rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/3485/52216.pdf · 2017-04-14 · Қ.Жұбанов атындағы...

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің

ХАБАРШЫСЫ

ғылыми журналы

научный журнал

ВЕСТНИК

Актюбинского регионального государственного университета им.

К.Жубанова

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2014 жылдың 16 қаңтарында тіркелген, куәлік №14089-Ж

Зарегистрирован в Министерстве культуры и информации РК 16 января, 2014 года, свидетельство №14089-Ж

Жазылу индексі: 74646 Подписной индекс: 74646

Үш айда бір рет шығады Выходит один раз в три месяца

БАС РЕДАКТОР

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР

АБЕНОВА Б.С.

БАС РЕДАКТОРДЫҢ

ОРЫНБАСАРЫ

ЗАМ.ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА

БЕКНАЗАРОВ Р.А.

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ

РЕДКОЛЛЕГИЯ

АБДУЛЛАЕВ Н.А.

АЙТАЛЫ А.А.

АЙПЕИСОВА С.А.

БОТАГАРИЕВ Т.А.

ЕСЕНЖАНОВ С.З.

САДИРОВА К.К.

МУСАЕВ А.М.

САРТАБАНОВ Ж.А.

ТУРЕБАЕВА К.Ж.

КУСАИНОВ Х.Х.

ШУНКЕЕВ К.Ш.

ИСМЕТ БИНЕР( Турция)

КОРЧЕНКО А.В. (Украина)

ПОПИВАНОВ НЕДЮ (Болгария)

СТАНЖИЦКИЙ А.Н. (Украина)

РОМАНЧЕНКО В.Я. (Россия)

МАКАРОВ А.Н. (Россия)

ЖАУАПТЫ РЕДАКТОР

ОТВЕТСТВЕННЫЙ РЕДАКТОР

КАРАША Г.Д.

МЕНШІК ИЕСІ

СОБСТВЕННИК

РГП на ПХВ «Актюбинский

региональный государственный

университет им. К.Жубанова»

МОН РК

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ LIST OF CONTENT

ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ

Сартабанов Ж.А., Тилесов Н.Н.

Айнымалылары ажыратылатын операторлы теңдеудің шешімдерінің

характеристикалар бойындағы квазипериодтылығының шарттары .............................

Спивак-Лавров И.Ф., Байсанова О.А., Гилимова Г.Е., Доскеев Г.А., Дуйсенова А.Г.

К расчету трехэлектродной одиночной трансаксиальной линзы ..................................

Тлеубергенов М.И., Ажымбаев Д.Т.

О построении силовой функции по заданному интегральному многообразию в

вероятностной постановке ………....................................................................................

Ташенова Ж.М., Азат Г.А.

Оқулықтағы мәтінді өңдеу үрдісін зерттеу ...................................................................

Талипова М.Ж., Жетписбаева Ж.Б.

Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың математика пәнін оқытуда

қолданылуы .........................................................................................................................

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

Бекетова Г.К., Хасен Т.Ш.

Күкірт қышқылын қалдықтардан алудың перспективалары .........................................

Апендина А.К., Өтеумағамбетова А.Д.

Хром дубителі өндірісі ........................................................................................... ...........

Апендина А.К., Жұрымбай Б.Ғ.

Суспензиялық әдіспен полистирол алу өндірісі .............................................................

Тургенова О.М., Нурмуханова Г.Е.

Ауыл шаруашылық дақылдарының аурулары және зиянкестермен күресте

қолданылатын химиялық препараттардың қоршаған ортада жинақталуын

экологиялық бағалау ......................................................................................................... .

ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ширяева О.И., Онайбай А.А.

Автоматизированные системы управления технологическим процессом

ректификационной части секции изомеризации .............................................................

Бузова О.В., Сулейменова Р.

Производство бихромата калия: опыт отечественных производителей .......................

Жубаниязова М.Ж., Мусабекова С.С.

Аммиак селитрасы өндірісінің ерекшелігі ......................................................................

Бузова О.В., Исмагулова Г.

Полипропиленовые трубы и их применение ...................................................................

Бузова О.В., Айжарикова А.К., Қуанышбай Ә.А.

Изомерлеумен, автомобиль бензиндерінің жоғары октанды компоненттерін алу ......

3

11

16

21

25

31

34

37

42

49

55

60

63

67

№ 1 (47)

20 наурыз

2017

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

Абильдаева К.М., Мадиева Г.Б.

О проблеме исследования языка в теории ...................................................................................... ......................................

Erzhanova G.A., Imagambetova I.

Grammar Games - Motivation in Teaching English ..................................................................................................................

Сәтенова С.К., Калешова М. М.

Көркем аудармадағы лексико-грамматикалық қиындықтар ...............................................................................................

Абильдаева К.М., Бисенова Т.Е

Власть в русском культурно-историческом пространстве ..................................................................................................

Turlan Z.S., Zhetessova Zh.A.

The role of translation activities in today’s society ...................................................................................................................

Отарова А.Н., Нұрлыбаева Ж.

Светқали Нұржан лирикаларының поэтикалық тілі ............................................................................... .............................

ТАРИХ, ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУ ИСТОРИЯ, ФИЛОСОФИЯ И СОЦИОЛОГИЯ

Абдуллаев Н.А.

Политические события 1917-1918 гг. в Тургайской области Оренбургской губернии ....................................................

Бегимбаева Ж.С., Басенова Ж. С.

Изучение истории научных обществ на территории Казахстана второй половины XIX века в отражении зарубежной

историографии ............................................................................................................................. .......................

Никуленкова Е.В.

Роль М.Н.Покровского в становлении советской исторической науки .............................................................................

Сарбаев Д.Д.

Қазақстан және ұлттық-мәдени орталықтар ........................................................................................................... ..............

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ЭКОНОМИКА И ПРАВО

Кусаинов Х.Х., Елеманова Л.М.

Развитие системы местного самоуправления Республики Казахстан на современном этапе ........................................

Турганбаев М.А., Жумагалиева А.И.

Экономическая безопасность – неотъемлемая часть национальной безопасности ..........................................................

Баишева Е.Д., Кенжебаева Ф.С.

Формирование отчета о движении денежных средств и совершенствование порядка и методов его составления ......

Турганбаев М.А., Гумаров С.Б.

Инвестиции в нефтегазовые предприятия ............................................................... .............................................................

ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ

Өмірбаева К.О.

Оқу үрдісінде жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру ......................................................

Наренова А.Б., Сайынова А.

Ұлттық ойындардың танымдық сипаты ................................................................................................................................

Умербаева К.О., Иванова Ю.

Особенности воспитания детей в предшкольном классе ....................................................................................................

ӨНЕР, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ ИСКУССТВО, КУЛЬТУРА И СПОРТ

Мухтаров С.М., Курпишева Г.Ж.

Дене тәрбиесі көлеміндегі білім процесін бүгінгі талап деңгейінде дәлелдеу мүмкіншіліктері ....................................

Салов В.Ю., Ботагариев Т.А., Куанышкали Г.А.

Спортшыларды садақ атудан жеке дайындау (БҚО құрамасы үлгісінде) .........................................................................

Марденов К.Ж., Утегалиев Т.Х., Саитгалиев Р.Р.

Занятия физической культурой учащихся среднего звена ........................................................................ ..........................

Жалтаев Н.Р., Куншашов А.М., Уахитов Р.У.

Салауатты өмір салтын қалыптастыру – денсаулық кепілі .................................................................................................

Авторлар туралы мәлімет

Сведения об авторах ............................................................................................................................. ...................................

«Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің Хабаршысы» ғылыми журналына мақала беру

тәртібі ..................................................................................................................... .............................................

Порядок приема статей в научный журнал «Вестник Актюбинского регионального государственного университета

имени К. Жубанова» ................................................................................................................... .................

71

75

79

86

93

96

104

110

115

120

127

131

136

143

146

151

156

160

166

182

186

189

195

196

© Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің Хабаршысы, №1(47), наурыз, 2017

Физика-математика ғылымдары

ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ

Physical and Mathematical Sciences

УДК 517.946

Айнымалылары ажыратылатын операторлы теңдеудің шешімдерінің

характеристикалар бойындағы квазипериодтылығының шарттары

Ж.А. Сартабанов, Н.Н. Тилесов

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Ақтөбе қ., Қазақстан

В заметке получены условия представимости характеристик дифференциального

оператора с многопериодическим полем с разделяющимися переменными в виде суммы

линейной и многопериодической функций. Исследована многопериодичность решений

уравнений, заданных результатами действий оператором и их квазипериодичность вдоль

характеристик.

In this article we obtain conditions for the representability of the characteristics of a differential

operator with multiperiodic field with multiple variables as the sum of the linear and

multiperiodic functions. Multiple periodicity of solutions to equations is studied, which are given

by the results of actions of the operator and their quasi-periodicity along the characteristics.

Ключевые слова: оператор дифференцирования, многопериодичность, векторное поле,

характеристика, квазипериодичность, уравнение с разделяющимися переменными.

Key words: differential operator, multiple periodicity, vector field, characteristic, quasi-

periodicity, an equation with multiple variables.

Мақалада көппериодты айнымалылары ажыратылатын өрісті дифференциалдық

операторының характеристикаларының сызықты және квазипериодты функцияларымен

өрнектелуінің шарттары алынған. Оператор нәтижелерімен берілген теңдеулердің

көппериодтылығы 1 3

және характеристикалар бойындағы квазипериодтылығы 54

негізінде зерттелген.

1. Бірінші ретті дербес туындылы

),( tfxD ba 1.1

теңдеуін қарастырайық. Мұндағы ),( txx белгісіз

mm RRtttR ...),...,(,);( 1

айнымалыларынан тәуелді функция болсын, ал

baDоператоры

mmm

mbа

ttb

а

ttb

аD

...

111

1

2.1

өрнегімен анықталсын.)(ja

- үзіліссіз периодты, R , өсінде берілген,

0)( jj tb jпериодты,

mR кеңістігінде голоморфты функциялар болсын, mj ,1 ,

m ,...,1 – векторлық период, ),(),( tf – периодты, ),( t бойынша үзіліссіз, t

бойынша үзіліссіз дифференциалданатын функция дейік.

Демек, 1.1 теңдеу 2.1 оператор арқылы мынадай қасиеттермен

),()()( )0( RCaa jj mj ,1 3.1

),()()(0)(

RCtbtbjtjjjjj

mj ,1 4.1

)(),(),()1,0(

,m

t RRCtfktf 5.1

сипатталады. Мұндағы ),,...,,(,...),...,( 111 mm

mm kkkZZZkkk

еселі вектор-период, Z бүтін сандар жиыны, mm

t RRRRC )(),(

,

кеңістігінде ),( t

бойынша ),( - ретті жатық функциялар класы, ал

RCjt

– сан осінде голоморфты

(шектеусіз дифференциалданып, дәрежелік қатармен өрнектелетін) функциялар класы.

Алдымызға 2.1 – 5.1 өрнектерімен сипатталатын 1.1 теңдеудің характеристикалары

бойында бойынша квазипериодты шешімдері болатынын негіздеу мәселесін қояйық.

Г. Бор теоремасы бойынша, егер ),( tf – көппериодты болса, онда оны

meet )1,...,1(, -векторымен берілген mRR кеңістігінің бас диагоналы бойында

қарастырып алынған ),()( ef функциясы квазипериодты болады. Керісінше,

)(),...,,( f квазипериодты функциясы берілсе және f функциясы әрбір аргументі

бойынша периодты болса, онда ),...,,( 1 mttf

функциясы көппериодты функция болып

табылады.

Осы теореманы жалпылап, )( ct түрінде анықталған, периодты )()(

функциясымен берілген және көппериодты ),( tf функция арқылы құрылған

))(,( cf күрделі функция квазипериодты болатындығына көңіл аударамыз, мұндағы

),...,( 1 mccc – тұраты вектор. Себебі, ))(,( cf көппериодты функциясы et

бойында Г. Бор теоремасы бойынша квазипериодты болады.

Ендеше, 2.1 оператордың характеристикасы )(ht осындай қасиетті болатын жағдайды

қарастыруға тура келеді. Бұл біздің зерттеуіміздің негізгі бағыты болып табылады.

Сонымен, алдымен 2.1 оператордың характеристикаларын (сипаттауыштарын)

анықтайық. Осы мақсатпен сипаттауыш теңдеулер жүйесін алайық:

.)(

)(

.,....................

,(

)(

)11

11

mn

mm

tb

a

d

dt

tb

a

d

dt

6.1

Осы 6.1 өрнектен әрбір теңдеу айнымалылары ажыратылатын жеке теңдеулер екенін

көреміз. Ендеше, олардың айнымалыларын ажыратып,

,)()( djajdtjtjb mj ,1 7.1

түрінде жазамыз. Осы 7.1 теңдіктердің екі жағын интегралдап және периодты

функцияның интегралы сызықты функция мен периодты функцияның қосындысы

болатынын ескеріп, )0,0(),( t нүктесінен шыққан характеристиканы

),()( jjjjjjj tvtv mj ,1 ,

j

dssbv jj

j

0

1

,

0

,1

da jj

8.1

)(),(),()( jjjjjjj tt

өрнектерімен анықтаймыз. Мұндағы )(tjфункциялары 4.1 өрнек бойынша голоморфты

функциялар болып табылады.

Характеристиканы айқындалған түрде анықтау үшін 8.1 өрнектің бірінші теңдеуін jt

айнымалысы арқылы шешу керек. Осы мақсатпен

),( jjjj tt mj ,1 9.1

функцияларының кері функциялары бар екеніне көз жеткізейік. Шынында да, 4.1

шартынан

,0)(1)(

1 jjjj

jj

j

jtb

vdt

td

dt

d

mj ,1

екенін көреміз. Олай болса, егер 0)( jj tb

болса, )(tjj функциясы монотонды

өспелі, ал 0)( jj tb

болса, ол монотонды кемімелі болады. Демек, 9.1 функциялардың

кері функциялары бар:

),( jjj ht mj ,1 10.1

Енді негізгі мақсатымызға жетуіміз үшін 10.1 өрнектің

),( ijjj gt 11.1

түрінде өрнектелетінін анықтау керек, мұндағы )()( jjjjj gg

– периодты

функция.

Сонымен, 9.1 өрнектің кері өрнегі 11.1 теңдікпен берілетінін негіздейік. Осындай

мақсатпен )( голоморфты функциясымен берілген

)( 12.1

скалярлық теңдеуін, j және

01 s 13.1

шарттарымен қарастырайық.

Айқындалмаған функциясының кері функциясы 11.1 өрнекке сәйкес

, g gg j 14.1

түрінде болатынын көрсетуіміз керек.

Ол үшін 14.1 өрнекті 12.1 теңдікке қойып, белгісіз gz

функциясы бойынша

0 gg 15.1

теңдеуін аламыз. Осы 15.1 функционалдық теңдеудің j – периодты шешімі болатынын

көрсетуіміз керек.

Осыған байланысты 15.1 теңдеумен қатар, қосымша z бойынша параметрінен тәуелді

0 zz 16.1

теңдеуін қарастырып 5

, оны

бойынша дифференциалдап,

01

d

dzzz

d

dz

теңдігін тауып, одан

zzd

dz

11

17.1

жай дифференциалдық теңдеуін аламыз. Егер 0 десек, 16.1 өрнектен

00

z

017.1

бастапқы шартын аламыз.

Қарастырып отырған 17.1 теңдеу кез келген ,R Rz үшін анықталған. Жоғарыдағы

13.1 шарты бойынша

01

Егер 0111inf

R , .

Егер 0inf

R , болса, онда 17.1 теңдеудің оң жағы ,0 жағдайында

анықталған.

Егер

Rinf

, 0 const болса, бірақ 011 болады.

Бұл жағдайда 1,0 болса және 0

2

1

мәнін алсақ, онда

.02

1

2

1111111

Ендеше, 17.1 теңдеу 1,0 , 0

2

1

аралығында анықталған және

голоморфты.

Олай болса, Коши есебінің голоморфты жалғыз шешімі болатындығы туралы теорема

бойынша 17.1 – 017.1 бастапқы есебінің

1

,j

jjzz

18.1

түрінде 1,0 , const0 аралығында жинақты шешімі табылады.

Сонымен қатар, 17.1 теңдеу бойынша j– периодты.

Олай болса,

j

jjjj zz

1

,

118.1

функциясы да 17.1 – 017.1 есебінің шешімі болады және голоморфты шешімнің

жалғыздығы бойынша 18.1 және 118.1 тең болады. Демек, шешім бойынша j –

периодты

,, zz j 19.1

Бұл 18.1 шешім 16.1 интегралдық өрнекті қанағаттандырады:

0,, zz , R , 1,0 20.1

Егер 1 десек, онда gz 1, функциясы 15.1 теңдеудің 19.1 теңдік бойынша

gg j периодты шешімі екенін көреміз. Сонымен мынадай лемма дәлелденді.

1-Лемма. Егер 12.1 теңдеу 13.1 шартты қанағаттандырса және –

голоморфты – периодты функция болса, онда функциясына кері функция

14.1 өрнекпен анықталады.

Олай болса, осы дәлелденген 1 лемманы пайдаланып, 3.1 және 4.1 шарттар

орындалады деп есептеп, 9.1 өрнектерден

jjjj gt , mj ,1 21.1

функциясын анықтаймыз.

Енді 8.1 жүйеден

jjjj 1

, mj ,1

екенін анықтап, 21.1 теңдіктен

jjjjjjjjjj gt 1111

немесе

jjjjjjjjj Hgt ,, jjj 1 mj ,1 . 22.1

өрнегін аламыз.

Егер jjg

функцияларын jjjg

функциясынан j теңдігімен алынатына назар

аударсақ, онда 22.1 өрнек бойынша сызықты және квазипериодты функциялар

қосындысы екенін көреміз.

Ендеше, келесі лемманы дәлелделік.

2-Лемма. Егер 3.1 және 4.1 шарттары орындалса, онда 0,0, jt

бас нүктеден

шығатын характеристика 22.1 өрнек түрінде, демек, сызықты және квазипериодты

функциялар қосындысы арқылы беріледі.

2 . Енді tff , функциясының жекелеген жағдайларында 1.1 теңдеудің шешімдері

характеристика бойында квазипериодты болу мәселелерін зерттейік. Берілген 1.1

теңдеуді интегралдау үшін 6.1 жүйесін:

jj

jj

tb

a

d

dt

, mj ,1

алып, оның характеристикаларының жалпы, ,0 нүктесінен шығатын түрін жазамыз:

00 ,, jjjjjjjj tt , mj ,1 . 1.2

Осы 1.2 өрнегінің сол жағының кері функциясы бар екенін 1 бөлімде негіздегенбіз.

Ендеше, кері функцияны jh арқылы белгілеп,

jjj ht ,, 0 , mj ,1 2.2

өрнегін аламыз. Бұл – 22.1 өрнегі 1.1 теңдеуінің характеристикаларының жалпы

формуласы. Осыдан baD операторының

jjj th ,,0 , mj ,1 3.2

түріндегі алғашқы интегралын беретінін көреміз.

Сонымен, 1.1 теңдеуін 2.2 характеристикалар бойында қарастырсақ, baD операторы

d

d

– толық туынды операторына көшетінін ескеріп,

xtxjjj ht

,, 0,

mj ,1

белгілеуі арқылы

,,, 0hfxd

d

4.2

теңдеуіне келеміз, мұндағы mmhhht ,,,...,,,,, 01010

.

Осы 4.2 теңдеуін 0 – ден – ға дейін интегралдап, дифференциалданатын u

кезкелген функциясы арқылы

dsshsfuhx

0

,,,,,, 00

5.2

түрінде 4.2 теңдеуінің жалпы шешімін табамыз.

Одан әрі параметрін 3.2 baD операторының жалпы интегралына ауыстырып,

dstshsfthutx

0

,,,,,, 0

6.2

түрінде 1.1 теңдеуінің жалпы шешімін анықтаймыз.

Енді интегралдау әдісі негізінде осы пункттің негізгі мәселесіне көшейік.

.1.2 Айталық, 0ff

– үзіліссіз – периодты функция болсын:

RCff 000

1.1.2

Ендеше, 1.1 теңдеуін

0fxD ba 2.1.2

түрінде келтіріп, оны интегралдап, сосын табылған шешімді 2.1.2 характеристикасы

бойында қарастырамыз.

Осы 2.1.2 теңдеуін характеристикалар бойында қарастырып, 4.2 теңдеуге сәйкес,

0fxd

d

3.1.2

теңдеуін аламыз. Оны интегралдап, 5.2 теңдігіне сәйкес, 3.1.2 теңдеуінің жалпы

шешімін

0

00 ,,, dssfuhx

4.1.2

формуласымен анықтаймыз. Осыдан 2.1.2 теңдеуінің жалпы шешімі, 6.2 формуласына

сәйкес,

0

00 ,,, dssfthutx

5.1.2

түрінде табылады.

Егер sf0 функциясы 1.1.2 – периодтылық шартын қанағаттандыратынын ескерсек,

00000 ,

0

dssf

, 6.1.2

000

1dssf

, 000000 ,,,

теңдіктерін аламыз. Олай болса, 5.1.2 өрнегі 6.1.2 теңдігі арқылы

00000 ,,,, thutx 7.1.2

түрінде жазылады.

Енді осы табылған жалпы шешімді 0,0, jt

нүктесінен шыққан 2.2.1

характеристикасы бойында қарастырсақ, онда

0,,,, 00 HuHx , 8.1.2

мұндағы 00

, , jjjjj Hht ,0,0,

,

0,0,,...,0,0,1 mhht .

Одан әрі, 8.2 шешімінің квазипериодты болатын жағдайларын қарастырайық. Ондай

жағдай u функциясы көппериодты болуы керек және 0 – орта мәні нөлге тең болуы

қажет. Демек,

uku

, mRk , 9.1.2

000 0

1dssf

10.1.2

шарттары орындалса, онда 7.2 жалпы шешімі 2.2.1 характеристикасы бойында

квазипериодты болатынын көреміз.

Сонымен, мынадай теоремаға келдік.

1-теорема. Егер 3.1 , 4.1 , 1.1.2 , 9.1.2 және 10.1.2 шарттары орындалса, онда

2.1.2 теңдеуінің 7.1.2 жалпы шешімі 2.1.1 характеристикасы бойында

квазипериодты болады.

.2.2 Бұл бөлімшеде

jjjba tfxD , mj ,1 1.2.2

теңдеуін қарастырайық.

Мұндағы jj tf

jjtjjjjj tCtftfj

Im1

2.2.2

шартын қанағаттандырсын, 0 j – const.

Осы 2.2.2 шарты орындалған жағдайда 1.2.2 теңдеуінің

RCtutuxjtjjjjjj1

0

01.2.2

бастапқы шартын қанағаттандыратын шешімін табайық.

Ол үшін 1.2.2 теңдеуін jjjj ht ,,

характеристикасы бойында қарастырып,

jjj hfd

xd

,, 0

жай дифференциалдық теңдеуіне келтіріп, оны 0 мен

аралығында интегралдап, сосын jjj th ,,0

арқылы

dstshfthutx jjjjjjj

0

,,,,, 0

3.2.2

шешімін аламыз.

Енді осы шешімнің көппериодтылығы мәселесін қарастырайық. Бұл өте күрделі мәселе.

Себебі 22.1 өрнек бойынша 0,0,jh

характеристикасы бойынша квазипериодты

функция және олардың жиіліктері j

jj

2

,

2

сандары болып табылады.

4 еңбегінен белгілі болғандай, бұл жиіліктер өзара өлшемдес еместіктің күшейтілген

2Krqpj,

0 qpr, Zp , Zq 4.2.2

шартын қанағаттандырса және jj tf

функциясы

ptj

j

2Im

түріндегі jtөзгеретін

нақты өстің

pj

2

– комплекс жолағында аналитикалық болса, онда 3.2.2 өрнегіндегі

интеграл сызықты функция мен квазипериодты функцияның қосындысына тең болады.

Сонымен қатар, jtu

бастапқы функциясы да j– периодты функция болса, онда 3.2.2

шешім де сызықты және квазипериодты функция болып шығады. Сызықты функцияның

коэффициенті 0,0,jj hf

күрделі функцияның орта мәні j болады. Егер 0j

болса,

онда 3.2.2 шешім квазипериодты болады.

Ендеше, мынадай теорема дәлелденді.

2-теорема.Егер 2 лемманың шарттары және 01.2.2

, 2.2.2 , 4.2.2 шарттар

орындалса, онда 3.2.2 шешімі 1.2.2 теңдеуінің характеристикасы бойында

квазипериодты болады. Егер

m

jjj tftf

0 5.2.2

функциясын алып,

tfxD ba 6.2.2

теңдеуін қарастырсақ, онда 2.1.2 , 1.2.2 және 6.2.2 – теңдеулері сызықты болатын

жоғарыда келтірілген екі теореманың шарттары орындалса, 6.2.2 теңдеуінің шешімі

tx , характеристика бойында квазипериодты болады. Ендеше, осы теоремалардың

салдары ретінде мынадай 3теореманы келтіруге болады.

3-теорема.Егер 1 және 2 теоремалардың шарттары орындалса, онда 5.2.2 өрнегімен

берілген 6.2.2 теңдеуінің шешімі характеристика бойында квазипериодты болады.

Сонымен, осы дәлелденген екі лемма және үш теорема негізінде, мақала басында берілген

1.1 теңдеуінің жалпы жағдайын зерттеп, қарастыруға болатынына көңіл аударамыз

1 5.

Әдебиеттер

1.Харасахал В.Х. Почти – периодические решения обыкновенных дифференциальных

уравнений.- Алма -Ата: Наука, 1970. – 200 с.

2.Умбетжанов Д.У. Почти – периодические решения дифференциальных уравнений в

частных производных.- Алма - Ата: Наука, 1979. – 211 с.

3.Сартабанов Ж. Периодты функциялар және кейбір қарапайым дифференциалдық

теңдеулердің периодты шешімдері.- Алматы: Респ. Баспа каб., 2001. – 108 б.

4.Арнольд В.И. Дополнительные главы теории обыкновенных дифференциальных

уравнений.- М.: Наука, 1978. – 304 с.

5.Мозер Ю. Лекции о гамильтоновых системах.- М.: Мир, 1973. – 168 с.

УДК 537.533, 535.31

К расчету трехэлектродной одиночной трансаксиальной линзы

И.Ф. Спивак-Лавров, О.А. Байсанов, Г.Е. Гилимова,

Г.А. Доскеев, А.Г. Дуйсенова

Актюбинский региональный государственный университет им. К. Жубанова

г. Актобе, Казахстан

Трансакциалдық үш электродты линзаның стигматикалық фокустау шарттарын есептеудің

теориясы жасалған. Әдісте өлшеусіз Ньютон теңдеулері қолданылған. Гармоникалық

жуықтауда потенциалдар үшін аналитикалық өрнектемелерді алуда комплекстік

айнымалылар функцияларының теориясының әдістері пайдаланылған (ТФКП).

A theory for the calculation of stigmatic focus mode transaxial three-electrode lens was

developed. The method is based on the use of dimensionless equations of Newton. Analytical

expressions for the potentials in the harmonic approximation are obtained using a complex

variable (complex analysis) methods of the theory of functions.

Кілт сөздер: трансаксиалдық электростатикалық линза, фокустау стигматикалық

режимі.

Key words: transaxial electrostatic lens, stigmatic focus mode.

Введение

В настоящей работе используется метод расчета потенциалов осесимметричных и

трансаксиальных систем, предложенный в работе [1]. Гармоническая составляющая

электростатического потенциала , удовлетворяет двумерному уравнению Лапласа и

являются гармонической функцией переменных

R

ln

, R

z

, (1)

где , , z– цилиндрические координаты. Поэтому для расчета , можно

использовать аппарат теории функций комплексной переменной (ТФКП) [2]. Полученное

таким образом аналитическое выражение для потенциала дает хорошее приближением

для решения реальных задач, так как точно удовлетворяет заданным граничным условиям

Дирихле. В то же время аналитическое решение удобно использовать для расчета

корпускулярно-оптических систем, обладающих соответствующей симметрией.

В работах [3-4] этот метод применен для расчета иммерсионной двухэлектродной

трансаксиальной линзы. В ряде приборов, например, в призменных спектрометрах

заряженных частиц могут быть использованы также и одиночные линзы. Простейшей

одиночной электростатической трансаксиальной линзой является трехэлектродная линза,

на входе и на выходе которой потенциалы электродов одинаковы. В настоящей работе

разработан метод расчета стигматичных режимов фокусировки трехэлектродной

трансаксиальной линзы.

Расчет поля линзы

Трехэлектродная трансаксиальная линза схематически изображена на рис. 1, где показана

также сопутствующая декартова система координат x, y, z. Трансаксиальная линза

представляет собой две параллельные пластины, разрезанные прямыми круговыми

цилиндрами радиуса 1R и 2R , ось которых совпадает с осью z .

Рис. 1. Схематическое изображение трансаксиальной линзы.

Начало декартовой системы координат находится в средней плоскости линзы,

совпадающей с плоскостью yx ; 0V, 1V и 2V – потенциалы электродов, d – расстояние

между пластинами. Зазоры между электродами считаются бесконечно узкими. Вдали от

краев пластин электростатический потенциал зависит только от переменных

22 yx и z . Вводя безразмерные переменные и согласно формулам (1), где

21 RRR , (2)

получим следующее уравнение для потенциала:

02

2

2

22

е

. (3)

В плоскости потенциал , удовлетворяет следующим граничным условиям при

R

d

20

:

.для

,для

,для

),(

02

001

00

0

V

V

V

(4)

В последней формуле 1

20 ln

R

R

.

Уравнение (3) для потенциала можно решать методом последовательных приближений,

x

y

V2 V1 V0

d

z

R2

R1

взяв за нулевое приближение гармоническую функцию ),( F , удовлетворяющую

граничным условиям (4).

В плоскости имеем электростатическую систему с двумерным полем,

изображенную на рис. 2. На этом рисунке система электродов расположена симметрично

относительно осей декартовой системы координат , .

Рис.2 – Трехэлектродная электростатическая система с двумерным полем

Чтобы найти потенциал поля , этой системы, отобразим полосу 00

комплексной плоскости i на верхнюю полуплоскость плоскости viuw

с

помощью следующего конформного преобразования [2]:

d

Riw

exp

. (5)

Откуда

,sinexp

d

R

d

Ru

.cosexp

d

R

d

Rv

(6)

В w -плоскости получаем граничную задачу, представленную на рис. 3, где верхним

электродам соответствует область 0u , а нижним – 0u .

V1

V1

V1

V2

V2

V1 V0

V0

Рис. 3 – Граничная задача в w -плоскости.

Распределение потенциала в w -плоскости определяется следующим выражением:

v

au

v

auVV

v

au

v

auVVVvuF 11012212

2 arctgarctgarctgarctg,

.

(7)

Здесь

d

R

aa

d

Ra 0

1

20

1 exp1

,exp

, (8)

Таким образом, получено аналитическое выражение для электростатического потенциала

трехэлектродной трансаксиальной линзы.

Расчет траекторий частиц

Уравнения движения заряженной частицы с зарядом q и массой m в безразмерных

декартовых координатах х, y, z можно записать в следующем виде:

xΦx , yΦy

, zΦz . (9)

Здесь 0VΦ – безразмерный потенциал, за единицу длины берется величина d –

расстояние между плоскостями, индексы уΦ обозначают частные производные по

соответствующим координатам, точки обозначают производные по безразмерному

времени 0 t, где

0

0Vq

md

. (10)

-a1

V0

-a2 a2 a1

V1 V1 V1 V0 V2 V1 V2

u

v

0 -1 1

Начальные условия для расчета трансаксиальной линзы с помощью уравнений (9)

можно задать следующим образом:

lx 0 , 000 zy

; 20

200 2 zyx

, 0y

, 0z

. (11)

Найдем также частные производные потециалов, входящих в уравнения (9):

x

vF

uFΦ vux

, (12)

y

vF

uFΦ vuy

, (13)

zd

dvF

uFΦ vuz

. (14)

Частные производные, входящие в (12) – (14), согласно (1), (6), (7) определяются

следующими выражениями:

2

122

12012

222

2212

2 1111

auvauvVV

auvauvVV

vFu

,

(15)

2

12

1

2

12

1012

22

2

2

22

212

1

auv

au

auv

auVV

auv

au

auv

auVVFv

;

(16)

ud

Ru

,

vd

Rv

,

vd

Ru

,

ud

Rv

; (17)

2

x

x

,2

y

y

, Rzd

d 1

. (18)

Численно интегрируя уравнения (9) можно подобрать 1R и 2R , а также потенциалы

электродов, при которых осуществляется стигматическая фокусировка объемного пучка

заряженных частиц, выходящих их точечного ионного источника.

Заключение

В гармоническом приближении найдено пространственное распределение потенциала в

трехэлектродной трансаксиальной линзе. Аналитические выражения для потенциала

получены с помощью методов теории функций комплексной переменной (ТФКП).

Использование аналитических формул для потенциала позволило в замкнутой форме

записать выражения для производных потенциала, входящих в безразмерные уравнения

Ньютона, описывающие движение заряженных частиц электростатическом поле. Таким

образом, в данной работеразработан метод расчета трансаксиальных линз, с помощью

которого могут быть рассчитаны стигматические режимы фокусировки линзы.

Литература

1. Спивак-Лавров И.Ф., Доскеев Г.А., Тлеубаева Т.Ж. Об одном методе расчета

электростатических полей с осевой и трансаксиальной симметрией // Научное

приборостроение. – 2014, т. 24, № 1. – С. 90-95.

2. Лаврентьев М.А., Шабат Б.В. Методы теории функций комплексного переменного. М.:

Наука, 1973. – 736 с.

3. Doskeev G.A., Spivak-Lavrov I.F. Method of the calculation of transaxial lens’ field //

Eurasian Physical Technical Journal. – Vol. 5. – No. 1(9), 2008. – P. 50-53.

4.Спивак-Лавров И.Ф., Доскеев Г.А., Тлеубаева Т.Ж. Об одном методе расчета

электростатического поля осесимметричных систем // Материалы регионального научного

семинара «Проблемы дифференциальных уравнений, информатики, алгебры и

геометрии». – Актобе, 5 мая 2014. – С. 50-55.

УДК 517.925.5:519.216

О построении силовой функции по заданному интегральному многообразию в

вероятностной постановке

М.И. Тлеубергенов, Д.Т. Ажымбаев

Институт математики и математического моделирования

г. Алматы, Казахстан



Мақала ықтималдық қойылымда берілген интегралдық көпбейне бойынша күштік

функцияны құру туралы.

The force function is constructed for the given properties of motion, independent from velocities.

Previously the stochastic Ito equation is built for a given integral manifold by quasi-inversion

method. Further, the equivalent equation of Lagrangian structure is built according to stochastic

Ito equation, and then the force function is defined by Lagrange's function.

Кілт сөздер: кері есеп, стохастикалық дифференциалдық теңдеу, интегралдық көпбейне,

күштік функция.

Key words: inverse problem, stochastic differential equation, integral manifold, force function.

1. Постановка задачи

По заданному множеству

22,0,=),(:)( xt

nm CRxRtxt (1)

требуется построить обобщенную силовую функцию txxUU ,, так, чтобы заданное

множество t было интегральным многообразием стохастического уравнения

лагранжевой структуры

jtxxx

L

x

L

dt

dj

),,('

, ,,1,,1 rjn (2)

Здесь )},(,),,({ 1 tt r - системы случайных процессов с независимыми

приращениями, которые, следуя [1], можно представить в виде суммы процессов:

),,()( 0

0 dytPyc где

T

r tt )),(,),,(( 1 , 0 векторный винеровский процесс;

0P пуассоновский процесс; ),(0 dytP число скачков процесса 0P в интервале [0, t],

попадающих на множество dy ; )(yc - векторная функция, отображающая пространство

nR2 в пространство значений

rR процесса )(t при любом t.

Задачи построения уравнений Лагранжа, Гамильтона и Биркгофа по заданным свойствам

движения (2.1) в классе обыкновенных дифференциальных уравненийрассматривались в

[2-4], ав классе стохастических дифференциальных уравнений Ито – в [5,6].Вработе [6]

cтроятся уравнения Лагранжа, Гамильтона и Биркгофа по заданным свойствам движения в

классе стохастических дифференциальных уравнений типа Ито в предположении, что 1)

случайные возмущения из класса винеровскихпроцессов.

В данной работе в отличие от [6] силовая функция строится в предположении, что

случайные возмущения из более общего класса, чем винеровские процессы, а именно из

класса процессов с независимыми приращениями.

Предварительно для решения поставленной задачи на первом этапе по заданному

множеству методом квазиобращения [7, 8]в сочетании с методом Еругина [9,10] и в силу

стохастического дифференцирования сложной функции [1] строится уравнение Ито

),,(),,( txxtxxfx (3)

так, чтобы множество )(t

(1) являлось интегральным многообразием построенного

уравнения (3).

Предположим, что n -мерная вектор-функция txxf ,, и rn матрица txx ,, ,

непрерывны по t и липшицевы по x , x во всем пространстве TTTn xxzR ,2 , что

обеспечивает в nR2 существование и единственность до стохастической эквивалентности

решения tz уравнения (2.3) с начальным условием 00 ztz

, являющегося непрерывным

с вероятностью 1 строго марковским процессом [11].

На втором этапе затем по построенному уравнению Ито строятся эквивалентные ему

уравнения лагранжевой структуры.

И на третьем этапе в предположении, что обобщенный лагранжиан имеет вид

txxUtxxTL ,,,, , где ,jiij xxaT ,,1, nji (4)

искомую силовую функцию определим в виде

.,,,, jiij xxatxxLtxxU (5)

2. Метод построения силовой функции по заданным свойствам движения

Предварительно, по правилу стохастического дифференцирования Ито составляются

уравнения возмущенного движения

2

222T 2

ttxx

xxxf

x

(6)

и, следуя методу Еругина [9], вводятся произвольная вектор-функция A и матрица B ,

обладающие свойствами 0),,,0,0( txxA , 0),,,0,0( txxB

, и такие, что

.),,,,(),,,,( txxBtxxA (7)

Сравнивая уравнения (6) и (7) приходим к соотношениям

;

,22

222T

Bx

ttxx

xxxAf

x

(8)

из которых методом квазиобращения [7, с.12] определим вектор-функцию f и матрицу

2

222T 2

ttxx

xxxA

xC

xkf

, (9)

ii Bx

Cx

si

, ri ,1 , (10)

где

Tniiii ,,, 21 - i -ый столбец матрицы

j

, ,,1 n ;,1 rj

Tmiiii BBBB ,,, 21 - i -ый столбец матрицы

,jBB ,,1 m rj ,1 , ksi ,

произвольные скалярные величины.

Следовательно, из (9), (10) следует, что множество дифференциальных уравнений Ито

второго порядка, обладающее заданным интегральным многообразием(1) имеет вид

2

222T 2

ttxx

xxxA

xC

xkx

.

),,( 11 rr Bx

Cx

sBx

Cx

s

.

Далее, по правилу стохастического дифференцирования раскроем выражение

x

L

dt

d

:

,= 321

222

SSSxxx

Lx

xx

L

tx

L

x

L

dt

dk

kk

k

(11)

где

,2

1=

3

1 kjij

ki xxx

LS

,}

),,()),(,({=2 dy

x

txxL

x

tycxxLS

).,(]),,()),(,(

[= 0

3 dytPx

txxL

x

tycxxLS

Следовательно, уравнение (2) с учетом (11) принимает следующий вид

k

k

k

k

j

j xxx

Lx

xx

L

tx

Ltxx

x

L

x

L

dt

d

222

' =),,(

.),,('

321

j

j txxx

LSSS

(12)

Или, учитывая (9) и уравнение (12) приходим к тождеству

321

222

SSSxxx

Lx

xx

L

tx

Lk

k

k

k

,),,(),,(),,('

txxtxxfxtxxx

L j

j

(13)

где f и столбцы i матрицы имеют соответственно вид (9) и (10). Из соотношения

(13) следуют равенства

,=),,(,=

,=

2

321

22

j

'

j

k

k

k

k

txxxx

L

fx

LSSSx

xx

L

tx

L

(14)

которые обеспечивают решение поставленной выше задачи в прямом представлении по

построенному уравнению Ито (5) эквивалентного стохастического уравнения лагранжевой

структуры вида (2).

Введем теперь матрицу kh и рассмотрим задачу косвенного представления уравнения

лагранжевой структуры

.' j

j

j

kjkk

k

x

L

x

L

dt

dfxh

(15)

Для выполнения тождества (15) требуется выполнение условий

.=

,=,=

321

22

'2

v

k

k

k

k

jkj

k

k

k

x

LSSSx

xx

L

tx

Lfh

hxx

Lh

(16)

Для функции Лагранжа вида (4) и соответственно силовой функции вида (5) условия (16)

эквивалентны следующей системе дифференциальных уравнений с частными

производными

kk

k

ahxx

U

2

; k

k

vk

k

fhSSSxxx

U

tx

U

x

U

321

22~~~

,

(17)

kj

k

j htxx ),,(' ,

где

,2

1=

~3

1 kjij

ki xxx

US

,}

),,()),(,({=

~2 dy

x

txxU

x

tycxxUS

).,(]),,()),(,(

[= 0

3 dytPx

txxU

x

tycxxUS

Тем самым доказана

Теорема 1.Для непрямого построения множества стохастических уравнений лагранжевой

структуры (2) по заданному множеству (1) с обобщенным лагранжианом вида (4) так,

чтобы множество (2.1) было интегральным многообразием построенных уравнений

необходимо и достаточно, чтобы обобщенная силовая функция txxUU ,,

удовлетворяла условиям (17), а вектор- функция f и матрица -условиям (9), (10).


1.Пугачев В.С., Синицын И.Н. Стохастические дифференциальные системы.

Анализифильтрация. – М.: Наука, 1990. – 632 с.

2.Tuladhar B.M. On the Construction of the Programmed Motion // Hadronic Journal. – 1983. –

Vol. 5, № 5. – P. 96–101.

3.Tuladhar B.M. On the Construction of the Canonical Equations of Motion //

MécaniqueAppliquée. – 1983. – Vol. 28, № 3. – P. 53–58.

4.Туладхар Б.М. Построение уравнений в форме Лагранжа, Гамильтона и Биркгофа по

заданным свойствам движения: автореф. … к. ф.-м. н.: 01.02.01. – М.: УДН, 1983. – 11 с.

5.Тлеубергенов М.И.Обратные задачи стохастических дифференциальных систем:

автореф. … д. ф.-м. н.: 01.01.02. -- Алматы, 1999. -- 33 с.

6.Тлеубергенов М.И.,Ажымбаев Д.Т. О построении множества стохастических диф-

ференциальных уравнений по заданному интегральному многообразию, не зависящему от

скоростей // Украинский математический журнал. Киев. 2010. Т. 62. № 7. С. 1002-1009.

7.Мухаметзянов И.А., Мухарлямов Р.Г. Уравнения программных движений. – М.: Изд-во

РУДН, 1986. – 88 с.

8.Мухарлямов Р.Г. О построении систем дифференциальных уравнений движения

механических систем //Дифференциальные уравнения. – М., 2003. – Т. 39, № 3. – С. 343-

353.

9.Еругин Н.П. Построение всего множества систем дифференциальных уравнений,

имеющих заданную интегральную кривую // Прикладная математика и механика. – М.,

1952. – Т.10, вып. 6. – С. 659-670.

10.Галиуллин А.С. Методы решения обратных задач динамики. – М.: Наука, 1986. – 224 с.

11.Гихман И.И., Скороход А.В. Стохастические дифференциальные уравнения. – Киев:

Наукова думка, 1968. – 256 с.

ӘОЖ 519.255

ОҚУЛЫҚТАҒЫ МӘТІНДІ ӨҢДЕУ ҮРДІСІН ЗЕРТТЕУ

Ж.М. ТАШЕНОВА, Г.А.АЗАТ

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Астана қ., Қазақстан

На основе теоретических результатов, полученных в данной работе, была создана

обработки и распознавания факсимильных сообщений, позволяющая распознавать

изображения текстовых документов низкого качества, что является практически полезным

при использовании факсимильной связи. Кроме этого, позволяет строить

специализированные системы, обрабатывающие большие объемы изображений текстовых

документов, что обеспечивает возможность автоматической обработки содержимого,

решает проблемы их учета, хранения и распечатки.

On the basis of theoretical results obtained in this work, the program was created for processing

and recognition of facsimile messages to identify images of low quality text documents that is

practically useful when using fax. In addition, it allows you to build specialized systems that

handle large volumes of images, text documents, allowing automatic processing of content,

solves the problems of their registration, storage and printout.

Ключевыеслова: текст, оптическое распознавание, документ, картина, обработка

текста, синтаксический анализ, графы.

Key words: text, optical recognition, document, picture, text processing, syntactic

analysis,graphs.

Кіріспе. Қазіргі заманда Internet және электронды поштаның кең көлемде қолданылуымен,

көшірмелік байланыс тәрізді құжаттардың алмасу түрі ең көлемді болып қалуда. Ол

әлемде әлі ұзақ уақыт қолданылады, себебі мынандай артықшылықтарға ие: пайдалану

қарапайымдылығы, нақтылығы, арзандығы, нақты көшірме жіберу кезіндегі тиімділігі

(құжаттардың электронды нұсқасы әрқашанда болмайды). Алайда, мұндай байланыстың

ерекше түрі сканерленетін факс құрылғысы көмегімен құралған құжаттың суретін жіберу

болып табылады. Осының әсерінен, көшірмелі байланысты қолдану кіріс құжаттарын

есептеу, сақтау кезінде үлкен ыңғайсыздық тудырады. Әсіресе, оның көлемі өте жоғары.

Сурет түріндегі файлдардың көлемі үлкен болғандықтан, құжаттың электронды

нұсқаларын сақтау кезінде және бірден өңделуі үшін мәліметке қол жетімділік болмауы

ыңғайсыздық тудырады. Құжаттардың өңделуі кілттік сөздер бойынша іріктелуден,

қандай да бір пәнді каймақ бойынша құжаттың тақырыбын сөздер арқылы анықтаудан,

автоматты түрде индекстеумен аудармалаудан, сонымен қатар, мекеменің жіберушіге

тиесілігіне сәйкес құжаттардың жіктелеуінен тұруы мүмкін. Бұл тапсырмалардың бәрін

шешу үшін құжаттың қол жетімді мәтіні қажет болады.

Мұндай жұмыстың өзектілігі кейінгі жарық көрулермен негізделеді. Тіпті, символдардың

оптикалық түрде тану пакеттері арасында көпшілікке танылған көшбасшылар (optical

character recognition, OCR), қарапайым көшірмелі хабарламаларды тани алмай, мұндай

тапсырмаларды шеше алмай жүр. Бұл мәтінді визуалды түрде жеңіл оқи алатындығына

қарамастан болып жатыр[1].

Зерттеу мақсаты. Мәтіннің оптикалық тануы – бейнені тану, жасанды интеллект және

компьютерлік көзқарас саласында да зерттелетін мәселе болып табылады. Танудың

жоғарғы сапасын қамтамасыз ететін, көшірілген хабарламалардың мәтінін тану

бағдарламаларымен алгоритмдерін, тәсілдерін зерттеумен құрастыру және оларды

көшірілген хабарламалар ағынын өңдеудің заманауи жүйесін жасау кезінде қолдана алу

мүмкіндігі болып табылады.

Зерттеу әдістері мен нысандары. Қазіргі замандағы тану жүйелері факс арқылы алынған,

құжаттарға тиесілі, төменгі сапалы мәтінмен басылған суреттерді көбінесе тиімді түрде

тануға мүмкіндік бере бермейді. Әсіресе көшірмелі құжаттардың төмен және жоғары

сапасына байланысты символдар мен әріпті тану қиынға соғады. Сол себепті зерттеудің

нысаны - символдарды, мәтіндерді тану,өңдеу тәсілдерін көрсету болып табылады.

Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау. Көшірмелі құжаттардың төмен сапалы

болуының әйгілі бірнеше себептері бар. Олардың ішінде, факсқұрылғының төменгі

рұқсатты болуы жатады. Танылған құжаттар әдетте, 300 dpi-дан кем емес кеңейтіліммен

сканерленеді, көшірілетін құрылғы 200x100 dpi («Standard» режимінде) кеңейтілімге және

тек жіберілудің жақсартылуы кезінде («Fine» режимінде) 200x200 dpi ие болады.

Кеңейтілімнің вертикалды және горизонталды бойынша әр түрлі болуы, құжаттың

пикселдегі суретінің биіктігі күткенімізден екі есе кіші болып шығуына, ал символдар

«жалпиған» болып шығуына әкеледі және мұндай кезде тану мүлдем мүмкін болмайды.

Төменгі кеңейтілім кезінде символдар У кіші пикселдегі биіктікке ие болады, сондықтан

бірнеше пикселдердің кездейсоқ өзгерісі символдардың түрінің өзгеруіне ғана емес, оның

топологиясының өзгеруіне әкеп соқтырады. Құжат суреттерінің қатты бұрмалануы

бастапқы нақты көшірменің төменгі сапасының кесірінен болады, оның себебі ескірген,

көшірілген баспа құрылғыларын пайдалану болып табылады. Барлық осы кемшіліктер

символдарды танудың атақты тәсілдерін қолдануға мүмкіндік бермейді, әсіресе,

құрылымдық тәсілдер, эталонды салыстыру тәсілдері кезінде. Төменгі кеңейтілім мен

нашар сапа алдын ала өңдеу сатысы кезінде қателіктерге әкеледі. Әсіресе, жолдарды

жіберу кезінде қателіктер орнайды. Әдетте, оқуға болатын мәтін әрбір сөзде

қателіктермен танылып, орфографиялық түзету мен танудың тиімсіз жағдайы

орнайды.Сөздер нейрожелілік тану нәтижесінде орфографиялық түзету деңгейі

жасалынады. Витерби алгоритміне негізделген тәсілден айырмашылығы, бұл деңгейде

ағымдағы символды танудың жолдары көп болған жағдайда N бәрінен жақсы

символдардың тізбегі ізделінеді. Олар осы қадамда мән мәтінді танудың дұрыстығын

әйгілі тәсілдермен салыстырғанда 10-25% сөзге арттырады.

Әрбір сөзге талдау жүргізілген соң, жеке сөйлемдердің арасында талдау жүргізіледі

(синтаксистік талдау). Ол жеке сөздер мен сөйлем таптарының арасындағы байланысты

анықтау үшін қажет. Мұндай талдаулардың нәтижесі графтар болады. Олардың

бұрыштары болып сөйлемнің сөздері есептелінеді. Егер екі сөз бір-бірімен байланысты

болса, онда оларға сәйкес граф төбелері басқаша қандайда бір түспен байланыстырылады.

Орыс тіліндегі сөйлемдерді синтакситік талдау кезінде мүмкін доғалардың бояулары

ретінде бір сөздің басқасына қойылған сұрағын қолдануға болады. Графтар төбесіне

сөйлемде кездесетін сөздер жазылмайды, оның негізгі сөз формасы жазылады. Кейбір

сөздерге ешқандайда граф төбесі сәйкес келмейді (мысалы, көмекші сөздер), бірақ бұл

сөздер бір біріне қойылған сұрақтарға әсер етеді [2].

Көшірмелі жіберу кезіне сәйкес қателіктерге құжаттың қисықтығы, сонымен қатар,

факсқұрылғының қателігінен болған жұқа вертикалды сызықтардың пайда болуы және

көрші жолдағы символдардың қосылып кетуі жатады.

Құжаттың төмен сапалы болуының басқа бастауы байланыс сызбаларындағы

кедергілері болып табылады. Коммутацияланатын телефон желісі арқылы жіберу үшін

графикалық ақпараттар пикселдердің жолдарымен кодталады. Бұл қысқа уақыттағы

кедергі барлық жолдың бұрмалануына әкеледі.

Өңдеу жүйесінде мекеме-жіберушіні анықтау үшін және көшірмелі құжаттарды тану

үшін тану алгоритмдері қолданылуы керек. Әрбір мекемеге тиесілі ерекше құжатты

идентификациялау мен табуға бейімделген алгоритм болуы керек. Ал мәтінді өңдеу үшін

факс арқылы алынған құжаттарға қатысты төменгі сапалы баспа символдарын тану үшін,

сонымен қатар, сөздік бойынша іздеуді қолданылатын құжаттың тақырыбын анықтау

үшін алгоритм қажет. Бұдан басқа, электронды көшірменің төменгі сапа жағдайында,

сөздердің дұрыс танылуы үшін символ бойынша тану жеткіліксіз, себебі, бұл жағдайда

тану алгоритміне қарамастан, қателіктер болуы мүмкін. Сөздердің орфографиясын

тексеретін ішкі жүйе қажет. Алайда, мәтінді зерттеу кезінде FineReader бағдарламасынан

алынған мәтін мағынасыз әріптердің жиынтығынан тұратын сөздер екендігі көрінеді.

Дегенмен, аталған құжаттың суретінде тілде рұқсат етілген сөздер көрсетілген. Сонымен

қатар, қазіргі заманауи мониторинг пен ақпаратты өңдеудің кешенді жүйелерінде

интенсивті ақпаратты ағындарды жоғарғы жылдамдықта өңдеу тапсырмасы мен нақты

көшірілген ақпараттарды таңдау тапсырмасы тұр. Бұл арнайы көп процессорлы есептеуіш

жүйелерін қажет етеді.

Өңдеу өнімділігін арттырудың бір тәсілі мәтіндік танусыз, эмблема немесе логотип

бойынша бланк түрін тану көмегімен көшірілген құжаттарды таңдау болуы мүмкін. Бірақ

бұл қызмет ережеге сәйкес, құжаттардың суретін өңдеу құралы ретінде мүлдем

қолданысқа ие болмайды[3].

Символдардың оптикалық танудың қазіргі коммерциялық пакеттері тек дербес ЭЕМ-ға

арналған. Олар жаңа жүйелерді ойлап табуға, жақсартуға арналмаған.Мәтіннің оптикалық

тану жүйесі нақты шрифтермен жұмыс жасау үшін калибрлеуді қажет етеді;

бағдарламалау үшін бұрынғы нұсқаларда әрбір символдың суреті қажет болған,

бағдарлама тек бір шрифтпен жұмыс жасай алатын. Қазіргі заманда көптеген шрифттерді

тани алатын жоғарғы деңгейлі «интеллектуалды» деп аталатын жүйе кең таралған.

Мәтінді оптикалық танудың кейбір жүйелері суретті, бағандарды және басқа да мәтін емес

құрамдарды қоса отырып, мәтіннің бастапқы тазалануын қайта қалпына келтіруге

қабілетті[4].

Қорытынды. Жоғарғыда айтылғандарды ескере келе, жаңа бағдарламалық пакеттерді

жасауда қолданылатын, көшірілген құжаттарды өңдейтін заманауи құрылғыларды жасауға

қабілетті, тану құрылғылары мен тәсілдерді жасау қажеттілігі туындайды. Олар әртүрлі

платформада жүзеге асатын болуы қажет.

Бұл ақпаратты өңдеудің заманауи жүйелері үшін көшірілген құжаттарды танудың сапалы

құралдары мен тәсілдерін зерттеу және құрастыру үшін арналған.


1.МарчукЮ. Компьютерная лингвистика.-М.:ACT: Москва, Восток-Запад, 2007. – 317 с.

2.Селезнёв К. Открытые системы. - №12.- 2003. - С.48 - 53

3.Обработки текста [Электронный ресурс]-Режим доступа:

http://chernykh.net/content/view/85/140/

4.Травин А. Технологии оптического распознавания текстов. [Электронный ресурс] / А.

Травин. – Режим доступа :http://travin.msk.ru/arc/OCR.html

http://chernykh.net/content/view/85/140/

http://travin.msk.ru/arc/OCR.html

ӘОЖ 004.9

АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ

МАТЕМАТИКА ПӘНІН ОҚЫТУДА ҚОЛДАНЫЛУЫ

М.Ж. Талипова, Ж.Б. Жетписбаева



Информационно-коммуникационная технология основывается работать с электронной

вычислительной техникой, в обучении использовать компьютер, электронные учебники,

интерактивную доску, интернет, обучающие компьютерные программы. Использование

электронных учебников на уроках для качественного обучения современного молодого

поколения – можно рассматривать как один из видов новой технологии обучения.

Information and communication technology is based to work with of electronic computing

equipment, in learning to using computer, modeling, e-books, interactive whiteboard, internet ,

training computer program. E-books are used at lessons for quality education of a young modern

generation and can be regarded as a kind of new learning technologies.

Ключевые слова: информационно-коммуникационная технология, электронные учебники,

интерактивная доска.

Key words: information and communication technology, electronic textbooks, interactive

whiteboard.

Әлемді ақпараттандыру жаңа ақпараттық қоғам құруға әкеледі. Тек біртұтас қоғамға ғана

емес, жеке тұлғаға да әсер ететін жаңа ақпараттық мәдениет пайда болады. Білім

ақпараттық мәдениет құруда басты кілт болып табылады.

Кинелев В.Г, Кузнецов А.А., Колин К.К. сияқты көптеген ғалымдардың пікірінше оқыту

процесін ұйымдастыру жаңа ақпараттық мәдениеттің талаптарына сәйкес келмейді.

Білім адамда ақпараттық мәдениеттің қалыптасуына мақсатты түрде әсер етуі тиіс,

адамдарды өмірдің өзгеріп тұратын шарттарына дайындауы және ойлаудың жаңа

қабілетін қалыптастыруы қажет.

Заманауи білім берудің басты және маңызды талабы ақпараттық мәдениет құру болып

табылады. Бұл талаптар Бешенков В.А., Вохрышева М.Г., Макарова Н.В., Сайтимова Т.Н

сияқты ғалымдардың еңбегінде талқыланады [1].

Қазіргі уақытта ақпарат көлемінің шапшаң өсуі мен оқушылардың оны меңгеруінің

арасындағы қарама-қайшылық, бір жағынан ақпараттық технологияның жоғары түрде

дамуы және олардың оқу процесінде қолдану әдістемесінің деңгейінің көтерілуі – сапалы

жаңа әдістеменің, атап айтқанда электронды әдістемелік жобалаудың қажеттілігіне әкелді.

Компьютерлік технологияның даму деңгейі жаңа дәуірдің мультимедиялық,

телекоммуникациялық мүмкіндіктері мен артықшылықтарын көрсететін, толыққанды

сапалы, нақты алғышарттар болып табылады.

Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды оқу процесінде пайдалану мәселелері әр

бағыттағы педагогикалық зерттеулерде қарастырылады, нақты айтар болсақ:

жалпы теориялық және дидактикалық бағытта;

психологиялық-педагогикалық бағытта;

жеке пәндерді оқытуда.

Қазақстанда соңғы жылдары оқу процесінде ақпараттық-коммуникациялық

технологияларды пайдалану туралы бірнеше ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіліп

келеді. Атап айтсақ, Ж.А.Караев, Г.К.Нұрғалиева, А.И.Тажиғұлова, С.В.Рах,

С.К.Қалдыбаев, А.А. Исанбаева, А.Б.Жолдасбеков, В.В.Гриншкун, Е.К.Балафанов,

К.Ж.Аганина, Е.Г.Гаевская, Л.В.Нефедова, Ш.Ж.Құрманалина, Е.В. Артықбаева,

Мұсатаева И.С. және т.б. еңбектері жалпы ғылымға да көп үлесін қосуда.

Қазіргі кезеңде оқу процесін жете меңгертудің және ұйымдастырудың ең перспективалық

бағыттарының бірі – электронды оқулықтарды құру және пайдалану болып табылады.

Электронды оқулық оқытылатын пән бойынша көлемі жағынан оқушыны жеткілікті түрде

дайындауға болатын магнитті тасымалдау құралына жазылған біртұтас бағдарлама және

орындалу кезеңін анықтайтын әдістемелік нұсқау. Ол жаңа тақырыпты түсіндіру

барысында дәстүрлі оқулықтан ерекшеленеді. Осылайша компьютердің жадына

оқулықтың толық мәтіні және негізге алынған конспектісі енгізіледі.

Қазіргі таңда нарықта коммерциялық мақсаттарға лайықталған электронды түрдегі

оқу бағдарламалары бар. Дегенмен олардың кейбіреулері жекелеген икем мен дағдыларды

қалыптастыру, кейбір тақырыптарды қайталау мақсатында қолданылады. Бірақ ұсынылып

отырған оқу бағдарламалары қажетті талапқа сай келмейді. Сондықтан мұндай

электронды бағдарламаларды оқу аумағында пайдалану қиындық туғызады.

1991 жылы Стандарттаудың халықаралық ұйымы (ISO) мен халықаралық

электротехникалық (IEC) комиссия бірігіп бағдарламамен қамтамасыз етудің стандартын

ұсынды:

1. Функциональдық (functionality);

2. Снімділік (reliability);

3. Пайдаланудың жеңіл және қарапайымдылығы (usability);

4. Тиімділік (efficiency);

5. Ыңғайлылық (maintainability);

6. Көшіруге ыңғайлылық (portability).

http://pandia.ru/text/category/yuzabiliti/

Сондықтан кез келген оқытуға бағытталған бағдарламалық құрылым осы

стандартқа сай болуы керек. Компьютерлік оқыту бағдарламасының артықшылығы

мынада: мұнда оқу материалы жақсы бейнеленген, мобильді, өзгертуге дайын.

Оқыту бағдарламалары мұғалімге барлық оқу процесін бақылауға және әр оқушы

мен жеке ұғындыру жұмысын жүргізуге көмектесуі тиіс. Сонымен қатар бұл

бағдарламалар оқушы деңгейінің әр түрлі екенін есепке алуға, зейінді жаңа материалға

бағыттауға, оқушылардың өзіндік жұмысының көлемін көбейтуге көмектесуге міндетті.

Оқыту бағдарламалары, соның ішінде электронды оқулықтар да дәстүрлі оқытудың

кемшіліктерін алып тастап, атап айтқанда жүргізіліп отырған сабақтағы жетіспеушілікті

келесі сабақта қорытындылауға әсер етуге тиісті. Және оқыту бағдарламалары оқытудың

түсіндірмелі-көрнекілікті жағдайында оқушылардың төмен белсенділігін көтеруі керек,

бұл жағдайда оқытушы оқушының өзіндік жұмысына сүйенбей-ақ дайын күйінде көп

мәлімет бере алады. Оқыту бағдарламалары мен электронды оқулықтар жаңа тақырыпты

түсіндіру, жаңа тақырыпты бекіту және меңгеруін бақылау процесін біріктіріп өткізуге

мүмкіндік береді.

Электронды оқулықтың жетістігіне төмендегілерді жатқызуға болады:

- электронды оқулықтың мәтіндік бөлімінде бейнеленген негізгі жағдайлар экранда айқын

және есте сақталатын нәтижеге ие, сонымен қатар негізгі ойды есте қалдыруды

жеңілдетеді;

- теориялық материалдар электронды оқулықтың негізгі бөлімінде жүзеге асырылады, ал

тапсырмалар күрделілігіне қарай белгілі тәртіппен орналасады;

- электронды оқулық, ережеге сәйкес, материал көлемінің өзгеру

мүмкіндігіне қарай және оның баяндалуы мен меңгеру деңгейіне қарай

“мұғалім – оқулық” арақатынасы алгоритмі негізінде құрылады;

- анимациялық кескіндемелерді енгізу есебінде мұғалім оқушымен бірге

қатысып тұрған сияқты иллюзия құрылады;

- электронды оқулықтағы тапсырмалардың әр түрлілігі жекелеп оқыту

процесіне мүмкіндік береді;

- электронды оқулық материалдың жалпы көлемінен әр оқушының

жекелеген көлемді таңдап алуының жоғары деңгейіне жетуге жағдай

жасайды.

Сабақта оқытудың ұйымдастыру формаларының жеке, жұптық, топтық, ұжымдық

жұмыс жасау түрлерін пайдалану оқушының тақырыпты жақсы меңгеруіне септігін

тигізетіні баршаға мәлім. Жақсы оқитын оқушылар компьютерде жеке тапсырмаларды

орындап болғаннан соң жоғары деңгейлі күрделі жаттығуларды орындайды. Мұғалім бұл

уақытта топпен үйрену деңгейіндегі материалын жан-жақты зерттейді. Мұндай сабақ

оқушылар тобының сабақтан жалығуына, бос отыруына мүмкіндік бермейді, керісінше

жеке тапсырмамен жұмыс жасауға жағдай жасайды, оқушының сабақ уақытында

белсенділігі мен қызығушылығы артатынын байқауға болады. Сабақта, сабақтан тыс кезде

оқушылардың шығармашылықпен айналысуына, өз бетінше есептерді орындауына

мүмкіндік туады.

Педагогикалық оқытуда ақпараттық технологияларды пайдалану, соның ішінде күнделікті

сабақтарда электронды оқулықтарды, флипчарттарды, түрлі презентацияларды, интернет

желілерін, ұялы телефонның өзінен интернетке кіріп түрлі ақпараттарды алу

оқушылардың қызығушылығын арттырып отыратынына сенімдіміз.

Оқытуда ақпараттық коммуникациялық технологияларды қолданудың тиімділігінің зор

екенін ескере отырып, phpDesigner7 бағдарламалау ортасында 8-сыныпқа арналған

математика пәні бойынша электрондық оқулық құрылды. Электронды оқулықпен жұмыс

жасау үшін оқушы өзінің жеке логині мен құпия сөзі арқылы кіре алады.

Сурет 1. Бағдарламаның алғашқы беті

Бағдарлама ajax технологиясына негізделген принциппен құрылды, яғни қажетті алгоритм

жазылған файлды функция арқылы шақырып, нәтижесі программада шығуы тиісті

аймағына «қыстырылады». Мысал үшін төмендегі функцияда «sabak_teoria.php» парағы

шақырылып нәтижесі #content аймағына шығарылады:

function sabak_teoria(){

$.ajax({

url: 'sabak_teoria.php',

success: function(html) {

$("#content").html(html);

}

});

}

Бағдарламаның мәліметтер қоры MySQL мәліметтер қорын басқару жүйесінде құрылды.

Бағдарламада қатынас құратын мәліметтер қоры 25 кестеден тұрады. Бұл кестелердің

ішінде анықтамалық кестелер, жұмысшы кестелері бар. Электронды оқулықты жазу

барысында PHP, HTML, JavaScript, SQL-сұранымдық тілдері қолданылды [3].

Мұғалім «Анықтамалық» арқылы алдымен кластарды, оқушыларды енгізеді. Пәндерді,

пәндер бойынша барлық ашық тест, жабық тест, әртүрлі тапсырмалар салынады.

Сурет 2. Бағдарламаның «Анықтамалық» беті Сурет 3. Тест тапсырмаларының беті

«Баптау» арқылы кластарға оқитын пәндер қойылады. Пәндерге тақырыптар салынады.

Бір тест тапсырмасын бірнеше тақырыптарда қолдана беруге болады. «Журнал» арқылы

ағымдағы бағаны көруге, сабақты бастауға болады. Мұғалім сабақты бастамаса

оқушыларға өз класына бекітілген тапсырмалар көрінбейді. Мұғалім сабақты бастайды,

оқушы өз класына бекітілген тапсырмаларды орындай бастайды.

Сурет 4. Тест тапсырмасына жауап беру беті

Теориялық материалдарды қажетіне қарай қайталап қарауға да мүмкіндіктер

қарастырылған.

Сурет 5. Теориялық материалдарды қарау беті

Осы құрылған электронды оқулықты математика пәнін жетік меңгеру үшін дидактикалық

материал ретінде қолдануға болады деп есептейміз. Электронды оқулықтармен жұмыс

істеу әрбір оқушының өз мүмкіндігін есепке ала отырып, оқып үйрену ісін жеке дара

жүргізу болып саналады. Мұғалім үшін электронды оқулық бұл күнбе-күн дамытылып

отыратын ашық түрдегі әдістемелік жүйе, оны әрбір оқытушы өз педагогикалық

тәжірибесіндегі материалдармен толықтыра отырып, ары қарай жетілдіре алады.

Қорыта келе, оқу үрдiсiнде электронды оқулықты қолданудың маңызы өте зор. Қандай

мемлекетте болсын болашақ дамуының басты мақсаты адами капиталдың өсуіне

байланысты. Біздің еліміздің де ұзақ мерзімді стратегиясының бірі – білім жүйесін

әлемдік деңгейге көтеру. Білім саласындағы оқыту үрдістеріне қазіргі заманғы

әдістемелер мен технологияларды енгізу қажет. Білім мен тәрбиенің негізі, қайнар бұлағы

оқу орындары десек, оқулық сол білімнің өзегі, тәрбиенің құралы, ұлттық мәдениеттің

ұраны. ХХІ ғасыр техника заманы болғандықтан елімізде білім беруде орнын ойып алар

сауатты электронды оқулықтар жасау біздің міндетіміз.


1. Макаровa Н.В. Информатика: учебник. - СПб.: Питер, 2004. - 300 б.

2. Мұхамбетжанова С.Т., Мелдебекова М.Т. Педагогтардың ақпараттық-

коммуникациялық технологияларды қолдану бойынша құзырлылықтарын қалыптастыру

әдістемесі.- Алматы.: ЖШС «Дайыр Баспасы», 2010 ж.

3. Кузнецов С.Д. РНР 4.0. Руководство пользователя. – М.: Майор, 2001.


Жаратылыстану ғылымдары

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ

ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

NATURAL SCIENCES

ӘОЖ 543.632.46

КҮКІРТ ҚЫШҚЫЛЫН ҚАЛДЫҚТАРДАН АЛУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Г.К. Бекетова, Т.Ш. Хасен



В химическом индустрии серная кислота является основным продуктом. В работе

рассмотрены способы получения серной кислоты из серы, которая является отходом

нефтехимической промышленности. В данное время накопилось огромное количества

серы, которая хранится под открытым небом на серных площадках нефтепереработки

заводов. Такое хранение наносит огромный вред окружающей среде.

In the chemical industry sulfuric acid is the main product. The article considers the methods of

obtaining sulfuric acid from sulfur, which is a waste of the petrochemical industry. Nowadays a

huge quantity of sulfur has accumulated, which is stored under the open sky at the sulfur sites of

the refining plants. Such storage causes great harm to the environment.

Ключевые слова: химическая индустрия, серная кислота, нефтяные отходы, сера.

Key words: chemical industry, sulfuric acid, waste oil, sulfur.

Күкірт қышқылы химиялық индустрияның ең негізгі өнімдерінің бірі болып табылады.Ол

көптеген өнеркәсіптер мен өндірістерде көп көлемде қолданылады.

Х ғасырдың орта шенінде (940 ж) күкірт қышқылы табиғи купорос тақтатасымен темір

купорос қоспасын қыздыру арқылы өндірілген, осы себептен өндірісте техникалық күкірт

қышқылын купорос майы деп атайды. ХІ ғасырда күкірт қышқылын түбіне су құйылған

қорғасын камерасында күкіртпен селитра қоспасын өртеу арқылы өндіре бастады. Осы

әдісті “камералық” немесе күкірт қышқылының түзілуіне азотоксидтері (нитроздар)

қатысуына байланысты нитроза әдісі деп атайды[1].

Қазіргі кезде күкірт қышқылы негізгі екі әдіспен: контакт және нитроз әдістерімен

өндіріледі. Контакт әдісімен күкірт қышқылын ХІХ ғасырдың соңғы жылдарында өндіре

бастады. Катализатор ретінде платина қолданылған, ХХ ғасырдың 20-шы жылдарынан

бастап қымбат платина орнына арзан ванадий контактілі массасын қолданатын

болды.Күкірт қышқылын өндіру үшін өнеркәсіпте, алдымен күкірт ангидридін алады

(SO3), сонан соң күкірт ангидридін күкірт қышқылына айналдырады. Осы

айтылғандардың әрқайсысын техникалық орындаудың өнеркәсіптік бірнеше әдістері бар.

Өнеркәсіпте өндіретін газ (SO2) (күкіртті ангидрид) өте күрделі қоспа, құрамында күкіртті

ангидридтен басқа: азот, оттек және т.б. қоспалар болады. Қазақстанда күкірт қышқылын

«Қазатомпром» АҚ Өскемен мен Балқаш химиялық зауыттарында өндіреді [2].

Қазақстандық мұнайдың көп бөлігі орта немесе жоғары күкіртті болып табылады. Соның

салдарынан, мұнай шикізатын күкіртсутегінен тазалау процесі кезінде түзілетін қосымша

өнім – элементарлы күкірт, қоқыс ретінде өндіріс аумағында жинақталуда. Сонымен қатар

жанар-жағармай құрамында күкіртті қоспалардың бар болуы, іштен жанатын

қозғалтқыштардың коррозияға ұшырауына, оның қуатын төмендетуге және қоршаған

ортаның тазалығына әсерін тигізіп отыр. Бұл, тек ел аумағында ғана емес, бүкіл әлемдік

деңгейде экологиялық мәселелерді туғызуда. Республикамыздың барлық мұнай

өндірістерінде жинақталған элементті күкірт толыққанды қолданыс таппай жатыр [3].

Қазақстанда күкірт қышқылын өндіруге арналған шикізат ретінде түсті металлургияның

қалдық газдары, мұнай зауыттарының қалдығы күкірт пайдаланылады. Қазақстандағы

күкірт қышқылының өндіріс көлемі– жылына 1 млн тоннаны құрайды.Күкірт

қышқылының негізгі тұтынушылары минералды тыңайтқыштар өндірісі(суперфосфат,

аммоний сульфаты, экстракциялық фосфор қышқылы) және мұнай өңдеу өнеркәсібі

болып табылады. Сонымен бірге тұздар мен қышқылдар өндірісінде, қопарылғыш заттар

дайындау кезінде, спирттер мен эфирлер, жасанды талшық, бояулар т.б.өндірістерде

қолданылады [4].

Қазақстандық көмірсутек ресурстарынан бөлінетін элементарлы күкірт (жоба бойынша ол

сұйық немесе түйіршіктенген болуы керек) химия, ауыл-шаруашылығы

кәсіпорындарының, тікелей мұнай өнеркәсібінің бағалы шикізаты болып

табылады.Әзірше өндірісте бұл химиялық заттың негізгі бөлігі кесек өнімдер алынып,

мұнай мен газды өндіру объектілеріне жақын маңда жиналады. Бұл жағдай мемлекетке

ешқандай пайда әкелмейді керісінше, экономикалық және экологиялық шығындарға алып

келеді [5].

Жақын араға дейін мұнай қайта өндіру зауыттарда мұнайлардың күкірттік қосылыстарын

шығармауға және қайта пайдаға асыруға тырысты, керісінше оларды тауарлық өнімдерден

негізінде мұнайды қайта өңдеу және мұнай өнімдерін пайдалану барыстарында

аппаратураның тот басудан сақтап қалу мақсатында бұзуға және мүмкіндігінше

толығырақ жоюға тырысты. Моторлық майлардың күкірттік қосылыстары олардың

химиялық тұрақтылығын және жану толықтығын төмендетеді, жағымсыз иіс шығарады

және қозғалтқыштың тот басуына келтіреді. Бұдан басқа бензиндерде олар детонацияға

қарсы қасиеттері мен сапасын көтеру үшін қосылатын тетраэтилқорғасынға

қабылдағышты төмендетеді [6].

2013 жылдың тамызында ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың ҚР химия өнеркәсібін дамыту

мен мемлекеттік үдемелі индустриалды даму бағдарламасы бойынша алға қойған

міндеттерін жүзеге асыру мақсатында «Қазфосфат» ЖШС «Минералды тыңайтқыштар»

филиалы электр қуатын үстемелеуші жылына 600 мың тонна моногидрат өндірерлік қуат

күші бар күкірт қышқылы өндірісін іске қосқан болатын.

Арзан әрі бәсекеге қабілетті тыңайтқыштыр өндіретін аталмыш зауыт жаңа заманауи

технологиялармен жабдықталған. Сонымен қатар, жоба аясында жүздеген жаңа жұмыс

орындары да ашылған.

Минералды тыңайтқыштар зауыты өзінің 60 жылдық өндірістік еңбек барысында

техникалық қайта жарақтандыру мен қайта құрудың бірнеше кезеңдерінен өтті,

пайдалануға жаңа цехтар беріліп, ескірген өндірістер істен шығарылды.Мәселен, зауыт

алғаш істей бастаған кезде минералды тыңайтқыштар шығару үшін өзі өндіретін күкірт

қышқылын пайдаланды. 1951 жылы күкірт қышқылын мұнаралы әдіс-тәсілмен өндіретін

цех іске қосылды. 1959 жылы күкірт қышқылын өндіретін сабақтастырушы цех іске

қосылып, ол 1980 жылға дейін жұмыс істеді. 1980 жылы поляктар жобасымен салынған

күкірт қышқылын сабақтастыру жолымен өндіретін КҚ-31 цехы іске қосылды. Зауыттың

күкірт қышқылын өндіруші барлық өндірісінде бастапқы шикізат ретінде күкірт

колчеданы қолданылды. 1993 жылдан бастап минералды тыңайтқыштар түрлі түсті метал

өндірісінің қалдығы болып табылатын сырттан әкелінетін күкірт қышқылы негізінде

өндіріле бастады. Осыған орай зауыт күкірт қышқылын өзінде өндіруді тоқтатты.2013

жылдан бастап күкірт қышқылын сабақтастыру әдіс-тәсілімен өндіретін заманауи өндіріс

іске қосылғаннан кейін минералды тыңайтқыштар шығаруды жылына 400-450 мың

тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік туды. Күкірт қышқылы өндірісін инвестициялау

сомасы 15 млн теңгеге жетті. Цех Германия, Чехия, РФ, Жапония мен Қазақстанда

шығарылған жаңа жабдықтармен жарақтандырылды [7].

Осы уақытта мұнай фракцияларын және мұнай айыру қалдықтарын күкіртсіздендірудің ең

жақсы тәсілі катализаторлардың қатысуында және сутектің қысымында тазалау болып

табылады. Сонымен бірге күкірттік қосылыстар күкіртсутекке айналады, содан соң оны

ұстап күкірт қышқылы мен элементарлық күкірт алумен қайта пайдаға асырады. Мұнай

фракцияларынан алынған күкірттік қосылыстар мұнайтехникалық өндіріске арналған

шикізат ретінде пайдаланылуы мүмкін [6].


1. Мартыненко Б.В., Химия: кислоты и основания, М., 2003.

2. http://mybiblioteka.su/7-103729.html

3. http://www.kbtu.kz/

4. http://export.gov.kz/kz/page-416-himiya_onerkasibi

5. Серіков Т.П., Қазақстанда мұнай өңдеу мен мұнай химиясы салаларының мәселелері

мен оларды дамыту жолдары, 2011

6. Серіков Т.П., Гуревич И.Л., Мұнай және газды өңдеу технологиясы, І том, 2011

7. https://baq.kz/kk/news/

ӘОЖ 661.179

ХРОМ ДУБИТЕЛІ ӨНДІРІСІ

А.К. Апендина, А.Д. Өтеумағамбетова



В данной статье рассмотрены технология и производство сухого хромового дубителя

восстановлением бихроматного раствора диоксидом серы.

The article considers the technology and production of dry chrome tanning agent recovery

dichromate with sulfur dioxide solution.

Ключевые слова: дубитель хромовый, производство, дубитель, сульфат хрома.

Key words: chrome tanning agent, the production, tanning, chromium sulfate.

Дайын былғарының сапасы илеу процесіне байланысты. Оның ең кең тараған түрі –

хроммен илеу. Әлемде шығарылып жатқан былғарының 90%-дан астамы хром

қосылыстарын қолдану арқылы өңделеді. Бұл хроммен илеу технологиясының

қарапайымдылығымен, процестің сенімділігімен, былғарының жоғары технологиялық

және эксплуатациялық қасиеттерімен байлынысты болып келеді.

Хроммен иленген былғары немесе "хромдық былғары" беріктіктің жоғарғы көрсеткішіне

және жыртылу кезінде созылуының жоғарғы көрсеткішіне ие, жұмсақтығы мен иілгіштігі

арқылы ерекшеленеді, қышқылдар мен сілтілер әсеріне тұрақты. Хромдап иленген

былғары ыстық суда бүлінбейді, оның жиырылу температурасы 120-130°С дейін және

одан жоғары. Хромдап иленген кептірілген былғары ыстық суда да, суық суда да

толығымен суды сіңіріп жібімейді. Су, су өткізбейтін байланысы бар құрылымдық

элементті хромдалған өзең қабатына жеңіл енеді, бұл байланыс суды сіңіргеннен кейін де

жоғалмайды [4].

Калий мен натрий дихроматынан (хромпиктер) K2Cr2O7 және Na2Cr2O7, ал кейде натрий

монохроматынан Na2Cr2O4 алынатын илегіштер кеңінен қолданылады. Дихроматта және

монохроматта хромның тотығу дәрежесі VI және бұл қосылыстардың идегіш қасиеті жоқ.

Хромның (ІІІ) негізгі тұздары илегіштер: CrOHSO4 және Cr(OH)2SO4, алайда тек бұлар

ғана емес. Хромның негізгі ерігіш тұздарының барлығы илегіш қасиетке ие.[1]

http://www.kbtu.kz/

http://export.gov.kz/kz/page-416-himiya_onerkasibi

Қазіргі таңда илегіш қасиетіне ие көптеген бейорганикалық қосылыстар белгілі. Соның

ішінде аса көп маңызға ие хромның алты валентті қосылыстарын тотықсыздандырып

алатын хромның негізгі сульфаттары -«құрғақ хром дубителі» болып табылады. Жалпы

формуласы Cr2(SO4)n∙(OH)6-2n негізгі хром сульфатынан және натрий сульфатынан Na2SO4

тұратын жасыл түсті аморфты ұнтақ. Ылғал ауамен ұзақ байланыста болғанда ылғалды

сіңіріп алуға, қабатталуға, басылуға бейім болып келеді. Үйме салмақ 0,8-0,9г/см3. Өнім

жылусезгіш – 75-800С-тан жоғары температурада біртіндеп немесе толық ерімейтін

қосылыстар түзіп ыдырап кетеді. Негізгі қолданылу аймақтары – тері және былғары

өндірісінде теріні және былғарыны хромдап илеу үшін қолданады. Бұрын бұл мақсатта

хром ашудастарын өндірді, ал қазір олар дайын құрғақ хром илегіштермен – негізгі хром

сульфаттарымен алмастырылды [3].

Негізгі шикізат болып натрий бихроматы ерітіндісі табылады. Натрий бихроматы

ерітіндісіндегі CrO3 мөлшері 75,5%-дан аз болмау керек.

Күкірт құрғақ хромдап илеу өндірісіндегі қосымша шикізат болып табылады. Күкірті

жағу арқылы тотықсыздандырғыш ретінде қолданатын күкіртті газ алады. Күкіртке

қойылатын негізгі талап құрамындағы күл мөлшері 0,4%-тен аспауы керек.

Тотықсыздандырғыштарға күкірт диоксиді, күкірт қышқылы, формалин, глюкоза және

басқалары жатады, сонымен қоса тұрақты электр тогы кіреді. Хром илегіштерінің сапасы

қолданылатын тотықсыздандырғышқа байланысты болады. Тері өндірісінің

мамандарының мәліметтері бойынша глюкоза арқылы тотықсыздандырылып алынған

илегіш ең жақсы болып табылады.

Хромның негізгі сульфатын натрий сульфаты қоспасында натрий бихроматы ерітіндісін

немесе күкірт диоксидін немесе органикалық заттармен тотықсыздандырып алады. Хром

илегіш ерітінділерін дайындауда техникалық сыннан өткен келесі органикалық заттар:

глюкоза, қант, крахмал, ұн, глицерин, формалин, сульфитцеллюлозалық сілтілер, майлы

илегіш материалдар, ағаш жоңқасы және үгінді, одан басқа ұсынылғандары: күкірт

қышқылымен минералды майларды тазартудан лақтырылған қышқыл шайыр, фурфурол

өндірісіндегі автоклавты сұйықтық, пентозды сірне. SO2-ден басқа сыналған

бейорганикалық тотықсыздандырғыштар: натрий сульфиті, бисульфиті және

тиосульфаты.

Хромның негізгі илегіш тұздарын алу реакциясының теңдеуі глюкоза

тотықсыздандырғыш ретінде қолданғанда мынадай болады.

4K2Cr2O2 + 12H2SO4 + C6H12O6 = 8CrOHSO4 + 4K2SO4 + 6CO2 + 14H2O (1)

Хром илегішіне даярлау күшті газ бөліну, ерітіндінің қатты қайнап тасуы және

көпіршіктенуімен бірге жүреді. Сондықтан илегіш даярлайтын ыдыстың (реактордың)

көлемі, ерітіндінің көлемінен 2-3 есе үлкен болуы керек. Сонымен қатар ауа соратын

желдеткіш керек. Дихроматты салмағынан 200-250% мөлшерде көп алынған суда ерітеді.

Содан соң реакторға жайлап күкірт қышқылының есептелген мөлшерін құяды.

Араластыра отырып, тотықсыздандырғыш ерітіндісін бірте-бірте жайлап құяды. Ерітіндіні

үнемі қатты қайнаған күйінде ұстап тұру керек, әйтпесе тотықсыздану реакциясы тоқтап

қалуы мүмкін. Егер реактордағы сұйықтық деңгейі жоғары қарай қатты көтеріліп кетсе,

онда тотықсыздандырғышты қосуды уақытша тоқтатып, оған аз мөлшерде суық су құю

кажет. Дихроматты тотықсыздандыру кезінде ерітінді бірте-бірте қызғылт-сары түстен

лайлы-сары түске ауысады, ал тотықсыздандыру процесінің соңында ерітінді хромның

негізгі сульфатты комплексі қосылыстарындағыдай жасыл түске ие болады.

Қазіргі уақытта аз таралған, бірақ неғұрлым жетілген әдіс болып натрий бихроматын

күкірт диоксидімен тотықсыздандыру табылады. Реакция бойынша тотықсыздану

Na2Cr2O7 + 3SO2 +H2O= 2Cr(OH)SO4 + Na2SO4 (2)

бос күкірт қышқылынсыз жүреді және 33,3% негіздікте өнім береді. Күкір диоксидімен

тотықсыздандыруда бұл негіздік автоматты түрде пайда болады. Өнімнің нағыз құрамы

формулада Cr(OH)SO4 көрсетілгенінен қарағанда, айтарлықтай күрделі. Ол гидролиз

процесінің болуымен (немесе ерітіндінің қышқылдылығы pH≈3,5 болуымен түсіндіріледі),

қышқыл аниондарының хроммен координациясына кіруімен түсіндіріледі.

Na2Cr2O7 мен SO2 жоғары температурады әрекеттескенде комплексті хром

сульфаты түзіледі [Cr2(OH)2SO4(OH2)6]SO4; сонымен қоса бөлме температурасында

дитионатохромкомплексі түзіледі, ол SO2 біртіндеп қыздырғанда тұрақсыз дитионды

қышқылға H2S2O6 дейін тотығуының себебінен болады. Na2SO4 хромның негізгі

сульфаттарының тұрақтылығын жоғарылатады.

Күкірт диоксидімен тотықсыздандырғанда сұйық күкіртті жағу арқылы алынған

газды қолданады:

S + O2 =SO2 (3)

Күкіртті жағу түрлі модификациялы пештерде жүргізіледі. Алынған газды натрий

бихроматы ерітіндісіне қарсы ағында керамикалық насадкалы абсорбциялық колоннаға

жібереді. Тотықсыздандырудан кейін шәрбат тәрізді ерітінді (тығыздығы 1,38-1,50г/см3)

түзіледі. Жасыл түсті жақсы еритін аморфты өнім (үйме салмақ ~0,88т/м3) беретін

бүріккіш кептіргіштерде кептіреді. Оны полипропиленді қаптарда немесе ылғал

өткізбейтін қағаз қаптарды буылып-түйіледі. Тотықсыздандырғандағы 33,3% негіздіктегі

өнімнің құрамы шамамен (%): Cr2O3-25, SO3-25, Na2SO4-22, H2O-24, басқалары-4.[2]

Хром илегіштер алудың көптеген әдістері бар. Жоғары сапалы илегіштер алуға болатын

түрлі бастапқы шикізаттар мен тотықсыздандырғыштарға тәжірибе жүргізілуде. Тиімді,

неғұрлым жетілген, қалдықсыз болып бихромат ерітіндісін күкірт диоксидімен

тотықсыздандыратын құрғақ хромдап илеу өндірісі саналады.


1.Татарский Ф.С. Производство хромовых соединений. Москва, 1979ж.

2. Авербух Т.Д., Павлов П.Г. Технология соединений хрома. Ленинградское отделение,

Химия, 1967ж.

3. Химия и технология соединений хрома. УНИХИМ, 69-шы шығарылым. Свердловск,

1991ж.

4. Мәдиев Ө.Қ., Айтөленова Қ.Т. Былғары және тері технологиясы - Астана: Фолиант,

2010 - 216бет.

ӘОЖ 661.11

Суспензиялық әдіспен полистирол алу өндірісі

А.К. Апендина, Б.Ғ. Жұрымбай



В данной статье рассмотрены разные методы получение полистирола, в том числе

достоинства суспензионного метода.

The article describes the different methods of obtaining polystyrene, including the dignity of the

suspension method.

Ключевые слова: полистирол, суспензионный метод, полимеризация, стирол.

Key words: polystyrene, the suspension method, polymerization, styrene.

Полимерлену – бір заттың n молекуласынан молекулалық массасы n есе артық жаңа зат

түзілу процесі nA (A)n. Полимерлену процесіне молекуласында қос байланысы бар

немесе сақиналы заттар ұшырайды. Полимерлер саласында жұмыс істеудегі негізгі мақсат

табиғи заттарды көп шығындамай, өзінің қолдану салаларына спецификалық қасиеттері

сай келетін жаңа материалдарды жасау және оларды жетілдіру болып табылады. Соған

байланысты қазіргі кезде температураның өзгеруіне төзімді, механикалық берік және

диэлектрлік қасиеттері жоғары полимерлерге сұраныс артып келеді. Сондай

полимерлердің бірі – полистирол.

Полистирол өндірісі үшін бастапқы шикізат стирол болып келеді.Стирол қанықпаған

бүйір тізбегі бар ароматты қосылыс болып табылады. Стиролды 1839 жылы Симон

деген ғалым ашты. Германияда стирол өндірісінің бағдарламасын өндеуге шамамен

1930 жылы кірісті.[1]

—СН=СН2

Стирол

Стирол ─ түссіз сұйықтық, жағымсыз иісті болып келеді. Стиролдың қайнау

температурасы 145ºС, қату температурасы -31ºС, критикалық температурасы

373ºС, жасырын балқу жылуы 365 Дж/г, тұтқырлығы 0,78 Па*с, тығыздығы 906

кг/м3, молекулалық массасы 104 болып келеді. Стирол әр түрлі қатынастарда көптеген

органикалық еріткіштермен араласады (полярсыз және әлсіз полярлы): төмен

спирттермен, алифатты, хлорланған, ароматты көмірсутектермен, нитропарафиндермен,

күкіртті көміртегімен және т.б. Стиролдың жоғарғы спирттер, кетондар мен

эфирлерде ерігіштігі шектеулі, суда ол аз ериді (0,03%) және стиролда су қиын ериді

(0,07%).

Стирол қанықпаған көмірсутектердің қасиеттерін сақтайды: калий перманганатының

ерітіндісін және бромды суды түссіздендіреді (винилды радикалдағы қос байланыс

есебінен). Өте жеңіл полимерленіп, полистирол түзеді. Стиролдың бутадиенмен бірлесіп

полимерленуі ерекше бағаланған. Нәтежиесінде бутадиенстиролдың түрлі сұрыптары

(ыстыққа және суыққа төзімді, тозуға алуға болады.

Физикалық қасиеттері. Стирол (фенилэтилен, винилбензол) – судан жеңіл және онда

шекті ериді. 250C температурада суда 0,027% стирол ериді, ал су стиролда 0,066%

мөлшерде ериді. Органикалық еріткіштерде жақсы еритін, жағымды иісі бар түссіз

сұйықтық.

Тығыздығы, г/cм3 0,909

Сыну көрсеткіші 1,54389

Қайнау температурасы, 0C 145

Балқу температурасы, 0C -30

Жалт ету температурасы, 0C 31

Тұтану температурасы, 0C 34,0

Булану жылуы, кал/г 86,9

Балқу жылуы, кал/г 25,4

Жану жылуы, кал/г 10,04

Полимерлену жылуы, кал/г 168

250C-дегі шекті жылу сыйымдылығы,

кал/(г град)

0,407

Ауадағы жарылғыштық шегі, %. 1,1-6,4

Улылығы. Стиролдың булары сілекейлі қабаттарды тітіркендіреді; ауадағы шекті рұқсат

етілген концентрация 0,005мг/дм3. Стирол әлсіз улы зат.

Полистирол (ПС) — сызықты , күшті тармақталған , құрылымы ретсіз полимер:

~СН-СН2~

Полистирол

Полистирол 100°С жоғары температурада алынған болса, полимер арқылы тізбектің

берілу реакциясы салдарынан тармақталған болады.

Полистиролдың макромолекулаларының құрылысы сызықты болып келеді.

Полимердің орташа молекулалық салмағы — 3 000-нан 9 00000 дейін болады, бұл

полимерлеу әдістеріне және жағдайларына байланысты болады. Макромолекула

буындары «бастың соңына» типі бойынша бір-бірімен жалғанады.

Полистирол винилді полимер болып табылады. Құрылымдық жағынан ұзын

көмірсутекті тізбектен және әрбір екінші көмірсутекке қосылған фенилді топтардан

тұрады.

Химиялық қасиеттері. Тез қышқылданады, галогендерді қосып алады, полимерленеді

және әртүрлі мономерлермен қосаполимерленеді. Полимерлену реакциясы бөлме

температурасында жүреді (кейде қопарылыс болуы мүмкін), сондықтан сақтағанда және

тасымалдағанда стиролға антиоксиданттар (гидрохинон немесе н-төртіншілік-

бутилпирокатехин ингибиторын) қосады.

Полистиролдың молекулалық тізбегі аз тармақталған сызықты құрылысты болып келеді.

Техникада қолданылатын полистирол аморфты құрылысты болады, тығыздығы 1,05 г/см3.

Қалыпты жағдайда ол шыныға ұқсас материал және 90% дейін спектрлік сәулелерді

өткізеді. Иісі мен дәмі жоқ, физиологиялық залалсыз және басқа пластмассалармен

салыстырғанда жеңіл, түтіндеп бықсып жанады. Оның диэлектрлік көрсеткіштері жоғары,

химиялық тұрақты, суға төзімді. Алу жолына қарай молекулалық массасы 50000-300000

аралығында болады.

Полистирол ароматты көмірсутектерде, күрделі эфирлерде, кетондарда жеңіл ериді.

Солардың ішінде стирол, тетрахлорэтан, изопропилбензол, хлороформ, ксилол, толуол,

бензол, пиридин полистиролды өте жақсы ерітеді. Сонымен қатар оған бензин, керосин,

эфирлік майлар кері әсерін туғызады. Изотактикалық полимерлердің ерігіштігі аморфты

полистиролдан төмен.

Полистиролдың физико-механикалық қасиеттеріне алу жолы, молекулалық массасы,

полидисперстілігі және т.б. факторлар әсер етеді. Егер молекулалық массасы төмен болса

онда полимердің соғылуға, майысуға, сынуға төзімділігі төмендейді. Ал молекулалық

массасы жоғары болса оны әрі қарай өңдеу қиындайды.

Жоғары физика-механикалық қасиеттері мен суға тұрақтылығы, өте жақсы изоляциялық

және оптикалық қасиетерімен қатар агрессивті ортаға тұрақты болып келеді.

Атмосфералық және химиялық тұрақтылығы көмірсутектік тізбектің қанығуы мен

фенильді топтардың болуымен түсіндіріледі. Бөлме температурасында ол концентрлі

қышқылдарға (азот және сірке қышқылынан басқа) тұрақты. Концентрлі және

сұйылтылған (40% дейін) сілтілер полистиролға әсер етпейді. Полистиролға күн сәулесі

мен ультракүлгін сәулелерінің ұзақ уақыт бойы әсер етуін ескермесек, ол жарыққа

тұрақты болып келеді. Фотохимиялық катализ нәтижесінде полимердің ескіруі жүреді.

Химиялық тұрақтылығы. Көміртек – көміртек тізбектердің қалыптығына және фенилді

топтардың болуына байланысты көптеген агрессивті заттарға химиялық тұрақты болып

келеді.

Фенилді топ үштік ассиметриялық көміртекті атомды белсендендіреді:

Үштік көміртекті атомның сутегісі кейбір химиялық реакцияға түсе алады. Фенилдік топ

хлорлау, нитрлеу, сульфирлеу, гидрогендеу реакцияларына түсе алады. Эксперименттік

жағдайлар макромолекулалардың бөлшектік деструкциясы мен полистиролың

сынғыштығына әкеліп соқтырады. Тотығу кезінде полимердің боялуы қатар жүреді.

Полистирол полярлы емес полимер, ол көптеген полярлы емес еріткіштерде ериді.

Полимерді ерітпейтін еріткіштер оның бетін бүлдіреді. Керосин және жоғары спирттер

жарылуды туғызады.

Полистирол сілтілердің, күкірт, фосфор, бор қышқылдарының сулы ерітінділеріне

тұрақты болып келеді.

Өнеркәсіптік полистирол өндірісі стиролдың радикалды полимерленуіне негізделген.

Полистиролы алудың негізгі үш тәсілі бар: эмульсиялық, суспензиялық және блокта

полимерлеу.

Блокта полимерлеу екіге бөлінеді: толық конверсиялы және толық емес конверсиялы.

Полимерлеуді бензол ортасында алдымен 80-100°С, содан кейін 100-220°С температурада

сатылап жүргізеді. Бастапқы стиролдың 80-90% полистиролға айналған кезде процесс

тоқтайды. Аталған тәсілдің кемшілігі реакциялық массаның жоғары тұтқыр болуы

себебінен жылуды төмендету қиындығы және процесс ұзақтылығы. Алынған

полистиролдың жылуөткізгіштігі төмен және тұтқырлығы жоғары болады.

Эмульсиялық тәсіл – ең көне және өндірісте кең қолданыс таппаған әдіс. Эмульсиялық

полистиролды 85-95°C температурада сілтілердің сулы ерітіндісінде стиролдың

полимерлену реакциясының нәтижесінде алады. Инициатор ретінде суда еритін

қосылыстар, сутектің асқын тотығы немесе калий персульфаты қолданылады. Эмульгатор

ретінде май қышқылдарының, сілтілердің және сульфоқышқылдарының тұздары

қолданылады. Өндірісте бұл әдіс жүзінде қолданылмайды, себебі алынған полимердің

молекулалық массасы төмен болады және еріткішті кетіру және регенерациялау қиын.

Бұл әдістің кемшіліктері:

- полимер тазалануын қиындататын эмульгаторларды көп мөлшерде қолданылуы;

- полимердің жоғары дисперстілігі;

- диэлектрлік көрсеткіштерін нашарлататын түрлі қоспалармен полимердің ластануы;

- ағызынды суларды тазалаудың көп сатылы процесі [3].

Полимерлеудің суспензиялық әдісі периодты схема бойынша араластырғышы және

жейдесі бар реакторда жүреді. Полимерлену процесін қысым астында температураны (130

°С дейін) біртіндеп көтеру арқылы жүргізеді. Алынған суспензияны центрифугирлейді

және шайып, кептіреді. Процесс температурасын жеңіл реттеуге болатындықтан,

қасиеттері әр түрлі полистирол алуға болады [2].

Суспензиялық әдістің артықшылықтары мыналар болып табылады:

- жылуды шығару жеңілдігі және полимерлеуді анағұрлым төмен температурада

жүргізу мүмкіндігі;

- өнімде бос стиролдың құрамы төмен болады;

- суспензиялық әдіспен полимер және сополимерлердің кең ассортиментін алуға

болады.

Қорытындылай келе, полистиролды суспензиялық әдіспен алу схемасы таңдалды. Бұл

әдіспен процесті қолайлы температурада жүргізуге болады. Блокты әдіспен

салыстырғанда бөлінген жылуды алып кету оңай және полимер құрамындағы қалдық

мономер мөлшері аз. Сонымен қатар, процесті оңай реттеп, әр түрлі маркалы полистирол

алуға болады.


1. Лебедев Н.Н. Химия и технология основного органического и нефтехимического

синтеза: учебник для вузов 4-е изд. перераб. и доп. – М.:Химия, 1988. –592 с.

2. Ерғожин Е.Е., Құрманәлиев М.Қ. Полимерлердің физикасы мен химиясы - Алматы,

2012.- 392б

3. Брацыхин Е.А., Шульгина М.С. «Технология пластических масс». - М., Химия, 1988ж.

ӘОЖ 661.16

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ

ЗИЯНКЕСТЕРМЕН КҮРЕСТЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ХИМИЯЛЫҚ

ПРЕПАРАТТАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАДА ЖИНАҚТАЛУЫН

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ

О.М. ТУРГЕНОВА, Г.Е. НУРМУХАНОВА



В статье изложены сведение о химических препаратах, используемых в сельском

хозяйстве и их накоплении в окружающей среде.

This article is about chemicals which are used in agriculture and their accumulation in the

environment.

Ключевые слова: химические препараты, пестициды, токсикология, инсектициды, ДДТ,

СОЗ.

Key words: Chemicals, pesticides, toxicology, insecticides, DDT, POPs.

Химиялық препараттарды ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің аурулары мен зиянды

жәндіктерін жоюға ертеден пайдаланған. Дегенмен, оны кең түрде қолдану XX ғасырдың

орта шамасында басталды. Қазірдің өзінде бидайдың көптеген (70-ке жуық) зиянды

жәндіктері бары екені белгілі. Осы жәндіктер бидай егістігінде пайда бола қалған күнде

дақыл өнімінің 10-30 процентке дейін кемуіне әкеп соқтыратыны анықталды. Бұл

жағдайға егін зиянкестерін құрту үшін химиялық препараттар ғана пайдаланылады. Неге

десеңіз, ауыл шаруашылық дақылдарын түрлі зиянды организмдерден қорғауда олардың

экономикалық жағынан атқаратын ролі өте зор. Г.Х.Шек пен В.К.Альбеновтың мәліметі

бойынша 1956 жылы КСРО-да химиялық препараттармен 25 млн гектар егістік бүркілсе,

1967 жылы 85 млн гектар, 1979 жылы 150 млн гектар алқап өңделген. Қазақстанда осы

уақыт ішінде пестицидтермен 5 - 40 млн гектар егістік бүркілген. Химиялық әдістің тағы

бір пайдасы - оның өсімдіктің зиянды жәндіктерін, ауруларын және арам шөптерін кең

көлемде және шапшаң (1-2 күннің ішінде) құртуы. Міне, осы жай ескеріле отырып,

елімізде пестицидтерді өсімдікті қорғауға кеңінен пайдалануға үлкен мән беріліп отыр.

Болашақта бұл препараттар өсімдік қорғауға қазіргіден де көп қолданылмақ. Осыған

байланысты таяу жылдарда көптеген жаңа және әсерлі пестицидтер егін шаруашылығына

берілуі тиіс. Қазірдің өзінде ауыл шаруашылық өндірісіне пайдалануға 288 препарат

рұқсат етілді. Оның 66 инсектицид, 45 фунгицид, 37 дән улайтын препараттар, 111

гербицидтер [1].

Соның ішінде, қазір метафос, флорофос, карбофос, фосфамид, фозалон, ТМТД, беномил

сиякты препараттар кең түрде қолданылып жүр. Әрине әр нәрсенің екі жағы бар деген

сияқты бұл препараттарды пайдаланғанда мына жағдайға да баса көңіл аударған дұрыс:

олар осы өзіміз өмір сүріп отырған табиғат ортасына түссе, жалпы тіршілікке зиянын

тигізуі мүмкін. Соның ішінде пестицидтердің тағамдық заттар арқылы (бидай, капуста,

алма, ет, май, сүт т.б.) адам организміне ену қаупі де бар. Ол табиғат ортасында

төмендегідей жолдармен айналысқа түсіп, адам организміне жетеді.

Бұл схемада пестицидтердің адам организміне түсуінің екі жолы нақты көрсетілген. Міне,

осындай жағдайды болдырмау үшін пестицидтерді ауыл шаруашылығына дұрыс

пайдалана білу керек. Осы себепті де біздің елімізде пестицидтерді пайдаланған уақытта

олар мен егістік жердің, судың, жалпы табиғат ортасының ластанбауы туралы әдейі

қаулылар қабылданьіп, үлкен қызметтер істелуде [2].

Ауыл шаруашылық және денсаулық сақтау министрліктерінде ұсыныстар қабылданды.

Онда өсімдікті қорғау жұмыстарына химиялық препараттарды пайдаланған уақытта

олардың мөлшерін мұқият сақтау, дер кезінде қолдану дақылдар өнімінде пестицидтер

қалдықтарының белгілі мөлшерден болатындығы туралы әдейі тізім бекітті.Осы тізімде

қазірдің өзінде көп қолданылып жүрген метафос препаратының қалдығы азық - түлікте

рұқсат етілмейді.

Ал осы сияқты карбофостың қалдығы ауада 0,014 мг/мЗ, суда 0,05 мг/л мөлшерінен

аспауы керек. ТМТД препаратының азық - түлікте жалпы қалдығы рұқсат етілмейді.

Қазіргі кезде әр препаратқа жасалған «күту уақыты» деген тәртіп бар. Күту уақыты

дегеннің түсінігі препаратпен өсімдікті тозаңдатқаннан немесе бүріккеннен біраз күн

өткен соң, сол өсімдіктің бойында улы препарат қалдығының болмайтындығын

аңғартады. «Күту уақыты» әр елде әр түрлі. Мысалы, карбофос препаратының «Күту

уақыты» біздің елде 20 күн, ал, Австралияда - 14, Англияда - 7, Венгрияда - 7, Италияда -

7, АҚШ - та 1 - 14, Францияда - 7, Швецияда - 7, ФРГ - де 7 - 14, Голландияда - 4 күн.

Мұндай үлкен айырмашылық, біздің ойымызша, әр елдің табиғат жағдайларына тән болса

керек. Себебі, пестицидтердің өсімдікте усыздыққа айналу процесіне ауарайы шешуші

роль атқарады [3,4].

Қорыта айтқанда, пестицидтердің жалпы қалдықтарынан сақтану көп елде қатаң

жоспарлы жұмысқа айналды. 1976 жылға дейін 1037 пестицидтің токсикологиясы

зерттелген. Осындай істелген токсикологиялық бақылаудың арқасында бұрынғы ДЦТ

препараты жалпы инсектицид ретінде қолдануға рұқсат етілмей, пестицидтер тізімінен

шығарылды. Осы сияқты, бақылау - зерттеулер арқылы көптеген препараттың болашақта

пайдалануға болатындықтары немесе болмайтындықтары анықталу үстінде. Соңғы

жылдар ішінде, елімізде және шетелден алынған 1500 астам жаңа синтезделінген

пестицидтерді әр түрлі зерттеулерден өткізіп, соның 200 - і ғана өндірісте сынауға

ұсынылды.

Әсіресе, жаңа синтезделініп алынған пестицидтерді бірден осындай жан-жақты

токсикологиялық зерттеулерден өткізгенде оларды дұрыс анықтап, болашақта жалпы

тіршілікке зиянын тигізбейтін препараттардың ауыл шаруашылығына пайдалануға

ұсынылуына жол ашады .

Пестицидтерді осылай бақылау көптеген мамандардың біріге отырып жүргізген

зерттеулері арқылы іске асады. Бұлардың ішінде токсикологтардың, биохимиктердің,

физиологтардың, гистохимиктердің, гигиенистердің атқаратын рольдері өте басым. Міне,

осы жоғарыда айтылған жағдайлар және мамандардың комплексті жұмыстары ауыл

шаруашылығында жиі қолданылатын пестицидтермен табиғат ортасының ластанбауын

қамтамасыз етуге бағытталып жүргізіліп жатқанына толық дәлел.

Пестицидтердің жалпы биосфераға жағымсыз жақтарын болғызбау үшін пестицидтерді

қалай, кай уақытта, қандай мөлшерде, қандай зиянкестерге қарсы пайдалану керек

екендігі көрсетілген. Егер осы ауыл шаруашылық өсімдіктерінің зиянды организмдерін

жоюға қолданылатын пестицидтерді сол ұсыныстарда көрсетілгендей етіп пайдаланса,

олардың табиғат ортасына және жалпы тіршілікке зиянын тигізбей, дақылдар өнімін

сақтауға үлкен көмегі бар екеніне ешбір күмән келтіруге болмайды [5,6].

Ауыл шаруашылық дақылдарын қорғау үшін пестицидтерді қолдану (гербицидтер,

фунгицидтер, инсектицидтер және ұқсастары) кезінде басты мәселе қоршаған ортаға

зиянды әсерінің қауіптілігі өседі (топырақтың ластануы және қоршаған ортаның басқа да

компонентеріне кері әсері). Азық-түлік тізбегі адамдарға және табиғатқа ықпал ету

арқылы пестицидтер топырақта, суда және ауада тұрақты, жылжымалы, уытты және

қабілетті болуы мүмкін. Кейбір пестицидтер топырақта және биотаде шоғырлануы

мүмкін, сілтіден айырылу салдарынан судың жер үсті және жер асты олардың қалған саны

кіруі мүмкін. Пестицидтерді қолдану туралы толығырақ ақпарат тек қана осы бағаға

ұсынылған әртүрліаймақтар үшінқауіпті, жеке аумақ және ауыл шаруашылық дақылдары

географиялық және жергілікті шарттарына ықпал етеді, ауыл шаруашылық дақылдарын

өсіретін түрлерін қоса өсірілетін уақыты және қабылданатын пестицидтердің және т.б.

түрі [7].

Ауыл шаруашылық жерлерінің аудан бірлігіне ендірілген пестицидтердің жалпы санының

көрсеткіші сияқты анықталады. Гектарға килограммен өлшенеді.

Халықаралық келісім

СОЗ туралы 2001 жылғы конвенция және СОЗ бойынша хаттама шекаралық үлкен

қашықтықта ауаны ластау пестицидтерді қолдануға бақылауын ескертеді. Халықаралық

сауда да келісілгендей кейбір пестицидтерге тыйым салынған.

Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар Сатылған пестицидтердің (сату көлемі) санына сүйеніп деректерді есептеп ұсынады.

Пестицидтердің шығынын жыл сайын бағалау керек. Инсектицидтерді, гербицидтерді,

фунгицидтерді және басқа топтарын жекеше ерекшелей, тобы бойынша пестицидтердің

шығыны туралы деректерді жинауды жүзеге асыру тиіс. Сонымен бірге қоршаған ортаға

пестицидтердің әсерін талдау, негізгі санында тек белсенді компоненттер болмағанда

толық санауға болмайды. Мұндай факторлар әдісін ендіруде ауа райы, жыл маусымы,

сондай-ақ топырақ түрлерін және ауыл шаруашылығында өсетін дақылдарды ескеру

қажет.

Қазақстанда пестицидтерді ендіру туралы көрсеткішті қазіргі уақытта Қазақстан

Республикасының ауыл шаруашылық Министрлігі қалыптастырады.

ХХ ғасыр аяғында Республика территориясында шикізат материалдары мен тағамдарда

өсімдіктерді зиянкестерден қорғауға пайдаланатын химиялықзаттар 20-30% жеткен. 1999

жылы шайдың сынамаларына (пробаларына) талдау жасалып, құрамында хлор бар

пестицидтердің шекті рауалы концентрациясынан (ШРК) 40% артық болғандығы

анықталған. Бұл жай Алматы қаласында, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан, Алматы,

Қызылорда және Жамбыл облыстарында байқалған. Сонымен қатар, 1999 жылы

Республикалық санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комитетінің токсикология

бөлімі шайдың сынамаларына талдау жасағанда олардың 45%-да пестицидтердің бар

екендігі, соныңішінде 10% дикофолпестицидінің ШРК (0,01 мг/кг) артық екендігі

анықталған. 1998 жылы Алматы облысы бойынша шикі және піскен тағамдардың 0,41%-

нда пестицидтердің қалдығы анықталып, ШРК-0,41%-ғажәне 0,16%-ғакөпболған. 1999

жылыбұлкөрсеткіштер 0,3% артқан. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы жыл сайын

дүние жүзінде пестицидтерді пайдаланудың салдарынан 500000-нан 2 миллионға жуық

адам уланып, олардың 10-40 мыңы өліп кеткен жағдайлар болғанын айтады. Көп елдерде

пестицидтерді пайдалануға тыйым салынған. Әсіресе

дихлордифенилтрихлорметилметанды (ДДТ) пайдалануға болмайды, себебі оның

ыдырауына бірнеше жылдар керек. Ауыл шаруашылығынд пестицидтерді пайдаланудан

гөрі өсімдіктерді қорғаудың биологиялық жолы іздестірілуде және пестицидтер

пайдаланылмаған экологиялық таза өнім алу көзделіп отыр. Пестицидтердің адам

организміне зиян екенін, табиғи процестерді бұзып, қоршаған ортаны ластайтынын

ескеріп, оны өте сақтықпен басқа шара жоқ болған жағдайда ғана пайдаланған жөн.

Бунақденелілермен күресудің кейінде шыққан биологиялық әдісінің бірін айта кетейік. Ол

түрпілі материалдарды (абразивы) қолдану. Түрпілі материалдарды бунақ денелілер көп

жүретін жерге себеді. Оның үстімен жүріп өткен жәндіктің денесі кеуіп қалады, себебі

сыртқы жабыны зақымданады. Мұндай жағдай препараттарды дұрыс білмегендіктен және

олардың пайдалану тәртібін дұрыс сақтамағандықтан болады [8,9,10].

Біздің республикамыздың солтүстік облыстарында бидайдың зиянды жәндіктерін (швед

шыбыны, гессен шыбындары т.б) жоюға 20 проценттік метафос концентрат эмульсиясы

және 30 проценттік карбофос концентрат эмульсиясы гектарына 0,7 - 1,0 кг дейін

қолданылғанда толық пісіп жетілген: бидай дәнінде олардың қалдықтары табылмайды.

Бидайдың сұр көбелегінің құртына қарсы гектарына 1,8 қолданылған хлорофос

препаратының қалдығыда бидай дәнінде жоқ болып шықты. Осы сияқты бұршақ

өсімдігінің зиянды жәндіктеріне қарсы метафос препаратының гектарына 15 - 20

килограмнан, қолданғанда осы препараттың қалдығы бұршақтың піскен дәндерінде

қалмайтындығы аңықталды.

Ал, пияз өсімдігінің зиянды жәндіктеріне қарсы хлорофос, фосфамид, метафос

препараттарын пайдаланғанда, олардың пияздағы қалдықтары, препараттар бүркілгеннен

15 күннен кейін жоқ болғаны белгілі. Метафостың 2,5 проценттік дустымен (15 кг/га)

бидай тозаңдатқанда толық піскен бидай дәнінде бұл препараттардың қалдығы 28 күннен

кейін табылмады [11,12].

Бұршақтың зиянкестеріне қарсы қолданылған хлорофос, БИ - 58 препараттары 11 күннен

кейін бұршақтың көк дәнінде өте аз мөлшерде кездесті.Бірақ піскен дәнде олардың

қалдығының болмағаны да анықталды. Капустаның кеміргіш және сорғыш зиянкестерін

жоюға қарсы қолданылатын – хлорофос, фосфамид және метафос препараттарының

жапырақтарының қалдығы рұқсат етілген мөлшерден біраз төмен болды. Міне, осы

мәліметтер негізінде біз төмендегідей пікірімізді айтқымыз келді.Жалпы препараттардың

өсімдіктердегі қалдықтарының бірте - бірте азая түсуіне осы өсімдіктердің өсуі және

олардың ішіндегі ферменттер жүйесінің процестерінің әсері деп түсінеміз. Осымен қатар,

өсімдіктерді бүріккеннен кейінгі ауа райының әр түрлі өзгерістері препараттар

қалдықтарын азайтуға өте үлкен әсер етеді.Жалпы пестицидтерді қолданған кезде

олардың мөлшерін, пайдалану уақытын, ерітуге керекті сұйық мөлшерін дұрыс сақтауда

ең шешуші жұмыстар екенін естен шығармау керек.Өте жиі қолданылатын

пестицидтердің ішінде улылығы жағынан инсектицидтер басқа препараттармен

салыстырғанда жоғары сатыдан орын алады.Сондықтан, инсектицидтерді пайдаланғанда

осы қасиеттерін де ескерген жөн. Инсектицидтердің негізгі тобына хлорорганикалық және

фосфор органикалық қосылыстардан алынған препараттар жатады. Бұдан 10 -15 жыл

бұрын өсімдік қорғауда өте үлкен орын алған болатын [13].

Соңғы жылдары олардың улылығы табиғат орталығында ешбір бұзылысқа түспей көп

сақталып өне бойы улану қаупін туғызып тұратындықтары аныкталғаннан кейін өндіріске

пайдалануға рұқсат етілмеді.Қазіргі уақытта, шаруашылықта өсімдік қорғауға

фосфорорганикалык қосындылардың препараттары кең түрде пайдаланылды.Бұлай болу

себебі,олардың химиялық және физикалық қасиеттерінің кейбір жағымды жақтары

болуына байланысты.Яғни, осындай бақылау – зерттеулер арқылы адам баласына керекті

өсімдіктерден алатын азық-түліктің пестицидтермен ластанбауын анықтап, адам

организміне, қала берді табиғат орталығына олардың түспеу жолын қамтамасыз етуге

болады. Бір ескеретін жағдай, көптеген пестицидтер табиғат ортасына түскенде жылдам

бұзылып өздерінің улылық қасиетін тез жояды. Табиғатта олар күн сәулесінің және ауа

температурасының, т.б. табиғат құбылыстарының (жауын-шашын) әсерімен улылық

қасиеттерінен тез айырылады. Өсімдіктер организміне енген соң, ондағы ішкі

процестердің жүйесі арқылы, ферменттер жүйесінің күшімен біраз уақыттан кейін-ақ

улылық қасиетін жояды. Осындай пестицидтердің қатарына фозалон, фосфамид, гардон,

громофос, цианокс, диазинон, цидиал сияқты зиянды жәндіктерді жоюға әсерлі

препараттар жатады [13,14].

Соңғы кездеосындайпрепараттар да жан-жақтызерттелуде. Соныңнәтижесінде, олардың

аса улыларынөсімдіктердіқорғауға, қолдануғатыйымсалынды. Олардыңқатарына тиофос,

меркаптофос, метилмеркантофоспр препараттары жатады [15].

Химиялық препараттарды былайша мұқият зерттеп, іріктеп және тәртіптеудің себебі

олардың табиғатқа, тіршілікке зиянды зардабын тигіздірмеу. Былайша айтқанда бұл

табиғатты, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған үлкен істердің бір қыры болып

есептелінеді.


1. Шоқыбаев Ж. Химиялық препараттарды ауыл шаруашылығына қолдану.- Алматы,

1976.

2. Дементьева М.И. Фитопатология. ─ М. : Колос, 1977. ─ 367 с.

3. Казенас Л.Д. Болезни сельскохозяйственных растений Казахстана. ─ Алматы: Кайнар,

1965. ─ 348 с.

4. Поляков И.М.Химический метод растений от болезней.- М.1980. – 135с

5. Мельников Н.Н. Пестициды.-Москва, «Химия», 1987.- 68с

6. Клисенко М.А., Калинина А.А., Новикова К.Ф. Справочник методы определения

микроколичеств пестицидов и продуктах питания, кормах внешней среде. Т – І. М.,1992 .-

74с

7. Лұқбанов Ж. Пестицид және өсімдік.- Алматы, 1981.

8. Бондаренко Н.В., Баталова Т.С., Бегляров Г.А., Бешанов А.В., Смирнова А.А. Системы

защиты растений. - Ленинград, « Агропромиздат», 1988.-216с

9. Берим Н.Г. Химическая защита растений.-Ленинград: Колос, 1972 .- 89с

10. Ченкин А.Ф. Экономика и организация защиты растений.- Москва:Колос,1978.-145с

11. ҚадырбаевА.Қ., Қадырбаев Д.А.,Қадырбаев А.А. Ауыл шаруашылық мелиорациясы:

өсімдіктерді қорғау және агроэкология. –А, 2011.-48с

12. Минеев В.Г. Экологические проблемы агрохимии.-М.: Изд.МГУ,1988.- 93с

13. Линев М.И. Пестициды и охрана окружающей среды.- М.: Колос, 1992.-112с

14. Тышкевич Г.Л. Экология и агрономия. – Кишинев, 1991.-131с

15. "Пестицидтердің (улы химикаттардың) қауіпсіздігіне қойылатын талаптар"

техникалық регламентін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы

29 мамырдағы N 515 Қаулысы.


Техника ғылымдары

ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

Technical Sciences

УДК 681.51:665.633(043)

Автоматизированные системы управления

технологическим процессом ректификационной части

секции изомеризации

О.И.Ширяева, А.А.Онайбай

Казахский национальный исследовательский технический университет им. К.И.

Сатпаева

г.Алматы, Казахстан

Бұл мақалада технологиялық объектілердің математикалық модельдерін дамыту үшін

қажетті ақпаратты жинау мақсатында PH -35-11 / 300-95 Атырау мұнай өңдеу зауыты

орнату үшін сарапшылар арасында сауалнама қызметкерлері өндірілді. Сауалнама

нәтижесі, сондай-ақ дайын өнімнің (шығу параметрлері) және бағалау нәтижелерін саны

мен сапасына каталитикалық изомерлеу блок енгізу параметрлерін фрагментке әсерін

бағалау.

This article presents the expert survey of employees installing PH -35-11 / 300-95 Atyrau

Refinery, in order to collect necessary information for the development of mathematical models

of technological objects. There are the results of the survey, as well as a fragment of assessing

the impact of input parameters block of the catalytic isomerization on the quantity and quality of

target products (output parameters) and the results of the evaluation.

Кілт сөздер: технологиялық объект, математикалық модель, мұнай өңдеу.

Key words: technological object, mathematical model, oil refining.

При разработке математических моделей технологических объектов

нефтеперерабатывающего производства часто возникают проблемы дефицита

достоверной статистической информации. Проведение активных экспериментов с целью

сбора необходимой количественной информации могут быть невозможным или

экономически нецелесообразным. В этих условиях бесспорно, для сбора недостающей

части необходимой информации следует опираться на опыт, знания и интуицию опытного

производственного персонала, специалистов, т.е. необходимо организовать и провести

экспертных оценок. Таким образом, методы экспертных оценок - это методы организации

работы со специалистами-экспертами и обработки мнений экспертов, выраженных в

количественной и/или качественной форме с целью разработки математического описания

и моделей исследуемого объекта или подготовки информации для принятия решений ЛПР

- лицами, принимающими решения.

Рассмотрим основные результаты организации и проведения экспертных оценок с целью

сбора необходимой информации для разработки математических моделей

технологических объектов нефтепереработки на примере агрегатов блока каталитической

изомеризации установки ЛГ-35-11/300-95 Атырауского НПЗ. Первичная цель организации

и проведение экспертной оценки была выяснить и выбрать наиболее значимые входные,

режимные и выходные параметры объекта с учетом их степени важности (весов).

Как уже отмечалось, блок каталитического изомеризации предназначен для превращения

нафтенов и парафинов в ароматические углеводороды, которые затем в составе продукта

процесса – платформата используются как товарный бензин (благодаря высоким

октановым числам).

Экспертный опрос проводился среди специалистов-экспертов, обслуживающих

установку. В их роли выступили инженер-технолог установки, три старшие операторы,

два специалисты КИПиА, начальник установки ЛГ и начальник цеха. Всего в опросе

участвовали 8 экспертов. Опрос состоял из двух этапов. На первом этапе экспертам

необходимо было определить и проранжировать основные входные параметры установки.

Ранги были представлены в виде ряда чисел от 1 до 10. На втором этапе необходимо было

оценить влияние проранжированных на первом этапе входных параметров на выходные

параметры: на количество и качество вырабатываемой продукции.

При выполнении первого этапа опроса предполагалось, что самый важный параметр

займет 1 (первый) ранг, второй по важности параметр 2 (второй) ранг и т.д. Причем было

указано, если, по мнению эксперта, какой-то параметр не влияет на процесс или его

влиянием можно пренебречь, эксперт должен его исключить из списка, а также, если

среди предложенных в списке параметров отсутствовали входные, режимные параметры,

которые на взгляд экспертов влияют на процесс, то они могли включить этот параметр в

список дополнительно самостоятельно. Если отсутствуют входные параметры, имеющие

одинаковые ранги (имеющие одинаковое влияние на выходные) то количество рангов и

входных параметров совпадают. Если некоторые параметры равносильны по влиянию на

выходной параметр, они могут иметь одинаковый ранг. Нами был предложен экспертам

список входных, режимных параметров блока изомеризации для оценки их влияния на

процесс. Результаты корректировки предложенного списка, т.е. удаления (4 параметров) и

дополнения 7 параметров) и результаты оценки в виде рангов приведены в таблице 1.1.

Таблица 1.1 – Список входных, режимных параметров блока изомеризации установки ЛГ

и результаты экспертной оценки.

№

п/п

Входные режимные параметры Ранг

1 Загрузка сырья, м3/ч 1

2 Давление на выкиде ЦН-2,3 кг/см2 3

3

Расход, м3/ч:

ВСГ в систему изомеризации

3

4 ВСГ с изомеризации на Г/О 4

5 Концентрация раствора ДХЭ 4

6

Температура, 0С

После Т-6/4, Т-6а\4

3

7 Вход в Р-2 1

8 Выход из Р-2 1

9 Вход в Р-3 1

10 Выход из Р-3 1

11 Вход в Р-4, 4а 1

12 Выход из Р-4, 4а 1

13 После ХВО-106, 106а 4

14 После Х-6,6а 4

15

Давление, кг/см2

в Р-2

2

16 вР-3 2

17 в Р-4, 4а 2

18 в С-9 5

19

Температура,0С (печи изомеризации):

На выходе из конвенции

3

20 Дымовых газов в 1 камере 6





25 Дымовых газов в стояке 10

Как мы видим из результатов опроса, эксперты проранжировали выбранные параметры в

числовом виде и при оценке результатов использовали в основном всего несколько чисел

из интервала от 1 до 4. Остальные числа использовались для оценки крайне редко.

Поэтому опрос с применением числовой шкалы не дал нам полноценной и адекватной

картины оценки влияния входных параметров на выходные. При оценке возникли

определенные трудности с представлением значимости влияния того или иного параметра

на параметры конечного продукта, степени превосходства одного из параметров перед

другими.

Чаще всего ответы экспертов стараются рассматривать как числа, занимаются

«оцифровкой» их мнений, приписывая этим мнениям численные значения - баллы,

которые потом обрабатывают с помощью методов прикладной статистики как результаты

обычных физических измерений. В случае произвольности оцифровки выводы,

полученные в результате обработки данных, могут не соответствовать действительности.

Поэтому одним из решений данной проблемы является применение качественных

экспертных оценок, т.е. экспертной оценки в нечеткой среде, не содержащих чисел. Их

можно подразделить на две группы:

оценки, проводимые по заранее составленным шкалам (оценка качественных

признаков);

оценки, шкалы для которых заранее не могут быть составлены.

Из-за сложности технологических процессов и объектов нефтепереработки, нехватки или

отсутствия промышленных средств измерения и контроля, присутствия человека-

оператора в процессе управления, собранная информация об их функционировании, как

правило, носит нечеткий характер. В этих условиях для оценки нечетких параметров

необходимо провести экспертную процедуру в нечеткой среде.

Создание процедур оценки данных и выбора решений при наличии нечетких факторов

основывается на использования мнений экспертов и теории нечетких множеств.

Алгоритм КЭО.

Рассмотрим основные шаги алгоритма экспертной оценки в нечеткой среде, т.е.

экспертной оценки на основе качественной информации (КЭО):

1. Категоризация объекта оценки, классов задач и операций;

2. Выбор класса квалификаторов (лингвистические переменные, терм-множество),

адекватных объекту оценки и классу операций;

3. Выбор типа шкал, описывающих объект и задачи;

4. Определение способа оценки и проведение оценки;

5. На основе анализа исследуемого объекта составляется полный план «мысленных»

экспериментов. Составление плана аналогично составлению плана при

математическом планирования экспериментов, где вместо количественных данных

используются их приближенные значения в виде нечетких чисел или значения

лингвистической переменной в виде нечеткой информации (терм);

6. Эксперты на основе практического опыта и знаний отсекают варианты плана, которые

практически нереализуемы или явно приводят к аварийным ситуациям (при этом они

должны обосновать причины исключения каждого варианта из плана).

7. По всем остальным вариантам эксперты качественно оценивают влияния данного

соотношения входных факторов на выходные параметры объекта (варианты опыта).

Оценка осуществляется на базе терм-множеств, которые выбраны в пункте 2.

8. В случае неуверенности экспертов при оценке некоторых вариантов, необходимо эти

варианты по возможности реализовать в соответствии с планом и оценить результаты.

9. Проверка на субъективную совместимость признаков и их совокупности (соответствие

интуитивному образу объекта). Так как, при оценке планов должна участвовать группа

экспертов, следующим этапом является определение степени согласованности их

мнении по известной методике. Если мнение экспертов в основном совпадают, т.е.

значения дисперсионного коэффициента конкордации близки к 1 и wr≥wt, то

реализации планов и переход к обработке полученных результатов, где wr, Wт -

соответственно расчетное и табличное значения коэффициентов конкордации для

выбранного уровня.

10. Если wr<wt, т.е. когда мнения экспертов не совпадают, им представляется возможность

ознакомиться с ответами других экспертов, проанализировать и откорректировать свои

предыдущие оценки, т.е. экспертная процедура повторяется.

11. Для получения конечных результатов полученная информация обрабатывается

методами теории нечетких множеств и возможностей..

В таблице 1.2 представлен фрагмент анкеты для нечеткой экспертной оценки влияния

входных параметров блока каталитического изомеризации на количество и качество

целевых продуктов (выходные параметры) и результаты оценки.

Таблица 1.2 – Оценка влияния входных, режимных параметров блока изомеризации

установки ЛГ на выходные параметры.

№ п

/п

Входные, режимные параметры Выходные параметры

х 1 –

об

ъем

заг

рузк

и с

ырья

х 2 –

об

ъем

ная

скорост

ь в

реа

кто

рах

х 3R

2 –

тем

пер

атура

в реа

кто

ре

Р-2

x 3R

3– т

емп

ерат

ура

в р

еакто

ре

Р-3

x 3R

4,4

a –

тем

пер

атура

в р

еакто

рах

Р-4

,4а

x 4R

2 –

дав

лен

ие

в р

еакто

ре

Р-2

x 4R

3 –

дав

лен

ие

в р

еакто

ре

Р-3

x 4R

4,4

a– д

авлен

ие

в р

еакто

рах

Р-4

,4а

x 5 –

соотн

ош

ени

е Н

2/с

ырье

x 6 –

тем

пер

атура

в п

ечи

П-1

у 1R

j – о

бъ

ем к

атал

иза

та с

реа

кто

ра

j

у 2– о

бъ

ем с

ухого

газ

а

у 3 –

об

ъем

ВС

Г

у 4– о

кта

новое

чи

сло б

ензи

на

у 5 –

фрак

ци

он

ны

й с

ост

ав 1

0 %

отг

у 6– ф

рак

ци

он

ны

й с

ост

ав 5

0 %

отг

у 7– д

авлен

ие

нас

ыщ

енн

ых п

аров

у 8 –

сод

ерж

ани

е ф

акти

чес

ки

х с

мол

1. н н н н н н н н н н с с вс н н н н нн

2. вн н н н н н н н н н в вс с н н н нн н

…

Принятые обозначения: н – норма; с – среднее; вс – выше среднего; нн – ниже нормы; вн –

выше нормы; и т.д

Отметим, что формальное представление нечетких характеристик может осуществляться

следующими основными путями: непосредственным диалогом исследователя

(консультанта) с ЛПР (экспертом); диалогом ЛПР с ЭВМ; диалогом ЛПР с партнерами по

коммуникации с помощью ЭВМ.

Перечисленные пути представления нечетких параметров используются в зависимости от

типа и характера конкретной решаемой задачи. Последний путь более эффективно

применяется в широком диапазоне коммуникативных задач, возникающих в

организационных системах, в которых ЛПР находится в сложной системе

взаимоотношений с независимыми объектами, обладающими собственными критериями и

ограничениями.


1. Орлов А.И. Теория принятия решений. Учебное пособие / А.И.Орлов.- М.:

Издательство «Экзамен», 2005. - 656 с.

2. Борисов А. Н., Кроумберг О. А., Федоров И. П. Принятие решений на основе нечетких

моделей: примеры использования. - Рига: Зинатве, 1990. - 184 с.

3. Нечеткие множества в моделях управления и искусственного интеллекта / Под ред. Д.

А. Поспелова. - М.: Наука, 1986. - 312 с.

4. Боросов А.Н. Принятие решений на основе нечетких моделей: ПримерыI

использования. Рига: Зинанте, 1990.

5. Вопросы анализа и процедуры принятия решений/Под ред. И.Ф. Шах-нова. М.: Мир,

1976.

6. Кофман А. Введение в теорию нечетких множеств/Пер, с франц. М,: Радио и связь,

1982.

7. Лебег А. Об измерении величин. - М.: Учпедгиз, 1960. - 204 с.

8. Орлов А.И. Основания теории нечетких множеств (обобщение аппарата Заде).

Случайные толерантности. - В сб.: Алгоритмы многомерного статистического анализа и

их применения. - М.: Изд-во ЦЭМИ АН СССР, 1975. - С.169-175.

9. Орлов А.И. Математика нечеткости. - Наука и жизнь. 1982. No.7. С.60-67.

УДК 661.179

Производство бихромата калия:

опыт отечественных производителей

О.В.Бузова, Р.Сулейменова



Мақалада ерекше қасиеттері бар калий бихроматын алу әдістері мен өндіріс

технологиялары талданды. Салыстырмалы талдау барысында калий бихроматының алу

тәсілдерінің ішінде жоғары сапалы бейтараптандыру әдісі экологиялық зиянсыз және

заманауи өндіріс түрі болып саналады.

The paper studied and analyzed various options for technology of potassium dichromate, each of

which has specific features. In the comparative analysis of methods for obtaining potassium

dichromate, it was found that a more promising and environmentally friendly production of

potassium dichromate is a neutralization method, enabling you to get the finished product -

potassium dichromate of high quality.

Кілт сөздер: хром, хромдық қосылыстар, өндіріс,өнімнің түр-түрі , өнім сапасы, калий

бихроматы, тотықтырғыш, улағыш және канцерогендік зат , кристалды су,

баяулатқыш малма, бояғыш, коррозия ингибиторы.

Key words: chrome, chromium compounds , production, product range, quality of products ,

potassium bichromate, oxidizer, highly toxic and cancerogenic substance, crystal water,

hardener, dye, corrosion inhibitor.

Производство хромовых соединений - сравнительно молодая и развивавшаяся подотрасль

основной химической промышленности. За последние годы она из полукустарного

немеханизированного производства выросла в производство с новой технологией и тех-

никой. Трудно найти такую отрасль народного хозяйства страны, в которой не

применялись бы соединения хрома.

Актюбинский завод хромовых соединений(АО АЗХС)-единственное в РК

экспортоориентированное предприятие по производству хромовых соединений. В

настоящее время АО «АЗХС» признается одним из наиболее значимых среди мировых

производителей хромовой продукции. С момента

основания и до настоящего времени завод непрерывно

совершенствует технологическую базу, увеличивает

объемы производства, расширяет ассортимент

выпускаемой продукции и повышает ее качество.

Благодаря высокому уровню качества продукции и

ориентации на требования потребителей, АО «АЗХС»

занимает прочную позицию на международном рынке

химической продукции и ведет успешную торговлю с компаниями из более 40 стран мира.

Бихромат калия К2Сr2O7 - самое, пожалуй, известное из соединений хрома и получить его

всего легче.Бихромат калияпредставляет собой оранжевые кристаллы хорошо

растворимые в воде. Водный раствор имеет кислую реакцию.Калия дихромат - сильный

окислитель, высокотоксичен, канцерогенен, брызги его раствора разрушают кожные

покровы, дыхательные пути и хрящевые ткани.

Рисунок 1 Образец бихромата калия

Физико-химические свойства бихромата калия Таблица 1

Показатель Единица измерения Значение

кристаллическая решетка триклинная или моноклинная

преломление 1,738

молекулярный вес г/моль 294,19

удельная плотность г/см3 2,684

температура кипения °С 398

температура плавления °С полностью разлагается при 500

растворимость в 100

граммах воды

г 4,9

В настоящее время бихромат калия вырабатывается в ограниченном количестве

вследствие более высокой себестоимости, чем бихромат натрия, и находит применение

главным образом там, где неприменим бихромат натрия из-за его гигроскопичности и

наличия кристаллизационной воды.

Рисунок 2 Области применения бихромата калия

Бихромат калия (дихромат калия, двухромовокислый калий, калиевый хромпик)

применяется:

-как дубитель в кожевенной промышленности при дублении кож и овчин;

-как компонент в производстве красителей и неорганических пигментов;

-как окислитель в смесях для головок спичек, в пиротехнических и фототехнических

составах;

- как компонент сухих электролитов;

- как ингибитор коррозии металлов и сплавов;

- как протрава для семян;

- как реагент в хроматометрии.

Хромовую смесь, состоящую из калия дихромата и концентрированной серной

кислоты, используют для мытья химической посуды.

Ранее для производства бихромата калия АО»АЗХС» использовали процесс обменного

разложения бихромата натрия хлоридом калия(в горячем растворе).Низкое качество

продукта и большое количество не находящих в промышленности применения отходов,

послужило причиной вытеснения технологически невыгодного метода получения

бихромата калия. В 2002 г. была проведена реконструкция с изменением технологии

производства, используемый до этого способ обменного разложения, был заменен

способом нейтрализации.

Существуют различные варианты технологии производства бихромата калия и каждый из

них обладает специфическими особенностями. Исходя из этого был проведен анализ двух

самых известных и перспективных методов производства бихромата калия, и представлен

в виде таблицы (см. таблица 2):

Анализ методов производства бихромата калия Таблица 2

Метод обменного разложения

Na2Cr2O7 + 2KC1 ↔ K2Cr2O7 +

2NaCl

Метод нейтрализации

К2СО3 + 2СrО3 + Н2О → K2Cr2О7 + СО2↑ газ +

Н2О

«+» «-» «+» «-»

Дешевое

сырье

Отбросный отход,

загрязненный

шестивалентным

хромом.

Простая

технологическая схема

Сравнительно

дорогое сырье

Высокие затраты

тепловой энергии

Высокое качество

готового продукта

Низкое качество

продукта по

остаточному

содержанию хлоридов

и сульфатов.

Меньшее количество

энергозатрат

Осложненная

технологическая схема

Отсутствие отходов

производства

Большое количество

технологического

оборудования

Анализируя данную таблицу, сравнивая все недостатки и достоинства предлагаемых

методов, мы видим, что производитель выберет метод, обеспечивающий высокое качество

продукта и увеличит рейтинг выпускаемой продукции на рынке.

Внедрение новой технологии на АО «АЗХС» позволило:

-исключить выбросы в атмосферу соединений хлористого натрия, не находящего себе

применения в промышленности;

-снизить потребление электроэнергии за счет исключения процессов по его упариванию.

-повысить качество продукта, по содержанию в нем хлоридов и сульфатов,

соответствующих нормам ГОСТа для высшего сорта бихромата калия.

-создать безотходную технологию, исключающую вовлечение дополнительных земель

под накопители отходов, тем самым уменьшить техногенную нагрузку токсичного

шестивалентного хрома на компоненты окружающей среды.

В ходе сравнительного анализа методов получения бихромата калия, было выявлено, что

более перспективным и экологически безвредным производством бихромата калия

является метод нейтрализации растворов углекислого калия кристаллическим ангидридом

с последующей политермической кристаллизацией растворов бихромата калия,

отделением кристаллов бихромата калия, его сушкой и фасовкой. Бихромат калия,

полученный методом нейтрализации соответствует нормам приведенным в ГОСТ 2652-78

(см. Таблица 3):

Показатели качества бихромата калия Таблица 3

Наименование показателя Норма для сорта

Высший Первый

Внешний вид Неслеживающиеся кристаллы оранжево-красного цвета

Массовая доля бихромата

калия (K2Cr2O7), %, не

менее

99,7 99,7

Массовая доля сульфатов в

пересчете на SO4, %, не

более

0,02 0,05

Массовая доля хлоридов в

пересчете на Cl, %, не более 0,07 0,1

Массовая доля не

растворимого в воде

остатка, %, не более

0,03 0,1

Массовая доля влаги, %, не

более 0,03 0,05

АО «АЗХС» продолжает работать в условиях постоянного наращивания объемов

производства, расширяя номенклатуру выпускаемой продукции, завоевывая новые, и

удерживая старые рынки сбыта, несмотря на жесткую конкуренцию и повышение

требований к качеству выпускаемой продукции. Ведь не зря АО «АЗХС» называют

лабораторией по внедрению рационализаторских предложений, положительно влияющих

на улучшение условий и экологическую безопасность труда.


1. Авербух Т.Д., Павлов П.С. Технология соединений хрома. - Л.: Химия, 1973. - 336 с

2. Технологический регламент АО «АЗХС» по цеху № 4 «Производство бихромата калия»

3. Учебное пособие «Производство бихромата калия и хромового ангидрида» 661.87 П80

Средне-Уральский Совнархоз.

4. История развития АО «АЗХС»

ӘОЖ 548.736.342

Аммиак селитрасы өндірісінің ерекшелігі

М.Ж. Жубаниязова , С.С. Мусабекова



Аммиачная селитра имеет вид белых небольших гранул, которые при большом количестве

напоминают порошок белого цвета. Аммиачная селитра очень часто производят с

добавками разных микроэлементов, необходимых для того, чтобы подстроиться под

потребности сельского хозяйства разных климатических зон.

Ammonium nitrate has a small white pellet form, which in large quantities resembles white

powder. Ammonium nitrate is very often produced with the addition of various trace elements

needed in order to adjust to the needs of agriculture of different climatic zones.

Ключевые слова: аммиачная селитра, производство, удобрение, гранула, нейтролизация,

кристализация.

Key words: ammonium nitrate, production, fertilizer, granule, neutralization, crystallization.

Аммиакты селитра, онсыз заманауи ауыл шаруашылығы туралы ойлау мүмкін болмайтын

минералды тыңайтқыштардың түріне жатады. Азотты тыңайтқыштар тобына

жататындығы, қолдану әмбебаптығы, өндірудің және жеткізудің өнеркәсіптік

көлемдерінің мүмкіндігі, қалыптасқан өндіру технологиясы міне – тыңайтқыштар

нарығындағы аммиакты селитраның айнымас позициясын ұстап тұрған артықшылықтар.

Өнеркәсіпте аммиакты селитра жарылғыш заттарды өндіру және химиялық, тау-кен

өндірісі мен құрылыс салаларында қолданылатын шикізат ретінде пайдаланады.

Аммоний нитратының [(NH4)NO3] құрамында өсімдікке сіңімді азоттың мөлшері басқа

азотты тыңайтқыштарға қарағанда көбірек келеді. Қазақстанда азотты тыңайтқыштар

Ақтаудағы «ҚазАзот» зауытында өндіріледі. Синтетикалық сұйық және газ түріндегі

аммиак пен аммиак селитрасын, сондай-ақ, әлсіз азот қышқылын өндіретін бірден-бір

зауыт. Болашақта зауыт ішкі нарықты азот тыңайтқышымен толық қамтамасыз етіп,

экспорт көлемін ұлғайтады. Кәсіпорынды жаңғырту арқылы аммиак селитрасы өндірісін

50 пайызға, еңбек өнімділігін 1,5 есеге арттыруға мүмкіндік бар.

Қазіргі таңда «ҚазАзот» ЖШС-інде фосфорлы минералды тыңайтқыштар өндірісінде

бұрыннан қолданылған құрал-жабдықтардың негізінде кәсіпорынның мамандарымен

жасалған түйіршіктеу барабандарында сирек кездесетін аммиак селитрасын түйіршіктеу

технологиясы пайдаланылады.

Аммиак селитрасы , аммоний селитрасы, аммоний нитраты – NH4NO3, құрамында азот

бар, түссіз, суда жақсы еритін, түйіршікті, қышқыл тыңайтқыш. Оны 56 – 60% азот

қышқылын газ күйіндегі аммиакпен бейтараптап алады. Түйіршіктері бірігіп қалмау үшін

фосфорит ұны, гипс, каолонит қосады. Жоғары сапалы аммиак селитрасын алу үшін

құрамындағы азот 34,6% ылғал 0,4% суда ерімейтін қоспа 0,1% болуы тиіс. Аммиак

селитрасы тиімділігі жағынан азот тыңайтқыштарының арасында 1-орын алады.

Құрамындағы нитрат ионы шайылып кететіндіктен аммиак селитрасын күзде пайдалану

тиімсіз. Ал жауын-шашын аз жауатын аймақта күзде себіледі. Суғармалы аймақта аммиак

селитрасы басқа тыңайтқыштармен бірге қолданылады. Аммиак селитрасының өсімдікке

әсері қолдану әдісіне, мерзіміне, мөлшеріне байланысты болады. Ол дақыл түріне,

топырақ құрамына, климат жағдайына қарай өзгереді. Аммиак селитрасын егістікке

шашар алдында ұнтақтайды, тор көзінің диам. 2 – 3 мм електен өткізеді.

Аммиак селитрасы немесе аммоний нитраты – ақ кристалды зат. Құрамында аммиак

түрлі NH4 және нитрат формада азот бар NO3- 35%. Басында аммиак селитрасы натрий

селитрасынан және аммоний сульфатынан алынды. Қазіргі уақыта аммиактан және азот

қышқылынан алынады.

Аммиак селитрасының өндірісінің негізгі кезеңдері:

азот қышқылының газ тәріздес аммиакпен бейтараптау;

аммиак селитра ерітіндісіне балқығанға дейін булау;

балқымадан тұздың кристализациясы;

тұздың салқындауы және кептіру;

қаптау.

Азот қышқылының аммиакпен бейтараптау – қайтымсыз гетерогенді процесс.

NH3(г)+ HNO3(с) → NH4NO3(қ) + 144,9кДЖ.

https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B9

https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%BE%D1%82

https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D1%88%D2%9B%D1%8B%D0%BB

https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8B%D2%A3%D0%B0%D0%B9%D1%82%D2%9B%D1%8B%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%80

https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BD-%D1%88%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BD

https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF%D1%8B%D1%80%D0%B0%D2%9B

180-2000С t атм. қысымына жақын қысымда. Аммиак селитра ерітіндісін булану.

Балқымаға дейін NH4NO3 94,5-98,5% булау аппаратында жүреді.

Аммиак селитрасын кристалдандыру – негізгі процесс. Қазіргі кезде өндіріс ауыл

шарушылығына түйіршік түрінде шығарылады. Оны түйіршіктендіру мұнарасында

балқымадан кристалдап алады.

Тұзды кептіру – кептірілген тұзға ыстық ауаның қатысында жүргізіледі.

Түйіршіктендірілген аммиак селитрасында 1,5% көп емес ылғал болады.

Упаковкалау – аммиак селитрасын қаптау:

1. «Битум – авто» қоспамен сіңірілген қабатты қағаз қаптарда;

2. Жабық және клапанды қаптарда ішкі қап-полиэтиленнен, сыртқысы

полипропиленнен жасалған.

3. Теміржол бункерлермен тасымалданады.

Аммоний нитраты 2 маркада шығарылады:

А марка - өндіріс үшін, Б марка – ауыл шаруашылығы үшін.

Көптеген жағадайда модифицирленген қоспа ретінде магнезильді қоспа қолданылады.

Магнезильді қоспа – массалық үлесі 35-37% Mg(NO3)2 немесе Ca(NO3)2 сулы ерітінділері.

Аммоний нитраты өнеркәсіптік өндірісі 3 сатыдан тұрады.

1)Әлсіз нашар азот қышқылы газ тәрізді аммиакта бейтараптануы.

2) Пайда болған ерітіндіні қайнатып, құрғату.

3) Түйіршіктеу.

NH3+HNO3= NH4NO3+Q

Бұл экзотермиялық қайтымсыз реакция. Жылу көп бөлінеді, нәтежиесінде құрғайды.

Бөлінетін жылу әсерінен алынатын аммоний селитрасының температурасы

көтеріледі,судың біразы буланып, ерітінді концентрацияланады. Сөйтіп өте жоғары

концентрациялы балқыма 95- 97% аммоний селитрасы алынады.

Бейтараптау реакциясы тот баспайтын болат нейтрализатордан өтеді. Оның іш жағына газ

күйінде аммиак 70ºС және әлсіз 45- 50% азот қышқылы жіберіледі. Пайда болған аммоний

нитраты әлсіз қышқыл ерітіндісі бөлінген температура есебінен қайнап, онда су жайлап

буланады да аммоний нитраты 70% жетеді. Пайда болған аммоний нитраты су буымен

қосылып, 2-ші аппарат толық бейтараптауға жіберіледі, онда аммоний нитрат ерітіндісі

қосымша аммиакпен әрекеттесіп бейтараптану аяқталады. Нейтрализатордан шыққан су

буын бу шырын деп атайды. Ол 1-2-ші буландырғыш аппаратта аммоний нитрат

құрамындағы артық суды буландырып, оның концентрациясын 99%-ға дейін көтереді.

Аммоний нитрат балқымасын сепаратор арқылы (биіктігі 35м) түйіршіктеу мұнарасына

жіберіледі. Мұнарадан құлай аққан балқыма тамшыларына төменнен қарсы ауа

жіберіледі.

Онымен жанасқан тамшылар салқындап, қатты (диаметрі 1-3мм) түйіршікке айналады.

Одан таспалық транспортер арқылы түйірлер барабанды кептіргіштерде құрғатып,

кептіріледі де ылғал өткізбейтін қапқа салып сақтайды. Артықшылығы: азот

тыңайтқыштары суда жақсы ериді. Ең көп тараған азот тыңайтқыштары: аммоний

сульфаты, аммоний селитрасы, мочевина. Аммоний нитраты өте бағалы, себебі азот-

аммиак селитра формасында болады. Азот 35% барлық егіс даласында пайдаланады,

алуан түрлі дақылдарға пайдаланады.

Кемшілігі: ол – ылғал тартқыш, соқталанып кетеді. Соқталанып кетпеу үшін оны түйіршік

түрінде шығарады, ылғал тартуын кемітетін заттар қосады, сақтағанда ылғал өткізбейтін

қапшықта сақтаған жөн. Аммоний нитраты өндірісінің шикізаты синтетикалық аммиак,

азот қышқылы сондықтан, аммоний нитратын, аммиак, азот қышқылын өндіретін зауыт

қасында болуы тиімді.


1. Бишімбаев У.Қ., Жантасов Қ.Т., Молдабеков Ш.М., Сахы М.С., Шолах А.,

Жантасова Д.М. Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы. V том.

Минералды тыңайтқыштар және тұздар. Оқулық. Шымкент 2015.-514 б.

2. Ильин А.П. Современные проблемы химической технологии неорганических

веществ. Иван. гос. хим.технол. ун-т. – Иваново, 2011.

3. Позин М.Е. Технология минеральных удобрений. –Л.: Химия, 1989.-35

4. Жданов Ю.Ф. Химия и технология полифосфатов. -М.: Химия, 1989. -240с.

УДК 678

Полипропиленовые трубы и их применение

О.В. Бузова, Г. Исмагулова



Бұл мақалада қолдану полимерлік материалды – ғимарат пен үймереттердің ішкі сумен

жабдықтау жүйесіндегі құбырларды дайындауға арналған полипропилен қолдану

қарастырылады. Мұндай құбырлар салқын мен ыссы су беру үшін, жылытылатын

едендерді жайластыру үшін жатқызуға болады және жылытылытын аспаптар үшін

ажыратқыш ретінде қолдануға болады. Материал жоғары беріктілік қасиетіне ие және

жемірілуге ұшырамайды, тот және қақ түрінде түзілуін болдырмайды.

This article considers the use of polymer material – polypropylene for production of pipes in the

system of water supply in buildings and constructions. Such pipes for hot and cold water can be

stacked for arrangement of the heated floors and to use as distributing for heating devices.

Material has high-strength properties and isn't subject to corrosion, excludes formation of

deposits in the form of a rust and a limy raid.

Кілт сөздер: полимерлік материалдар, полипропилен, өнімнің бәсекеге қаблеттілігі,

жоғары модулді пластик, экологиялық тазалық, қайта өндеудің технологиясы,

полипропиленді құбыр, жоғары беріктік қасиеті,агрессивті ортаға төзімділігі, қатты

материал, өшірулуге төзімді, денсаулыққа қауіпсіз.

Key words: polymer materials, polypropylene, product competitiveness, high-modular plasticity,

ecological purity, technological effectiveness of conversion, polypropylene pipes, high-strength

properties, resistance to impact of hostile environment, solid material, to be steady against

attrition, to be safe for health.

Полимерные материалы, к которым относится полипропилен, находят довольно широкое

применение, обеспечивая эффективность формирования экономики и увеличение

конкурентоспособности продукции в сферах-потребителях благодаря замене

дорогостоящих материалов, уменьшению материалоемкости, разработке новой техники,

формированию прогрессивных технологий в области переработки материалов.

Возможность получения обширной гаммы модифицированных материалов на базе

полипропилена от термоэластопластов до высокомодульных пластиков, а также

экологическая чистота, технологичность переработки/утилизации способствуют тому, что

этот материал сегодня вытесняет с рынка пластмасс АБС-пластики, поливинилхлорид,

ударопрочный полистирол. Полипропилен проник уже во все ключевые отрасли:

электротехнику, машиностроение, электронику, автомобилестроение, транспорт,

приборостроение, строительство.

Полипропилен – это синтетический материал, который получают в процессе

полимеризации этилена и пропилена, выдерживая определенные количественные их

соотношения. Производство полипропиленовых труб рассчитано на широкую область их

применения для систем водоснабжения внутри зданий и сооружений. Сейчас

полипропиленовые трубы часто и эффективно используются как в водопроводных

системах на обычной даче, так и в разнообразных дренажных системах на крупных

мировых аэродромах. Такие трубы годны для подачи как горячей, так и холодной воды, их

можно укладывать для обустройства подогреваемых полов и использовать в качестве

разводки для отопительных приборов. Материал обладает высокопрочными свойствами и

не подвержен коррозии, исключает образование отложений в виде ржавчины и

известкового налета. Кроме того, трубы из полипропилена широко используются в

фармацевтической, химической и даже нефтехимической промышленности. Ведь одним

из уникальных свойств полипропилена является стойкость к воздействию агрессивной

среды, а это значит, что по таким трубам беспрепятственно и легко можно передавать

разнообразные удобрения, кислоты, щёлочи и другие агрессивные жидкости.

Возможно также применение полипропиленовых труб в системах повышенной

сложности, например, канализационных и вентиляционных систем. Для таких целей

производителями выпускаются трубы с повышенным диаметром и повышенной толщиной

стенок.

Полипропилен является материалом, имеющим очень маленькую плотность. Его

плотность ниже, чем у полиэтилена и любого вида пластмассы. Однако, полипропилен

более твёрдый материал и весьма устойчив к истиранию.

Преимущества использования полипропиленовых труб:

полипропиленовые трубы могут использоваться, сохраняя свои первоначальные

характеристики в течение 50 лет в системе холодного водоснабжения и не менее 25 лет в

системах горячего водоснабжения и отопления;

полипропиленовые трубы просты в монтаже и безопасны для здоровья, легко могут

быть подсоединены к другим деталям, изготовленным из различных материалов;

полипропилен устойчив к воздействию повышенной температуры (выдерживает

долговременную подачу горячей воды с температурой до 85°С, залповые выбросы воды с

температурой до 95°С, а так же выдерживают давление до 25 атм.)

полипропилен устойчив к воздействию химических веществ (отсутствуют

электрохимическая коррозия и абразивная реакция или износ, так как полипропилен не

является коррозийным материалом). Отсутствие ржавчины, коррозии, гниения, грязи,

бактерий, известковых отложений в полипропиленовых трубах и фитингах позволяет

избежать «заужения» внутреннего диаметра и, таким образом, их пропускная способность

не уменьшается с течением времени.

физические и химические свойства полипропиленовых труб соответствуют особым

требованиям, предъявляемым для транспортировки питьевой воды.

полипропиленовые трубы обладают гораздо меньшей звукопроводимостью, чем

металлические. Шумы потоков воды хорошо поглощаются материалом, что дает более

высокий уровень комфорта для потребителя по сравнению с металлическими трубами.

полипропиленовые трубы имеют очень низкий коэффициент теплопроводности: 0,24

Вт/М*К (полиэтилен 0,35 Вт/М*К, железо 50 Вт/М*К, медь 400 Вт/М*К), за счет чего

удается, практически, полностью предотвратить образования водного конденсата на

внешней стороне трубы.

полипропиленовые трубы легко переносятся и транспортируются вследствие малого

веса, из-за чего сокращаются расходы на их погрузку и перевозку.

конструктивная простота сварного полипропиленового трубопровода дает уникальное

соотношение цены и качества.

полипропиленовые трубы и фитинги отличаются невысокой себестоимостью и

простотой монтажа (скорость монтажа полипропиленовых труб в 5-7 раз быстрее, чем

металлических), но, при этом, надежность и долговечность системы отвечают наивысшим

требованиям, а технология муфтовой сварки обеспечивает гомогенное соединение деталей

на межмолекулярном уровне.

общая стоимость монтажа системы трубопровода из полипропилена меньше, чем при

использовании труб и фитингов, изготовленных из других материалов.

На выбор сырья для изготовления полипропиленовых труб следует обратить особое

внимание, поскольку от этого во многом зависят эксплуатационные свойства готовых

изделий. Продукцию можно изготавливать из следующих материалов: гомополимер

пропилен, полиэтилен, поливинилхлорид. Полипропилен обычно используют для

производства фитингов и внутренних канализационных труб, для выпуска отопительных

и водопроводных труб. Полиэтилен чаще всего используют для производства труб и

фитингов. Используют разные марки полиэтилена, имеющие низкое давление (высокую

плотность, ПЭНД, ПЭВП), а также полиэтилен силанольно-сшитый (PEX). На

сегодняшний день трубы для водопроводов из обычного ПНД уже морально отжили. Это

же можно сказать и о марке ПЭ-63, которая не в силах выдержать такое высокое давление,

как современные марки ПЭ- 100 и ПЭ - 80 . Поливинилхлорид: трубы и фитинги из этого

материала применяют в основном, чтобы организовать наружную канализацию. Это

происходит благодаря высоким характеристикам ПВХ при низких температурах, и это

главное отличие от полипропилена. Такие канализационные трубы более толстостенные,

учитывая особенности их эксплуатации. Кроме того, отдельная часть используются для

пластмассового дренажа и водостоков. При производстве обычно применяют стандартный

набор, который включает в себя стабилизаторы, смолу ПВХ, смазки, модификаторы и

наполнители.

Рынок пластиковых труб в последние годы существенно расширился. Причиной тому

является высокий спрос на такой товар, а также простая технология производства

продукции. Полипропилен представляет собой высокопрочный материал, отличающийся

высокой устойчивостью к кислотным и щелочным растворителям. Именно поэтому в

последнее время стало популярным применение полипропиленовых труб.

На протяжении многих десятилетий люди использовали трубы из металла при

монтировании различных коммуникаций. Такой материал имел свои достоинства, но и

большое количество недостатков. С появлением на отечественном рынке труб из

полипропилена, люди смогли оценить их широкие технические возможности.


1. Технология полимерных материалов. Синтез. Модификация. Технологическое

оформление. Рециклинг. Экологические аспекты / Под ред. В.К.Крыжановского.-

СПБ.:Профессия, 2008

2. Производство изделий из полимерных материалов / Под ред. В.К.Крыжановского.-

СПб.: Профессия, 2008.

3. Полимерные композиционные материалы: структура, свойства, технология. / Под

редакцией А.А.Берлина.- СПб.: Профессия, 2008.

4. Михайлин Ю.А. Термоустойчивые полимеры и полимерные материалы.- СПб.:

Профессия, 2006.

ӘОЖ 665.633

Изомерлеумен автомобиль бензиндерінің жоғары октанды компоненттерін алу

О.В. Бузова, А.К. Айжарикова, Ә.А. Қуанышбай



Изомеризация – химический процесс, представляющий собой превращение химического

соединения в изомер. Данная операция в первую очередь направлена на то, чтобы

получать высокооктановые компоненты для товарного и марочного сортов бензина из

сортов бензинов нефти с низким октановым числом путём структурного изменения

углеводородов.

Isomerization is a chemical process that represents the transformation of chemical compounds

into the isomer. This operation is primarily aimed to obtain high-octane components for

commercial and fine grades of gasoline from the gasoline grades of oil with lower octane by

changing structure of hydrocarbons.

Ключевые слова: изомеризация, риформинг, бензин, октановое число.

Key words: isomerization, reforming, gasoline, octane number.

Автомобиль өндірісінде негізгі шикізат мұнай болып табылады. Әлемде өндірілетін

мұнайдың 25%-ын өңдеп бензин алады. Қазіргі таңда мұнайды екіншілік өңдеу кезінде

алынатын автокөлік отындарының компоненттерін алу өндірісінің маңызы зор. Осы

компоненттерді алу келесі процестерге негізделген: термиялық крекинг, каталитикалық

крекинг, каталитикалық риформинг, гидрокрекинг, изомерлеу және алкилдеу. Автомобиль

бензинін өндірудің негізгі технологиялық процестеріне каталикалық риформинг және

каталитикалық крекинг жатады. Каталитикалық риформинг процесі құрамында ароматты

көмірсутектердің шектеуіне қарамастан жоғары октанды компонент алу көзі және

гидротазалау қондырғысына қажет сутек алу көзі болғандықтан әлі күнге дейін бензин

өндіруде алдыңғы қатардағы процесс болып табылады.

Риформинг катализатын бірден тауарлы бензин компоненті есебінде қолдана

алмайды. Онда жеңіл фракция мөлшері жеткіліксіз, себебі риформингке қайнау басы

температурасы 850С–тен 1050С-қа дейінгі бензин беріледі, онда стандартқа сай

гидрокрекинг реакциялары нәтижесінде жеңіл фракция түзілмейді. Тағы да катализаттың

ауыр фракцияларында С9 және жоғары арендер болады. Олар қозғалтқыштарда күйе

түзілумен жанады. Арендердің бензиндерде көп болуы қозғалтқыштар газдарында

канцерогенді заттар концентрациясының көбеюіне алып келеді.

Сонымен, риформинг бензиніне жеңіл бензин фракциясын, әсіресе қатаң режимде

алынған, қосуға қажетті фракциялық құрамды қамтамасыз етіп, арендердің күйе түзілуін

азайтады. Бұл жеңіл компоненттердің октан саны жоғары, яғни риформинг бензинінің

октан санына жақын болуы керек. Мұндай талапқа жеңіл изопарафиндер (С5 – С8) сай

келеді. Соған байланысты бензинді риформингілеу процесін бензолды жою және жеңіл

бензинді изомерлеу процесімен ұштастыру қажет болып отыр. Бұған изомерлеумен

жетуге болады [1].

«Изомерия» теминін органикалық химияға 1830 жылы Берцелиус енгізген болатын.

В.В.Марковников 1865 жылы «Органикалық қосылыстардың изомериясы туралы» атты

алғашқы монографиясын жарыққа шығарды. XIX ғасырдың аяғында циклоалкандардың

изомерленуін зерттеумен В.В.Марковников, Н.М. Кижнер және Н.Д. Зелинский

айналысқан. Алғашқы рет алкилароматты көмірсутектердің изомерлену реакциялары

Фридель және Крафтспен (1882 ж.), ал бутиленнің каталитикалық изомерленуі ХХ

ғасырдың басында В.Н. Ипатьевпен ашылған болатын. Бутанның каталитикалық

изомерленуін Неницеску и Драган (1933 г.) және Б.Л. Молдавский жазған.

Изомерлеу саласындағы зерттеудің дамуы химиялық өндірісті үнемі жетілдіруді

талап етумен тұрақталған. Бұған екінші дүниежүзілік соғыс пен одан кейінгі жылдар анық

мысал болады. Осы кезде жоғары октанды бензинді алуға деген қажеттіліктің тез өсуі

изомерлену реакцияларын зерттеуге деген қызығушылықтың артуына себеп болды.

Сондықтан 40-шы және 70-ші жылдары осы жайында патенттер мен публикациялар саны

айтарлықтай артқан болатын. Нағыз жұмыс XIX ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап XX

ғасырдың 70-ші жылдарына дейінгі уақытта жарыққа шыққан отандық және шет елдік

фундаменталды және колданбалы зетртеудің анализіне, изомерлеу процесі негізінде

эксперименталды зерттеулерге негізделген. 1967 жылдан кейін құрамы тек ғана С5-С6

жеңіл көмірсутектерінің изомеризациясы реакцияларының библиографиясы 422

атаулардан тұратын болды. Осының барлығы химиктердің изомерлеу реакцияларын

зерттеуге деген қызығушылықтың жоғарылығын көрсетеді [2].

Изомерлеу дегеніміз – химиялық байланыстың изомерге айналуы. Изомерлену процесі

мұнайдың төмен октанды фракцияларынан көміртегі қаңқасының структурасын өзгерту

арқылы тауарлы бензиннің жоғарыоктанды компоненттерін алуға негізделген.

Изомерлеудің негізгі мәні қалыпты жеңіл парафиндерді тиісінше изопарафиндерге

каталитикалық түрлендіру болып саналады. Мұнай өңдеуде қарапайым құрылысты жеңіл

парафинді көмірсутектердің және С8 фракциясының ароматты көмірсутектерінің

изомерлену процестері перспективті болып табылады. Қазіргі таңда тауарлы бензинді

қажетті октан санына жеткізу үшін монометиланилин (ММА) және метил – третбутилді

эфирін (МТБЭ) қосады. Н-бутанның изобутанға изомерленуі изобутанның олефиндермен

алкилдеу процесінің шикізат ресурстарын арттырады, ал С5—С6 көмірсутектерінің

изомерленуі жоғарыоктанды АИ-93 және АИ-98 бензиндерін алу үшін пайдаланылады.

С5—С6 көмірсутектерінің изомерлеу процесінің шикізаты болып жеңіл бензин фракциясы

қ.б. – 620С (пентанды фракция) немесе қ.б. -700С (пентан-гександы фракция) табылады.

Бірінші жағдайда жоғары температуралы изомерлеу, ал екінші жағдайда төмен

температуралы изомерлеу қолданылады. Пентанды фракцияны изомерлеуде октан саны

жоғарырақ өнім алынады. С5—С6 көмірсутектерінің изомерленуі өнімдерінің жоғары

детонацияға тұрақтылығы және булануының жоғарылығы олардың жоғары сортты

бензиндердің ерекше бағалы компоненттері болуына себеп. Әсіресе изомеризат пен

ароматталған компоненттердің араласуының (зерттеу әдісі бойынша) октан саны ерекше

жоғары болады. Егер С5—С6 көмірсутектері фракцияларының изомерленуі өнімдерінің

октан санын 98 деп қабылдасақ, белгіленген қоспада ол 103–104 -ке дейін жоғарылайды.

Осы көрсеткіштермен изомеризат изобутанды бутиленмен алкилдеу өнімінен шамалы

ғана төмен екенін көруге болады. n–Пентанды изомерлеу процесіне изопентанды

дегидрлеу арқылы изопренге, яғни каучук алу шикізатынына айналдыруға

болатындықтан мұнай өңдеу өндірісі ғана емес, сонымен қатар мұнай химиялық

өндірістер де қызығушылық танытып отыр. Осылайша, изомерлеу жоғары октанды бензин

алу өндірісінде де, бағалы синтетикалық каучук алуда да қолданылады [3].

Изомерлеу катализаторлары процестің минималды температурасында оптималды реакция

жылдамдығын қамтамасыз етуі тиіс. Изомерлеу температурасы төмендеген сайын

изомерлер шығымы артады және жағымсыз реакциялардың қарқыны төмендейтіндіктен

бұл өте маңызды. Кокс түзілмеу үшін изомерлеуді сутекті ортада және қысым астында

жүзеге асырады.

Изомерлеудің ең активті катализаторлары төмен температураларда хлорлы

алюминий болып саналады. Бірақ бұл катализаторлардың талғамдығы төмен, жанама

процестерді, крекинг пен сутегінің дипропорционалдауын жүргізеді және коррозиялық

өте активті.

Өндірістік тәжірибеде изомерлеу процестері үшін алюминий оксидіне платина

немесе палладий отырғызған қосфункциялы катализаторлар қолдануда. Олардың негізгі

құндылығы – жоғары талғамдығы. Бірақ изомерлеудің қажетті тереңдігіне жету үшін

процестердің температурасын кейбір кездерде 300 – 4000С және одан да жоғары көтеруге

тура келеді. Жеңіл көмірсутектерді изомерлеуде көбінесе ИП – 62, ИП – 82, НИП – 3А,

СИП -2А, СИ-2 , т.б. катализаторлары пайдаланады.

Изомерлену процесі экологиялық қасиеті жақсартылған жоғарыоктанды компонентті

бензин алуда ең рентабельді әдіс болып табылады. Жеңіл бензинді фракцияларының

изомерлеу қондырғыларының өзектілігі автомобиль бензиндерінің экологиялық

құрамына, сонымен қоса фракциялық құрамына, құрамында ароматты қосылыстардың

және бензолдың болуы жаңа жоғары талапты шектеулер енгізілуіне байланысты өскен

болатын. Изомерлеу қондырғылары ЕВРО-4 және ЕВРО-5 стандарттарының қатаң

талаптарына сәйкес болатын отынды алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жұмыс істеп

тұрған изомерлеу қондырғыларының айналмаған n – парафиндерді рециркуляциялау

процестерінде жаңартулар жүзеге асырылып жатыр. Октан санының жоғарылауы

изопарафиндер үлесінің көбеюімен жүзеге асады. Процесс бір немесе екі реакторда

(қолданылып жатқан технологияға байланысты) 1100С-тан бастап 3800С- қа дейін және

35атм. дейінгі қысымда өтеді [4].

Автомобильді бензиндердің сапасына қойылатын талаптардың күшеюіне байланысты

және изопренді синтетикалық каучук өндірісінің өсуіне байланысты изомерлеу мұнай

өңдеу және мұнай химия өндірістерінде келешекте дамитыны анық. Процеске тек ғана

парафиндерді емес, сонымен қатар басқа да көмірсутектерді кірістірудің потенциалды

мүмкіндіктерін зерттеу бұған ықпал ететін болады.


1. Омаралиев Т.О. Мұнай мен газ өңдеу химиясы және технологиясы. ІІ бөлім.

Мұнай шикізатының құрылымын өзгертіп өңдеу процестері. – Алматы.: Білім, 2001

жыл.

2. Имашев У.Б. Основы органической химии: учебник. – М.: Химия, 2007 г.

3. Александров И.А. Перегонка и ректификация в нефтепереработке. - М.: Химия,

1981г.

4. Бурсиан Н.Р. Технология изомеризации парафиновых углеводородов. - М. Химия,

1985 г.


Филология ғылымдары

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

Philological Sciences

УДК 81´276.3

О ПРОБЛЕМЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ЯЗЫКА В ТЕОРИИ

ЯЗЫКОВЫХ КОНТАКТОВ

К.М. АБИЛЬДАЕВА, Г.Б. МАДИЕВА

Актюбинский университет им. С. Баишева

г.Актобе, Казахстан

Мақалада ақпараттық тіл кеңістігі ұғымының мазмұны зерттеу арқылы тілдік қарым-

қатынас теориясы негізінде қарастырылады.

This article is about the problem of language research in language contacts theory. The article

analyses the notion of "information languagespace" by studying the language in language

contacts theory.

Кілт сөздер: ақпараттық тіл кеңістігі, коммуникативтік тіл кеңістігі, тілдік

жоспарлау.

Key words: information languagespace,communicative language space,language planning.

В современном мире практически нет ни одного государства, «все граждане которого

говорят только на одном языке» [1].

Вхождение любой страны в мировое сообщество немыслимо без грамотного построения и

функционирования информационного общества в стране.

Под языковым пространством учёные понимают прочный, устойчивый ареал

распространения того или иного языка, в первую очередь как родного и официально

закреплённого на определённой территории языка межнационального общения.

По отношению к другим языкам (например, имеющего широкое международное

распространение русскому, французскому, английскому и испанскому) учёные относятся

более гибко. Под языковым пространством в таком случае понимают не только ядро с

носителями, но, как часто бывает в таких случаях, регионы двуязычия, где сохраняются

автохтонные языки (например, Анды в Латинской Америке; большая часть Африки).

Языковое пространство — (Коммуникативное пространство, Этноязыковое

пространство) 1. Социальная одноязычная, двуязычная или многоязычная группа, связь

между членами которой основывается на частоте и насыщенности социального

взаимодействия (термин Дж. Гамперца). … [2].

Языковое сообщество - совокупность людей, объединённых общими социальными,

экономическими, политическими и культурными связями и осуществляющих контакты

друг с другом и с разного рода социальными институтами при помощи одного языка или

разных [3].

Под информационно-языковым пространством (вслед за Жанпеисовой Н.М.) мы

понимаем объективную реальность, которая характеризуется отражением на конкретном

языке знаний об окружающем мире и протекающих в них процессах. Сочетание

информационно-языковое пространство употребляется наряду с термином

коммуникативно-языковое пространство, употребляемым авторами Справочника [4].

http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/6865








http://sociolinguistics.academic.ru/921


Информационно-языковое пространство в государствах моноязычных складывается на

языке этноса, который одновременно является государственным языком, хотя таких

государств около 20 [5].

Но больше стран, в которых двуязычие стало нормой, так как именно в многоязычных

государствах проблема языка приобретает социальную роль.

Если перенести тезис Ф. де Соссюра о том, что в языке все зиждется на тождествах и

различиях, на сопоставление языков, то получится, что «тождествами», т.е. общими для

всех человеческих языков свойствами, занимается теория языковых универсалий,

универсология, а особенности и различия языков входят в компетенцию

этнопсихосемантики. Кстати, соотношение понятий «язык и нация», «язык и этнология»

составляют (по Соссюру) предмет внешней лингвистики. «Обычаи нации отражаются на

ее языке, а, с другой стороны, в значительной мере именно язык формирует нацию», —

отмечает Ф. де Соссюр [6].

Взяв за основу три фундаментальных и наиболее значимых аспекта, характеризующих

язык в его естественном состоянии: лингвистический, психологический и социальный, –

можно говорить об изменении концептуальных парадигм многих областей человеческого

знания. Под лингвистическим аспектом языка следует понимать его физическое

выражение, которое имеет звуковую или графическую форму, а также то, что обычно

называют значением. Психологический аспект вносит в понятие «язык» процессуальный

смысл и позволяет рассматривать «реализацию» языка как деятельность. Подход к языку с

этой точки зрения позволил психологам, психолингвистам, а затем и методистам выделять

в качестве объектов изучения и усвоения языка навыки и умения, которые составляют

структуру не только речевой, но и всякой другой деятельности (А. А. Леонтьев).

Выделение социального аспекта обусловлено социальной, то есть коммуникативной

функцией языка. С этой точки зрения язык выступает не просто как речевая деятельность,

а приобретает функциональную значимость на уровне «коммуникативного поведения»,

является средством, орудием общей деятельности человека.

Очевидно, что языковая система области, как составляющая общего социокультурного

пространства, также подвержена трансформации. Прежние формы языкового

взаимодействия и функционирования, наблюдаемые в условиях стабильных

социокультурных систем, перестают соответствовать новым требованиям, возникающим в

нестабильных, самоорганизующихся системах. При рассмотрении этапов осуществления

контактно-языковой деятельности диаспоры в условиях иноэтничного окружения

необходимо, прежде всего, решить вопрос о «границах билингвизма», об отличии

вариативности внутри одного кода от использования индивидом двух (или нескольких)

разных кодов.

Хотя русский язык обладает надежностью и устойчивостью, однако, ослабление его роли,

негативные явления современной действительности, нашедшие отражение в русском

языке, вносят деструктивное начало, способствуют разрушению языкового ядра русской

культуры.

В современном информационном социуме с его «интеллектуальными» компьютерными

технологиями, пронизывающими без исключения все сферы жизнетворческой

деятельности и позволяющими бесконечно изменять пространственно-временные

характеристики, необходим тщательный анализ информационной системы, образующую

«глокальное» информационное гипертекстовое пространство, виртуальную реальность»

[7].

Осуществление мероприятий по реализации языковой политики возможно только лишь

при наличии определенной программы действий. Иными словами, языковое

планирование – это сознательные, конкретные мероприятия по воздействию

определенных субъектов на языковое поведение носителей языка (объектов) с целью

изменения функционирования языков (статусное планирование), регулирование

структуры языка (корпусное планирование), создания условий для овладения языком

(планирование усвоения), и/или по распространению языка за пределы государственных

границ (планирование распространения) через политические, образовательные,

экономические, общественные и лингвистические институты.

Рассматривая пространство, помимо общепринятого философского понятия, прежде

всего, как информационное, образовательное, языковое, а точнее, полиязыковое, мы

исследуем возможности оптимального включения его многообразных элементов в

коммуникативное пространство для расширения личностного информационно-языкового

пространства.

Как известно, пространство — это интегратор, возникающий благодаря органам чувств,

это их форма, благодаря которой только и возможны наши наглядные представления.

Пространство априорно по отношению к опыту. Оно постоянно наполняется множеством

более или менее всеобъемлющих систем отношений и, кроме возможности быть

заполненным, пространство не имеет никакого другого свойства.

Любое жизненное пространство в том или ином обществе включает определенным

образом сформированное (в зависимости от социального заказа в конкретный временной

период) информационно-языковое пространство.

Языковое пространство, имея давнюю историю и сложную кодифицированную

архитектонику, представляет собой одну из важнейших, самых фундаментальных форм

бытия на протяжении нескольких тысячелетий. Языковое пространство в рамках мирового

социокультурного выступает в качестве ведущего фактора становления и развития

цивилизаций, стабилизирующего средства, а также инструмента устойчивого развития

человеческого общества.

Языковая ситуация, лежащая в основе языкового пространства бесконечной

коммуникации, — основной индикатор изменений в мировоззрении человека. Языковое

пространство фиксирует различные процессы, происходящие в мироощущении людей.

Казахстанская школа, включенная в языковое, а точнее, полиязыковое информационно-

образовательное пространство, также не избежала внедрения новых информационных

технологий со всеми положительными и отрицательными последствиями.


1.Мустайоки Арто. Теория функционального синтаксиса: от семантических структур к

языковым средствам.- М.: Языки славянкой культуры, 2006.

2. Словарь социолингвистических терминов. Языкознания. РАН, 2006 – 311 с.

3. http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/250126

4. Сулейменова Э.Д. Языки народов Казахстана: Социолингвистический справочник /

Э.Д.Сулейменова и др. -Астана: Арман-ПВ-2007.-304 с.

5. Хасанов Б.Х. Ана тілі- ата мұра қазақ тілінің жер жүзі тілдері жүйесіндегі алатын орны.-

Алматы, Жазушы, 1992.-272 б.

6. Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию / Ф. де Соссюр. -М.: Прогресс, 1977.-С. 59.

7. Суминова Т.Н. Художественная культура как информационная система:

мировоззренческие и теоретико-методологические основания / Суминова Т.Н.. - М.:

Академический Проект, 2006. -383 с.

UDC802.0:371.335

Grammar Games - Motivation in Teaching English

g.A. erzHanova, I. Imagambetova

ARSY after K. Zhubanov

Aktobe, Kazakhstan

Мақалада қазіргі заман талабына сай ағылшын тілін оқыту барысында сыныпта ойындар

пайдалану рөлін талқылайды.

В данной статье рассматривается роль использования различных игр на уроке

английского языка.

Кілт сөздер:ойын, мотивация, білім.

Ключевые слова: игра, мотивация, знание.

In recent years language researchers and practitioners have shifted their focus from developing

individual linguistic skills to the use of language to achieve the speaker's objectives. This new

area of focus, known as communicative competence, leads language teachers to seek task-

oriented activities that engage their students in creative language use. Games, which are task-

based and have a purpose beyond the production of correct speech, serve as excellent

communicative activities. On the surface, the aim of all language games is for students to use the

language; however, during game play learners also use the target language to persuade and

negotiate their way to desired results . This process involves the productive and receptive skills

simultaneously. Games offer students a fun-filled and relaxing learning atmosphere. After

learning and practicing new vocabulary, students have the opportunity to use language in a non-

stressful way. While playing games, the learners' attention is on the message, not on the

language. Rather than pay attention to the correctness of linguistic forms, most participants will

do all they can to win. This eases the fear of negative evaluation, the concern of being negatively

judged in public, and which is one of the main factors inhibiting language learners from using

the target language in front of other people. In a game-oriented context, anxiety is reduced and

speech fluency is generated--thus communicative competence is achieved.

Games are also motivating. Games introduce an element of competition into language-building

activities. This provides valuable impetus to a purposeful use of language . In other words, these

activities create a meaningful context for language use. The competitive ambiance also makes

learners concentrate and think intensively during the learning process, which enhances

unconscious acquisition of inputs. Most students who have experienced game-oriented activities

hold positive attitudes towards them . An action research conducted by D. McKeating, students

said that they liked the relaxed atmosphere, the competitiveness, and the motivation that games

brought to the classroom. On the effectiveness of games, teachers reported that action research

reported that their students seem to learn more quickly and retain the learned materials better in a

stress-free and comfortable environment[1;71].

Many experienced textbook and methodology manuals writers have argued that games are not

just time-filling activities but have a great educational value. W. R. Lee holds that most language

games make learners use the language instead of thinking about learning the correct forms. He

also says that games should be treated as central not peripheral to the foreign language teaching

programme. A similar opinion is expressed by Azar B., who believes games to be fun but warns

against overlooking their pedagogical value, particularly in foreign language teaching. There are

many advantages of using games. Games can lower anxiety, thus making the acquisition of input

more likely. They are highly motivating and entertaining, and they can give shy students more

opportunity to express their opinions and feelings . They also enable learners to acquire new

experiences within a foreign language which are not always possible during a typical lesson.

Furthermore, Hubbard P.theyadd diversion to the regular classroom activities, break the ice,

they are used to introduce new ideas. In the easy, relaxed atmosphere which is created by using

games, students remember things faster and better . Further support comes from J. Greenwood,

who believes games to be a good way of practicing language, for they provide a model of what

learners will use the language for in real life in the future[1;82].

Games encourage, entertain, teach, and promote fluency. If not for any of these reasons, they

should be used just because they help students see beauty in a foreign language and not just

problems.

There are many factors to consider while discussing games, one of which is appropriacy.

Teachers should be very careful about choosing games if they want to make them profitable for

the learning process. If games are to bring desired results, they must correspond to either the

student's level, or age, or to the material that is to be introduced or practiced. Not all games are

appropriate for all students irrespective of their age. Different age groups require various topics,

materials, and modes of games. For example, children benefit most from games which require

moving around, imitating a model, competing between groups and the like. Furthermore,

structural games that practice or reinforce a certain grammatical aspect of language have to relate

to students' abilities and prior knowledge. Games become difficult when the task or the topic is

unsuitable or outside the student's experience. [2;88].

Another factor influencing the choice of a game is its length and the time necessary for its

completion. Many games have a time limit, but the teacher can either allocate more or less time

depending on the students' level, the number of people in a group, or the knowledge of the rules

of a game etc. " [3;74].

Games are often used as short warm-up activities or when there is some time left at the end of a

lesson. Yet, as ErsozAydanobserves, a game "should not be regarded as a marginal activity

filling in odd moments when the teacher and class have nothing better to do" [2;72]. Games

ought to be at the heart of teaching foreign languages.He suggests that games be used at all

stages of the lesson, provided that they are suitable and carefully chosen. At different stages of

the lesson, the teacher's aims connected with a game may vary" [2;56].

Games also lend themselves well to revision exercises helping learners recall material in a

pleasant, entertaining way. All authors referred to in this article agree that even if games resulted

only in noise and entertained students, they are still worth paying attention to and implementing

in the classroom since they motivate learners, promote communicative competence, and generate

fluency. However, can they be more successful for presentation and revision than other

techniques n this paragraph we would like to reflect how modern teachers evaluate the adequacy

in using games when teaching English language. Language learning is hard work . Effort is

required at every moment and must be maintained over a long period of time. Games help and

encourage many learners to sustain their interest and work.

Games also help the teacher to create contexts in which the language is useful and meaningful.

The learners want to take part and in order to do so must understand what others are saying or

have written, and they must speak or write in order to express their own point of view or give

information.' '[3;45].

The need for meaningfulness in language learning has been accepted for some years. A useful

interpretation of 'meaningfulness' is that the learners respond to the content in a definite way. If

they are amused, angered, intrigued or surprised the content is clearly meaningful to them. Thus

the meaning of the language they listen to, read, speak and write will be more vividly

experienced and, therefore, better remembered.

If it is accepted that games can provide intense and meaningful practice of language, then they

must be regarded as central to a teacher's repertoire. They are thus not for use solely on wet days

and at the end of term!'Another distinguished scholar, R. Wheeler noted them

following:Language learning is a hard task which can sometimes be frustrating. Constant effort

is required to understand, produce and manipulate the target language. Well-chosen games are

invaluable as they give students a break and at the same time allow students to practice language

skills. Games are highly motivating since they are amusing and at the same time challenging.

Furthermore, they employ meaningful and useful language in real contexts. They also encourage

crease cooperation. [4;37].

Games are highly motivating because they are amusing and interesting. They can be used to give

practice in all language skills and be used to practice many types of communication.'

There is a common perception that all learning should be serious and solemn in nature, and that

if one is having fun and there is hilarity and laughter, then it is not really learning. This is a

misconception. It is possible to learn a language as well as enjoy oneself at the same time. One

of the best ways of doing this is through games.' [4;61].

There are many advantages of using games in the classroom:

1. Games are a welcome break from the usual routine of the language class.

2. They are motivating and challenging.

3. Learning a language requires a great deal of effort. Games help students to make and sustain

the effort of learning.

4. Games provide language practice in the various skills- speaking, writing, listening and

reading.

5. They encourage students to interact and communicate.

6. They create a meaningful context for language use.'

Summing up the result of our research here we should note that received result can serve a good

help to investigate the problem of game using at English language lessons, one of the main

problems in theory of English grammar teaching. Recently, using games has become a popular

technique exercised by many educators in the classrooms and recommended by methodologists.

Many sources, including the ones quoted in this work, list the advantages of the use of games in

classrooms.

References

1. Abbott G., D. Mc Keating, Greenwood J., and Wingard P.. 1981. The teaching of English as

an international language. A practical guide. London.

2. Azar B. Sh. Fun with grammar. New York. 2000

3. Ersoz Aydan. The Internet TESL Journal, Vol. VI, No. 6, June 2000.

4. Hubbard, P., Jones H., Thornton B., and Wheeler R.. 1983. A training course for TEFL.

Oxford: Oxford University Press.

ӘОЖ 81`255

Көркем аудармадағы лексико-грамматикалық қиындықтар

С.К. СӘтенова, М.М. Калешова

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Астана қ., Қазақстан

Данная статья рассматривает лексико-грамматические особенности перевода

художетсвенных текстов. Одной из наиболее актуальных проблем лингвистики является

перевод художественных текстов на другие языки, учитывая их лексико-грамматические

оссобенности. Перевод может подвергнуть язык функциональным, грамматическим и

стилистическим изменениям. Поэтому адекватный перевод является важным аспектом, то

есть нужно правильно использовать грамматические, лексические и стилистические

замены.

The article considers the lexicо-grammatical features of literary translation. One of the topical

issues of linguistic translation theory is literary translation taking into account the lexico-

grammatical features. The language may undergo functional, grammatical and stylistic changes

while translation. Therefore, adequate translation is the main aspect, it is necessary to use

grammatical, lexical and stylistic replacements properly.

Ключевые слова: художетвенный перевод, художетсвенный текст, адекватный перевод,

дословный перевод.

Key words: literary translation, literary text, adequate translation, word for word translation.

Аударма әдебиеттің қазақ әдеби тілінің лексикалық-грамматикалық құрылымының,

функционалдық жүйесінің қалыптасуына, баюына, өзгеруіне тигізген әсері жөнінде

айтылған көзқарас аударма ісінің тілдік тұрғыдан зерттелуінің қаншалықты маңызды

екенін дәлелдеп отыр. Сөзбе-сөз аударма дәлме-дәл аударма бола алмайды, көп жағдайда

ол аударылатын тілдің тілдік нормасын бұрмалауға әкеліп соғады. Дәлме-дәл аударма –

адекватты (толыққанды) аудармаға грамматикалық, лексика-фразеологиялық және

стилистикалық ауыстырулар арқылы қол жеткізе алу. Осы ауыстыруларды тиімді

пайдалану аудармашының кәсіби біліктілігін көрсетеді. Сонымен кез келген авторды

толыққанды аудару үш компоненттен құралады:

Дәлме-дәл және толық (түпнұсқаның мазмұны) берілуі;

Түпнұсқаның тілдік формасының берілуі;

Аударма тілінің нормасының сақталуы.

Түпнұсқа мен аударма нұсқаның тілінде бірнеше грамматикалық айырмашылықтар болуы

мүмкін. Міне, аудармадағы грамматикалық қиындық осында.

Аудармадағы қиындықтар түпнұсқада аталған кейбір құбылыстарға байланысты немесе

қабылданып, аударылып отырған мәдениеттің аударма рецепторларына белгісіз

жақтарына байланысты туындауы мүмкін. Әр тіл — өзінше жеке мәдениет.Сонымен, осы

мақала аясында Р.Л. Стивенсонның «Қазына аралы» романының ағылшын тіліндегі және

қазақ тіліндегі аудармаларына грамматикалық талдау жасадық.

«Қазына аралы» романы теңіз қарақшысы Флинттің елсіз аралда жасырған қазынасын

іздеу жолындағы шытырман оқиғалар туралы айтылады. «Қазына аралы» романының

«Аударма» баспасынан басылып шыққан Қ.Дәуітов аударған нұсқасын зерттеуімізге

пайдаландық.

Роберт Льюис Стивенсонның «Қазына аралы» романы – Вальтер Скоттың «Айвенго»,

Майн Ридтің «Жұмбақ салт атты» таңғажайып қызықты хикаяларға толы тамаша

шығармалары қатарындағы әлем әдебиетінің алтын қорына қосылған ұлы туынды.

«Қазына аралы» романы ағылшын тілінде «Капитан Джордж Норд» деген лақап атпен

басылды. Алғаш «Қазына аралы» романын аударған – Абдолла Құлыбеков. Роман 1965

жылға дейін 2 рет басылады. Кейіннен романды Қадір Дәуітов қайта аударып шықты.

Аударма 1982-2002 жылдар аралығында 3 рет басылып шықты. Белгілі сыншы

Т.Жұртбаев аударма нұсқасына қатысты ойын былай тұжырымдайды: «Балалар сусап

отырған «Қазына аралы» қайта тәржімалаған журналист-аудармашы Қ.Дәуітов сенімді

ақтаған. Түпнұсқаның он екі де бір нұсқасы жоқ, кедір-бұдыр бұрынғы «Қазына аралы»

қазір сыдыртып жақсы оқылады. Түпнұсқаға жете қабыл екені байқалады» [1,256].

«Қазына аралы» романының алғы сөзінде: «Аудармашы Қ. Дәуітовтың аудармасымен

шығарылған бұл туынды қазақ әдебиетінің аударма қорына қосылған сүбелі үлес болып

саналады» делінген.Жазушы: «Егер мен осы шығармамен жеткіншектерге ұнамасам, онда

қазіргі кезде шынайы жасөспірімдер жоқ», - деп өз пайымдауын білдіреді.

Авторлардың роман басындағы «Л.О. мырзаға арналады» деген эпиграфы оқырмандарды

«Бұл кім екен?» деген ойға қалдырады. Олардың жорамалынша «Л.О.» не әдебиет

сыншысы, не авторға осы романды жазуға ұйтқы болған ғұлама деген ой келді. Ал, шын

мәнінде, Р.Л. Стивенсонның өзінің айтуынша: «... Ол жан жары сүйікті әйелімен еріп

келген асыранды баласы Ллойд Осборн» екен.

http://www.multitran.ru/c/m.exe?t=5612117_1_2&s1=%E4%EE%F1%EB%EE%E2%ED%FB%E9%20%EF%E5%F0%E5%E2%EE%E4

Зерттеу барысында түпнұсқа мен Қ.Дәуітовтің қазақша аудармасы қатар қарастырылды.

Аудармалар сатылы түрде жасалған. Қ.Дәуітов аударма жасау барысында Н.Чуковскийдің

орыс тіліндегі «Остров сокровищ» атты еңбегін басшылыққа алған, яғни аралық тіл

арқылы аударылған.

Ең алдымен тақырып туралы сөз қозғасақ, ағылшын тіліндегі «Treasure Island» қазақ тіліне

«Қазына аралы» деп мағыналық және идеялық жағынан да сәйкес келетін балама тіркес

арқылы берілген. Жалпы кітап 6 бөлімнен, әр бөлім бірнеше тараудан тұрады. Енді әрбір

тарау атауларының мазмұнына сай келуі, дұрыс не аударылуы және тілдік бірліктер

баламалылығы тәрізді мәселелерді қарастырсақ.

Біздің байқауымызша, осы бөлімдердің атаулары аудармада бір-бірінен ерекшеленеді.

Мысалы, ағылшын тіліндегі бірінші бөлім «The Old Buccaneer» Қ.Дәуітов – «Кәрі

қарақшы» деп алған. Теңіз қарақшылары деген тіркес біздің ұғымымызға шетел

әдебиетінен енді, бұл сөз тілімізге жат. Сөздікте қарақшы сөзі «ұры-қары, тонаушы,

алаяқ» деп берілген. Бұл аталғандар пират сөзіне балама бола алмайды, өйткені пират ұсақ

ұры емес, ол батыл, «теңіз қасқыры» десек те болады. Сондықтан А.Құлыбеков сияқты

пират деп қалдыру және мәтіннің соңында түсініктеме берген дұрыс деп есептейміз.

Келесі бөлім «The Sea Cook» сөзбе сөз аудармасы, яғни Дәуітовте «Кеме аспазы»

делінген. Үшінші бөлім «My Shore Adventure» «Мои приключения на суше» дегенді

А.Құлыбеков «Менің құрғақтағы оқиғаларым» деп аударған. Құрғақ деп суарылмаған,

кеуіп кеткен жерді айтады, ал бұл жерде автор «құрлықты» меңзеп тұр. А. Құлыбеков

аударма жасау барысында өз білімі жеткенше тура аударуға тырысқан. Ал, Қ.Дәуітов

«Құрлықта» деп қысқа әрі нұсқа қып тамаша аударған. Келесі төртінші бөлім «The

Stockade» – «Частокол» деп орысша, А.Құлыбековше де «Частокол» деп қалған, бірақ ол

осы сөзге мәтіннің «астыңғы жағында айналдыра қазық қағып жасаған ағаш шарбақ» деп

түсініктеме берген. Қ.Дәуітов «Ағаш шарбақ» деп қазақшалаған. Осы бөлімнің атауын

«Шарбақ» деп қана атаған дұрыс деп есептейміз, себебі, шарбақтың ағаштан жасалатыны

айтпаса да түсінікті. Себебі, сөздікте «частокол» сөзіне «тамырынан тазаланған ағаш

бөренелерден жасалынған қоршау» деп түсініктеме берілген [2].

Бесінші бөлім ағылшынша «My Sea Adventure», орысша «Мои приключения на море» деп

берілген. Жоғарыда кездескен «Мои приключения на суше» сияқты бір грамматикалық

қате кездеседі. Ағылшынша нұсқасында зат есім, яғни «Adventure» – «оқиға» сөзі көпше

түрде емес, жекеше түрде көрсетілген. Ағылшын ережесі бойынша, зат есімге -s жұрнағы

жалғанса, ол көпше түрге айналады. Сондықтан орысша «(Мое) приключение на суше»,

«(Мое) приключение на море» деп аудару тиіс еді. Орысша осындай қате кеткендіктен,

қазақша да «Менің теңіздегі оқиғаларым» деп А.Құлыбеков нұсқасында көпше түрде

аударылған. Қ.Дәуітов «Теңізде» деп қысқа аударған.

Ең соңғы тарау «Captain Silver» деп аталған, яғни орысша «Капитан Сильвер»,

А.Құлыбековте «Сильвер капитан», Қ.Дәуітовте «Капитан Сильвер» деп аударылған.

Қазақ тарихында адам аты бірінші айтылып, одан кейін лауазымы көрсетіліп келген.

Дегенмен, Балуан Шолақ сияқты тіркестер де кездеседі. Сондықтан, менің ойымша, екі

аударманың да атауы дұрыс.

Аудармашы шығармаға кіріспес бұрын өзіне жүктелген жауапкершілікті сезінуі керек.

Жауапкершілік ұғымының аудармашы үшін маңызы зор. Ол шығармадағы жекеленген

сөзден бастап, бүкіл мәтінге, мазмұндық құрылымына ғана жауапты емес, өзге халық

әдебиеті алдында да, өз ұлтының оқырмандары алдында да жауапты. Мұны белгілі

аудармашы, зерттеуші Г.Бельгер дәл атап көрсетті: «Аудармашы қашанда жазушыны

сыйлауға, оның шығармаларының өзіндік ерекшеліктеріне, ұлттық сипатына сүлесоқ,

селқос қарамауға тиіс. Екі халық мәдениетінің арасындағы елші-аудармашының көтерер

жүгі қашанда ауыр, ал оның мойнындағы жауапкершілігі одан да зор».

Прозалық шығармалар диалогсыз болмайды. Диалог – ауызекі сөйлеу тілінің түрі, екі

немесе бірнеше адамның әңгімесі, коммуникация арқылы ой алмасу. Келесі диалогты

қарастырайық:

«Here you are,my many»,said the captain,raising his head. "You had better sit down".

You ain't a-going to let me inside ,cap'n?" complained Long John. It's a main cold morning ,to be

sure ,sir,to sit outside upon the sand.

"Why,Silver,said the captain,"if you had pleased to be an honest man,you might have been

sitting in your galley. It's your own doing. You're either my ship's cook -and then you were

treated handsome-or Cap'nSilver,a common mutineer and pirate ,and then you can go hang!".

"Well,wellcap'n" returned the sea-cook,sitting down as he was bidden on the sand,"you’ll have to

give me hand up again,that's all.A sweet pretty place you have of it here. Ah,there's Jim! The top

of the morning to you,Jim.Doctor,here's my service. Why,there you all are together like happy

family, in a manner of speaking.

"If you have anything to say,myman,better say it,"said the captain.

"Right you were,cap'nSmollet", replied Silver ."Dooty is dotty,to be sure.Well now ,you look

here,that was a good lay of yours last night. I don't deny it was a good lay. Some of your pretty

handy with a handspike-end…».

«Е, келіңіз, жарқыным. Отырыңыз құмға,- деді капитан басын көтеріп.

- Капитан маған үйге кіруге рұқсат етіңіз, күн суықта далада отырғым келмейді, - Сильвер

өтініш қылды.

- Сильвер, егер сіз, адал ниетті адам болып қалуға ойлаған болсаң, ендігі өзіңнің

асханаңда отырар едің. Бұған өзің айыптысың. Егер сен менің кемедегі аспазшым болатын

болсаң, онда мен сенімен иіріліп отырып икем сөйлесем, егер сіз, капитан Сильвер

болатын болсаңыз, онда менен дарға асылудан басқа жақсылық күтпеңіз, - деді капитан.

Жарайды, капитан, жарайды, - деді Сильвер, құмға отырып жатып. – Мені тек

қолыңыздың ұшын беріп артынан орнымнан тұрғызып алуыңызға тура келеді. Сіздер

жаман орналаспағансыздар. Ал, мынау Джим бе? Қайырлы күн, Джим, доктор, сізге сәлем

бердік. Я, бәріңіз бақытты бір семья сықылды бір жерге жиналыпсыздар, егер осылай деп

айтуға рұқсат етсендер, - дей берген кезде:

Жарқыным, іске кірісіңіз, сіз мұнда неге келдіңіз? – деп капитан сөзін бөліп жіберді.

Дұрыс-ақ, Смоллет капитан, бәрінен бұрын іске кірісу керек, - деп жауап берді Сильвер. –

Шынымды айтуым керек, сіздер бүгін түнде өте ептілік жасап, айлакерлік іс істедіңіздер,

сіздердің біреуіңіз шоқпарға өте шебер көрінеді ғой.

Біріншіден, Н.Чуковскийдің ағылшын тілінен аударған «любезный» сөзі қазақша

«жарқыным» деп алынған, бұл жерде еркелету басым, яғни автордың стиліне тән ирония

байқалмайды.

Екіншіден, қазақша нұсқасында капитан Смоллет Сильверге біресе «сіз», біресе «сен» деп

сөйлейді. Ағылшын тілінде «you» есімдігі екі түрде «сен, сіз» де қолданыла алады.

Сондықтан аудармашы бұған көңіл бөлуі керек еді.

Осы сияқты аудармада қиындық туғызатын мәселелер аудармашының коммуникативтік

делдалдық қызметі, грамматикалық анықтамалар, екі тілдегі сөздіктер мен түрлі

ұлттардың мәдениеті туралы еңбектер негізінде және аудармашының біліміне байланысты

шешімін табады.

Шығарманың грамматикалық аударылу сапасына көз жеткізу үшін Қ.Дәуітов

аудармасынан мысал келтірсек:

A, an (the Indefinite Article), the (the Definite Article) артикльдері зат есімнің негізгі

анықтауышы болып табылады. Қазақ тілі грамматикасында артикль ұғымы жоқ [3,25].

Олардың аудармада (Р. Стивенсон, Қазына аралы) берілуіне мысал келтіретін болсақ:

A few small coins, a thimble,and some thread and big needles, a piece of pigtail tobacco bitten

away atthe end, his gully with the crooked handle, a pocket compass, and a tinderbox were all

that they contained, and I began to despair[4;155].

Бірнeшe ұсақ тeңгeлeр, oймақ, жіп, тeбeн инe, бір ұшын тістeп үзіп тастаған тeмeкі

тұқылы, қисық сапты пышақ, қалтаға салып жүрeтін құбылнама, шақпақ тас, мінe, бар

тапқаным oсы бoлды. Eнді күдeр үзe бастадым [5;81].

Бұл жерде «a few» қалыптасқан, «бірнеше» деген мағындағы тіркес болса, ал кейінгі «a»

артикльдері «бір, әлдебір» мағынасын білдіріп тұр, бірақ қазақ тілінде оларды айқындап

көрсету қажеті болмағандықтан, олар жекеше түрде ғана аударылып берілген. Қ.Дәуітов

аударма барысында артикльдерге дұрыс мән берген.

The man whom he called Morgan - an old, grey-haired, mahogany-faced sailor.

Oның Мoрган дeп шақырған кісісі – бeті тoтыққан , шашы аппақ қудай тeңізші eкeн.

Бұл жердегі «an» артиклі бастауыштың кім екенін анықтап, күрделі баяндауыш жасауға

көмектесіп, баяндауыштың алдындағы сын есім дауысты дыбыстан болған соң «an»

формасында тұр.

The doctor openedthe seals with great care, and there fell out the map of an island, with

latitude and longitude, soundings, names of hills and bays and inlets.

Дoктoр аспай-саспай кoнвeртті сындырып ашып eді, ішінeн бір аралдың eндік, бoйлығы,

жағаға жақын жeрлeрдің тeрeңдігі, дөң-төбeлeрінің, шығанақ, мүйістeрінің аттары

түгeл жазылған гeoграфиялық карта шықты.

«The» артиклі дәл қай достор, мөр екенін анықтап, одан кейінгі «the» сол карта екенін

көрсетіп, сілтеу есімдігі рөлін атқарып тұрса, «an» артиклі «анық емес, әлдебір арал»

мағынасын беріп тұр.

Ал мына келесі бір мысалда «даусыңызды естідім» дегеннің орнына«бір дауысты естіп

тұрмын/ естідім ?» деп аударған дұрысырақ, нақтырақ. Мұндай тілдік ақаулықтардың

орын алуын шығарманың аралық тіл арқылы, яғни орыс тілінен қазақ тіліне

аударылуымен байланыстырамыз:

"I hear a voice," said he, "a young voice. Will you give me your hand,

my kind young friend, and lead me in?"

Даусыңызды eстідім, – дeді шал мыңқылдап,– жас адамның даусы. Қайырымды жас

жігіт, маған қoлыңызды бeріп, oсы үйгe eртіп кіріңізші.

Ағылшын тіліндегі сабақты тұйық етістіктер 4 формада келеді (ашық етісте 4 формада,

ырықсыз етісте 2 формада). Indefinite Infinitive Active пен Indefinite Infinitive Passive-тің

қазақ тіліне аудырылған кезде толық сәйкес формасы бар, қалғандарының мағынасы

мәтінде ашылады:

And with that he went off to see my father, taking me with him by the arm. (Indefinite Infinitive

Active)

Eнді oл мeні шынтағымнан ұстап, ауру әкeм жатқан бөлмeгe қарай(әкемді көруге)

жүрді.

Now, if you had sailed along of Bill, you wouldn't have stood there to be spoke to twice-not you

(Indefinite Infinitive Passive).

Eгeр Биллимeн тeңіздe біргe жүзіп көргeн бoлсаң, oнда eшқашан eкі айттырмас eң.

Only once we heard a gunshot a great way off and supposed them to be hunting. (Continuous

Infinitive Active)

Тeк бір күні алыстан атылған мылтық даусын eстідік. E, oлар аң аулауға кіріскeн ғoй

дeп түйдік.

It is something to have been an old soldier, but morestill to have been a doctor.

Байырғы сoлдат бoлу – адамды ысылдырады, ал дoктoрлық қызмeт бұл рeттe oдан да

маңыздырақ.

He owned, when driven into a corner, that he seemed to have been wrong about the crew, that

some of them were as brisk as he wanted to see and all had behaved fairly well.

(Perfect Infinitive Active)

Бір жoлы қыспаққа алған кeздe, кoманда жөніндe тeріс пікірдe бoлып кeліппін дeп – oл өз

қатeсін мoйындауға да мәжбүр бoлғаны бар.

Perfect Continuous Infinitive Active - мәтінде кездеспеді

Ағылшын тілінде ырықсыз етіс жиі қолданылады, бұған оның грамматикалық

ерекшеліктері ғана емес, сондай-ақ мағыналық құрылымы да себеп болады [6,136].

Аудармада ырықсыз етіс категорясының (The Passiive Voise) берілуі:

I am told I am not to prosecute you(Present Simple).

Әттeң, сізді қуғынға ұшыратпауымды өтінгeсін, мeн уәдe бeріп қoйып eм.

There all hands werealready congregated (Past Simple).

Oсы араға бүкіл кoманда жиналды.

Етістікті негізгі етістен (The Active voise) ырықсыз етіске өзгерткен кезде сөйлем

құрылымы өзгереді:

Active-тегі толықтауыш Passive-те бастауыш болады.

Active-тегі бастауыш Passive-те «by» көмекші сөзімен берілетін көмектес септіктегі

толықтауыш болады немесе тіптен түсіріліп тасталады.

Active-тегі баяндаушы Passive формасындағы баяндауыш болады.

Future in the Past Indefinite және Perfect Passive формалары Future формасы сияқты

жасалып, shall/will көмекші етістіктері should/would-ке ауыстырылады.

Future in the Past формалары Passive-те өткен бір сәтке қатысты келешектегі әрекет болып

көрінетін іс-әрекетті сипаттаған кезде қолданылады. Мысалы, "You and me should get on

well, Hawkins, for I'll take my davy I should be rated ship's boy – Хоккинс, байқауымша, сірә

біз екеуміз де бір-бірімізге сай болатын түріміз бар. Менің жаңа юнгадан нем артық?

Then I came to a long thicket of these oaklike trees-live, or evergreen, oaks, I heard afterwards

they should be called-which grew low along the sand like brambles, the boughs curiously

twisted, the foliage compact, like thatch. – Ақырында емен тәріздес қалың ағаштың арасына

кірдім. Бұл ағаштардың мәңгі жасыл емен деп аталатынын кейін білдім. For-you would

have thought men would have been ashamed of themselves-no soul would consent to return with

us to the Admiral Benbow – Бізге еріп «Адмирал Бенбоуға» баруға бүкіл деревнядан бір

адам шықпай, масқара болдық (Р. Стивенсон, Қазына аралы).

Аударма мәдениетінің бүкіл даму жолы, әдеби тіліміздің өсіп-өркендеуі, бүгінгі

өміріміздің нақтылы талаптары бізді қазіргі уақытта реалистік дәл аудармаға қарай бет

бұрғызды. Біз көркем аудармада негізінен осы әдісті қолдаймыз.Реалистік немесе

шынайылық тұрғысынан дәл аударма дегеніміздің мәнісі неде? Бұның жауабын, ең

алдымен, жалпы көркем шығармаға қойылатын талаптарға байланысты іздеуіміз керек.

Әрбір көркем шығармадан өмірді реалистік тұрғыдан ұғынып, шынайы түрде дәл

бейнелеу талап етіледі. Шын мәнісіндегі көркем шығарма дегеніміз, өмір шындығының

образды түрде бейнеленген нақты көрінісі. Көркем аударманы біз, ең алдымен, көркем

шығарма деп білеміз. Олай болса, көркем аударма туындысы да сол шығармада

суреттелген нақты өмір көріністерін түпнұсқаның тілі арқылы реалистік тұрғыдан терең

ұғып, өткір сезіне отырып, екінші тілдің образдық жүйесімен бейнелеп берген нұсқасы.

Демек, көркем аударманың да алдына қойылатын ең басты талабы – өмір шындығынан

дәл шығып отыру.


1. Стивенсон Роберт Льюис. Қазына аралы. Роман. / Роберт Льюис Стивенсон. Орыс

тілінен аударған Дәуітов Қ.– Астана: Аударма, 2011 – 255-270 б.

2. Викисловарь, https://ru.wiktionary.org

3. Тарақов А.С. Аударма әлемі. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 155 б.

4. Крюкова Е.И., Голубых И.И., Голубых А.К. Языковое сознание личности в культуре

перевода. -Ростов-на-Дону: РГПУ, 2004. – 194б.

5. Бархударов Л.С. Язык и перевод. - М.: Междунар. отношения, 1975. – 289б.

6. Аполлова М. А.Specific English (Грамматические трудности перево-да). М.,

«Междунар. отношения», 1977.- 170 б.

https://ru.wiktionary.org/

УДК005.58

Власть в русском культурно-историческом пространстве

К.М.Абильдаева, Т.Е.Бисенова

Актюбинский университет им. С. Баишева


Мақалада маңызы зор әлеумет (белгілі бір тұрпаттағы адамзат қауымы, мыс., тайпа, ұлт)

орыс халықтың этномәдениеттік аймақтың философиялық және дүниетанымдық

тұжырымдама еніп кетуге мүмкіндік туғызатын кейбір сұрақтары қарастырылған.

The article discusses some of the issues relevant components of the society of ethnic and cultural

spaces that facilitate penetration philosophy conception of the Russian people.

Кілт сөздер: концепт, этномәдениеттік кеңістік, ұлттық менталитет, тіл сана-

сезімі, тіл түсінігі, билік, теңгермешілдік, патернализм, этатизм.

Key words: concept, ethno-cultural space, national mentality, language consciousness, power,

egalitarianism, paternalism, statism.

В свете когнитивной и культурологической направленности лингвистики особую

актуальность приобретает разработка вопросов, связанных с функционированием языка

в социокультурном пространстве. Рассмотрение концептов Власть как значимого

компонента этнокультурного пространства социума способствуют проникновению в

философско-мировоззренческую концепцию русского и американского народа и

выявлению особенностей национального менталитета.

Цель подобных исследований заключается в том, чтобы выявить ментальную

сущность, скрывающуюся за многообразными языковыми единицами, в которых

выражается концепт, и придать ей рациональную, упорядоченную форму.

Ученые отмечают, что ключевые слова культуры обладают высокой степенью

эмоциональности, отличаются насыщенностью ассоциативного поля. Так, для русского

языкового сознания значимыми являются ключевые слова - справедливость, правда,

добро, судьба, воля, тоска, удаль, женщина (А.Вежбицкая, Ю.С.Степанов и др.) [1;2]., для

американского – свобода, справедливость, независимость, частная собственность, деньги,

доллар, богатство, равенство возможностей и конкуренция, реклама, супермаркет,

высокий жизненный уровень, машины, семья, демократия, религия [3].

Исследования разных культурных общностей через сравнение их образа мира особенно

важно в настоящее время, когда расширяющиеся межэтнические контакты обнажают

различия в сопоставляемых культурах.

Недостаточно изученными остаются некоторые аспекты сопоставительного исследования

концепта Власть. Так, например, не получил достаточного освещения вопрос о

комплексном изучении когнитивного содержания данного концепта в русской и

английской концептосферах. Очевидно, что социокультурные и политические условия

актуализации и функционирования концептов Власть и Свобода создают

этноспецифические особенности в структуре их содержания. В настоящее время изучение

универсальных и национально-специфических компонентов рассматриваемых концептов

особенно значимы в условиях увеличения роли межнационального взаимодействия на

уровне государства, а также и на личностном уровне.

По словам З.З.Поповой и И.А.Стернина, концепты формируются в сознании человека из

следующих источников:

«1. из его непосредственного сенсорного опыта — восприятия действительности

органами чувств;

2. из непосредственных операций человека с предметами, из его предметной

деятельности;

https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D3%99%D0%BB%D0%B5%D1%83%D0%BC%D0%B5%D1%82/

https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D0%BA%D0%B5%D2%A3%D1%96%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA/

https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D2%B1%D0%BB%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B/

https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D0%B5%D0%B7%D1%96%D0%BC/

https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D0%B5%D0%B7%D1%96%D0%BC/

https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%96%D0%BD%D1%96%D0%BA/

3. из мыслительных операций человека с другими, уже существующими в его сознании

концептами — такие операции могут привести к возникновению новых концептов;

4. из языкового общения (концепт может быть сообщен, разъяснен, предложен человеку в

языковой форме, например в процессе обучения, в образовательном процессе, — ребенок

все время спрашивает, что значит то или иное слово или для чего тот или иной предмет;

5. из самостоятельного познания человеком значений языковых единиц, усваиваемых в

процессе жизни (взрослый человек смотрит толкование неизвестного для него слова в

словаре и через него знакомится с соответствующим концептом)» [4: 122-123].

Таким образом, для полноты формирования концепта в сознании одного языка мало —

необходимы обязательное привлечение чувственного опыта («лучше один раз увидеть,

чем сто раз услышать»), наглядность (что отчетливо проявляется в процессе обучения),

предметная деятельность с той или иной вещью. Только в таком сочетании, считают

ученые, разных видов восприятия в сознании человека формируется полноценный

концепт в единстве образного компонента, информационного содержания и

интерпретационного поля.

В данной статье подробнее рассмотрим некоторые вопросы значимых компонентов

этнокультурного пространства социума, которые способствуют проникновению в

философско-мировоззренческую концепцию русского народа.

По мнению ученых, система ценностных ориентаций, представления о традициях,

обычаях, запретах, о языковом коде, заложенном в структуре менталитета, есть

«социально - детерминированный тип программирования поведения» [5: 67-74].

Национальный менталитет русского народа сформировался в особых природно-

географических условиях (Юго-Восточная Европа). На формирование его повлияли

основное занятие – род деятельности русского населения – земледелие, а также

внутренняя структура этноса, способствовавшая появлению особого стереотипа

поведения, присущего русскому человеку, норм отношений между коллективом и

индивидом этнических и этических норм, воспринимаемых в данном этносе и в каждую

отдельную эпоху как единственно возможный способ общежития.

Русский менталитет, или русское языковое сознание, выражены в национальной форме,

характерной для русского мировоззрения. В нем проявляются противоречивые черты,

присущие русской национальности. По словам В.В.Воробьева, русский менталитет

представляет собой совокупность противоречивых черт, уживающихся в его структуре: с

одной стороны высокое самопожертвование во имя общих целей, с другой -

деспотичность власти. Бескорыстная любовь к родине сочетается с неуважением к его

историческому прошлому. Долготерпение, граничащее с самоотречением, и склонность к

разгулу, эсхатологически – мессианская религиозность и внешнее благочестие,

коллективизм - вот черты, освещающие самобытность менталитета русских [6].

В русской натуре есть большая доля пассивности, а наряду с нею есть что-то

необузданное, какой - то дух, ломающий все преграды. Менталитет русских подвижен,

менялся в течение тысячелетий, как менялись общественно – политические структуры

России, но доминирующие концепты, отложенные в его сознании, сохранялись всегда. К

ним относятся: общинность, соборность, православная вера, православие, самодержавие,

народность, коллективизм.

По мысли Н.Бердяева, Н.Лосского и И.Ильина, первоосновой русского национального

характера является обусловленность его психологическими мировоззренческими

представлениями, смыслом, верой [7,39-45]. Н.Бердяев считает исходным положение о

том, что парадоксальность и крайность составляют то главное свойство, которое является

стержнем национального характера. Именно в этой особенности национального

самосознания и следует видеть объяснение его силы, динамизма, открытости и

толерантности [8,108]. Однако в национальном массовом сознании русских, сохранивших

черты кризисного менталитета, все еще имеется ряд модальных ценностей, которые

препятствуют саморазрушению. Такими ценностями, являются, по мысли З.В.Сикевича,

следующие: эгалитаризм, патернализм и этатизм [9].

Эгалитаризм – это неприятие социальной стратификации, предпочтение «равенства в

бедности – неравенству в богатстве». В массовом сознании русских продолжает

удерживаться представление о неправедности богатства «от трудов праведных – не

наживешь палат каменных». Ценность равенства – ядро русской советской

самоидентификации, ориентированной на коллективизм (православную соборность,

крестьянскую общину; трудовой коллектив), суть которого выражена в пословице «с миру

по нитке – голому рубаха», в отторжении индивидуализма. Коллективизм предполагает

усредненность, информативность, маргинальность всего индивидуального. Коллективизм

был взлелеян советской педагогикой, нацеленной на формирование членов общества

(вспомним труды А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинского).

Коллективизм и равенство – это пересекающиеся понятия. Равенство воплощает для

нынешних россиян потерянный рай, «когда все были вместе в счастье и в горе», людей

объединяло братство, чувство локтя. Размежевание людей по уровню доходов, социальная

стратификация общества не может восприниматься носителем советского менталитета как

нечто чужеродное и несправедливое по традиционной шкале ценностей.

Понятию коллективизм предстоит соборность, составляющими которой являются понятия

«бескорыстной любви», «добра и совести», «любви и свободы» - духовное ядро традиции

русской культуры. «Живя, мы соборуемся, - писал П.А.Флоренский, - сами с собою – в

пространстве и времени, как целостный механизм собираемся воедино из отдельных

взаимоисключающих – по закону тождества – элементов, частиц, клеток, душевных

состояний и пр.» [10]. Соборность – вовсе не «соборность элементов», а та целостность,

которая определяет специфику русского менталитета. По поводу соборности Бердяев Н.А.

пишет следующее: «Это есть таинственная жизнь Духа. Мы в соборности не есть

коллектив. Коллективизм не соборность, а сборность. Он носит механический

рациональный характер» [8,109].

Итак, в менталитете русских уживаются с одной стороны, понятия равенства, с другой

стороны – соборность - антирационалистичность, основывающиеся на интуиции и

состоящие в религиозно – эмоциональном толковании жизни [11].

Патернализм – это проявление отеческой заботы со стороны государства по отношению к

рядовым гражданам, выступающим в роли «детей» и оценивающих государство «отца» по

выполнению им родительских функций.

По некоторым данным, патернализм выражен в менталитете россиян еще более зримо,

чем эгалитаризм. Почти 88 процентов опрошенных, по статистическим данным, полагают,

что уровень материального благополучия людей зависит от властей, а не от собственных

усилий. Люди уверены втом, что государство проявит заботу о них, что их «не оставят без

куска хлеба» [12].

Российский авторитаризм (царская власть) основывался на том, что государь и «око

государево» и «надежда», принимая на себя попечение о благе подопечных, взамен

требовал жесткого беспрекословного подчинения интересам государства. Подобные

отношения выразились и в языке, и в социальной практике: с одной стороны «царь -

батюшка» или «царица - матушка», с другой стороны – миллионы «маленьких людей»,

«ходоков за правдой», простаивающих у парадных подъездов в надежде на «отеческую

справедливость»

Этатизм – державность. Ценностное отношение к государству, обеспечиваемому

национальную консолидацию. Показателями модальности державной установки русских

являются ценностные представления о прошлом, гордость победами прошлых лет. На

вопрос, «какие события в национальной истории лично у вас вызывают чувство гордости?

А какие - чувство стыда?», большинство русских и казахов – респондентов ответило, что

Великая Отечественная война и победа в ней вызывают чувство гордости (70% -русских и

казахов), Отечественная война с Наполеоном (20% - русских), Анкаракайская битва (12% -

казахов); чувство стыда вызывают преклонение перед всем западным (русские и казахи –

15, %); присоединение Казахстана к России (гордость – 12%, чувство стыда – 30%

казахов) [12].

Но в настоящее время, отношение к западу меняется, ибо с формированием рыночных

отношений и привлечением инвесторов в государстве нового типа, упрочением

культурно-торговых, научно-деловых связей с ним, начинает формироваться

положительное отношение к западному образу жизни, развиваются модальные ценности,

распространенные в менталитете иностранцев, такие как «деловое отношение»,

педантизм, аккуратность, точность [12].

Этатизм и восприятие Запада (на настоящем этапе) также составляют противоречивые

признаки ментальности россиян.

О подвижности русского менталитета свидетельствует также изменчивость черт

национального характера. Так, в прошлом и в настоящем основные черты национального

характера не совсем совпадают. Сравним черты национального характера в прошлом и

настоящем: а) положительные (человеколюбие, доблесть, гуманизм, незлобивость,

отзывчивость, жертвенность, сила, отвага); б) отрицательные (лень, пьянство, пустые

мечты, мотовство, подобострастие). В настоящее время как положительные качества

оцениваются: мудрость, отвага, терпение, удаль, жалостливость, лукавость; как

отрицательные - лень, расхлябанность, «валяние дурака», пустые мечты, пьянство,

подражание Западу, необязательность, расточительность [13]. Вся история России – это

борьба взаимоисключающих противоположностей, заложенных в коллективное

самовыражение не только необъятным пространством, но и евразийским характером

культурно-исторической почвы.

По мысли Н.Ильина, противоречия сочетаются в русском характере с возможностями,

возникающими при решении этих противоречий; ср.: «Доселе он колеблется между

слабохарактерностью и высшим героизмом. Столетиями строили его монастырь и армия,

государственная служба и семья. И когда удавалось им их дело, то возникали дивные,

величавые образы: русские подвижники, русские бессребреники, претворяющие свой долг

в великую преданность, а закон – в систему героических поступков, и в них «свобода» и

дисциплина становились живым единством» [14].

Русские достоинства и недостатки отмечены также Н.О.Лосским, который подчеркнул,

что «гостеприимство и мягкость, любовь к детям, женственность, ловкость, любовь к

пассивным удовольствиям, доброжелательность, гуманность, жалость к страдающим,

широта натуры и щедрость парадоксально соотносятся в народной душе с экстремизмом,

максимализмом, требованием всего или ничего, невыработанностью характера,

отсутствием дисциплины, дерзким испытанием ценностей, анархизмом, чрезмерностью

критики» [15].

Нравственные нормы этноса можно выявить, исследуя паремиологический фонд языка. В

паремиях фиксируются явления действительности, жизненные ситуации, типичные для

той или иной культуры на определенном отрезке времени, оценки этих явлений, оценки

универсальных общечеловеческих категорий в данной конкретной культуре.

Паремии подвергаются когнитивной интерпретации в форме обобщения

паремиологических смыслов (сведение близких смыслов к одному более обобщенному

смыслу); определяется относительная частота выражения тех или иных смыслов в

собранном паремиологическом материале — в скольких паремиях из их общего

количества выражен тот или иной смысл; устанавливаются наиболее часто

объективируемые паремиологические смыслы.

По мнению Н.М.Жанпеисовой [16], когнитивная интерпретация паремий предполагает,

что на основе анализа их смысла формулируются соответствующие когнитивные

признаки в виде утверждений о концепте. Если не удается сформулировать признак как

утверждение, то такая паремия исключается из дальнейшей интерпретации как не несущая

для современного носителя языка однозначной информации.

Если возможны несколько интерпретаций, необходимо опросить информантов и выявить

доминирующую. Если интерпретации оказываются равновероятными, то признается

многозначность паремии и принимаются в учет все интерпретации.

Паремиологические смыслы в рамках интерпретационного поля могут быть упорядочены

по принципу поля.


1. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание: Пер. с англ. /Отв. ред. Кронгауз М.А.,

вступит.ст. Падучевой Е.В.. - М., 1996.

2. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования.- М., 1997.

3. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация: (Учебное пособие). - М.,

2000.

4. Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивная лингвистика. М.,2007.

5. Брозович Д. Славянские стандартные языки и сравнительный метод // Вопросы

языкознания. 1967. № 1. – С. 67-74.

6. Воробьев В.В. Лингвокультурология: Теория и методы. - М.: РУДН. 1997. – 331 с.

7. Лихачев Д.С. Концептосфера национального языка как воплощение концептосферы

русского языка // Известия АН СССР. Серия литературы и языка. 1993. № 1. – 39-45.

8. Бердяев Н.А. Судьба России: опыты по психологии войны и национальности. - М.,

1990.- 251 с.

9. Сикевич З.В. Социология и психология национальных отношений: учебное пособие. -

СПб.: Изд-во Михайлова В.А. 1999. -203 с.

10. Флоренский П.А. Детям моим. Воспоминания прошлых дней.- М., 1992. – 167 с.

11. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра – Қазахстан. 1993.

– 89 с.

12. Алексеев А.Н., Владыкин В.А., Дудченко В.С. Некоторые проблемы контент-анализа

массовой коммуникации // Проблемы контента анализа в социологии. - Новосибирск.

1970. – С. 23-29.

13. Русские (этносоциологические очерки) – М.: Наука. 1992.- 464 с.

14. Ильин И.А. О России. - М.: Наука. 1991.- 194 с.

15. Лосский Н.О. Характер русского народа // Условия абсолютного добра. - М., 1992. –

С. 65-72

16. Жанпеисова Н.М. Когнитивная лингвистика: Учеб. пособие для магистр.

филолог.специальностей. - Актобе: ПринтА, 2014.- 163 с.

UDC 81.25

THE ROLE OF TRANSLATION ACTIVITIES IN TODAY’S SOCIETY

Z.S. Turlan, Zh.A. Zhetessova

ARSY after K. Zhubanov

Aktobe, Kazakhstan

Берілген мақала қоғамдағы аударма қызметін қарастырады. Мақаланың өзектілігі

аудармашының тіларалық және мәдениетаралық қарым-қатынастағы басты рөліне

негізделеді.

Данная статья посвящена роли переводческой деятельности в обществе. Актуальность

статьи заключается в том, что переводчик играет большую роль в межлингвистической и

межкультурной коммуникации.

Кілт сөздер: аударма қызметі, халықаралық қарым-қатынас, тіларалық және

мәдениетаралық қарым-қатынас.

Ключевые слова: переводческая деятельность, международная коммуникация,

межлингвистическая и межкультурная коммуникация.

The translation activity has a long-standing tradition and has been widely practiced

throughout history, but in our rapidly changing world its role has become of paramount

importance. As the linguistic activities it is aimed at studying the interaction of languages and is

able thereby to assist in shaping the development of language that meet the needs of the nation in

all spheres of linguistic communication. Nowadays, knowledge in which cultural exchanges

have been widening, has been increasingly expanding and international communication has been

intensifying, the phenomenon of translation has become fundamental. Be it for scientific,

medical, technological, commercial, legal, cultural or literary purposes, today human

communication depends heavily on translation and, consequently, interest in the field is also

growing.

Translation is not only a linguistic act; it's also a cultural one, an act of communication

across cultures. Translation always involves both language and culture simply because the two

cannot be separated. Language is culturally embedded: it both expresses and shapes cultural

reality, and the meaning of linguistic items can only be understood when considered together

with the cultural context in which the linguistic items are used. Translators should pay great

attention to differences in kind and degree of conventionalization in the source and target

cultures when transferring a text from one culture to another. One of the main characteristics of

translation is its 'double-bind situation', where the translator has to link the source text in its

cultural context to the target communicative-cultural condition.

V. Komissarov considers that “translation is a complicated and many-sided kind of human

activity. Though usually people speak about translation “from one language on another”,

actually, it is not simply a replacement of one language with another. The different cultures,

people, ways of thinking, literatures epochs, levels of development, traditions and world vies

clash with each other in translation” [1, 46].

Serving as a means of communication between people of various ethnic groups,

translation is a means of interlingual and intercultural communication. According to A.D.

Schweitzer, “translation can be defined as a unidirectional and two-phase process of interlingual

and intercultural communication, where a secondary text (metatext) text is created on the basis of

the primary text subjected to purposeful (“translational”) analysis, the secondary text replacing

the primary one in another language and cultural environment” [2, 29].

The analysis of the prominent researchers’ works in the field of translation shows that

they all consider translation in the light of intercultural communication. The cultural factor in

translation is obvious and undeniable. Communication is impossible unless the message is

transmitted and is understood by the communicants. However, this understanding can be

achieved only if the information contained in the language units corresponds to the background

knowledge of the facts mentioned in the message. The people speaking one language are the

representatives of a certain culture. They have many common traditions, habits and ways to do

and to speak about things. They possess the common knowledge about their country, its

geography, history, climate, its political, economic, social and cultural institutions. All this

information is the basis of the communicants’ presuppositions which enable them to produce and

understand messages in their linguistic form.

Not only two languages interact in translation process, but also two cultures having both

common features and national specificity. Revealing this specificity is crucial in studying

intercultural communication and translation.

The translator plays an important role in the process of intercultural communication, since

he/she has frequently not only to translate sentences, but also to interpret the cultures of the

communicants. He serves as the mediator for both sides explaining to them the main rules of

behavior and customs of the countries. The translator should pick up an equivalent for the

language phenomenon which directly reflects another culture. Empathy is the basis of mutual

understanding in communication. It is the ability to imagine oneself in the place of another

person, attempt to see the world with his eyes. And if the translator manages to do it, the

translation process is full-fledged and successful.

Collateral elements and uncollateralized elements are distinguished by comparison of

languages and cultures. Being a culture component, language as a whole is an uncollateralized

element. First of all, equivalent-lacking lexicon is uncollateralized element. The insufficient

knowledge of history of a country, traditions and culture lead to misunderstanding of

comparisons, historical references, to wrong understanding even in daily conversation, in other

words, to language incompetence. J. Catford specifies that “besides language untranslatability

there is cultural untranslatability” [3, 17].

Translators tend to omit or change culturally incongruous items so that finally they

become translatable or comprehensible. As cultural distinctions are part of culture, cultural

untranslatability depends on the combination of languages in translation. It means that cultural

untranslatability is not equally applicable to all language combinations, audiences and

translators. The concept of cultural untranslatability is important for translation. A good

translation should not sound as a translation. The key requirement is naturalness. Cultural

untranslatability is important only when cultural distinctions are very big, because without facing

these distinctions, it is difficult for translators to achieve naturalness or even to convey the

communicative function of the initial text.

It is important to notice that translation is the basic mechanism of intercultural communication.

With the help of translation, languages interact, influence each other, get richer and change. In

translation of texts representing a certain national culture, not only the target language, into

which the words naming realities of another culture penetrate, but also the receiving culture is

exposed to a certain influence. However, the compromise between two interactive national

cultures is not always reached in favor of the culture which has generated the original text.

Radical changes of a cultural and historical background of a translated material should always be

justified, pertinent, plausible and consistent. Inappropriate or inconsistent cultural displacements

deform the image and create the reader’s incorrect idea of the initial culture and the author’s

intention.

In conclusion we can say that each people’s culture and identity is unique, and belong to

the sacred things which should enjoy the absolute respect. In the era of globalization

communication with “dominant” cultures and being “open” for them, is indeed a necessary

process not only for enrichment of the Georgian culture, but for the purpose of its survival as

well; any culture, like language, once not subjected to a change, will no longer fit the new

realities, and, is doomed for stagnancy, and therefore, for perishing. In terms of communication

between cultures, this situation makes even more important the translation activity; definition of

its role sets a new task in a global context of intercultural communication and linguistic-cultural

awareness. Like protection of the dignity and rights of all human beings, the modern democratic

governance should be the guarantor of cultural values.

References

1. Komissarov V.N. Introducing modern Translation Studies. - Moscow, 2001.

2. Schweitzer A.D. Theory of translation: status, problems, aspects. – Moscow, 1988.

3. Catford J. C. A Linguistic Theory of Translation, London: Oxford University Press, 1965.

ӘОЖ821.512.122:82-14

Светқали Нұржан лирикаларының поэтикалық тілі

А.Н.Отарова, Ж.Нұрлыбаева

Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг

университеті

Ақтау қ., Қазақстан

В научной статье проведен научный анализ особенности поэтической речи, поиски,

своеобразие особенностей стиля в лирике поэта Светкали Нуржана.

The scientific article discloses the scientific analysis of the characteristics of poetic language, the

search, the uniqueness of the style features in the lyrics of the poet Svetkali Nurzhan.

Ключевые слова: поэзия, поэтика, языковые особенности, образное выражение, эпитет,

образность, окказионализм, художественный подход, своеобразный стиль, поиск.

Key words: poetry, poetics, language features, figurative expression, epithet, imagery,

occasionalism, artistic approach, unique style, search.

Кез-келген халықтың ұлттық тiлiнде көркем әдебиет тiлiнiң өте маңызды орын алатыны

белгілі. Көркем әдебиет тiлi не көркем шығарма тiлi халық тiлiнiң дамып, жетiле,

өркендей түсуiнде аса маңызға ие болады. «Поэзия» ұғымының өзi ғасырлар бойы тарихи

тұрғыдан өзгерiп, бүгінде аясы кеңейе түскенi мәлiм. Бұл мағынадағы «поэтикалық тiл»

бiр кезде проза тiлiне қатыссыз, тек тiкелей өлеңмен жазылған шығармаларға ғана тән

атау ретiнде қабылданған.

Поэтикалық тiл — поэтикалық-стилистикалық функциядағы, үнемi даму, өзгеріс, қимыл

үстiндегi тiл, поэтикалық тәсiлдердiң тұтас жүйесi ретінде ұғынылады.

Тоқсаныншы жылдарда бұрын әлеуметтiк тақырыпқа астар ретiнде қызмет еткен

жекебасылық жайттардың адамның жан дүниесiне, iшкi әлемiне бойлаған терең де табиғи

интимдiк қырлары көбiрек өлең өзегiне айналып, лирикалық поэзия өзiнiң шын мәнiндегi

лирикалық-психологиялық табиғатына жақындады.

Осы кезең поэзиясындағы тақырыптық-идеялық жаңарулар мен өзгерістер, соны

мазмұндық сапалар аталмыш кезең лирикасындағы поэтикалық тiлдiң күрт

өзгешеленуiндегi негiзгi факторларға айналды. Өзiнiң iшкi әлемiне мейлiнше тереңiрек

үңiлiп, сол арқылы замандастарының жан-дүниесiн, арман-мұратын, парасат-пайымын,

эстетикалық талғамын еркiнiрек, көрнекiрек бiлдiре бастаған, жаңа сапалық деңгейде бой

көрсеткен лирикалық кейiпкер өз толғаныстарымен бiрге поэзиямызға өзiнiң жаңа

поэтикалық тiлiн де алып келдi деуге болады.

Сондай бір ерекшелiктің бірі — қазiргi қазақ лирикалық поэзиясындағы дерексiз

ұғымдарды заттандыру, жансызға жан бiтiру, тiлсiздi сөйлету, тiптi дерексiз нәрселердiң

өзiне тiл бiтiру тәсiлдерiнiң аса көп, бұрынғы кезеңдерден де әлдеқайда кең қолданылып,

мейлiнше дамып, кеңейе түсуі деуге болады. Бұның да негiзiнде жоғарыда айтылған

тақырыптық-идеялық тереңдеулер жатқанын байқаймыз. Себебi, психологиялық,

философиялық лириканың негiзгi нысандары — ой, қиял, бақыт, өмiр, сезiм (қуаныш,

аңсау, нала, үмiт, өкініш, қайғы, үрей, реніш, т.б.) секiлдi көзбен көрiп, құлақпен естiп,

қолмен ұстауға болмайтын абстрактылы нәрселер, дерексiз ұғымдар мен құбылыстар

екенi мәлiм. Осындай дерексiз ұғымдар мен құбылыстарды суреттеудiң әсерiн аса

күшейту үшiн оларды заттандыру, жандандыру тәсiлдерiне жүгiну — өте ұтымды әдiстің

бірінен саналады.

Қазiргi қазақ поэзиясындағы көркемдiк тәсiлдер мен бейнелеу құралдарының

қолданылуындағы ерекшелiк, олардың барлығына ортақ сипат — неғұрлым күрделiлiк,

интеллектуалды поэзияға тән көпқырлылық болып табылады.

Мәселен, аталмыш тәсiлге жиi жүгiнiп, оны күрделi түрде әрi шебер қолдана бiлетiн ақын

Светқали Нұржанның поэзиясынан мұндай күрделi де шебер, әдемi де әсерлi

қолданыстарды өте жиi кездестiруге болады. Әсiресе, ақынның абстрактылы ұғымдарды

бейнелеудегi әдiс-тәсiлдерi оның өзiндiк стиль ерекшелiгiн сипаттайтын белгiнiң бiрi

деуге болады. Себебі, ол өз шығармашылығында абстракциялы ұғымдарды заттандыруға,

кейiптеуге өте көп барады. Мысалы: «Жер жүрегін бүріп жатыр мұнара, жезтырнақтай,

бадырайған көздері» [1, 206б.], «Түсік тастап көк мұзға, кәрін тігіп уақыт» [1,307 б.], «у

тамады көзіме шаққан кезде қарақұрт, шырмап жатыр ғаламды шатырлары таралып» [1,

334 б.], т.б. Бұлар — ақынның бiр кiтабының алынған үзiктер. Осыдан да ақынның

айтылмыш тәсiлдi өте көп қолданатынын көреміз. Оны ақын түрлендiрiп, сан алуан

әдiстер арқылы қолданады. Мәселен, С.Нұржан белгiлi бiр құбылысқа немесе нәрсеге тән

әлдебiр қасиеттi соған мүлде кереғар қасиетпен яки әрекетпен ауыстырып, айтылмыш

құбылысқа, нәрсеге басқа бiр әдеттен тыс, сыйымсыз қасиеттi дарыту, мүмкiнсiз әрекеттi

жасату, контрастарды ымыраластыру, мәмiлелестiру тәсiлi арқылы бейнелеудiң әсерiн

керемет күшейте бiледi. Мысал үшін төмендегi қолданыстарға назар аударып көрелiк:

Мәселен, төмендегi өлең жолдарында:

1. Құзғын біткен шаңқылдап, қарқылдайды қыраны,

Кілең сиыр кісінеп, мөңірейді құланы.[1, 283 б.].

2. Ылғи тышқан ысылдап, шиқылдайды жыланы,

Күллі қасқыр маңырап, ырылдайды ылағы. [1,283 б.]

«Жан – тер» атты рух драмасынан алынған мысалда «құзғын шаңғылдап, сиыр кісінеген»

ақыл адастырар түсiнiксiз, қорқыныштыжайттарды бейнелейді. Ақын қолданып отырған

үйреншікті жайттарға кереғар, әдеттен тыс құбылыстар суреттелiп отырған замана

жағдайының қорқыныштылығының бояуын қоюлата түседi, жаныңды түршiктiредi.

Өлеңнiң басын жоғарыда келтiрiлген үзiндiсiмен қосып, қайта оқып көрелiк.

Құзғын біткен шаңқылдап, қарқылдайды қыраны,

Кілең сиыр кісінеп, мөңірейді құланы.

Ылғи тышқан ысылдап, шиқылдайды жыланы,

Күллі қасқыр маңырап, ырылдайды ылағы.

Осыларды еститін болмай сонша қырағы,

Керең болса игі еді ау, Жүрегімнің құлағы!- [1,283 б.]

Айтылмыш тәсiлдi ақын деректi-дерексiз ұғымдар мен құбылыстарды бейнелеуде

алалаусыз бiрдей қолдана бередi. Светқали Нұржан өлеңдерiнiң поэтикалық тiлiнiң ең бiр

айқын байқалатын ерекшелiгi — олардағы деректi нәрселердiң де, дерексiз ұғымдардың да

кейiптеу тәсiлi арқылы бейнеленуi екенiн көремiз.

Бұл бір ғажап түн болды- ау Ай таранған,

Құшып алып шыңдарды айқара орман [2, 147б.].

Жұлдыз жылжып, жинап ап Ай шашағын,

Толқындана бастады майса сағым [2, 148 б.].

Жоқтайды соны азынап таңнан

Үстірттің қара даласы[2, 150 б.].

Көне қорым тіл қатпайды [2, 152 б.].

Не деп маған ыңырсыйсың, нар мекен[2, 27 б.]...

Мұндай мысалдарды Светқали поэзиясынан өте көп табуға болады және ол ақынның

дерексiз ұғымдар мен нәрселердi заттандыруды да, деректi, бiрақ жансыз нәрселерге жан

бiтiру, кейiптеу тәсiлiн де өте кең әрi шебер қолдана бiлетiнiн жеткiлiктi дәлелдейдi деп

ойлаймыз.

Айтылмыш тәсiл Светқали қолданысында ақынның өзiндiк ойлау жүйесiне, абстрактылы

ұғымдарды қабылдау ерекшелiгiне байланысты белгiлi бiр стильдiк даралық танытады.

Десек те, ол тек жалғыз Светқали қаламына ғана тән нәрсе емес. Қазiргi қазақ

поэзиясында дерексiздi заттандыру, жансызды кейiптеу тәсiлi әр қаламгердiң жеке өзiндiк

стиль ерекшелiгiмен әрленіп, барлық дерлiк ақындар шығармашылығында кездеседi.

Мәселен, ақын Жұматай Жақыпбаев поэзиясынан мысалдар келтiрсек:

1. Биiк әндi сүйе алмайды өзге ерiн,

Мұндай бақты тұра алады кiм ұстап?

Мен бiр гүлдiң гауһар мiнез сөздерiн

Жүрегiме құйып жүрмiн уыстап. [3, 4 б.]

2. Ол — бiр шыны сүтке салған суреттей,

Ол — бiр құшақ музыкадай күнәсiз [3, 18 б.].

Ақын алғашқы мысалдың бiрiншi тармағында бейнеленген құлаққа естiлгенмен көзге

көрiнiп, қолға ұсталмайтын дерексiз нәрсе – әндi «өзге ерiн сүйе алмайды» деу арқылы

және «биiк» айқындауышы арқылы нақтылап қана тұрған жоқ, оны кейiптеу тәсiлiне де

жүгініп отыр. Осы орайда тiлдiң көрiктеу құралдарының бәрi – бiрiмен-бiрi өзара тығыз

байланыстағы, қарым-қатынастағы, аралас-құралас жатқан және жарыса қолданылып,

бiрiн-бiрi үстеп, толықтырып жатқан нәрселердеген тұжырымға келеміз.

Поэтикалық тiл дегенiмiз — шебер қиюластырылған поэтикалық тәсiлдер жүйесi

екендiгiне мысалға алынған Жұматай ақынның жоғарыдағы өлең шумағын талдау арқылы

анық көз жеткiземiз.

Ал жоғарыда талданған Жұматай Жақыпбаев өлеңдерiндегiдей әлдененi оның өз бейнесiн

немесе ахуалын дәл де образды суреттеу мақсатында ауыстыруға келмейтiн өз сөзiмен

сөйлету — аталмыш тәсiлдiң бiр ғана қыры. Қазiргi қазақ поэзиясында осы соңғы

мақсаттағы қолданыс жиiрек ұшырасады. Пiкiрiмiз дәйексiз болмас үшiн ақын Светқали

Нұржан өлеңдерiнен үзiндiлер келтiрелiк.

Ай астында балқиды бозаң қырым,

Жұпар лепті аңқытып тозаң нұрын [4, 158 б.].

Жел тығылды кетекке шамалы үріп,

Бөрі құлақ көрінді қара бұлт. [4, 178 б.].

Берiлген мысалдардың бәрiнде де сөйлеп тұрған тiлсiз, жансыз нәрселер («бозаң қыр»,

«жел», «қара бұлт») мен дерексiз ұғымның сөздерi өздерiнiң бейнелi сипаттары мен

жағдайларын жанды суреттейдi. Ал Светқалидың төмендегi өлеңiндегi кейiптеулердiң

маңызы тiптi зор. Олардың өлеңнiң бiртұтас мазмұндық желiсiндегi маңызын толық

түсiну үшiн өлеңдi толық келтiрелiк.

Боз елес жүр дүниені күптеп, аптап,

Түбіт бұлтты жел саусақ түтті адақтап.

Түбіт арман, Түбіт мұң, Түбіт жалған,

Түбіт бұлтты жұлдыз шөп іліп қалған. [4,23 б.].

Бұл өлең — лирикалық «меннiң» жан күйiн, бiр сәттегi сезiмдерiн суреттейтiн таза

лирикалық-психологиялық жыр.

Ақын айтылмыш тәсiлдi осылайша әрi өз мақсатына орайлас етіп, әрi кейiптелiп отырған

нәрсенiң бейнесiне немесе белгiлi бiр қасиетiне байланыстырып, шеберлiкпен қолданады.

Көрiп отырғанымыздай, қазiргi қазақ поэзиясында поэзия жанрының теңдессiз

мүмкiншiлiктерiн танытатын байырғы тәсiлдердiң бiрi — дерексiздi заттандыру, жансызға

жан, тiлсiзге тiл бiтiрiп кейiптеу тәсiлi әбден меңгерiлiп, мейлiнше кемелдене түскенiне

дәлелдер жеткiлiктi.

Қаламгердiң поэтикалық тiлiн зерттеудiң негiзгi мұраты — тiлдiң өзiн емес, оның

мүмкiншiлiгiн көрсету. Жоғарыдағы мысалдарды таңдау мен оларды талдауда бiз осындай

мақсатты көздедiк. Нәтижеде қазiргi қазақ өлеңiнiң адам жанының тұңғиығына

тереңдеуде, ой-сезiм дүниесiн бейнелеуде, болмысты, түрлi өмiр құбылыстарын дәл

суреттеуде, қапысыз өрнектеуде уақыт ырғағына сай поэтикалық тiл, кiлт табу

мүмкiншiлiктерiнiң небiр жаңа қырларын ашқандаймыз. Соның тағы да бiр өнiмдi қыры,

көркем әдебиет тiлiнiң байи түсуiне елеулi үлес қосатын арна, бiздiңше, жеке жазушының,

ақынның сөз қолданысының феноменi — окказионализмдер. Олар қаламгердiң нағыз

өнерпаздығын танытатын, сөз тапқыштығын ғана емес, жаңа сөз тудыруға қабiлеттiлiгiн

көрсететiн фактологиялық көрсеткiш. Ғалым Л.Еспекованың пікірінше:

Окказионализмдер — «белгiлi бiр қаламгерге ғана тән, тосынан пайда болатын, тiлдiң сөз

тудыру тәсiлдерiне сәйкес те, сәйкессiз де жасалатын, контекст қалауына қарай қызмет

атқаратын, әдеби тiлге, сөздiктерге кiру қабiлетi шектеулi, үнемi жаңашылдығымен,

экспрессивтiлiгiмен ерекшеленетiн бiр қолданар сөздер» [5, 4 б.]. Светқали қаламынан

туған мұндай сөздер төмендегiдей қолданыстарда кездеседi:

1. Ақын десем көзіме елестейді

Жолбарыстар тайлықпай отқа атылған... [1, 13 б.].

2. Өлеңшалық болдың сен қайдан ғана-

Басқа пәле, шырағым, тілден деген?! [1, 47 б.].

Бұл мысалдардағы сөздер Светқали қаламынан туған, ақынның өзi ойлап тапқан сөзi.

Соңғы мысалдардағы «тайлықпай» сөзі «тайсалмай» сөзімен, «өлеңшалық» сөзі

«өлеңқұмар» сөзімен негiзiнен бiр тұлғадағы сөздер болғанмен, дәл осы күйлерiнде жаңа,

соны қолданымдар болып табылатынына кім-кім де келісер деп ойлаймыз.

Бұндай сәттi тәжiрибелердi қазiргi қазақ ақындарының барлығының қаламына тән жалпы

үрдiс деуге болмайды. Күнделiктi тiршiлiк, тұрмыс қажетiнен, әлеуметтiк-қоғамдық,

халықаралық қарым-қатынас ықпалымен тумаса, қолдан жаңа сөз жасау, әрине, қиын.

Тiлдiң баюына үлес боп қосылар жаңа сөздiң өмiрге келуi — ұзақ та күрделi процесс.

Сондықтан, өз ұлтының төл тiлiне жаны ашитын оның адал өкiлi ретiнде әр қаламгердiң

осы бағытта аянбай iзденгенi абзал. Осы орайда сөздiк қорымыздың, жазба тiлiмiздiң

көсегесi көгерсiн десек, жаңаны қабылдай отырып, көненi де жатырқамағанымыз, кәдеге

жаратқанымыз лазым. Бiр кезде аталмыш мәселенi арнайы мақаланың өзегi етiп көтерiп,

әдебиетiмiздегi осы тұрғыдағы шектеулiлiкке алаңдаушылық бiлдiрген ақын Исраил

Сапарбаев былай деп жазған болатын: «Тiлiмiзде «көне сөз», «жаңа сөз», «этнографиялық

ұғым» деген терминдер қаншалықты қалыптасса да, тiлдiң төркiн-тарихына, сөздiң

жаңару жасару мүмкiндiгiне тосын қарап, шек қоймаған абзал. Мәселен, бүгiнгi

поэтикалық тiлде техникалық терминдердiң керегiнше қоныстанып, керiсiнше,

фольклорлық, этнографиялық сөз саптау үлгiлерiнiң көп көрiнiс таба бермеуi жақсылық

нышаны емес. Осы орайда Светқали Нұржан шығармашылығына тән тағы бір ерекшелiк

— саналы, мақсатты түрде көне ауыз әдебиетiнiң, жыраулар поэзиясының үлгiсiн қазiргi

қазақ өлеңiнде қайта жаңғыртуға талпыну үрдiсi. Мәселен, аталмыш екi ақынның осы

сипатты екi өлеңiнен үзiндiлер келтiрелiк:

Шежіреге аян-ды,

Біліп жатыр ел нені.

Үш жүз жылға таянды

Маңғыстауға келгелі.

Пірлі қоныс екен деп

Тұрақтапты арманды ер.-

Жеті жұрт кеп мекендеп.

Ноғайлыдан қалған жер.

Көнелердің айтысы-

Жер екен бұл, зыңыранған

Күңіреніп шайқысы,

Әулиесі ыңыранған. [4, 79 б.].

Жыраулық поэзияға тән ырғақ, ұйқас ерекшелiктерiн айтпағанда, алынған үзiндiлерден

байқалатын бiр белгi — көркем тiлдiң стильдiк тезге түсу (стилизация) сипаты.Осы

орайда тілші ғалым Р.Сыздықова былай пайымдайды: «Стильдiк тезге түсу дегенiмiз —

шығарманың тақырыбына, жанрына, эстетикалық мақсатына және «автор образы»

дегенге, яғни, автордың айтпақ идеясына, көзқарасына, позициясына тiлiнiң үндес келуi.

Мысалы, тарихи шығарма авторы жеке атауларды таңдауда болсын, кейiпкерлердi

сөйлетуде болсын, т.т. суреттеп отырған дәуiр шындығына мейлiнше жақын, сәйкес

келудi көздесе, ол тарихи стилизация болмақ» [6, 185 б.].

Жоғарыдағы өлең үзiктерiндегi жыраулар поэзиясы тiлiне тән «Жеті жұрт кеп»,

«Күңіреніп шайқысы», «Әулиесі ыңыранған» сияқты тiркестер осындай тiлдiк

стилизацияға қызмет етiп тұрған қолданыстар екенi бiрден байқалады. Екi ақынның да

мысалға алынған өлеңдерiнiң өн бойынан, ырғақ, ұйқас ерекшелiктерiнен оларды тұтастай

стильдiк тезге түсiру мақсаты көзделгенi көрiнiп тұр. Және ол сәттi жүзеге асырылған да.

Ал аталмыш ақындар поэзиясына тұтас өлеңдердi стильдiк тезге түсiрудi мақсат етпей-ақ,

белгiлi бiр стильге, айталық жыраулар поэзиясы тiлiне тән жекелеген «көнергенң

сөздердi» қайтадан жаңғыртуға, сондай-ақ, кейбiр жергiлiктi сөздерге стильдiк жүк арту

арқылы оларды әдеби айналымға түсiруге тырысу талабы да тән. Мысалы, оған ақын

өлеңдерiнен үзiндiлер келтiрсек:

1. Ерлерін — Ғарасаттан өлі келген,

Көтеріп кетті әйелдер шулап қалған [4, 210б.].

2. Қирады көңіл биігім,

Дос таппай байтақ шаһардан

Басуға қыздың күйігін,

Таттым мен алғаш заһардан [4, 177б.].

Мысалға алынған өлең үзінділеріндегі асты сызылған сөздердің көбін контекске қарап

ұғынуымызға болады. Сол кезде олардың мағыналық стилистикалық негіздері түрліше

екекнін байқаймыз. Қолдану аясы шектеулі сөздер болса да, стильдік мән, мазмұн, міндет

артылып отырғандықтан, ақын оларды бұл контексте түсінікті етіп , әрі орнымен

қолданып отырғанын байқаймыз. Ал, «Ғарасаттан», «байтақ шаһар», «заһар»деген

тәріздес сөздер мен тіркестердің түр төркіні әріде, халық ауыз әдебиетінде, жыраулар

поэзиясында жатқанын аңғарамыз. Қолдану аясы тарылып, мағынасы көмескіленген осы

секілді көнерген сөздерді жыр айдынына қайта шығарып, өзгеше түр, жаңа мағына, реңк

беріп қолдану әрине өте құптарлық жайт. Түп төркіні мағынасынан алшақтамай,

орнымен қолданып жатырған мұндай сөздер ұлттық поэзиямыздың көркемдік келбетін

ашып, жетілдіре түссе керек.

Қорыта келгенде, қазiргi қазақ поэзиясындағы поэтикалық тiл ерекшелiктерi ақын

Светқали Нұржан сияқты талантты жекелеген ақындардың аталмыш бағыттағы iзденiстерi

мен жетiстiктерiн, өзiндiк стиль өзгешелiктерiн танытқан сәттi тәжiрибелерi арқылы да

дамып, байып, түрлене түсуде дей аламыз. Бұл үрдiс жаңашыл белгiлердi көптеп

танытумен бiрге, сөз жоқ, бұрынғы көркемдiк дәстүрлердiң бүгiнгі жалғастығын да

сипаттайды.


1. Нұржанов С. Таң қауызын жарғанда. 1-том. – Алматы: Үш қиян, 2002. – 352 б.

2. Нұржанов С. Ай таранған түн. –Алматы: Жазушы, 2008. – 384 б.

3. Нұржанов С. Таң қауызын жарғанда. 3-том. – Алматы: Үш қиян, 2002. – 352 б.

4. Жақыпбаев Ж. Көктемгi хаттар: Жыр кiтабы. – Алматы: Жалын, 1992. - 288 б.

5. Еспекова Л. Қадыр Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер: Филол. ғыл. канд.

дис. – Алматы, 1998. – 150 б.

6. Сыздық Р. Сөз құдыретi. – Алматы: Санат, 1997. - 224 б.

Вестник Актюбинского регионального государственного университета им. К. Жубанова, №1(47), март, 2017

История, философия и социология

ТАРИХ, ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУ

ИСТОРИЯ, ФИЛОСОФИЯ И СОЦИОЛОГИЯ

History, Philosophy and Sociology

УДК 355.433.61

Политические события 1917-1918 гг. в Тургайской области Оренбургской губернии

Н.А. Абдуллаев



Мақалада 1917-1918 жж. Орынбор губерниясы құрамында болған Торғай облысы, яғни

казіргі заманғы Қазақстанның Ақтөбе өңіріндегі жерлерде большевиктер партиясының

ықпалымен билік басына келген Кеңестердің алғашқы реформалары аясындағы

мемлекеттік өзгерістер талданған. Автор пайымдауынша, ілкі кезде жаңа билік

бағдарламасын эсер және кадет партияларының ұстанымдарына бейімдеуге ұмтылғаны да

баяндалған.

In this article the author analyzes the political events of 1917-1918 in Turgay region of Orenburg

province. The author comes to the conclusion that an important outcome of the events was the

formation of the Soviet state system and the organization of the Bolshevik party, which played a

key role in their rise to power. Initially, this power was weak and it appreciably affected the Left

Socialist Revolutionaries, representatives of Alash Orda.

Кілт сөздер: мемлекет, билік, оппозиция (ресми билікке қайшы ұсыным), революция,

большевиктер партиясы, Торғай облысы, Ақтөбе уезі, қосүкімет, Уақытша үкімет,

Кеңестер, эсерлер партиясы, социал демократтар, Алаш партиясы, Алаш Орда.

Key words: state, government, the opposition (the official recommendation to the authorities),

revolution, the Bolshevik party, Turgay region, Aktobe County, Councils, the party of socialist-

revolutionaries, social-Democrats, the party Alash, Alash Orda.

Как известно из источников, 1917 год был весьма насыщенным и взрывоопасным

как в центре, так и национальных регионах Российского государства. В 1916-1917 гг. в

государстве сложился достаточно мобильный и целеустремленный оппозиционно-

революционный фронт всего общества, явно противостоящей правящей династии

Романовых и бюрократической системе, сохранявшей лояльность самодержавию. К тому

же торжество Февральской буржуазно-демократической революции до ранее невиданных

масштабов обострило социально-политическую обстановку в обществе. Падение царизма

и достаточно неуверенное установление двоевластия, было воспринято, как прогрессивное

явление нашло поддержку и в среде населения казахского края.

Из источников и научных трудов советских, казахстанских исследователей следует,

что в обозначенное время активизировалась деятельность как центральной, так и

региональных средств массовой информации. К примеру, в газете «Казах» от 24 февраля

1917 года была опубликована телеграмма из Минска за подписью к тому времени

известного общественно-политического деятеля казаха А.Бокейханова. В ней было

написано: «Взошло солнце свободы, равенства, братства всех народов России.

Необходимо казахам организоваться для поддержания нового строя правительства» [1].

На наш взгляд, воистину исторической объективности следует подчеркнуть, что важную

роль в генерации политических процессов в среде казахского общества, сыграло

национально-освободительное движение 1916 года. Народное восстание, субъективной

причиной которого стал Указ царя от 25 июня 1916 года о мобилизации инородческого

мужского населения (около 390 тыс. человек) в возрасте 18-43 года для возведения

оборонительных сооружений в районе действующей армии и на тыловые работы.

Одним из крупных центров данного восстания был Тургайский край, где вокруг

лидера уж известного лидера Амангельди Иманова объединились ополченцы

Тургайского, Кустанайского, Иргизского, Актюбинского уездов Оренбургской губернии.

Политические события Февраля 1917 года повстанцы встретили в условиях сражений с

регулярными частями царизма. В начальный период февральской буржуазно-

демократической революций и установлением двоевластия карательные действия войск

прежнего режима продолжались. Об этом свидетельствуют непосредственные участники

и лидеры ополченцев. 7 марта 1917 года А.Джангильдин и И.Курманов [2] на экстренном

заседании Петроградского Совета сообщали, что в Тургайской области и после

Февральской революции карательные отряды «продолжают творить свои гнусные дела,

насилие и погромы» [3]. А 15 марта этого же года Тургайский областной гражданский

комитет направил телеграмму Временному правительству с просьбой снять военное

положение в области.

Общественно-политическая ситуация в крае складывалась разноплановой и

сложной обстановке. Это по выводу исследователей объяснялось качеством

экономического и культурного уровня края, менее благоприятным по соотношению

политических сил в сравнении с центральными, более развитыми районами империи.

Подавляющая часть исследователей отмечают широко распространенное в среде

населения бессознательно-доверчивое отношение к правящим структурам. Тем не менее, в

рассматриваемый период времени наряду с Советами сформировались и ряд активных

общественных организаций: «исполнительные комитеты», «гражданские комитеты»,

«коалиционные комитеты» и др. После Февраля (1917 г.) Временным правительством из

бывших чиновников царизма были назначены областные и уездные комиссары.

В период с Февраля до Октября 1917 года в условиях распутья, вакуум легитимной

власти привел заметному расширению дифференциаций общественно-политических сил,

формированию партий, общественных организаций и групп населения с достаточно

нестабильными настроениями и однозначной ориентацией на силовые методы борьбы.

Следует отметить, что изначально после февральской буржуазно-демократической

революций власть в крае находилась, как правило, у общественных исполнительных

комитетов, демократических организаций, которые в крае возникали стихийно из

различных социальных и политических сил. К примеру, газета «Оренбургское земское

дело» в номере от 12 марта 1917 года писала, что в Актюбинске организован комитет

народной власти [3, с.18]. Но в скором времени комитет подвергся всестороннему

преследованию.

Одновременно формируются изначальные ветви советской власти. В марте 1917

года в Актюбинске и других уездных городах края создаются Советы рабочих и

солдатских депутатов. Первоисточники свидетельствуют о том, что до осени 1917 года в

составе Актюбинского Совета преобладали сторонники партии эсеров и меньшевиков, т.к.

их программе импонировала основная часть населения региона. Меньшевики и эсеры

Актюбинска вместо гражданского исполнительного комитета создали комитет спасения

Родины и революции. В мае-июне этого же года состав Актюбинского Совета рабочих и

солдатских депутатов в итоге новых выборов претерпел заметные изменения. В июле 1917

года был избран Актюбинский уездный Совет крестьянских и казахских депутатов, позже

произошло его слияние с Советом рабочих и солдатских депутатов.

Небольшая группа большевиков под руководством В.Ф.Зинченко находилась в

данном Совете, но до конца 1917 года они не пользовались авторитетом среди населения.

Особенно после известных июльских событий в Петрограде актюбинские большевики

находились под строгим контролем правящих структур власти. Как известно, к 3-4 июля

1917 года на улицы Петрограда вышло около 500 тыс. человек недовольных

существующим положением в городе. В процессе подавления волнений было убито и

получили ранения более 700 человек. Однако, на периферий не подержали

антиправительственные акции в Петрограде, а власти во всем обвинили большевиков и ее

лидера Ленина в провоцировании этих волнений.

В этой обстановке начинается целенаправленная травля большевистских

организаций. Лидер ее в Актюбинске В.Ф.Зинченко писал, что его «его не раз избивали,

стаскивали с трибуны, топтали ногами и били палками». Актюбинский Совет рабочих

депутатов в резолюции от 18 июля 1917 года отмечал, что «Актюбинский Совет заявил о

содеянных ошибках, призывает забыть о классовых разногласиях, запретить пропаганду

большевиков, не допускать участия большевиков в политических организациях» [4].

С истечением времени весть о нарастающих антиправительственных событиях в

центре страны и национальных окраинах достаточно оперативно доходила до

Актюбинского уезда Тургайской области. Наиболее активная часть населения региона и

вновь сформировавшиеся Советы, политические кружки, различные движения

социалистической ориентации решительно высказывались против попыток захвата власти

генералом Корниловым. Так, 5 сентября 1917 года на заседании Актюбинского Совета

были обсуждены телеграммы и заявление мятежных войск о поддержке Временного

правительства [4. л.3].

Как свидетельствуют источники, в последующее время партии и кружки

социалистической ориентации активизировали свою деятельность и в Тургайской

области, что радикально меняет соотношение политических сил в регионе. На этом же

заседании Совета рабочих и солдатских депутатов были избраны делегаты на Тургайский

областной съезд эсеров и социал-демократов в Оренбурге. К примеру, от рабочих эсеров и

социал-демократов делегатом был избран Н.И.Коваль, от солдат-эсеров и социал-

демократов Актюбинского гарнизона К. Мамулат [4. л.3].

В силу больше объективных обстоятельств документы архивного фонда области не

позволяют досконально иллюстрировать реальную картину тех исторических событий.

Тем не менее, опираясь выводы и суждения предыдущих авторов, предполагаем, что в те

сентябрьские дни в Актюбинском Совете, как и в других регионах страны после

неудавшегося захвата власти «корниловщиной» в Петрограде, развернулась решительная

борьба за власть. Смеем утверждать, что достаточно полно в отечественной литературе

освещенной борьбе за власть в стране под непосредственным руководством партии

большевиков активное участие приняло и население Актюбинска, нынешнего Актобе.

Так, на очередном заседании Актюбинского Совета рабочих и солдатских депутатов 22

сентября 1917 года был поставлен вопрос о выборе нового председателя, которым стал

В.Никонов. Одновременно рассматривается персональное дело городского головы

Актюбинска О.Гамбашидзе [4. л.3].

В Тургайской области, как и во всем государстве, большевистские группы, разворачивают

борьбу за захват власти в стране. Особое внимание в борьбе было уделено необходимости

привлечения на свою сторону основной массы населения – рабочих, крестьян - шаруа,

военнослужащих. Как свидетельствуют источники, стратегия борьбы и методика ее

проведения определялись в Петрограде, Москве, Ташкенте, Оренбурге, Омске и др.

торгово-промышленных центрах. Распространялись газеты «Правда», «Социал-демократ»,

«Солдатская правда». При активном участии С.Сейфуллина с мая 1917 года стала

выходить газета «Тиршилик». Среди широких слоев населения Тургайской области

большую политико-массовую работу проводили В.Ф.Зинченко, П.А.Кобозев,

Г.А.Коростелев, А.Т.Джангильдин [5].

В эти же годы наблюдается целенаправленная политическая активность в среде первой

плеяды казахской интеллигенции, а во главе ее находятся казахи выпускники ВУЗов

России. Они позже стали лидерами нарождающегося национального движения «Алаш».

История общенационального движения и как политической партии в советской науке

была недооценена, а активные члены ее в свое время были подвергнуты гонениям [6].

Поэтому, история Алаш и политическая платформа ее всесторонне исследуется в

современности.

Весной 1917 года в условиях политико-властной нестабильности в регионах Казахстана и

тюркского пространства Центральной Азии прошли первые областные казахские съезды.

Так, в работе первого Тургайского съезда, который проходил под председательством

Ахмета Байтурсынова в Оренбурге 2-8 апреля с участием 300 делегатов приняли участие и

делегаты из Актюбинска. Председательствующий в своем докладе выразил поддержку

новой власти и за продолжение первой мировой войны, за упразднение системы местного

правления и введения земства, всеобщее обязательное обучение на родном языке,

удовлетворение религиозных нужд населения. Особое значение в докладе было придано

земельному вопросу, где предлагалось изъятие земель казахов проводить только после

землеустройства кочевой части населения [7].

21-28 июля 1917 года в Оренбурге проходил первый в истории края Всеказахский съезд,

на котором были выдвинуты кандидаты во Всероссийское Учредительное собрание. От

Тургайской области были были представлены: Ахмет Байтурсынов, Миржакип Дулатов,

Ахмет Беремжанов, Есенгали Турмухамедов, Ельжан Уразов, Телль Жаманмурунов,

Сейтказы Кадырбаев. Программу, цели и задачи вновь формируемой партии Алаш

поддержали 75% коренного населения [8].

Как известно из источников, литературы советского периода вечером 3 апреля 1917 года

по приезду из Швейцарии в речи с броневика на площади Финляндского вокзала

Петрограда В.И.Ленин раскрывает «империалистическую сущность» Временного

правительства и продолжающейся мировой войны. Среди огромной группы слушателей

присутствовали и фронтовики из Актюбинска. Один из них был И.И.Потуй – сын

известного борца за установление советской власти в Актюбинской области [9].

В период ноября 1917 по апрель 1918 года на всей территории современного Казахстана

была установлена Советская власть. При активном участии неимущей социальной группы

населения 8 января 1918 года в Актюбинском уезде устанавливается Совет рабочих и

солдатских депутатов, который и стал новой властной пирамидой. Изученные

документы свидетельствуют следующие назначения в ней: комиссаром городской

милиции стал П.Демин, военным комиссаром города Актюбинска-А.Фатеев, уезда-

С.Лобов, комиссаром продовольствия – Н.Коваль. Председателем Актюбинского

исполкома Советов был избран уже означенный выше В.Ф.Зинченко. В документах

Актюбинского Совета от 8 января 1918 года отмечалось, что «окончательное избрание

будет представлено пленарному заседанию Совета рабочих, крестьянских, киргизских

депутатов» [4, л.4].

Из источников следует и то, что установление Советской власти в области

преимущественно проходило в крупных населенных пунктах, находившихся вдоль

железной дороги Оренбург-Ташкент. В них проживали наиболее чувственная к

общественно-политическим ситуациям категория населения: рабочие, государственные

служащие, интеллигенция, предприниматели. По воспоминаниям А. Мощенского,

известного дореволюцоннного городского чиновника Актюбинска, железнодорожники

проявляли себя наиболее нетерпимыми и активными борцами за свои права. В этот же

период большевики развернули работу по созданию Советов в аулах Актюбинского,

Иргизского, Темирского уездов, формированию вооруженных отрядов Красной Армии.

Так, в ноябре 1917 года под руководством большевика М.Т. Ряхова Совет рабочих и

солдатских депутатов взял в свои руки власть в городе Темир [3, л.23], а 12 декабря 1917

года Советская власть была установлена в городе Челкар [8]. Первым председателем

Челкарского Совета был избран известный ученый-геолог, академик Д.В.Наливкин [10].

Резюмируя события политического кризиса и нарастания борьбы населения Тургайской

области за свои права необходимо подчеркнуть следующее: важным итогом политических

событий 1917-1918 гг. стало формирование советской системы государственности и

приход на ключевые позиции власти большевистской партии. Власть эта оставалась на

данный период непрочной и на нее достаточное влияние оказывали левые эсеры,

представители Алаш Орды.


1. Хрестоматия по Новейшей истории Казахстана (1917-1939). Т.1, А., 2002, с.9.

2. ЦГА РК, ф.30, оп.1, д.78, л.1.; История Актюбинской области. - Актобе, 2006, с. 337.

3. Хроника важнейших событий Великой Октябрьской социалистической революции на

территории Актюбинской области. -Актюбинск, 1967, с.15.

4. ГА Актюбинской области, ф.1, оп.1, д.1, л.1.

5. ЦГА РК, ф.678, оп.1, д.82, л.64.

6. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. -М., 1994, с.47.

7. там же, с.25.

8. ЦГА РК, ф.Р-9, оп.2, д.33, лл.327-328.

9. Журин Н.И. Сверяя шаг по Ильичу.- Алма-Ата, 1969.

10. ЦГА РК, ф.23, оп.1, д.1, л.81.

УДК 94 (574.1)″ХIХ″

Изучение истории научных обществ на территории Казахстана второй половины

XIX века в отражении зарубежной историографии

Ж.С. Бегимбаева, Ж.С.Басенова

Актюбинский региональный государственный университет имени К.Жубанова


Мақалада біздің тарихымызды сырт жақтан ашуға тырысатын шетелдік зерттеушілердің

кейбір тұжырымдары көрсетілген. Олар біздің тарихи дамуымыз бен эволюциямыздың

кейбір тұстарын бейтарап және объективті түрде көрсетеді. Алайда олардың еңбектерінде

өздерінің дүниетанымына, жеке көзқарастары мен шешімдеріне тікелей қатысты

субъективтілік бөлшектері де кездеседі.

This article presents some concepts of foreign researchers who would like to disclose our history.

They dispassionately and objectively show some part of our historical development and

evolution. However, their work is directly related to their worldview personal views and

decisions, there are also parts of subjectivity.

Кілт сөздер: ғылыми қоғам, шетелдік тарихнамасы, зерттеу, ориентализм,

тұжырымдама, жоспар, ереже, модернизацияның дамуы.

Key words: scientific societies, foreign historiography, monograph, research, orientalism,

conception, position, publicly-humanitarian sciences, international conference, modernization

development.

В настоящее время вполне закономерно усиливается внимание к изучению наследия

научных обществ и учреждений Российской империи, действовавших в новое время на

территории Казахстана. Можно сказать, что разнообразная деятельность этих обществ и

научное наследие в виде многотомных «Трудов», «Известий», журналов долгое время

выпадали из поля зрения исторических исследований в качестве самостоятельного

предмета исследования.

Первые попытки комплексного изучения Казахской степи, предпринятые

Российской империей в XVIII веке, связаны с именем М.В.Ломоносова. Он был

инициатором организации экспедиционных исследований территории края и создания его

географических карт, способствовал проведению научных поисков по истории,

лингвистике, экономике и географии казахов.

В середине ХIХ века внимание русских географов привлекала проблема научного

исследования Центральной Азии, что связано с геополитическими интересами Российской

империи и продвижением ее в Южную Азию. Включение Казахстана в экономическую

и политическую жизнь Российской империи вызвало необходимость изучения

географических особенностей, выявление природных ресурсов казахской степи,

механизм кочевого быта.

Развитие системы научного познания в 20-60-е годы ХIХ века, становление и развитие

географии и этнографии способствовали формированию русского востоковедения как

ведущего направления в ориенталистике. Именно вторая половина ХIХ века – это период

расцвета российской ориенталистики, создания Русского Географического общества и его

отделов (РГО). Общество было создано 6 августа 1845 года и ставило очень широкие

цели и обширные задачи по изучению России и населяющих ее народов [1, с.87].

Изучением Казахской степи с начала ХІХ века занимался целый ряд российских ведомств

– военно-топографический отдел Главного штаба (1812), ученый комитет горного

ведомства (1834), сельскохозяйственный ученый комитет Министерства государственных

имуществ (1857) и другие.

24 научных общества Российской империи занимались изучением истории и культуры

Казахстана, среди них Оренбургский и Западно-Сибирский отделы Императорского

Русского Географического общества, научные общества при Казанском, Петербургском и

Московском университетах [2, с.4].

Как отмечает, исследователь Натаниэл Найт в своей статье «Наука, империя и

народность: этнография в Русском географическом обществе, 1845-1855 гг.», Русское

географическое общество, объединившее в себе географическую, статистическую и

этнографическую науки, было вскоре признано Николаем I и осенью 1845 года вступило в

российскую академическую жизнь [3, с.111].

Для проведения конкретных этнографических исследований членами Оренбургского

отдела Русского Географического общества были разработаны специальные

вопросники, анкеты, изданы специальные блокноты для записи ответов. Они

рассылались учителям, священникам, представителям местной администрации, в казачьи

станицы, казахские аулы, города. Была создана разветвленная сеть корреспондентов из

представителей местного населения, которые лучше могли ответить на вопросы об

особенностях быта казахского народа [4, с.43].

Исследователь Натаниэл Найт подчеркивает, что опора на местных корреспондентов

имела значительные последствия для дальнейшего развития этнографии.

Непосредственным результатом использования программы стало разделение между

стадиями сбора материалов и их научного анализа. Поскольку местные корреспонденты

не были специалистами, то и не ожидалось, что они подчинят свои наблюдения, решению

каких-либо интерпретативных или теоретических проблем. Напротив, их наблюдения

приобрели научную ценность как раз за счет чисто описательного подхода – отсутствия

каких-либо открыто субъективных суждений и строгого соблюдения инструкций. Отчеты,

прибывшие с мест, являли собой сырой исходный материал, строительные блоки для

более широких обобщений, которые должны были осуществляться учеными-этнографами,

посвященными в таинства науки [3, с.132].

Для более четкой работы с местными корреспондентами в Оренбургском отделе РГО

была заведена специальная разносная книга для регистрации корреспондентов. В

разносной книге, которая была начата 8 февраля 1889 года и закончена 14 февраля

1894 года, отмечены следующие корреспонденты: Н.Саванбаев, Б. Даулбаев, Б.

Наурызбаев, С. Тлемисов, М. Яраспаев, У.Кунтеков, Т.Сейдалин. Б.Карпыков И.Асатов

[5].

Как отмечает, исследователь Натаниэл Найт в своей статье «Наука, империя и народность:

этнография в Русском географическом обществе, 1845-1855 гг.», большинство

корреспондентов этнографического отделения остаются, по сути дела, анонимными;

самое большее, что мы можем установить, – это их имена, место жительства и, иногда,

социальное положение [3, с.133].

Как правило, инструкции и программы проходили цензуру и в центре, и у местной

администрации. Такому подходу способствовало наличие большого количества

фактического материала, предоставляемого местными корреспондентами

Оренбургского края.

Другим важным фактором активного участия местных жителей в сборе этнографических

данных, было чувство гордости за свою малую родину: сознание, что их местность

представляет собой ценность для науки и вызывает интерес Географического общества,

было для местных корреспондентов мощным стимулом к тому, чтобы потратить свое

время и силы на нужды этнографии [3, с.133].

Оформление ответов соответствовало предлагаемым формам. Программы и

инструкции были написаны доступным языком для местных корреспондентов. Ответы

на программы этнографического отделения не требовали каких-либо специальных умений

или обучения, – нужна была лишь общая грамотность и умение наблюдать, что и делало

проект реальным для исполнения.

Географическое общество предприняло специальные меры для того, чтобы вызвать

ощущение гордости за участие в проекте: авторам лучших ответов был присвоен статус

члена-сотрудника общества, другим были вручены благодарственные письма или же их

имена были упомянуты в Вестнике географического общества [3, с.134].

В то же самое время программы и инструкции этнографического отделения

Оренбургского отдела Русского географического общества составлялись на уровне

научных достижений своего времени [6].

Создание корреспондентской сети дало толчок Оренбургскому отделу Русского

Географического общества к дальнейшему привлечению местного населения, в частности

включению их в состав экспедиций по сбору казахских обычаев, произведений устного

народного творчества, сведений о хозяйстве. При этом выбор падал на тех, кто знал

местную природу казахов – путеводителей. Они знакомили ученых с топонимикой, с

названиями растений и животных, в результате чего эти сведения отмечались в

картографических и других изданиях.

Как подчеркивает исследователь Натаниэл Найт, среди самых ценных материалов,

которые доставила программа, оказались образцы фольклора, записанные местными

корреспондентами. Это был тот самый случай, когда потребности этнографического

отделения прекрасно совпали со способностями корреспондентов: запись фольклора с

сохранением характера местных наречий, насколько это было возможно, – задача, с

которой местные наблюдатели смогли справиться довольно легко. Не возникало вопросов

и по поводу того, что делать с этими материалами. Прежде всего, их надо было

опубликовать [3, с.135].

На основе этих материалов сотрудники Оренбургского отдела Русского

Географического общества перешли к созданию этнографических статей, описаний.

Чаще всего они касались изучения свадеб, похорон, суеверий у различных народов

края – казахов, башкир, русских, татар, чуваш, марийцев, оренбургских казаков [7, с.43-

48].

Изучение проблемы взаимодействия тюркоязычных народов Западного Казахстана и

Южного Урала нашло отражение в зарубежной историографии. Определенная работа по

изучению истории общественной мысли тюркоязычных народов Российской империи

начала ХХ века проведена французским ориенталистом А.Беннигсеном, американскими

исследователями Ю.Шамильоглы и А-А.Рорлихом, турецким историком А.Кандилером

[8].

Проблема взаимодействия Востока и Запада продолжает волновать ученых,

культурологов, философов всего мира. Эта же проблема стала ключевой в исследованиях

выдающегося арабского мыслителя современности Эдварда Саида. В своей книге

«Ориентализм», опубликованной в Нью-Йорке в 1978 году, он раскрывает концепцию

ориентализма, представляющую западный подход к исследованию Востока [9]. В работе

японского исследователя ТомокихоУяма развитие казахской общественной мысли и рост

самосознания казахской интеллигенции второй половины ХIХ века рассматриваются как

результат межцивилизационного, межкультурного взаимодействия тюркоязычных

народов.Ученый проанализировал развитие казахской интеллигенции в соотношении трех

«миров»: центрально-евразийского, мусульманского и российского [10].

Анализ литературы показывает, что накоплен значительный фактический материал,

характеризующий различные стороны научно-просветительской и культурной жизни

истории Казахстана в ХIХ веке. Однако немало еще нерешенных проблем, слабо

разработаны теоретические вопросы, нет обобщающих монографических исследований,

позволяющих рассмотреть историографию истории деятельности научных обществ в

изучении истории и этнографии казахского народа.


1. История отечественного востоковедения с середины ХІХ века до 1917 года. – М.:

«Восточная литература» РАН, 1997. – 536с.

2. Демешева Г.А. Казахстан в изданиях научных обществ: Библиографический указатель.

– Алматы, 2000. – 398с.

3. Натаниэл Найт. Наука, империя и народность: этнография в Русском географическом

обществе, 1845-1855 гг. // Российская империя в зарубежной литературе последних лет.

Антология. / Сост.А.И.Миллер, П.Верт, П.С. Кабытов. – М., 2005. – 696с.

4. Есеналина Ж.С. Взаимодействие научных обществ Западного Казахстана и Волго-

Уральского региона во второй половине ХIХ — 30-е годы ХХ веков. - Актобе, 2008. –

282с.

5. ГАОрО Ф.94, Оп.1, Д.88

6. ГАОрО Ф.94, Оп.1, Д.43

7. Зобов Ю.И. Этнография и фольклор Оренбургских казаков в трудах исследователей

последней трети ХIХ – начала ХХ вв. // Этнопанорама, № 2, - Оренбург.-2000.

8. Шамиль-оглы Ю. Формирование исторического сознания татар: Ш.Марджани и образ

Золотой Орды. // Татарстан, 1991, №10, С.21-29; Rorlich Azade-Ayse.The Volga Tatars: a

profile in national reilient. Stanford, 1986; Kandilere A. Reform within islam.The tajid and jadid

movement among the Kazan Tatars (1809-1917).//Concilation or conflikt Istambul.-1997.

9. Саид Э. Ориентализм (Orientalism).-Нью-Йорк, 1978.

10. Tomoniko Uyama.The Geographe of Civilizations: A Spatial Analysis of the

KazakstanItellicensiasActivies from the Mid-Nineteenth to the Early Twentieth CenturuRusses

et bachkirs aux XVIII et XVII siecles.-1994; TomonikoUyama The Geography of Civilizations:

Chapter 3-A Spatial Analysis of the Kazakh Intelligentsia’s Activities, From the Mid-Nineteenth

to the Early Twentieth Century. 1989.

УДК 930 (47+57) “192”

Роль М.Н. Покровского в становлении

советской исторической науки

е.в. никуленкова

Ленинградский государственный университетим. А.С. Пушкина

г. Санкт-Петербург, Российская Федерация

Мақалада алғашқы ірі кеңестік-марксистік тарихшы Михаил Покровскийдің революцияға

дейінгі кезеңде жарық көрген зерттеу жұмыстары мен сыни пікірлері, атқарған қызметі

туралы сөз болады. Автор маңызды тарихи жұмыстарға баға бере отырып, 1920 жылдары

жарық көрген «Ең шағын очерктегі орыс тарихы» атты алғашқы кеңестік-марксистік

оқулығында тарихшы тарихи еңбектердің Кеңестік тарих ғылымына қосқан үлесіне

тоқталады. Сонымен қатар, мақалада М.Н. Покровскийдің 1920 жылы Қызыл профессура

институтында, яғни Кеңестік Ресейде марксистік тарихшылардың бірінші кадрын

дайындаудағы атқарған қызметі қарастырылады.

The article deals with views and activities of Mikhail N. Pokrovsky, the first prominent soviet

historian-marxist, whose scientific publications and works criticizing non-marxist historical

views appeared as early as in pre-revolutionary period. The author stops on the estimation of the

main works of the historian published in 1920s including the first marxist course “Russian

History in Very Brief Essay”, his historiography works paying attention to their influence on the

soviet historical science. Besides this the author shows the role of M.N. Pokrovsky in preparation

of first historians-marxists of the Soviet Russia in 1920s particularly in the Institute of Red

Professorship.

Кілт сөздер: М.Н. Покровский, «Ең шағын очерктегі орыс тарихы», кеңестік тарихнама,

Қызыл профессура институты , тарих ғылыиының тарихы.

Keywords: Mikhail N. Pokrovsky, “Russian History in Very Brief Essay”, the Soviet

historiography, Institute of Red Professorship, history of historical science.

Михаил Николаевич Покровский (1868-1932) – один из первых отечественных историков-

марксистов [14, 15]. Он учился у В.О. Ключевского, закончив в 1891 г., историко-

филологический факультет Московского университета. После чего он был оставлен «для

приготовления к профессорскому званию», но диссертацию не защищал. В 1905 г. М.Н.

Покровский вступил в РСДРП. Еще до революции, в 1910-1913 гг. вышла его работа

«Русская история с древнейших времен» в пяти томах, написанная с марксистских

позиций. Поэтому нет ничего удивительного в том, что после прихода большевиков к

власти в октябре 1917 г. Михаил Николаевич был назначен на высокие должности,

возглавив всю научную работу в стране, став официальным главой советских историков-

марксистов [4, с. 119].В 1920-е годы М.Н. Покровский являлся заместителем наркома

просвещения РСФСР, возглавлял Государственный ученый совет Наркомпроса, был

организатором марксистских научных учреждений в стране, архивного, музейного и

библиотечного дела, инициатором создания рабфаков, возглавлял Коммунистическую

академию, Институт Красной профессуры, Центрархив, Общество историков-марксистов,

работал в Истпарте, Институте В.И. Ленина, Российской Ассоциации научно-

исследовательских институтов общественных наук (РАНИОН), был редактором ряда

марксистских журналов [6, с. 31]. В общей сложности, в 1928 г. он занимал 17

должностей [1, с. 92]. В 1929 г. стал академиком Академии наук СССР.

В 1920-е годы, помимо административной и преподавательской, М.Н. Покровский

активно занимался и научной работой, опубликовав множество исторических трудов. Так,

в 1920 г. вышли две части его учебника «Русская история в самом сжатом очерке»,

ставшего первым советским марксистским учебником по отечественной истории[5, с.

196;6, с.31-32]. «Русская история в самом сжатом очерке» была прочитана В.И.Лениным,

который дал ей высокую оценку, о чем и сообщил М.Н. Покровскому в декабре 1920 г.:

«Тов. М.Н.! Очень поздравляю Вас с успехом: чрезвычайно понравилась мне Ваша новая

книга «Русская история в самом сжатом очерке». Оригинальное строение и изложение.

Читается с громадным интересом. Надо будет, по-моему, перевести на европейские

языки» [2, с. 24]. В 1923 г. была издана третья часть учебника. До середины 1930-х гг. это

была самая популярная работа по отечественной истории в Советской России.

В учебнике М.Н. Покровского была сделана попытка отойти от истории царей (они

изображались как развратные пьяницы, ограниченные и жестокие люди). Историк

выступал против идеи надклассовости государства, и показывал, что государство имеет

экономическую базу и классовую природу. В учебнике проводилась идея закономерного

исторического развития. При освещении разных периодов истории России главный акцент

делался на социально-экономическом развитии и классовой борьбе (в том числе истории

революционного движения), т.к., с точки зрения марксистской методологии, именно они

являются движущей силой исторического развития. Почти все, что не имело отношение к

классовой борьбе и экономической жизни, осталось за пределами учебника. Так, М.Н.

Покровский не рассказывает ни о Батыевом нашествии, ни о Куликовской битве, ни об

Александре Невском [6, с. 32]. А.В. Суворов упоминается в учебнике всего один раз – при

изложении периода правления Павла I (но при этом не рассказывается о его военных

победах). Нет в учебнике и Отечественной войны 1812 г, ни разу не упоминается имя

М.И. Кутузова [10, с. 118].Но, в рамках марксистского подхода, в «Русской истории в

самом сжатом очерке» большое внимание уделено Смутному времени, восстаниям под

предводительством С.Разина и Е.Пугачева, народникам, рабочему движению.

[10].Развивает М.Н.Покровский и теорию торгового капитала, популярную в

исторической науке конца ХIХ – первой четверти ХХ вв.[6, с. 34].

Изложение в «Русской истории в самом сжатом очерке» содержало минимум

фактического материала, было написано популярным языком, перекликалось с

современной политической борьбой.[6, с. 32-34].Несмотря на недостатки, учебник М.Н.

Покровского был написан в русле тех задач, которые стояли перед советскими

историками-марксистами в 1920-е годы, когда необходимо было разработать общие

марксистские схемы и подходы. Помимо «Русской истории в самом сжатом очерке», в

1924 г. была издана еще одна работа Михаила Николаевича, посвященная истории

русского революционного движения в России ХIХ – ХХ вв., переизданная в 1927 г.[9].

Значительное внимание в работах 1920-х годов М.Н. Покровский уделил критике

небольшевистской, и, прежде всего, буржуазной, историографии. В это время вышли

такие его работы, как «Борьба классов и русская историческая литература» (1923), «Как и

кем писалась русская история до марксистов» (1931) и др. [8, с. 7- 117].

Как и другие большевики, М.Н. Покровский исходил из того, что всякое историческое

произведение – это, прежде всего, продукт определенной идеологии. Следовательно,

буржуазная историческая наука – это «кривое зеркало» исторической действительности,

т.к. она освещает события с позиций буржуазии – класса, враждебного пролетариату. [8, с.

10-11].Историк тесно связывал историческую науку с идеологическими, политическими

взглядами, считая историю объяснительной главой к политике, «политикой, опрокинутой

в прошлое». С марксистско-ленинских позиций он разбирал труды дореволюционных

отечественных историков, негативное отношение к которым М.Н. Покровский

высказывал еще до 1917 г. При этом, чем ближе были взгляды того или иного историка к

марксизму, тем более высокая оценка давалась его трудам. [8, С. 48-49]. Начиная с

М.Н.Покровского в советской историографии сложилось убеждение в том, что только

марксизм является единственной научной теорией, следовательно, работы, написанные не

на основе марксистской методологии, нельзя считать научными. Так, критикуя взгляды

П.Н.Милюкова, Михаил Николаевич отмечал, что для того, чтобы «писать историю»,

быть историком, необходимо иметь два «признака» – исторический талант и марксистское

мировоззрение [7, с. 56].За принципиальность и непримиримость к оппонентам

большевиков Н.И. Бухарин назвал М.Н. Покровского «профессором с пикой».

Значительный вклад внес М.Н. Покровский и в подготовку первых историков-марксистов

в нашей стране, т.к. работал во многих научных и учебных центрах. Так, возглавляя

Институт красной профессуры (ИКП) и одновременно его историческое отделение,

историк вел занятия в исследовательских семинарах ИКП [3]. Особенно много

исследовательских работ вышло из семинара М.Н.Покровского, посвященного истории

Первой русской революции 1905 – 1907 годов. Некоторые из них (А.Н. Слепкова, С.М.

Дубровского, А.Н. Гусева, С.Г. Томсинского) были опубликованы в сборнике «Труды

Института красной профессуры», многие были изданы к 20-летнему юбилею революции

[3, с. 111]. Семинар по Октябрьской революции, которым руководил М.Н. Покровский на

отделении русской истории в середине 1920-х годов, был одним из основных. Он был

организован в 1925/26 учебном году для слушателей II-го курса [13]. Результатом работы

семинара стало издание в 1927 году «Очерков по истории Октябрьской революции» в

двух томах, а также отдельные работы. [3, с. 113]. В 1925/26 учебном году на

историческом отделении ИКП для третьекурсников работал семинар, в котором изучались

события с осени 1917 года. В нем занимались И.И. Минц, В.Ф. Малаховский, Д.Я. Кин,

О.Н. Чаадаева, М.И. Кубанин, А.И. Гуковский и др. [13]. Результатом работы семинара

стало издание большого количества исследований по гражданской войне [3, с. 114].

Большое значение имела и работа историографического семинара М.Н. Покровского,

итогом которой стал выпуск сборника «Русская историческая литература в классовом

освещении» в двух томах. [3, с. 114]. Все это привело к созданию так называемой «школы

М.Н. Покровского», которую составили,прежде всего,выпускники Института красной

профессуры.

В 1920-е годы, когда М.Н. Покровский был официальным историком, его работам давали

высокую оценку, но в середине 1930-х годов оценка работ М.Н. Покровского резко

изменилась. В 1939-1940 гг. Институт истории Академии наук СССР выпустил два

сборника: «Против исторической концепции М.Н. Покровского» и «Против

антимарксистской концепции М.Н. Покровского», посвященные разоблачительной

критике историка. Против М.Н. Покровского выступили как представители «старой

школы» (Б.Д. Греков, С.В. Бахрушин, С.В. Юшков), так и его ученики (А.М. Панкратова,

М.В. Нечкина, А.Л. Сидоров). [11, 12]. Авторы утверждали, что М.Н. Покровский не

владел методом материалистической диалектики, легко поддавался буржуазным

влияниям, заменял конкретную историю социологией, пытался ликвидировать историю

как науку, критиковали теорию торгового капитала. Все это позволяло оценить его

взгляды как антимарксистские, антиленинские, антибольшевистские и антинаучные[4, с.

121].

Как представляется, изменение отношения к М.Н. Покровскому было связанопрежде

всего, с разными задачами, которые стояли перед советскими историками в 1920-е и 1930-

е гг. Главной задачей, стоящей перед историками 1920-х гг., было создание марксисткой

исторической науки в стране, выработка марксистской методологии в противовес

немарксистской. Отсюда схематизм и отсутствие фактического материала. Главное было

разработать общие схемы и подходы. В 1930-е гг. марксистская методология прочно

укоренилась в стране, были написаны и разработаны марксистские труды и подходы, в

связи с чем, можно было обратить внимание уже не на схемы, а на фактический материал.

Что же касается убеждения в том, что научная позиция может быть только марксистской,

а также стремление оценивать исторические события с точки зрения коммунистической

партии (принцип партийности), то они оставались в историческойнауке и в 1930-е годы, а

также были характерны для всей советской историографии [6, с. 9-10].

Таким образом, Михаил Николаевич Покровский, являясь одним из первых, а точнее

первым профессиональным историком-марксистом в Советской России, внес большой

вклад в создание марксистской исторической науки, заложив методологические основы и

подходы, которые получили дальнейшее развитие в советской историографии.


1. Иванова Л.В. Формирование советской научной интеллигенции (1917 – 1927 гг.). – М.:

Наука, 1980.

2. Ленин В.И. Тов. М.Н. Покровскому // Полное собрание сочинений. Изд. 5. – М:

политиздат, 1970. Т. 52. С. 24.

3. Никуленкова Е.В. Историческое отделение Института красной профессуры в 1920-е гг.

// Новейшая история России. 2014, № 1. С. 108 – 123

4. Никуленкова Е.В. М.Н.Покровский в работах отечественных историков 1920 – 1930-х

годов // ХIII Царскосельские чтения «Высшая школа – инновационному развитию

России»: междунар. научн. конф., 21-22 апр. 2009 г. / под общ.ред. проф. В.Н. Скворцова.

– Т. 1. – СПб.: ЛГУ имени А.С.Пушкина, 2009. С.119-123

5. Никуленкова Е.В. Проблемы патриотизма в учебнике М.Н.Покровского «Русская

история в самом сжатом очерке» // Гражданственность и патриотизм в процессе обучения

и воспитания в учебных заведениях: Материалы Всероссийской науч. – практич. конф. 6

апреля 2007. СПб.: ЛГУ им. А.С. Пушкина, 2007. С. 196-199.

6. Никуленкова Е.В. Советская историческая наука (1917 – 1991 гг.): учебное пособие. -

СПб.: ЛГУ им. А.С. Пушкина, 2011.

7. Покровский М.Н. Буржуазная концепция пролетарской революции // Историк-марксист.

1927. Т. 3. С. 56-79.

8. Покровский М.Н. Историческая наука и борьба классов. М., Л.: Государственное

социально-экономическое издательство, 1933. Вып. 1.

9. Покровский М.Н. Очерки русского революционного движения ХIХ-ХХ вв. Лекции, чит.

на курсах секретарей уезд. Ком. РКП(б) зимою 1923-24 г. М.: Красная новь, 1924.

10. Покровский М.Н. Русская история в самом сжатом очерке // Покровский М.Н.

Избранные произведения в четырех книгах / под общей ред. М.Н. Тихомирова. М.:

Мысль, 1967. Т. 3.

11. Против антимарксистской концепции М.Н. Покровского. Ч. 2. – М., Л.: изд-во АН

СССР, 1940.

12. Против исторической концепции М.Н. Покровского. Сборник статей. Ч. 1. М., Л.: изд-

во АН СССР, 1939.

13. Российский государственный архив социально-политической истории (РГАСПИ). Ф.

147. Оп. 1. Д. 26. Л. 28-29;

14. Соколов О.Д. М.Н.Покровский и советская историческая наука. М.: Мысль, 1970.

15. Чернобаев А.А. «Профессор с пикой», или Три жизни историка М.Н. Покровского. М.:

Лит., 1992.

ӘОЖ 930.85

Қазақстан және ұлттық-мәдени орталықтар

Д.Д. Сарбаев



В данной статье рассматривается история создания и деятельность национально-

культурных центров Казахстана после приобретения независимости.

This article considers the history of creation and activity of national-cultural centers of

Kazakhstan after independence.

Ключевые слова: национально-культурные центры, Казахстан, независимость.

Key words: national-cultural centers, Kazakhstan, independence.

Кез келген азаматтың сенімі, еркін көзқарасы, таңдау жасау мүмкіндіктері мен лайықты

өмір сүруі Ата Заңда көрініс тапқан. Ата заңымыз ең әуелі Елбасы негізге алған төрт

ұстаныммен астасып жатыр. Соның бірі – қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық

принципі. Аталған принциптердің азамат, қоғам және мемлекет үшін өмірлік маңызы зор.

Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни, басқа да ерекшеліктеріне қарамастан баршаның тең

құқығын нығайтуда, мемлекеттің аталған норма шығармашылық қызметінің маңызы

айрықша. Ұлттық мәселенің шешілуі барлық мемлекеттерде және барлық уақыттарда да

саясаттың негізгі басымдылықтарының бірі болып келді. Конституцияда мемлекеттің

бастауы – адамға, елдің байлығына, республиканың басты құндылықтарына қатысты

мәселе әрқашан алдыңғы орында қала бермек. Елбасымыз: «Біздің ендігі міндет –

Конституцияға аса ұқыптылықпен қарау. Өзіміздің елімізді, жерімізді, тарихымызды

қалай құрметтесек, оны да солай аялауымыз керек, Егеменді еліміздің мемлекеттілігін,

тәуелсіздігін, демократиялық құндылықтарын айғақтайтын бірден-бір құжат – бұл

Конституция. Ата Заңның алдында бәрімізде бірдей жауапты, бәріміз де бірдей

міндеттіміз», - деп атап өтті.

Бүгінгі күні елімізде кезінде тарихи жағдайларға байланысты қуғын-сүргінге ұшырап,

туған жерлерінен әртүрлі себептермен күштеп жер аударылған халықтардың 140-тан

астам ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрады. Бауырмал қазақ халқы оларды жатсынбай,

жанашырлықпен қарап, бауырына тартты. Соның нәтижесінде олар қазақ жеріне бауыр

басып, осында тұрақтап, шаруашылықтың әртүрлі салаларында белсенді еңбек етіп жүр.

Этносаралық қатынастардың үйлесімділігі тақырыбының мәні мен маңызыдылығы

Президент Н.Назарбаевтың: «Біз ұлтына және діни сеніміне қарамастан, әрбір

қазақстандыққа салт-дәстүр, мәдениет пен дінді таңдауға ерік беретін еркін, әрі ерікті

қоғамның негіздерін нығайтуға тиіспіз», - деген сөзімен айқындалады [1].

Сонымен қатар, Президент бұдан әрі қарайғы негізгі күш азаматтық қоғамды сатылап

қалыптастыруға, қазақ халқының, республикада тұратын барлық этностардың құқықтары

мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, рухани құндылықтарын дамытуға бағытталуы тиіс

екендігін мәлімдеді

Қазақстан жеріне күштеп қоныс аударылған этностар халық шаруашылығының әр

саласында ауыр да, қиын жұмыстарды атқарды. Корей, неміс, шешен, ингуш, түрік,

қалмақ, қарашай т.б. этнос өкілдері ауыл шаруашылығының әртүрлі саласында, өнеркәсіп

орындарында, құрылыста, мәдени-ағарту мекемелерінде еңбек етіп, алдыңғы қатардан

табылды. Олардың арасынан шыққан танымал өнер қайраткерлері, ғылымға үлесін қосқан

көрнекті ғалымдар, жазушылар, республиканың озат педагогтары, мәдениет, қоғам

қайраткерлері де аз емес.

Қазақстанда бейбіт өмір жағдайында еңбектеніп жүрген барша этнос өкілдері

республикадағы демократиялық үрдістерге белсене қатысып келеді.

Бүгінгі күні еліміздегі ұлттар мен ұлыстардың ата-дәстүрлері мен мәдениетін, тілін сақтай

отырып дамуына, олардың тарихи отандарымен байланыстарын нығайта түсуге ұлттық

мәдени орталықтар, қоғамдық бірлестіктер зор ықпал етуде. Қазіргі кезде республикада 46

этностық топқа жататын 621-ден аса этномәдени бірлестіктер бар. Олардың барлығында

шығармашылық өнерпаз ұжымдар жұмыс істейді. Өздерінің кәсіби театры (қазақ, өзбек,

кәріс, неміс, ұйғыр) театрлары бар, ана тілінде газет-журналдар шығарылып, радио

хабарлар жүргізілуде. Жыл сайын этностық топтардың өмірі туралы 10-20 кітап жарық

көреді [2].

Қазақстанда тұрып жатқан этностардың мәдениетіне, тіліне, қызметіне тәуелсіздік

жылдарында ешқандай бөгет жасалынған жоқ. Әрбір этнос өзінің ұлттық-мәдени

орталығын ашып, ұйғыр, әзірбайжан, корей, өзбек, шешен, неміс, поляк, ингуш т.б.

этномәдени бірлестіктің жексенбілік мектептері жұмыс істеп, өз тілінде газет-журналдар

шығарып отыр, егер Ассамблеяның бірінші сессиясына барлығы 40 ұлттық-мәдени

орталық қатысса, бүгінгі таңда 800-ден астам этномәдени бірлестіктер өз жұмысын

табысты атқаруда. Он төрт орыс, өзбек театрлары, ұйғыр, корей және неміс театрлары

жұмыс істейді. Әр халықтың өзінің салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы жеке ұлттың өзара жақын

болуына, бірлікте болуына, өз мәдениетін сақтауына ықпал етеді. Қазақстандағы ұлттық-

мәдени орталықтар бүгінгі күні барлық қоғамдық, мәдени іс-шараларға белсене

қатысады. «Наурыз мейрамы», «Қазақстан халықтары достығы фестивалі», «Тілдер

мерекесі», сонымен қатар «Масленница», «Рождество» сияқты мерекелерді де өткізеді.

1995 жылдың бас кезінде Қазақстанның облыс орталықтарында шешен-ингуш ұлттық-

мәдени бірлестіктерінің басын қосқан «Вайнах» Ассоциациясы құрылып, 31-наурызда

әділет министрлігінде тіркелді. Алматыдағы «Вайнах» ұлттық-мәдени орталығының

алғашқы жетекшілері мен төрағалары республиканың ғылымы мен мәдениетінің дамуына

өзіндік үлес қосып жүрген Андербек Дудаевич Яндаров – философия ғылымдарының

докторы, профессор, қоғам қайраткері, Геолого-минералогия ғылымдарының докторы,

профессор, ҰҒА академигі Султан Мажитович Оздоев болды. Шешендер мен

ингуштердің «Вайнах» ассоциациясы 1995 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының

құрамына кірді. Дудаевтар отбасының бірнеше ұрпағы – дәрігерлер, А.Мурадов –

Қазақстандағы шешен диаспорасының жетекшісі, Қазақстан халқы Ассамблеясының

мүшесі, С.Оздоев – Қазақстандағы ингуш диаспорасының жетекшісі, Қазақстан халқы

Ассамблеясының мүшесі, С.Байсұлтанов – ҚР халық әртісі, опера әншісі, С.Героев –

Астанадағы «Вайнах» ұлттық-мәдени орталығының жетекшісі, сонымен қатар белгілі

спортшылар, Алматыдағы Вайнах мешітінің имамы Ахмед Хажы Пошев т.б. айтуға

болады [3].

Қарашай-балкарлардың Қазақстанда тұрып жатқанына 2009 жылы 65 жыл болды. Бүгінгі

таңда «Минги-тау» қарашай-балкар орталығы, 1989 ж. құрылған күрт ұлттық-мәдени

орталығы, 1989 жылы құрылған корей ұлттық-мәдени орталығы, 1989 ж. құрылған неміс

ұлттық-мәдени орталығы, т.б. ұлттық- мәдени орталықтар жұмыс істеуде. Күрт ұлтының

өкілі – ҚР ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, академик Н.К.Надиров, неміс ұлтының

өкілі, қазақ тілінде шығармалар жазып жүрген белгілі жазушы Герольд Бельгер, т.б. ұлт

өкілдері Қазақстан Республикасының оқу-ағарту, ғылым, денсаулық сақтау, өнеркәсіп,

ауыл шаруашылығын дамытуда үлкен үлес қосып жүр. Осы аталған ұлттық-мәдени

орталықтардың негізгі мақсаты республикада өмір сүріп отырған ұлттардың мәдениетін,

салт-дәстүрін жандандырып, тілді дамыту, Қазақстан Республикасының саяси-

экономикалық өміріне белсене араласу, ұлтаралық қатынастарды жетілдіру, республикада

тұратын әртүрлі ұлттардың өзара байланысын нығайту болып табылады. Әрбір ұлттық-

мәдени орталықтар жанында ана тілін, салт-дәстүрін үйрететін, ұлттық музыка мен өнерге

баулитын балаларға арналған жексенбілік мектептер жұмыс істейді. Сонымен қатар

қарттар үйіне, балалар үйіне, науқас адамдарға, көпбалалы отбасыларына арнап

қайырымдылық іс-шараларын өткізіп отырады [4].

Алматы қаласында корей, неміс, украин, ұйғыр, түрік және басқа тілдерде газеттер

шығып, «Қазақстан – 1» ұлттық радиожелісі ұйғыр тіліндегі «Алитағ», корей тілідегі

«Коре сарам», неміс тіліндегі « «Гутен Абенд» сияқты хабарлар таратып отырады. Соның

ішінде Қазақстан республикасында тұрып жатқан әртүрлі ұлттар мен этностардың

тарихына, мәдениетіне арналған «Біздің Отанымыз – Қазақстан» атты хабар. «Евразия»

халықаралық желісі жеті тілде хабар таратады. «Алматы ақшамы», «Вечерняя Алма-Ата»

газеттері «Мы – народ Казахстана», «Мы – казахстанцы», «Казахстан – наш общий дом»

сияқты Ұлттық мәдени орталықтардың қызметі, көркемөнер ұжымдарының концерті,

ғылым мен мәдениет қайраткерлерімен кездесу сияқты іс-шаралар жөнінде ақпараттар

беріп отырады.

Алматы қаласында Гүлнар Аннакулиева жетекшілік етіп жүрген Түрікмен ұлттық-мәдени

орталығы, Зухра Әбубекерова басқаратын дүнген Ұлттық мәдени орталығы, Родин

Мнацаканян төрағасы болып отырған армян Ұлттық мәдени орталығы, Рауф Гареев

басқарған татар Ұлттық мәдени орталығы, ингуш Ұлттық мәдени орталығының төрағасы

Сұлтан Оздоев, еврей Ұлттық мәдени орталығының төрағасы Владимир Ставницер

басқарған ұлттық-мәдени орталықтар жұмыс істеуде. Осы ұлттық-мәдени орталықтардың

төрағалары, жетекшілері әрдайым Қазақстан халқының көпэтносты екендігін, өз алдына

салт-дәстүрі мен мәдениеті, діні бар полиэтникалық елде татулық пен бірлікті ұстап

отырғанын, Қазақстанның болашағы зор екеніне сенім білдіріп, осы елде тұрақтап

қалғандарын ризашылықпен, мақтанышпен айтады. «Тағдырымыз ортақ, тұрып жатқан

жеріміз бір, бүгінгі жарасымды тіршілігіміз және достық пен ынтымақта болуымыз бізді –

түріктер қоғамын қатты қуантады. Сол үшін сіздерге түрік ұлттық-мәдени орталығының

атынан алғыс білдіреміз. Достық пен ынтымақтың, бейбітшіліктің алтын бесігі болып

отырған берекелі де мерекелі қазақ елін бүгінде өз дәулетін жиған, ұрпағын өсірген 140-

тан аса ұлт пен ұлыс мекен етіп келеді. Экономиканы жоғары дәрежеге көтеру,

демократиялық қоғам құру, көптеген ұлт пен ұлыстардың, дін өкілдерінің басын

біріктіріп, әсіресе, қазақ халқының мәдениеті, тілі мен дәстүрінің, ұлттық

құндылықтарына көңіл бөлгені бізді аса қуантады», - дейді түрік ұлттық мәдени

орталығының төрағасы Қазақбай Қасымов Алматы қаласы әкімінің орынбасары Серік

Сейдумановпен кездесуінде [5].

Амманиязов Курбан Непесұлы төрағасы болып сайланған Түрікмен ұлттық-мәдени

орталығы 1995 жылы құрылып, Алматы қаласында тұратын мыңға жуық түрікмендердің

басын қосты. Бұл орталық Қазақстан мен Түркменстан арасында шығармашылық

байланыс орнатып, үнемі пікір алысып отырады. Қазақ және түркмен тілдеріндегі әдебиет

алмастыру, бірлесе отырып кітаптар шығару ісімен айналысты, 1999 жылы Алматыда

Қазақстан азаматтары мен диаспоралардың қаражатымен түркмен позиясының классигі

Махтұмқұлының өлеңдер жинағы басып шығарылды.Орталықта «Үш қыз» атты балалар

би ансамблі жұмыс істеп, Қазақстан мен Түрікменстан суретшілерінің шығармалары орын

алған. 2002 жылы Достық үйінде Түрікмен ұлттық-мәдени орталығының бастамасымен

Түркменстан Президенті Сапармұрат Ниязовтың бірнеше кітаптары көпшілікке

ұсынылып, Алматы кітапханаларына сыйға тартылды.

Түрік ұлттық-мәдени орталығы 1991 жылы ақпан айында құрылып, 1996 жылы Қазақстан

Республикасының түріктер қоғамы болып өзгертілді. Төрағасы – Касанов З.И. Түрік

Ұлттық мәдени ортиалығының қызметі өз халқының мәдениеті мен білім деңгейін

көтеруге бағытталған. Үш тілде: қазақ, орыс және түрік тілдерінде «Ахыска» газеті

шығып тұрады. Сонымен қатар, Қазақстандағы түрік диаспорасының өмірі мен тұрмысы

жайлы алғашқы түсірілген түрік тіліндегі кинолента да жарық көрді.

Есік шараптарының қайталанбас түрлерінің авторы - Родин Мнацаканян басқаратын

«Луйс» армян Ұлттық мәдени орталығы 1991 ж. құрылып, белсенді қызмет істеуде.

М.Ю.Лермонтов атындағы драма театрының бас режиссері Андриасян Рубен Суренович,

«Бахус» акционерлік қоғамының жетекшісі Артуш Месрепович Карапетян сияқты армян

ұлтының белгілі өкілдері халық құрметіне бөленіп жүр.

2011 жылы 18 қаңтарда Астана қаласында Қазақстан халқы Ассамблеясының ХП

сессиясы өтті. Бұл басқосу «Халық бірлігі – тәуелсіздік негізі» деп аталды. Ақмола

қаласында 1989 жылы «Тіл және мәдениет» қазақ қоғамы, «Видебург» неміс қоғамы,

«Дружба» кәріс қоғамы, «Вайнах» шешен-ингуш қоғамы, «Ватра» украин қоғамы,

«Полония» поляк қоғамы, «Таң» татар-башқұрт қоғамдары құрыла бастады. Филология

ғылымдарының кандидаты Тарас Чернега басқарып отырған Астанадағы «Ватра»

бірлестігі 1993 жылдың желтоқсанынан бастап жұмыс істеп келе жатыр. Бірлестік

аясында Украин жексенбілік мектебі жұмыс істейді. Оның басты мақсаты – балаларға

білім беру, украин халқының салт-дәстүрімен таныстыру.

Белгілі себептерге байланысты қазақ жеріне қоныс теуіп, тұрақтап қалған Әзірбайжан

қызы, филология ғылымының кандидаты, «Мемлекеттік тілге құрмет» бірлестігінің және

Алматы облыстық әзірбайжан мәдени орталығының төрайымы Асылы Осман «Жетісу»

газетіндегі «Көз алдымда көркейді» атты мақаласында: «Біздің еліміз бірлік пен

ынтымақтың мекені. Бақыттың бастауы. Мен Халықтар Ассамблеясына қатыса жүріп,

бәрін көріп келемін. Қазақстанда барша ұлт тең, барлық ұлт бірдей. Олар өз мәдениетін

ұлықтап, салт-дәстүрлерін дамыту үстінде. Осының бәрі Елбасымыздың кеңдігі мен кемел

саясатының арқасы. Қаратаудың бауырында өстім, Алатаудың етегінде білім алдым. Міне,

осы күндерге жеткізген көкте құдай болса, жерде қазақ», - деп жазған екен [6].

Мысалы, Ақтөбе облысында татар-башқұрт, украин, кәріс, болгар т.б. ұлттардың мәдени-

орталықтары өз халқының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тілін, дінін сақтап қалуда,

этникалық топтар арасындаға татулық пен бірлікті сақтауда жұмыстар атқарып, облыстың

қоғамдық-саяси өміріне белсенділік танытуда. Ақтөбеде Болгар ұлттық-мәдени орталығы

15 жылға жуық жұмыс істеп жатыр. Орталықтың төрағасы Павел Маглели 2001 жылы ҚР

Президенті Жарлығымен «Ел тәуелсіздігінің 10-жылдығы» медалімен марапатталды.

Келесі жылы болгар халқының Ақтөбе облысына қоныс аударуының 100 жылдығын атап

өту жоспарланды. Халық әндері ансамблінің жетекшісі болгар ұлтының өкілі Наталья

Бошкованың айтуынша ең алғашқы қоныс аударушылар 1907 жылы Столыпин

реформасының нәтижесінде келген екен. Содан бері олардың ұрпақтары әлі де

Қазақстанда өмір сүріп жатыр. Болгар халқы өзінің әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін сақтап

отыр, діни мейрамдары, наным-сенімдері сақталған. «Ақтөбе хабаршысы» газетінде

«Болгарка» селосының тұрғындарының өмірі, салт-дәстүрі, күнделікті тіршілігі, ата-баба

рухына деген құрметі баяндалады [7].

Қызылорда облысының Қармақшы ауданындағы «Ш Интернационал» ауылындағы түрік

ұлттық-мәдени орталығының негізгі міндеті - өз халқының мәдениеті мен өнерін сақтап

қалу. 1998 жылы аталған ауылда «Весенние цветы – Бахар чичеклери» атты түрік

ансамблі құрылып, ана тілінде жазылған өлеңдерді орындап, ұлттық би билеп, басқа да

ұлттық-мәдени орталықтармен қатар республикалық, облыстық конкурстарға қатысып

ұлттық мәдениетін насихаттауға ат салысқан.

Парламент мәжілісінің депутаты, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі, Людмила

Хочиева «Өзге ұлт жастарының тіл туралы ойлары қандай тамаша. Болашақ қазақстандық

– ол жоғары санатты маман, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін біледі, әлеуметтік

тұрғыда белсенді, жинақы, өзгерістерден қорықпайды» деген тұжырым жасайды [8].

Сонымен қатар, Людмила Хочиева: «Қазақ халқы небір жаугершілік замандарды бастан

кешірген. Сондықтан қазақ халқы баянды бақытқа кенелтетін тыныштықтың қадірін

білетін халық. Қазақ халқы ежелден бауырмал, қонақшыл, ұлтқа, дінге бөлмей, қиын-

қыстау кезеңде көшіп келген ондаған ұлттар мен ұлыстардың өкілін өз үйіне кіргізді,

жарты нанын бөліп берді. Қазақ халқының бірлік пен бейбітшілік сүйгіш қасиеті

мемлекетіміздің алғашқы күнінен бастап көрініс тауып келеді», - деп өз ойын ортаға

салды [9]. Еліміздегі ұлттық-мәдени орталықтардың қызметі ұлттық мәдениет пен өнер

саласында этносқа, мәдениетке қызмет етуге бағытталған. Әр ұлттың өзіндік мәдениеті

болуы адамдар қауымын этнос ретінде айқындап тұратынын дәлелдеп жатудың қажеті

жоқ, ал сол диаспора республиканың мәдени және рухани өмірін байыта түседі. Ұлттық

өнердің, салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың әртүрлілігі болғаны да осы ұлттық-мәдени

орталықтардың қызметінен көрінеді.

Ел ішіндегі келісім мен татулықтың, әсіресе, қазіргідей дағдарысты кезеңде қаншалықты

қымбат екеніне бәріміз куә болып отырмыз. «Бірліксіз ел тозады, бірлікті ел озады» деп,

Елбасымыз айтқандай, халықтың күші – оның бірлігі, берекесінде.


1. Назарбаев Н.Ә. - Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық үлгісінің

негізін қалаушы. Алматы. – «Жеті Жарғы». – 2006. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті

және этномәдени бірлестіктер. //Қазақстан мектебі. – 2009. – №3)

3. ЕрмекбаевЖ.А. Чеченцы и ингуши в Казахстане. Алматы.2009, Дайк-пресс.

4. Неповторимое многоцветье. Алматы. ТОО « Ол-Жас». 2003.

5. «Ұлттық-мәдени орталықтардың төрағалары тұрақтылықты жақтайды» //Алматы

ақшамы. 2006.

6. «Көз алдымда көркейді». Жетісу, 2010, №80-81,

7. 10 лет, которые....... «Актюбинский вестник». 2006. – 6 июля. -№81-82.

8. Тілі бірдің – тілегі бір. Егемен Қазақстан. 2009. – 13 қазан.

9. Егемен Қазақстан, 24 қазан, 2009 жыл.


Экономика және құқық

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

ЭКОНОМИКА И ПРАВО

Economics and Law

УДК334.78

Развитие системы местного самоуправления Республики Казахстан на современном

этапе

Х.Х. Кусаинов, Л.М. Елеманова



Мақалада қазіргі уақыттағы Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару

жүйесінің даму жолдары сипатталады. Жергілікті басқарудағы өзіндік бюджет және

коммуналдық меншік жүйелеріндегі ерекшеліктер көрсетілген.

The article deals with the main stages of the implementation of local self-government (LSG) in

the Republic of Kazakhstan and expansion of financial independence of institutions of local

government and municipal property management.

Кілт сөздер: жергілікті басқару, жергілікті бюджет, коммуналдық меншік, жергілікті

органдардың еркіндігі, жергілікті басқаруды дамыту Концепциясы.

Key words: local government, local government budgets, municipal property, the concept of

local self-government, financial independence.

В рамках Плана нации «100 конкретных шагов по реализации пяти

институциональных реформ» на современном этапе в законотворческом плане реализован

98-й шаг, а именно, на уровне города районного значения, села, поселка и сельского

округа начался этап внедрения самостоятельного бюджет местного самоуправления[1].

Международный опыт показывает, что развитие системы местного самоуправления

является одним из непременных условий экономического процветания, социального

благополучия и формирования гражданского общества.

В Казахстане принята Концепция развития местного самоуправления, в основу

которой были заложены общепризнанные ценности муниципальной демократии и

муниципального управления, закрепленные в Европейской

хартии местного самоуправления [2].

Данная Концепция развития местного самоуправления определила развитие местного

самоуправления в Республике Казахстан в два этапа:

Первый этап (2013-2014 годы) - расширение потенциала действующей системы на нижних

уровнях управления;

Второй этап (2015-2020 годы) - дальнейшее развитие местного самоуправления.

Для решения задач первого этапа (2013-2014 годы) реализации Концепции развития

местного самоуправления в 2013 году принят Закон по вопросам развития местного

самоуправления и соответствующие подзаконные акты[2].

Так, закреплены нормы, определяющие полномочия органов МСУ, деятельность схода и

собраний местного сообщества, порядок проведения выборов акимов городов районного

значения, сел, поселков и сельских округов (далее - акимы сел) и расширение их

полномочий.

В целях расширения финансовой самостоятельности органов МСУ в решении

вопросов местного значения акимы сел наделены правом формирования доходных

источников МСУ и открытия контрольных счетов наличности.

28 ноября 2014 года Законом РК по вопросам налогообложения органам местного

самоуправления переданы поступления от 4 видов налогов, которые начали поступать на

КСН с мая 2015 года.

На втором этапе реализации Концепции развития местного самоуправления (2015-

2020 годы) принимаются меры по дальнейшему разграничению функций местного

государственного управления и самоуправления, формированию бюджета и

собственности МСУ[2].

В ноябре 2015 года принят Закон и соответствующие НПА[3], предусматривающие

расширение доходной базы КСН путем передачи дополнительно двух налогов,

расширение полномочий собрания местного сообщества в части согласования

кандидатуры акима села для участия в выборах и инициирования вопроса об его

освобождении, создание общественных структур для взаимодействия акима города с

населением, расширение полномочий акима села по контролю за целевым

использованием земельных участков на соответствующей территории, а также вовлечение

населения в процесс управления коммунальной собственностью.

Финансирование сегодня осуществляется в рамках:

- 19-ти бюджетных программ в составе бюджета района (города областного значения). К

примеру, в 2016 году расходы Актюбинской области по этим программам определены в

размере 94,8 млрд. тенге[4];

- и собственных доходов, которые находятся на контрольном счете наличности органа

местного самоуправления.

За 8 месяцев 2016 года на КСН МСУ поступили средства в сумме 7,3 млрд.тенге, в том

числе по 6-ти видам налогов поступления – 7 млрд. тенге при годовом прогнозе около 26,0

млрд. тенге.

Основной приток поступления налогов ожидается во втором полугодии в

соответствии с установленными сроками оплаты передаваемых в органы МСУ налогов.

За это время для решения вопросов местного сообщества израсходовано 4,3 млрд. тенге.

Таким образом, законодательно внедрена система самостоятельного бюджета и

коммунальной собственности МСУ, расширены полномочия органов МСУ в управлении

бюджетным процессом и коммунальной собственностью.

Бюджетная система страны состоит из 3-х уровней. Если ранее на уровне городов

районного значения, сел, поселков, сельских округов самостоятельного бюджета не было,

то теперь 2,5 тысячах административных единицах получают такую самостоятельность.

Как было сказано, что изучен международный опыт внедрения самостоятельного бюджета

местного самоуправления отдельных стран ОЭСР, в частности Польши, в которых

административно-территориальное деление в целом схоже с условиями Республики

Казахстан.

Например, в Польше, бюджет гмины (нижнего уровня местного самоуправления)

формируется за счет собственных доходов, а также субвенций и целевых дотаций из

вышестоящего бюджета. И все это составляет самостоятельный бюджет местного

самоуправления. Бюджет утверждается представительным органом, т.е. советом гмины, и

реализуется исполнительным органом гмины – вуйтом.

Необходимо отметить, что сельские гмины по численности населения в 3 раза

больше, чем сельские округа в Казахстане: 7 тыс. против 2 тыс. человек.

Бюджет МСУ на уровне города районного значения, села, поселка, сельского округа

внедряется как 4-й уровень государственного бюджета с 2018 года в административных

территориальных единицах с численностью населения свыше 2000 чел., а с 2020 года –

повсеместно.

Определены доходные источники бюджета МСУ, состоящие из:

1) налоговых поступлений:

- индивидуальный подоходный налог с доходов, не облагаемых у источников выплаты;

- налог на имущество физических лиц;

- налог на транспорт с физических и юридических лиц;

- земельный налог с физических и юридических лиц на земли населенных пунктов;

- плата за размещение наружной (визуальной) рекламы в полосе отвода автомобильных

дорог проходящих через территории городов районного значения, сел, поселков, сельских

округов;

2) неналоговых поступлений:

- доходы от имущественного найма (аренды) государственного имущества;

- добровольные сборы физических и юридических лиц;

- штрафы, взимаемые акимами за административные правонарушения, предусмотренные

Кодексом Республики Казахстан «Об административных правонарушениях»;

- доходы от продажи коммунальной собственности;

- трансферты из районного бюджета.

Бюджет МСУ будет утверждаться маслихатом района после его обсуждения на собрании

местного сообщества, а исполнение бюджета МСУ возлагается на аппарат акима села.

Таким образом, предусмотрены механизмы, позволяющие планировать расходы бюджета

с учетом интересов местного сообщества.

Расходы определены на уровне действующих в Бюджетном кодексе 19-ти направлений

расходов акима села:

- дошкольное воспитание и обучение;

- благоустройство и озеленение населенных пунктов;

- строительство, реконструкция, ремонт и содержание автодорог;

- организация водоснабжения населенных пунктов;

- и другие.

Внедрение самостоятельного бюджета МСУ также вызывает потребность

образования института «коммунальной собственности МСУ», которого сегодня нет.

Вся коммунальная собственность на территории села входит в состав коммунальной

собственности района и управляется акиматом района. В связи с этим, внесены нормы в

Гражданский кодекс[5] и в Закон «О государственном имуществе»[6], определяющие

понятие коммунальной собственности МСУ, порядок формирования и управления данной

собственностью.

Имущество МСУ будет состоять из имущества местной казны (средства бюджета

МСУ, иное коммунальное имущество, не закрепленное за коммунальными юридическими

лицами) и имущества, закрепленного за коммунальными юридическими лицами.

Порядок формирования и управления коммунальным имуществом МСУ будет

осуществляться по аналогии с коммунальным имуществом района. При этом, управление

коммунальной собственностью МСУ возлагается на аппарат акима села по согласованию

с собранием местного сообщества. Теперь органымаслихатов районов наделены

полномочиями по утверждению бюджета МСУ, расширения полномочий акима села и его

аппарата по исполнению бюджета МСУ и управлению коммунальным имуществом МСУ.

Таким образом, это позволит обеспечить:

1. Расширение финансовой и экономической самостоятельности органов местного

самоуправления в решении актуальных вопросов местного значения.

2. Расширение возможности граждан участвовать в процессе принятия решений через

развитие местного самоуправления.


1. Назарбаев Н.А. «100 конкретных шагов».www.akorda.kz

2. Указ Президента РК «Об утверждении Концепции развития местного самоуправления в

Республике Казахстан» от 28 ноября 2012 года № 438

3. Закон Республики Казахстан от 29 сентября 2014 года «О внесении изменений и

дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам

разграничения полномочий между уровнями государственного управления».

4. aktobe.gov.kz сайт акимата Актюбинской области.

5. Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Общая часть)с дополнениями и

изменениямиот 27 декабря 1994г.

6. Закон РК «О Государственном имуществе» от 1 марта 2011 года №413-1V с

дополнениями и изменениями.

УДК 338.45

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ - НЕОТЪЕМЛЕМАЯ ЧАСТЬ

НАЦИОНАЛЬНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ

М.А. Турганбаев, А.И. Жумагалиева



Казахстанский университет инновационных и телекоммуникационных систем

г.Уральск, Казахстан

Мақалада Қазақстан Республикасы мемлекетінің экономикалық қауіпсіздігі мен қаржы

жүйесі мәселелері қарастырылған.

The article considers the issues of economic security and financial system improvement of the

state.

Кілт сөздер: экономикалық қауіпсіздік, өнеркәсіп, энергоресурстар, стратегиялық,

ұлттық қауіпсіздік, қорлар, инвестициялар.

Key words: agricultural production, economic, efficiency, improvement, market, economic

security, state regulation, the financial system.

Проблема экономической безопасности остается одной из жизненно важных как в плане

существования и развития Казахстана в виде суверенного государства, так и в аспекте

научных исследований.

Такое значение данной проблемы обусловлено, во-первых, универсальностью понятия

«безопасность», которое является ключевым в связке «экономика и безопасность».

Можно без преувеличения утверждать, что, во-первых, все сферы жизнедеятельности

человека в той или иной степени содержат своего рода индикаторы, сигнализирующие о

возможных опасностях, которые необходимо учитывать при определении выдвигаемых

обществом, корпорациями и личностью целей и при их осуществлении.

Во-вторых, значение понятия «безопасность» усиливается из-за возрастания

многовариантности и альтернативности целеполагания и способов осуществления целей.

Нельзя отдавать предпочтение тем или иным вариантам прогнозирования развития

экономики, осуществления инвестиций, формирования бюджета страны без оценки их

социально-экономических последствий в виде критериев и индикаторов безопасности.

Этот вывод относится также к оценке радикальных социально-экономических реформ. Без

оценки безопасности таких реформ для существования человека, общества и государства

они могут вести к разрушению государства и жизнеобеспечивающих систем общества

(продовольствие, транспорт, энергетика, жилищно-коммунальное хозяйство и т.д.). В

качестве примера может служить опыт саморазрушения такой великой страны, как СССР.

В-третьих, ведущее значение безопасности в системе ключевых понятий человеческой

деятельности, а не только в философском, экономическом, социологическом и

политическом аспектах особенно четко проявляется в войнах, техногенных катастрофах,

кризисах, террористических актах. Всем помнится, как финансовый кризис, зародившийся

сначала в узкой сфере, пронесся, как цунами, по многим странам мира. О высокой цене

взламывания систем безопасности свидетельствует террористический акт 11 сентября

2001 г. в США. Этот, казалось бы, единичный акт, продолжавшийся всего несколько

минут, приобрел глобальный характер, показав всему миру, что даже развитая экономика

с мощным силовым блоком и высокотехнологичной информационной, финансово-

банковской и валютной системами не располагает надежными институтами безопасности

и защиты граждан от случайных факторов. Нам представляется, что назрела потребность в

том, чтобы многие современные знания в экономике были дополнены или

скорректированы с учетом понятия «безопасность». Проектируемые технические

системы, контактирующие с человеком и основанные на автоматическом управлении, не

могут считаться готовыми к практическому использованию без обеспечения безопасности

их эксплуатации.

Некоторые экономисты считают понятие «экономическая безопасность» устаревшим.

Впервые оно получило признание при поиске выхода из экономического кризиса США в

30-х гг. XX столетия. В 1934 г. президентом США Ф. Рузвельтом был создан специальный

Федеральный комитет по экономической безопасности (КЭБ), который возглавлял

министр труда Ф. Перкинс. В состав КЭБа входили также министры юстиции, финансов,

торговли и глава службы по чрезвычайной помощи. Первостепенное значение в работе

КЭБа было уделено вопросам нормализации и стабилизации социальной обстановки в

стране, выработке законодательства о государственном пенсионном обеспечении и

социальном страховании безработных. В «новом курсе» экономической политики Ф.

Рузвельта по выводу страны из кризиса упор был сделан на «экономической безопасности

индивидуума как основе обеспечения экономической безопасности государства и

общества в целом».

О том, что это далеко не устаревшее понятие, свидетельствует международный опыт. Так,

некоторыми специалистами по международным отношениям европейских стран ставится

вопрос о создании специального органа Совета Безопасности ООН - Комитета по

экономической безопасности. В качестве аргумента против понятия «экономическая

безопасность» выдвигается точка зрения, что рыночная экономика якобы сама по себе

содержит достаточное число инструментов, которые обеспечивают экономическую

безопасность личности и государства.

С этим можно согласиться лишь частично при условии, что рыночная экономика

обеспечивает долговременный экономический рост, повышение конкурентоспособности

производства и качества жизни. Но это происходит не во всех странах с рыночной

экономикой. Более того, даже в развитых странах могут быть непредвиденные сбои и

кризисы в работе жизнеобеспечивающих систем, как это произошло, например, в 2003 г. в

энергосистеме США (Калифорния). Или другой пример: валютно-финансовый кризис

1997-1998 гг., когда вся мировая финансовая система находилась в шоковом состоянии и

появились проекты создания новой «мировой финансовой архитектуры». Некоторые

экономисты предлагают заменить термин «экономическая безопасность» другим -

«национальная безопасность в сфере экономики» или «обеспечение национальных

интересов в сфере экономики». По существу, попытка расправиться с понятием

«экономическая безопасность» преследует цель ослабить его мобилизующее значение,

чтобы никаких границ и препятствий не было на пути «рыночного фундаментализма».

Вся логическая конструкция работы исходит из предлагаемой нами трактовки

национальных интересов, и поэтому экономическая безопасность рассматривается как

основа национальной безопасности.

Являясь неотъемлемой частью национальной безопасности понятие «экономическая

безопасность» прочно вошло в нашу жизнь и оно характерно для второй половины XX

века в условиях постиндустриального развития общества. Находясь на стыке между тремя

научными направлениями (триада) – «юриспруденция», «экономика рисков» и «теория

безопасности» - проблема экономическая безопасность и ее адекватная регламентация в

основном исследуются преимущественно представителями экономической науки

Казахстана и Российской Федерации.

Общеизвестно, что экономическая безопасность Республики Казахстан сегодня

выдвинулась в число проблем, привлекающих пристальное внимание политических

государственных деятелей, правоведов, экономистов и т.д. Обеспечение экономической

безопасности республики в условиях глобализации мировой экономики – это гарантия

независимости страны, важнейший компонент обеспечения национальной безопасности

Казахстана. В условиях слабой и неэффективной экономики трудно сдерживать натиск

внутренних и внешних угроз, содержать сильную и мобильную армию, призванную

обеспечивать военную безопасность страны. Поэтому дальнейшее развитие экономики -

важнейшая задача обеспечения экономической безопасности страны.

Прошедшие годы независимости показали, что рыночная экономика сама по себе не

обеспечивает полноценную экономическую безопасность. В этом смысле необходимо

вмешательство государства в отношении хаотичного и стадного поведения других

действующих субъектов рынка.

В условиях осуществления государственной и правовой реформы первостепенное

значение имеет государственное и правовое обеспечение экономической безопасности

Республики Казахстан. Именно данная сфера деятельности нашего государства является

одной из главных его задач. На практике многие аспекты угроз экономической

безопасности продолжают оставаться неурегулированными, что чревато возникновением

и проявлением довольно опасных явлений для страны.

В последние годы сохраняются безработица, преступность, бегство капитала, коррупция и

другие негативные явления, которые также вызывают серьезную озабоченность. Таким

образом, преступность, утечка капиталов из страны и коррупция представляют прямую

угрозу государства, поэтому сложившаяся ситуация вызвала необходимость в статье 18

Закона Республики Казахстан «О национальной безопасности Республики Казахстан»

признать экономическую безопасность важнейшим видом безопасности, наряду с

национальной, общественной, экологической, информационной, военной.

Признание экономической безопасности важнейшим видом безопасности позволило

отнести обеспечение экономической безопасности к приоритетному направлению

деятельности государства и общества. Экономическая безопасность может быть

обеспечена только при условии эффективного правового и государственного

регулирования.

Система норм, регулирующая отношения в области обеспечения экономической

безопасности, не является целостной, поскольку отсутствует ряд норм, призванных

регулировать важнейшие общественные отношения в данной области. Не решена

проблема создания необходимых социально-экономических, правовых и политических

условий для реализации и исполнения, действующих нормативно-правовых актов по

обеспечению экономической безопасности.

Обеспечение экономической безопасности Республики Казахстан - задача долговременная

и стратегическая. Любые шаги, идущие в разрез с концепцией экономической

безопасности и тем более противоречащие ее установкам должны рассматриваться как

действия, направленные на подрыв национальной и экономической безопасности

Республики Казахстан. С помощью концепции экономической безопасности должны

осуществляться экспертиза готовящихся законодательных актов, научно-технических и

социально-экономических программ на предмет их соответствия задачам обеспечения

экономической безопасности страны.

В заключение нужно подчеркнуть, что проблема экономической безопасности нуждается

в дальнейшем изучении, особенно в части исследования основных её составляющих

элементов.


1. Основы экономической безопасности. (Государство, регион, предприятие, личность) //

Под ред. Олейникова Е.А..- М., 1997.

2. Закон РК «О национальной безопасности РК» // «Казахстанская правда» от 30.06.98 г.-

С. 3

3.Садовский В.Н. Методические проблемы исследования объектов, представляющих

собой системы // Социология в СССР.- М., 1965.- Т. 1.

4. Проблемы глобальной безопасности: материалы семинаров в рамках научно-

исследовательской и информационной программы (Ноябрь 1994 - февраль 1995 гг.).- М.:

ИНИ – ОНРАН, 1995,- с.57.

5. Дробозина Л.А. Финансы. - М.: Юнити, 2001.

6. Баймуратов У. Финансы Казахстана.- Алматы.:«БИС»,2005

УДК 33’336

ФОРМИРОВАНИЕ ОТЧЕТА О ДВИЖЕНИИ ДЕНЕЖНЫХ СРЕДСТВ И

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ПОРЯДКА И МЕТОДОВ ЕГО СОСТАВЛЕНИЯ

Е.Д. Баишева, Ф.С. Кенжебаева

Университет Международного Бизнеса

г.Алматы, Казахстан

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп ақша қаражаттарының түсу көздерін және

олардың шығындарының бағыттарын сипаттайтын ұйымдардың ақшалай ағындары

туралы ақпараттарды ашуы тиіс. Есеп кәсіпорын иелері мен кредиторларды да

қызықтыратын ақпараттарды қамтиды. Аталмыш ғылыми мақаланың мақсаты ақша

қаражаттарының қозғалысы туралы есепті құрастыру әдістерін, қолдану ерекшеліктерін

зерттеу болып табылады.

Тhe cash flow statement must disclose the cash flows of the organization, characterizing the

sources of the cash flow and the direction of their spending. The report contains information in

which both the owners and the creditors are interested. The purpose of this article is to study the

procedure and methods of preparation of cashflow statement.

Кілт сөздер: ақшалай қаражаттар, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есеп,

жанама әдіс, тікелей әдіс, ақша ағыны.

Key words: cash, cash flow statement, the indirect method, the direct method, the cash flow.

Денежные средства являются одним из наиболее ограниченных ресурсов, поэтому успех

хозяйственной деятельности предприятия во многом определяется способностью

менеджмента их рационально распределять и использовать. Они необходимы

предприятию для выплаты заработной платы, покупки сырья, материалов, основных

средств, уплаты налогов, обслуживания долга, выплаты дивидендов и т.д. И так,

денежные средства - наличные средства и депозитные вклады, выдаваемые по

требованию.

Важнейшим инструментом управления денежным потоком является отчет о движении

денежных средств. Этот отчет необходим как менеджерам, так и внешним пользователям

— кредиторам, акционерам, инвесторам и т. д., которые по результатам его построения и

анализа могут увидеть реальные доходы и расходы.

Как правило, отчет о движении денежных средств формируется на основе бухгалтерской

информации либо данных, содержащихся в балансе и отчете о прибылях и убытках,

однако, в отличие от них, он непосредственно не связан с учетной политикой фирмы и в

этом смысле является более объективным.

Представление отчета о движении денежных средств во многих странах является

обязательным и регулируется законодательно. В Казахстане он также входит в состав

обязательной бухгалтерской отчетности, составляемой организациями.

Отчет о движении денежных средств является предметом стандарта МСФО

(IAS)7.Согласно МСФО отчет о движении денежных средств должен объяснять причины

изменения статей денежных средств за рассматриваемый период и содержать

информацию о денежных потоках фирмы в разрезе ее операционной, инвестиционной и

финансовой деятельности. При этом состав статей перечисленных разделов отчета, а

также степень их детализации определяется предприятием самостоятельно [1].

Разделение всей деятельности предприятия на три указанные составляющие очень важно

для практики, поскольку положительный совокупный поток может быть получен за счет

компенсации отрицательного денежного потока от основной деятельности притоком

средств от продажи активов (инвестиционная деятельность) или привлечением кредитов

банка (финансовая деятельность). В этом случае величина совокупного потока

«маскирует» реальную убыточность предприятия.

Существуют два основных метода построения детализированных отчетов о денежных

потоках – прямой и косвенный. (рис. 1)

Рисунок 1. Методы составления отчета о движении денежных средств

Наибольшую сложность в процессе построения отчета о движении денежных средств

прямым методом, в особенности для внешнего аналитика, представляет его первый

раздел, отражающий движение денежных средств от операционной деятельности.

Методы составления отчета о движении денежных средств

прямой метод

- Основан на анализе движение денежных

средств;

- Показывает основные источники

притока(оттока) денежных средств;

- Отражает взаимосвязь между реализацией

и денежной выручкой;

-Прост и понятен;

- высокая трудоемкость составления.

Косвенный метод

Основан на анализе статей баланса и отчета о

финансовых результатах;

- взаимосвязь между различными видами

деятельности компании;

- взаимосвязь между чистой прибылью и

изменениями в активах;

- сложен в понимании;

- составление не занимает много времени

http://afdanalyse.ru/publ/investicionnyj_analiz/analiz_denezhnogo_potoka/analiz_denezhnogo_potoka_sostavlenie_cash_flow_predprijatija/28-1-0-167

При использовании прямого метода раскрываются основные виды валовых денежных

поступлений и выплат. Выделяют следующие достоинства этого метода:

возможность показать основные источники притока и направления оттока

денежных средств;

возможность делать оперативные выводы относительно достаточности средств для

платежей по различным текущим обязательствам;

непосредственная привязка к кассовому плану (бюджету денежных поступлений и

выплат);

устанавливает взаимосвязь между реализацией и денежной выручкой за отчетный

период и др.

Информация об основных видах денежных поступлений и выплат может быть получена:

из учетных записей фирмы;

из баланса и отчета о прибылях и убытках, используя корректировку

соответствующих статей.

В первом случае специалисты, ответственные за формирование отчетности, анализируют

движение денежных средств по различным счетам бухгалтерского учета и

классифицируют денежные потоки по видам деятельности.

Однако на практике большинство предприятий ежедневно осуществляет огромное число

операций, вызывающих движение денежных средств, поэтому движение денежных

средств довольно трудно анализировать и классифицировать. В этой связи метод

построения на основе учетных данных зачастую оказывается слишком трудоемким даже

для внутренних бухгалтерских служб. Кроме того, он неприемлем для внешних

пользователей, которые не имеют доступа к учетным данным предприятия, составляющим

его коммерческую тайну [2].

В этой ситуации более простым и универсальным способом является использование

данных баланса и отчета о прибылях и убытках с соответствующими корректировками.

Общая схема построения отчета о денежных потоках от операционной деятельности

прямым методом представлена в таблице 1.

Таблица 1. Схема определения денежного потока от основной деятельности (прямой

метод).

№ стр. Показатель

1 + Чистая выручка от реализации

2 +(—) Уменьшение (увеличение) дебиторской задолженности

3 + Авансы полученные

4 = Денежные средства, полученные от клиентов

5 (—) Себестоимость реализованных продуктов и услуг

6 +(—) Увеличение (уменьшение) товарных запасов

7 +(—) Уменьшение (увеличение) кредиторской задолженности

8 +(—) Увеличение (уменьшение) по расходам будущих периодов

9 + Общехозяйственные, коммерческие и административные расходы

10 +(—) Уменьшение (увеличение) прочих обязательств

11 = Выплаты поставщикам и персоналу

12 (—) Процентные расходы

13 +(—) Уменьшение (увеличение) начисленных процентов

14 +(—) Уменьшение (увеличение) резервов под предстоящие платежи

15 +(—) Внереализационные / прочие доходы (расходы)

16 = Процентные и прочие текущие расходы и доходы

17 (—) Налоги

18 +(—) Уменьшение (увеличение) задолженности / резервов по налоговым

платежам

19 +(—) Увеличение (уменьшение) авансов по налоговым платежам

20 = Выплаченные налоги

21 Денежный поток от операционной деятельности (стр. 4 — стр. 11 — стр. 16

— стр. 20)

Недостатком рассмотренного метода является то, что он не раскрывает взаимосвязи

полученного финансового результата и изменения абсолютного размера денежных

средств предприятия.

В оперативном управлении прямой метод определения денежного потока может

использоваться для контроля за процессом формирования прибыли и получения выводов

относительно достаточности средств для платежей по текущим обязательствам. В

долгосрочной перспективе прямой метод расчета величины денежного потока дает

возможность оценить ликвидность предприятия, поскольку детально раскрывает

движение денежных средств на счетах, а также показывает степень покрытия

инвестиционных и финансовых потребностей предприятия имеющимися у него

денежными ресурсами.

Отчет о движении денежных средств в разрезе операционной деятельности может быть

получен и с помощью косвенного метода. По алгоритму построения этот метод

является обратным к прямому.

При использовании косвенного метода чистая прибыль или убыток фирмы

корректируются с учетом результатов операций неденежного характера, а также

изменений, произошедших в операционном оборотном капитале. Таким образом, данный

метод:

показывает взаимосвязи между разными видами деятельности предприятия;

устанавливает зависимость между чистой прибылью и изменениями в оборотном капитале

предприятия за отчетный период [3].

Алгоритм формирования денежного потока от операционной деятельности косвенным

методом включает реализацию следующих этапов.

1. По данным отчетности определяется чистая прибыль предприятия.

2. К чистой прибыли добавляются суммы статей затрат, не вызывающих в реальности

движение денежных средств (например, амортизация).

3. Вычитаются (прибавляются) любые увеличения (уменьшения), произошедшие в

статьях текущих активов, за исключением статьи «Денежные средства».

4. Прибавляются (вычитаются) любые увеличения (уменьшения), произошедшие в

статьях краткосрочных обязательств, не требующих процентных выплат.

Общая схема построения отчета о денежных потоках косвенным методом приведена в

таблице 2.

Таблица 2. Определение денежного потока от основной деятельности (косвенный метод).

№ стр

Показатель

1 Чистая прибыль

2 + Амортизация

3 — (+) увеличение (уменьшение) дебиторской задолженности

4 — (+) увеличение (уменьшение) товарных запасов

5 — (+) увеличение (уменьшение) прочих оборотных активов

6 + (—) увеличение (уменьшение) кредиторской задолженности

7 +(—) увеличение (уменьшение) процентов к уплате

8 +(—) увеличение (уменьшение) резервов предстоящих платежей

9 +(—) увеличение (уменьшение) задолженности по налоговым платежам

10 = Денежный поток от операционной деятельности

Как следует из таблицы, косвенный метод показывает, где конкретно овеществлена

прибыль компании, или куда инвестированы «живые» деньги.

Помимо простоты расчетов, основным преимуществом использования косвенного метода

в оперативном управлении является то, что он позволяет установить соответствие между

финансовым результатом и изменениями в оборотном капитале, задействованном в

основной деятельности. В долгосрочной перспективе этот метод позволяет выявить

наиболее проблемные «места скопления» замороженных денежных средств и,

соответственно, наметить пути выхода из подобной ситуации [4].

Кроме того, важным фактором при выборе метода составления отчета о движении

денежных средств является доступность данных. Зачастую информацию, необходимую

для заполнения статей раздела «Операционная деятельность» прямым методом, очень

сложно выделить из совокупного денежного потока компании, а затраты на его

формирование достаточны высоки.

Использование различных форм и методов построения отчета о денежных потоках

позволяет проводить анализ их объемов и структуры в нескольких аспектах. В результате

пользователь получает детальное представление об операционных, инвестиционных и

финансовых операциях, проведенных предприятием за рассматриваемый период. Это, в

свою очередь, позволяет ему сформировать суждение о сильных и слабых сторонах

данного предприятия, его текущих и потенциальных проблемах.

В общем случае способность предприятия генерировать значительные денежные потоки

от основной деятельности является положительным фактом. Однако в процессе анализа

следует всегда обращать внимание на то, в какой степени операционные потоки

покрывают потребность в инвестициях, выплаты по займам или дивидендам.

Стабильность операционного потока в динамике свидетельствует об устойчивом

финансовом положении предприятия, эффективной работе его менеджмента. В то же

время слишком большая зависимость от внешнего финансирования для покрытия

текущих потребностей должна рассматриваться как негативный сигнал.

Наконец, стабильная отрицательная величина чистого денежного потока свидетельствует

о серьезных финансовых затруднениях, ведущих к банкротству.

Построение и анализ различных отчетов о денежных потоках в сочетании с другими

видами отчетности обеспечивает более глубокое понимание реального положения

предприятия, фактических результатов его деятельности и будущих перспектив.

Несмотря на преимущества и недостатки прямого и косвенного методов составления

отчета о движении денежных средств, вполне очевидно, что оба этих метода

представляют очень важную для анализа движения денежных средств информацию.

Таким образом, отчет о движении денежных средств является одной из форм отчетности,

исходя из показателей которой, можно судить об управлении предприятием и его

финансовом положении. Основным анализируемым показателем отчета о движении

денежных средств является значение чистого движения средств по каждому виду

деятельности. Чистое движение денежных средств является результирующей величиной

поступления и выбытия денежных средств в течение отчетного года.

Использование информации о денежных потоках помогает:

• оценить способность предприятия зарабатывать денежные средства и их эквиваленты, а

также потребности предприятия в использовании подобных денежных потоков;

• оценить изменения в чистых активах предприятия, его финансовую структуру (включая

его ликвидность и платежеспособность) и его способность влиять на суммы и

своевременность денежных потоков с целью адаптации к меняющимся обстоятельствам и

возможностям;

• сравнивать отчетность об операционной деятельности различных предприятий, потому

что это исключает последствия использования различных методов бухгалтерского учета

для тех же самых операций и событий хозяйственной деятельности.

Информация о движении денежных средств полезна тем, что дает пользователям

финансовой отчетности возможность оценить способность организации создавать

денежные средства и их эквиваленты, а также оценить ее потребности в денежных

средствах. От этих оценок зависят экономические решения, принимаемые

пользователями. Иными словами, анализируя отчет о движении денежных средств

организации, можно ответить на главный вопрос: почему прибыль у организации есть, а c

ликвидностью проблемы.


1. Международный стандарт финансовой отчетности (IAS) 7 «Отчет о движении

денежных средств».

2. Родина М.С. Отчет о движении денежных средств как возможность повысить

информативность финансовой отчетности // Национальная ассоциация ученых.

Экономические науки. 2015. N IX(14).с. 81-84.

3. Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях/ учебное пособие. - Алматы, 2006. -

472с.

4. Скала Н. Проблемы применения МСФО и МСА в национальной системе учета РК //

Материалы международного курылтая бухгалтеров и аудиторов г. Алматы, 10-12 октября

2007 года.

УДК 338.45; 622.276.32

Инвестиции в нефтегазовые предприятия

М.А. ТУРГАНБАЕВ, С.Б. ГУМАРОВ



Казахстанский университет инновационных и телекоммуникационных систем

г.Уральск, Казахстан

Қазақстан өзінің стратегиялық көмірсутектерді қорымен энергоресурстарының әлемдік

нарығына әсер ететін мемлекетке жатады. Алайда бұған қарамастан, біздің еліміз

энергетикалық тәуелсіздігін қалыптастыру проблемасына осы күнге дейін тап болады. Бұл

өндіру, қайта өңдеу және тұтыну орындарының географиялық арақашықтығына

байланысты. Осыған орай, мұнай-газ кәсіпорындарын одан әрі дамытудың және

инвестиция тарту қажеттілігі туындайды.

Kazakhstan is one of the States, having strategic reserves of hydrocarbons and influence on the

world energy market. But despite this, our country still faces the problem of the formation of

energy independence. This is due to the geographical disrupted character between the place of

production, processing and consumption. In this connection there is a need for further

development of the oil and gas industry and attracting investments in oil and gas companies.

Кілт сөздер: мұнай-газ, өнеркәсіп, энергоресурстар, стратегиялық, мұнай құбыры,

қорлар, инвестициялар, қайта өңдеу.

Key words: oil and gas, industry, energy sources, strategic, oil pipeline, funds, investments,

investment processing.

Актуальностью исследования проблем и перспектив инвестирования в нефтегазовые

предприятия является объективная необходимость в совершенствовании этой отрасли.

Казахстан относится к государствам, обладающим стратегическими запасами

углеводородов и оказывающим влияние на формирование мирового рынка

энергоресурсов. В стране насчитывается свыше 200 месторождений углеводородного

сырья. Среди стран СНГ Казахстан является вторым по величине производителем нефти

после Российской Федерации. Несмотря на то, что республика имеет достаточно высокий

собственный нефтегазовый потенциал, географическая отдаленность между местами

добычи, переработки и потребления создает большие проблемы в формировании

энергетической независимости. Это требует дальнейшего развития магистральных

нефтепроводов, проходящих по территории республики и соответственно, создания новых

нефтегазовых предприятий. Как известно, создание не только нефтеперерабатывающих

предприятий, но и магистральных нефтепроводов требует значительных финансовых

ресурсов. В связи с этим без привлечения инвестиции решить проблему формирования

энергетической независимости страны не представляется возможным. Поэтому авторы

статьи исследовали проблемы и перспективы инвестирования в развитие нефтегазовых

предприятий [1].

Как показывает обзор специальной литературы первоначально нефтеперерабатывающие

заводы в Казахстане возводились вблизи центров добычи нефти, что, естественно,

сказывалось на протяженности нефтепроводов. В результате этого в настоящее время

внутренняя нефтетранспортная система Казахстана характеризуется крайне

нерациональным размещением, при котором основные районы переработки и потребления

нефти и газа не связаны с основными районами их производства. Специалисты условно

систему нефтепроводов разделили на три самостоятельных, не связанных между собой

региона: центральный, восточный и западный, суммарная протяженность которых

составляет 6,41 тыс. км. Поэтому в целях диверсификации поставок нефти с

месторождений Актюбинской области, по мнению специалистов необходимо осуществить

строительство новых нефтепроводов [2].

Во избежание дальнейшего ухудшения одной из главных стратегических задач является

сохранение жизнеспособности существующей нефтепроводной системы Казахстана и

эффективное использование ее при создании новых экспортных маршрутов. Некоторые

объекты трубопроводного транспорта компании, такие, как резервуары для нефти,

системы энергообеспечения, средства контроля и управления, отдельные участки

трубопровода, полностью изношены и подлежат выводу из эксплуатации. В связи с этим

каждая, даже незначительная авария трубопровода приводит к полной остановке всей

трубопроводной системы. По подсчетам специалистов ежегодно на трубопроводах

случаются 2-3 аварии, вызывающие значительные потери нефти [3].

Кроме того стратегия развития нефтепроводного транспорта в Республике Казахстан

направлена на то, чтобы сооружение новых нефтепроводов обеспечило стабильность и

достаточность поставок на собственные НПЗ, а также самостоятельную доставку

казахстанской нефти на внешние рынки. Кроме того экспортные нефтепроводы являются

гарантией стабильности международных отношений [4].

В условиях мирового экономического кризиса возникает необходимость формирования

перерабатывающей отрасли многофункционального назначения, что обусловлено

постоянным ростом потребностей в продуктах нефтегазопереработки, являющихся

исходным сырьем для таких отраслей промышленности, как нефтехимия,

микробиологическое производство. Развитие нефтеперерабатывающей промышленности

страны в целом ориентировано на устойчивое обеспечение потребностей во всех видах

нефтепродуктов, создание дополнительных мощностей по первичным и вторичным

процессам для углубления переработки сырья за счет как реконструкции и расширения

действующих, так и ввода новых.

Помимо этого экономический рост Казахстана, отмечающийся в последнее десятилетие,

позволяет осуществить корректировку некоторых законодательных документов, по

своему содержанию дававших значительные привилегии иностранным инвесторам,

участвующим в процессах нефтегазодобычи на месторождениях страны, что в

определенной степени ущемляло интересы государства [5].

Таким образом, успех дальнейшего экономического развития Казахстана будет зависеть

не только от наличия запасов нефти и газа, но и, прежде всего, от обеспечения

транспортной независимости республики при экспорте углеводородного сырья,

обновления основных фондов нефтегазовых предприятий. Приоритетная роль

нефтепроводного транспорта как составной части топливно-энергетического комплекса

заключается в обеспечении гарантированности поставок углеводородного сырья на

внутренние и мировые рынки. Добыча, транспорт и переработка нефти являются

ключевыми в структурной перестройке экономики Казахстана и важнейшими

направлением формирования инвестиционной стратегии развития нефтегазовых

предприятий.


1. Люксембург Г. Трансформация выведет AO HK «КазМунайГаз» на новый уровень

/IНефть и газ. - 2016. - №1. - С. 15-23.

2. Куандыков Б.М. Недропользование: настоящее и будущее” Нефть и газ. - 2016.№1. - С.

25-28.

3. Модернизация научно-образовательной системы // Нефть и газ. - 2016. - №1.С. 29-32.

4. Алшанов Р.А., Ашимбаева А.Т. Рынок нефти: как за темной чадрой // Нефть и газ.2015.

- №2. - С. 19-27.

5. Барак А.М. Зависимость цен на нефть от внедрения новых технологий // Нефть и газ. -

2015. - № 2. - 029-32.


Педагогика и психология

ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ

ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ

Pedagogics and Psychology

ӘОЖ 316.612

ОҚУ ҮРДІСІНДЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК

ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

К.О. Өмірбаева



В статье рассматриваются проблемы становления личности через формирование духовно-

нравственных ценностей как основа внутреннего, личностного развития подрастающего

поколения.

The article considers the problems of formation of personality through the formation of spiritual

and moral values as the basis of internal, personal development of the younger generation.

Ключевые слова: человеческий капитал, нравственность,ценность, воспитание, знание,

социальное общество, науиональное воспитание, духовное развитие.

Key words: human capital, morals, values, education, knowledge, social society, national

education and spiritual development.

ХХI ғасыр – ең жоғары технологиялардың, білімнің, ғылымның ғасыры. Қазіргі

кезеңде білім мен ғылым билеген қоғам ғана бәсекелестікке төтеп бере алады. Қазіргі

заман талабына сай білім берудің өзекті мәселелері – бәсекеге қабілетті тұлғаны

даярлаудың сапасын жақсарту, білім берудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі

жаңарту,оқытудың формалары мен әдістерінің түрлерін өзгерту, білімдегі жаңашылдықты

саралап қолдана білу болып табылады. 2016 жылы бірінші желтоқсанында ғалымдар,

дәрігерлер, спорт және бизнес көшбасшылары жиналған «Жастар форумында» еліміздің

алғашқы президенті Н.Ә. Назарбаев былай деген еді: «Маған қазіргі жастар бұрынғыдай

емес десе, мен айтамын: әжелер де бұрынғыдай емес, шұлық тоқымайды, бәліш

пісірмейді, есесіне интернет құлағында ойнайды», - деп қазіргі жастардың да жаңа өмірге

лайық екендігін, қазіргі заманға қажеттігін айтқан болатын. Елбасы Н.Ә. Назарбаев

қоғамымыздың ертеңі, болашағы жастарға білім, тәлім-тәрбие беру міндеттерін айта

отырып: «Қандай байлық болмасын, ол түбінде бір сарқылады. Сарқылмайтын, бойлаған

сайын еселеп арта беретін бір байлық бар, ол – білім. Ал білім негізі – мектепте», - деген

болатын[1].

Мемлекет, алдымен, халқымен бай, ал адами капиталдың сапасы жоғары болса,

мемлекеттің де болашағы зор. Сондықтан да бірінші кезекте – білім беру мен денсаулық

сақтау тұр. Бүгінгі күні қазақстандық білім беру мазмұнын жаңғырту бағытында Ұлттық

және өңірлік деңгейдегі білім беру нәтижелері мен әлеуметтік әсерлердің жүйелі

мониторингі жүргізіліп, ЮНЕСКО, ЭЫДҰ және АҚШ халықаралық білім беру

статистикасының талаптарын ескере отырып ұлттық білім беруді басқару жүйесінің

инфрақұрылымы кеңейтіліп келеді. Оқу пәндері арқылы жас ұрпақтың тұлғалық рухани-

адамгершілік құндылықтары және адамгершілік көзқарастары қалыптастырылады.

Сондықтан да, білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық

құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға,

дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау.

Сонымен қатар, жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,

адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының

дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін дамыту болып табылады.

Адамгершілік – адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты ізгілік ұстанымдарын

бейнелейтін моральдық қасиет. Рухани-адамгершілік тәрбие арқылы адамды сүю, қадір-

қасиетті құрметтеу, сүйіспеншілік, ақиқат, дұрыс әрекет пен шыншылдық қасиеттері

қалыптасады. Адам өміріне лайықты қатынас құру үшін оның тәрбиесі рақымдылыққа,

сүйіспеншілікке негізделеді.

Тұлғаның рухани-адамгершілігін қалыптастыру процесі дегеніміз – бүкіл адамзаттық

құндылықтарға негізделген адамның рухани-адамгершілік дамуы мен жетілуінің айқын

түзілген жүйесі. Руханилық негізінде жеке тұлғаның мінез-құлқы, ар-ұяты қалыптасады,

өзін-өзі адамгершілікке бағыттау, бақылау, бағалау арқылы жүзеге асады. Әрбір бала

өзінің жаны өмірге үйлесімділікке жету үшін, өз бойына рухани-адамгершілік

құндылықтарды сіңіру үшін талмай еңбектенуі шарт. Халық даналығы: «Дүниенің ең

тамаша туындысы – тамаша тәрбие алып шыққан адам болып табылады» деп, қоғамдағы

әлеуметтік- экономикалық, гуманитарлық және демократиялық өзгерістерге байланысты

жеке тұлғаның дербестік дамуы маңыздылық сипатқа ие болуда. Тәрбие дегеніміз –

халықтың ғасырлар бойы жинақтаған, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін

жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортаға қарым-қатынасы мен

дүниетанымын, өмірге деген көзқарасы мен соған сай мінез-құлқын қалыптастыру. Адам

тәрбиелеу, ұрпақ өсіру – ең жауапты мәселе. Тұлғаның рухани-адамгершілігін

қалыптастыру мақсатында ұлттық тәрбие саласында еңбектер жазған шығыстың ұлы

ойшылдары Әл-Фараби, Ж. Баласағұни, М.Қашқари, М.Хайдари, қазақ ағартушы-

педагогтары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,

Ш.Уалиханов, қазақ зиялылары М.Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Көбеев М.Дулатов,

Х.Досмұхамедов, классик педагогтар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ж.Ж.Руссо,

И.Г.Пестолоций, А.Дистерверг сан ғасырлық тарихы бар ата-бабаларының халықтық

психологиясымен педагогикасына терең ғылыми талдау жасады және халықтардың

ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрі мен тәлімдік мұраларын жас

ұрпақтың жағымды мінез-құлық сапаларын қалыптастыруда пайдалану қажеттігін атап

айтқан болатын.Олар қазіргі оқушының дүниетаным қабілеті жоғары, дарынды, өнерпаз,

ізденімпаз, талапты, өз алдына мақсат қоя білуі қажеттігін атап көрсеткен.

Адамзат жинақтаған тәжірибені келесі ұрпаққа беру мақсатын сақтай отырып, оқытуды

ізгілендіру үрдісінде негізгі бағдарды жеке тұлғаның азаматтық белсенділігін арттыруға,

жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға бағытталады.

2008 жылы Алматы қаласында «Дайк-Пресс»баспасынан жарық көрген «Қазақ тілінің

түсіндірме сөздігінде» құндылық сөзі төмендегідей түсіндіріледі.

Құндылық- ар-ұят, ар-ождан.

1. Жеке тұлғаның өзіне және қоршаған ортағақарым-қатынасы.

2. Ата-анасына, туғандарына деген қарым-қатынасы.

3. Үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуі.

4. Қамқорлық, кішіпейілділік, төзімділік.

Жақсы қарым-қатынасқа баспасөз, радио, теледидар, әдебиет, өнер, театр әсер етеді.

Алғашқы бастамасын жанұядан, отбасынан алады. Ақын Абай: «Балаға үш алуан мінез

жұғады: біріншісі – ата-анадан, екіншісі – ұстаздан, үшіншісі – құрбысынан» - деген

болатын. Қазақ халқы баланы молдаға оқытуға бергенде «сүйегі менікі, еті сенікі» деп,

тәрбие мәселесіне өте қатаң талап қойған. Ол «сен жоқ қыл» деген емес, философияда

форма мен мазмұн деген бар. Баланың мүсінін жасадым, енді біліктілігін, адамгершілігін

сен қалыптастыр дегені еді. Балапанды күзде сана дегендей мұғалім еңбегі де жылдар

өткенде барып нәтиже береді. Адамзат жаһандану мен ақпарат дәуіріне, әлем шексіз

шындыққа, ал өнер – адам өмірін әлеуметтік және өзіндік мағына мен қуанышқа

толтыруға бағытталған шаққа аяқ басты. «Өмір-мұхит, уақыт-толқын. Ақыл, қайрат,

жүректі бірдей ұста, сонда толық боласың елден ерек»,-дейді ақын Абай. Үйлесім, сәйкес,

лайықты сөздері синонимдес. Адамзаттың өмір ағысынан қалмай, өмір талабынан

туындайтын ақыл-ойы. Адамның ақылы, білімі, адамгершілігі өмір талабы мен үйлесім

таба білуі – заман талабы. Кімде әділет сезімі, махаббат сезімі көп болса, сол – ғұлама, сол

– ғалым [2].

Адам тәрбиелеу, ұрпақ өсіру – ең жауапты мәселе. Педагог Аятжан Ахметжанның

айтуынша, «қазақ халқы баласын үш-ақ ауыз сөзбен тәрбиелеген. Біріншісі: жаман

болады. Екінші: ұят болады. Үшіншісі: обал болады. Жаман болады дегені – жақсы сөз –

жарым ырыс, жамандықтың бәрінен аулақ жүр дегені. Ұят болады дегені - өлімнен ұят

күшті, ұят істі істеме дегені. Обал болады дегені – әр нәрсенің сұрауы бар, саған керек

емес нәрсе, біреуге қымбат болуы мүмкін. Жаман боладыға жақындамай, ұят боладыға

ұрынбай, обал боладыға ақылмен ойланып қарап, сөзге тоқтай біл, саналы бол», – деп

үйреткен.

Қазақ халқы итіне «кет» демеген, баласына «тек» демей, еркін өсірген, үлкендердің

тәрбиелі сөзін естіп, сөз сырын түсінсін деген мақсатпен балаларын киіз үйде жиналып

отырған ақсақалдардың, жыршы-жыраулардың қасына отырғызып қоятындығы да

сондықтан. Сыйлаған кісісіне астындағы жалғыз атын мінгізіп жіберетін момын, жомарт

халық. Қазақ халқының ұрпаққа еншілеп кеткені де осы ұяңдық, момындық, сенгіштік,

адалдық. Ал қазір алысқанмен алысатын, жұлысқанмен жұлысатын заманда өзінің жейтін

нанын ойлаудан гөрі, халық қамын ойлайтын, әке көріп, оқ жонатын, ана көріп тон

пішетін ұл-қыз тәрбиелеу басты нысана болып отыр.

Тәрбие үдерісі ұзақ уақытты қамтиды. Ендеше тұлғаның адамгершілік қасиеттерін

дамытуда мұғалім маңызды фактор болып табылады. Мұғалімнің тәрбие үрдісіндегі

алатын орны бүкіл тәрбие ісін өз қолына алуында емес, тәрбиелеуде елеулі жетістіктерге

жетуінде, оның ұйымдастырушылық, бағыттаушылық күшінде және шығармашылығында.

Ұстаз білгенін үйретуші ғана емес, ол өзінің бойындағы адамгершілік қасиеттерімен үлгі

көрсетеді. Ұстаз – рухы таза, ой-өрісі биік ұлты мен Отанының болашағы үшін тер төгіп,

шыдамдылықтың үлгісін көрсетуші. 45 жыл мұғалім болса да, 45 минуттық сабаққа

дайындалуды мақсат тұтушы. Егер ол оқу-тәрбие үрдісінің түрлі жағдайларын ескерсе,

тәрбиелік іс-әрекетінің нәтижесін сараптап, одан дұрыс шешім шығарса, елеулі

жетістіктерге жетері сөзсіз.

Қоғамның ілгерілеуі білім мен тәрбиеге тәуелді. Білім – адамзат баласының қол

жеткізген ұлы игіліктерінің бірі. «Білімді болуға – оқу, бай болуға – кәсіп, күшті болуға –

бірлік керек», - деп Ахмет Байтұрсынов айтқан болатын. Жас ұрпаққа саналы білім беріп,

саламатты өмір салтын үйрету қазіргі қоғамның басты мәселесі. Тәуелсіз еліміздің тұғыры

биік, іргесі берік болуына білім саласының сапасы зор ықпал етеді.

Білім – тоқтаусыз үрдіс. Білімді, сауатты адамдар – адамзат дамуының негізгі қозғаушы

күші. Бұл туралы Абай атамыз: «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, білім, ар-

мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа нәрсемен оздым дегеннің бәрі бекер», - деп

өсиет қалдырған. Ұлы Абай өзінің бүкіл саналы өмірінде «Адам бол!» деген этикалық

қағиданы ұстанып, қалың қауымды адамгершілікке, адамшылыққа, ізгілікке үндеді.

Адамның өмірінің соңына дейін шын мағынасында адамдық қасиетін жоғалтпай, өз

халқына адалдығын сақтап, адамзатты құрметтеуі – бүгінгі таңда да көкейтесті мәселе.

Ойшыл үлгі етіп ұсынған адам болудың жолы әрқашан, қай қоғамда да өзінің мән-

мағынасын жоғалтпайтын қағида болып табылады.

Ұлы Абайдың жастарды халқымыздың әдеп-ғұрпы, салт-санасы, дәстүрінен тәлім-тәрбие

алуға шақыруы дүниежүзілік педагогика классиктерінің ой-пікірлерімен үндеседі. Ғұлама

ғалым Әл-Фараби: «Адам мақсатына өзін-өзі жетілдіру арқылы жетеді және адамның

басына қонған бақтың тұрақты болуы жақсы мінез-құлыққа байланысты» деп ой

түйіндеген екен. [3]

Еліміздегі білім жүйесінің жаңаша білім беру мазмұнына көшуі әлемді кешенді түрде

түсіне алатын тұлғаның зияткерлік әлеуетін, рухани-адамгершілік құндылықтарын

қалыптастыруды көздейді. Сондықтан жоғары білім беру саласындағы ең маңызды

мәселенің бірі – студенттерді болашақ мамандығына бейімдеп, кәсіптік біліктілігін

арттыру, іскер де, бәсекеге қабілетті маман даярлау.

Бүгінгі күні мемлекеттің экономикалық жетістігі, ең алдымен адами фактормен,

азаматтардың интеллектуалды әлеуетімен анықталатыны әлемде мойындалды. Ғылыми

зерттеу мен терең білімсіз экономиканың дамуы мүмкін емес. Адамға ең бiрiншi керегi

бiлiм емес, тәрбие. «Тәрбиесiз бiлiм – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне

апат әкеледi», - деп Әл-Фараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi

категорияларының бiрi – тәрбие.

Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын ала адамның рухани өмiрiнiң

көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және өзiн қоршаған

ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата отырып, олардың адамгершiлiк

құндылықтарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткiзедi. Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық

жағдайлар ғана емес, тәрбие — адамзат тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.

ХХ ғасырдың соңғы жарты жылдығында барлық өркениетті елдерде қабілетті балаларды

анықтап, зерттеу, оқыту және дамыту жұмыстары өркендеді. Өйткені жеке тұлғаның

әлеуметтік, саяси-экономикалық, мәдениеттік процестерде ролі өзгерді. Қазіргі кезеңде

өндірісті басқару, ғылым, мәдениет, өнер сферасының саласында өз бетінше,

шығармашылық тұрғысынан ойлайтын іскер, алғыр жас маманды қалыптастыру талап

етілуде [4].

Ал, Елбасы халқымыздан әрдайым кеңдік, парасаттылық, кемеңгерлік, сабырлылық

пен іскерлік көрсетуді сұрайды. Басты мақсат – тұлғаның зияткерлік әлеуетін

қалыптастыру және оқу-тәрбие процесінде отансүйгіштікке, рухани-адамгершілікке

тәрбиелеу болып отыр. Біздің ғылым саласындағы жетістіктеріміз молая бермек.

Қазақстанды бүкіл ел мойындайтын болады деп сенемін.


1. http://www.kazpravda.kz/ Современные бабушки пирожки не жарят, зато в интернете

«шарят». В Астане проходит первый республиканский форум молодежи. 2.11.2016 г.

2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасы //adilet. zan.kz/kaz /docs/

3. Қожахметова Г.Ш. Дарынды оқушылардың оқу-зерттеушілік әрекетін қалыптастырып,

шығармашылық қабілетін дамыту жолдары. -Алматы/Педагог. №4, 2012ж. -20 б.

4. Ерменова Б. А. Адамгершілік тәрбиесі және әдеп. -Алматы /№5, 2011 ж. -21 б.

5. Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінде ұлттың интеллектуалды

әлеуетін дамыту тұжырымдамасы. –Алматы. – Абай атындағы Қаз ҰПУ. - «Ұлағат», 2013.

ӘОЖ 37.015.3

ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ

А.Б.НАРЕНОВА, А.САЙЫНОВА



В статье рассматриваются следующие проблемы: позновательная роль нацинальных игр

при развитии речи и мышления, методы и приемы применения слова при обучении игре,

психологические особенности и пути повышения интереса к национальным играм.

The article discusses the following issues: the cognitive role of the national games upon the

development of speech and thinking, methods and techniques of the words usage in the training

game, the psychological characteristics and ways of increasing interest in the national games.

http://www.kazpravda.kz/

Ключевые слова: национальная игра, игра - развлечение, традиция, движения, словесные

игры.

Key words: national game, playing for fun, tradition, movement, word games.

Қазақ халқының ойындары олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына

байланысты туып, дамып келеді. Ұлттық ойындар өте ертеде туып оның көшіп қонуы

тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасалған. Себебі қазақ халқының ұлттық ойындарының

көпшілігі көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнай

беретіндігінде ғана емес, сонымен қатар халқымыздың психологиялық ерекшелігінде.

Халқымыз ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай

түсіретіндігін біліп, ойынға халық ерекше мән берген. Қазақтың халықтық ойындары

еркіндікті, өжеттілікті, батылдылықты, шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты,

табандылықты, байсалдықты тағы басқаша мінез-құлықтың ерекшеліктерімен бірге күш-

қуат молдығын, білек күшін, дененің сомдалып шығуын қажет етеді. Сонымен қатар, бұл

ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген. Мысалы: бәйгеге

алдын ала дайындалады. Бәйгеге әзірленген кезде қасында болған бала осы өнердің

сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық мектебінен өткендей әсер алады. Сондықтан,

қазақтың халықтық ойындары тек ойын-сауықтық жағынан емес, спорт, шаруашылық,

тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы. Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс,

күрес, теңге алу, қыз қуу, алтын қабақ ату, жамбы ату тағы басқа да спорттық сипатпен

бірге үлкен тәрбиелік маңызға ие. Сонымен қатар, мерекелерде «Көкпар», «Қыз - бөрі»

сияқты спорттық ойындары да ойналған.

Халықтық ойындарды тақырыпты, мазмұнды және әр алуан болып келеді. Олардың

басым көпшілігі тұрмыс-салт, жануарлар әлемін, аңшылықты бейнелеп, халықтың

тұрмыс-тіршілігін көрсеткендей түсінік береді. Қазақ халқы әрқашан кештер өткізіп ойын-

сауық жасаған. Олардың ескі дәстүрлі жыл басы Наурыз айынан басталып, үлкен

мейрамдар, ойын ретінде өтіп отырған. Әр алуан бәсеке, өнер жарысы ойын-сауық түрінде

басталған. Бұл ойындардың мазмұны әр алуан болып, халықтың қуанышын арттыра

түскен [1. 10-16 б.].

Қазақ халқы ұлттық ойындарға мән берген. Қазақтың қай ойынын алсақ та өлең

жырлармен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға өрелі өнеге беріп, толғандырған.

Дүниені танып білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатқан. Осындай

мақсатты, адамгершілік іс әрекет әдет-ғұрыпқа қаныққан, белгілі бір жүйеге негізделген

ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша

мүмкіндік туғызып отырған. Ойын барысында балалардың шығармашылығы дамып, ойын

үстінде жолдастыққа тәрбиеленген. Халықтық ойындардың балалар тілін дамытуда да

маңызы өте зор. Себебі халықтың қай ойынын алсақ та көбінесе ойындар өлең

шумақтарымен араласып отырып, оларды шешендікке тәрбиелеп отырған. Ұлттық

ойындар негізінде балалар өз тілінің нәзік қасиеттерін үйреніп, тілдік музыканы ұғынған.

Халқымыздың ұлттық ойындарының көбі ойын барысында тілдің ішкі иірімдерін,

халықтың ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрін, тілдік, психологиялық

ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіндіктерін арттырады. Суырып салма

ақындар осы ұлттық ойындар үстінде тәрбиелік мәні зор кестелі сөздерді өмірге әкелген.

Халықтық ойындар барысында мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар

қолданылып отырған. Олардың астарында қоғамдық-әлеуметтік терең мән бар. Кез келген

ұлттық ойындардан халық өмірінің тікелей де, шартты да жинақталған көшірмесін көруге

болады.

Олардың ішінде әлеуметтік жағдайда «Хан», «Хан жақсы ма?», «Орныңды тап»,

«Қамалды қорғау» адамдар арасындағы қарым-қатынасқа «Кім ұрды?», «Белбеу тастау»,

«Ақ серек - көк серек» еңбек-кәсіп шаруашылыққа «Қалай айтуды білемін», «Ақ байпақ»,

«Көк сиыр», аңшылыққа «Аңшылар», тағы басқаша байланысты пайда болған ойындарды

ажырату қиын емес. Әсіресе халықтық ойындардың ішінде аң, құс, жан-жануарлардың

даусына, жүріс тұрысына еліктеп, солардың қимылын қайталау, бақташылық, аңшылық

кәсіптерді бейнелейтін ойындарды көруге болады [2. 16-18 б.].

Адамзаттың даму тарихындағы алғашқы сәбилік ой-сезімдерінің көрінісін балалар

ойындарынан көптеп кездестіреміз, себебі кез келген адам өмірінің сәбилік шағы

қоғамдағы, шаруашылық пен тұрмыс-тіршіліктегі өзгерістерге қарамастан, адамзат

қоғамындағы балалық дәуіріндегі ой-сезімдерімен белгілі бір дәрежеде сабақтас.

Сондықтан да ежелгі замандағы адамдардың топталып аңға шығу салты, әскери

қақтығыстары, тайпа, ру көсемін тағайындау әдеттері, ойын мазмұнында сақталған.

«Аңшылар», «Маралым қаш» ойындарында аңды жан-жақты қоршап аулау, топталып

іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетеді. Даусынан бір «Шұқыма»

ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата білу мақсатында пайда болған.

Ойындардың енді біреулері көшпелі тайпалардың өзара қақтығыстарын,

жаугершілік дәуірдің бітімін, рулық қауымның жол-жоралғысын өзінше қайталады.

Олардың қатарына: «Жамбы ату», «Теңге алу», «Тұтқын алу», «Қамалды қорғау»,

«Батыр», «Ат омыраулаттыру», «Жігіт қуу», «Ас үстіндегі тартыс», «Итеріспек» сияқты

іс-әрекет ойындарын жатқызуға болады. Әсіресе «Қара бие» ойынындағы биіктігін де,

арақашықтығын да, бір метрден қадаған ағаш таяқтардың басындағы бас киімдерді белгілі

бір қашықтықта тұрып ұзын сырықпен атқылау, бұл ойын соғыс өнеріне баулумен қатар,

рәсім қызметін атқарғандығын көруге болады. Себебі, жорыққа аттанар алдында осыған

ұқсас рәсімдер көптеген ежелгі тайпаларда болған. Ойындарда ежелгі заман көріністерінің

молынан сақталу себебі, олар халқымыздың ізгі қасиеттеріне шаруашылық кәсібіне

этикалық және эстетикалық дәстүріне тәрбиелеудің бірден-бір тиімді жолы. Ойындар

арқылы балалардың тәні де, дүниесі де ойдағыдай жетіліп отырған көпшілік ортасында

өзін-өзі ұстаудың, қысылғанда жол табудың, қоғамда өз орнын сезінудің алғашқы мектебі

де осы ойындар болған. Ойындардың осындай қызметтерінің ішінде айрықша орын

алатын - шаруашылыққа, еңбек, кәсіпке баулу. Қазақ өмірінің негізігі күн көру кәсібі төрт

түлік малға байланысты болғандықтан олардың бейнесі ойындардан да көп орын алған.

Ойында: қойшы, қасқыр, қой, ит («Айқұлақ», «Қасқұлақ»), түйе, бота («Түйе-түйе»), сиыр,

бұзау («Көк сиыр»), теке («Соқыртеке») рольдерінде еніп, олардың арасындағы қарым-

қатынасты көрсету – көшпелі тұрмыс-тіршілігінен туған. Төрт түлік пен басқа да үй

жануарларының негізгі жауы қасқыр бейнесінде берілсе, кейде қасқырдың орнына ескі

сенімдерге байланысты жалмауыз кемпір тұлғасы көрініс береді.

Көшпелі тұрмыс-тіршіліктің негізінде пайда болған мал шаруашылығымен

сабақтас асық ойындары да қазақ даласында кең тараған. Түрлі-түсті бояумен боялған

асықтармен қорғасын құйып, арнайы даярланған сақамен сан түрлі ойындар ойналған.

Кейінгі жылдары олардың көбі ұмытылса, енді біреулері жаңа тәртіппен ойналады.

Балалар, мысалы, Наурыз мейрамында ойналатын ұлттық ойындарының бірі болған асық

ойынының өзі бірнеше түрге бөлінген: «Үш табан», «Шеңбер», «Хан талапай», «Төрт

асық». Бұл ойындар балаларды жан-жақты дамытқан, әрі шаттандырып көңілдерін

көтеруге себепші болған

Ұлттық сөз ойындарының балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын отырып та,

қозғалып жүріп те ойналатын түрлері аса көп. Олардың арасынан түрлі заттарды

пайдалану арқылы және сөзбен ойналатын ойындарын көбіне қимыл-қозғалыстарымен

байланысты өрбіген. Ондай заттар айнала қоршаған ортада және тұрмыс-тіршілікте

кездесетін тас, бөрік, белдеу, жіп, ине тағы да сол сияқты болып келеді. Кейде ойынға

арнайы даярлайтын заттар да болады, оларға тазартылып боялған асықтарды, түрлі

қуыршықтарды, ертеректе қолданған сиырдың түлеген жүнінен жасаған допты, жонылған

және келесі ағаштарды тағы іс-әрекет барысында қара сөз, не өлең тақпақтарымен

қосақталып айтылады. Сөз тіркестері ойынның кезекті шартын іс-әрекеттің себебін

түсіндірген. Мысалы, «Асау мәстек» ойынында керілген арқанның үстінде отырып,

жерден еңкейіп тақия алуды былай түсіндірген:

Әй, ер екенін білейік,

Ешкі сойып берейік.

Тақия алып еңкейіп,

Құламасаң теңкейіп,

Ерлігіне сенейін!

Ойын шартын қабылдаған бала:

Үйретеміз, көріңіз.

Маған таяқ беріңіз! – деп ортаға шығады.

Ойын жүргізуші оған:

Міне, саған, таяқ,

Үшке дейін санақ

Бір, екі, үш – деп жауап береді.

Ортаға шыққан бала санақ біткенше жерден еңкейіп тақия алуы тиіс.

Сөйлемнің басында, не ара-арасында, аз да болса сөз қолданылмайтын ойын аз.

Ойындардың ендігі тобында негізгі қызметті сөз атқарады. Мұндай ойындарды балалар

көбінесе бір жерде отырып ойнайды. Бірақ, сөз ойындары кейде қимыл-әрекеттермен

тығыз байланысты. Мысалы, «Үй артында қолағаш», «Соқыртеке», «Ұшты-ұшты»,

«Ақсүйек», «Тымпи-тымпи», «Ақсерек-көксерек» сияқты ойындарда сөз кейде іс-әрекетке

жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарып отырады. Сөзге негізделген ұлттық

ойындардың басты мақсаты – балаларға дұрыс сөйлеудің түрлі құбылыстарды, іс-

әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды үйрету, сөйлегенде шешен, тапқыр болуға

тәрбиелеу, осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-жануардың дауысын, төлдеуін

дұрыс айтуға дағдыландыратын «Қалай айтуды білемін», түрлі сөйлем құрастыруға

төсілдіретін «Егер», айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын «Сымсыз телефон»,

сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін «Біз де», «Ұшты-ұшты». Бірден

сөзді табуды қажет ететін «Ормал тастау» ойындары тіл ұстартуға бағытталған. Бұл

ойындар балалар бақшасында сабақ арасында ойнауға да лайық. Сөз ойындарының

қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да жатады. Олар түрлі ойындарға

көмекші, ал кейде өзінің мазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін

атқарады. Осындай ойын жырларына санамақты жатқызуға болады. Жас баланың қолын

ұстай отырып, саусақтарына ат қойып, оларды бірге бүгіп, бірде жазып ойнау арқылы

баланың көңілін аулау, алдандыру мақсатында айтылатын бұл ойын көбінесе нәрестелерді

жұбату жырларына жатқызылады. Бірақ, санамақтарда сұрақ түрінде келетін, кейде

ойналып жауап беруді қажет ететін, үлкендер мен баланың бірлесіп отырып атқаратын

қимыл-әрекеттері бар. Бұл ойын жыры негізінен оң-солын әлі толық танымаған бір-үш

жастағы сәбилерге арналған. Санамақтарға қызметі бойынша жақын тұрған ойын

жырларының келесі бір түріне сұрамақ жатады. Бұл көбінесе 7-8 жасар балалар ортасында

сұрақ-жауап түрінде орындалады. Сұрамақ көбінесе жан-жануарлар мен табиғат

құбылыстарына балалардың өзінше берген жауап түсінігі ретінде. Түрлі ойындарда

әркімнің атқарар қызметін, орнын, рөлін, кімнің ойынға кіріп, кімнің шығатынын, кімнің

басқаратынын белгілеу үшін балалар арасында арнайы тақпақтар айтылады. Оларды

қаламақ деп атаған. Қаламақта айтылған сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке сай

болуы шарт емес, тіпті олар мүлдем басқаша болуы мүмкін. Шарты сол – тақпақ

сөздерінің рет-ретімен айтылғанда кімге кезегі келгеннен байланысты қызметтерді бөлісу

үшін орындалатындығы. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын, көлемі

шағын, ұйқасы мығым жолдардан құралады [3. 26-28б].

Балалар ойындарының үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісі

қайталайтын бір арнасы – айтыс ойындары. Олар орындалу ерекшеліктері формасы

бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты айтыстарға жақын. Дегенмен, айтыс

ойындарының өзіндік белгілері де жоқ емес. Бұларда жанынан табан асты шығару жоқ,

мәтіні көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді.

Қай халықтың өмірінде де ұжымдық жүйеде тәрбиеленетін бала тірлігінде ойынның

мазмұны бай, тақырыбы әралуан кең болатыны белгілі. Оған тиісті педагогикалық,

психологиялық бағыт-бағдар дұрыс беріліп, ол мақсатты түрде жүйелі ұйымдастырылып,

жоспарлы жүргізілсе, болашақ тұлғаның жан-жақты жарасымды дамуын қамтамасыз ете

алатындығы ақиқат. Біздің пікірімізше, ойын кезінде бала белсенді қарым-қатынастары,

әсіресе ерік жігеріне, эмоциясына ықпал етіп, олардың жақсы-жаманды ажыратып,

адамгершілік әдептеріне жаттықтырады. Ойын арқылы баланың бойына сіңірген машығы

– тәуелсіздікке қолы жеткен елдің ертеңгі азаматының, азаматтық келбетінің бастауы,

болашақ бағыт-бағдарының қозғаушы күші болып табылады.


1.Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы, 1993.

2. Ысқақов Б. Хан талапай. - Алматы, 1993.

З. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ-тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995.

4. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі-ақылдың көзі. -Алматы: Қазақстан, 1980.

5. Кенжеахметұлы С. Жеті қазына.- Алматы: Ана тілі, 1997.

УДК 378.2

Особенности воспитания детей в предшкольном классе

К.О. Умербаева, Ю. Иванова

Актюбинский региональный государственный университет имени К. Жубанова


Мектепалды тәрбие – баланың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудыңмаңызды

кезеңі. Балалар ойын арқылы өздерінің еңбек қызметін басқарып, қабілетін дамыта

отырып озық адамгершілік қасиеттерге тәрбиеленеді.

Education in the preschool class is an important stage in the development of human’s moral

character. The child should be able to manage their employment through games, developing

skills and fostering the best moral qualities.

Кілт сөздер: мектепалды даярлық, оқыту, тәрбиелеу, даралық.

Key words: preschool education, training, personality.

На сегодняшний день в целом системе образования актуальным является использование

активных методов и новых технологий в обучении и воспитании подрастающего

поколения. Одним из основопологающих факторов эффективной организации

образовательного процесса в предшкольном классе является формирование

интегративных качеств личности ребенка. По своей сути личность представляет собой

целостную систему. В процессе личностного развития ребенок постепенно обретает

самостоятельность и социальную активность.

Концепция интегральной индивидуальности принадлежит известному психологу

В.С.Мерлину. В.С.Мерлин тоже исходил из целостного понимания индивидуальности,

только слово «целостность» поменял на «интегральность». В основе его понимания

индивидуальности лежит принцип системности, общая теория живых

саморелигулирующихся и самоактуализирующихся систем. Интегральная

индивидуальность- это особый, выражающий индивидуальное своеобразие характер связи

между всеми свойствами человека.[1,с 4]

У нас предшкольный 0 «Б» класс в частной школе «Шанырак» в городе Актобе. С

самого начала, предстояла большая работа, нужно было найти нужные слова,подход к

этим меленьким ангелочкам. Мы учились дежурить по классу, прописывать первые

крючки, а еще учимся учавствовать в различных мероприятиях, помогать друг другу и

быть дружными.

Интегральная же индивидуальность каждой личности складывается в процессе

воспитания, развития и обучения. Развивающий эффект обучения зависит от того, какие

знания сообщают детям и какие методы обучения применяются. Нельзя забывать, что

ведущей деятельностью ребенка предшкольного возраста является игра. По определению,

игра – это вид деятельности в условиях ситуаций, направленных на воссоздание и

усвоение общественного опыта, в котором складывается и совершенствуется

самоуправление поведением.

Слова Ш.А. Амонашвили: «...без педагогической игры на уроке невозможно увлечь

учеников в мир знаний нравственных переживаний, сделать их активными участниками и

творцами урока» - стали для меня основным правилом в работе. Стремлюсь создать на

каждом уроке такую учебную ситуацию, которая позволила бы каждому ребенку проявить

себя. Такую ситуацию помогает создать игра, которая способствует и развитию

познавательной деятельности, и воспитанию нравственных начал.

Игры или несколько игровых моментов, подобранных на одну тему, тесно связанных с

материалом учебника, дают большой результат. У ребят фантазия развита настолько, что

позволяет ему оказываться там, куда приглашает игра, они принимают те условия,

которые ставит перед ним учитель, организуя игру. Наши дети очень творческие. Если

придумать шутку на уроке, то это Ильясов Осман. Сторожева Ариана и Елатомцева

Варвара занимаются танцами, и готовы танцевать даже в классе. Душекенов Элан и

Яхъяев Абдурахман гении математики. Лучшие подружки у нас прекрасная пара,

Ильясова Хесса и Сергалиева Дария. А Умбеткалиев Али и Абдиев Тауке лучшие

строители из кубиков и конструктора. Мананкова Амира хоть и новенькая девочка, но

уже понравилась детям, и с ней с удовольствием играют и девочки и мальчики.С большим

успехом на уроках проходят такие игры, как «Путешествие по городу», «Экскурсия в

лес» и. т.д . Очень активно участвуют Елатомцева Варвара, Ильясова Хесса, Мурзин

Кирилл, Умбеткалиев Али, Сергалиева Дария.Воспитание детей предшкольного возраста

– это очень трудоемкий и сложный процесс. Необходимо сформироватьи развить в

ребенке те черты, которые в первую очередь необходимы школьнику. На этом этапе мы

закладываем только основу, которая со временем поможет преобразованию ребенка в

более взрослого, понимающего человека.

Черты, которые можно развить на этапе предшкольного воспитания:

*готовность к обучению;

*стремление стать школьником;

*стремление развивать и совершенствовать речь;

*готовность к познанию мира,к новым открытиям;

*желание развивать способности.[2,с34]

Стремиться овладеть большим количеством знаний учащиеся как Душекенов Элан,

Ильясов Осман, Мананкова Амира, Сторожева Ариана , Яхъяев Абдурахман.

Чтобы сформировать продуктивную личность, следует воспитывать:

1. Личностно ориентированное сознательное отношение к продуктивной деятельности,

инциативность, креативность;

2. Ответственность за доверенных сельскохозяйственных животных;

3. Экономические познания;

4. Практическую хватку;

5. Аккуратность и бережное отношение к единицам объектов собственности вшколе-

доме;

6. Коллективизм, дружелюбие при сохранении индивидуального мнения;

7. Культурно- нравственные ценности (порядочность, скромность). [3,с17]

От взрослых, воспитателей и родителей требуется лишь дать толчок к раскрытию

потенциала ребенка,задать правильное направление. Преподавателю прежде всего нужно

внимание класса, а в классе сидят существа, мысль которых не ходит, а летает, и

поддается только добровольно. В преподавании самое важное и трудное дело – заставить

себя слушать, поймать эту непоседливую птицу – юношеское внимание.

С первых дней мне было доверено много ролей, я была сценаристом, актером и гримером.

Родители тоже творческие и увлекающиеся люди. Они помогали готовить детей к

праздникам,учили вместе стихи,и готовы придти на помощь в любую минуту. Разные

дети и разные характеры, но это не мешает им быть дружным , шумным классом,и

счастливыми маленькими детьми!

Что необходимо выполнять при воспитании предшкольном классе? Очень важно научить

ребенка усидчивости и внимательности. Нужно, чтобы, войдя в класс, малыш был в

состоянии сконцентрироваться, умел слушать и запоминать. Упомянутые выше основные

моменты воспитания несложные, любой родитель может обучиться различным методикам

и помочь своему ребенку без особых проблем пройти этот сложный период.

Воспитание и обучение в предшкольном классе – важный этап в становлении

морального облика человека. Постепенно накапливается опыт коллективной жизни,

уверенности в своих силах, проявляется интерес к общественно-трудовой деятельности.

Ребенок должен уметь руководить игрой, а затем и своей трудовой деятельностью,

развивая способности и воспитывая лучшие нравственные качества


1. Аманова И.К. Развитие личностных качеств дошкольников посредством игровых

технологий //Дошкольное воспитание и обучение №6 2013,2-6стр.

2. Мергенбаева Н.О. Особенности дошкольного воспитания детей. Орал: Просветитель -

2014

3. Кузнецова Т.Н. Обучение в процессе игры детей шестилетнего возраста //Дошкольное

воспитание и обучение №1. 2012,16-18 стр.


Искусство, культура и спорт

ӨНЕР, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ

ИСКУССТВО, КУЛЬТУРА И СПОРТ

Art, Culture and Sport

ӘОЖ 796.1:378.147

Дене тәрбиесі көлеміндегі білім процесін бүгінгі талап деңгейінде дәлелдеу

мүмкіншілігі

С.М. Мухтаров, Г.Ж. Курпишева



В статье авторами исследованы пути повышения эффективности учебного процесса

по специальности «Физическая культура и спорт».

In the article authors investigated the ways of improving the educational process efficiency

in the specialty "Physical culture and sport".

Ключевые слова: физическая культура, учебный процесс, повышение эффективности

учебного процесса.

Key words: physical culture, educational process, impovement of educational process efficiency.

Жалпы білім беретін оқу орындарында оқушы жастардың денсаулығын сақтау, дене

тәрбиесі мен спортты жетілдіру міндеті бүгінгі күні анық қойылып отыр. Бұл рухани бай,

ары таза, ой еңбегіне - бой еңбегі сай, сегіз кырлы - бір сырлы, азаматтарды тәрбиелеуді

талап етуде. Мұндай жан-жақты үйлесімді жетілген, жасампаз жастарды тәрбиелеу,

әрине, дене тәрбиесі жоғары оқу орындарын бітірген кәсіби мамандар үйлесіне тиетіні

анық. Міне, сондықтан кәсіби мамандар дайындауға жаңа сұраныс пайда болды. Дене

тәрбиесі көлеміндегі қимыл-қозгалыс пен жаттығулар жастарды батылдыққа бастап,

сымбатты сомдап денені, ептілікке баулу сонымен қатар, тазалық, демалып көңілін

көтеру, бой жазу, ой еңбек барысындағы шаршағанын басу, жұмсалган күш-кайратты

толықтыра білу. Еліміз жас ұрпақты жас кезінен дене күштері мен рухани күштері сай

жетіліп, шынығып өсетіндей етіп тәрбиелеу ісін қамтамасыз етуді дене тәрбиесі

саласының аса маңызды міндеттерінің бірі деп санайды. Жан-жақты үйлесімді дамыған

азамат тәрбиелеудің негізі мектеп қабырғасында, әртүрлі оқу орындарында дене тәрбие

ісін жақсартудан, маңызын халықтық тәрбиемен ұштастырудан қаланады. Халықтық

тәрбие, ол ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи көне

процеске жатады. Ондай тәрбие жүйесінің халықтық педагогикамен тығыз жүргізілуі

тиіс. Халықтық педагогика деп « ...ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған

ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық салт-дәстүрлері мен мәдени ойлау процесінің озық үлгілерінің

жиынтығын деп» түсінеміз. Бүкіл дүниенің табиғи тұтастығы бүгінгі күні апат-алқымға

жетіп тұр. Ол табиғи тұтастықтың бұзылуы, адам бойындағы тұтастықты қалыптастыруға

қатысты деп санаймыз. Сонда ғана адамзаттың өз бойында ішкі және сыртқы күш

қасиеті толықтырып, қанағаттандырып отырса, керісінше сыртқы күшті, ішкі қасиеттер

қуаттайтындай үйлесімдік болса, жеке тұлғаның нағыз толық тұтастығы сонда

қалыптасатын болады. Ішкі күшке: ақыл-ой, жүрек, қайрат, қуат, тазалық тағы

басқалар жатады. Дене тәрбиесі функциясын кеңірек қарағанымыздағы дене тәрбиесі мен

спорт қозғалысының түрлерін таңдағанымызда, сол мамандарды тек белгілі бір бағытта

ғана, белгілі бір модельдің сапасы сияқты қолданғанымызбен түсіндіруге болады.

Білімді интеграциялаудың үлгісі ретінде, басқа да оқу сабақтарынан алынған нәтижеге

сәйкес. Егер ұстаздардың осындай мүмкіншіліктері болмаса, әлде істегілері келмесе,

студенттердің өздері белгілі бір жағдайда, ұйымдастыру - әдістемелік технологиясының

нақты сабағы бойынша білімнің интегралдалмайтыны анық. Сондықтан дербес

пәндерден алған біліміңді бір жүйеге келтіре шоғырландырып басын біріктіру мүмкіндігі

тумайды. Дәстүр бойынша, консервативтік көзкарас жоғары оқу орындарындағы

мамандарды дайындаудың ұйымдастырушылық пен әдістеме тәсілдерінің сипатына

байланысты болады. Бүгінгі таңдағы білім деңгейі "Білімің - бүкіл өміріңе" деген

ұғымды , "Білімің бүкіл өмірің " сияқты түсінік болса керек. Біздің мақсатымыз жас

ұрпақты дене тәрбиесі жүйесіне жетілдіру арқылы болашақ өркениетті қоғамның ерікті, өз

басы бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат кұндылығын бағалайтын, адамгершілік,

ізгілік мінезі қалыптасқан, іскерлігі жоғары, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей

қабілетті, күші ақылына, ақылы күшіне сай жастарды тәрбиелеу. Озық, өнегелі, рухани

дәстүрді де жалғастыруы арқылы ұрпақтар сабақтастығының тарихи процесі жүріп

отыруы тиіс. Мұндай процессіз қоғамымыздың өркениетті елдер деңгейіне жетуі мүмкін

емес. Осындай жан-жақты үйлесімді дамыған жастарды тәрбиелеу ісі тек біздің бүгінгі

қозғап отырған мәселе емес. Дене тәрбиесі деңгейінде дамыған білім студент жастарға

қажетті, әсіресе оның болашақ мамандығына байланысты, барлық ақпаратты жинақтап,

бір жүйеге келтіріп, ең алдымен адам өз бойындағы бар абзал қасиетті тани білуге,

соларға ие болуға және соны дамытуы керектігін анықтап берді. Денені жетілдіру-

денсаулыққа тіреледі. Егер денің сау болса, оны сақта және нығайтуға жағдай жаса.

Денсаулығың жок болса, оны іздеп табуға көмектесу керектігін түсініп, соған ұмтыл.

Осыған орай оқу орындарында осы дене тәрбиесі саласына арналған кәсіби мамандарын

дайындаудың маңызы зор. Сол оку орнында алған біліміңді әрі қарай жалғастырып, өзінің

шебер маман екендігін жұмыс орында дәлелдей білу мүмкіндігің. Кәсіби маман

тұрғысындағы оқу - ағарту жұмысы процесі жоғарғы оқу орындарын бітірумен

шектелмейді. Кәсіби мамандық қасиеті, іскерлігі анық жоғары оқу орнынан кейінгі

өмірінде жалғастырып, алған білімін жетілдіріп жақсартуды талап етеді. Оған ерекше мән

беріледі. Сонымен қоса, тағы мынадай ой-пікірлер айтылған. Сенің әріптес немесе

қызметтес адамдармен, ғалымдармен бейресми қарым-қатынас болу мүмкіншілігің, әдеби

жұмыстарға кұштарлығың. Алған білімінді дамыту максатындағы өз білім деңгейін

жақсартып көтере білуің, кәсіби дайындығың оның негізгі құралы ретінде мамандық

шеберлігін айқындайды. Кәсіби білімнің негізгі қағидасы оның жетекшілік - басты

мамандандыру ерекшелігін білу бағытындағы күрделі де маңызды қасиеті болып

саналады. Бұл АҚШ білім жүйесіне тән белгілі жағдай, ол үнемі өзінің прагматикалық

ерекшелігімен сипатталуда. Кәсіби білім алу деңғейі жоғары оқу орындарында дәріс алып

жүрген жастық шақтағы оқумен шектелмейтіні анық. Бұл бүкіл тіршілік өміріндегі шексіз

бір процесстің мәңгі жалғасы тәріздес жұмыс болғандықтан оның құрылымы мен кәсіби

қызметі технологиясының өзгерістеріне қажетті сол маманның әрқашан жоғары сатыда

көрінуіне арналған құбылыс. Бұдан шығатын пікір-ой: оқу процесінде студенттің

шығармашылық көзқарасын анықтап тәрбиелеудің маңызы өте зор. Дене тәрбиесінің

бүгінгі кезеңдегі концепцияларында негізгі сапа принциптерінің бірі болып "іс-әрекет

принципі" ұсынылып отырганы белгілі [1]. Дене құрлысының шынығып жетілуі

бағытындағы жеке тұлғаның белсенділік қасиетін дәріптеу. Өзінің болашақтағы кәсіби

жұмысы бабында жоғары оқу орнын бітіргелі отырғандар педагогикалық міндеттердің

шешімін табуда бір сарынды, үйреншікті жағдайға қарамай дене тәрбиесінің

шығармашылық сипаты мен көпқырлы мүмкіндіктерін пайдалану. Олардың жеке бас

ерекшеліктерін ескере отырып педагогикалық процессті өткізуге толық жағдай жасау.

Оқушылардың жұмыстарын өз талабы-тілегіне сай ұйымдастыруына бағытталған арнайы

шешімсіз, олардың педагогикалық процесске қатысу еркіндігі де болмайтыны түсінікті.

Арнайы кәсіби білім алдында тұрған міндеттерді шешудің бұдан басқа жолы жоқ. Дене

тәрбиесі сабағына деген қызығушылық сезімдерінің қалыптасулары проблемаларына ой

жіберуіміздің себебі - олардың бірімен-бірі тығыз байланыста болмағанын дәлелдеу.

Міне, соның нәтижесінде қоғамымыздың ақылына қарағанда күші басым азаматтар,

ақылы мен ойлаған ойын өмір жүзінде қолдана алмайтындарды осы кезге дейін жігерсіз,

толык адам тұлғасында, ой-өрісі деңгейінде көрінбеген пендені тәрбиелеумен болдық.

"Дене тәрбиесі" мамандыгы бойынша педагогика саласының кадрларын дайындау

барысында, бүгінгі күні әртүрлі қайшылықтар мен кемістіктердің барлығы белгілі.

Қоғамымыз оқу мекемелерінің қажетті мамандар дайындау ісіне көңілдері толмайтынын

атауда. Оку орындарын бітірген көптеген мамандар өз дәрежесінен төмен, әлеуметті

сұраныс деңгейіне қайшы келіп отыр. Көптеген жылдар бойы дене тәрбиесіне қатысты,

жоғары оқу орындарың бітіргендер туралы, біздің сана-сезімізде басқа оқу мекемелерін

бітірген мамандар деңгейіңде білімі бар, мүмкіндіктері мол, басқа жоғары оқу

орындарын бітірген мамандар деңгейіндегі түсінік ұғымында болдық. Мамандарды

дайындаудағы технократтық көзқарас, кәсіби білім алу процесінде танымдык ой

белсенділігі, дербес қабілеті, қалауымен білім алу сияқты түсініктерді жоққа шығарды.

Ал, білім - адамзаттың тарихи қоғамдық іс-тәжірибенің негізінде жинақталған қоршаған

орта, өмір, қоғам, ғылым мен техника, рухани мәдениет, адамгершілік туралы

түсініктердің жиынтығы. Педагогика аясындағы білім жүйелі екі бағытта жүргізіледі.

Бірінші бағыт -дидактикалық негізде кұрылған түсініктер жүйесі. Оған нақтылы бір оқу

пәні бойынша ғылыми тұрғыдан пайымдалған ғылым негізі жатады. Екінші, бағыт-

өмірлік маңызы бар мәселелерді оқу барысында қабілеті орташа оқушылардың санасына

сіңіру. Дене тәрбиесінің маңызы мен мәнін түсіну және ол туралы білімді тереңдету

табыс кепілі[2]. Дене тәрбиесінің кәсіби проблемаларының біріне жалпы білім жүйесінде

орын алып, ұзақ жылдар бойы жалғасып отырған өзара функционалды қарым-қатынастың,

қайсыбір жекеленген кезеңдегі немқұрайлық әлсіздігі болса керек. Жоғары білім алу

процесі кезеңіндегі арнайы кәсіби білім алу мақсаты жолындағы эмоционалы-сезімнің

жан толғанысының көрінісі сияқты жағдай. Арнайы дайындық процесін қайталап жүргізу

тәріздес жұмыс секілді.Студент жастардың танымдылық белсенділігіне жағдай жасау

бағытындағы белгілі бір жағымды методикалық шешімдері мен оқу әдістері тиімді

қолданылмайды. Арнайы мамандарды дайындау процесінде студенттердің білім деңгейін

шектеп, олардың іскерлік, ептілік шеберліктеріне де шектеу қоюға жол берілмейді. Бұл

басқаша айтқанда, маңызды болғанына қарамастан керексіз, қажетсіз шаруашылық

сияқты жағдай. Әдетте оның алдында, сол жастардың өмірге деген көзқарастарын

қалыптастыра отырып, өздерінің жетіліп өсуі бағытындағы мүмкіндіктеріне тұтас

ойларын нақтылы жағдайда жақсартып көтере білмесе. Бүгінгі білім процессіндегі ең

басты ой — дамып жетілу идеясы. Білімнің негізгі құнды мақсаттары деп мынаны айтуға

болады.

жеке тұлғаның өркендеп жетілуіне қажетті жағдай жасау;

білім жүйесінің өздігінен даму жолы мен жетілу механизмін қосу;

білімнің қоғамымыздың дамып жетілуіндегі пәрменді факторы;

Осы мақсатымызга жетіп оны өмірге асыру бағытындағы білім процесіне

қатысқандардың әрқайсысының субьекті сипаттағы сол мүдделерін іске асыруды

қамтамасыз ету деп білеміз. Міне осы талаптарға сай орта оқу орындарының ұстаздар

ұжымының бүгінгі қызметі аса маңызды болып табылады. Сол дені сау, рухани

қүндылықтардың иесі-адамды дайындауға және әлеуметтік міндеттерді шешуге

бағытталған. Орта оқу орындарындағы дене тәрбиесі пәні - ол дүниетанудың қалыптасу

негізі. Сенімділікті қалыптастыруда ұстаздың еңбегі ерекше, сипаты өте зор. Орта оқу

орындарында оқытушы - педагогтардың беретін ғылыми білімдері, ол дүниетанымның

қалыптасу негізі. Педагогтың оқытып, үйрену және білім беру міндеттерін жүзеге асыру

жолымен еңбекке араласып жұмыс істеу, отанын сүйгіштік, адамгершілік, өнегелі

бағыттағы тәрбие міндеттерін шеше отырып, салауатты өмір салты жағдайында жан-

жақты дамыған жеке тұлғаның қалыптасуына игі ықпалын тигізуі әрине сөзсіз. Орта оқу

орындарындағы оқу процесінде жеке тұлғаның педагогикалық-кәсіби бағытындағы

құндылығы анықталынып өсу жолында белгілі болатыны анық. Сөйтіп оның кәсіби

қызмет сапасы өзінің өмір жолында жалғасын табады. Бұл оның өз өмірі бағытындағы

сұранысының керекті ізденіс-талпынысымен шектелмейтіні басты бұлағы мен оның

қозғаушы күші-сол маман адамның шығармашылық мамандық қасиетімен

жалғасыпжатады.

- дене тәрбиесі көлемінде әдістеме, сонымен бірге тәрбие тұрғысында

өздерінің қызметіне әрқашанда дайын болулары керек;

- дене жаттығуларына орай адам дене құрлысында (организмінде) болып

жатқан әртүрлі көріністері мен оқиғалары төңірегіндегі қалыптасқан

біртұтас түсініктерінің үнемі болуы;

- өз мамандығының мән-мағынасы мен әлеуметтік маңызын түсінулері;

- дене тәрбиесі қызметінің әлеуметтік, сонымен қоса оның жеке

маңыздылығын түсіндіре білу мүмкіндіктері;

- салауатты өмір салтына, жеке бас тазалығына, өз дене құрылысының

жағдайын қадағалауға деген қажеттілік пен түсінік сияқты ойдың

оқушылар арасында үйлесімді қалыптасуына бағытталган тәсілдері мен

әдістерін қолдана білулері;

- кәсіпқой қызметіңді жемісті атқара білуге арналған негізгі қағида мен

әдістеме түрін меңгеріп алып кетуі .

Әдеби шығармаларға талдау жасау арқылы және оған сүйене отырып, сонымен, белгілі

мамандар тәжірибесі мен студенттер және абитуриенттердің пікірлеріне қатысты мынадай

қорытынды жасауымызға болады:

дене тәрбиесі мамандарының кәсіби сипаты, әлеуметтік тапсырыс пен әлеуметтік

жағдайға орай қалыптасады;

бүгінгі күні жаттықтырушы кадрларға деген қажеттілік деңгейі және дене

тәрбиесінің сауықтыру бағытындағы мамандарға сұраныс, талап көлемі ұлғайып

өсуде. Халық білім жүйесінің барлық буындарында оқытушы кадрларға деген

үлкен сұраныс байкалады;

кәсіби мамандар дайындаудың бүгінгі беталысы білімнің күрделенуімен

сипатталынып, ол ең бірінші кезекте-жоғары оқу орнын бітіруші жастардың

жалпылай білім деңгейін көтеруге бағытталған шара. Осы тұрғыдан алып

қарағанда олардың арнайы білім деңгейін жақсарта отырып спорт саласындағы

педагогтардың кәсіби біліктілік сұранысына, талабына сай болуы, олардың сол

білімді үйрене жетіліп, одан әрі қарай дамыта білулері, спорт педагогикасының

бүкіл саласында алған білім деңгейіне қарай білгірлік, іскерлік қабілеттерін

анықтау жолы;

қазіргі жағдайда білімтар және ұйымдастырушылық қасиеті жоғары дәрежелі

мамандардың рөлі бірден көтеріле асып, оларға деген сұраныс, әсіресе олардың

кәсіби дайындығының сапасына орай өсіп, көбеюде. Әртүрлі көзкарас, ойларды

есепке ала отырып мына пікірімізді айтуымыз орынды - іскер адамдардың өмір

жолы ашылады. Әрине, бұл түсінікті. Сенің алған біліміңнің саны емес, өзіңнің

білгірлік қасиетіңнің сол өмірге жетелеген күші мен қайратты еңбегіңнің жемісі,

нақтылы жағдайға байланысты;

"соңғы" білімі тәріздес түсінік бүгінгі өскелең өмір талабына үйлесімді сұраныс,

қажетшілік болмайтыны айдан анық. Орта оку орнындағы "кішірек кезең"

көлеміндегі дайындығының деңгейі, бұл сол білімнің белгілі сатысындағы, өз

білімін үнемі дамытып көтеру сәтіндегі негізгі оқулық құралы тәріздес жағдай.

Бүгінгі күнгі білім "бүкіл өміріне" арналган білімің болмас, ол сол өміріңнің бүкіл

жалғасы болар;

бүгінгі таңда жоғары білімді мамандардың алған білім базасының негізгі сапасы

ретіндегі түсінікті айқындайды. Орта оқу орны жастарға әдіснамалық білім беріп

идиологиялық тұрғыда тәрбиелеп, өз бетінше кәсіби қозғалыстың қажеттілігін

түсіндіріп, ұғынуына арналған . Ұғынып таный білу "аспабын" қолына ала

отырып нақтылы шындықты түбегейлі өзгертудің жолдарын аша білу мүмкіндігі.

Ғылымның күрделі зерттеу негізін пайдаланумен бірге оның сол түп нұсқаларын

басқаша ойлау жүйесі арқасында өзінін ой тізбегінен өткізіп, әлеуметтік маңызы

зор мәселелердің бетін ашып жаңа технологиялық шешімдерді жасау және

сонымен бірге материалдық рухани мәдениетіне қажетті дүниелерді тауып өз

жағдайын көтеру.

М.Булгаков "Мен ойлаймын ешқандай оқу орнында ешқашанда білімді адам болып

жетіліп өсу мүмкіндігі болмайды. Дегенмен оқу тәрбие жұмыстарымен жақсы жолға

қойылған оқу мекемелерінде тәртіпті адам болып өсуіне болады. Алайда, сол дағдыларың

мен әдет-ғұрыптарыңды, болашақ өміріне қажетті табу жолын сол адамның, сол оқу

мекемесінен тыс басқа кездері үйреніп алу мүмкіншілігі болатынын айтамын" деп жазды

[3], бүгінгі күн талабы оның халық ағарту саласы мен жоғары оқу орындары жүйесіндегі

арнайы кәсіби мамандар дайындауындағы қарама-қайшылық және жекелеп

айтқанымызда дене тәрбиесі көлеміндегі психоаналитик жазушының ішкі бір көңіл-күйі

болуы мүмкін.


1. Латышева Н.Е. Формирование профессионально-педагогических умений по

проведению спортивной ориентации детей и подростков у студентов институтов

физической культуры в системе непрерывной педагогической практики:

Автореферат дисс.канд.-Санкт-Петербург, 1995.-29с.

2. А.К.Құлназаров, С.Тайжанов "Дене тәрбиесі. Оқыту әдістемесі. Жалпы білім

беретін мектептің 6-сынып мұғалімдеріне арналған. Алматы. "Атамұра".

2002-жыл. 59-60-беттері.

3. М.Булгаков "Де Мольер мырзаның өмір жолы". Минск. Мастац баспасы.

1985 жыл.

ӘОЖ 335.543.2

СПОРТШЫЛАРДЫ САДАҚ АТУДАН ЖЕКЕ ДАЙЫНДАУ

(БҚО ҚҰРАМАСЫ ҮЛГІСІНДЕ)

В.Ю.Салов, Т.А. Ботагариев, Ғ.А.Қуанышқали

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Орал қ.,Қазақстан



Вопрос проведения проориентационной работы в подготовке спортсменов по

индивидуальной стрельбе из лука.

The article discusses the issue of career guidance in the preparation of athletes for the individual

archery. It is recommended to use techniques and make this work.

Ключевые слова: лучник, стрелок, натяжение, глаза, мышцы, методика.

Key words: archer, shooter, pull, eyes, muscle, technique.

Қазіргі уақытта әлемдік деңгейдегі спорттық жетістіктер нәтижесіне Ресей қоғамы көп

көңіл бөлуде. Соған байланысты спорттық жаттығулар аумағындағы зерттеу,

әдістемелерін жетілдіру жұмыстарының маңызы өсуде.

Мергеннің қазіргі жаттығу жүйесіне әртүрлі дайындықтар кіреді: техникалық, тактикалық,

психологиялық және физикалық. Негізгілерінің бірі физикалық дайындық спортшының

денсаулығын шынықтыруға, қозғалыс қасиеттерін және функционалды мүмкіндіктерін

дамытуға бағытталған. Бұл дайындық түрін сәтті кәсібилік пен жоғары спорттық

жетістіктердің кепілі деп санауға болады.

Садақпен атудың тұрақты нәтижелеріне қажетті физикалық қасиеттерді қалыптастыру

қазіргі мергенспортшыларды дайындау әдістемесінде дәстүрлі түрде аз көңіл бөлінетін

күш түсіру жаттығулары арқылы жүзеге асады.

Сондықтан бастапқы негіздерінің бірі – жарыс кезіндегі спортшыныың ең жоғарғы

физикалық қалыпқа жетуіне арналған куш түсіру жаттығуларының қызметі мен маңызын

қарастыру.

Берілген жұмыстың зерттеу обьектісі – садақпен атудың оқужаттығу процесін

ұйымдастыру жүйесі.

Зерттеу құралы – садақшы мергендердің күштік дайындықтары.

Бақылау барысында күш түсіру жаттығулары садақшы мергендердің жалпы және арнайы

денелік қасиеттерінің, төзімділіктің, күшінің, икемділігінің, садақпен ату секілді

координациясы қиын спорт түрлерінде қажетті бұлшық ет тонусын басқару қабілетінің

дамуына септігін тигізетіні анықталды.

Мергендердің жаттығу процесіне енгізуге біз ұсынып отырған күш түсіру

жаттығуларының арнайы жинағының әсері арқылы тек аталған физикалық қасиеттер ғана

қалыптасып қоймай, сонымен қатар, мергеннің сәттілігін және жоғарғы тұрақтылығын

қамтамасыз ететін тұлғалық қасиеттері, психикалық күйі қалыптасады.

Мергеннің сайысқа қажетті физикалық дайындықта болуы үшін екінші тарауда

көрсетілген күш түсіру жаттығулар циклын құру қажет.

Сондықтан, бұл денеге күш түсіру дайындықтары – салмақты жаттығулар

садақшымергендердің жарыс кезеңінде тұрақты нәтижеге жетудің негізгі факторы

ретінде қарастырылған.

Яғни, мақсаты – садақшымергендердің физикалық дайындық ерекшеліктерін

қарастыру және анықтау, олардың спорттық нәтижелерін көрсететін физикалық

қасиеттерін дамыту әдістемелерін құрастыру.

Мергендердің міндеттері:

. садақшымергендерді дайындаудың дәстүрлі жолдарының сипаттамасы;

. садақшымергендерді дайындаудың ерекшеліктерін қарастыру;

. күш түсіру жаттығуларының маңызын анықтау;

. садақшымергендердің күш түсіру жаттығулары бойынша ұсыныстар дайындау.

1. Жалпы физикалық дайындығыф

Жалпы физикалық дайындықтың маңызы кез келген спорт түрінде бірінші болып

табылады. Себебі, ол бүкіл денені физикалық ісәрекетке дайындап, жаттығу барысында

спортсменнің жарақаттануының алдын алады.

Жаттығудың жаңа жүйесі әртүрлі дайындық түрлерінен құралған.

Жалпы физикалық дайындық, әдетте қыздыру мен созылуға арналған жаттығулар

жинағынан тұрады. Бұл жаттығулардың әр спорт түрінде өз ерекшеліктері бар.

Садақшылар үшін қыздыру жаттығулары сайыс немесе жаттығу кезінде болсын атудан

бұрын орындалады.

Қыздыру жаттығуларының мақсаты – негізгі бұлшық ет топтарын белсенді қимылға

келтіру арқылы дене қызуын көтеру. Бұл жүрекқантамыр және бұлшық ет жүйесін

алдағы физикалық ісәрекетке дайындап, бұлшық еттердің тиімді қызмет етуіне

мүмкіндік жасайды.

Сонымен қатар, бұлшық ет зақымдануының алдын алып, мергенді алдағы міндетіне

физикалық және ойша дайындайды.

Жалпы жаттығулар: 2 - 3 минут бойы ерпінді жүгіріс, секіру, ескек машина (механизм),

велотренажер, гимнастика және т.б.

Жалпы жаттығулар шынымен физикалық дайындықты жетілдіргенімен, садақшыларға

қажетті икемділікті арттырмайды, сондықтан атуға қажетті буындар мен бұлшық еттерді

қыздыру жаттығуларымен толықтырылуы қажет.

Созылу жаттығулар алдында дене бұлшық етінің толық қызғанына көз жеткізген жөн.

Қыздырылған бұлшық еттің жиырылыпсозылуы жеңілдейді де, жарақат алу қаупі

төмендейді. Қыздырылмаған бұлшық ет қабығы (коллаген) созылуға кедергі жасайды.

Бүкіл дененің еркіндігі жаттығуды жеңіл әрі ыңғайлы етеді. Жаттығулар ауыртпалық

тудырмауы керек.

Созылу жаттығулары белгілі бір бұлшық еттердің, буындар мен сіңірлерінің қозғалыс

икемділігін жақсартып, кәсіби және тиімді мәнерде атуға көмектеседі.

Сондықтан, созылу жаттығулары:

- қозғалыс еркіндігі мен икемділігін жақсартады;

- қарама-қарсы бұлшық ет топтарын жоғары дамуына көмектеседі;

- бұлшық етті еркін ұстауға көмектеседі;

- бұлшық ет қанайналымын жақсартады;

- бұлшық ет пен сіңірлердің жарақаттану каупін азайтады;

- ату қабілетін көтереді;

- денені келесі тапсырманы орындауға моральді және физикалық дайындайды.

Созылудың үш басты әдістері бар.

Баллистикалық – еркін (инерциалды) қозғалыста созылу, мысалы аяқтың ауада серпілісі

[1,2]. Бұндай созылу барысында сіз өзіңізді нашар басқарасыз, сол себепті жарақат

алуыңыз мүмкін. Баллистикалық созылуды гимнастика секілді спорт түрлерінде қолдану

өте орынды шығар, садақпен ату түріне арналмаған.

Статикалық – жалпы әдіс, қауіпсіздік жағынан да, қолайлылық жағынан да тиімді,

бұлшық етті біртіндеп созу арқылы тұрақты қалпында 10-30 секунд ұстауды талап етеді.

Бұлшық ет еркін қалыпта болуы қажет. [1,2].

PNF (проприоцептивті нейробұлшықетті созылу) бұл әдіс түрінде бұлшық ет немесе

бұлшық ет тобы енжар созылып, кейін созылған бұлшық ет изометриялық қарсылық

деңгейіне өтеді, ал созылу диапозоны өседі. Созылған бұлшық еттер келесі PNF

жаттығуына кіріспес бұрын, ең болмаса 20 секунд демалып, босаңсу қажет екенін білген

жөн. [2, 3].

Әрбір мергеннің жеке созылу – қыздыру бағдарламасын құру үшін олардың

қажеттіліктерін анықтап, бағалау мақсатында сүйек – бұлшық ет жүйесін сканерден

өткізіп алдын-ала ортопед және физиотерапевт дәрігерлерімен кеңесу ұсынылады.

1.1 таблицада мергендерге арналған негізгі қыздыру жаттығулары көрсетілген.

Таблица 1.1 – Мергендерді қыздыруға бағытталған жаттығулар жиыны

Жаттығу Жаттығудың орындалуы

Иықты айналдыру Жауырынды көтеріп оңға және солға қарай айналдыру. 10 рет

қайталау.

Денені айналдыру Тік тұру, аяқ иық белдеуінде қойып, денені айналдыру.

Қолдарымен денені айналдыра бұру, жоғары диапозонда қимылдау.

Әрбір бағытта 15 реттен қайталау.

Аяқты сілкілеу Бір аққа тіреліп тұру. Екіншісін жақсылап сілкіп 5-10 секунд бойы

айналдыру. Жанбас, тізе, табанының еркіндігін сезіну.

Таяқты айналдыру Таяқты иыққа қойып, аяқты иық белдеуінде ұстап, денені оңға және

солға бұру. Әр бағытта 20 рет қайталау.

Таяқпен алға

еңкейіп созылу

Таяқты иық бойымен ұстап, жоғары көтеріп, оны аяқ саусақтарына

жеткізу. 15 рет қайталау.

Таяқпен жанға

еңкею

Таяқты иық бойында жоғары ұстап, жанға еңкею. Әр бағытта 10 рет

қайталау. Кеуде бұлшық еттерін созу. Қолмен жарды тіреп, теріс

бұрылу, бұл қалыпта 30 секунд тұру. Әр қолмен 3 рет қайталау.

Созылудың түрлі деңгейіне байланысты түрлі биіктікте тірелу.

Иық-қол бұлшық

еттерін /трицепс/

созу

Оң қолды желкеге қойып, сол қолымен оң қолды шынтақтан төмен

басу. Бұл қалыпты 30 секунд ұстау. Әр қолмен 3 рет қайталау.

Арқаның жоғарғы

бөлігі мен

қолтықты созу

Жардан метр қашықтықта тұрып, қолымен жарға тіреліп, алға

еңкею. Дененің жоғары бөлігін қол астына түсіру. Арқаның жоғары

бөлігі мен қолтық созылу қажет. Бұл қалыпта 30 секунд тұру. Әрбір

қолымен 15 рет қайталау.

Аяқ-сан бұлшық

еттерін созу

Бір аяқты тік ұстап, екінші аяқпен алға аттап, тірелу. 30 секунд

қалыпта тұру. Әр аяқпен 3 рет қайталау. Түрлілігі үшін, өкшені

еденнен үзбей,тізе бүгіп аттау.

Жанбас бұлшық

еттерін

/квадрицепс/ созу

Табанды арттан жанбасқа тигізіп көтеру. Тізені бірге ұстау.

Жанбасқа қысым түсіру арқылы 30 секунд ұстап тұру. Әрбір аяқпен

3 рет қайталау.

Жанбастың

бүгілмелі бұлшық

еттерін созу

Алға құлау. Артқы аяқтың тізесімен еденді тіреп созылу. Бұл

қалыпта 30 секунд тұру. Әр аяқпен 3рет қайталау.

Созылу Шалқадан жатып, сол аяқтың өкшесін оң аяқтың тізесіне қою. Оң

жанбасты құшақтап кеудеге қарай тарту. Сол жақ жанбастың артқы

жағындағы созылуды сезу. 30 секунд ұстау. Әр аяқпен 3 рет

қайталау.

Жоғары кері

созылу (арқаның

жоғарғы бөлігін

созу)

Кертеш затты қолдану, мысалы, оралған орамал, теннис добы

немесе швейцарлық шар. Заттың үстіне жатып қолды желкеге созу.

Бұл қалыпта 6-8 терең дем алу. Берілген созылу түрі кеудені созуға

қолданылады.

Жүйкенің созылуы Ұзын арқан немесе белдікті иықтан ілмек жасап іліп, аяқпен тіреу.

Қолды жанға созып алақанды артқа қарай бүгу. Екінші қолмен

басты қарама – қарсы бетке еңкейтіп созу. 2 секунд созылу, 20 рет

қайталау.

Білек массажы Бас саусақпен білектен басып, күшті жерін табу. Білекті жоғары

төмен бүккенде қысымды ұстап тұру. Әр қолмен 20 рет қайталау.

Білекті созу Шынтақ түзу. Алақанды жоғары қаратып білекті түзу 10 секунд

ұстау. Дәл солай алақанды төмен. Әр қолмен 53 рет қайталау.

Садақшы-мергендерді жаттықтырудың дәстүрлі бағытында күш түсіру жаттығуларының

маңызына келетін болсақ, әдетте, мергендер мен жаттықтырушылар күш түсіру

жаттығуларын ұната бермейді, себебі оларды бұлшық ет көлемінің өсуі алаңдатады. Ол

ату барысында негізгі қимылдың дұрыс техникасына кедергі болып, нәтижеге әсер етуі

мүмкін.

«Күш зонасын» жанбас, арқа, іш прессінің бұлшық еттерінен тұратын «дене сабағына»

бағытталады. Оның мақсаты – «дене өзегі» мен «күш зонасын» дамыту мен күшейту.

Кеудені қалыпта ұстап тұратын жалпы физикалық күй, бұлшық ет күші, дененің басқа

бөліктеріне де әсер етеді: қол және аяқ. Бірақ ату кезіндегі жағдайға оның қалай әсер

ететінін мерген де, жаттықтырушысы да қарастырмаған.

2. Арнайы физикалық дайындық

Арнайы физикалық дайындық /АФД/ садақпен атуға арналған белгілі жаттығулар, ату

құралдарын қолдану арқылы шыдамдылықты, күш пен икемділікті арттыру үшін арнайы

дайындалған.

Мысалы корей дайындық техникасында АФД ның төрт түрі ерекшеленеді [4,5]:

- шыдамдылыққа;

- күшке;

- икемділікке;

- құрылымға.

АФД-ның барлық жаттығулары атыстың орындалу құрылымына сәйкес болуымен

ерекшеленген. Бұл жаттығулар өздігінен немесе жаттықтырушының басқаруымен

орындалуы мүмкін, алайда жаттықтырушының бақылауымен орындаған пайдалы, себебі

ол түрлі жаттығулар барысында дене қалпы мен техникасының сақталуына кепіл болады.

Төзімділікке арналған жаттығуларды қарастырайық: бұған қарапайым садақты жебесіз

тартып 30-60 секунд ұстап тұруды жатқызуға болады. Арасында 2-3 минут дем алып 10

рет қайталау керек. Садақ пен дененің қалпы жаттығу барысында статикалық күйде болуы

керек. Адырнаны тарту және ұстап тұру кезінде шаршаған кезде садақтың қозғалып

кетпеуі үшін үнемі көздеп тұру қажет.

Назар аударыңыз: егер мерген садақты 45 секундтан артық ұстап тұра алатын болса, садақ

басына тартылыс күшін ауырлататын 1-1,5 кг аспайтын жүк қондыруға болады. Немесе

орнына тартылыс күші сондай, бірақ созылуы бәсең садақты алуға болады.

Күш түсіру жаттығулары дайындалу, тарту және ұстап тұру іс-әрекеттерінен тұрады.

Қалыпты ату барысындағыдай ұстап тұру кезінде де күштің барлық бұлшық еттерге

таралу керек. 3-5 секунд ұстап тұрып, бастапқы қалыпқа оралыңыз да қайталаңыз. Осы

жаттығуды күшіңізге қарай 3-5 көздеу арқылы 5-12 рет орындаңыз. Көздеу арасында

демалу уақыты 3-5 минут.

Жаттығу орындау барысында жаттықтырушы ату сызығы мен қалпы сақталып тұрғанын

қарап көз жеткізу қажет.

Икемділік жаттығулары оқталған садақпен, қауіпсіздік үшін нысанаға бағытталып

орындалады. Әдеттегідей қалыпты созылу жылдамдығының 10-нан 2 үздіксіз

тартылыспен садақты тартып, ұстап тұру қалпына жету. Мақсаты қалыпты еш

өзгертпестен жебе ұшының адырна белінен 1-1,5 см қашықтығына дейін тарту [4].

Құрылымға арналған жаттығулар жауырынның дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді.

Садақ кірісін мойыннан асырып тарту арқылы басты екі нәрсеге қол жеткіземіз: 1)

жауырынды артқа тартады; 2) мерген оның дұрыс қалпын сезінеді.

Сонымен қатар, арнайы физикалық дайындық кезінде жүрек-қантамыр жүйесіне көп көңіл

бөлінеді. Оның қажеттілігі ұзақ уақыт бойы тұрақты концентрацияға ие болу үшін

туындаған.

Жүрек-қантамыр жүйесін тиімді жаттықтыру мен күш түсіру жаттығуларының жақсы

бағдарламасы бұған өз пайдасын тигізеді. Оның негізгісі аэробты жаттығулар нәтижесінде

жай күйдегі жүрек тартылысы қысқарады [4,6].

Аэробты жаттығу әдістері өте көп және әрбір мерген үшін ең тиімдісі таңдалу қажет.

Екпінді жүгіріс, жүзу, велосипед тебу, жақын аймақта жүгіру, есу, жақын аймақта шаңғы

тебу, секіру және т.б. осының барлығы қолайлы жаттығулар болып есептеледі.

Нәтижеге жету үшін аэробты жаттығулар аптасына шамамен 30 минуттан кем дегенде 3

рет орындалу керек.

Жүрек-қантамыр жаттығуларының нәтижесіне жету үшін спортшылар жүрек соғысының

максималды жылдамдығының 70-85% құрайтын «мақсатты зонада» жұмыстану керек.

Жеке «мақсатты зонаны» анықтау үшін спортшы жасы 220-дан шегеріп шыққан санды 70-

85%-ға көбейту керек. Мысалы спортшы жасы 25 болса, жүрек соғысының көрсеткіші

келесідей болады: 220-25 =195 * 70-85% = 136-165 BPM (минутына).

Жаттығу барысында жүрек соғысын бақылап отыру үшін спорттық дүкендерде сатылатын

мониторы бар арнайы білезікті қолдану керек.

Кез келген жүрек-қантамыр жаттығуларын бастамас бұрын дәрігермен кеңесіп,

физикалық тексеріс мәліметтерін салыстырып, жаттығу бағдарламасын құрып алған жөн.

Спортшының физикалық күйін анықтаудың қарапайым әдісі ультрадыбыс. Ол мергеннің

максималды V O2 (оттегі көлемін), яғни атлеттің дене салмағының бір бірлігіне

пайдаланатын оттегі көлемін анықтайды. Бұл анықталғаннан кейін мергеннің физикалық

мүмкіндіктері негізінде жүрек-қантамыр жаттығуларының бағдарламасын құрып

дайындауға болады.

3. Техникалық дайындық

Садақпен ату – негізгі элементтері садақты тарту мен жібін жіберу болып саналатын

күрделі қозғалыс іс-әрекетін орындау процесі. Садақпен ату техникасы – бұл қозғалыс іс-

әрекетін орындаудың тиімді әдісі. Әрбір мергеннің өзінің жеке ату техникасы бар, себебі

әр адам өзінің физикалық дамуы, дене құрылымы, дене салмағы және т.б.

параметрлерімен ерекшеленеді. Спорттық классикалық садақпен модульдік садақтан

атудың техникалық элементтері ерекшеленеді.

Садақпен ату техникасын келесі элементтері арқылы талдауға болады: дайындық, ұстау,

қысу, садақты тарту, ату, демін басқару, көздеу. Әрбір элементті жеке қарастырайық.

[7,8].

Садақпен атуға дайындық спортшының аяғы, денесі, қолы және басының орналасу

қалпымен сипатталады. Мергеннің дайындық элементтерін жеке-жеке

қарастырайық.

Аяқтың орналасуы: Садақшы – мерген (оңқай) әдетте нысанаға сол жақ қырымен қарап

тұрады. Ату амалы вертикалды қалыпта жүзеге асқандықтан денеге тіреу болатын аяғы

түзу тұру керек. Барлық буындардың (табан, тізе, жанбас) қимыл-қозғалысы минималды

болуы керек, себебі тиісті бұлшық еттердің жиырылуымен дененің төменгі бөлігінің ішкі

еркіндігі төмендейді. Бұл тепе-тендік сақтаудың басты шарты болып табылады. Аяқ және

дене бұлшық еттерінің шектен тыс жиырылуы басты қимылды басқаруға кедергі тигізеді.

Аяқ табаны бір-бірінен шамамен иық белдеуінде орналасқан, аяқ басы сыртқа қарай

бұрылған. Аяқтың орналасуы ату барысында өзгермей тұрақты болуы шарт. Ол аяқ

табанының сәйкес нүктеленіне байланысты айқындалады (өкшенің және үлкен саусақтың

ортасынан өтетін остің алдыңғы және артқы нүктелері).

Дайындықтың үш басты бағытын атап өтуге болады: ашық, көлденең, жабық.

Қай бағытты тандау мергеннің жеке ерекшеліктеріне байланысты. Бұл бағыттар көп

жағдайда ең бірінші аяқ табанының орналасуымен анықталатын дененің нысанаға

қатысты орналасуына байланысты тандалады.

• Мергеннің ашық дайындығы садақты ұстап тұрған қолы мен иық сызығы

арасындағы кем бұрышымен (дайындық бұрышы) сипатталады. Оң аяқтың табаны сол

аяқтың алдында орналасады, яғни тірек көлемінің сызығы атуға бағытталған бұрыштан

өтеді. Басқа дайындық бағыттарына қарағанда дене көп деңгейде нысанаға қаратылған.

• Көлденең дайындық ашық дайындыққа қарағанда бұрышының үлкендігімен

ерекшеленеді, ал аяқ табандары қатар орналасады.

• Жабық дайындық. Дайындықтың ең үлкен бұрышымен сипатталады: оң аяқ сол

аяқтың артында орналасады

1-сурет. Дайындық кезіндегі аяқты дұрыс қоюы

Суретте дайындықтың ашық, көлденең және жабық түрлеріндегі аяқтың орналасу қалпы

көрсетілген.

Қазіргі кезде ең көп таралғаны көлденең дайындық.

Садақпен атуға дайындықтың барлық үш түрі алдын-ала және негізгі болып

топтастырылады.

Алдын-ала дайындық екі аяқтың бір-біріне қатысты дұрыс орналасуын және нысана

сызығына қатысты дененің бағытын қамтамасыз ететін іс-әрекетті орындау болып

табылады. Басы әдетте нысанаға қарай бұрылған. Садақ дене бойына түсірілген сол

қолымен ауада ұсталады, немесе төменгі жағымен сол аяқ ұшына тіреліп, шынтақтан

бүгілген сол қолымен ұсталады.

Негізгі дайындық мергеннің бетіндегі белгілі (жеке) бағдарлы нүктелеріне(мұрын ұшы,

иек және т.б.) тигенше садақты тарту қалпын орындауға қажетті іс-әрекеттерін

орындаумен сипатталады.

Дайындалу барысындағы дененің орналасуын қарастырайық. Садақшы-мергеннің

дайындығында бұл қалып шартты тігінен осьпен бағалануы мүмкін. Жеке ерекшеліктеріне

байланысты бұл ось қатаң түрде көлденең немесе аздап алға еңкейіп тұруы мүмкін.

Дененің осы қалпында садақ адырнасын мергеннің кеудесіне тиіп, қысым көрсету

мүмкіндігін азайтуға оңай.

2-сурет. Дененің дұрыс болуы

Дененің қалпы негізгі талаптарға бағынуы тиіс – биомеханикалық тірек жасап, оны ату

амалын орындау барысында сақтап тұру.(сурет. 2). Осыған байланысты дене

бұлшықеттерінің жұмысының өзгермелілігі төмен болуы қажет және ол үнемі жаттығуды

талап етеді.

Дененің орналасуы оның сипатты нүктелерінің(ішінің, жанбастың, және жанбас-бел

буындарынан өтетін осьтер) орналасуымен айқындалады

Бастың орналасуы: мергеннің басы бетімен нысанаға қарап тұрады. Басты бұрып, тігінен

қалыпта ұстап тұратын мойын бұлшық еттері шектен тыс қысылмау керек. Әйтпесе ол

қанайналымды бұзып, дене мен қол бұлшық еттерінің шектен тыс жиырылуына әкеліп,

қимыл-әрекетті бұзып, қате жасауға акеліп соғады. Бастың орналасуы бірқалыпты болу

керек, ату барысында өзгермеуі тиіс немесе ол көздеу сапасына кері әсер етуі мүмкін.

Көз (көздеуші) бен жебе табанының арақашықтығы өзгермеуі тиіс, сондықтан тіс үнемі

қысыңқы болуы керек. Адырна мен беттің түйісу нүктелері (мұрын ұшы, иек ортасы,

беттің оң жағы) 3-суретте көрсетілгендей тұрақты болуы шарт. Төменгі жақ алақанның

үстімен тығыз түйісіп тұру қажет, себебі садақты тартатын қол алақаны жақ сүйектің

бойымен өтеді де, бірқалыпты жанасу жолы қолдың қимылының дұрыстығына бағыт

береді. [8].

3-сурет. Адырна мен беттің түйісу нүктесі

Адырна нысана ортасын жасырып тұрмас үшін жетекші көзді ату жазығынан

бірдей қашықтықта ұстау керек.

Садақты ұстап тұратын қолдың орналасуын қарастырайық. Әдетте ұстап тұратын сол қол

нысанаға қарай көтеріліп, тіктеліп, омыртқа өсіне қатысты 90°бұрыш жасап тұрады. (Бұл

бұрыштың өзгеруі ату қашықтығына байланысты өзгереді).

Қолды созып, иық, шынтақ және алақан буындарында бекітіп ұстаймыз. Бұл бекіту әрбір

буындағы антагонист-бұлшық еттердің бір уақытта жиырылуы арқылы жүзеге асады.

Садақты ұстаған қол оны тарту барысында өсіп келетін садақ қысымына белсенді

қарсылық тудырады. Тартылған садақты созу және ұстап тұру барысында алақан, білек

және иық, иық белдеуімен және баспен бірігіп қатаң жүйе болу керек.

Алақанның орналасуы садақты ұстау әдісіне байланысты. Садақты ұстап тұру әдісі алақан

мен саусақтарының орналасуына байланысты бірнеше түрге бөлінеді: суретте

көрсетілгендей, төмен, орташа, жоғары.

4-сурет. Садақты ұстау әдісі

Әрқайсысының кемшілігі мен артықшылығы бар. Ұстаудың барлық түрлерінде де

садақтың белі бас саусақ пен сұқ саусақтың арасынан өтеді.

Төмен ұстауда садақ белінің сырт жағы бас саусақпен тіреліп, жанымен алақанға тығыз

жанасып тұрады. Білек буындарының шартты осі ату жазықтығына 45° бұрышымен

орналасады. Алақанның орта бөлігі білекке шамамен 120° бұрышпен орналасқан. Төмен

ұстауда алақан садақ белінің көп бөлігімен жанасады.

Орташа ұстауда жанасу аумағы аз, себебі алақан тіктеліп, білекке қатысты бұрышы 180°

бұрышта орналасқан, сондықтан алақан мен білек арасында бұрыш болмайды. Бас

саусақтың негізі мен алақанның төменгі жағы садақ беліне тимейді.

Жоғары ұстауда білекке қарағанда алақан кішкене төмен түсіп тұрады да, садақ белімен

жанасу аумағы да азаяды.

Білектің орналасуы көбіне ату барысында адырнаның еркін өтуін қамтамасыз етуіне

қажеттіліктен болады. Білектің ату аумағына кедергі болмас үшін иық буынынан мықтап

бекініп, иық пен білектің байланысы берік болуы керек. Ішкі күш арқылы шынтақ және

алақан буындарының әлсіреуін болдырмау керек.

Оң қолдың орналасуы. Бұл қол ұстау, қысу, садақты тарту, ұстап тұру және адырнаны

атуға қатысатын мүше.

Садақпен ату техникасында ұстау – адырнаны ұстап тұру тәсілі – терең және орташа бола

алады.

5-сурет. Кірісті ұстау

Ең көп таралғаны – терең ұстау. Ұстап тұратын қол алақаны кіріске перпендикуляр

орналасады (садақты тартпас бұрын). Кірісті үш саусақпен ұстаған кезде әрқайсысына

күш бірдей түсуі керек және кіріс саусақ сүйектерінің түбкі бөлігінде орналасады. Қалған

саусақтар мен алақан мүмкіндігінше жазылуы тиіс. Үлкен саусақ пен шынашақ еркін

болуы керек. Кірісті орташа ұстау кезінде адырна саусақ сүйектерінің ортаңғы буынында

орналасады. Жебе табаны сұқ саусақ пен ортаңғы саусақтың арасынан өтіп, садақты тарту

және жебені ату кезінде қысылмауы керек. Осы мақсатта супинатор орнатылады.

Ұстау амалы орындалғаннан кейін сол қолымен садақты көтеріп, жартылай бүгулі оң

қолымен кірісті ұстап тұрады.

Ұстаудың алдында оң иық пен білек көлденең жазықтықта орналасады, иық буындары

мүмкіндігінше түсірулі болуы керек, оң қол шынтағы жебенің осіне қатысты жоғары

орналасу керек.

Модульдік садақпен спорттық атысында кірісті ұстау және ұстап тұру үшін соңғы кезде

көп қолданатын босатқыш немесе рилис (release) деп аталатын арнайы техникалық

құрылғыны пайдаланады.

Рилис құрылымына байланысты оң қол саусағымен бекітіліп немесе былғары бау арқылы

білекке бекітіледі.

Садақты тарту кезінде дененің белден жоғарғы оң жақ мүшелерінің орны өзгереді,

кірістің садақ бойымен орын ауыстыруына себебін тигізеді. Тарту барысында

алақанның жалпы орналасуы мен кірістегі саусақтарының орны өзгермеуі керек.

Садақты тарту арқа мен оң қол бұлшықеттерінің көмегімен жүзеге асады. Садақты

тартудың бастапқы фазасы көбіне оң қол бұлшықеттерімен орындалады. Садақ тартудың

ортаңғы және қорытынды фазалары арқа бұлшық еттерінің жиырылуы негізінде

орындалып, жауырынды омыртқаға акеледі.

Садақты тартудың қорытынды фазасының маңызы зор, себебі алдымен садақты тартуға

қатысатын қол алақаны беттің белгілі жанасу нүктелерінен өтеді (мұрын ұшы, иек ортасы,

т.б.). Егер алақан иекке тіреліп орналасса, ол саусақ қалпына байланысты бірнеше түрге

бөлінеді: жақасты, жақарты, мойынасты.

Казіргі кезде көп таралғаны жақасты бекіту кезінде қол алақаны иек астында орналасып,

үлкен саусақ пен шынашақ еркін болады. Көздеу және бекіту амалдарынан кейін арқа

және қол бұлшықеттерінің жиырылуына байланысты алақан жақ сүйегінің бойымен

қозғалысын жалғастырады.

Техниканың басқа түрлерінде оң қол алақаны беттің тап сол нүктелерін жанап,

тоқтамайды, көздеу барысында жақ сүйегінің бойымен артқа жылжи береді.

Садақты тартудың қорытынды фазасында арқа және қол бұлшық еттерінің жиырылуымен

(бұл фазада басты жұмысты арқа бұлшықеті орындайды) қолды жақ бойымен артқа

жылжыту арқылы жебе кликерден босап, дыбыс беріп, атылады. Садақ тартудың

қорытынды фазасына қойылатын негізі талап – кликердің дыбысынан кейн және жебе ату

кезінде тоқтамауы керек.

Модульдік садақты тартқан кезде оның құрылымы өзгереді. Ол қарудың құрастыру

ерекшеліктеріне байланысты сипатталады. Тарту кезінде басты күш бастапқы фазада

жұмсалады (садақ күнінің 70%). Екінші фазада қысым көлемі азаяды (садақ күшінің 30%).

Садақты тартудың үшінші фазасын орындау кезінде бірінші фазаға қарағанда бұлшықет

қысымы әлдеқайда төмен болады. Садақтың тартылыс күшінің 30% құрап, алақанның

беттің белгілі бекіту нүктелеріне жақындауына байланысты еш өзгермейді.

Осы ерекшеліктерді ескере отырып, садақты ұстап тұратын қолдың орналасуы мен

қызметіне басты назар аудару керек, себебі оған бірінші және екінші тарту фазаларында

садақтың сенімді тірегін сақтап тұруға жоғары талаптар қойылады.

Модульдік садақпен спорттық атыста босатқыштың қолданған тартудың қорытынды

фазасында оң қол алақаны беттің оң жағында орналасып, оң жақ бетті жанайды. Жақ

сүйегінің астымен өтпегендіктен, тартылыс толық орындалмайды. Садақты тарту кезіндегі

арқа және қол бұлшықеттерінің күші алақанды бекіту және кірісті жіберу кезінде

жеткілікті болып, оның өсуі іштей сезілуі керек. Бұл арқа және қол бұлшықеттерінің

бақылаусыз босап кетуін және оң қолының алға кетуін болдырмайды.

Атуды жүзеге асыратын (ату пернесін басу немесе босатқыштың ату ілмегін басу) саусақ

қимылы бұл әрекетті орындауға қатысатын бұлшы қеттер тобының еріксіз жиырылуының

өсуін болдырмау үшін жай және өзбетті болуы тиіс.

Босату (спуск) – кірістің ұстаудан босауы. Садақты тартудың қорытынды

фазасында орындалады. Босатудың негізгі талабы – кірісті ұстаған саусақтардың

біруақыттағы дереу және толық босауы. Осы шарттарды орындау кезінде кіріс

өздігінен босаған саусақтардан суырылып, ату алаңынан еш ауытқусыз шығады.

[9,10].

Саусақтардың еркіндігі және кірістің алақаннан босатылуы кликердің дыбыс белгісінен

кейн болады, алайда садақты тарту кликердің дыбысынан кейн де, ату кезінде де үздіксіз

орындалуын ұмытпау керек.

Босатқышты қолданған кезде садақты тарту және кірісті ұстап тұру амалын орындайтын

қол саусақтары оны ату іс-әрекетіне қатыспайды. Бұл жағдайда жебе жіберуді босату деп

те атауға болады, себебі босатқыштың конструкциясына байланысты мерген кірісті босату

үшін ату механизмін іске қосатын арнайы ату пернесін немесе ілмегін үлкен және сұқ

саусақпен басады.

Босатқышты қолдана отырып кіріс пен жебенің ату аумағынан ауытқуын болдырмаймыз,

сол себептен жебе майыспайды, нәтижесінде атыс амалына жағымды әсер етеді.

Садақшы ату кезінде «мерген-қару» жүйесінің тұрақтылығын жақсартуға тырысады. Ол

үшін оны орындауда кеуде бұлшықетінің еріксіз қозғалысына акелетін демді уақытша

тоқтату қажеттілігі туындайды. Демді 10-15 с ұстап тұру шынықпаған адамға да қиындық

тудырмайды. Бұл уақыт ату амалын орындауға жеткілікті. Садақты тарту алдында және

барысында мергеннің дем алысы үстіртін болып, кәдімгі дем алу үзілісі жасалады, үзіліс

жартылай дем шығару кезінде болуы керек. Бұл дем алудың ең тиімді және қарапайым

түрі, организмнің жалпы тонусына сәйкес дем алу бұлшықеттерінің тонусы сезіледі.

Қандағы және өкпедегі оттегі көлемі 10-15 с бойы организмнің барлық жүйесінің

қалыпты қызметіне жеткілікті. Шынығуға байланысты қандағы оттегі азайған кезде дем

алуға қажетті рефлекторлы жиегі жылжи туседі.

Бұндай дем тоқтату барысында мерген оттегі жетіспеушілігін сезбейді, яғни гипоксия

күіне түспегендіктен, өкпені гипервентиляциясы қажет емес. Өкпенің гипервентиляциясы

кезінде мергенге қажетсіз қан оттегіге шектен сыз қанығып, бас айналу, қимылдың

координациясының бұзылуы және тепе-тендіктің жойылуына акеледі.

Көздеу техникасы нысана ортасына мүшкені әкеліп ұстап тұрудан тұрады. Мүшке

тікбұрышты, трапециялық, нүкте түрінде, дөңгелек және сақина түрінде болуы мүмкін.

Көздеу кезінде мерген көздеу құрылғысын, кірісті және нысананы көріп тұрады. Көздің

құрамы әр қашықтықтағы үш заттан құралған көздеу құрылымын біруақытта бірдей

көруге мүмкіндік бермейді. Сондықтан көз алдымен мушкені анық көреді, содан кейін

нысана, содан кейін кіріске щоғырланады. Кіріс маңызды болмағандықтан мушкенің оң

немесе сол жағында орналаса береді. Кірістің негізгі талабы мушкенің қай жағында

орналасса да ара-қашықтығы өзгермеген жөн[11].

Классикалық садақпен көздеген кезде тарту амалын орындайтын алақан жақ сүйегін

жанап, арқа және қол бұлшықеттерінің жиырылуы арқылы артқа жай жылжу қажет. Ауыз

толық жабылуы тиіс.

Бұл іс-әрекетті қатаң бақылап отыру қажет, себебі көз бен жебе арасындағы қашықтық

өзгеріп, көздеудің қателеріне әкеледі.

Модульдік садақпен көздеу кезінде, әдетте көлденең жазықтықта садақтың орналасуын

бақылайтын деңгей, оптикалық көздеу және пип-сайт (көздеуші көздің деңгейінде

орнатылатын арнайы қуысы бар құрылғы) қолданылады. Яғни, диоптр мен оптикалық

көздеу нақты комбинациясын қарастыруға болады. Садақтың толық тартылысы кезінде

мергеннің көзі, пип-сайт қуысының ортасы (диоптр), мүшке және нысана нүктесі бір түзу

сызықпен орналасады.

Көз қарашығы, мушке және көздеу нүктесінің түген сызығы көздеу сызығы деп аталады.

Көздеу ауданы – көздеу нүктесі ортасы болатын шектелген шеңбер ауданы. Ол садақтың

орналасу тұрақтылығына байланысты үлкен немесе кіші болуы мүмкін. Мергеннің кәсіби

деңгейі жоғары болған сайын, нысана мүшкесінің ауытқу аймағы кішірейеді.

Бастық орналасуы көздің ең тиімді қалпын қамтамасыз етуі тиіс. Мойын бұлшық еттері

садақты тартудың қорытынды фазасында қимыл қоординациясының бұзылуына әкелмес

үшін шектен тыс күшенбеуі керек.


1.Каганов Л.С. Развиваем выносливость / Л.С. Каганов // Новое в жизни, науке и технике.

Сер. Физическая культура и спорт. - 1990.-т №5. - Б. 3-6

2.Фомин С.Д. Физиологические основы двигательной активности / Н.А. Фомин, Ю.Н.

Вавилов. - М.: ФиС, 1991. - 223 б.

3.Верхошанский Ю.В. Основы специальной силовой подготовки в спорте / Ю.В.

Верхошанский. - Изд. 2-е, перераб. И доп. - М.: ФиС, 1977. - 257 б.

4.Струк Б.И. Тренировка силовых способностей у стрелков из лука: Диссертация на

соискание ученой степени канд. пед. наук. Киев, 1979.

5.Тарасова Л.В. Особенности развития организма юных стрелков в подростковом периоде.

М.: ВНИИФК, 2002.

6.Шилин Ю.Н. Тактическая подготовка стрелков из лука. М.:РГУФК, 2005

7.Немогаев В.В., Шилин Ю.Н. Стрельба из лука // Стрелковый спорт и методика

преподавания. - М.: ФиС, 1999.

8.Богданов А.И. Специальная подготовка стрелка из лука. - М.: ФиС, 1971.-124 б.

9.Стрельба из лука: Программа для ДЮСШ, СДЮШОР и ШВСМ. - М.: Советский спорт,

1990.

10.Фейгенберг И.М. Николай Бернштейн: от рефлекса к модели будущего / И.М.

Фейннберг. М.: Смысл, 2004. - 239 б.

11.Цинкер В.М. Физиологические и методические основы развития двигательных качеств

спортсменов: учеб. Пособие. - Улан-Удэ: Изд-во БГУ, 2011. - 216 б.

12.Стрельба из лука: Примерная программа спортивной подготовки для детско-

юношеских спортивных школ, специализированных детско-юношеских школ о резерва и

школ высшего спортивного мастерства. М.: Советский спорт, 2006. - 135 б.

УДК 371.487

Занятия физической культурой учащихся среднего звена

К.Ж. Марденов, Т.Х Утегалиев, Р.Р.Саитгалиев

Актюбинский региональный государственный университет им. К.Жубанова


Бұл мақалада дене шынықтыру орта мектеп деңгейінде оқутышылар білім

қажеттіліктерің мен себептері талқылайды.

This article discusses the education needs and motives of secondary shool level to the physical

training.

Кілт сөздер:дене шынықтыру, себеп, мүғалим, мұқтаждык.

Key words: physical calture, motiv, teacher, need.

В числе важнейших задач, которые стоят перед учителем физической культуры,

находится проблема воспитания потребностей и мотивов к занятиям учащихся

физической культурой. Спонтанный интерес который испытывают младшие школьники

ко всем занятиям, в том числе к занятиям физической культурой, в среднем возрасте

начинает снижаться. Чаще всего теряют интерес к физической культуре учащиеся,

которые не добиваются успехов в данной деятельности и поэтому не получают

подкрепления в положительных переживаниях.

Потребность обычно определяют, как необходимость ученика выполнить какую-либо

деятельность. Когда потребность осознает учащимся, возникает побудительная сила к

действию – мотив. Воспитание потребностей и мотивов – это единый педагогический

процесс. Воспитать мотивы к занятиям, в конечном итоге формируют потребности

учащихся в мотивацию к занятиям физической культурой.

Учителю нужно строить учебно-воспитательный процесс на основе двух составляющих:

1) понимания учащимися важности систематических занятий физической культурой для

улучшения здоровье самосовершенствования, красоты тела и т. Д.; 2) получения

положительных эмоций в процессе выполнения физических упражнений и достижение

важных для учащихся целей (например, для мальчиков – повышение мышечной силы,

выносливости, для девочек – умение красиво двигаться, исправлять недостатки

телосложения). При воспитании потребностей мотивов к занятиям физической культурой

важно увязывать между собой указанные составляющие. Например, при овладении

школьниками навыков плавания учителю необходимо рассказать школьникам о

значимости раздела и построить учебный процесс таким образом, чтобы учащиеся

реально видели свои успехи в данной деятельности, пережить удовлетворение от

процессов освоения навыков плавания. Для этого учителю рекомендуется познакомить

учащихся со своими физическими психическими показателями до начала обучения и

систематически проводить

оценку их изменений. Учителю нужно основываться на индивидуальных особенностях в

двигательной подготовленности учащихся, их потребностях, способности к самооценке и

т. д. Особое внимание необходимо обратить на отстающих учащихся, поскольку именно

они чаще всего теряют интерес к занятиям и поэтому с большим трудом воспринимают

положительные стороны занятий физическими упражнениями.

К основным видам потребностей, которые лежат в основе воспитания положительной

мотивации к занятиям физическими упражнениями, относятся: потребность в активной

двигательной деятельности, потребность в общении и совместной деятельности,

самоутверждении в коллективе, в познании интересных новых сведений о двигательной

деятельности, в эстетических переживаниях на занятиях физическими упражнениями.

Для удовлетворения потребности в активной двигательной деятельности, уроки должны

быть насыщены достаточным объемом разнообразных физических упражнений.

Слишком большой объем малоинтенсивных, мало-эмоциональных упражнений приводит

в конце концов к потере интереса учащихся. Важно, что удовлетворить эту потребность

можно при систематической насыщенной движениями активности школьников как на

уроках физической культуры, так и во внеклассной деятельности – на переменах, на

занятиях в секциях и кружках физической культуры и спорта.

Для удовлетворения потребностей школьников данного возраста к совместной

деятельности и общению важно учитывать дружеские привязанности и симпатии при

составлении групп, совместно осваивающих двигательные действия на уроках физической

культуры. В процессе занятий желательно, чтобы учащиеся могли общаться друг с

другом. Важно также поощрять совместную деятельности учащихся. Например,

потребности в общении и совместной деятельности успешно воспитываются при

подготовке мест занятий, при выполнении многих игровых упражнений, при проведении

командных эстафет, в процессе использования спортивных игр. Подводя итоги урока,

полезно отметить команды игроков, дружные совместные действия которых позволили

добиться победы. Желательно не забыть и тех учащихся, которые наиболее полезно

действовали для своего коллектива.

Уроки полезно строить таким образом, чтобы учащиеся были задействованы в

обсуждении и организации двигательной деятельности своих товарищей. Например, при

выполнении гимнастических упражнений нужно поручать учащимся страховать своих

товарищей при выполнении движений, исправлять их ошибки и помогать осваивать

двигательные навыки.

В возрасте 11-14 лет актуальной становится потребность к самоутверждению в

коллективе. Именно поэтому во время уроков учителю важно подчеркивать достижения

учащихся в двигательной деятельности, обращать внимание на нравственные поступки.

Школьники данного возраста часто болезненно воспринимают недостатки в двигательной

сфере. Поэтому необходимо воздерживаться то резких критических замечаний по этому

поводу. Однако учителя не всегда обращают внимание на это, и тем самым они

способствуют созданию отрицательного отношения к занятиям. В этом плане всегда в

выигрыше будет тот учитель, который использует любой подходящий повод для похвалы,

что создает положительную мотивацию к занятиям физической культурой.

Очень сильны у школьников данного возраста потребности в познавательной

деятельности. Их необходимо всячески поощрять. Для этого полезно приводить

интересные примеры из жизни великих людей ( например, математик Пифагор был

олимпийским чемпионом по кулачному бою), рассказывать о реальных событиях, где

говорится о том, как можно избежать сложных ситуаций при помощи спортивных

навыков, чаще демонстрировать занимательные факты, которые будят воображение

школьников и стимулируют их интерес. Для стимуляции познавательной деятельности

полезно использовать межпредметные связи, например определить зависимость полета

снаряда для метания от скорости и угла вылета. Можно организовать соревнование на

нестандартное выполнение определенного двигательного задания, например способа

перехода планки в прыжках в высоту или способа метания мяча в цель и др. При этом

школьникам полезно дать информацию о значении нестандартного выполнения

известного упражнения. Например, техника прыжка в высоту способом фосбюри-флоп

была изобретена именно во время развлекательных прыжков нестандартными способами

в перерыве между тренировками. Стимулируют, познавательный интерес школьников

также интересная постановка учителем новой темы урока, нетрадиционный подход к

структуре, использование новых упражнений или знакомых заданий, но применяемых в

неожиданных сочетаниях, и другие приемы.

Эстетические потребности проявляются в данном возрасте наиболее сильно. Предметом

эстетического восприятия в могут быть красиво оформленная обстановка на месте

занятий физической культурой (чистый и ярко покрашенный зал, красочные плакаты,

знамена, яркие снаряды и т. п.), форм проведения уроков физической культуры (четкий

порядок, подтянутость учителя и учеников, эстетичное выполнение упражнений,

красивые движения учащихся и др. ). Нужно особо выделить речь учителя: она должна

быть грамотной, красивой, образной, не содержать вульгаризированных жаргонных слов.

Важной стороной деятельности учителя по воспитанию у школьников положительной

мотивации к занятиям физической культурой является пропаганда здорового образа

жизни. Помимо сведений, сообщаемых учителем на уроках, большое место должно

отводиться наглядной пропаганде в виде стендов с материалами о значении привычек

здорового образа жизни и занятий физической культурой, таблиц с режимами дня

школьников разного возраста, плакатов с упражнениями, полезными для здоровья и с

необходимой нагрузкой. Большое значение имеет работа учителя физической культуры по

пропаганде здорового образа жизни среди педагогического коллектива школы. Для этой

цели можно использовать выступления на педагогических советах, беседы с учителями,

совместную работу с медицинским персоналом школы. Полезно организовать занятия

физическими упражнениями с педагогическим коллективом во внерабочее время,

знакомить учителей, классных руководителей с традиционными и новыми формами

осуществления физкультурно-оздоровительной работы.

Очень важно устраивать открытые уроки с приглашением родителей учащихся,

проводить с ними индивидуальные и групповые беседы, где бы раскрывалось значение

занятий физической культурой в семье. Уже накоплен большой опыт совместных занятий

физической культурой учащихся с родителями, проведения различных семейных

соревнований типа Мама, папа и я – спортивная семья.

В итоге всех указанных мероприятий необходимо создать в школе среду, которая бы

формировала привычки и мотивы школьников к занятиям физической культурой или

спортом. Важно помнить что только совокупность различных форм и средств позволит

выполнить чрезвычайно сложную задачу по воспитанию потребностей и мотивов

школьников к регулярным занятиям физической культурой и спортом.


1. Ашмарин Б.А Теория и методики физического воспитания. Просвещение, 1990г.

2. Янсон Ю.А Физическая культура в школе. Научно-педагогический аспект. Книга

педагога. Феникс, 2009 г.

3. Муравьев В. А., Назарова Н. Н. Гармония физического развития и здоровья детей и

подростков. Дрофа, 2009 г.

ӘОЖ 614

Салауатты өмір салтын қалыптастыру – денсаулық кепілі

Н.Р. Жалтаев, А.М. Куншашов, Р.У. Уахитов


Қазақстан, Ақтөбе

В статье рассматриваются способы привития здорового образа жизни учащимся.

The article deals with the inculcation of a healthy lifestyle among students.

Ключевые слова: здоровый образ жизни, физическая культура, здоровье.

Key words: healthy lifestyle, physical culture, health.

Қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің құлдырауы және

экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының, әсіресе, өскелең

ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде. Бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін алған егеменді

еліміз осы бағытта жалпы білім беретін орта мектепте жан-жақты, дамыған, денсаулығы

мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан жеке тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп

қойылған. Барша азаматтардың денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтына

бағытталған Елбасының жолдауын егемендіктің кілтін ұстар жастардың болашағына

апаратын алтын сүрлеу десе болады[1,2].

Бүгінде білім беру мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі – жас ұрпақтың

салауатты өмір сүруге көзқарасын қалыптастыру, олардың денсаулығын сақтауға,

қоршаған ортаны таза ұстауға және жоғары, сапалы білім алып, сол білімді келешектегі

өмірінде пайдалана білуге тәрбиелеу. Адамның ақыл-ой интеллектісін оның білімділік

деңгейінен байқауға болады. Білім – ақыл-ойдың бастапқы түрткісі және негізгі құралы,

әрі көрсеткіші болғандықтан, әрбір адам салауатты өмір сүру үшін, біріншіден, ақыл-ойын

жетілдіру керек; екіншіден, материалдық жағдайын түзеуі тиіс, ол үшін адал еңбек етуі

қажет. Егемен елдің ертеңі бүгінгі жас ұрпақ десек, олардың білімді де білікті, жоғары

мәдениетті, парасат-пайымы мол, сапалы азамат болып жетілуі тәлім-тәрбие беретін

ұстазға, ата-анаға, өскен ортасына байланысты. Сондықтан да білім саласын қазіргі

заманның ұрпағын тәрбиелеуші орта ретінде оқушылардың бойына арнайы адамгершілік

және мәдениеттілік құзіреттіліктерін қалыптастыру мен жандандыру күн тәртібіндегі

басты мәселе. Азаматтың дені сау болуы салауатты өмір сүруді қалыптастырумен тікелей

байланысты, яғни салауатты өмір салтын қалыптастыру денсаулық кепілі. Осы ретте,

салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін қандай жағдайларға назар аудару керек дегенге

келісеміз. Сонымен, салауатты өмір салты деген не? Бұл – жеке адамның тіршілік етуге

бағытталған мүмкіндіктерін қалыптастыру.

Ұлт тағдыры ұрпақ қолында екенін жақсы түсінген ата-бабамыз жас жеткіншектерді

еңбекке баули отырып, рухани-адамгершілік ізгі қасиеттерге тәрбиелеу мәселесін

алғашқы орынға қойған[2.2]. Сондықтан, біз, болашақ педагогтар өз кезегімде алдымызға

келген әрбір оқушының денінің сау болуы үшін осы бағытта да тәрбие бере білуге тиіспіз.

Білім алушыны сауықтыруда дене шынықтыру пәні жетекші орынға ие болатын болса,

басқа пәндердің өз үлесі болуы керек екені сөзсіз. Мектептегі әрбір мұғалім өзіне

бекітілген бағдарламаны оқытумен қатар, оқушының тәрбиесіне, оның ішінде салауатты

өмір сүруді қалыптастыруына да көңіл бөлуі қажет. Әр педагог өз сабағында

жасөспірімдердің назарын өздері үнемі сүйіп жейтін тәтті тағамдардағы құнарлылыққа

аударғаны жөн. Мәселен, тіске залалды конфет, печенье қорабындағы, консерв

банкасындағы және бауырға қатерлі пепси кола мен кока кола сыртындағы жазуларды

оқытуға болады. Сонымен қатар, калория дегеніміз ненің өлшеуі дегенше, латынның

«жылу» мағынасын беретін, жылу мөлшерінің жүйеден тыс өлшем бірлігі екенін

түсіндіруі тиіс.

Қазақ халқын әлемге танытқан Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерінің ұрпақ тәрбиесінде

алар орны ерекше. Бүкіл бір халықтың ұстазы Ұлы Абай өзінің қара сөздерінде жан мен

тән тазалығы, имандылық қасиеттері «толық адам», дені сау адамның іс-әрекет

нәтижелері, жалпы қауымның игілігіне айналады деп тұжырымдайды[3,384].

А.Байтұрсынұлы «Тәні саудың-жаны сау» екенін айта отырып, «Ең әуелі бәрінен бұрын

тазалықтың қадірін біл. Тән саулығының тамыры – тазалықта, жан саулығының тамыры –

саулықта» деп денсаулықты сақтаудың маңызды жолын меңзейді. Себебі, денсаулықтың

кепілі – тән мен ардың тазылығы. Ол саулықтың іргетасын қалайды. Мәселен

М.Жұмабаев өзінің «Педагогика» оқулығында «Сау жан сау денеде ғана болады» деген

адамзат дүниесінің ескі мәтелін дұрыстай отырып, баланың денсаулығы мәселесін «Дене

тәрбиесі» бөлімінде егжей-тегжейлі қарастырады. Оқушы болашағы оның денсаулығына

байланысты. Оқу, білім алу, үйрену немесе біреуді үйрету үшін адамға мықты денсаулық

керек. Жеке тұлғаның денсаулығын сақтауға деген құндылық бағдары әрдайым әртүрлі

жағдайларда өзінің ойлары мен іс-әрекеттерін денсаулығын сақтауға бағыттай алуы.

Оқушылардың дені сау болу үшін ұстаздар оған жақсы дәстүрлер мен әдеттерді сіңіріп,

салауатты өмір салтын сақтаудың қажеттілігі мен оны іске асырудың жолдарын үйретуі

қажет. Салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастыра алмау (режимнің дұрыс сақталмауы,

қимыл-қозғалыстың аз болуы, дұрыс тамақтанбау, жағымсыз жағдайлардың көп болуы,

зиянды әдеттерге үйір болуы) қоғамымыздағы келеңсіз жағдайлардың таралуының басты

факторы. Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және

өлім-жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы қауіп

тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткіге құмарлық және улы заттарға әуестік,

адамгершілікке жат мінез-құлық кеңінен етек алуда. Дүниежүзілік денсаулық сақтау

ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша, халық денсаулығының 49-50 пайызы өмір

салтына, яғни адамның өз денсаулығына қалай қарайтынына тәуелді, 17-20 пайызы

қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты деп көрсетілген[4,204]. Жастары, болашақ

мамандары әлсіз, денсаулығы нашар, білімсіз, зиянды әдеттерге әуес, жалқау, тәрбиесіз

болса, ол мемлекет қашан да әлсіз, қорғансыз. Ендеше жасөспірімдердің денсаулығын

нығайту, жүйке психикасын дұрыс қалыптастырып, ширақ, жігерлі, сымбатты өсіру әрбір

ата-ана мен педагогтардың алдында тұрған үлкен міндет. Мектептегі денсаулықты

сақтауға негізделмеген тәлім мен тәрбие үрдісі тиімді болуы мүмкін емес. Сондықтан да

білім беру саласындағы мамандардың барлығының денсаулықты сақтау ұстанымына

негізделіп жүргізілген де ғана нәтижелі болады.


1. Қазақстан Республикасында 2030 жылға арналған даму стратегиясы «Егемен

Қазақстан» 1998ж.

2. ҚР Президентінің жарлығы: «Қазақстан Республикасы азаматтарының

денсаулығын жақсартудағы алдыңғы қата

3. ҚР өкіметінің шешімі: «Салауатты өмір салты» кешенді бағдарламасы

жөніндегі «Егемен Қазақстан» .

4. Программа «Валеология - как быть здоровым». Алматы, НЦ проблем формирования

ЗОЖ; 1998. 35с.

АВТОРЛАРТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ

СВЕДЕНИЯ ОБАВТОРАХ

INFORMATION ON THE AUTHORS

Абдуллаев Нуртаза Акишанович – доктор исторических наук, профессор,

Актюбинский региональный государственный университет имени К.Жубанова, город

Актобе, Казахстан.

Абильдаева Кениш Махановна – кандидат педагогических наук, доцент, Актюбинский

университет имени С.Баишева, город Актобе, Казахстан.

Ажымбаев Дархан Тулепбергенович – кандидат физико-математических наук, старший

преподаватель кафедры фундаментальной и прикладной математики физико-

математического факультета, Актюбинский региональный государственный университет

им. К. Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Азат Гулдана Алихановна – «Есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету»

мамандығының 2 курс магистранты, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Астана қаласы, Қазақстан.

Айжарикова Анар Кареновна – «Химиялық технология» кафедрасының аға оқытушысы,

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы,

Қазақстан.

Апендина Айнагүл Кенесовна – химия ғылымдарының кандидаты, Қ.Жұбанов атындағы

Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Баишева Енлик Досжановна – кандидат экономических наук, доцент, Университет

Международного Бизнеса, город Алматы, Казахстан.

Байсанов Орда Абдуалиевич – кандидат физико-математических наук, ВИСВО

им. Т.Я. Бегельдинова, город Актобе, Казахстан.

Басенова Жанара Сериковна – магистрант 2 курса специальности «История»,



Бегимбаева Жибек Сагинбаевна – кандидат исторических наук, доцент, Актюбинский

региональный государственный университет имени К.Жубанова, город Актобе,

Казахстан.

Бекетова Гульнара Куанышевна – старший преподаватель кафедры "Химическая

технология", Актюбинский региональный государственный университет имени

К.Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Бисенова Толкын Еркиновна – магистрант 2 курса специальности «Филология»

Актюбинский университет имени С.Баишева, город Актобе, Казахстан.

Ботагариев Толеген Амиржанович – педагогика ғылымдарының докторы, профессор,

Қ.Жұбанов Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Бузова Ольга Васильевна – кандидат технических наук, Актюбинский региональный

государственный университет имени К. Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Гилимова Гульдана Ержанкызы – магистрант 2 курса специальности «Физика»,

Актюбинский региональный государственный университет имени К. Жубанова, город


Гумаров Серик Бактыгалиевич – магистр экономических наук, старший преподаватель

кафедры «Экономика и менеджмент», Казахстанский университет инновационных и

телекоммуникационных систем, город Уральск, Казахстан.

Доскеев Гималин Алтынбаевич – кандидат физико-математических наук, доцент

кафедры экспериментальной и теоретической физики, Актюбинский региональный


Дуйсенова Айнур Гайсиевна – магистрант 2 курса специальности «Физика»,



Елеманова Ляззат Мураткызы – магистрант 2 курса специальности «Государственное и

местное управление», Актюбинский региональный государственный университет имени

К. Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Erzhanova Gulzhan – candidate of ph.science, ARSY after Zhubanov, Aktobe, Kazakhstan.

Жалтаев Нұрым Рахимович – «Дене тәрбиесі» кафедрасының аға оқытушысы,


Zhetessova Zhanar Almasovna – master of Pedagogies and Psychology, Foreign Languages

Department, ARSY after Zhubanov, Aktobe, Kazakhstan.

Жетписбаева Жазира Бериккаликызы – «Информатика» мамандығының 2 курс

магистранты, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе

қаласы, Қазақстан.

Жубаниязова Майра Жандуллаевна – «Химиялық технология» кафедрасының аға

оқытушысы, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе

қаласы, Қазақстан.

Жумагалиева Аяулым Ибрагимовна – магистрант 1 курса специальности «Экономика»,

Казахстанский университет инновационных и коммуникационных систем, г. Уральск,

Казахстан.

Жұрымбай Баянсұлу Ғалымқызы – «Органикалық заттардың химиялық технологиясы»

мамандығының 4-курс студенті, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік

университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Иванова Юлия – студент 1 курса специальности «Педагогика и психология»,

Актюбинский региональный государственный университет имени К. Жубанова, г.Актобе,

Казахстан.

Imagambetova Inabat – a 3-d year student of the faculty of foreign languages, ARSY after

Zhubanov, Aktobe, Kazakhstan.

Исмагулова Гульнур – студент 4 курса специальности «Химическая технология

органических веществ», Актюбинский региональный государственный университет имени

К. Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Калешова Мейргуль Мырзалыкызы – «Аударма ісі» мамандығының 2 курс

магистранты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қаласы,

Қазақстан.

Кенжебаева Фереде Сериковна – магистрант 2 курса специальности «Учет и аудит»,

Университет Международного Бизнеса, город Алматы, Казахстан.

Куншашов Айболат Максатович – «Дене тәрбиесі» кафедрасының оқытушысы,


Курпишева Гульнара Жайлибаевна- педагогика ғылымдарының магистрі, «Дене

тәрбиесі» кафедрасының оқытушысы, спорт шебері, Қ.Жұбанов Ақтөбе өңірлік

мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Кусаинов Халел Хаймуллиевич – доктор экономических наук, профессор, академик

Евразийской экономической академии наук, Актюбинский региональный

государственный университет имени К.Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Қуанышбай Әсел Аманжолқызы – «Органикалық заттардың химиялық технологиясы»

мамандығының 4-курс студенті, Қ.Жұбанов Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті,

Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Қуанышқали Ғалимат Арматұлы – «Дене шынықтыру және спорт» мамандығының 1

курс магистранты , М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті,

Орал қаласы, Казақстан.

Мадиева Гульмира Болатовна – магистрант 2 курса специальности «Филология»

Актюбинский университет имени С.Баишева, город Актобе, Казахстан.

Марденов Казбек Жанатович – «Дене тәрбиесі» кафедрасының аға оқытушысы,


Қазақстан.

Мусабекова Сандуғаш – «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы»

мамандығының 4 курс студенті, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік

университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Мухтаров Сейткерей Маликович – педагогика ғылымдарының кандидаты, Қ. Жұбанов

атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Наренова Асия Булатовна – аға оқытушы, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік


Никуленкова Елена Владимировна – кандидат исторических наук, доцент кафедры

истории, Ленинградский государственный университет им. А.С. Пушкина, город Санкт-

Петербург, Российская Федерация.

Нурмуханова Гүлнара Еркиновна – педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент


Қазақстан.

Нұрлыбаева Жанат – «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2 курс магистранты

Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті,

Ақтау қаласы, Қазақстан.

Онайбай Ануарбек Алибекович – магистрант 2 курса специальности «Автоматизация и

управление», Казахский национальный исследовательский технический университет

имени К.И. Сатпаева, город Алматы, Казахстан.

Отарова Ақмарал Нұрғожақызы – филология ғылымдарының кандидаты, доцент,

Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті,

Ақтау қаласы, Қазақстан.

Өтеумағамбетова Ақерке Досымқызы – «Органикалық заттардың химиялық

технологиясы» мамандығының 4-курс студенті, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік


Сартабанов Жайшылық Алмағамбетович – физика-математика ғылымдарының

докторы, профессор. Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті,

Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Саитгалиев Рафаил Ралифович – «Дене тәрбиесі» кафедрасының аға оқытушысы,

Қ. Жұбанов Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Сайынова Әйгерім – «Биология» мамандығының 4 курс студенті, Қ. Жұбанов Ақтөбе

өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Салов Владимир Юрьевич – педагогика ғылымдарының докторы, доцент, М. Өтемісов

атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Орал қаласы, Казақстан.

Сарбаев Думан Дәулетұлы – «Қазақстан тарихы» кафедрасының аға оқытушысы,


Қазақстан.

Спивак-Лавров Игорь Феликсович – доктор физико-математических наук, профессор,



Сәтенова Серіккүл Көпешбайқызы – филология ғылымдарының докторы, профессор,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қаласы, Қазақстан.

Сулейменова Рзагуль – студент 4 курса специальности «Химическая технология

неорганических веществ», Актюбинский региональный государственный университет

имени К. Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Талипова Мейрамгүл Жұбатқанқызы – физика-математика ғылымдарының кандидаты,

«Ақпараттық жүйелер және бағдарламалық қамтамасыз ету» кафедрасының доценті,


Қазақстан.

Ташенова Жулдыз Мусагуловна – PhD докторы, доцент, Л.Н. Гумилев атындағы

Еуразия ұлттық университеті, Астана қаласы, Қазақстан.

Тилесов Нурлан Нурхатович - магистрант 2 курса специальности «Математика»



Тлеубергенов Марат Идрисович – доктор физико-математических наук, профессор,

главный научный сотрудник отдела дифференциальных уравнений, Институт математики

и математического моделирования, город Алматы, Казахстан.

Турганбаев Муканбеткали Абдикадирович – кандидат экономических наук, доцент

кафедры «Государственное управление и маркетинг», Актюбинский региональный


Тургенова Орынгүл Мұқашқызы – биология ғылымдарының кандидаты, доцент


Қазақстан.

Turlan Zhanar Sailybaievna – master of Humanitarian Sciences, Foreign Languages

Department, ARSY after Zhubanov, Aktobe, Kazakhstan.

Уахитов Рустем Уахитұлы – «Дене тәрбиесі» кафедрасының оқытушысы, Қ.Жұбанов

Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы, Қазақстан.

Умербаева Куляш Охасовна – кандидат педагогических наук, профессор, Актюбинский

региональный государственный университет имени К. Жубанова, г.Актобе, Казахстан.

Утегалиев Тулеген Хайдарович – «Дене тәрбиесі» кафедрасының оқытушысы,


Хасен Тілектес Шалқарқызы – студент 4 курса специальности «Химическая технология

неорганических веществ», Актюбинский региональный государственный университет

им. К.Жубанова, город Актобе, Казахстан.

Ширяева Ольга Ивановна – кандидат технических наук, ассоц.профессор, Казахский

национальный исследовательский технический университет имени К.И. Сатпаева, город

Алматы, Казахстан.

«Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК

УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ»

ғылыми журналына мақалалар беру тәртібі

Мақаланың рәсімделуі

1. Мақалалар компьютерде терілген жазбалар түрінде, бір данамен қабылданады.

Сонымен қатар мақаланың Microsoft Word 2010 жүйесінде, жадыда электрондық

нұсқасы да ұсынылады.

2. Қолжазбаларды авторлар мұқият тексеріп, қатесіз тапсыруы керек.

3. Мақала көлемі компьютерде терілген мәтінмен 3-10 бет (мәтін Times New Roman

қарпімен теріледі, қаріп өлшемі-12) жадағай ара қашықтықта, абзацтық шегініс-

1,25 см. Сондай-ақ мынадай жиектік өлшемдері сақталған болуы шарт: жоғарғы

және төмен- 2 см. және сол жағы мен оң жағы-2 см.

Мақала құрылымының жалпы тәртібі

ӘОЖ (12 қаріп өлшемімен).

Мақаланың атауы (12 қаріп өлшемі, бас, қою әріптермен).

Автордың(лардың) аты-жөні. ( 12 қаріп өлшемімен, қою қаріптермен).

Аннотация үш тілде (10 қаріп өлшемімен, ашық курсивпен, көлемі -100 әріп белгісінен

артық емес).

Мақаланың түйіндемесі және кілт сөздері болуы керек. (қазақ, орыс және ағылшын

тілдерінде, 10 қаріп өлшемімен, тік қаріппен, сөздер – ашық курсивпен).

Мақалаға ғылым докторының немесе кандидаттың пікірі беріледі.

Автордың аты-жөні (толық), ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы, жұмыс орны көрсетілуі

керек. Сонымен қатар автор(лардың) пошталық мекен-жайы, қызметтік және мобильді

телефон нөмірлері, электрондық поштасы қосымша ұсынылады.

Мақаланың мәтіні 12-ші қаріп өлшемімен басылады. Тәжірибелік сипаттағы

мақалалар мынадай бөлімдерге бөлінеді: Кіріспе (бас тақырыпсыз), Материал және

Зерттеу әдістемесі, Нәтижелер және оны талқылау, Тұжырым. Егер тақырыпшалар бар

болса 12-ші қаріп өлшемімен, қою курсивпен теріледі. «Жаратылыстану ғылымдары»

айдарында көрсетілетін өсімдіктер мен жануарлардың латынша атаулары мәтінде

курсивпен көрсетіледі.

Суреттер мен кестелер мәтінде келтірілген тәртіп бойынша нөмірленеді, әр кесте мен

суреттің жеке тақырыбы болуы керек, тақырып қою қаріппен жазылады.

Қысқартулар. Жалпыға белгілі өлшем бірліктерінің (физикалық, математикалық,

химиялық терминдердің, т.б.,) қысқаша аталуын көрсетуге болады. Барлық қысқартулар

мен шартты шамалардың мәтінде толықтай атауы (10 қаріп өлшемімен) көрсетілуі керек.

Мекемелердің атаулары мәтінде алғаш кездескенде толығымен жазылып, қасына

жақшаның ішіне қысқартылған түрі көрсетіледі.


Әдебиеттер 12-ші қаріп өлшемімен нөмірленіп, мақаланың ішіндегі сілтемелер

төртбұрышты жақшалар арқылы көрсетіледі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 7.14-84. МЖСТ бойынша рәсімделуі керек, мысалы:

1) Автор. Мақаланың атауы//Журналдың атауы. Шыққан жылы. Томы. (мысалы, Т.2)

Нөмірі (мысалы, №3).-Беттері (Б.34. немесе Б.15-24.)

2) Автор. Кітаптың атауы. Басылған жері. Баспа атауы. Шығарылған жылы. Беті.

3) Автор. Диссертацияның атауы. Қорғалған қала және ел атауы. Жоғары оқу орны атауы.

Жылы.

*Мақаланың ішіндегі сілтемелер төртбұрышты жақшалар арқылы көрсетіледі.

Журналдың тақырыптық айдарлары

Физика-математика ғылымдары

Жаратылыстану ғылымдары

Техника ғылымдары

Филология ғылымдары

Тарих, философия және әлеуметтану

Экономика және құқық

Педагогика және психология

Өнер, мәдениет және спорт

Порядок приема статей в научный журнал

«ВЕСТНИК АКТЮБИНСКОГО РЕГИОНАЛЬНОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО

УНИВЕРСИТЕТА ИМ. К. ЖУБАНОВА»

Оформление рукописи

1. Статья должна быть представлена в электронном виде (на съемных накопителях)

или по электронной почте. Электронная версия записывается в формате Microsoft

Word 2010.

2. Рукописи должны быть тщательно выверены и отредактированы авторами.

3. Объем статей должен составлять 3-10 страниц (текст набирается шрифтом Times

New Roman; размер кегля -12; межстрочный интервал – полуторный; абзацный

отступ -1,25 см.) Поля: верхнее, нижнее – 2 см; левое, правое – 2 см.

Общий порядок расположения частей статьи

УДК (12 кегль)

Название статьи (12 кегль, жирн., прописные)

Инициалы, фамилия автор(ов) (12 кегль, жирн., прописные)

Место работы. (12 кегль, светлый курсив)

Аннотация на трех языках (на казахском, русском и английском, 10 кегль, объем не более

100 знаков)

Ключевые слова на трех языках (на казахском, русском и английском, 10 кегль, прямым

шрифтом, сами слова – светлым курсивым)

К статье прилагается рецензия доктора или кандидата наук.

Ф.И.О автора(ов) указываются без сокращений, место работы, почтовый и электронный

адрес, а также служебные и мобильные номера телефонов.

Текст статьи (12 кегль). В статьях эксперементального характера должны быть разделы:

Введение (без заголовка), Материал и методика исследований, Результаты и их

обсуждение, Выводы. Подзаголовки набираются по центру. (12 кегль, жирным курсивым)

В рубрике «Естественные науки» латинские названия растений и животных,

приводящиеся в тексте выделяются курсивым.

Таблицы и рисунки нумеруются в порядке упоминания их в тексте, каждая таблица и

рисунок должны иметь свой заголовок (жирным строчным шрифтом), текст таблицы 10

шрифтом.

Сокращения. Разрешаются лишь общепринятые сокращения – названия мер, физических,

химических и математических величин и терминов и т.п. Все сокращения должны быть

расшифрованы, за исключением небольшого числа общеупотребительных. Названия

учреждений при первом упоминании их в тексте даются полностью и сразу же в скобках

приводится общепринятое сокращение.


Список использованных источников должен быть оформлен в соответствии с ГОСТ 7.1-

84.

Например:

1) Автор. Название статьи//Название журнала. Год издания. Том. (например, Т.26)

Страница. (С.34. или С.15-24)

2) Автор. Название книги. Место издания. Издательство. Год издания. Страница.

3) Автор. Название диссертации. Название города и страны. Название ВУЗа. Год.

*Номера литературных источников указываются в квадратных скобках.

Тематические рубрики журнала:

Физико-математические науки

Естественные науки

Технические науки

Филологические науки

История, философия и социология

Экономика и право

Педагогика и психология

Искусство, культура и спорт

Rules of submitting articles for publication in the scientific journal

“BULLETIN OF AKTOBE REGIONAL STATE UNIVERSITY NAMED AFTER K.

ZHUBANOV”

Registration of the manuscript

1. The article is to be submitted in electronic form (on mass storage devices) or by e-mail. The

electronic version is to be made in Microsoft Word, 2010 format.

2. The manuscripts are to be carefully verified and edited by the authors.

3. The length of articles is to make up 3-10 pages (the text is typed by the Times New Roman

font; font size-12; a line spacing – one-and-a-half; paragraph indention -1,25 cm). Margins: top,

lower – 2 cm; left, right – 2 cm.

General order of an arrangement of parts of article

*UDC (font size 12)

* Headline of the article (font size 12, bold type, capital letters)

* Initials, authors’ surnames (font size 12, bold type, capital letters)

*Place of employment (font size 12, light italic)

*Abstracts in three languages (Kazakh, Russian and English, font size 10, length up to 100 units)

* Key words in three languages (Kazakh, Russian and English, font size 10,upright font, words –

in light italic)

* A referee report of a Doctor or Candidate of Sciences is to be attached to the article.

*Tthe author(s)’ names are to be written in full form, place of employment, a postal and e-mail

address, and also office and mobile phone numbers.

The text of the article (font size 12). Articles of experimental character are to contain the

following sections: Introduction (without heading), Material and technique of research, Results

and their discussion, Conclusions. Subtitles are printed on the center. (font size 12, bold italic

type). In the heading "Natural Sciences" the Latin names of plants and animals which are

provided in the text are printed in italic type. .

Tables and drawings are numbered as their mention in the text, each table and drawing have to

have the heading (bold lower case font), the text of the table is to be printed by font 10..

Abbreviations. Only the standard abbreviations – names of measures, physical, chemical and

mathematical values and terms, etc. are allowed. All abbreviations are to be expanded, except for

a small number of the most common ones. Names of institutions are to be given fully at their

first mention in the text and at once the standard abbreviation is to be given in brackets.

List of references

The list of the sources used is to be issued according to National State Standard 7.1-84.

For instance:

1) Author. Name of article//Name of the magazine. Publication date. Volume. (for example,

V.26) Page. (P. 34. or Page. 15-24)

2) Author. Name of the book. Publication place. Publishing house. Publication date. Page.

3) Author. Name of the thesis. Name of the city and country. Name of Higher education

institution. Year.

* Numbers of references are specified in square brackets.

Thematic sections of the journal:

Physical and Mathematical Sciences

Natural Sciences

Technical Sciences

Philological Sciences

History, Philosophy and Sociology

Economics and Law

Pedagogics and Psychology

Art, Culture and Sport


ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК

Актюбинского регионального государственного университета им.К.Жубанова

2005 жылдан бастап шығады Издается с 2005 года

Үш айда бір рет шығады Выходит один раз в три месяца

Редакция мекен-жайы:

030000, Ақтөбе қаласы,

Ә. Молдағұлова д-лы, 34

Қ. Жұбанов атындағы

Ақтөбе өңірлік мемлекеттік

университеті

Адрес редакции:

030000, город Актобе,

пр-т А. Молдагуловой, 34

Актюбинский региональный

государственный университет

имени К. Жубанова

Телефон, факс: 8(7132) 241831, е-mail: [email protected]

Жауапты редактор: Қараша Г.Д.

Корректор: Фурман О.В.

Шығарылған күні 20.03.2017

Форматы А4. Көлемі 24,6 баспа табақ. Таралымы 300 дана.

Тапсырыс № 129 Бағасы келісім бойынша.


баспа орталығында басылды.

Мекен-жайы: Ақтөбе қаласы, Ағайынды Жұбановтар көшесі, 263

Дата выхода 20.03.2017

Формат А4. Объем 24,6 п.л. Тираж 300 экз.

Заказ № 129 Цена договорная.

Отпечатано в издательском центре

Актюбинского регионального государственного университета имени К.Жубанова

Адрес: г. Актобе, ул.Бр.Жубановых, 263

Жарияланған мақала авторларының пікірі редакция көзқарасын білдірмейді.

Мақала мазмұнына авторлар жауап береді.

Опубликованные материалы авторов не отражают точку зрения редакции.

За содержание статьи ответственность несут авторы.

rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/3485/52216.pdf · 2017-04-14 · Қ.Жұбанов атындағы...

Documents

Transcript of rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/3485/52216.pdf · 2017-04-14 · Қ.Жұбанов атындағы...