_Avkopashvili?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=2&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316620132&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationViewCoAuthorProfile

https://www.researchgate.net/researcher/2120291975_Alexander_Gongadze?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=2&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316620132&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationViewCoAuthorProfile

https://www.researchgate.net/researcher/2120281067_Ramaz_Gakhokidze?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=2&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316620132&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationViewCoAuthorProfile

https://www.researchgate.net/publication/316620132_ECO-MONITORING_OF_GEORGIA%27S_CONTAMINATED_SOIL_AND_WATER_WITH_HEAVY_METALS?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=2&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316620132&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationTitle

https://www.researchgate.net/publication/316620132_ECO-MONITORING_OF_GEORGIA%27S_CONTAMINATED_SOIL_AND_WATER_WITH_HEAVY_METALS?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=2&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316620132&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationTitle

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1512188717300441




https://www.researchgate.net/publication/316817691_Determination_of_Cu_Zn_and_Cd_in_Soil_Water_and_Food_Products_in_the_Vicinity_of_RMG_Gold_and_Cupper_Mine_Kazreti_Georgia?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=1&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316817691&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationTitle

https://www.researchgate.net/publication/316817691_Determination_of_Cu_Zn_and_Cd_in_Soil_Water_and_Food_Products_in_the_Vicinity_of_RMG_Gold_and_Cupper_Mine_Kazreti_Georgia?_iepl%5BviewId%5D=s7SvQ4ySLNFeGVe2zEjaxuzh&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=prfhpi&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemCount%5D=3&_iepl%5Bdata%5D%5BuserSelectedItemCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BtopHighlightCount%5D=0&_iepl%5Bdata%5D%5BstandardItemIndex%5D=1&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A316817691&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationTitle

58

13. Felix-Henningsen, P., Urushadze, T., Steffens, D., Kalandadze, B., Narimanidze, E. 2010.

Uptake of heavy metals by food crops from highly-polluted Chernozem-like soils in an

irrigation district south of Tbilisi eastern Georgia. Agronomy Research 8 (1), 781–795.

14. Franklin,R.E; Duis,L; Brown,R. et al. 2005. Trace element content of selected fertilizers and

micronutrient source materials; Commun. Soil Sci. Plant Anal., 36, 1591-1609.

15. Gakhokidze R. (2012) On the Systematic approach of regulation of plant living processes //

Information and computer technologies theory and practice. Nova Science Publ. Chapter 46.

N.Y.:. Inc., P. 431-436.

16. Gakhokidze R. (2008) Effects of Bioenergoactivators on Productivity of Plants // Chemistry of

Advance Compounds and Materials. New York, Nova Science Publ. Inc., P. 269-275.

17. George Holliday, Lloyd Deuel. (2009) Guide book for wast and soil remediation, Asme press.

18. Green Energy, Biomass Fuels and the environment, (1991) United nations environment

programme.

19. Hanauer, T., Felix-Henningsen, P., Steffens, D., Kalandadze, B., Navrozashvili, L., &

Urushadze, T. (2010, November 18). In situ stabilization of metals (Cu, Cd, and Zn) in

contaminated soils in the region of Bolnisi, Georgia. pp. 193-208.

20. Hanauer, T., Felix-Henningsen, P., Steffens, D., Kalandadze, B., Navrozashvili, B.,

Urushadze, T. 2011. In situ stabilization of metals (Cu, Cd, and Zn) n contaminated soils

in the region of Bolnisi, Georgia. REGULAR ARTICLE. Plant Soil 341:193–208.

21. Hester R.E. and Harrison, R.M. 2001 Assessment and reclamation of contaminated land, Royal

society of chemistry.

22. Hooda, P. S. 2010. Trace Elements in soils, Wiley. book . pp 9-32; 111-148.

23. Hudson, C.R. 2006. Hazardous Materials in the soil and atmosphere, Nova science publishers,

Inc. New York.

24. Kalandadze, B., Hanauer, T,. Felix-henningsen, P,. Urushadze, T,. Narimanidze, E.

Steffens, D. 2009. Mining and agriculture in the Mashavera valley (SE Georgia) - A land

use conflict with severe consequences. Biolog. Journal of Armenia, 2 (61).

25. Kalandadze, b., Hanauer, T., Felix-Henningsen, p., Urushadze, T., Narimanidze, E., & Stefens,

D. 200). MINING AND AGRICULTURE IN THE MASHAVERA VALLEY (SE GEORGIA) – A

LAND USE CONFLICT WITH SEVERE CONSEQUENCES. Biolog. Journal of Armenia , 10-15.

26. Kavtaradze, I., Avkopashvili, G., Shengelia, E., Gvasalia L. 2012. Monitoring of heavy metals in

soils and plants, Georgian Technical University, Proceedings #3 (485).

27. Khasitashvili, G., Machavariani, L., Gakhokidze R. 2015. Improving Phytoremediation of Soil

Polluted with Hydrocarbons in Georgia, Soil Remediation and Plants. Chapter 19. New-York-

Paris-Tokyo, Elsevier, 547-569.

28. Khasitashvili, G., Machavariani, R., Gakhokidze. L. 2015. Improving Phytoremediation of Soil

Polluted with Hydrocarbons in Georgia, Soil Remediation and Plants. Chapter 19. New-York-

Paris- Tokyo, Elsevier, p547-569.

29. Kruger, E.L., Arderson, T.A., Coats, J.R. 1997. Phytoremediation of soil and water contaminats,

American Chemical society, Washington DC.

30. Leveque, T., Capowiez, Y., Schreck, E., Mazzia, C., Auffan, M., Foucault, Y., Austruy, A.,

Dumat C. 2013. Assessing ecotoxicity and uptake of metals and metalloids in relation to two

59

different earthworm species (Eiseina hortensis and Lumbricus terrestris), Environmental

Pollution 179 (2013) 232e241.

31. Lock, K: Janssen, C.R. 2002. Ecotoxicity of chromium (III) to Eisenia fetida, Enchytraeus

albidus and Folsomia candida; Ecotox. Environ. Saf. 51, 851-856.

32. Lukas, M., Godbold, D.L. 2011. Soil ecology in northern forests. Cambridge university press.

33. Nannoni, F., Rossi, S., Protano, G. 2014. Soil properties and metal accumulation by

earthworms in the Siena urban area (Italy), Applied Soil Ecology 77 , 9–17.

34. National Environmental Policy Institute, (2000) Assessing the bioavailability of metals in soils

for use in human health risk Assessment; National Environmental policy Institute,

Washington, DC,

35. Ning Yu Li, Qing Lin Fu, Ping Zhuang, Bing Guo, Bi Zou, Zhi An Li. 2012. Effect of Fertilizers

on Cd Uptakeof Amaranthus hypochondriacus,a High Biomass, Fast Growing and Easily

Cultivated Potential Cd Hyperaccumulator, International Journal of Phytoremediation.

36. Pintoab, E., Aguiarc, A.A.R.M. & Ferreiraa, I.M.P. L.V. O. 2014. Influence of Soil Chemistry

and Plant Physiology in the Phytoremediation of Cu, Mn, and Zn, Critical Reviews in Plant

Sciences, ISSN: 0735-2689, pp 33:351–373.

37. Rahimi, M., Farhadi, R., Mehdizadeh, R.2013. Phytoremediation: Using plants to clean up

contaminated soils with heavy metals International Journal of Agriculture: Research and

Review. Vol., 3 (1), 148-152, ISSN 2228-7973, ECISI Journals.

38. Rahman, M.A., Hasegawa, H. 2011. Aquatic arsenic: Phytoremediation using floating

macrophytes, Chemosphere, Elsevier 83, pp 633–646.

39. Raza, H.S., Shafiq, F., Rashid, U., Ibrahim, M., and Adrees, M. 2015. Remediation of Cd-

Contaminated Soils: Perspectives and Advancements, Soil Remediation and Plants. Chapter 20.

New-York-Paris-Tokyo, Elsevier, 571-597.

40. Rieder, S. R., Brunner, I., Daniel, O., Liu, B., Frey, B. 2013. Methylation of Mercury in

Earthworms and the Effect of Mercury on the Associated Bacterial Communities, PLOS ONE

e61215.

41. Rieder, S. R., Brunner, I., Horvatc, M., Jacobs, A., Frey. B. 2011. Accumulation of mercury and

methylmercury by mushrooms and earthworms from forest soils. Environmental Pollution 159

(2011) 2861-2869.

42. Schroeder, H.A; Balassa, J.J. 1963. Cadmium uptake by vegetables from superphosphate in soil;

Science 140, 819-820.

43. SHUO YU and ROMAN P. LANNO. (2010). Uptake kinetics and subcellular

compartmentalization of cadmium in acclimated and unacclimated earthworms (eisenia

Andrei), Environmental Toxicology and Chemistry, Vol. 29, No. 7, pp. 1568–1574.

44. Sterenborg, I, Vork N. A, Verkade S.K, et al. 2003. Dietary zinc reduces uptake but not

metallothionein binding and elimination of cadmium in the springtail, Orchesella cincta;

Environ. Toxicol. Chem. 22, 167-1171.

45. Thibaut Leveque , Yvan Capowiez, Eva Schreck, Tiantian Xiong ,Yann Foucault, Camille

Dumat, (2014) Earthworm bioturbation influences the phytoavailability of metals released by

particles in cultivated soils, Environmental Pollution 191 (2014) 199-206.

60

46. United States Environmental Protection Agency, October 30, 2006. Completion of Work

Report Organix LLC (Former John J. Riley Site) 240 Salem Street Woburn, Massachusetts. 47. Yan-Li Du , Meng-Meng He , Meng Xu , Zeng-Guang Yan ,You-Ya Zhou, Guan-Lin Guo , Jing

Nie , Quan Wang , Hong Hou , Fa-Sheng Li. 2014. Interactive effects between earthworms and

maize plants on the accumulation and toxicity of soil cadmium, Soil Biology & Biochemistry 72

(2014) 193e202.

48. Zadeh, B.M., Savaghebi-Firozabadi, G.R., Alikhani H.Ali., and Hosseini H.M. 2008.Effect of

Sunflower and Amaranthus Culture and Application of Inoculants on Phytoremediation of the

Soils Contaminated with Cadmium, American-Eurasian J. Agric. & Environ. Sci., 4 (1): 93-103.

49. ავქოფაშვილი, გ. 2015. "სახელმძღვანელო ნიადაგების, წყლის, ატმოსფერული ჰაერის

და კვების პროდუქტების დაბუნძურების შესახებ"

50. ავქოფაშვილი გურანდა.2016. მონოგრაფია. ნიადაგების ფიტორემედიაცია.

გამომცემლობა შ.პ.ს. დი-ენდ-ჯი. ISBN 978-9941-0-8565-9. გ. 198.

51. გარემოს ხარისხობრივი მდგომარეობის ნორმების დამტკიცების შესახებ,

საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ბ რ ძ ა ნ

ე ბ ა N 297/ნ 2001 წლის 16 აგვისტო ქ. თბილისი.

52. გახოკიძე, რ. 2002. ბიოენერგოაქტივატორი. თბილისი, გამომც. „ჯისი-აი“.

53. გახოკიძე, რ. 2008. უხვი მოსავლის საწინდარი. თბილისი, გამომც. „ჯი-სი-აი“.

54. გახოკიძე, რ. 2014. „მწვანე ბიოორგანული რევოლუციის“ საწყისებთან. თბილისი,

თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

55. დევიძე, მ. 2006. გარემოს ეკოლოგია, მონიტორინგი და ექსპერტიზა, 8-35 გვ.

56. ლარხერი, ვ. 2006. მცენარეთა ეკოლოგია, , თბილისი, 16-150 გვ.

57. ლეჟავა, ი., ლეჟავა, ვ. 2005. ნიადაგის და ნიადაგური საფარის პათოლოგია, თბილისი,

53-68 გვ.

58. ნიადაგის საშიში ნივთიერებებით დაბინძურების შედეგად სახელმწიფოსათვის

მიყენებული ზიანის გაანგარიშების მეთოდის შესახებ დებულების დამტკიცების

თაობაზე, საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის მინისტრის

ბრძანება №61 2003 წლის 18 ივნისი ქ. თბილისი.

59. სასმელი წყლის ტექნიკური რეგლამენტის დამტკიცების შესახებ საქართველოს

მთავრობის დადგენილება №58 2014 წლის 15 იანვარი ქ. თბილისი.

60. საქართველოს ზედაპირული წყლების დაბინძურებისაგან დაცვის ტექნიკური

რეგლამენტის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს მთავრობის დადგენილება №425

2013 წლის 31 დეკემბერი ქ. თბილისი.

61. ურუშაძე, თ. 1997 საქართველოს ძირითადი ნიადაგები, მეცნიერება, თბილისი.

62. ქავთარაძე, ი., ავქოფაშვილი, გ., შენგელია, ე., გვასალია, ლ. 2012.მძიმე ლითონების

მონიტორინგი სისტემაში „ნიადაგი-მცენარე“.საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის

შრომები, #3(485).

63. ღოღობერიძე, მ. 1992. წყლის ეკოსისტემები, დაცვა და რაციონალური გამოყენება, ,

„მეცნიერება“, თბილისი, 199-222 გვ.

64. ჩხაიძე, გ. 2003. მცენარეთა ფიზიოლოგია, თბილისი, 21-200-378 გვ.

61

დაბინძურების ანალიზი მწვანე პოლიტიკის

პერსპექტივიდან

ნიკოლოზ წიქარიძე, ხვიჩა ყაზაიშვილი

62

შესავალი

როგორც სათაურიდან ჩანს, ამ პროექტის მიზანი არა მხოლოდ მშრალი სამეცნიერო ინფორმაციის

სააშკარაოზე გამოტანა, არამედ პრობლემის მწვანე პოლიტიკის პერსპექტივიდან გააზრება და

პოლიტიკურ მოძრაობაში მოყვანაა. ამიტომ აქ ჩვენ, როგორც პოლიტიკური მოძრაობის წევრები,

ვეცდებით, ამ მოძრაობის მსოფლმხედველობრივი საფუძვლიდან ამოვიდეთ და წინამდებარე

კვლევით მიღებული ინფორმაცია პოლიტიკურად შევაფასოთ. იმ მოკლე დროის განმავლობაში, რაც

დოკუმენტის შესაქმნელად გვქონდა, ვეცადეთ, სამთო მოპოვებით სფეროს მწვანე პოლიტიკური

გააზრებისთვის მნიშვნელოვანი ყველა საკითხი შეძლებისდაგვარად მოგვეცვა.

მწვანე პოლიტიკის საფუძვლები და რესურსი, როგორც

საზოგადო სიკეთე

ზემოთ მოყვანილმა კვლევებმა აჩვენა, თუ რამდენად დაბინძურებულია ბოლნისისა და დმანისის

რაიონები კომპანია RMG-ის საწარმოო საქმიანობის შედეგად. კვლევებიდან პირდაპირ თუ ირიბად

ჩანს ის უდიდესი ზარალი, რასაც მძიმე მეტალებით დაბინძურება აყენებს მთლიანად რეგიონს, და

რამდენად დამანგრევლად აისახება ეს ადამიანთა ყოფაზე, გარემოსა და მასში მობინადრე ცოცხალ

არსებებზე.

ამ პროექტის მიზანს არა მხოლოდ დაბინძურების ხარისხის დადგენა, არამედ მწვანეთა მიერ

დაბინძურების შესახებ მოპოვებული სამეცნიერო ინფორმაციის პოლიტიკურ მოძრაობაში მოყვანა

წარმოადგენდა. აღსანიშნავია, რომ მწვანეებისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ეკისრება ადამიანის

გარემოსთან ურთიერთდამოკიდებულების ხასიათსა და შინაარსს, რადგან ადამიანის სოციალური

ყოფის ფორმები ამ შინაარსში იღებს სათავეს. დღევანდელობაში ადამიანის ანთროპოცენტრული

სულით გაჯერებული პოლიტ-ეკონომიკური აზროვნება, პოლიტიკას სამეცნიერო შინაარსისგან

ცვლის. ეს დომინანტური ხასიათის, მეცნიერებისგან შორსმდგარი, ელიტის მიერ იდეოლოგიზებური

და ინდოქტრინებული ეკონომიკური ხედვა მიზეზშედეგობრივად უვლის გვერდს ბუნებრივი

გარემოს მნიშვნელობას. მსგავსი მიდგომა ოდნავ ობიექტურადაც კი ვერ აღიქვამს სამყაროს. ამ

იდეოლოგიის ადამიანი თავისი გამოგონილი სოციალური და ეკონომიკური გარემოს ტყვეა.

63

დღეს, ელიტარული „ეკონომისტების“ ნაწილი არსებული ეკონომიკური წესრიგის

გასამართლებელ არგუმენტად მის „ბუნებრიობას“ იშველიებს, თითქოს, მაღალი კონკურენცია,

იერარქიულობა და ინდივიდუალიზმი იყოს საზოგადოების ერთადერთი მამოძრავებელი ძალა. ამ

ცნებებით მყარდება ბატონობის, მბრძანებლობის, სიხარბის, მომხვეჭელობისა და გულქვაობის (რასაც

რეალურად აღნიშნავს რადიკალური ინდივიდუალიზმი) საძირკველზე ამოზრდილი რეალობა,

რომელიც საბოლოოდ „სიძლიერის“ და „წარმატების“ კულტის დამკვიდრებას ემსახურება, ძლიერის

ჩაგვრით ბატონობას სუსტზე. კაცობრიობა სამყაროზე ამ მცდარი წარმოდგენის შედეგად ქმნის თავის

სოციალურ სტრუქტურას და გარემოსაც ამ სოციალური სტრუქტურის შესაბამისად ებყრობა, მასზე

ბატონობას ცდილობს. ეს კი მას წრეზე, ისევ ზემოთ აღწერილ ბნელი წარმოდგენების მორევში

აბრუნებს. გარემოს მოდრეკისა და მასზე მბრძანებლობის ეს არამეცნიერული წყურვილი, ადამიანს

ართმევს უნარს, სწორად დაინახოს საკუთარი ადგილი სამყაროში, ეკოსისტემაში. შესაბამისად,

ნებისმიერი ქმედება, გამსჭვალული გარემოს სრული ათვისების წყურვილით, ისევ ადამიანისთვის

არის საზიანო, რადგან ის საკუთარ თავს ვერ აღიქვამს კომპლექსური ბუნებრივი გარემოს ნაწილად,

ვერ აფასებს რისკებსაც, ვერ იაზრებს გარემოს ტექნიკურ მახასიათებლებს. ისედაც კანონზომიერ

ბუნებრივ კატაკლიზმებს ემატება ადამიანის უგუნურებით გამოწვეული უბედურებები, რაც

საზოგადოებას ბუმერანგივით უბრუნდება, ხოლო იტანჯებიან მხოლოდ დაუცველნი და არა ისინი,

ვინც ამ სუბიექტური წარმოსახვითი იდეოლოგიით, საზოგადოებას საკუთარი კეთილდღეობისათვის

კვებავს (The Guardian, 2017). ეს უკანასკნელნი თავიანთი სიხარბისა და მომხვეჭელობის გამო წირავენ

სხვებს, თუმცა ასე გაგრძელების შემთხვევაში არც მათ ელით უკეთესი ბედი. უკანასკნელ ხანებში

ეკონომიკის ეკოლოგიზირების და სოციალური განზომილებით გამდიდრების მცდელობის

მიუხედავად, ეს მემარჯვენე ე.წ. ნეოლიბერალური ეკონომიკური მოდელი, საკუთარი ბუნებიდან

გამომდინარე, უძლურია, გაუმკლავდეს გამოწვევას და დაძლიოს გარემოსთან წინააღმდეგობრივი

მდგომარეობა, რომელსაც ის კრიზისამდე მიჰყავს. ნებისმიერი იდეოლოგია, რომელსაც

გენეტიკურად მოჰყვება გარემოსთან წინააღმდეგობის ელემენტი, კრიზისს ვერ ასცდება, ხოლო მისი

მცდელობა, შეამსუბუქოს კრიზისით გამოწვეული დამანგრეველი შედეგები, ისევ საკუთარი

ინტერესებიდან გამომდინარე, უშედეგოდ დასრულდება. სწორედ ამ კრიზისში წარმოქმნილ

დაძაბულობაში იბადება მწვანე მსოფლმხედველობა. თუ კაცობრიობას სურს, თავი დააღწიოს

ადამიანის გამოგონილ მჩაგვრელ სოციალურ გარემოს და მისი საქმიანობით გამოწვეულ

უბედურებებს, მნიშვნელოვანია, რესურსების მაქსიმალური ათვისების კონცეფციიდან და ამ

პროცესში, უსაფრთხოების საკითხიდან ყურადღება გადავიტანოთ მცდელობაზე – ობიექტურად

გავიაზროთ სამყარო და მასში ადამიანის ადგილი, რაც მეცნიერების განვითარების საფუძველზე

კაცობრიობის განვითარების ახალი გზის აღმოცენების წინაპირობა იქნება.

ამ გაგებაზე ამოზრდილი მწვანეთა წინააღმდეგობის დომინანტურ მსოფლმხედველობასთან

პარტიული (ანტიპარტიული – როგორც უწოდებენ მწვანეები საკუთარ პარტიებს) ბრძოლის გარდა,

რომელიც ოკეანელი, ევროპელი და ამერიკელი მწვანეების მიერ იქნა შემოთავაზებული (Capra and

Spretnak 1984; Maier 1990), დღეს ძალას იკრებს ძალაუფლების ქვემოდან ამოზრდის, პირდაპირი

დემოკრატიის, თანასწორობის, ეკოლოგიისა და ე.წ. საბუნებისმეტყველო დიალექტიკის (Bookchin,

1990) პრინციპებზე დაფუძნებული სოციალური ეკოლოგიის თეორია (Bookchin, 1990), რომელიც

გვთავაზობს საზოგადოებრივი წყობილების ალტერნატიულ ვერსიას, კონფედერაციას, ანუ ე.წ.

64

“კომუნის კომუნას“. დემოკრატიული კონფედერალიზმი ლიბერტარიანული მუნიციპალიზმის ან

კომუნიალიზმის სისტემით ფუნქციონირებს (Bookchin, 2006; 2015). ამ ტიპის კონფედერაცია არის,

უპირველეს ყოვლისა, ადმინისტრაციული საბჭოების ქსელი, რომელთა დელეგატები აირჩევიან

პირდაპირი დემოკრატიის კრებების მიერ, სხვადასხვა კომუნაში. ეს კონფედერაციული საბჭოები

მკაცრად ანგარიშვალდებულნი არიან პირდაპირი დემოკრატიის კრებების მიმართ, რომლებმაც

ისინი აირჩია, და მხოლოდ და მხოლოდ ადმინისტრაციული, პრაქტიკული და დამაკავშირებელი

ფუნქცია გააჩნიათ. ისინი იმ პოლიტიკის გამტარებლები არიან, რომელიც დაადგინეს კრებებმა

პირდაპირი მონაწილეობითი დემოკრატიის გზით. ასე რომ, პოლიტიკის შემუშავება და მისი

გატარება გამიჯნულია ერთმანეთისაგან, შესაბამისად, ძალაუფლების წყარო ხალხია, საკუთრივ

ძალაუფლება კი მოდის და მცირდება ქვემოდან ზევით და არა პირიქით, როგორც ეს დღევანდელ

სახელმწიფოებში ხდება. კომუნებს აქვთ დამოუკიდებლობა, ურთიერთდახმარების პრინციპით

განაგონ რესურსები და წარმოება, განსაზღვრონ პოლიტიკა და მწვანეთა პრინციპის შესაბამისად

იარსებონ ეკოლოგიურად დაბალანსირებულ კონფედერაციულ ერთობაში. ამ იდეების პრაქტიკაში

დანერგვა დემოკრატიული კონფედერალიზმის სახელით XXI საუკუნის დასაწყისში დაიწყეს

ქურთულმა თემებმა აბდულა ოჯალანის მოწოდებით: როჟავასა (სირია) და ბაკურში (თურქეთი)

(Ocalan, 2011). ამ ალტერნატივის სულის ჩამდგმელი და იდეოლოგი გახლავთ ამერიკელ მემარცხენე

მწვანეთა გამორჩეული მოაზროვნე მიურეი ბუკჩინი(Leverink, 2015).

ასე რომ, დღეს მწვანეები, რეალური დემოკრატიული მმართველობისათვის, იბრძვიან ორი

მიმართულებით:

პარტიული – გულისხმობს პარტიის ჩამოყალიბებას, საკანონმდებლო და აღმასრულებელ

ორგანოებში ძალაუფლების მოპოვებას, საიდანაც დაიწყება ცვლილებების განხორციელება

პირდაპირი დემოკრატიისთვის.

მუნიციპალური – გულისხმობს მუნიციპალური საბჭოების შექმნას, რომლებიც წარადგენენ

კანდიდატებს მუნიციპალურ არჩევნებში და სისტემას ნელ-ნელა, ქვემოდან, დემოკრატიული

კონფედერალიზმის პრინციპების მიხედვით შეცვლიან. ეს კონფედერაციაში შემავალი

მუნიციპალიტეტების რაოდენობას გაზრდის და დომინანტური მოდელის ჩანაცვლებას შეეცდება.

მწვანეები ანთროპოცენტრიზმის კრიტიკის, საბუნებისმეტყველო მატერიალიზმის

(დიალექტიკური ნატურალიზმი – მ. ბუკჩინი), საბუნებისმეტყველო ჰუმანიზმის, თანასწორობის

(ყველა მიმართულებით), თავისუფლების, ანტიკოლონიალიზმის, ანტიიმპერიალიზმის,

საყოველთაო კონსენსუსის, რეალური პირდაპირი დემოკრატიის, სახალხო ეკონომიკის,

სოლიდარობის, სამართლიანი შრომის, სოციალური სამართლიანობის, თანაგრძნობის,

ჰუმანიტარიანიზმის, თანამშრომლობის, კოლექტივიზმის, ვეგეტარიანიზმის, ინდივიდუალური

თავისუფლების, მეცნიერების, მწვანე ტექნოლოგიების განვითარების, საყოველთაო ჯანდაცვის,

საცხოვრისით უზრუნველყოფისა და განათლების, მდგრადი განვითარების, რესურსების საერთო

საკუთრებისა და მართვის პრინციპების შესაბამისად, სამყაროს ხედავენ, როგორც მრავალფეროვან და

მუდმივად ცვლად ერთიან ორგანიზმს, სადაც ყოველივე ცალკეული კომპლექსური მთელის

ნაწილია, და საკითხების გააზრება ამ კომპლექსური მთელის კონტექსტში უნდა მოხდეს. ყოველივე

65

ამის გააზრება წარმოუდგენელია მეცნიერების გარეშე, ხოლო განხორციელება – მეცნიერების

პოლიტიზების გარეშე. მოკლედ რომ დავასკვნათ, მწვანეები ისწრაფვიან ცვლილებებისაკენ უკეთესი

და დემოკრატიული მომავლის შესაქმნელად. ეს გულისხმობს პირდაპირ დემოკრატიას, სოციალურ

თანასწორობას, რესურსებზე კოლექტიურ საკუთრებას, გარემოში მის სხვა ცალკეულობებთან,

კომპლექსურ ჰარმონიულ თანაარსებობას და ა.შ.

რაც შეეხება ადამიანსა და გარემოს შორის ურთიერთკავშირისთვის გადამწყვეტ საკითხს,

საკუთრივ ბუნებრივ რესურსებს, თუ დღევანდელი მსოფლიოს დომინანტური წესრიგის

პერსპექტივიდან მივუდგებით, ადამიანის უფლება რესურსებზე, როგორც უნივერსალური უფლება,

მნიშვნელოვანი დებატების საგანი შეიძლება გახდეს, ისევე როგორც ოდესღაც სოციალური და

ეკონომიკური უფლებები. თუმცა, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების რეალიზება ისევე

წარმოუდგენელია ამ უფლების გარეშე, როგორც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების გარეშე.

მიუხედავად ამისა, ეკონომიკური მდგრადი განვითარება, როგორც კომპლექსური ცნება, სადაც

ბუნებრივ რესურსებს მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია, უკვე რეალურ მიზნად იქცა ბევრი

განვითარებული ქვეყნისთვის და, მათ შორის, ევროკავშირის ქვეყნებისთვის. ევროკავშირის 2020

წლის ეკონომიკური განვითარების, გარემოს დაცვისა და ჯანდაცვის სტრატეგიებში მდგრადი

განვითარების ცნება მნიშვნელოვნად ახდენს სოციალური, გარემოსდაცვითი და ეკონომიკური

თემების ინტეგრაციას. მაგრამ მწვანეთა პერსპექტივიდან, ეს გაცვეთილი მდგრადი განვითარების

საკითხი ვერ ავსებს რეალური დემოკრატიული საზოგადოების კონცეფციას, მწვანეობა სამყაროს

მშრალ უტილიტარისტულ გაგებაზე გაცილებით მაღლა დგას და მის ობიექტურ გააზრებას

ცდილობს. მიუხედავად ევროპის გარემოსდაცვითი 2020 წლის გეგმისა, აქაც ყველაფერი მხოლოდ

ადამიანის გარშემო ტრიალებს, ეს კი, მწვანეთა გადმოსახედიდან, ადამიანის ადგილს ბუნებასა და

ეკოსისტემაში აბუნდოვანებს და გზას უხსნის არამეცნიერული კონცეფციების ჩამოყალიბებას, სადაც,

ხშირად, არა რეალობაზე დაფუძნებული იდეები, არამედ ელიტის სამსახურში მოქცეული ყალბი

სპეკულაციები და იდეოლოგიები იჩენს თავს (Marx, (1845) 1955). ადამიანის უნივერსალური უფლება

რესურსებზე, თითქმის არ იკავებს ადგილს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილში, ხოლო

გარემო, როგორც ობიექტური რეალობა, გვერდზეა გაწეული.

მოდით უფრო ღრმად განვიხილოთ რესურსებზე უფლების საკითხი და განვავრცოთ თემა. თუ

პოლიტიკურ და სამოქალაქო უფლებებს ვაღიარებთ ადამიანის თავისუფლების, მისი

ღირებულებების ცხოვრებაში გატარების და დაცულობის გარანტიად, ხოლო სოციალურ და

ეკონომიკურ უფლებებს – ადამიანის არსებობისა და ღირსეული ცხოვრების უფლებად, მაშინ მარტივ

არგუმენტად აღარ გამოდგება გადაუდებელი საჭიროების გამო ამ უფლებების რესურსების

უფლებაზე მაღლა დაყენება, რადგან ბუნებრივი რესურსები, როგორც კომპლექსური მთლიანის

ნაწილი, ადამიანის ბიოლოგიური არსებობისთვის აუცილებელ ელემენტებს შეიცავს, გარემო მას

ადამიანის მონაწილეობის გარეშე აწარმოებს, პირველად, ნედლ მდგომარეობამდე, შესაბამისად,

ბუნებრივი რესურსები უფლებების ნეგატიურ და პოზიტიურ მარტივ გაგებამდე ვერ დაიყვანება.

ბუნებრივი რესურსის ათვისება, ისევე როგორც სხვა სახის შრომა, სოციალური მოვლენაა (მარქსი,

1932), თუმცა ის საჭიროებს გაცილებით მეტ ცოდნას (კოლექტიური ხასიათის), მეტ ორგანიზებასა და

უდიდეს გავლენას ახდენს გარემოზე, შესაბამისად, ადამიანის ყოფაზეც. ნებისმიერი ნაბიჯი,

66

რომელიც ამ სფეროში გადაიდგმება, აირეკლება და გამოძახილს ჰპოვებს მთლიან კომპლექსურ

ერთიანობაში, ეკოსისტემაში. გამოდის, ამ სფეროზეცაა დამოკიდებული და მასთანაა

დაკავშირებული ყველა არსება დედამიწაზე, განსაკუთრებით კი, თავად ადამიანი, რომელიც

არსებობას საკუთარ სამყაროსეულ გაგებაზე აფუძნებს. რომ არაფერი ვთქვათ ადამიანისთვის

სასიცოცხლოდ აუცილებელ რესურსებზე, როგორიცაა წყალი, ჰაერი და ნიადაგი. საზოგადოებაში

ინდივიდების თავისუფლება მხოლოდ მაშინ იქცევა რეალობად, თუ ის, რაზეც მათი ცხოვრება

პირდაპირ არის დამოკიდებული, მათსავე ხელში აღმოჩნდება, ისევე როგორც გონება (ჰეგელი, 2002).

თავისუფლების მიღწევა შეუძლებელია რესურსებზე, ანუ დედამიწაზე ადამიანის კოლექტიური

უფლების აღიარების გარეშე, რადგან ადამიანი კოლექტიურად ფლობს დედამიწას, როგორც ნედლ

რესურსს, და კოლექტიურადაც უნდა იყენებდეს მას, სამთომოპოვებითი წარმოების მაღალი

სოციალური ხასიათიდან გამომდინარე, რომელსაც ეკოლოგიური ლიმიტი (Clark and Foster, 2010) და

კომპლექსურ ერთიანობასთან მჭიდრო ურთიერთკავშირი გააჩნია. ამიტომ რესურსების მოპოვება

განსაკუთრებულად ისტორიული და ჰოლისტური მოვლენაა. ის იმდენადვე სოციალური და

ეკონომიკური მოვლენაა, რამდენადაც ეკოლოგიური და პირიქით. რესურსზე უფლების

განხორციელება შეუძლებლად გვეჩვენება ლოკის ფილოსოფიის (Locke, 1764 ) არაისტორიულ და

პრიმიტიულ გაგებაზე დამყარებული მეოცე საუკუნის ნეოლიბერალური ეკონომიკური სკოლის

წარუმატებელი ექსპერიმენტების სინათლეზე, რამაც ჩვენი გარემო დეგრადაციამდე მიიყვანა.

სწორედ ნეოლიბერალურ ლოგიკაზე დაფუძნეული რესურსების ათვისების პოლიტიკის შედეგად

იმდენად შეიზღუდა სხვათა საკუთრების და სხვა პოლიტიკური, სამოქალაქო თუ სოციალური

უფლებები, რომ რეალობამ საკუთარ თავთან მორალურ წინააღმდეგობაში მოიყვანა თავად ამ

პრინციპების დამნერგავი ადამიანები და საბოლოოდ ახადა ფარდა გარემოსთან მათი მცდარი

დამოკიდებულების სოციო-ეკონომიკურ მხარეს. მწვანეთა აზრით, რესურსზე უფლება არის

ადამიანთა კოლექტიური უნივერსალური უფლება, რომელიც მხოლოდ აბსოლუტური დემოკრატიის

ლოგიკით შეიძლება განხორციელდეს. ამ ლოგიკის მისიას კი, მწვანეთა ზემოჩამოთვლილი

პრინციპებიდან გამომდინარე, დემოკრატიული კონფედერალიზმი ან კომუნალიზმი ყველაზე

კარგად ითავსებს.

ნეოლიბერალიზმი და საქართველო

მწვანეები ზოგადად ანთროპოცენტრული იდეოლოგიების გარდა, განსაკუთრებულ

წინააღმდეგობაში არიან ნეოლიბერალიზმთან. აღსანიშნავია, რომ მეცნიერები (ჰაიეკი, ფრიდმანი),

რომელთაც ნეოლიბერალური იდეოლოგიის შექმნაში დიდი წვლილი მიუძღვით, თავად იშვიათად

მოიხსენიებდნენ ამ იდეოლოგიას ნეოლიბერალიზმის სახელით. იდეოლოგია, რომელიც მე-20

საუკუნის შუა ხანებში განვითარდა, ძირითად ყურადღებას უთმობდა ორ საკითხს: 1) სახელმწიფოს

როლს – მაქსიმალურად ხელი შეეწყო ინდივიდებისა და ინსტიტუციების თავისუფლებას, რაც

გულისხმობდა მოწოდებას მთავრობებისათვის – უარი ეთქვათ საზოგადოებისათვის კოლექტიური

დღის წესრიგის განსაზღვრასა და ამ ფორმით ინდივიდების ცხოვრებაში ჩარევაზე. 2) თავისუფალ

http://www.tandfonline.com/author/Clark%2C+Brett

http://www.tandfonline.com/author/Foster%2C+John+Bellamy

67

ბაზარს, რომელიც, მათი ხედვით, წარმოადგენდა საუკეთესო საშუალებას ადამიანების

განსხვავებული საჭიროებებისა და სურვილების უზრუნველსაყოფად (Harvey, 2005). XX საუკუნის

პირველ ნახევარში ნეოლიბერალი მოაზროვნეები ჩაკეტილი იყვნენ უნივერსიტეტებსა, თუ

სხვადასხვა ფონდის საქმიანობებში. მათ საკუთარი იდეების სახელმწიფო პოლიტიკაში პირდაპირ

გატარების რეალური შესაძლებლობა არ ჰქონდათ (Peck, 2008). თუმცა, მოგვიანებით, ჰაიეკის მიერ

1947 წელს ჩამოყალიბებულმა „მონ პელერინის“ საზოგადოებამ ნეოლიბერალური იდეები უფრო

აქტუალური გახადა. პოლიტიკური თუ სოციალური თეორიების შექმნას თან მოჰყვა პოლიტიკური

პროგრამებისა და პროექტების შემუშავების პროცესი (Mirowski & Plehwe, 2008).

XX საუკუნის მეორე ნახევრის დასაწყისში სამხრეთი ამერიკა გახდა საცდელი ობიექტი ფრიდმანის

იდეებზე წამოზრდილი ეკონომისტებისათვის(The Chicago boys). მათ ჩილეს ეკონომიკური კრიზისი

და პინოჩეტის დიქტატურული რეჟიმი საკუთარი იდეების ექსპერიმენტირებისათვის გამოიყენეს და

ეკონომიკური პოლიტიკის მიმართულებით მრავალი ცვლილება განახორციელეს (Harvey, 2005).

უფრო დიდი ძალა ნეოლიბერალიზმს შესძინა 1980-იანი წლების ევროპულმა პოლიტიკურმა

ცვლილებებმა და შეერთებული შტატების მიერ დომინირებულმა გლობალურმა ორგანიზაციებმა –

მსოფლიო ბანკმა და მსოფლიოს სავალუტო ფონდმა. მოგვიანებით, გადაიდგა ისეთი ნაბიჯები,

რომლებიც მიზნად ისახავდა რეგულაციებს. ოღონდ ეს იყო ბაზარს მორგებული, კერძო საკუთრებისა

და საბაზრო პრინციპების დაცვისკენ მიმართული რეგულაციები და სახელმწიფოს თუ

საზოგადოებას გადაწყვეტილებაზე გავლენის მოხდენის შანსს მხოლოდ გარკვეული,

არაფორმალური და ბუნდოვანი გზების საშუალებით აძლევდა (Peck and Tickell, 2002).

სახელმწიფოებმა ეკონომიკური გლობალიზაციის პოლიტიკის მეშვეობით დაიწყეს

ნეოლიბერალური მაკროეკონომიკური ღონისძიებების გატარება, რომლებიც ორიენტირებული

გახდა დერეგულაციაზე. მმართველი გახდა კაპიტალი, ფული, სახელმწიფოებს საკუთარ

ტერიტორიაზე შეეზღუდათ ძალაუფლება (Bernstein, 2002). ამას მოჰყვა ინდუსტრიული და

ბიზნესპოლიტიკის ცვლილება, რომელიც სხვადასხვა გადასახადის გაუქმებასა და რესურსების

გამოყენებაზე შეზღუდვების მოხსნას ისახავდა მიზნად (Hartwick and Peet, 2003).

ნეოლიბერალიზმის თავდაპირველი იდეოლოგები, მართალია, ბუნებრივ რესურსებს

განსაკუთრებულ ყურადღებას არ აქცევდნენ, თუმცა ნელ-ნელა, მაგალითად, სკოტ გორდონმა

(Gordon, 1954) და გარეტ ჰარდინმა (Hardin, 1968) ეს საკითხი წინ წამოწიეს და აქცენტი ბუნებრივ

რესურსებზე „თავისუფალი წვდომის“ პოლიტიკაზე გააკეთეს.

ბუნებრივი რესურსების ნეოლობერალური კონცეფცია, ამ იდეოლოგების წყალობით, ძალას

იკრებდა შემდეგი არგუმენტების გარშემო:

1. თავისუფალი წვდომის პოლიტიკა უკეთ დაიცავს გარემოს, რადგან საერთო საკუთრებას

ადამიანები ისე არ იცავენ, როგორც კერძოს.

2. ბუნებრივი სიკეთეები, რომლებიც დღეს უსარგებლოა, გახდა ეკონომიკური სიკეთე,

რომელსაც სარგებლის მოტანა შეუძლია.

68

3. კონკურენციის პროცესი ბიოფიზიკური მსოფლიოს მართვაში მაღალი სტანდარტების

შექმნამდე მიგვიყვანს.

4. ბუნებრივი გარემოს დაცვა არის ინდივიდების, კერძო ჯგუფებისა, თუ ადგილობრივი

კომუნების ფუნქცია. სახელმწიფო რეგულაცია ამას არ სჭირდება, თუ ინტერესჯგუფებს

სურთ, დაიცავენ და შეინარჩუნებენ.

სახელმწიფო საკუთრებაში არსებულ ბუნებრივ რესურსებზე ამ ე.წ. თავისუფალი წვდომის

იდეების პოლიტიკაში დანერგვამ რეიგანისა და ტეტჩერის წყალობით რადიკალური სახე მიიღო. 70-

იან წლებში ამ პროცესს მიება ე.წ. მწვანე ნეოლიბერალიზმის ან ე.წ. ეკოკაპიტალიზმის ტენდენციების

წარმოშობა, რომელიც სამწუხაროდ ევროპელი „მწვანეების“ ნაწილმაც აიტაცა (ფიუქსი, 2016). ეს

იდეები მწვანეობას საკუთარ აკვანს აშორებს და მემარცხენე იდეების განვითარებისთვის ხელის

შემშლელ ფაქტორად გვევლინება (Goldman, 2005). მწვანე ეკონომიკური განვითარების

ნეოლიბერალურმა იდეებმა, რომლებიც ბუნებრივი რესურსების მასობრივი გამოყენების

პროპაგანდას შეიცავდა, მსოფლიოს ყველა ნაწილში შეაღწია, იქაც კი, სადაც ნეოლიბერალური

ეკონომიკა არ იყო განვითარებული, და ბოლოს, ნეოლიბერალიზმის ერთ-ერთ სავიზიტო ცდუნებად

იქცა. დღეს სიტყვა „მწვანე“ არაერთგვაროვნების მსხვერპლია. სწორედ ამ ცდუნების თავიდან

ასაცილებლად და სრული ავტონომიის შესანარჩუნებლად უნდა იბრძოლონ მწვანეებმა,

იდეოლოგიური თვითგამორკვევისა და პოლიტიკური მოძრაობების უფრო მყარი ორგანიზების

გზით.

მსგავსი ეკონომიკური და პოლიტიკური ექსპერიმენტის მსხვერპლი, საბჭოთა კავშირის დაშლის

შედეგად წარმოქმნილი ქვეყნების უმეტესობა გახდა, მათ შორის, საქართველოც. საქართველოში

სახელმწიფო ქონების პრივატიზებას ღრმა ფესვები აქვს, შევარდნაძის მმართველობის პერიოდიდან

მოყოლებული. ამ პერიოდში პროცესი ქაოტური და არათანმიმდევრული იყო, არანაირი

იდეოლოგიური საფუძველი არ გააჩნდა და წმინდა კრიმინალურ ხასიათს ატარებდა. თუმცა, 2003

წელს ხელისუფლებაში „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის“ მოსვლის შემდეგ, ამ ყველაფერმა

სახელმწიფო პოლიტიკის სახე მიიღო. მას ზურგს ნეოლიბერალური იდეოლოგიური საფუძველი

უმაგრებდა, და სახელმწიფო მანქანაც, როგორც აღმასრულებელ, ისე საკანონმდებლო დონეზე, ამ

ორიენტირს მიჰყვა. ეს გულისხმობდა ეკონომიკის ზრდისა და ინვესტიციების მოზიდვისთვის

ხელის შეწყობას, ბიზნესგარემოს გაუმჯობესების მიზნით კანონმდებლობის სრულ დერეგულაციასა

და გადასახადების შემცირებას. 2004 წელს, „ვარდების რევოლუციით“ მოსული ხელისუფლება

ტრიუმფით შეუდგა ნეოლიბერალური ექსპერიმენტის ჩატარებას, თუმცა გამარჯვების ეიფორიაში

მყოფი საზოგადოების მოლოდინი არ გამართლდა და პროცესი არაგამჭვირვალედ წარიმართა.

„ნაციონალური მოძრაობის“ ეკონომიკური პოლიტიკის იდეოლოგმა, კახა ბენდუქიძემ, თავისი

ეკონომიკური პროექტი საზოგადოებას შემდეგი სიტყვებით წარუდგინა: „ყველაფერი გაიყიდება,

სინდისის გარდა“, ხოლო მაშინდელმა პრემიერ-მინისტრმა, რაც არ უნდა ირონიულად ჟღერდეს,

მწვანეთა პარტიის ყოფილმა სპიკერმა, ზურაბ ჟვანიამ, ამ პროცესს, პროგრესის სახელით,

აუცილებელი „აგრესიული პრივატიზაცია“ უწოდა. საბოლოოდ გადაწყდა თითქმის მთელი

სახელმწიფო ქონების პრივატიზება, გარდა შეზღუდული რაოდენობის სტრატეგიული ობიექტებისა

(რადიო თავისუფლება 2004, Civil Georgia, 2004).

69

მაგალითად 2005 წელს, სახელმწიფო ქონების პრივატიზების შესახებ კანონში შევიდა ცვლილება,

რომლის მიხედვითაც, თუ გასაყიდად გამოტანილი სახელმწიფო ქონება (მათ შორის სამთამადნო

საწამოები) აუქციონის პირველ ეტაპზე არ გაიყიდებოდა, მისი ფასი მომდევნო მცდელობისას

შესაძლოა 50%-ით შემცირებულიყო, ხოლო თუ პრივატიზაციის მცდელობა ამ შემთხვევაშიც

წარუმატებლად დასრულდებოდა, ფასის შემდგომი დაკლებაც დაშვებული იყო. ეს ცვლილება 2010

წლის კანონში სახელმწიფო ქონების შესახებ უცვლელად არის გამაგრებული და, ხელისუფლების

ცვლილების მიუხედავად, არსებობას დღემდე აგრძელებს (კანონი სახელმწიფო ქონების შესახებ,

მუხლი 6.8). ეს კი ლოგიკურად, კორუფციული გარიგებებისთვის შესანიშნავ ნიადაგს ქმნის. ამას

დაემატა ჯერ 2006 წელს (საქართველოს შრომის კოდექსი, 2006) შრომის ინსპექციის გაუქმება და 2007

წელს კანონში შეტანილი სხვა ანტისოციალური ცვლილებები, რომელთა შედეგადაც, საწარმოების

პრივატიზაციის შემთხვევაში, იქ დასაქმებულები არავითარ გარანტიებს აღარ იღებდნენ, ხოლო

ახალი მეპატრონე დასაქმებულთა წინაშე ყველანაირი ვალდებულებებისგან სრულად

თავისუფლდებოდა და ა.შ. (გუჯარაიძე, „მწვანე ალტერნატივა“, 2014). ამ ნეოლიბერალურ და

არადემოკრატიულ ვარიაციებს, რა თქმა უნდა, შეეწირა გარემო და რესურსებთან დაკავშირებული

პოლიტიკის ჯანსაღად განვითარების პოტენციალი. მოხდა გარემოს დაცვის სფეროს სრული

დერეგულაცია. გარემოსთვის ყველაზე სახიფათო ეკონომიკური სფერო, წიაღისეულის მოპოვება,

ეკოლოგიური ექსპერტიზის მიღმა აღმოჩნდა (საქართველოს კანონი ლიცენზიებისა და ნებართვების

შესახებ, 2005). საბოლოოდ კი, 2011 წელს, გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს

ბუნებრივ რესურსებთან დაკავშირებული ფუნქციები ენერგეტიკის სამინისტროს გადაეცა

(„საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“

საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე, 2011 წლის 11 მარტი, №4 385–Iს), ხოლო

გარემოს დაცვის სხვადასხვა ფუნქცია მთავრობის სხვადასხვა უწყებაში მიმოიფანტა. გარემოს დაცვა,

როგორც სფერო, საერთოდ გაქრა, რაც მომავალში მრავალი არაადეკვატური გადაწყვეტილებით

დაგვირგვინდა.

გარემოს დაცვა – წინაღობა ნეოლიბერალიზმისთვის და

ევროკავშირთან ასოცირების ფასადურობა

2014 წელს ევროკავშირთან დადებული ასოცირების ხელშეკრულება განსაკუთრებული

მნიშვნელობისაა საქართველოში გარემოს დაცვის სფეროს განვითარებისა და სახელმწიფო

პოლიტიკაში მისი როლის განსაზღვრისათვის (თავი 3, გარემოს დაცვა, მუხლი 301). გამომდინარე

იქიდან, რომ აღნიშნული საკითხი მდგრადი განვითარების ცნებას ეფუძნება, იგი მიბმულია სოციალ-

ეკონომიკურ სფეროებს. ეკონომიკური საქმიანობის დაგეგმვაში გადაწყვეტილებების მიღებისას,

სოციალური, ეკოლოგიური, ეკონომიკური და კულტურული საკითხების ინტეგრირებული ანალიზი

და საზოგადოების ჩართულობა არის ის ქვაკუთხედი, რასაც მდგრადი განვითარების

ევროკავშირისეული ცნება ეფუძნება. რესურსების მოპოვების პროცესში გარემოს დაცვის სფეროს

70

ინტეგრაცია ბიზნესის განვითარების საუკეთესო გზად არის მიჩნეული (თავი 5 მუხლი 313), რაც

უფრო ნათლად ჩანს ევროპის ეკონომიკური განვითარების გენერალურ გეგმაში 2020 წლისთვის –

„სტრატეგია ჭკვიანური, მდგრადი და ინკლუზიური ზრდისთვის“.

მიუხედავად იმისა, რომ მწვანეთათვის ეს გაგება და კონცეფცია იდეალური არ არის, ის

გარკვეულ დონეზე წარმოადგენს მცდელობას, ადამიანმა საკუთარ ისტორიულობაში ბუნების როლი

იპოვოს და, შესაბამისად, მასთან ჰარმონიული თანაცხოვრება შეძლოს. თუმცა, როგორც აღვნიშნეთ,

საკითხის სრული გადააზრების გარეშე ეს ნაკლებად მოსალოდნელია. ჩვენ, მწვანეები, ვიმედოვნებთ,

რომ მსგავსი სახის მცირე ცვლილება ბიძგის მიმცემი მაინც გახდება ადამინის იმ ფუნდამენტური

უფლების დასაცავად - რასაც ადამიანის უფლებათა ბილი და ჩვენი კონსტიტუციის 37-ე მუხლი

მკაფიოდ უსვამს ხაზს – იცხოვროს ჯანმრთელ გარემოში და გააჩნდეს მის შესახებ სრული

ინფორმაცია.

ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების მიხედვით, საქართველო იღებს ვალდებულებას,

განახორციელოს საკანონმდებლო და ადმინისტრაციულ-სტრუქტურული ცვლილებები.

ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების 302-ე მუხლში ვკითხულობთ:

მუხლი 302 1. თანამშრომლობა მიზნად ისახავს გარემოს ხარისხის შენარჩუნებას, დაცვას,

გაუმჯობესებასა და რეაბილიტაციას, ადამიანების ჯანმრთელობის დაცვას, ბუნებრივი რესურსების

მდგრად გამოყენებასა და საერთაშორისო დონეზე ძალისხმევის ხელშეწყობას, გარემოს დაცვის

რეგიონულ ან გლობალურ პრობლემებთან გასამკლავებლად, მათ შორის ისეთ სფეროებში,

როგორებიცაა: (a) გარემოსდაცვითი მმართველობა და ჰორიზონტალური საკითხები, მათ შორის

სტრატეგიული დაგეგმვა, გარემოზე ზემოქმედების შეფასება და გარემოს სტრატეგიული შეფასება,

განათლება და ტრეინინგი, მონიტორინგი და გარემოსდაცვითი საინფორმაციო სისტემები,

ზედამხედველობა და აღსრულება, გარემოსდაცვითი პასუხისმგებლობა, გარემოსთან დაკავშირებულ

დანაშაულთან ბრძოლა, ტრანს-სასაზღვრო თანამშრომლობა, გარემოს შესახებ ინფორმაციის

საჯაროობა, გადაწყვეტილების მიღების პროცესები და ადმინისტრაციული და სამართლებრივი

განხილვის ეფექტიანი პროცედურები; (b) ჰაერის ხარისხი; (c) წყლის ხარისხი და წყლის რესურსების

მართვა, მათ შორის წყალდიდობის რისკის მართვა, წყლის რესურსების სიმწირე და გვალვები, ასევე

საზღვაო გარემო; (d) ნარჩენების მართვა; (e) ბუნების დაცვა, მათ შორის, სატყეო მეურნეობა და

ბიოლოგიური მრავალფეროვნების კონსერვაცია; (f) ინდუსტრიული დაბინძურება და

ინდუსტრიული საფრთხეები; და (g) ქიმიური ნივთიერებების მართვა; 2. თანამშრომლობა მიზნად

ისახავს გარემოს დაცვის საკითხების ინტეგრირებას არა მხოლოდ გარემოსდაცვით პოლიტიკაში,

არამედ პოლიტიკის სხვა სფეროებშიც.

ამ მიზნების მისაღწევად და საქართველოს კანონმდებლობის ევროკავშირის კანონმდებლობასთან

დაახლოებისათვის, საქართველოს ხელისუფლებამ უნდა განახორციელოს ცვლილებები

პერიოდულად განახლებადი „გარემოს დაცვის მოქმედებათა ეროვნული გეგმის“ (NEAP) (მუხლი 304

1.) მიხედვით, რომელიც ევროკავშირის შესაბამის დირექტივებს ეფუძნება. ევროკავშირში

განასხვავებენ ჰორიზონტალურ და სექტორულ კანონმდებლობებს. ჰორიზონტალური გულისხმობს

71

ზოგად საკანონმდებლო საკითხებს და გარემოს დაცის სფეროში შეესაბამება ევროკავშირის ხუთ

დირექტივას, რომლებიც, თავის მხრივ, გარემოზე ზემოქმედების შეფასების, საზოგადოების

ჩართულობისა და სტრატეგიული გარემოსდაცვითი შეფასების საკითხებს მოიცავს. ხოლო

სექტორული არეგულირებს კონკრეტულ სფეროებს და შეესაბამება ევროკავშირის იმ დირექტივებს,

რომლებიც მოიცავს ბუნების დაცვის, ნარჩენების მართვის, წყლის რესურსების მართვის,

ატმოსფერული ჰაერის დაცვისა და საწარმოო დაბინძურების სფეროებს. საწარმოო დაბინძურების,

კერძოდ, სამთომოპოვებითი დაბინძურების სფეროში წყლის, ატმოსფერული ჰაერისა და ნიადაგის

დაბინძურებისგან დაცვის საკითხები დეტალურად არის გაწერილი ევროკავშირის გარემოსდაცვითი

მოქმედების გენერალურ პროგრამაში 2020 წლისთვის – „კეთილდღეობა ჩვენი პლანეტის

შესაძლებლობების ფარგლებში“. მასში ადამიანის ეკონომიკურ საქმიანობას, განსაკუთრებით

გარემოსა და ადამიანის ჯანმრთელობისთვის სახიფათო სამთო მოპოვებას, დიდი ყურადღება ექცევა.

საწარმოს მართვის კონცეფცია დაფუძნებულია შემდეგ ქმედებებზე:

ინოვაციების დანერგვის გზით საუკეთესო ხელმისაწვდომი ტექნოლოგიების გამოყენება;

რესურსების ეფექტური, ამომწურავი და ხელახალი მოხმარებისთვის ათვისება;

გარემოზე ზემოქმედების შერბილება, ნარჩენების პრევენცია, მაქსიმალური შემცირება და

უსაფრთხო დასაწყობება;

კარიერების გაუვნებელყოფა, რეკულტივაცია და გარემოს აღდგენა.

მიუხედავად აღებული ვალდებულებებისა, საქართველოს ხელისუფლება აქამდე დიდად არ

ჩქარობდა ძირითადი ცვლილებების გატარებას, რისი შედეგები წინამდებარე კვლევაშიც კარგად

გამოჩნდა. თუმცა 2017 წელს, მნიშვნელოვანი ცვლილებები შევიდა საქართველოს გარემოსდაცვით

კანონმდებლობაში და დამტკიცდა გარემოს დაცვის შეფასების ახალი კოდექსი, რომელიც,

ხარვეზების მიუხედავად, ევროკავშირის ჰორიზონტალური კანონმდებლობის მნიშვნელოვან

საკითხებს პასუხობს. 2018 წლიდან დაინერგება სკოპინგისა და სკრინინგის ინსტრუმენტები

(საქმიანობის ეკოლოგიური ექსპერტიზისადმი დაქვემდებარება-არდაქვემდებარების კვლევა და

გარემოზე ზემოქმედების შეფასების კვლევის დაგეგმვა). ასევე ნაწილობრივ შესაძლებელი გახდება,

ირიბად თუმცა მაინც, წიაღისეულის მოპოვების კონტროლი, რაც აქამდე კანონმდებლობით

გათვალისწინებული საერთოდ არ ყოფილა (გარემოსთვის ერთ-ერთი ყველაზე საზიანო საქმიანობა

ეკოლოგიურ ექსპერტიზას არ ექვემდებარებოდა). სექტორული მიმართულებით კი, ჩვენი აზრით,

წინსვლა თითქმის არ არის, თუმცა, 2017-2020 წლების “საქართველოს გარემოს დაცვის მოქმედებათა

მესამე ეროვნული პროგრამის სამუშაო ვარიანტის” მიხედვით, იგეგმება სამუშაოები მრავალი

აუცილებელი ცვლილების განსახორციელებლად. პროგრამაში მიმოხილულია ქვეყანაში არსებული

მძიმე გარემოსდაცვითი სიტუაცია. ხელისუფლება, კერძოდ, უკვე ყოფილი, გარემოსა და ბუნებრივი

რესურსების სამინისტრო, აღიარებს დღევანდელი საკანონმდებლო ბაზის და მონიტორინგის

სისტემის არაეფექტურობას, საწარმოო დაბინძურების მაღალ მაჩვენებელს და გადაწყვეტილებების

მიღების პროცესში საზოგადოების ჩართულობისათვის აუცილებელი დემოკრატიული მექანიზმების

განვითარების დაბალ დონეს (ჩვენ ვიტყოდით, არარსებობას). აღნიშნულ ინფორმაციაზე

დაყრდნობით, სამინისტრო ამ მიმართულებით ცვლილებებს გეგმავდა. თუმცა უკანასკნელ ხანებში

გამართლდა ის შიშები, რაც მმართველი გუნდის მიერ აღებული რადიკალური ნეოლიბერალური

72

კურსიდან გამომდინარე არსებობდა. რაც უნდა გასაკვირი იყოს, ამჟამინდელი ხელისუფლების

კურსი იმეორებს მათ ოპოზიციაში მყოფი წინამორბედი მმართველი გუნდის, „ერთიანი

ნაციონალური მოძრაობის“ პოლიტიკას და წარმატებით აგრძელებს მას. ამ ვითარებაში, 2017 წლის 7

დეკემბერს, მოხდა ის, რაც ლოგიკურად გარდაუვალი იყო – პარლამენტმა მიიღო კანონი

„საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“

საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“. მისი მიხედვით, გარემოს დაცვის

სამინისტრო სოფლის მეურნეობის სამინისტროს უერთდება. ეკონომიკისა და მდგრადი

განვითარების სამინისტროს უერთდება ენერგეტიკის სამინისტრო, ასევე გარემოს დაცვისა და

ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს – ბუნებრივი რესურსების კომპონენტი. აღნიშნული

კანონპროექტი 2011 წელს „ნაციონალური მოძრაობის“ მიერ გატარებულ აღმასრულებელი

ხელისუფლების სტრუქტურული ცვლილების შინაარსს იმეორებს. ამ ნაბიჯს, რომელიც თითქოსდა

მთავრობის ეფექტურობისა და ხარჯების შემცირებისთვის გადაიდგა, გარემოს დაცვის სფეროს

სხვადასხვა სტრუქტურაში გადანაწილების სახით, შეგვიძლია გარემოს დაცვის სამინისტროს

„გაუქმება“ ვუწოდოთ. ამ ნაბიჯით, გარემოს დაცვის სფეროში გაქრა მთავარი მარეგულირებელი

სტრუქტურა, რომელიც საკუთარი ორგანიზებული აპარატით, გარკვეული სამეცნიერო და

ადმინისტრაციული კომპეტენციის მქონე ინსტიტუტად ჩამოყალიბდა და, ავად თუ კარგად,

ვითარდებოდა საერთაშორისო მხარდაჭერის საფუძველზე – რაც 2017-2018 წლის დადებით

ცვლილებებშიც აისახა. თუმცა, ამ მოვლენამ საბოლოოდ წყალში ჩაყარა წლების ნამუშევარი.

სამინისტროს ფუნქციების მსგავსი გადანაწილებით, ის ორგანოები, რომელთა სინერგიაში მუშაობა

და კომუნიკაცია გარემოს დაცვისათვის აუცილებელია, გაითიშებიან და დეზორგანიზდებიან,

განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როდესაც რეგულირების ფუნქციის მნიშვნელოვანი ელემენტები

მომხმარებლის ხელში გადადის (მაგალითად, რესურსების მართვის ფუნქცია გადაეცა ეკონომიკის

სამინისტროს, ანუ იმ ორგანოს, რომელიც კონცეპტუალურად რესურსების მარტივი მოპოვებით არის

დაინტერესებული). შესაბამისად, მთავრობის მიერ დაგეგმილი და უკვე გატარებული პოზიტიურ

ცვლილებების განხორციელება სათუო ხდება. მთავარი კი ისაა, რომ აღარ არსებობს

მარეგულირებელი სტრუქტურა იმ ეკონომიკური საქმიანობისთვის, რომელიც ისედაც უმოწყალოდ

ანადგურებს გარემოს და ეკონომიკაში უმცირესი წვლილი შეაქვს. სამინისტროს ფაქტობრივი

გაუქმების შედეგად, მოსალოდნელია დერეგულაციის პროცესის გამწვავება, რაც მთავარია,

სამთომოპოვებით სფეროში ისედაც გასაიდუმლოებული ინფორმაცია ბუნებრივი რესურსების

მარაგების, საწარმოო დაბინძურებისა და საწარმოების ფინანსური მმართველობის შესახებ,

საზოგადოებისათვის სამუდამოდ დაიხურება. ეს ეწინააღმდეგება, როგორც საქართველოს

კონსტიტუციას, ისე სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებს და საბოლოოდ უგულებელყოფს

ადამიანის ყველანაირ უნივერსალურ უფლებას, მათ შორის, მწვანეებისთვის ასე ძვირფას და

ფუნდამენტურ უფლებას ბუნებრივ რესურსებზე.

https://info.parliament.ge/#law-drafting/14730


73

წიაღით მოსარგებლე საწარმოების მართვის

თანამედროვე პრინციპები

გარემოს დაცვის სფეროში საწარმოო ნარჩენებით დაბინძურების შემცირების, პრევენციის,

რეგულირებისა და ევროკავშირის სექტორულ კანონმდებლობასთან დაახლოებისათვის,

მნიშვნელოვანი საკითხია საწარმოს მართვაში უახლესი მეთოდოლოგიის დანერგვა. ამ

მიმართულებით, ევროკავშირის ჩრდილოეთი ქვეყნები და ავსტრალია ლიდერობენ.

საბადოს და სამთომოპოვებითი საწარმოს მართვის თანამედროვე მეთოდები დგას შემდეგ

პრინციპებზე:

ინოვაციების დანერგვის გზით საუკეთესო ხელმისაწვდომი ტექნოლოგიების გამოყენება

რესურსის ეფექტური, ამომწურავი და ხელახალი მოხმარებისთვის ათვისება

გარემოზე ზემოქმედების შერბილება, ნარჩენების პრევენცია, მაქსიმალური შემცირება და

უსაფრთხო დასაწყობება

კარიერების გაუვნებელყოფა, რეკულტივაცია და გარემოს აღდგენა (რემედიაცია)

რაც შეეხება გარემოსდაცვით მმართველობას, პირველ რიგში, მნიშვნელოვანია, რომ მთელი

პროცესი დაექვემდებაროს ეკოლოგიურ ექსპერტიზას, საზოგადოების მაღალ ჩართულობას,

კომპანიების სახელმწიფოსა და საზოგადოებასთან ანგარიშგებას, მკაცრ ინსპექტირებას და ა.შ.

მნიშვნელოვანია იმის გააზრებაც, რომ პროდუქტის არსებობის მთელ ციკლში დახარჯული

რესურსების სრული ათვლა და მრავალმხრივი გლობალური ანალიზი აუცილებელია. მსგავსი

მიდგომის განხორციელების გზის ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია ე.წ. წყლის ნაკვალევის (Water

footprint) მეთოდი (Hoekstra et al. 2009; Northey et al. 2016).

საქართველოს სამთომოპოვებით სფეროში ყოველივე ზემოჩამოთვლილი გათვალისწინებული არ

არის, ეს კარგად ჩანს საქართველოს გარემოს დაცვის ეროვნული გეგმის ახალ დოკუმენტშიც, სადაც

საზოგადოებრივი ჩართულობა სრულებით უგულებელყოფილია.

საწარმოო დაბინძურების საკითხის გასააზრებლად, საჭიროა, საბადოს მართვის საკითხებს უფრო

დეტალურად გავუყვეთ. ზოგადად, სამთო მოპოვება ერთ-ერთი ყველაზე მრავალფეროვანი

ინდუსტრიაა. ეს პროცესი მრავალმხრივად ურთიერთქმედებს გარემოსთან, განსაკუთრებით

წყალთან, ჰაერსა და ნიადაგთან (Younger et al., 2002). წარმოების ეს ტიპი თითქმის ყველა კლიმატურ

ზონაში გვხვდება. ბუნებრივი პირობების გათვალისწინება აუცილებელია საბადოების, მათი

ინფრასტრუქტურის განლაგების, მოწყობისა თუ არქიტექტურული მხარის შერჩევისას, რადგან

გარემო წარმოების პროცესთან მნიშვნელოვნად ურთიერთქმედებს, რაც რისკების შემცველია.

რისკების სრულად გათვალისწინების გარეშე კი, შესაძლოა, სამთო მოპოვებამ გამოუსწორებელი

ზიანი მიაყენოს გარემოს, საზოგადოებასა და წარმოების სხვა სფეროებს, განსაკუთრებით, სოფლის

74

მეურნეობას (Holley and Mitcham, 2016; Ghorbani and Kuan, 2016). არსებობს მრავალმხრივი

გამოვლინების რისკები, დაწყებული კუდსაცავების დამბების ავარიებით, დამთავრებული კარიერის

წყლის ციკლიდან მცირე გაჟონვებით, ან უბრალოდ ჩვეულებრივი სამთომოპოვებითი საქმიანობის

შედეგად ჰაერის დაბინძურებით. რისკები ასევე მნიშვნელოვნად არის დაკავშირებული საბადოს

გეოქიმიურ შემადგენლობასთან. ეს ყველაფერი უდიდეს საფრთხეს წარმოქმნის გარემოსთვის

(ადამიანებთან ერთად). ამიტომ ნარჩენების მართვას გარემოსათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა

ენიჭება. მიუხედავად საბადოს ნარჩენების მართვაში მიღწეული სამეცნიერო წინსვლისა, რომელიც

„შემცირების, ხელახალი გამოყენებისა და გადამუშავების“ (3Rs pyramid) (Lottermoser, 2011)

კონცეფციას გულისხმობს (გამოიყენება ევროკავშირსა და ავსტრალიაში), ის სრულად მაინც ვერ

მოიცავს გადანაყარში და ნარჩენებში არსებული მინერალების სრული ათვისების ღონისძიებებს.

ამიტომ ახალი კვლევების დიდი ნაწილი მიმართულია კონცეფციაზე, რომლისთვისაც მდგრადი

კარიერული მოპოვების მთავარ ფუნდამენტს საკუთრივ არაგანახლებადი და ამოწურვადი

მინერალური რესურსი წარმოადგენს (Lèbre and Corder, 2015; 2017). ამ კონცეფციას შემოაქვს

ტერმინები, რომელთა შინაარსი მიმართულია რესურსის სრულ, ეფექტურ და უვნებელ ათვისებაზე:

შემცირება, მეორადი მოპოვება და ციკლის დასრულება მეორადი ნარჩენების ათვისებით. შემცირება

ანუ ნარჩენის წარმოქმნის პრევენცია, არა მხოლოდ უბრალოდ ნარჩენების რაოდენობრივ შემცირებას,

არამედ ეფექტური მოპოვებისათვის ეკონომიკურად გამართლებული ნაბიჯების კასკადს

გულისხმობს. ეს პროცესი ძვირფასი მასალის კარგვის მაქსიმალურად შემცირების ტოლფასია და

გარემოში მინერალების გაფრქვევისა თუ გავრცელების თავიდან არიდებას მოიაზრებს, რადგან ეს

მინერალები საშიშია გარემოსთვის. აღსანიშნავია, რომ სხვა სფეროებში ნარჩენების შემცირება

ავტომატურად უკავშირდება ნედლი მასალის შემცირებასაც, რაც კარიერული მოპოვების

შემთხვევაში აუცილებელი არ არის, და პირიქით, მისი მოპოვების გაზრდა უფრო შედეგის მომტანია,

დარჩენილი რესურსის დაზოგვისა და სრული მოპოვების თვალსაზრისით (Lèbre and Corder, 2017).

რაც მთავარია, ეფექტური მოპოვება ახალი საბადოების გახსნის აუცილებლობას ამცირებს და

გრძელვადიანი სამთამადნო საქმიანობისათვის მდგრად გარემოს ქმნის. ეს მეთოდი გვერდს უვლის

მოპოვების ე.წ. გამოხშირვის მოდელს, სადაც უპირატესობა მხოლოდ და მხოლოდ კონკრეტული

მაღალმომგებიანი პროდუქტის სწრაფ ინტერვალში ამოღებას ენიჭება, რასაც ხშირად მინერალების

დაკარგვა და საბადოს ე.წ. სტერილიზაცია მოჰყვება (Laurence, 2011). მრავალი თანამედროვე მეთოდი

ზემოთ აღწერილ კონცეფციას ეფექტურს ხდის (Norgate and Haque, 2013), თუმცა მინერალების

ამოღებას მთლიანად მაინც ვერ ახერხებს (Bian et al., 2012), ამიტომ რეპროცესირება, ანუ მინერალური

რესურსების მოპოვების გაგრძელება, პირველადი ნარჩენის გადამუშავების შედეგად, აუცილებელია.

ეს გადამუშავება, პირველადი ნარჩენის დაგროვებიდან მალევე უნდა მოხდეს, რათა დარჩენილი

მინერალები არ დაიკარგოს. ლიტერატურა მდიდარია მსგავსი მეთოდით დამუშავების სხვადასხვა

ტექნოლოგიის ალტერნატივებით (Peek et al., 2011; Sánchez-Andrea et al., 2014; Alcantara et al., 2015 and

etc.). აქ ასევე მნიშვნელოვან როლს უნდა ასრულებდნენ ე.წ. „ლეშიჭამია“ მცირე კომპანიები,

რომლებიც პირველად დამუშავებულ ნარჩენებს მეორადი მოპოვებისთვის მოიხმარენ, თუმცა მათი

დიდი სპექტრი არ არსებობს. შემდეგ ეტაპს წარმოადგენს უკვე მეორადი ნარჩენების გამოყენებით

ციკლის დასრულება (downcycling). ეს მეორადი ნარჩენი მინიმალური რაოდენობის მინერალებს

შეიცავს, რაც ეკონომიკურად მომგებიანი აღარაა, ამიტომ ამ ტიპის ნარჩენებს იყენებენ დაბალი

75

ხარისხის მასალად ისეთი საქმიანობებისთვის, როგორიცაა, მაგალითად, კარიერის ათვისების

შემდეგ მისი ამოვსება (Lottermoser, 2011. Fridjonsson et al., 2013; Wu et al., 2015). თუმცა, ეს პროცესიც

საფრთხის შემცველია და ნარჩენებს სრულად ვერ ანეიტრალებს. არსებობს მიწისქვეშა წყლებთან ამ

მასის კონტაქტის საშიშროება, რაც დაბინძურების არეალის გაზრდას გამოიწვევს, რადგან, როგორც

ზემოთ აღვნიშნეთ, ნარჩენები, ამდენი გადამუშავების მიუხედავად, ტოქსიკური მინერალებისაგან

სრულად მაინც ვერ იწმინდება (Johnson, 2003). ამიტომ კარიერის ამოვსებისთვის სასურველია სხვა

უფრო ჯანსაღი მასალის გამოყენება. მეორადი მოპოვების ნარჩენებისგან დაბალი ხარისხის

სამშენებლო მასალასაც აწარმოებენ და ა.შ.

ნარჩენის უვნებელი განლაგება, დასაწყობება, ბოლო ეტაპია ნარჩენების მართვის პროცესში.

მიუხედავად სირთულეებისა, ტექნოლოგია საკმაოდ განვითარდა (Bian et al., 2012, Kotiranta et al.,

2015; Lèbre and Corder, 2017, Sánchez- Andrea et al., 2014). ამ ყველაფერს კი კარიერის რეკულტივაცია

და გარემოს აღდგენა მოჰყვება. რეკულტივაციის მიმართულებით ამ ნაშრომის ქიმიური კვლევის

ავტროებიც აქტიურად მუშაობენ და ვიმედოვნებთ მომავალში მათი კვლვები სახელმწიფოს მიერ

გათვალისწინებული იქნება, საბადოების რეკულტივაციის დაგეგმვის შემთხვევაში.

თუ საბადოს ათვისების სფეროს ეკონომიკური პრიზმიდან შევხედავთ, კერძო კომპანიებისთვის

წიაღის მოპოვება, ხშირ შემთხვევაში, მხოლოდ იმ მინერალების ამოღებასთან ასოცირდება,

რომლებიც აბსოლუტური მოგების მომტანია. ანუ, როგორც ზევით აღვნიშნეთ, ისინი რესურსებს ე.წ.

გამოხშირვის პრინციპით ითვისებენ. ამასთან მსგავსი ტიპის ინტენსიური მოპოვება მადნის მარაგებს

საფუძვლიანად ამცირებს (Gordon, 2002). გამოხშირვას შეწირული აუთვისებელი მინერალები კი,

გამოუყენებლად იკარგება. არაეფექტური მოპოვება და შედეგად კარიერების სწრაფი სტერილიზაცია

ახალი არეალების ათვისების აუცილებლობას ზრდის. დედამიწაზე მინერალების შეზღუდული

რაოდენობა ათვისების პრობლემას ქმნის და მინერალის მოპოვებას აძვირებს, რაც ტექნოლოგიის

სწრაფ განვითარებაზეცაა დამოკიდებული (Rönnlund et al., 2016).

გამოხშირვითი მოპოვების შემდეგ, ის მინერალები, რომლებსაც მაქსიმალური მოგება არ მოაქვს,

ყურადღების მიღმა რჩება. ეს ნარჩენები კუდსაცავებზე ხვდება და შემდეგ იქიდან გარემოს

აბინძურებს. არასრული ათვისების შედეგად წარმოებული ნარჩენები უფრო დიდ ზიანს აყენებს

გარემოსა და ადამიანს, ამიტომ მადნის სრული დამუშავება და მისგან რაც შეიძლება მეტი მინერალის

ამოღება, ან მისი მეორადი დამუშავება, გარემოს დაბინძურების პრევენციისთვისაც აუცილებელია

(Hansen, 2004). სამწუხაროდ, მოპოვებითი საქმიანობის მწარმოებლების 75% ტოვებს აუთვისებელ

მინერალებს (Laurence, 2011). იკარგება დიდი რაოდენობით რესურსი და ბინძურდება გარემო, რაც

ეკონომიკურად ძვირი უჯდება საზოგადოებასა და მთლიანად პლანეტას, რომ არაფერი ვთქვათ

ჯანმრთელობის პრობლემაზე. აქ ასევე გასათვალისწინებელი ფაქტორია დრო, რადგან ტექნოლოგია

ვითარდება და თუ ის დღეს ზოგიერთი მინერალის სარგებლიან მოპოვებას ვერ უზრუნველყოფს,

მომავალში ეს შესაძლებელი გახდება. მინერალი, რომელიც არაეკონომიკური იყო და უბრალოდ

ნარჩენია დღეს, ხვალ შესაძლოა მომგებიანი აღმოჩნდეს, ანუ წარსულის ნარჩენი მომავლის

წიაღისეულია.

76

გამოხშირვის კონცეფციაზე დაფუძნებული ეკონომიკური საქმიანობა დადებითად არ აისახება

საზოგადოების არც სოციალურ და არც ეკონომიკურ განვითარებაზე. ზემოთ აღწერილი მიზეზების

გამო, რესურსების სფეროში „მაქსიმალური მოგება – მინიმალური დანახარჯის“ პოლიტიკა

წამგებიანია საზოგადოებისთვის. კომპანიები მიიჩნევენ, რომ მათ საქმიანობაში სახელმწიფოს ჩარევა

მათი ნეგატიური უფლებების ანუ თავისუფლების შეზღუდვაა. თუმცა დემოკრატიული

სახელმწიფოს მიერ ამ პროცესის დაურეგულირებლობის შემთხვევაში, შესაძლოა, საზოგადოებამ

დაკარგოს ისეთი მინერალები, რომლებიც მნიშვნელოვანი იქნება ქვეყნის განვითარებისთვის

მომავალში, თუმცა დღეს ისინი შესაძლოა იმდენად მომგებიანი არ არიან, როგორც ზოგი

ძვირადღირებული მინერალი, რომლის მოგებაც ჩრდილავს მათ ფასს. შესაბამისად, კომპანია,

რომელიც საწარმოს მართვას მხოლოდ საკუთარ ინდივიდუალურ მოგებაზე აწყობს, საზოგადოებას

გაცილებით ძვირი უჯდება, ვიდრე თუნდაც არაქმედება. თუ ამას დაბინძურებით მიყენებულ

ზარალს დავუმატებთ, მდგომარეობა საგრძნობლად დამძიმდება. სახელმწიფოს მოუმზადებლობას,

აკონტროლოს სამთომოპოვებითი სამუშაოები, როგორც დღეს საქართველოში ხდება, ზარალი

აუცილებლად მოჰყვება.

როგორც ზემოთ განვმარტეთ, მწვანეთათვის უფლება რესურსზე, კოლექტიური უნივერსალური

უფლებაა, მისი განხორციელება კი, მცირევადიანი გამოხშირვის მეთოდზე დაფუძნებული

არამდგრადი ეკონომიკური საქმიანობით ვერ შემოიფარგლება. გარდა იმისა, რომ, ბუნებრივი

რესურსების გამოხშირვით მოპოვება გარემოსა და ადამიანის ჯანმრთელობისთვის საზიანოა, ის

არადემოკრატიულიც გამოდის, რადგან ორგანიზაციის ერთგანზომილებიანი საქმიანობა, რომელიც

სწრაფ მოხვეჭასა და მომენტალურ მოგებაზეა ორიენტირებული, არ არის დაინტერესებული,

საზოგადოებრივი ჩართულობით იმართებოდეს და რესურსზე წვდომა მინიმალური

კოლექტიურობის პრინციპებით მაინც რეგულირდებოდეს. ბუნებრივი რესურსებისადმი მსგავსი

მიდგომა ზღუდავს იმ საკუთრების რეალიზების უფლებას, რასაც დედამიწაზე კოლექტიური

საკუთრების უფლება ეწოდება, და რასაც ისინიც კი აღიარებენ, ვინც ნეოლიბერალური პოლიტიკის

პრინციპებით ხელმძღვანელობს. ფუნდამენტური განსხვავება მწვანეებსა და სხვა ანთროპოცენტრულ

იდეოლოგიებს შორის ათვისების მომენტიდან იწყება.

რესურსებზე უკონტროლო დომინაციური წვდომა წინააღმდეგობრივია, ერთი მხრივ, ის

აღიარებს ადამიანთა საერთო საკუთრებას დედამიწაზე არსებულ რესურსებზე, რაც ამ კონცეფციის

მიხედვით, შემდგომში შრომით ლეგიტიმირდება. ხოლო, მეორე მხრივ, რესურსებზე წვდომა და მისი

შრომით მოპოვება მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია, სადაც სხვა მესაკუთრეების იგივე უფლება

უგულებელყოფილია. ის აღიარებს, რომ დედამიწის წიაღში არსებულ მინერალთა წარმოშობაში

ადამიანს მონაწილეობა არ მიუღია, თუმცა, ამავე დროს, დედამიწის მფლობელად ექსკლუზიურად

ადამიანს მიიჩნევს, ხოლო ადამიანებში მხოლოდ კონკრეტულ ინდივიდებს. მწვანეთა

მსოფლმხედველობრივი ლოგიკის დამსახურებით აი, აქ ეხდება ფარდა, ადამიანის ბუნებაზე და

ძლიერის სუსტზე ბატონობის ცნების ორსახოვნებას და ანტიეკოლოგიურ მავნებლურ სახეს.

77

კომპანია RMG და მისი წვლილი ქართულ ეკონომიკაში

მუხედავად წიაღისეულის მოპოვების სფეროში ტექნოლოგიური და მეთოდური წინსვლისა და

ნარჩენების მართვის სფეროში კონცეფციების დახვეწისა, ეს სფერო მაინც კოლონიალური

ხასიათისაა. კომპანიები, რომლებიც ევროპის და ავსტრალიის ტერიტორიაზე შესაბამისი

რეგულაციების მორჩილებით მოიპოვებენ რესურსებს და გარკვეული წვლილი შეაქვთ ქვეყნების

ეკონომიკურ განვითარებაში, აფრიკის, აზიისა და სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებში, ზოგ შემთხვევაში,

თავიანთივე ხელით შექმნილ კორუფციულ, ანტიდემოკრატიულ და სხვა პოლიტიკური პრობლემებს

წარმატებით იყენებენ და მინერალურ რესურსებს დერეგულირებულ სივრცეში მოიპოვებენ (Bridge,

2002; McCarthy and Prudham, 2004; Kribek et al. 2014; Mcdonnel, 2014; Camba, 2015; Oliveira Neves et al.

2016; Frame, 2016; Calvert and Pickup, 2016; Garcia et al. 2017; Guttierez-gomez, 2017;). ასევე

ხაზგასასმელია, რომ ხშირად, მემარცხენე ხელისუფლებებიც უძლურნი არიან, განავითარონ

მდგრადი და დემოკრატიული სახალხო ეკონომიკა (Hammond, 2008; Petras, 2013). ამ შემთხვევაში

ეკონომიკური, მწვანეთათვის კი მაშასადამე ეკოლოგიური, კრიზისის დაუძლევლობა

ანტიეკოლოგიური აზროვნების შედეგია. იგი ან მარქსის გარემოსა და ადამიანს შორის

ურთიერთობის მეტაბოლიზმის კონცეფციის მცდარ არაისტორიულ გაგებაში (Clarck and Bellamy

Foster, 2012), ან უბრალო კორუფციაშია ფესვგადგმული.

იმ ქვეყნების ეკონომიკაში, სადაც დერეგულაციის პროცესი ინტენსიურად მიმდინარეობს, სამთო

მოპოვების წილი სოციალურ და ეკონომიკურ განვითარებაზე ნაკლებად თუ აისახება, რაც ჩანს

კიდევაც გრძელვადიანი პერსპექტივის გადმოსახედიდან. ერთ-ერთი ასეთი ქვეყანა საქართველოა,

სადაც ეკონომიკაში სამთო მოპოვების წილი ქვეყნის მშპ-ს 0.9 %-ია. მეტალებისა და სამთო მოპოვების

საერთაშორისო საბჭოს (ICMM) მიერ შემუშავებული ეკონომიკაში წიაღისეულის მოპოვების

კონტრიბუციის ინდექსის მიხედვით, საქართველო აუტსაიდერთა შორისაა. ზარალი, რაც ამ სფეროს

ქვეყნისთვის მოაქვს, გაცილებით მეტია, ვიდრე მოგება. შესაბამისად, საქართველოში არსებულ

სამთო მოპოვების კონცეფციას არაფერი აქვს საერთო მდგრადი განვითარების ცნებასთან, მეტიც,

მისი საწინააღმდეგო მოვლენაა.

ამ კვლევისთვის მნიშვნელოვანია, მოკლედ მიმოვიხილოთ სამთომომპოვებელი კომპანია RMG-

ის, როგორც ბოლნისისა და დმანისის რაიონების საწარმოო დაბინძურების მთავარი წყაროს მოკლე

ისტორია. მანამდე კარგი იქნებოდა, თვალი გადაგვევლო კომპანიის ვებგვერდისათვის. იქ RMG

საკუთარ თავს წარმოაჩენს ეკოლოგიური და სოციალური პასუხისმგებლობის მქონე ორგანიზაციად,

რომელიც წყლისა და ჰაერის დაბინძურების მონიტორინგს მუდმივად ახორციელებს და თითქმის

ყველა სტანდარტს იცავს. თუმცა, ქვემო ქართლში ნიადაგისა და წყლის ქიმიური შემადგენლობის

ჩვენი კვლევა ნათლად აჩვენებს, რომ კომპანიის გარემოსდაცვითი პოლიტიკა კრიტიკას ვერ უძლებს.

საყდრისი-ყაჩაღიანის კარიერის გახსნის და მდ. ფოლადაურში საწარმოო წყლების ჩადინების

ინტენსივობის მატებასთან ერთად, დაბინძურების არეალი და მასშტაბები საგრძნობლად

78

გაფართოვდა, მძიმე მეტალების შემცველობები კი წყალსა და ნიადაგში საგანგაშო დონემდე

გაიზარდა.

რაც შეეხება საკუთრივ კომპანიის ისტორიას, დღეს RMG-ის (Rich Metals Group) საკუთრებაში

მყოფმა ყოფილმა „მადნეულის“ საწარმომ ფუნქციონირება ჯერ კიდევ 1975 წელს დაიწყო, ხოლო

„კვარციტმა“ მოგვიანებით – 1994 წელს. 2005 წლისთვის სს „მადნეულის“ წილების 95,5 %-ს

სახელმწიფო ფლობდა, „კვარციტისას“ – 50%-ს, დანარჩენი 50% ავსტრალიურ კომპანია „ბოლნისის

ოქროს“ ეკუთვნოდა. 2005 წელს, საყოველთაო ე.წ. აგრესიული პრივატიზაციის პროცესის დროს,

რომელიც ინტენსიური კორუფციული გარიგებებისა და ინტერესთა კონფლიქტების ფონზე

მიმდინარეობდა (გუჯარაიძე, 2013), საწარმოები რუსული კომპანია „პრომიშლენნი ინვესტორის“

შვილობილმა, ინგლისში დარეგისტრირებულმა „სტენტონ იქვითიზ კორპორეიშენმა“ შეიძინა. 2004

წელს „კვარციტისა“ და „მადნეულის“ გენერალურ დირექტორად დაინიშნა კობა ნაყოფია,

დარღვევებით ჩატარებული აუქციონის შედეგად კი, ეს ორი საწარმო, „რატომღაც“, შეიძინა

კომპანიამ, რომლის ვიცე-პრეზიდენტიც 2003 წლიდან თავად კობა ნაყოფია იყო. მან „მადნეული“ და

„კვარციტი“ ფაქტობრივად საკუთარ თავს მიჰყიდა. 2007 წელს „სტენტონ იქვითიზ კორპორეიშენმა“

საწარმო მასთან დაკავშირებულ მეორე რუსული წარმოშობის კომპანია Geopromaining-ს მიჰყიდა. ამ

უკანასკნელმა, თავის მხრივ, 2012 წელს ეს კომპანიები ასევე რუსული წარმოშობის კომპანია

„კაპიტალ ჯგუფს“ მიჰყიდა, რომელმაც საწარმოებს სახელები შეუცვალა, „მადნეულს“ დაერქვა „RMG

Cooper“, ხოლო „კვარციტს“ – „RMG Gold“. (გუგუშვილი და წიკლაური, 2010; ბარბაქაძე, 2012;

გუჯარაიძე, 2013; 2014; მწვანე ალტერნატივა, 2015.) ამ პროცესს მოჰყვა 2013-2014 წლების ცნობილი

მოვლენები: გაფიცვები, გარემოს დაბინძურების და დეგრადაციის დიდი ტალღა და უძველესი

არქეოლოგიური ძეგლების განადგურება (გვასალია და სხვ. 2017; Civil Georgia, 2014). ამ

სამთომოპოვებით „რვაფეხაში“ მონაწილეობდნენ სხვადასხვა მცირე თუ მსხვილი კომპანია,

ლობისტები, პოლიტიკოსები და ა.შ.

ჩვენი დიდი იმედის მიუხედავად, კახაბერ კუჭავა პარლამენტის გარემოს დაცვის და ბუნებრივი

რესურსების კომიტეტის თავმჯდომარე, რომელიც მანამდე მთელ რიგ სამთომომპოვებელ

კომპანიებში საქმიანობდა (მწვანე ალტერნატივა, 2017), გარემოს დაცვის სამინისტროს

უფლებამოსილებების შეკვეცას მხოლოდ ფასადურად დაუპირისპირდა, ის არცერთ მოსმენას არ

დასწრებია. სამწუხაროდ, გარემოს დაცვის საპარლამენტო კომისიის წევრების უმეტესობამ გარემოს

დაცვის ფაქტიურ „გაუქმებას“ სამივე მოსმენისას მხარი დაუჭირა ანდა საერთოდ არ გამოცხადდა

სხდომაზე, პარლამენტმა კი, გარემოსათვის დამანგრეველი კანონი ერთხმად მიიღო (იხილეთ

კენჭისყრის შედეგები. https://votes.parliament.ge/ka/laws/3088).

უნდა გავიხსენოთ საქართველოს პარლამენტის მიერ 2012 მარტში მიღებული კანონიც, რომლის

თანახმადაც, გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობის სფეროში ნებისმიერი

გარემოსდაცვითი სამართალდარღვევის გამოსყიდვა, მიზერული თანხის გადახდის სანაცვლოდ,

შესაძლებელი გახდა. ამ კანონით, რომელიც ყოველგვარ გარემოსდაცვით ნორმას, კონცეფციასა თუ

პრინციპს არღვევდა, რა თქმა უნდა, დაუყოვნებლივ ისარგებლეს კომპანია Geoprominig-ის

მესვეურებმა – 13 მილიონ ლარად გამოისყიდეს მათ მიერ შეძენილი კომპანიების მიერ ჩადენილი

ყველანაირი გარემოსდაცვითი დარღვევა და დანაშაული, ყოველგვარი შეფასების გარეშე. თუმცა

79

ისიც აღსანიშნავია, რომ „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის“ ხელისუფლებამ საპრივატიზაციო

ხელშეკრულებით კომპანია „სტენტონ იქვითიზ კორპორეიშენი“ ისედაც გაათავისუფლა მანამდე

არსებული დაბინძურების პასუხისმგებლობისგან, ხოლო მომდევნო მმართველმა Geopromaining-მა,

საკუთარი კომპანიის საბოლოოდ გასათეთრებლად, დამატებით 13 მილიონი მაინც გადაიხადა, რაც

ზეპირი კორუფციული შეთანხმებების ელფერს ატარებს. გასაყიდად გამზადებული კომპანიები

ბოლოს რუსული კომპანია „კაპიტალ ჯგუფის“ იგივე RMG-ის ხელში აღმოჩნდა. შედეგად, მრავალი

გარემოსათვის საშიში პრობლემა მიტოვებული აღმოჩნდა და დროდადრო თავს იჩენს. კომპანია კი,

ჩვენი ვარაუდით ნელ-ნელა, ჩუმად იშორებდა და იშორებს წინა მმართველების მიერ დატოვებულ

ნარჩენებს, როგორც ეს მოხდა საყდრისის აქციების დროს (გვასალია და სხვ. 2017).

და ბოლოს ამ ფონზე გვსურს, მიმოვიხილოთ საქართველოში დღეს არსებული საგადასახადო

პოლიტიკა, ვინაიდან, ჩვენი აზრით, გადასახადები რესურსების მოხმარების არასწორი პოლიტიკის

დამსახურებით, რომელიც ემიჯნება რესურსის ზემოთ აღწერილ მწვანეთა გაგებას, ერთადერთი

სარგებელია, რომელიც ზოგადად საზოგადოებამ შეიძლება მიიღოს სამთო მოპოვების სფეროდან.

ჩვენდა სამწუხაროდ დეტალურ გათვლებს ამ მიმართულებით ვერ გავაკეთებთ, კომპანიის მიერ,

საკუთარი ფინანსური და წიაღისეული მარაგების შესახებ ინფორმაციის გასაიდუმლოების,

არაკონსტიტუციური, ფსევდოლეგალური უფლების გამო (საქართველოს საგადასახადო კოდექსი,

თავი IV, მუხლი 38; კანონი წიაღის შესახებ მუხლი 29).

საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით, წიაღისეულის მომპოვებელი კომპანია ვალდებულია,

გადაიხადოს შემდეგი გადასახადები:

მოგების გადასახადის განაკვეთია 15% (რაც მანამდე 20% იყო), თუმცა მოგების გადასახადით

დასაბეგრი თანხა იმავე ნაწილების შესაბამისად განსაზღვრული დაბეგვრის ობიექტის

მიხედვით განხორციელებული განაცემის/გაწეული ხარჯის ოდენობის 0.85-ზე გაყოფის

შედეგად გამოითვლება. (საქართველოს საგადასახადო კოდექსი, მუხლი 97 და 98, 1-ლი

პუნქტი). ანუ დაბეგვრის ობიექტი/ 0.85 x 15%. (შემოსავლების სამსახურის განმარტებითი

ბროშურა. მოგების გადასახადით დაბეგვრის ახალი წესი. 2016. http://rs.ge/6239)

საქონლის ექსპორტი განთავისუფლებულია გადასახადისაგან.

ექსპორტი წარმოადგენს ჩათვლის უფლებით დღგ-ისაგან გათავისუფლებულ დაბეგვრის

ოპერაციებს.

მიწით სარგებლობის გადასახადი საქართველოს საგადასახადო კოდექსის 204-ე მუხლით

რეგულირდება და რესურსებით სარგებლობის შემთხვევაში არის 3 ლარი 1 ჰა-ზე.

ქონების გადასახადი – ქონების ღირებულების 1% (საქართველოს საგადასახადო კოდექსი,

მუხლი 202, 1-ლი პუნქტი).

რესურსებზე დაწესებული მოსაკრებლის გადასახადი – 1 გრამ ოქროზე 3 ლარი (საქართველოს

კანონი ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობისთვის მოსაკრებლის შესახებ, მუხლი 5, 1-ა

პუნქტი).

ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობის რეგულირების გადასახადი (საქართველოს კანონი

რეგულირების საფასურის შესახებ. რეგულირების საფასურის ოდენობები. 15/07/2005) – 1 გრამ

80

ოქროზე 1.5 ლარი. ადგილობრივ თვითმმართველობას რაიმე ზედმეტი გადასახადი

დაწესებული არ აქვს.

ლიცენზიის გადასახადი.

ასევე გასათვალისწინებელია კომპანიის ხარჯები რაც მოიცავს: საწარმოო, ხელფასების,

დასაქმებულთა დაზღვევის, ძირითადი საშუალებების ამორტიზაციისა და რემონტის თანხებს. ეს

ხარჯები გამოაკლდება მთლიან შემოსავალს.

არსანიშნავია ასევე საქართველოს საგადასახადო კოდექსში, 2016 წლის 13 მაისს შესული

საკანონმდებლო ცვლილება, ე.წ. „ესტონური მოდელი“-ი, რომელიც 2017 წლის 1 იანვრიდან შევიდა

ძალაში. ამ ცვლილების თანახმად მოგების განაწილებამდე ანუ დივიდენდის გატანამდე მოგება არ

იბეგრება, ცვლილების ერთ-ერთ მოტივად კომპანიებისთვის რეინვესტირების წახალისება

წარმოადგენს, ანუ მოგების რეინვესტირების შემთხვევაში, მოგების და დივიდენდის გადასახადებს

კომპანიები არ იხდიან. ამ ლოგიკით კომპანია RMG-იმ უნდა დაიწყოს რეინვესტირების პროცესი,

თუმცა როგორც მოსალოდნელი იყო და კვლევიდანაც ჩანს ეს ასე არ არის.

კომპანია RMG-ის მაგალითზე კარგად ჩანს რამდენად ლოიალური დამოკიდებულება აქვს

სახელმწიფოს მსგავსი კომპანიების მიმართ, ისინი ხშირად სარგებლობენ შეღავათებით, რაც

ჩვეულებრივი მოკვდავებისთვის წარმოუდგენელია. სახელმწიფო კომპანიის მიერ ჩადენილ

კანონდარღვევებზეც ხშირად ხუჭავს თვალებს ალბათ მათი პოლიტიკური ლობისტების დაუღალავი

შრომის დამსახურებით.

მაგალითად კომპანია RMG Gold-ს

სახელმწიფომ საყდრისის მონაკვეთზე უფასო ლიცენზია გადასცა.

ამ კომპანიას წიაღის მოპოვებისთვის საერთოდ არ გაუვლია ეკოლოგიური ექსპერტიზა. ეს აქამდე

არსებული დრაკონული კანონის დამსახურება იყო, რომლის მიხედვითაც რესურსის მოპოვება

ეკოლოგიურ ექსპერტიზას არ ექვემდებარებოდა. მიუხედავად ზოგიერთი დადებითი

საკანონმდებლო ცვლილებისა, ეჭვი გვეპარება, ამ მიმართულებით რაიმე რეალურ წინსვლას

მივაღწიოთ.

გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს გარემოსდაცვითი ზედამხედველობის

დეპარტამენტის 2013-2014 წლების მონაცემებით, RMG Gold-ის მიერ გარემოსათვის მიყენებულმა

ზიანმა შეადგინა 29 153 880 ლარს; ჩვენი აზრით, ზარალი გაცილებით მეტი უნდა იყოს, რადგან

დაბინძურების შედეგები აკუმულირებადია. თუ გავითვალისწინებთ, რომ განვითარებულ ქვეყნებში

არსებობს ე.წ. „დამაბინძურებელი იხდის“ პრინციპის გადასახადები, მიგვაჩნია, რომ ამ გადასახადის

გადაუხდელობა კომპანიას მოგებაში ტოვებს, ხოლო ის ჯარიმები, რომლებიც კომპანიას

დაბინძურებისათვის ერიცხება სავსებით არაეფექტურია, რაც აუცილებლად უნდა გამკაცრდეს და

გაიზარდოს.

საქართველოს კონსტიტუციის 37-ე მუხლს, ადამიანის უფლებათა ბილსა და ორჰუსის კონვენციის

გარემოსდაცვითი ინფორმაციის საჯაროობის შესახებ პრინციპთან წინააღმდეგობაში მყოფი კანონი,

81

კომპანიას უფლებას აძლევს, გაასაიდუმლოოს ინფორმაცია ლიცენზიით მოპოვებულ ტერიტორიაზე

არსებული წიაღისეულის მარაგების შესახებ.

კომპანიამ სახელმწიფოს დახმარებით, ბინძური და უკანონო ხერხებით უგულებელყო კანონი

კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის შესახებ და გაანადგურა მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი

საყდრისის პრეისტორიული მაღარო, კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი (Stollner and

Ghambashidze, 2011; Demytrie. 2014. BBC).

კანონის დარღვევით ააშენა ოქროს გამამდიდრებელი საწარმო აბულბუქის ხეობაში (ცნობა

ნეტგაზეთი, 2014, დიასამიძე, 2017. ნეტგაზეთი).

სამაგიეროდ, არანაირ საგრძნობ ახალ ინვესტირებას, თუ რეინვესტირებას კომპანია არ

ახორციელებს, მხოლოდ და მხოლოდ მდორედ აიარაღებს საწარმოს და ინდულგენციური ხასიათის

შემოწირულებებს გასცემს რეგიონში. ეს ჩვენი კვლევით ნაჩვენები დაბინძურების ხარისხითაც

კარგად ჩანს. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე კი სადაც კომპანია საქმიანობს, სხვა ეკონომიკური

საქმიანობები არ არის განვითარებული, სოფლის მეურნეობა და ტურიზმი სამთო მოპოვების

შედეგად წარმოქმნილი პრობლემების გამო განადგურების პირასაა მისული.

ქვეყანაში არსებული საგადასახადო სისტემა კი, ჩვენი აზრით არ იძლევა საშუალებას

საზოგადოებამ და სახელმწიფომ მიიღოს ის შემოსავალი, რაც რესურსებზე უფლების დათმობად

შეიძლება ღირდეს. ეს გადასახადები სრულებით არ არის პროპორციულად სამართლიანი, და

გაცილებით ნაკლებია ვიდრე განვითარებულ ან ზოგიერთ განვითარებად ქვეყანაში (EITI. Advancing

the EITI in the mining sector 2009; Sweden’s Minerals Strategy, 2013; ICMM. Role of mining in national

economies, 2017). კონსტიტუციით გადასახადების გაზრდის ფაქტობრივი აკრძალვა კი კიდევ ერთი

საკანონმდებლო ლაბირინთია, რომელიც ქართულმა ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა ელიტამ თავს

მოახვია ქვეყანას, და რომელიც კიდევ 12 წლით გამყარდა ბიზნესმენებით სავსე პარლამენტის

წყალობით (საქართველოს კონსტიტუციური კანონი, საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების

შეტანის შესახებ. 13/10/2017. https://matsne.gov.ge/ka/document/view/3811818). ბიუჯეტის 2016 და 2017

წლების მონაცემებისა და 2018 წლის საბიუჯეტო გეგმის მიხედვით გადასახადებით ბიუჯეტის

შემვსები ძირითადი წყარო, არაპირდაპირი გადასახადების შემდეგ, ისევ საშემოსავლო გადასახადი

იქნება, სადაც დიდი წილი მოდის შრომაზე, ანუ დასაქმებულთა ხელფასების 20%-ზე (ფინანსთა

სამინისტრო. Mof.ge). მაგალითად მთავრობის მიერ წარმოდგენილი 2018 წლის სახელმწიფო

ბიუჯეტის შესახებ კანონის პროექტის მიხედვით გადასახადებიდან შემოსული თანხა 9 470 000 000

ლარით განისაზღვრა, საიდანაც საწარმოებიდან მიღებულ მოგების გადასახადზე, დივიდენდებსა და

პროცენტებზე მოდის მხოლოდ 7.8 %, ხოლო ადმინისტრაციული მოსაკრებლებსა და

გადასახდელებზე 8%, სამაგიეროდ ფიზიკური პირებიდან საშემოსავლო გადასახადზე მოდის 29 %,

თუ გავითვალისწინებთ ქვეყნის სიდუხჭირეს ამ გადასახადების უდიდეს ნაწილს იხდიან დაბალი

შემოსავლის მქონე პირები. დინამიკაში ეს მდგომარეობა უარესდება ანუ საწარმოებიდან შემოსული

თანხები მთლიანობაში მცირდება ხოლო კერძო პირებიდან მიღებული შემოსავალი პირიქით

იზრდება („საქართველოს 2018 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ“ საქართველოს კანონის

პროექტი). ამ სქემაში, სხვა წიაღისეულის მომპოვებელი კომპანიების მსგავსად, კომპანია RMG-ის

https://matsne.gov.ge/ka/document/view/3811818

82

წილი ქართულ ეკონომიკაში არცთუ ისე დიდია, სამაგიეროდ ზარალი, რომელსაც ეს კომპანია

ქვეყანას აყენებს საკმაოდ მაღალია (დაბინძურებული გარემო, დაბიძურებული საკვები,

დაავადებული ადამიანები, დაავადებული საქონელი, დაკარგული წიაღისეული, განადგურებული

კულტურული და ბუნებრივი მემკვიდრეობა).

ამ ყოველივეზე დაკვირვების შემდეგ, ალბათ ნათელია, როგორი სინერგიით მუშაობენ

მთავრობები კომპანიებთან. წარმოუდგენელია დავიჯეროთ, რომ ამ „წესრიგში“ ეს წარმოების სფერო

ქვეყანას რაიმე სიკეთეს მოუტანს, განსაკუთრებით, საოციალურ პოლიტიკაში, გარემოს დაცვასა და

მეცნიერებაში. მწვანეებისთვის, ამ ინტერესჯგუფების იდეოლოგიური საფუძვლის ზემომოყვანილი

ანალიზიდან გამომდინარე, ისედაც ყველაფერი ნათელია, ამ „რვაფეხას“ მხოლოდ ხალხის ეშინია.

ამიტომაც არის საზოგადოება მიზანმიმართულად იზოლირებული იმისგან, რაც ყველაზე მეტადაა

მისი. ამიტომ საზოგადოების ინფორმირებულობა და ამ სფეროში ჩართულობა, ბუნებრივ

რესურსებზე უნივერსალური უფლებისთვის ბრძოლის დასაწყისი შეიძლება გახდეს, რაც პირდაპირ

კავშირშია სოციალურ თანასწორობასა და სამართლიანობასთან.

დასკვნა

კვლევის შედეგებისა და მისი პოლიტიკური შეფასების შეჯამებით, ალბათ, ძნელი არ

უნდა იყოს იმის გააზრება, რომ გარემოს დეგრადაცია და მისგან გამოწვეული უარყოფითი შედეგები

დერეგულაციის პროცესის გაძლიერების პირდაპირპროპორციულად იმატებს. საქართველო ალბათ

ამ დებულების მართებულობის დამადასტურებელი კარგი მაგალითია. ბუნება, როგორც

განვმარტეთ, არ არის ერთგანზომილებიანი იზოლირებული მოვლენა, მას გააჩნია ისტორია,

ადამიანი კი ამ ისტორიის განუყოფელი ნაწილია. მწვანეთა მსოფლმხედველობა ამ ლოგიკას

მიუყვება და ახლებურად ხედავს ადამიანის ადგილს ეკოსისტემაში, მისი უპირატესობა მის

მეცნიერულობაშია. ადამიანს შეუძლია ესწრაფვოდეს გარემოსთან ჰარმონიას, თუმცა, ეს არ ნიშნავს,

რომ ადამიანსა და გარემოს შორის არსებული დაძაბულობა არ ვაღიაროთ. ეს დაძაბულობა ცალსახად

წინააღმდეგობრივი ვერ იქნება, რადგან ის გონიერი მოვლენაა და არა გონსმიღმიერი მშრალი

დაპირისპირებულობა. ამ შინაარსის კომპლექსურ დაძაბულობას შეუძლია, შვას გარემოსთან

დამოკიდებულების ალტერნატიული გზები, რადგან რამდენადაც ის გონიერია, იმდენად –

თავისუფალი და რეალურია. ეს ყველაფერი შეიძლება გავიგოთ, როგორც ჰარმონია, ანუ გარემოსთან

ისეთი ურთიერთკავშირი, რომელიც სამყაროს კომპლექსური მთელის ლოგიკით გარდაქმნის. ამ

ჰარმონიის მიღწევას ადამიანი მხოლოდ მაშინ შეძლებს, როდესაც, მეცნიერების დახმარებით,

სამყაროსა და მასში საკუთარი თავის ობიექტურად დანახვას შეეცდება. ამ სამყაროში „ჩაგვრის“

ბუნებრივად გამოცხადებას მწვანე ალტერნატივა გააჩნია, თანაგრძნობის, ურთიერთდახმარებისა და

განაწილების გზაზე. ადამიანსა და ბუნებას შორის არსებული ეს დაძაბულობა კომპლექსურ

მთლიანთანაა ჩაქსოვილი. ერთ-ერთი საქმიანობა, რომელიც ამ მდგომარეობას ასახავს, არის

სამთომოპოვებითი წარმოება, რომელიც დღევანდელი სოციო-პოლიტიკური მბრძანებლური

83

ლოგიკის ხელში, გარემოსთან ურთიერთობისას ნულოვანი ჯამის თამაშის პრინციპის წესებით

ხელმძღვანელობს, აქ კი მოგებული გვერწმუნეთ კაცობრიობა ვერ დარჩება.

მიუხედავად ამისა, სამთომოპოვებითი ინდუსტრიის მართვის ის პრინციპები, რომლებიც დღეს

მსოფლიო ეკონომიკის ცენტრებში ინერგება, საკმაოდ მრავლისმომცველი და სკრუპულოზურია. იგი

დიდ ორგანიზებასა და ცოდნას მოითხოვს, მაღალსოციალური მოვლენაა და, შესაბამისად,

საზოგადოებისა და სახელმწიფო ინსტიტუციების ჩარევის გარეშე, სწორად ვერ განხორციელება. რომ

არაფერი ვთქვათ რესურსზე უფლებაზე. სამთო მოპოვება საკმაოდ მრავალწახნაგოვანი საქმიანობაა

და მისი ურთიერთქმედება გარემოსთან მუდმივ ცვალებადობაშია, ამიტომ ნებისმიერი დაუდევრობა

შესაძლოა გარემოსთვის გამოუსწორებელი ზიანით დამთავრდეს. ამ ყველაფერს იაზრებენ დღეს

განვითარებული ქვეყნები და, შესაბამისად, გარკვეულ რეგულაციებსა და კონცეფციებს ნერგავენ.

თავიანთ გამოცდილებას ისინი ირიბად სხვა ქვეყნებზეც ავრცელებენ. მაგრამ საბოლოო ჯამში

რადიკალური ცვლილებების გარეშე, კრიზისს კაცობრიობა მაინც ვერ დააღწევს თავს.

თუ განვითარებადი ქვეყნების გამოცდილებას მოვიშველიებთ, საქართველოს მაგალითზე

კარგად დავინახავთ, რამდენად წამგებიანია გამოხშირვაზე ორიენტირებული სამთომოპოვებითი

საქმიანობა საზოგადოებისთვის. საქართველოში, მიუხედავად გარემოსდაცვით სფეროში

ევროკავშირთან დაახლოების პროცესში საკანონმდებლო და ინსტიტუციური დადებითი

ცვლილებებისა, მდგრადი განვითარებისთვის გადადგმულ ამ ნაბიჯებს განხორციელება არ უწერია,

რადგან ის ქვეყნის ხელისუფლებაში არსებული ელიტური პოლიტიკური ჯგუფების იდეოლოგიურ

საფუძვლებთან წინააღმდეგობაში მოდის. აგერ უკვე ათწლეულზე მეტია, რაც გარემოს

დაბინძურების შესახებ ინფორმაცია ვრცელდება, რომელსაც სახელმწიფოც აღიარებს, მაგრამ ეს

ინფორმაცია პოლიტიკურ სპექტრში არსებული სუბიექტების დღის წესრიგში თავს ვერ იმკვიდრებს.

ამის მიზეზი კი, გარემოსა და სოციალური თანასწორობის პრინციპთან იდეოლოგიური ხასიათის

წინააღმდეგობაა. ამ აზროვნებითი წინაღობის გადალახვა შესაძლებელია მხოლოდ ინფორმაციის

პოლიტიზებით, რასაც მწვანეთა ორგანიზებული პოლიტიკური მოძრაობა სჭირდება. მწვანეები კი,

დღეს საქართველოს პოლიტიკური სივრციდან სრულად არიან განდევნილნი, ამიტომ მათი

იდეოლოგიური თვითგამორკვევის პროცესი, აუცილებლად, სწრაფად უნდა დასრულდეს. ამით

ისინი ქმნადობის ფაზიდან პოლიტიკური არსებობის ფაზაში გადავლენ, მით უმეტეს, რომ დღეს

საქართველოში მწვანე ტენდენციების მქონე საზოგადოებრივი ჯგუფები მაინც არსებობენ. მწვანეთა

მოძრაობის პოლიტიკური არსებობა კი, მისი დემოკრატიული ხასიათიდან გამომდინარე,

საზოგადოებას ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის მიღების საშუალებას მისცემს, რის

გარეშეც ნებისმიერი საკანონმდებლო ცვლილება დროებითი და ფასადურია. და ეს გარემოს დაცვის

სამინისტროს ხელახალმა „გაუქმებამაც“ აჩვენა. გარემოსდაცვითი კანონმდებლობის გამკაცრების

პარალელურად, გარემოს დაცვის რეგულირების მთავარი ორგანოსთვის რესურსების მართვის

ფუნქციის ჩამორთმევა, ურთიერთგამომრიცხავი მოვლენაა. ერთი ნაბიჯის წინ გადადგმას ორის უკან

გადადგმა მოჰყვა. ეს კი წარმატებით შეინარჩუნებს სამთომოპოვებით სფეროში არსებულ „ბალანსს“,

სადაც კერძო კომპანიების და მათი ლობისტების გარდა ყველა წაგებულია.

ვიმედოვნებთ, რომ წინამდებარე კვლევა და მისი პოლიტიკური შეფასება საქართველოში

არსებული მწვანე ტენდენციების მქონე სოციალური ჯგუფებისთვის ბიძგის მიმცემი გახდება და

84

ხელს შეუწყობს ისეთი მწვანეთა პოლიტიკური მოძრაობის დაბადებას, რომელშიაც გონება

გადამწყვეტ როლს შეასრულებს. ამგვარად, ეს დაბადება არა უბრალოდ რეალობა, როგორც

მოცემულობა, არამედ ცვლილებისკენ გადადგმული ნამდვილი ნაბიჯი იქნება, რომელიც

საბოლოოდ, მემარცხენე მწვანეთა პრინციპების შესაბამისად, ქართულ პოლიტიკურ სივრცეში

მწვანეთა ანტიპარტიული პარტიის გამოჩენით დაგვირგვინდება.

85

ლიტერატურა:

1. „საქართველოს 2018 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ“ საქართველოს კანონის

პროექტი.

2. Alcantara, H.J.P., Doronila, A.I., Nicolas, M., Ebbs, S.D., Kolev, S.D., 2015. Growth of selected

plant species in biosolids-amended mine tailings. Miner. Eng. 80, 25– 32.

3. Bernstein, S. (2002) ‘Liberal environmentalism and global environmental governance’, Global

Environmental Politics 2, 3: 1-16

4. Bian, Z., Miao, X., Lei, S., Chen, S.-e., Wang, W., Struthers, S., 2012. The challenges of reusing

mining and mineral-processing wastes. Science 337 (6095), 702–703

5. Bookchin, M. 1990. The Philosophy of Social Ecology: Essays on Dialectical Naturalism. Montreal:

Black Rose Books

6. Bookchin, M. 2006. Social Ecology and Communalism. AK Press

7. Bookchin, M. 2015. The Next Revolution: Popular Assemblies and the Promise of Direct

Democracy. Verso

8. Borchardt, K-D. 2010.The ABC of European Union law. European Union.

https://publications.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/f8d9b32e-6a03-4137-9e5a-

9bbaba7d1d40

9. Bridge, G. (2002) ‘Grounding globalization’, Economic Geography 78, 3: 361-86.

10. Cadmium: From Toxicity to Essentiality. Sigel, A., Sigel, H., Sigel, R.k., Springer Science+Business

Media Dordrecht 2013.

11. Calvert, J., and Pickup, M., 2016. The politics of investment in the Americas: Canada, Brazil, and

the (Post-)Neoliberal State. Canadian Foreign Policy Journal, Issue 2, Pages 199-216

12. Capra, F., and Spretnak, C. 1984.The Global Promise of Green Politics. N. York: E. P. Dutton.

13. Camba, A. A. 2016. Philippine mining capitalism: The changing terrains of struggle in the

neoliberal mining regime. ASEAS – Austrian Journal of South-East Asian Studies, 9(1), 69-86.

14. Clarck, B. and Bellamy Foster, J. 2010. the Dialectic of Social and Ecological Metabolism: Marx,

Mészáros, and the Absolute Limits of Capital.

15. Couto Garcia, L., Bandini Ribeiro, D., Oliveira Roque, F., Ochoa-Quintero ,J.M., Laurance, W. F.

2017. Brazil’s worst mining disaster: Corporations must be compelled to pay the actual

environmental costs. Ecological Applications, 27(1), pp. 5–9

16. Decision No 1386/2013/EU of the European Parliament and of the Council of 20 November 2013

on a General Union Environment Action Programme to 2020 ‘Living well, within the limits of our

planet’ Text with EEA relevance

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX%3A52010DC2020

17. Decision No 1386/2013/EU of the European Parliament and of the Council of 20 November 2013

on a General Union Environment Action Programme to 2020 ‘Living well, within the limits of our

planet’ Text with EEA relevance.

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:32013D1386

18. Demytrie, R. 2014. Georgia's gold mine dilemma.

www.bbc.com/news/world-europe-27499882

https://publications.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/f8d9b32e-6a03-4137-9e5a-9bbaba7d1d40

https://publications.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/f8d9b32e-6a03-4137-9e5a-9bbaba7d1d40

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX%3A52010DC2020

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:32013D1386

http://www.bbc.com/news/world-europe-27499882

86

19. EITI. 2009. Advancing the EITI in the mining sector.

https://eiti.org/sites/default/files/documents/MINING%20Compressed.pdf

20. Frame, L.M. 2016. The Neoliberalization of (African) Nature as the Current Phase of Ecological

Imperialism. Journal Capitalism Nature Socialism. Volume 27, Issue 1, Pages 87-105

DOI:10.1080/10455752.2015.1135973

21. Fridjonsson, E.O., Hasan, A., Fourie, A.B., Johns, M.L., 2013. Pore structure in a gold mine

cemented paste backfill. Miner. Eng. 53, 144–151.

22. Ghorbani, Y., Kuan, S.H., 2016. A review of sustainable development in the Chilean mining sector:

past, present and future. Int. J. Min. Reclam. Environ. 1-29.

http://dx.doi.org/10.1080/17480930.2015.1128799.

23. Goldman, M. (2005) Imperial nature (New Haven: Yale University Press).

24. Gordon, H. S. (1954) ‘The economic theory of a common property resource: the fishery’, Journal of

Political Economy 62: 124-42.

25. Gordon, R.B., 2002. Production residues in copper technological cycles. Resour. Conserv. Recycl.

36, 87–106.

26. Gutierez-Gomez, L., 2017. Mining in Colombia: Tracing the Harm of Neoliberal Policies and

Practices. Rodríguez Goyes D., et al. (eds.), Environmental Crime in Latin America, Palgrave

Studies in Green Criminology, pp. 85-113. Palgrave Macmillan UK

27. Hammond, J.L. 2008. Latin America: A Resurgent Left? New Politics. Vol:XI-4 Whole #: 44

28. Handbook for Implementation of EC Environmental Legislation. Eurpean Union. 2007

http://ec.europa.eu/environment/archives/enlarg/pdf/handbook/handbook.htm

29. Hansen, H.K., Lamas, V., Gutierrez, C., Nunez, P., Rojo, A., Cameselle, C., Ottosen, L.M., 2013.

Electro-remediation of copper mine tailings. Comparing copper removal efficiencies for two

tailings of different age. Miner. Eng. 41, 1–8

30. Hardin, G. (1968) ‘The tragedy of the commons’, Science 162, 1243-1248.

31. Hartwick, E. and Peet, R. (2003) ‘Neoliberalism and nature: the case of the WTO’, The Annals of

the American Academy of Political & Social Science 590, November: 188-211.

32. Hoekstra, A.Y., Chapagain, A.K., Aldaya, M.M., Mekonnen, M.M., 2009. Water Footprint Manual,

State of the Art 2009. Water Footprint Network, Earthscan, London, United Kingdom.

33. Holley, E.A., Mitcham, C., 2016. The Pebble Mine Dialogue: a case study in public engagement

and the social license to operate. Resour. Policy 47, 18e27.

http://dx.doi.org/10.1016/j.resourpol.2015.11.002.

http://www.civil.ge/geo/article.php?id=8372

http://www.eu-nato.gov.ge/sites/default/files/AA_BodyText%20%2810%29.pdf

https://www.amerikiskhma.com/a/georgia-massive-strike-in-rmg-group-kazreti-bolnisi-

area/1859405.html

34. https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/substances/cadmium

35. https://www.theguardian.com/inequality/2017/nov/14/worlds-richest-wealth-credit-suisse

36. Huff, J., Lunn, R. M., Waalkes,M.P., Tomatis, L., Infante, P. F. 2007.Cadmium-induced Cancers in

Animals and in Humans. International Journal of Occupational and Environmental Health.

Volume 13, Issue 2, pp. 202-212

37. ICMM. Role of mining in national economies: third edition. 2017. www.icmm.com/romine/index

https://eiti.org/sites/default/files/documents/MINING%20Compressed.pdf

http://dx.doi.org/10.1080/17480930.2015.1128799

http://www.palgrave.com/

http://ec.europa.eu/environment/archives/enlarg/pdf/handbook/handbook.htm

http://en.wikipedia.org/wiki/Tragedy_of_the_Commons

http://dx.doi.org/10.1016/j.resourpol.2015.11.002


http://www.eu-nato.gov.ge/sites/default/files/AA_BodyText%20%2810%29.pdf

https://www.amerikiskhma.com/a/georgia-massive-strike-in-rmg-group-kazreti-bolnisi-area/1859405.html

https://www.amerikiskhma.com/a/georgia-massive-strike-in-rmg-group-kazreti-bolnisi-area/1859405.html

https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/substances/cadmium

https://www.theguardian.com/inequality/2017/nov/14/worlds-richest-wealth-credit-suisse

http://www.icmm.com/romine/index

87

38. Johnson, B., 2003, Importance of microbiology in the development of sustainable technologies for

mineral processing and wastewater treatment. School of Biological Sciences, University of Wales,

UK

39. Kotiranta, T., Horn, S., Jansson, K., Reuter, M.A., 2015, ’Towards a ‘‘minimum impact” copper

concentrator: A sustainability assessment’. Paper Presented to Procemin 2015–11th International

Mineral Processing Conference, Santiago, Chile, 21–23 October.

40. Kříbek, B., De Vivo, B.,Davies Mangosuthu, T. 2014. Special Issue: Impacts of mining and mineral

processing on the nvironment and human health in Africa. Journal of Geochemical Exploration

144 (2014) 387–390

41. Laurence, D., 2011. Establishing a sustainable mining operation: an overview. J. Clean. Prod. 19,

278–284.

42. Leading Practice Sustainable Development Program (LPSDP) for the Mining Industry

https://industry.gov.au/resource/Programs/LPSD/Pages/LPSDhandbooks.aspx

43. Lebre, É., Corder, G. D., Golev, A. 2016. Sustainable practices in the management of mining waste:

a focus on the mineral resource. Minerals Engineering, 107 34-42.

doi:10.1016/j.mineng.2016.12.004

44. Lèbre, É., Corder, G., 2015. Integrating industrial ecology thinking into the management of mining

waste. Resources 4, 765–786.

45. Leverink, J., 2015. Murray Bookchin and the Kurdish resistance. ROAR Magazine.

https://roarmag.org/essays/bookchin-kurdish-struggle-ocalan-rojava/

46. Locke, J., 1764. John Locke, Two Treatises of Government, ed. Thomas Hollis. London

47. Lottermoser, B.G., 2011. Recycling reuse and rehabilitation of mine wastes. Elements 7, 405–410.

48. Maier, J., 1990. Green Parties in Western Europe The Green Parties in Western Europe A Brief

History, Their Successes and Their Problems. Global Greens.

https://www.globalgreens.org/literature/maier/westerneurope

49. McCarthy, J. and Prudham, S. (2004) ‘Neoliberal nature and the nature of neoliberalism’,

Geoforum 35, 3: 275-283.

50. McDonell, E., 2015. The co-constitution of neoliberalism, extractive industries, and indigeneity:

Anti-mining protests in Puno, Peru. The Extractive Industries and Society, Volume 2, Issue 1,

January 2015, Pages 112-123

51. Mirowski, P. and Plehwe, D. (eds) (2008) The making of the neoliberal thought collective

(Cambridge, Mass: Harvard University Press).

52. National Cancer Institute (USA) – Cadmium

53. Northey, S.A., Mudd, G.M., Saarivuori, E., Wessman-Jääskeläinen, H., Haque, N., 2016. Water

footprinting and mining: Where are the limitations and opportunities? Journal of Cleaner

Production 135, 1098-1116

54. Ocalan, A. 2011. Democratic Confederalism. Transmedia Publishing Ltd.

55. Oliveira Nevesa, A.C., Peres Nunesa, F.,Carvalho F.A., Wilson Fernandes G. 2016. Neglect of

ecosystems services by mining, and the worst environmental disaster in Brazil. Volume 14, Issue 1,

Pages 24-27.

56. Peck, J. (2008) ‘Remaking laissez faire’, Progress in Human Geography 32, 1: 3-43

57. Peck, J. and Tickell, A. (2002) ‘Neoliberalizing space’, Antipode 34, 3: 380-404.

58. Peek, E., Barnes, A., Tuzun, A., 2011. Nickeliferous pyrrhotite – Waste or resource? Miner. Eng. 24

(7), 625–637.

https://industry.gov.au/resource/Programs/LPSD/Pages/default.aspx

https://industry.gov.au/resource/Programs/LPSD/Pages/LPSDhandbooks.aspx

https://roarmag.org/essays/bookchin-kurdish-struggle-ocalan-rojava/

https://www.globalgreens.org/literature/maier/westerneurope

88

59. Petras, J. 2013. Brazil: Extractive Capitalism and the Great Leap Backward. World Review of

Political Economy, Vol. 4, No. 4, pp. 469-483

60. Richest 1% own half the world's wealth, study finds. 2017. The Guardian. Tue 14 Nov ‘17 11.56

GMT

61. RMG (Rich Metals Group) - ოფიციალური ვებგვერდი.

http://www.richmetalsgroup.com/

62. RMG Gold: საყდრისის არქეოლოგიური ობიექტი არ დაზიანებულა. 2014. ნეტგაზეთი.

http://netgazeti.ge/culture/28561/

63. Rönnlund, I., Reuter, M.A., Horn, S., Aho, J., Aho, M., Päällysaho, M., Ylimäki, L., Pursula, T.,

2016a. Eco-efficiency indicator framework implemented in the metallurgical industry: Part 1—a

comprehensive view and benchmark. Int. J. Cycle Assessment.

64. Sánchez-Andrea, I., Sanz, J.L., Bijmans, M.F.M., Stams, A.J.M., 2014. Sulfate reduction at low pH

to remediate acid mine drainage. J. Hazard. Mater. 269, 98–109.

65. Stöllner, T., Gambashidze, I., 2011 Gold in Georgia II: The Oldest Gold Mine in the World. In: Ü.

Yalçın (ed.), Anatolian Metal V. Der Anschnitt, Beiheft 24 (Bochum 2011) 187-199.

66. Sweden’s Minerals Strategy, 2013. Swedish Ministry of Enterprise, Energy and Communications.

67. The International Bill of Human Rights

http://www.ohchr.org/Documents/Publications/Compilation1.1en.pdf

68. W.E. Song, S.B. Chen, J.F. Liu, L. Chen, N.N. Song, N. Li, B. Liu. 2015. Variation of Cd

concentration in various rice cultivars and derivation of cadmium toxicity thresholds for paddy

soil by species-sensitivity distribution J. Integr. Agric., 14, pp. 1845-1854

69. Wu, A., Wang, Y., Wang, H., Yin, S., Miao, X., 2015. Coupled effects of cement type and water

quality on the properties of cemented paste backfill. Int. J. Miner. Process. 143, 65–71.

70. Younger, P.L., Banwart, S.A., Hedin, R.S., 2002. Mine Water: Hydrology, Pollution, Remediation.

[Book]. Environmental Pollution Series, vol. 5. Springer, The Netherlands.

http://dx.doi.org/10.1007/978-94-010-0610-1.

71. Zaharchenko, T. R. 1990. Environmental Policy in the Soviet Union. Environs. Volume 14, N. 1

72. Маркс К., Энгельс Ф. 1955. Немецкая идеология // Собрание сочичений. — 2-е изд. —

М.: Политиздат,

73. ანთაძე, ნ. 2013. საქართველოს გარემოსდაცვითი კანონმდებლობის ევროკავშირის

კანონმდებლობასთან - კონვერგენცია სახელმძღვანელო საზოგადოებრივი

ორგანიზაციებისა და აქტივისტებითვის. მწვანე ალტერნატივა

http://greenalt.org/wp-content/uploads/2014/01/Guide_2013_KG_FINAL.pdf

74. ბარბაქაძე, მ. 2012. „საქართველოს ზოგიერთ საკანონმდებლო აქტში ცვლილების შეტანის

შესახებ“ 2012 წლის 20 მარტის საქართველოს კანონის მიმოხილვა. მწვანე ალტერნატივა

http://greenalt.org/wpcontent/uploads/2013/03/garemos_winaagmdeg_dadebuli_shetanxmebebi_R

EPORT_2012.pdf

75. გარემოს დაცვის სამინისტროს განცხადება “RMG Gold”-თან დაკავშირებით.2014.

ნეტგაზეთი.

http://netgazeti.ge/news/28514/

76. გარემოსდაცვითი ზედამხედველობის დეპარტამენტის 2013-2014 წწ. ანგარიში

http://eiec.gov.ge/%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98

/%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A1%

E1%83%93%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%97%E1%83%98-

%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9A%

http://netgazeti.ge/culture/28561/

http://www.ohchr.org/Documents/Publications/Compilation1.1en.pdf

http://dx.doi.org/10.1007/978-94-010-0610-1

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81_%D0%9A.

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81_%D0%A4.

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82

http://greenalt.org/wp-content/uploads/2014/01/Guide_2013_KG_FINAL.pdf

http://greenalt.org/wpcontent/uploads/2013/03/garemos_winaagmdeg_dadebuli_shetanxmebebi_REPORT_2012.pdf

http://greenalt.org/wpcontent/uploads/2013/03/garemos_winaagmdeg_dadebuli_shetanxmebebi_REPORT_2012.pdf


http://eiec.gov.ge/%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98/%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%97%E1%83%98-%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%98/Documents/Report/%E1%83%92%E1%83%96%E1%83%93_%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%A8%E1%83%98_2013-2014.aspx




89

E1%83%98/Documents/Report/%E1%83%92%E1%83%96%E1%83%93_%E1%83%90%E1%83%9

C%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%A8%E1%83%98_2013-

2014.aspx

77. გარემოსდაცვითი შეფასების კოდექსი . კონსოლიდირებული ვერსია 2017.


78. გვასალია, ც., გალსტიანი, ჰ., კუსტიკოვა, ა. 2017. ოქროს მტვერი. n-vestigate.

http://goldendust.info/about/

79. გუგუშვილი, თ., წიკალური, ნ. 2010. ოქროს მოპოვების ზემოქმედების ქვეშ მყოფი

მოსახლეობისათვის. მწვანე ალტერნატივა

80. გუჯარაიძე, ნ. 2013. მადნეული კანონზე მაღლა. მწვანე ალტერნატივა

http://greenalt.org/wp-content/uploads/2013/11/Madneuli_kanonze_magla_1.pdf

81. გუჯარაიძე, ნ. 2014. პრივატიზების ფარული მხარეები. მწვანე ალტერნატივა

http://greenalt.org/wp-content/uploads/2014/03/privatizaciis_faruli_mxareebi.pdf

82. დიასამიძე, გ. 2017. RMG Gold-ის დარღვევები, რომლებსაც მალავდნენ. ნეტგაზეთი.


83. კაზრეთში გაფიცული საწარმოდან დაბინძურებული წყალი მდინარეში ჩაიღვარა. 2014.

Civil Georgia


84. კანონი: „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის

წესის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე. კენჭისყრის

შედეგები.(07.12.2017).

https://votes.parliament.ge/ka/laws/3088

85. მარქსი, კ. 1932. პოლიტიკური ეკონომიის კრიტიკისათვის. სახელგამის გამოცემა.

86. მაღალდაძე, ე. 2014. საყდრისი იურიდიულ ლაბირინთში. ლიბერალი

http://liberali.ge/articles/view/3741/saydrisi-iuridiul-labirintshi

87. მჭედლიძე, კ. 2004. რისი გაყიდვით იწყება ყოვლისმომცველი პრივატიზაცია. რადიო

თავისუფლება.

https://www.radiotavisupleba.ge/a/1536184.html

88. ორჰუსის კონვენცია გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის

ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების

მონაწილეობისა და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის

შესახებ. 1991. რატიფიცირებულია 2001.


89. რეხვიაშვილი, ჯ. 2014. საყდრისი-აფეტქების ქრონიკა. რადიო თავისუიფლება.

https://www.radiotavisupleba.ge/a/brdzola-sakdrisis-gadasarchenad/26752694.html

90. სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვების ლიცენზიის გაცემის წესისა და პირობების შესახებ

დებულების დამტკიცების თაობაზე. კონსოლიდირებული ვერსია (31/08/2017 - 14/12/2017)

https://matsne.gov.ge/ka/document/view/10258?publication=68

91. საქართველოს გარემოს დაცვის მოქმედებათა მესამე ეროვნული პროგრამა 2017-2021 წწ.

http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/strategiuli-dokumentebi/strategiebi-gegmebi/2017-

2021----------.pdf

92. საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს 2015 წლის

ანგარიში.

http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/wliuri-angarishi/2015wlis-angarishi.pdf


http://goldendust.info/about/

http://greenalt.org/wp-content/uploads/2013/11/Madneuli_kanonze_magla_1.pdf

http://greenalt.org/wp-content/uploads/2014/03/privatizaciis_faruli_mxareebi.pdf



https://votes.parliament.ge/ka/laws/3088

http://liberali.ge/articles/view/3741/saydrisi-iuridiul-labirintshi

https://www.radiotavisupleba.ge/a/1536184.html


https://www.radiotavisupleba.ge/a/brdzola-sakdrisis-gadasarchenad/26752694.html


http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/strategiuli-dokumentebi/strategiebi-gegmebi/2017-2021----------.pdf

http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/strategiuli-dokumentebi/strategiebi-gegmebi/2017-2021----------.pdf

http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/wliuri-angarishi/2015wlis-angarishi.pdf

90

93. საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს 2016 წლის

ანგარიში

http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/wliuri

angarishi/saministros_saqmianobis_wliuri_angarishi_2016.pdf

94. საქართველოს კანონი ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობისათვის მოსაკრებლების

შესახებ. კონსოლიდირებული ვერსია 2017.


95. საქართველოს კანონი რეგულირების საფასურის შესახებ. რეგულირების საფასურის

ოდენობები.15/07/2005.


96. საქართველოს შრომის კოდექსი.25/05/2006.


97. საქართველო გარემოსდაცვითი შეფასების კოდექსი. 01/06/2017


98. საქართველოს კანონი ლიცენზიებისა და ნებართვების შესახებ. 24/06/2005.


99. საქართველოს კანონი სახელმწიფო ქონების შესახებ. 2010.


100. საქართველოს კანონი წიაღის შესახებ. კონსოლიდირებული ვერსია 2017.


101. საქართველოს კონსტიტუციური კანონი, საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების

შეტანის შესახებ. 13/10/2017.


102. საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის

შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე. 2011.


103. საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის

შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე. 2017.

104. საქსტატი. 2016. საქართველოს 2016 წელის მთლიანი შიდა პროდუქტი.

http://www.geostat.ge/index.php?action=wnews&lang=geo&npid=527

105. სეფაშვილი, გ. 2004. ბენდუქიძე - სახელმწიფო მინისტრი ფართო მანდატით. Civil Georgia

106. ფიუქსი,რ. 2016. ეკოკაპიტალიზმი. მწვანე ანთოლოგია. პოლიტიკა და ეკონომიკა

მწვანეების თვალთახედვით. კავკასიური სახლი და ჰაინრიგ ბიოლის სამხრეთ კავკასიის

ბიურო. გვ. 49-67.

107. შეთანხმება საქართველო-ევროკავშირს შორის ასოცირების შესახებ. 2014.

ინგ.http://eurlex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/?uri=uriserv:OJ.L_.2016.141.01.0026.01.ENG&t

oc=OJ:L:2016:141:FULL

108. წულაძე, ზ. 2014. უპრეცედენტო მასშტაბის გაფიცვა კაზრეთში. ამერიკის ხმა.

109. ჰეგელი, გ.ვ., 2001. ისტორიის ფილოსოფია. ნათაძე, ნ. თარგმანი. მეცნიერება.

http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/wliuri%20angarishi/saministros_saqmianobis_wliuri_angarishi_2016.pdf

http://moe.gov.ge/res/images/file-manager/wliuri%20angarishi/saministros_saqmianobis_wliuri_angarishi_2016.pdf












http://www.geostat.ge/index.php?action=wnews&lang=geo&npid=527

http://eurlex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/?uri=uriserv:OJ.L_.2016.141.01.0026.01.ENG&toc=OJ:L:2016:141:FULL

http://eurlex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/?uri=uriserv:OJ.L_.2016.141.01.0026.01.ENG&toc=OJ:L:2016:141:FULL

2017 - WordPress.com...5 შედარებით დაახლოებით 8 %-ით...

Documents

Transcript of 2017 - WordPress.com...5 შედარებით დაახლოებით 8 %-ით...