* * * Bez p ła tny B iu le tyn I n formacy jny * * *poradn ik obserw atora

Zaćmienia Słońca i KsiężycaAstrohobby.PL Expedit ion T e a m

(to pierwszy i największy w Polsce projekt, w którym mogą wziąć udział amatorzy i doświadczeni miłośnicy astronomii, astrofotografii i obserwatorzy nieba. Celem i misją projektu jest profesjonalna rejestracja oraz dokumentacja zjawisk astronomicznych na całym świecie)

Eclipse Time Line:2 0 0 8 . 0 8 . 0 1 C a ł k o w i t e Z a ć m i e n i e S ł o ń c a ( R o s j a , M o n g o l i a , C h i n y ) Zobacz zaćmienie z Syberi i on- l ine w internecie:

www.l ive .astrohobby.pl 2008.08.17 Częściowe Zaćmienie Księżyca (Rosja, Mongolia, Polska)2009.01.26 Obrączkowe Zaćmienie Słońca, Sumatra, Borneo2009.02.09 Półcieniowe zaćmienie Księżyca, Australia, Azja, Europa2009.07.07 Półcieniowe zaćmienie Księżyca, Australia, Ameryka Płn. Płd.2009.07.22 Całkowite Zaćmienie Słońca, Chiny (zobacz: http://www.forum.astrohobby.pl) 2009.08.06 Półcieniowe zaćmienie Księżyca, Europa, Azja, Afryka, Ameryka Płn. Płd.2009.12.31 Częściowe Zaćmienie Księżyca, Europa, Azja, Afryka, Australia2010.01.15 Obrączkowe Zaćmienie Słońca, Kenia2010.07.11 Całkowite zaćmienie Słońca, Chile, Argentyna

A s t r o h o b b y . P L P o l s k i P o r t a l A s t r o n o m i c z n y

[ … ] ł ą c z y n a s w s p ó l n a p a s j a [ … ]

Pomysł i realizacja projektuMarcin Sienko

Bezpłatny biuletyn oraz specjalne serwisy o zaćmieniu znajdziesz na stronach:[ http://www.eclipse.astrohobby.pl | http://www.live.astrohobby.pl ]Marcin Sienko – ŁOWCY ZAĆMIEŃ [ http://www.marcin-sienko.pl ]Mapy zaćmień: Eclipse Predictions by Fred Espenak, NASA/GSFC [ http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/eclipse.html ]Astrohobby.PL Expedition T e a m [ http://www.expedition.astrohobby.pl ]Astrohobby.PL Polski Portal Astronomiczny [ http://www.astrohobby.pl ]Poznaj Nasz Wszechświat [ http://www.prelekcje.astrohobby.pl ]

Dołącz do nas :) [ http://www.logowanie.astrohobby.pl ]Polecane sklepy:www.sklep.astrohobby.pl

Szanowni czytelnicy, nigdy nie przypuszczałem, że moja pasja zaćmieniami, astrofotografią i astronomią – która trwa już ponad 16 lat – zmieni moje życie i pracę zawodową w tak absorbujący, ale jakże pasjonujący sposób. Fotografowałem już dziewięć zaćmień Słońca w różnych rejonach świata i mam nadzieję, że moja wiedza oraz doświadczenie pomoże Państwu poznać nie tylko tajemnice powstawania, rodzaje zaćmień, ale również bezpieczne metody ich obserwacji czy fotografowania.

Zachęcam gorąco do krótkiej lektury tego biuletynu i poradnika, który pomoże w obserwacji zaćmień Słońca i Księżyca, a być może przyczyni się do rozwinięcia hobby zaćmieniami, astronomią czy astrofotografią.

W rozwijaniu pasji i wiedzy na pewno pomoże zawartość portalu astronomicznego Astrohobby.PL.Marcin Sienko

Składam ogromne i serdeczne podziękowania dla wszystkich (kilkuset) instytucji, firm i osób, które pomagały i pomagają mi od wielu lat w realizacji mojej wielkiej pasji, wyprawach, wystawach, publikacjach i prelekcjach oraz dla osób z którymi

miałem przyjemność podróżować lub poznać podczas wypraw. W szczególności podziękowania dla Krzysztofa Łapki wraz z rodziną (Nina, Zuzia i Alicja)

Kraków 2008-07-22

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 1

Spis treści1. Autor całego zamieszania w pogoni za cieniem ;-)..................................................................................3 2. Ochrona wzroku.......................................................................................................................................43. Podstawowe informacje o zaćmieniach...................................................................................................4

3.1 Najciekawsze informacje o zaćmieniach Słońca...............................................................................................43.2 Całkowite zaćmienie Słońca.............................................................................................................................53.3 Obrączkowe zaćmienie Słońca.........................................................................................................................63.4 Częściowe zaćmienie Słońca............................................................................................................................73.5 Obrączkowo-całkowite zaćmienie Słońca (bardzo rzadkie).............................................................................7

4. Techniki fotografowania zaćmień Słońca...............................................................................................84.1 Fotografowanie zaćmień Słońca.......................................................................................................................8

5. Najciekawsze informacje o zaćmieniach Księżyca................................................................................115.1 Całkowite Zaćmienie Księżyca ......................................................................................................................125.2 Częściowe Zaćmienie Księżyca .....................................................................................................................125.3 Półcieniowe Zaćmienie Księżyca ..................................................................................................................12

6. Techniki fotografowania zaćmień Księżyca..........................................................................................126.1 Fotografowanie zaćmień Księżyca ................................................................................................................126.2 Teoretyczne czasy ekspozycji przy fotografowaniu różnych faz Księżyca.....................................................13

7. Całkowite Zaćmienie Słońca 1 sierpnia 2008........................................................................................137.1 Podstawowe informacje o zaćmieniu..............................................................................................................147.2 Dane dla obserwatorów zaćmienia częściowego w Polsce.............................................................................147.3 Dane dla obserwatorów na świecie (czas UT)................................................................................................15

8. Wyprawy na zaćmienie - informacje praktyczne...................................................................................188.1 Wyprawy organizowane samodzielnie...........................................................................................................18

9. Mapa zaćmień 2001-2020 roku..............................................................................................................19

{ P A R T N E R Z Y i M E D I A PLANOWANYCH WYPRAW }

www.prelekcje.astrohobby.pl

Wyprawy na zaćmienia są bardzo drogie i możesz je wspomóc kupując astrofotografie w Sklep.Astrohobby.PL lub zostając sponsorem (kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl).

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 2

1. Autor całego zamieszania w pogoni za cieniem ;-)Moja pasja jest nietypowa, silna, magiczna i wyjątkowa. Przemierzam świat bez szlaków,

nawet gdy jest zima szukam cienia... poszukuję piękna z dala od słonecznych plaż, cywilizacji i autostrad...

Poszukuję piękna tam gdzie znika Słońce... (Marcin Sienko)

MARCIN SIENKO (organizator i szef wypraw na zaćmienia, autor licznych publikacji, prelekcji i wystaw na temat zaćmień), od urodzenia do chwili obecnej mieszka oraz pracuje w pięknym Krakowie. Rocznik '74, w 2002 roku ukończył zarządzanie na UJ, redaktor naczelny portalu

Astrohobby.PL, redaktor naczelny projektu radia astroFM.pl. Hobby; fotografia, astronomia, zjawiska optyczne w atmosferze, poezja (pisze od 1998 roku), informatyka, psychologia, turystyka górska, podróże, modelarstwo. Jego przygoda z astronomią rozpoczęła się kilkanaście lat temu prawie równocześnie z fotografią, największą jego pasją są zaćmienia Słońca i Księżyca. Marcin fotografował z sukcesem już dziewięć zaćmień Słońca: Syberia 2007, Gujana Francuska 2006, Turcja 2006, Hiszpania 2005, Islandia 2003, Afryka-RPA-2002, Madagaskar-2001, Węgry-1999, Polska-1996, trzy zaćmienia Księżyca, tranzyt Merkurego w 2003 oraz pięć komet. Z sukcesem zorganizował na Rynku Głównym w Krakowie wielki pokaz tranzytu Wenus przed tarczą Słońca 8 czerwca 2004 roku dla portalu Onet.pl, kilku serwisów astronomicznych, dla ważniejszych stacji radiowych oraz dla kilku tysięcy dzieci ze szkół, mieszkańców Krakowa i turystów. Marcin Sienko jest pomysłodawcą i organizatorem ogólnopolskiej akcji edukacyjnej „Poznaj Nasz Wszechświat”, której misją, jest chęć popularyzacji wiedzy i pasji na temat astronomii, astrofotografii, obserwacji astronomicznych i astronautyki. Ideą akcji jest pomoc w spełnianiu marzeń, edukacji i w rozwijaniu wspólnej pasji - "astrohobby" - pasji milionów ludzi na całym świecie.Obecnie wszystkie wyprawy realizowane są w ramach wieloletniego programu „Astrohobby.PL Expedition team”. Celem programu jest obserwacja, rejestracja i transmisja on-line dla internautów zjawisk astronomicznych, zaćmień Słońca i Księżyca z dowolnego miejsca na Ziemi.

[…] Zaćmienia to dla mnie prawdziwa życiowa pasja. Strona ŁOWCY ZAĆMIEŃ daje mi ogromną satysfakcję poprzez możliwość dzielenia się swoją pasją z miłośnikami astronomii, zaćmień, fotografii i nie tylko (zapraszam: http://www.marcin-sienko.pl). […]

Główne cele ekspedycji i działalności w ramach programu ŁOWCY ZAĆMIEŃ: popularyzacja astronomii, obserwacji zaćmień Słońca i Księżyca, organizacja prelekcji edukacyjnych, wystaw, publikacje pomiary zmian jasności tła nieba i meteorologiczne podczas zaćmień dokumentacja fotograficzna, audio i video zaćmień Słońca i Księżyca, tranzytów planet wewnętrznych relacjonowanie przebiegu wyprawy na płaszczyznach, prasy, radia i Internetu. wykonanie dokładnych pomiarów zaćmień oraz obserwacje wizualne tarczy Słonecznej podczas zaćmień Co sprawia, że dla kilku minut, a nawet sekund miłośnicy zaćmień na świecie i ja pokonujemy tysiące kilometrów i poświęcamy astronomii i zaćmieniom część swojego życia?

[…]Trudno nawet zliczyć godziny, które poświęciłem zaćmieniom i astronomii, to ponad 16 lat wielkiej pasji, bezcenny czas, wspaniali ludzie, ciągłe poznawanie, wyzwania oraz najwspanialsza, najdłuższa przygoda w moim życiu. Wszystko to dla jakże pięknego zjawiska, które niekiedy w fazie maksymalnej trwa tylko krótką chwilę!... Organizacja moich ekspedycji to bardzo trudne zadanie, wymagające dużej samodyscypliny, ogromnej siły woli i uporu pomimo wielu trudności. Konieczność pokonywania niekiedy kilkunastu tysięcy kilometrów, nocowania w skrajnych warunkach pogodowych i niedostępnych miejscach. […] Dla mnie to prawdziwa życiowa pasja, pełna ciągłego poszukiwania, poznawania, zdobywania wielu doświadczeń i co najważniejsze możliwość dzielenia się moją pasją oraz wynikami prac z ludźmi. […] Marcin SienkoNajważniejsze ekspedycje planowane do 2010 roku (zapraszamy na relacje w Astrohobby.PL)

2008.08.01 Całkowite Zaćmienie Słońca, Rosja, Mongolia, Chiny2008.08.17 Częściowe Zaćmienie Księżyca, Rosja, Mongolia, Polska2009.01.26 Obrączkowe Zaćmienie Słońca, Sumatra, Borneo2009.02.09 Półcieniowe zaćmienie Księżyca, Australia, Azja, Europa2009.07.07 Półcieniowe zaćmienie Księżyca, Australia, Ameryka Płn. Płd.2009.07.22 Całkowite Zaćmienie Słońca, Chiny2009.08.06 Półcieniowe zaćmienie Księżyca, Europa, Azja, Afryka, Ameryka Płn. Płd.2009.12.31 Częściowe Zaćmienie Księżyca, Europa, Azja, Afryka, Australia2010.01.15 Obrączkowe Zaćmienie Słońca, Kenia2010.07.11 Całkowite zaćmienie Słońca, Chile, Argentyna

Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl

Wybrane relacje z ostatnich wypraw na zaćmienia:http://www.eclipse.astrohobby.pl http://www.live.astrohobby.pl http://www.marcin-sienko.pl Onet.pl: Islandia 2003 http://wyprawy.onet.pl/4813,ekspedycja.htmlOnet.pl: Hiszpania 2005 http://wyprawy.onet.pl/10075,ekspedycja.html Onet.pl: Turcja 2006 http://wyprawy.onet.pl/11133,ekspedycja.html Onet.pl: Syberia 2007 http://wyprawy.onet.pl/28594,ekspedycja.html

Wyprawy na zaćmienia są bardzo drogie i możesz je wspomóc kupując astrofotografie w Sklep.Astrohobby.PL lub zostając sponsorem (kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl).

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 3

2. Ochrona wzrokuUWAGA !!! PATRZENIE NA SŁOŃCE BEZ UŻYCIA SPECJALNYCH FILTRÓW, OKULARÓW

OCHRONNYCH GROZI UTRATĄ WZROKU!!!Najbezpieczniejszym sposobem obserwacji Słońca i fazy częściowej zaćmienia Słońca jest rzutowanie obrazu Słońca na białą płaską powierzchnię - np.: tekturę oraz obserwacja przez specjalne filtry (Baader Planetarium) i okulary zaćmieniowe (do kupienia w sklepach: http://www.sklep.astrohobby.pl )GENERALNĄ zasadą jest, aby używać filtrów wyłącznie, pewnych, mocowanych z przodu teleskopu/obiektywu (nigdy w okularze-często pękają podczas obserwacji!!!) nigdy nie patrz na Słońce zbyt długo, nawet jeżeli posiadasz odpowiednie zabezpieczenie, do długich obserwacji zalecany jest rzut obrazu tarczy Słońca na biały ekran. NIE WOLNO obserwować i fotografować pełnego Słońca oraz faz częściowych zaćmienia bez specjalnych i bezpiecznych filtrów: przez teleskopy, lornetki i lunety, które skupiają dużą ilość światła słonecznego, pozbawione związków srebra czarno-białe klisze fotograficzne, klisze do zdjęć kolorowych, zdjęcia rentgenowskie, szare filtry fotograficzne, szybki pokryte sadzą, zwykłe okulary przeciwsłoneczne.Podejmując się obserwacji Słońca i fazy częściowej zaćmienia Słońca czynisz to na własną odpowiedzialność. W razie wątpliwości, braku sprzętu i bezpiecznych filtrów nie podejmuj samodzielnych obserwacji. Zawsze możesz udać się do najbliższego obserwatorium czy koła astronomicznego, które z pewnością będą organizowały bezpieczne i publiczne pokazy zaćmienia (listę takich pokazów znajdziesz na http://www.astrohobby.pl). Relacje, galerie i filmy video wykonane profesjonalnym i bezpiecznym sprzętem można zobaczyć w portalu wyprawy.onet.pl i astrohobby.pl.

3. Podstawowe informacje o zaćmieniach3.1 Najciekawsze informacje o zaćmieniach Słońca

Pierwsza relacja o zaćmieniu pochodzi ze starożytnych Chin. Chińczycy uważali, że w tym czasie smok pożera Słońce. Głównym zadaniem nadwornych astronomów było przewidywanie, kiedy kolejny raz smok zagrozi Słońcu. Wtedy wszczynano hałas i rwetes - za pomocą bębnów, kotłów, sztucznych ogni, a Cesarska gwardia strzelała z łuków w niebo. Po takiej demonstracji siły smok zawsze odstępował od swych złowieszczych zamiarów, zaćmienie przechodziło i Słońce na nowo wyłaniało się z ciemności ;-)

Dokument Shu Chin przekazał nam wieść o cesarzu Yao i dwóch braciach astronomach, Hsi i Ho, którzy zaniedbali obowiązki. Przegapili zaćmienie, a w dodatku w krytycznym momencie znaleziono ich pijanych. Cesarz przeraził się nie na żarty, że Słońce mogło zostać połknięte na zawsze przez smoka, dlatego kazał ściąć głowy nieszczęsnym astronomom...

Dawniej wierzono, że zaćmienie zapowiada śmierć wybitnego człowieka. Według ewangelistów zaćmienie miało towarzyszyć śmierci Chrystusa (zaćmienia najbliższe dacie ukrzyżowania były widoczne w Palestynie 29 listopada 24 roku i 19 marca 33 roku). Co najmniej raz zła przepowiednia miała moc sprawczą, kiedy 20 kwietnia 840 roku król Ludwik I Pobożny umarł ze strachu w czasie zaćmienia. Między jego synami rozpętała się wielka wojna o imperium, które Ludwik odziedziczył po ojcu Karolu Wielkim. Zakończył ją dopiero traktat w Verdun, dzielący wielkie królestwo na trzy części, z których biorą się dzisiejsze państwa Francja, Włochy i Niemcy.

Historyczne doniesienia o zaćmieniach Słońca i Księżyca są bardzo bogate. Ludzie już od najdawniejszych czasów interesowali się tymi zjawiskami. Często się ich obawiali, biorąc je za zapowiedź przyszłych kataklizmów, ale także starali się je zrozumieć, a nawet przewidywać. Wiadomo, że potrafili tego dokonać Babilończycy i Grecy, na przykład Tales z Miletu. Zaćmienia znalazły swoje odbicie w Biblii. Wspomina też o nich Homer i wielu historyków starożytnych. Dzięki temu, że obecnie potrafimy z dużą dokładnością określić czas i miejsce występowania zaćmień, zarówno przyszłych, jak i dawno minionych, możemy weryfikować daty wielu wydarzeń historycznych, przy okazji których kronikarze powoływali się na te zjawiska astronomiczne. Na Słowiańszczyźnie podczas zaćmień Słońca znany był zwyczaj czynienia rytualnego hałasu, co miało odstraszyć potwory i inne złe moce czyhające na Słońce. Niekiedy o wywołanie zaćmienia podejrzewano czarownice, które miały przebijać Słońce diamentową szpilką i wtrącać je do morza. Natomiast Północnoamerykańscy Indianie Czipewejowie myśleli, iż Słońce wygasa, pomagali mu więc rozpalić się na nowo, strzelając w jego kierunku zapalonymi strzałami. W Turcji natomiast ciężarne kobiety unikały noszenia w czasie zaćmienia metalowych przedmiotów, bo - jak wierzono - mogły one wypalić znamię na dziecku.

W ostatnim tysiącleciu na terytorium współczesnej Polski całkowite zaćmienia Słońca wystąpiły tylko 17 razy! Polacy mogą poszczycić się pierwszą na świecie fotografią korony słonecznej, wykonaną w Warszawie 28 lipca 1851 roku! Ostatnie takie zaćmienie miało miejsce 30.6.1954 roku (Suwalszczyzna). Bywały stulecia, w których na terytorium naszego kraju występowały aż 4 zaćmienia (XV, XIX wiek), niekiedy nie występowały (XI, XII wiek). Tak nieurodzajny w zaćmienia jest XXI wiek, w którym na terytorium obecnej Polski nie będzie widoczne zaćmienie całkowite.

3.1.1. Jak powstają zaćmienia Słońca?W ciągu roku może występować od 2 do 5 zaćmień Słońca, do 5 Księżyca, jednak łącznie nie więcej niż 7. np.: 5

Słońca i 2 Księżyca. Generalnie zaćmienia Słońca występują tylko podczas nowiu, a zaćmienia Księżyca tylko podczas pełni (najczęściej ponad 14 dni przed lub po zaćmieniu Słońca). Jest to spowodowane tym, że orbita Księżyca wokół Ziemi jest nachylona pod kątem 5 stopni względem płaszczyzny orbity Ziemi wokół Słońca. W rezultacie; podczas każdego obiegu Ziemi, Księżyc przecina płaszczyznę orbity naszej planety dwukrotnie w punktach nazywanych węzłami. Księżyc w nowiu znajduje się nad lub pod Słońcem, w pełni natomiast przeważnie omija cień Ziemi. Tylko w rzadkich przypadkach, gdy Księżyc w nowiu lub pełni przesunie się blisko jednego z węzłów, może nastąpić zaćmienie. Ponieważ Ziemia i Słońce próbują przeciągnąć Księżyc na swoją stronę, węzły stopniowo zmieniają swoje położenie na ekliptyce. Nazywa się to cofaniem węzłów. Te zmiany węzłów powodują, że nów i pełnia przypadają na jednej linii ze Słońcem co 173,3 dni.

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 4

Okres ten nazywa się sezonem zaćmień. Dlatego w każdym roku kalendarzowym występują przynajmniej dwa sezony zaćmień, w których mogą występować zaćmienia Słońca i Księżyca. Dwa sezony zaćmień to rok zaćmieniowy, który liczy 346,6 dnia, czyli 18,6 dnia mniej niż rok kalendarzowy. Ta różnica powoduje, że w niektórych latach może wystąpić od 2 do 5 zaćmień Słońca. Statystycznie w danym punkcie na Ziemi podobne całkowite zaćmienie Słońca może zdarzyć się średnio tylko raz na 360 lat.

Całkowite zaćmienie Słońca trwa najwyżej 7,5 min i jest praktycznie niezauważalne do momentu, gdy Słońce jest zakryte przez Księżyc w ponad 80%. Kiedy już 90% tarczy Słonecznej jest zakryte robi się wyraźnie szaro i da się odczuć ochłodzenie (o ile jest lato), gdy już min 98% tarczy Słonecznej jest zakryte zapada zmrok. Podczas zaćmień całkowitych, które wypadają praktycznie w zenicie jest najciemniej i dookoła tuż nad horyzontem widać jakby poświatę przed wschodem Słońca, a temperatura w miejscu obserwacji (gdy jest upalnie i gorąco) może spaść o kilka, kilkanaście stopni. Najkrótsze może trwać ok. 20 sekund, najczęściej faza całkowita zaćmienia trwa od dwóch do pięciu minut). Cień podczas zaćmienia przesuwa się z prędkością ok. 1800 km/h (1100 mil/h) na równiku i 8000 km/h (5000 mil/h) w pobliżu biegunów. Szerokość pasa zaćmienia całkowitego nigdy nie przekracza 267 km (167 mil).

3.1.2 Momenty zaćmienia (kontakty)Momenty najważniejszych zjawisk zachodzących podczas zaćmień Słońca nazywane są "kontaktami" i określane numerami: pierwszy, drugi, trzeci i czwarty. Zaćmienie Słońca dla danego miejsca obserwacji zawsze rozpoczyna się w momencie pierwszego kontaktu, gdy Księżyc zaczyna nasuwać się na tarczę Słońca. Ten punkt jest oznaczany jako (P1), czyli "pierwszy kontakt półcienia". Drugi kontakt oznacza początek fazy całkowitej i jest obserwowany tylko w obrębie pasa zaćmienia całkowitego. Jest to moment, gdy wschodnia krawędź Księżyca (lewy brzeg, gdy patrzymy z półkuli północnej) dotyka wschodniej krawędzi Słońca (prawego brzegu, gdy patrzymy z półkuli południowej). Oznacza on początek zaćmienia całkowitego lub obrączkowego. Ten kontakt jest oznaczany (Ul), czyli "pierwszy kontakt cienia" (od łac. umbra "cień"). Zaćmienie całkowite lub obrączkowe kończy się wtedy, gdy zachodni (prawy) brzeg Księżyca opuszcza zachodni (prawy) brzeg Słońca. Ten punkt oznaczamy jako (U2). Ostatni kontakt (P2) oznacza koniec zaćmienia częściowego, gdy Księżyc całkowicie odsłoni tarczę Słońca.

3.1.3 Okresy (cykl) zaćmień – SAROSSAROS to okres zaćmień (cykl), który trwa 6585,33 dni (223 miesiące synodyczne = 242 miesiące smocze = 18 lat 10 dni, a w roku przestępnym 11 dni), po którym powtarzają się podobne do siebie zaćmienia Słońca. Okres SAROS rozpoczyna się zaćmieniem częściowym o niewielkiej fazie w okolicy jednego z biegunów Ziemi, a najdłuższe zaćmienie całkowite w danym SAROS występuje w pobliżu równika. Jednocześnie biegnie wiele okresów SAROS, dlatego w każdym roku widzimy więcej niż jedno zaćmienie Słońca. Po upływie pełnego okresu SAROS (od daty dowolnie wybranego zaćmienia) kolejne zaćmienie powtórzy się i będzie podobne, jednak nie będzie ono identyczne niż poprzednie. Różnica ta wynika z faktu, że okres 223 miesięcy synodycznych różni się o 0,46 dnia od okresu zaćmień, dlatego Słońce po upływie danego okresu SAROS będzie znajdowało się nieco na zachód niż na początku okresu SAROS. Np. Kolejne zaćmienia w każdym okresie SAROS będą miały coraz większą fazę, do wystąpienia serii coraz dłuższych zaćmień całkowitych, aby po tym maksimum fazy kolejnych zaćmień malały, kończąc dany okres SAROS zaćmieniem częściowym o niewielkiej fazie. To, że w danym roku widzimy więcej niż jedno zaćmienie Słońca jest spowodowane tym, że jednocześnie biegnie wiele okresów SAROS.

3.2 Całkowite zaćmienie SłońcaPodczas zaćmienia całkowitego oślepiająco jasna powierzchnia Słońca, którą widzimy każdego słonecznego dnia - jest zasłonięta, dzięki czemu możemy zobaczyć inne, na co dzień niewidoczne części Słońca. Chromosferę, którą można zwykle zobaczyć tylko przez kilka sekund na początku i na końcu zaćmienia całkowitego. Można zaobserwować przypominające języki ognia protuberancje, rozciągające się na tysiące kilometrów w kosmosie. Wreszcie zaćmione Słońce otacza, rozległa i przepiękna korona. Aby zobaczyć całkowite zaćmienie Słońca, obserwator musi być w odpowiednim momencie w miejscu, którego współrzędne geograficzne są objęte "pasem" zaćmienia całkowitego.

Schemat powstawania całkowitego zaćmienia Słońca (widok z przestrzeni kosmicznej)

Przebieg całkowitego zaćmienia Słońca (widok obserwowany na Ziemi)

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 5

Przykładowe fotografie (więcej http://www.galeria.astrohobby.pl)

Całkowite zaćmienie Słońca 29 marca 2006 Turcja

Całkowite zaćmienie Słońca 11 sierpnia 1999 (faza całkowita, korona) Węgry

Całkowite zaćmienie Słońca 21 czerwca 2001 (faza częściowa) Madagaskar

Całkowite zaćmienie Słońca 21 czerwca 2001 (faza całkowita, obiektyw „rybie oko”) Madagaskar

Całkowite zaćmienie Słońca 21 czerwca 2001 (faza częściowa) Madagaskar

Całkowite zaćmienie Słońca 29 marca 2006 Turcja

3.3 Obrączkowe zaćmienie SłońcaGdy Księżyc przechodzący przed tarczą Słońca jest od niej mniejszy, wtedy podczas maksymalnej fazy zaćmienia pozostaje widoczny jasny pierścień (obrączka). Zaćmienia takie nazywamy obrączkowymi. Ponieważ Księżyc nie zakrywa całkowicie oślepiającej fotosfery, chromosfery, korony Słonecznej i protuberancji nie widać.

Schemat powstawania obrączkowego zaćmienia Słońca (widok z przestrzeni kosmicznej)

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 6

Przebieg obrączkowego zaćmienia Słońca (widok obserwowany na Ziemi)

Przykładowe fotografie

Obrączkowe zaćmienie Słońca 31 maja 2003 Islandia

(faza maksymalna)Obrączkowe zaćmienie Słońca 22 września 2006 Cayenne/

Gujana Francuska

3.4 Częściowe zaćmienie SłońcaPodczas zaćmienia częściowego do Ziemi dociera tylko półcień Księżyca, a cień omija Ziemię (zaćmienia częściowe są obserwowane również przy okazji zaćmienia całkowitego, obrączkowego lub obrączkowo-całkowitego poza granicą pasa fazy maksymalnej). Podobnie jak w przypadku innych zaćmień Słońca, procent przesłoniętej tarczy Słońca zmienia się zależnie od położenia obserwatora, ale niezależnie od tego Słońce będzie zaćmione tylko częściowo (przy zaćmieniu całkowitym możemy wybrać miejsce obserwacji w pasie zaćmienia całkowitego).

Schemat powstawania częściowego zaćmienia Słońca (widok z przestrzeni kosmicznej)

Przebieg częściowego zaćmienia Słońca (widok obserwowany na Ziemi)

3.5 Obrączkowo-całkowite zaćmienie Słońca (bardzo rzadkie)Zdarzają się także dość nietypowe i niezmiernie rzadkie zaćmienia Słońca, które są całkowite, będąc też obrączkowymi. Takie zjawiska nazywamy zaćmieniami obrączkowo-całkowitymi (hybrydowymi). Na krańcach pasa całkowitego zaćmienia Księżyc jest zbyt mały, aby całkowicie zakryć Słońce i dlatego zaćmienie jest w tym rejonie widoczne jako obrączkowe. Jednakże z powodu zakrzywienia powierzchni Ziemi w pobliżu środka pasa całkowitego zaćmienia obserwowana średnica Księżyca wzrasta tak, że zasłania całą tarczę Słońca, powodując jednak tylko bardzo krótkie zaćmienie całkowite, na bardzo małym obszarze występowania, i tutaj bardzo ważna jest lokalizacja obserwatora oraz dokładny czas obserwacji.

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 7

4. Techniki fotografowania zaćmień Słońca4.1 Fotografowanie zaćmień SłońcaMoże trudno w to uwierzyć, ale do sfotografowania mojego pierwszego zaćmienia Słońca (12-10-1996) użyłem ZENITA 122 oraz MTO 1000 f/10. Największą barierą dla mnie był brak odpowiedniego i bezpiecznego filtru do fotografowania Słońca. Szczęśliwym trafem przed wyjazdem na zaćmienie udało mi się pożyczyć szary neutralny filtr spawalniczy o średnicy 2,5 cm i w kilka chwil, sprytem majsterkowicza przykleiłem go taśmą klejącą do plastikowej przykrywki od margaryny (z wyciętym otworem 2,3 cm). Następnie całą "konstrukcję" wkręciłem do pierścienia mocującego filtr UV będącego na wyposażeniu MTO, no i gotowe... to były początki, brak środków finansowych na profesjonalny sprzęt (jednak odradzam Wszystkim taką metodę!).

Testy sprzętu są pracochłonne i trwają wiele godzin bez użycia zasilania zewnętrznego (tylko przy użyciu zasilania z baterii i akumulatorków na wyposażeniu ekspedycji). Pytanie - dlaczego? Naszą misją jest rejestracja zaćmień w dowolnym miejscu na Ziemi przy zastosowaniu najnowszych osiągnięć i technik video, fotografii cyfrowej, analogowej, sprzętu komputerowego, łączności (jednak bez oglądania się na gniazdka elektryczne i wygody etc...)Całe wyposażenie (tylko sprzęt i akcesoria) ważą na 1 uczestnika około 15-30 kg. To właśnie dlatego nasze wyprawy nie są "lekkie", ale warto... dobrze sprawdzony sprzęt, przygotowania i pogoda to gwarancja powodzenia wyprawy.

Wyprawy na zaćmienia, to sporo bardzo drogiego i profesjonalnego sprzętu, z którym trzeba podróżować, dlatego już przed samym zaćmieniem staramy się być zmotoryzowani lub mobilni, aby bezpiecznie dotrzeć do pasa zaćmienia, a w razie załamania pogody szybko zmienić lokalizację.Wbrew pozorom... fotografowanie zaćmień, to bardzo ciężka praca przez wiele godzin... i praktycznie na kolanach, wszystko po to, aby fotografie były perfekcyjne ostre i nieporuszone, co przy około 2 metrach ogniskowej obiektywu jest utrapieniem podczas zaćmień (zwłaszcza w zimie, kiedy trudno powstrzymać drżenie rąk na mrozie)

4.1.1 Wybór sprzętu do rodzaju zaćmieńCałkowite zaćmienie Słońca - obiekty do fotografowania: Faza częściowa zaćmienia (tylko przez specjalny i

bezpieczny filtr! ogniskowa 1000-2000 mm) Faza maksymalna zaćmienia

Perły Baily’ego, Chromosfera, Protuberancje (og. 1000-2000 mm)

Korona (ogniskowa 300-1500 mm) Widok całego nieba po horyzont (ogniskowa 8-16

mm „Fish Eye”) Ciała niebieskie w pobliżu zaćmionego Słońca

(35-300 mm) Cień Księżyca na horyzoncie (ogniskowa 8-35 mm) Pasma cieni na jasnych płaskich-poziomych

powierz. (35-80 mm)

Obrączkowe zaćmienie Słońca - obiekty do fotografowania:

Faza częściowa zaćmienia i maksymalna „obrączka” (tylko przez specjalny i bezpieczny filtr! ogniskowa 1000-2000 mm)

Faza maksymalna zaćmienia (przy głębokich zaćmieniach powyżej 99% można sfotografować Perły Baily’ego i niekiedy protuberancje (ogniskowa 1000-2000 mm)

Częściowe zaćmienie Słońca - obiekty do fotografowania:Faza częściowa zaćmienia (przez specjalny i bezpieczny filtr! ogniskowa 1000-2000 mm)

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 8

Aparaty Fotograficzne Do fotografowania zaćmień Słońca w zupełności wystarcza lustrzanka małoobrazkowa analogowa lub cyfrowa zapewniająca zastosowanie wymiennych obiektywów, pierścieni pośrednich, telekonwerterów, specjalnych dodatków takich jak filtry, wężyk czy możliwość zamocowania do statywu. Do fotografii zaćmień godne polecenia są aparaty dla filmów większych niż tradycyjne, które zapewniają większy rozmiar klatki i większą rozdzielczość uzyskanych zdjęć, trzeba sobie zdawać jednak sprawę z trudności technicznych w wywoływaniu takich filmów jak i małej liczbie obiektywów dostępnych na rynku.

Obiektywy"Rybie oko" (ang. fish eye) - najczęściej spotykane ogniskowe to 16 i 8 mm dla lustrzanek małoobrazkowych. Swoim polem widzenia są w stanie objąć nawet 180 stopni (całe niebo), co umożliwia wykonanie przepięknych zdjęć całego nieba podczas zaćmienia całkowitego, zmian zabarwienia nieba czy granicy cienia widocznego tuż przed jak i po fazie całkowitej."Szerokokątne" - Najczęściej 20-40 mm. Tego typu obiektywy nadają się do serii ujęć przebiegu zaćmienia na jednej klatce (tzw. wielokrotna ekspozycja na jednej klatce) jak również do zdjęć panoramicznych."Standardowe" - 45-60 mm. Obiektywy te również nadają się do wykonywania zdjęć opisanych wyżej, jednak dużym ograniczeniem jest tutaj dużo mniejsze pole widzenia, co powoduje konieczność dokładnego zaplanowania zdjęcia i ekspozycji, aby w kadrze zmieścić właściwy fragment nieba czy panoramy."Teleobiektywy"135 - 500 mm - najlepiej stosować je do fotografii całej korony słonecznej czy wyjątkowo pięknych koniunkcji z planetami lub jasnymi gwiazdami podczas fazy maksymalnej całkowitego zaćmienia Słońca.500 - 2000 mm - idealne do fotografii chromosfery, wewnętrznej i zewnętrznej części korony słonecznej, pereł Baily'ego, pierścionka z brylantem czy protuberancji. "Teleskopy astronomiczne" - 1000 mm i więcej. Nie jestem ich zwolennikiem dla fotografii zaćmień z uwagi na ich duże rozmiary, ciężki montaż i kłopoty z transportem.Zależność rozmiaru Słońca na negatywie od ogniskowej obiektywuprzykładowe rozmiary dla tarczy Słońca znajdują się w tabeli poniższej

Ogniskowa [mm] 35 50 135 200 300 500 1000 2000 2400Śr. Słońca na negat. [mm]* 0,31 0,44 1,18 1,74 2,62 4,36 8,72 17,44 20,93

*dla przyjętych rozmiarów kątowych Słońca 30' i lustrzanki analogowej (mały obrazek)

Zależność pola widzenia od ogniskowej obiektywuogniskowa (mm) 8 16 20 28 35 50 85 135 200 300 500 1000 2000 4000pole widzenia (o) 180 120 96 75 66 46 28 18 12 8 5 2,5 1,25 0,67

Dane teoretyczne dla kadru lustrzanki analogowej (mały obrazek)

FiltryNajtańszym i dobrym rozwiązaniem są specjalne filtry słoneczne foliowe Baader Planetarium (kupisz w http://www.sklep.astrohobby.pl)

Tradycyjne Materiały FotograficzneOdpowiedni film jest równie ważny jak zastosowanie właściwego obiektywu czy czasu ekspozycji. Podstawowym kryterium jest wybór negatywu lub slajdu. Slajdy polecałbym zdecydowanie osobom z doświadczeniem w fotografii zwykłej jak i astronomicznej, gdyż pozytywy mają mniejszą tolerancję błędów naświetlania. Wybór odpowiedniej czułości filmu to duży kłopot z uwagi na duże różnice w czasach ekspozycji podczas przebiegu Całkowitego zaćmienia Słońca. Mniejszy problem występuje podczas zaćmień częściowych czy obrączkowych gdyż wtedy stosuje się jedną czułość filmu najczęściej od 25 - 200 ISO. Do fotografii korony słonecznej, protuberancji najczęściej stosuje się filmy o czułości od 200 - 800 ISO. Jednak trzeba pamiętać, że wraz z czułością filmu wzrasta wielkość ziarna co pogarsza rozdzielczość zdjęcia.

Im szybsza lustrzanka tym lepiej Po raz pierwszy doceniłem to przy fotografowaniu całkowitego zaćmienia Słońca, kiedy faza maksymalna trwa kilka minut, a dla uchwycenia wszystkich jej uroków trzeba wykonać zdjęcia o różnych czasach ekspozycji i przy użyciu różnych obiektywów.

BreaketingWykonywanie serii poklatkowych zdjęć o różnych czasach naświetlania przy jednorazowym naciśnięciu spustu migawki. Funkcja ta jest szczególnie przydatna dla fazy całkowitej, kiedy możemy szybko wykonać zdjęcia obiektów o różnej jasności (korona słoneczna, protuberancje).

MatówkiNiektóre typy lustrzanek (te z wyższej półki) umożliwiają wymianę matówki. Jest to bardzo przydatna funkcja, ponieważ jasne matówki dają możliwość dokładniejszego ustawienia ostrości. Jeżeli nie posiadamy takiej opcji w aparacie lepiej używać aparatów ze stałą, ale jasną matówką.

MuszlaNic bardziej nie rozprasza jak padające z boku do wizjera światło, które psuje kontrast i jakość widzianego obrazu. Może uznacie to za dowcip, ale uwierzcie mi, że podczas fazy całkowitej bardzo często laicy błyskają fleszami, co już dopełnia ogrom rozpaczy, gdy zostaniemy oślepieni w najkrótszym i najważniejszym momencie zaćmienia.

Wężyki SpustowePrzy czasach naświetlania powyżej 1/2 sekundy i przy prowadzeniu mechanizmem zegarowym zaleca się użycie wężyka zwłaszcza z blokadą. Przy krótkich ekspozycjach dużo wygodniejsze i pewniejsze jest użycie spustu i trzymanie aparatu, co powala na większą kontrolę nad całą ekspozycją i aparatem.

DyktafonDyktafon służy mi jako bezobsługowy notatnik parametrów ekspozycji, momentów kontaktów, reakcji świadków zjawisk, również jako dziennik podróży.

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 9

ф - rozmiar obiektu na negatywie w mm, dlens - ogniskowa obiektywu w mm, α - kątowe rozmiary obiektu na niebie w minutach kątowych

3440αφ ⋅

= lensd

Seeing Ruch mas powietrza powodujący zniekształcenie (falowanie) obrazu. Ma on ujemne znaczenie dla fotografii przy długich ogniskowych. Typowy dla naszego klimatu ma wartość 3-6'' (sekund łuku) im seeing mniejszy tym lepiej, minimalnie można u nas zaobserwować 2-3''. Przy dużym seeingu wydłużanie ogniskowej niema większego sensu, ponieważ spowoduje to jeszcze większe rozmycie szczegółów powierzchni Księżyca. Przykładowe bezpieczne ogniskowe dla podanych wartości seeingu; 1,5''-2700 mm, 3''-1300, 6''-700 mm. Jeżeli chcemy bardziej szczegółowych zdjęć musimy liczyć na szczęście i "trafić" na tzw. "ciszę", ale jest to długa praktyka, gdyż trwa to naprawdę krótką chwilę i nie ma na to wzoru matematycznego.

Wyłącz lampę błyskową! Podczas zaćmienia jest ona zupełnie zbędna. Czasem może się przydać, ale należy pamiętać, że w tym czasie może fotografować kilka, kilkadziesiąt osób i takim niespodziewanym błyskiem można zepsuć fotografie innym miłośnikom zaćmień!

4.1.2 Teoretyczne Czasy EkspozycjiJasność wybranych obiektów i zjawisk astronomicznych - zestawienie

OBIEKT (J/s) MOCPROMIENIOWANIA

Słońce 10 000 000Całkowite zaćmienie SłońcaProtuberancje 100Korona wewnętrzna 50Korona środkowa 5Korona zewnętrzna 0,5Niebo podczas zaćmienia całkowitego 0,01KsiężycPełnia Księżyca 2002-3 dni przed i po pełni 80Pierwsza i ostatnia kwadra 404-5 dni po nowiu 202-3 dni po nowiu 10Zaćmienie KsiężycaFaza całkowita zaćmienia 0,005Granica cienia 0,05

Bardzo ciekawy efekt można zaobserwować i sfotografować, np. podczas fazy częściowej zaćmienia czy zaćmienia obrączkowego, kiedy światło słoneczne przechodzi przez liście drzew. Na płaskiej powierzchni - nawet na chodniku czy ścianie - można wtedy zaobserwować wiele miniaturowych obrazów zaćmienia.Teoretyczne parametry ekspozycji dla zaćmień Słońca

ISO (ASA) Q F – przesłony – zestawienie dla przykładowych wartości ISO 100 - 1,4 2 2,8 4 5,6 8 11 16 22200 - 2 2,8 4 5,6 8 11 16 22 32400 - 2,8 4 5,6 8 11 16 22 32 44800 - 4 5,6 8 11 16 22 32 44 66

Faza zaćmienia Słońca Q Czasy ekspozycji (100 - 800 ISO dla przesłon podanych wyżej) *Faza częściowa** - - - - - - 1/16000 1/8000 1/4000 1/2000Perły Baily’ego 11 1/32000 1/16000 1/8000 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125Chromosfera 10 1/16000 18000 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125 1/60Protuberancje 9 1/8000 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125 1/60 1/30Korona – 0,1 S 7 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125 1/60 1/30 1/15 1/8Korona – 0,2 S 5 1/500 1/250 1/125 1/60 1/30 1/15 1/8 1/4 ½Korona – 0,5 S 3 1/125 1/60 1/30 1/15 1/8 1/4 1/2 1 sek. 2 sek.Korona – 1,0 S 1 1/30 1/15 1/8 1/4 1/2 1 sek. 2 sek. 4 sek. 6 sek.Korona – 2,0 S 0 1/15 1/8 1/4 1/2 1 sek. 2 sek. 4 sek. 6 sek. 15 sek.Korona – 4,0 S -1 1/8 1/4 1/2 1 sek. 2 sek. 4 sek. 6 sek. 15 sek. 30 sek.Korona – 8,0 S -3 1/2 1 sek. 2 sek. 4 sek. 6 sek. 15 sek. 30 sek. 60 sek. 120 sek.

t=f2/(Ix2Q)t - czas ekspozycji (1=sekunda), f - przesłona obiektywu, I - ISO czułość filmu, Q - jasność fazy zaćmienia, S - promień Słońca** - faza częściowa zaćmienia przy użyiu bezpiecznego filtru szarego dla ISO 100, 2000mm, f/20, czas ekspozycji 1/3000 - Uwaga! Stosowanie filtrów bardzo słabych, wymuszających czasy ekspozycji dłuższe niż 1/500 stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla wzroku z powodu zbyt silnego światła słonecznego. Radzę więc bezpieczny przedział od 1/500 do 1/4000. Przy zbyt jasnej lub ciemnej tarczy bardzo trudno ustawić precyzyjnie ostrość, a zbyt jasne Słońce w kadrze może spowodować uszkodzenie wzroku i aparatu.* - parametry teoretyczne obliczone dla zaćmień Słońca w fazie całkowitej powyżej 25o nad horyzontem oraz idealnie bezchmurnego nieba. W przypadku zaćmień nisko nad horyzontem (po wschodzie lub przed zachodem Słońca) oraz przy cienkiej powłoce chmur zalecam wydłużenie czasów ekspozycji oraz zastosowanie wielokrotnych ekspozycji na kilku kolejnych czasach ekspozycji.Przykład: posiadamy obiektyw MTO 1000mm, f/10, ISO 800 i chcemy sfotografować protuberancje: prawidłowy odczyt z tabeli został pogrubiony, a wynik prezentuje się następująco {czas ekspozycji dla podanych parametrów to ~1/1000, zalecam prześwietlenie i niedoświetlenie jeszcze dwóch klatek czyli np.: 1/1500 i 1/750}Wielokrotna ekspozycja (obiektyw) 35 mm, co 10 minut, podczas ponad dwóch godzin zaćmienia zmieścimy w kadrze 12-14 faz przebiegu zaćmienia. Można także fotografować obiektywem 50 mm. Przy tak skomplikowanej ekspozycji należy bezwzględnie pamiętać o kilku najważniejszych sprawach: Wielokrotna ekspozycja zaćmień częściowych i obrączkowych wymaga stałego zamocowania filtru

słonecznego Wielokrotna ekspozycja zaćmień całkowitych wymaga zamocowania filtru słonecznego przy fazach

częściowych, a filtr zdejmujemy tylko podczas fazy maksymalnej (korony) Należy bardzo dokładnie zaplanować czas otwierania migawki tak, aby pomiędzy kolejnymi ujęciami

były zachowane identyczne interwały czasowe

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 10

www.prelekcje.astrohobby.pl

Prel

ekcje

i po

kazy

nie

ba

Taką ekspozycje można sobie przećwiczyć przed zaćmieniem w dowolnym i słonecznym dniu. Należy precyzyjnie zaplanować odpowiednie kadrowanie, czyli w kadrze jednej klatki musimy „zmieścić najlepiej trzy

godzinny ruch Słońca na niebie – jest to może łatwe tam gdzie mieszkamy, ale podczas wyjazdu za granicę takie planowanie wymaga użycia programu komputerowego, aby przewidzieć dla danych współrzędnych geograficznych w nieznanym dla nas rejonie pozorny ruch dobowy Słońca na niebie podczas zaćmienia.

Aparat powinien być zamocowany na solidnym statywie, a migawkę powinnyśmy otwierać manualnie cały czas na jednej klatce przez wężyk lub zdalnie np.: elektronicznie przez notebooka lub pilota na podczerwień, co zaoszczędzi nam czasu (czasy naświetlania ustawiamy w aparacie). Innym i niezawodnym sposobem, jest pojedyncze otwarcie migawki przez całe zaćmienie i naświetlanie przez odsłanianie obiektywu. Ta ostatnia metoda wymaga dobrego wyczucia czasu i wielu prób przed zaćmieniem – można swobodnie przygotować się do takie ekspozycji jeszcze na długo przed zaćmieniem. Otwarcie migawki na całe zaćmienie wymaga wężyka z blokadą, należy także pamiętać, że aparaty, które mają migawkę otwieraną elektronicznie zużywają do jej otwarcia zasilanie, a więc podczas prawie trzech godzin zaćmienia może się okazać, że padnie nam bateria. Dlatego zalecam bardziej stare i sprawdzone aparaty z migawką otwieraną mechanicznie. Może się okazać, że stary poczciwy Zenit czy Praktica są bardziej odpowiednie niż nowoczesne i nafaszerowane elektroniką aparaty – a w przypadku zaćmienia w zimie, takie warunki atmosferyczne może wytrzymać tylko aparat typowo mechaniczny.

HDR, DRI i zaćmienia?Fotografowanie całkowitego zaćmienia Słońca (zwłaszcza struktury korony i panoram) w celu ich złożenia i uzyskania obrazu HDR i DRI to wspaniałe wyzwanie, ale trzeba sobie zdawać sprawę, że obecne całkowite Słońca będzie bardzo dynamiczne (około 2 minut) i w tym krótkim czasie parametry ekspozycji zmienią się bardzo często, dlatego im „szybsza lustrzanka tym lepiej i nasza praktyka w HDR”. HDR (ang. High Dynamic Range image, obraz o Szerokim Zakresie Tonalnym) to zdjęcie powstałe ze złożenia wielu zdjęć o różnym zakresie czasów ekspozycji, które po złożeniu i obróbce w efekcie końcowym dają zdjęcie w zakresie jasności (ang. luminance) porównywalnym do zakresu jasności widzianego przez człowieka. DRI (ang. Dynamic Range Increase, Zwiększenie Zakresu Tonalnego) polega na odpowiednim nałożeniu na siebie kilku warstw zawierających ten sam kadr naświetlony na różnych czasach ekspozycji, z zaznaczeniem jednak że nałożone na siebie zostają jedynie wybrane fragmenty fotografii.PanoramyFotografowanie całkowitego zaćmienia Słońca z użyciem obiektywów szerokokątnych w tym „fish eye” daje niesamowite efekty i może również być pomocne w montowaniu zdjęć jako obrazów HDR i DRI, pod warunkiem wykonania wielu fotografii w ciągu kilku max kilkunastu sekund.

4.1.3 Techniki obserwacji wizualnych zaćmień

Projekcja przy pomocy otworu (rzut obrazu na karton)

5. Najciekawsze informacje o zaćmieniach KsiężycaZaćmienie Księżyca następuje wtedy, gdy Księżyc przechodzi przez cień Ziemi. Zawsze następuje to tylko podczas pełni. Podczas gdy zaćmienie Słońca widać tylko na małym obszarze dziennej strony Ziemi, a jego wygląd zmienia się zależnie od tego, gdzie względem punktu maksymalnego zaćmienia znajduje się obserwator, przebieg zaćmienia Księżyca można obserwować z całej nocnej strony Ziemi na bardzo dużym obszarze często obejmującym kilka kontynentów.Zaćmienia Księżyca także występują w trzech odmianach; mogą być: całkowite, częściowe i półcieniowe. Całkowite zaćmienie występuje wtedy, gdy cała tarcza Księżyca znajduje się w cieniu Ziemi. Całkowita faza zaćmienia Księżyca może trwać 90 minut i więcej, natomiast faza całkowita zaćmienia Słońca może trwać tylko kilka minut. Podczas zaćmienia Księżyca także występują momenty kontaktów. Pierwszy kontakt półcienia (P1)-"trudno go zauważyć", następuje wtedy, gdy Księżyc zaczyna wchodzić w półcień Ziemi, pierwszy kontakt cienia (U1)-"widać wyraźnie gołym okiem", oznacza moment, w którym na Księżyc zaczyna padać ciemniejszy cień Ziemi. Drugi kontakt cienia (U2) następuje, gdy rozpoczyna się faza zaćmienia całkowitego i Księżyc całkowicie zanurza się w cień Ziemi, natomiast trzeci kontakt cienia (U3) ma miejsce, gdy zaćmienie całkowite się kończy. Ostatni kontakt cienia (U4) oznacza moment, w którym Księżyc całkowicie wychodzi z cienia Ziemi, a drugi kontakt półcienia (P2) ma miejsce, gdy Księżyc opuszcza półcień Ziemi.

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 11

5.1 Całkowite Zaćmienie Księżyca Podczas całkowitego zaćmienia Księżyca, srebrny glob nigdy nie znika całkowicie. Ziemska atmosfera nadaje czerwonawy kolor cienia Ziemi powodując, że podczas zaćmienia Księżyc przybiera czerwone zabarwienie. Niekiedy cień jest czerwono-pomarańczowy, ciemno-czerwony lub brunatno szary. Kolor całkowicie zaćmionego Księżyca zależy bezpośrednio od przejrzystości górnych warstw atmosfery Ziemi. (im mniejsze zapylenie atmosfery tym jaśniejsze zaćmienie). 5.2 Częściowe Zaćmienie Księżyca Częściowe zaćmienie Księżyca następuje wówczas, gdy tylko cześć Księżyca zanurza się w cieniu Ziemi. Zależnie od fazy zaćmienia fragment powierzchni Księżyca znajdujący się w cieniu może mieć kolor ciemnoczerwony, rdzawy, ciemnoszary lub czarny. Podobnie wygląda faza częściowa zaćmienia przed i po fazie zaćmienia całkowitego podczas całkowitego zaćmienia Księżyca.

5.3 Półcieniowe Zaćmienie Księżyca Z półcieniowym zaćmieniem Księżyca mamy do czynienia wtedy, gdy Księżyc przechodzi tylko przez słaby półcień Ziemi. Żadna część powierzchni Księżyca nie znajduje się w cieniu Ziemi, widoczne jest wtedy tylko niewielkie pociemnienie brzegu Księżyca. Zaćmienia tego typu, jeżeli nie są nagłaśniane w mediach często bywają zauważonymi tylko przez nielicznych obserwatorów.

6. Techniki fotografowania zaćmień Księżyca6.1 Fotografowanie zaćmień Księżyca Zaćmienia Księżyca są na tyle wspaniałe, że nadają się zarówno do obserwacji wizualnych-astronomicznych jak i fotografii. Ze względu na ich wolniejszy przebieg niż zaćmień Słońca, a zwłaszcza fazy całkowitej, która dla zaćmień Słońca trwa tylko kilka minut, a w czasie całkowitego zaćmienia Księżyca mamy duży komfort pracy, ponieważ faza całkowita trwa nawet do 1,5 godziny. Ponadto całkowite zaćmienia Słońca można oglądać tylko w wąskim pasie drogi cienia Księżyca, natomiast zaćmienia Księżyca można oglądać nawet (przy sprzyjających warunkach) na kilku kontynentach. Do fotografii astronomicznych Księżyca polecałbym całą rodzinę obiektywów MTO 1000, MC MTO-11 CA i MC RUBINAR 5,6/500. Obiektywy te, po wydłużeniu ogniskowych nawet do 2400 mm znakomicie nadają się do fotografowania całej tarczy Księżyca (także zjawisk zakrycia ciał niebieskich przez Księżyc), ogniskowa do 4000 mm nadaje się do fotografowania Księżyca w skrajnych fazach (od II kwadry poprzez nów, a na I kwadrze kończąc). Jednak należy pamiętać, że wraz ze wzrostem ogniskowej obiektywu "przyciemniamy go", co pociąga za sobą konieczność zastosowania prowadzenia mechanicznego w celu zniwelowania ruchu obrotowego ziemi (np.: chcąc fotografować wybrane fragmenty Księżyca ogniskowymi do 15000 mm). Krótsze ogniskowe obiektywów np.; od 16-500 mm, znakomicie nadają się do rejestrowania wszelkich koniunkcji (bliskich złączeń Księżyca z ciałami niebieskimi). Przybliżone czasy naświetlań dla pięciu podstawowych faz Księżyca podane są w tabeli (dla Księżyca powyżej nad horyzontem). 6.1.1 Teoretyczne czasy ekspozycji dla zaćmień KsiężycaJeżeli chodzi o czasy naświetlania poszczególnych faz zaćmienia, to istnieje wiele metod, ale uniwersalnej niestety nikt jeszcze nie wymyślił i zapewne minie jeszcze wiele zaćmień a i tak to niewiele zmieni. W poniższej tabeli zamieszczone są teoretyczne czasy ekspozycji dla różnych faz zaćmienia, czułości filmu i przesłon. Jednakże proszę pamiętać, że wszystkie te dane są teoretyczne i, że bezpośredni wpływ na ich błędność mają takie parametry jak; mała wysokość Księżyca nad horyzontem, latarnie, łuny nad miastem, zanieczyszczenie atmosfery, rodzaj zaćmienia i jego przewidywana jasność, godzina itd. Ja stosuję zdecydowanie prześwietlanie tego typu zjawisk, wydłużając podane czasy dla ułamków sekund nawet 2-3 krotnie, ale jest to tylko sugestia. Zapewne każdy, kto spróbuje, przekona się, że 100% metody nie ma.

ISO Faza/ przysłona 1,4 2 2,8 4 5,6 8 11 16 22400 Faza całkowita 15 30 60 120 240 480 960 1920 3840800 7,5 15 30 60 120 240 480 960 1920400 Faza całkowita L=1 2 4 7,5 15 30 60 120 240 480800 1 2 4 7,5 15 30 60 120 240400 Faza całkowita L=2 1/2 1 2 4 7,5 15 30 60 120800 1/4 1/2 1 2 4 7,5 15 30 60400 Faza całkowita L=3 1/8 1/4 1/2 1 2 4 7,5 15 30800 1/15 1/8 1/4 1/2 1 2 4 7,5 15400 Faza całkowita L=4 1/30 1/15 1/8 1/4 1/2 1 2 4 7,5800 1/60 1/30 1/15 1/8 1/4 1/2 1 2 4400 II i III kontakt 1/60 1/30 1/15 1/8 1/4 1/2 1 2 4800 1/125 1/60 1/30 1/15 1/8 1/4 1/2 1 2400 I i IV kontakt - - 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125 1/60800 - - - 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125400 Księżyc w pełni - - - 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125800 - - - - 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250

Jednostką czasu naświetlania jest sekundaL=0 - Bardzo ciemna tarcza, Księżyc niemal niewidocznyL=1 - Ciemna tarcza koloru szarego, brązowego, znikome szczegóły na pow. KsiężycaL=2 - Zaćmienie koloru czerwonego, rudego, jasny cień zewnętrznyL=3 - Ceglasto-czerwone zaćmienie, jasny żółty brzeg tarczy

L=4 - Jasne zaćmienie w kolorze miedzi, jasny niebieskawy brzeg cieniaI i IV kontakt - Księżyc w półcieniuII kontakt - początek fazy całkowitejIII kontakt - koniec fazy całkowitej

6.1.2 Obiektywy Na wstępie wypada zastanowić się czy poświęcimy zaćmienie wyłącznie dla rejestracji zjawiska jako astronomicznego (1000-2000 mm) czy też wykażemy odrobinę fantazji i wkomponujemy w kadr jakieś ciekawe obiekty (gwiazdy, planety, zabytki, drzewa etc.), jeżeli wybierzemy wariant fantazyjny musimy przygotować; obiektywy od 35 mm do nawet 1000 mm. Niezbędny sprzęt. Solidny statyw, lampę błyskową (dla doświetlenia np.: drzew, czy starych ruin), wężyk, zegarek. Musimy także nastawić się na przemieszczanie, aby uniknąć monotonii uwieńczonych miejsc. Fotografowanie zaćmień Księżyca należy do jednych z trudniejszych zadań, jakie kiedyś sobie postawiłem. Na dużą trudność w uwieńczeniu tak fascynującego zjawiska na kliszy bezpośredni wpływ ma przede wszystkim pogoda związana z porą roku, bardzo duże wahania jasności Księżyca podczas zaćmienia jak i różnych poziomów jasności powierzchni Księżyca w jednym momencie. Trochę dużo tych "przeszkód", jednak sam sprawdziłem, zdjęcia zrobiłem i mogę zapewnić, że jest to wykonalne po uprzednim przygotowaniu się. Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22

[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 12

6.1.3 Dobre RadyW poniższej tabeli znajdują się bezpieczne czasy ekspozycji Księżyca bez prowadzenia dla przykładowych ogniskowych, ochroni nas to przed niepożądanym poruszeniem Księżyca na kliszy i oszczędzi ewentualnych późniejszych rozczarowań.

Ogniskowa [mm] 1000 2000 4000t-ekspoz.[s] 1/2 1/4 1/8 Max. Czasy ekspozycji bez prowadzenia mechanicznego dla

przykładowych ogniskowych6.1.4 KadrowaniePrzy większych ogniskowych należy uważać aby Księżyc zmieścił się nam w kadrze (małego obrazka). W poniższej tabeli znajdują się przykładowe rozmiary tarczy Księżyca dla przykładowych ogniskowych.

Ogniskowa [mm] 35 50 135 200 300 500 1000 2000 2400Śr. Księżyca na negat. [mm]* 0,31 0,44 1,18 1,74 2,62 4,36 8,72 17,44 20,93

*dla przyjętych rozmiarów kątowych Księżyca 30' i lustrzanki analogowej

6.1.5 Materiały FotograficzneNajlepsze do tego celu są zdecydowanie negatywy ze względu na dużą tolerancję na prześwietlenia i niedoświetlenia o czułościach od 400 do 800 ISO (chyba, że dysponujemy napędem prowadzącym obiektyw/teleskop "za Księżycem", wtedy spokojnie można stosować filmy o mniejszej czułości, a co za tym idzie mniejszym ziarnie).

6.2 Teoretyczne czasy ekspozycji przy fotografowaniu różnych faz KsiężycaISO/F/ t 1/4000 1/2000 1/1000 1/500 1/250 1/125 1/60 1/30 1/15 1/8 1/4 1/2

100 / F 5,6 - - - 200 80 40 20 10 - - - -100 / F 8 - - - - 200 80 40 20 10 - - -100 / F 11 - - - - - 200 80 40 20 10 - -100 / F 16 - - - - - - 200 80 40 20 10 -100 / F 22 - - - - - - - 200 80 40 20 10200 / F 5,6 - - 200 80 40 20 10 - - - - -200 / F 8 - - - 200 80 40 20 10 - - - -200 / F 11 - - - - 200 80 40 20 10 - - -200 / F 16 - - - - - 200 80 40 20 10 - -200 / F 22 - - - - - - 200 80 40 20 10 -400 / F 5,6 - 200 80 40 20 10 - - - - - -400 / F 8 - - 200 80 40 20 10 - - - - -400 / F 11 - - - 200 80 40 20 10 - - - -400 / F 16 - - - - 200 80 40 20 10 - - -400 / F 22 - - - - - 200 80 40 20 10 - -800 / F 5,6 200 80 40 20 10 - - - - - - -800 / F 8 - 200 80 40 20 10 - - - - - -800 / F 11 - - 200 80 40 20 10 - - - - -800 / F 16 - - - 200 80 40 20 10 - - - -800 / F 22 - - - - 200 80 40 20 10 - - -

t-czas naświetlania [s] sekunda, ISO-czułość, F-przysłona, Energia promieniowania powierzchni Księżyca w czasie pełni 200 [J/s], 2-3 dni po pełni 80 [J/s], I i II kwadra 40 [J/s], 4-5 dni po nowiu 20 [J/s], 2-3 dni po nowiu 10 [J/s].

7. Całkowite Zaćmienie Słońca 1 sierpnia 20081 sierpnia 2008 nastąpi jedyne w tym roku całkowite zaćmienie Słońca - celowo ten bezpłatny biuletyn i poradnik obserwacji i fotografowania zaćmień przedstawiam wcześniej (bezpłatna wersja poradnika .pdf na stronach http://www.eclipse.astrohobby.pl/biuletyn). Przygotowanie się do wyprawy w środku sezonu turystycznego wymaga wcześniejszych planów, rezerwacji środków finansowych, urlopu, miejsc noclegowych czy środków lokomocji. Będzie to zaćmienie zapewne bardzo piękne, ale dodam już na wstępie, że bardzo krótkie (max czas trwania fazy całkowitej wynosi tylko 2m 27.2s). Niemniej planuję jak zwykle wyprawę również na to – już moje 10 lub 11 zaćmienie :-) i zachęcam wszystkich do obserwacji. Biuletyn uzupełniłem o najnowszą wiedzę i doświadczenie zdobyte podczas 16 lat pasji astronomią.Cień (pas zaćmienia całkowitego) rozpocznie swoją wędrówkę w Kanadzie północnej, potem pomknie przez Grenlandię, zgubi na chwilę ląd (raczej lód), aby po Nowej Ziemi wkroczyć majestatycznie na tereny Rosji, Mongolii i Chin, gdzie zaćmienie będzie miało swój historyczny koniec. Zaćmienie oczywiście będzie widoczne również jako częściowe w północno-wschodniej części Ameryki Północnej, będzie również widoczne w większej części Europy (w tym w Polsce!) i w Azji. Najlepsze (najdłuższe) zaćmienie nastąpi w północnej Rosji (w okolicy miasta Nadym), jednak na najlepsze warunki i szanse na pogodne niebo (bez chmur i deszczu) można liczyć w południowej Rosji na granicy z Mongolią, w Mongolii i Chinach – oczywiście to tylko statystyki, więc trzeba mieć również sporo szczęścia, aby przy tak krótkim zaćmieniu nie pojawiła się „złośliwa chmura lub deszcz”. Dodatkowym utrudnieniem jest słaba infrastruktura logistyczna i turystyczna w górzystych rejonach Mongolii – jednak właśnie tam mamy szanse na piękną pogodę.Piękna zaćmienia całkowitego w postaci korony słonecznej i protuberancji dopełni wyjątkowa i piękna koniunkcja czterech planet! Merkury, Wenus, Saturn i Mars prawie w jednej linii :-) w dodatku Merkury będzie tak blisko Słońca, że w zależności od długości ekspozycji może nawet zniknąć w blasku korony słonecznej! Warto więc wcześniej zaplanować dobrze nie tylko obserwację, ale i odpowiedni sprzęt i kadrowanie. Zobacz mapkę – zapewne w czasach starożytnych takie zaćmienie i cztery planety zostałyby odebrane jako znak – pytanie tylko czy końca świata czy lepszych plonów ;-)

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 13

7.1 Podstawowe informacje o zaćmieniuJest to 47 z 72 serii zaćmień w okresie SAROS 126. Czas trwania pełnego cyklu zaćmień: 1280.1 latPierwsze zaćmienie z tego okresu nastąpiło: 10 marca 1179 r., ostatnie zaćmienie z tego okresu nastąpi: 3 maja 2459 r.Łączna liczba zaćmień w okresie: 72 (częściowych: 31, obrączkowych: 28, całkowitych: 10, hybrydowych: 3)

Przebieg zaćmienia Prędkość cienia w km/h

Szerokość pasa w km

Wysokość Słońca nad horyzontem

Początek zaćmienia 2167,2 213,4 6,80 o

Najlepsze zaćmienie (środek) 1825,2 236,9 33,5 o

Koniec zaćmienia 2152,8 223,6 8,10 o

7.2 Dane dla obserwatorów zaćmienia częściowego w PolsceMiasto Początek Maximum Koniec

h m s Alt º h m s Alt º h m s Alt ºfaza

zaćmieniaBiała Podlaska 10 54 27 51 11 53 24 55 12 52 19 56 0,356Białystok 10 52 22 50 11 52 34 54 12 52 46 55 0,386Bielsko-Biała 10 55 41 51 11 48 34 56 12 41 51 58 0,263Bukowiec 10 51 50 49 11 48 16 54 12 45 5 56 0,319Bydgoszcz 10 47 25 47 11 44 48 52 12 42 49 55 0,346Bydgoszcz-Fordon 10 47 28 47 11 44 57 52 12 43 4 55 0,348Bytom 10 54 9 50 11 47 50 55 12 41 58 57 0,275Chełm 10 56 44 52 11 54 47 56 12 52 43 56 0,335Chorzów 10 54 22 50 11 48 2 55 12 42 8 58 0,275Ciechanów 10 50 25 49 11 48 57 53 12 47 48 55 0,358Częstochowa 10 53 19 50 11 47 58 55 12 43 3 57 0,290Elbląg 10 46 58 47 11 46 18 52 12 46 10 54 0,385Frombork 10 46 56 47 11 46 37 52 12 46 46 54 0,392Gdańsk 10 45 55 46 11 45 5 51 12 44 52 53 0,385Gorzów Wielkopolski 10 45 27 46 11 40 45 51 12 36 59 55 0,317Jelenia Góra 10 49 49 48 11 42 20 53 12 35 40 57 0,268Jodłów 10 52 37 49 11 44 27 54 12 36 56 57 0,255Kalisz 10 50 10 48 11 45 42 54 12 41 49 56 0,309Katowice 10 54 32 50 11 48 9 55 12 42 11 58 0,274Kielce 10 54 33 50 11 50 21 55 12 46 25 57 0,304Konin 10 49 24 48 11 45 42 53 12 42 35 56 0,323Koszalin 10 43 52 45 11 41 37 51 12 40 15 53 0,364Kraków 10 55 57 51 11 49 54 56 12 44 9 58 0,276Krosno 10 58 15 52 11 52 41 57 12 47 14 58 0,279Kudłacze 10 56 42 51 11 50 13 56 12 44 1 58 0,269Leszno 10 48 30 47 11 43 13 53 12 38 42 56 0,301Lublin 10 55 38 51 11 53 13 56 12 50 50 57 0,330Łomża 10 51 13 49 11 50 53 54 12 50 42 55 0,378Łódź 10 51 27 49 11 47 52 54 12 44 42 56 0,320Niedźwiady 10 47 12 47 11 44 20 52 12 42 8 55 0,342Olsztyn 10 48 39 48 11 48 9 52 12 48 0 54 0,382Opole 10 52 29 49 11 46 6 54 12 40 16 57 0,277Ostrołęka 10 50 56 49 11 50 14 53 12 49 44 55 0,372Piotrków Trybunalski 10 52 26 49 11 48 26 54 12 44 49 56 0,311Piła 10 46 7 46 11 42 53 52 12 40 26 55 0,339Poznań 10 47 41 47 11 43 29 52 12 40 2 55 0,319Przemyśl 10 59 16 53 11 54 52 57 12 50 25 58 0,293Przeźmierowo 10 47 33 47 11 43 17 52 12 39 46 55 0,319Płock 10 50 7 48 11 47 43 53 12 45 45 55 0,343Radom 10 53 55 50 11 50 51 55 12 47 59 56 0,323Rzeszów 10 57 54 52 11 53 22 57 12 48 52 58 0,293Sanok 10 59 23 53 11 54 9 57 12 48 56 58 0,282Siedlce 10 53 21 50 11 51 59 55 12 50 43 56 0,353Suwałki (największe zaćmienie w kraju) 10 50 28 49 11 51 29 53 12 52 33 54 0,409Szczecin 10 43 33 45 11 39 30 51 12 36 29 54 0,333Słupsk 10 44 14 45 11 42 44 51 12 42 2 53 0,377Tarnów 10 56 59 52 11 51 41 56 12 46 32 58 0,284Toruń 10 48 10 47 11 45 46 53 12 43 58 55 0,348Ustka 10 43 53 45 11 42 26 50 12 41 47 53 0,379Walkowice 10 46 14 46 11 42 42 52 12 39 59 55 0,334Warszawa 10 52 7 49 11 50 3 54 12 48 15 56 0,344Wałbrzych 10 50 37 48 11 43 18 54 12 36 43 57 0,269Wrocław 10 50 34 48 11 44 21 54 12 38 49 57 0,284Włocławek 10 49 18 48 11 46 40 53 12 44 32 55 0,341Zakopane 10 57 57 52 11 50 29 57 12 43 19 59 0,255Zamość 10 57 29 52 11 54 49 56 12 52 3 57 0,322Zielona Góra 10 47 18 47 11 41 30 52 12 36 34 56 0,296

Alt (º) wysokość Słońca nad horyzontem w stopniach. Czas obowiązujący w Polsce w dniu zaćmienia.Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22

[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 14

Kolejne częściowe zaćmienia Słońca widoczne w Polsce:15 stycznia 2010 roku (0,04–0,04)4 stycznia 2011 roku (0,79–0,82)20 marca 2015 roku (0,65–0,80)

Kolejne obrączkowe zaćmienia Słońca widoczne w Polsce:13 lipca 2075 roku23 lipca 2093 roku

Najbliższe całkowite zaćmienie Słońca widoczne w Polsce: 7 października 2135 roku

7.2.1 Zobacz relację z wypraw na zaćmienie w internecie• http://www.astrohobby.pl - Astrohobby.PL• http://wyprawy.onet.pl - Onet.pl

7.2.2 Zobacz zaćmienie w internecie - LIVE• Live.astrohobby.pl (Syberia) - Astrohobby.PL (www.live.astrohobby.pl)• Live Webcast (Chiny) - NASA Sun-Earth Connection• Live Webcast (Chiny) – Exploratorium

7.3 Dane dla obserwatorów na świecie (czas UT)

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 15

(aby zobaczyć grafikę/tabele kliknij w linki www, które są aktywne w

wersji PDF poradnika)

• Mapa - obszar zaćmienia na Ziemi • Mapa - pas zaćmienia całkowitego • Mapa - pas zaćmienia całkowitego - Kanada • Mapa - pas zaćmienia całkowitego - Grenlandia, północna Rosja • Mapa - pas zaćmienia całkowitego - Rosja • Mapa - pas zaćmienia całkowitego - Mongolia i Chiny • Interaktywna mapa całkowitego zaćmienia Słońca w dniu 1.8.2008

Tytuł/opis rozdzielczośćObszar zaćmienia na Ziemi Mała Duża Mapa obszaru zaćmienia (rozwinięcie) Mała Duża Mapa obszaru zaćmienia (Kanada, Grenlandia) Mała Duża Mapa obszaru zaćmienia (Azja) Mała Duża

7.3.1 Poglądowe mapy obszaru zaćmienia

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 16

(aby zobaczyć grafikę/tabele kliknij w linki www, które są aktywne w wersji PDF poradnika)

7.3.2 Informacje dodatkoweTytuł/opis rozdzielczość

Profil Księżyca 11:00 UT Mała Duża Wygląd nieba podczas fazy całkowitej: 11:00 UT Mała Duża

Zachęcam również do lektury specjalnego biuletynu NASA (80 stron), dzięki któremu można bardzo wiele zrozumieć w materii zaćmień (NASA biuletyn - 11 MB, pdf file, errata).

Wyprawy na zaćmienia są bardzo drogie i możesz je wspomóc kupując astrofotografie w Sklep.Astrohobby.PL lub zostając sponsorem (kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl).

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 17

7.3.3 Szczegółowe mapy całkowitego zaćmienia Słońca w dniu 1.8.2008Tytuł/opis rozdzielczość

Kanada Mała Duża Kanada i Grenlandia Mała Duża Svalbard i Ziemia Franciszka Józefa Mała Duża Rosja - Nowa Ziemia Mała Duża Rosja - Nadym Mała Duża Rosja - Syberia Mała Duża Rosja - Novosibirsk Mała Duża Chiny, Rosja i Mongolia Mała Duża Chiny i Mongolia Mała Duża Chiny (Wuwei) Mała Duża Chiny (Xian) Mała Duża

7.3.4 Prognozy pogody i warunki klimatyczne• Średnia zachmurzenia - pas zaćmienia całkowitego (na bazie zdjęć satelitarnych) • Średnia zachmurzenia - Azja (na bazie zdjęć satelitarnych) • Średnia zachmurzenia - Chiny i Mongolia (na bazie zdjęć satelitarnych) • Statystyki klimatu w okresie lipiec/sierpień na obszarze pasa zaćmienia całkowitego • Średnia zachmurzenia wzdłuż linii centralnej (wykres) w dniu zaćmienia całkowitego • Eclipse Weather and Maps (Jay Anderson)

7.3.5 Eefemerydy, momenty kontaktów, pas zaćmienia całkowitego i linia centralna• Fazy zaćmienia • Momenty kontaktów cienia i współrzędne • Współrzędne granic pasa zaćmienia całkowitego i linii centralnej • Efemerydy linii centralnej pasa zaćmienia całkowitego oraz parametry cienia • Współrzędne geograficzne linii centralnej pasa zaćmienia całkowitego • Współrzędne granic pasa zaćmienia całkowitego i linii centralnej a. • Współrzędne granic pasa zaćmienia całkowitego i linii centralnej b. • Współrzędne granic pasa zaćmienia całkowitego i linii centralnej c. • Współrzędne granic pasa zaćmienia całkowitego i linii centralnej ( co 7.5’) • Współrzędne granicy zaćmienia • Współrzędne granicy zaćmienia (co 7.5’)

7.3.6 Momenty kontaktów - szczegółowe dane• Momenty kontaktów - Kanada, Północny Atlantyk, United Kingdom • Momenty kontaktów - Europa – od Albanii do Włoch • Momenty kontaktów - Europa – od Łotwy do Ukrainy • Momenty kontaktów - Rosja • Momenty kontaktów - Azja Mniejsza • Momenty kontaktów - Azja • Momenty kontaktów - Chiny • Okres Saros 126

8. Wyprawy na zaćmienie - informacje praktyczne8.1 Wyprawy organizowane samodzielnie

Przewodniki On-line Księgarnie, przewodniki, mapyRosja - przewodnik on-line w Onet.pl Astrohobby.PL Pascal.pl - RosjaChiny - przewodnik on-line w Onet.pl Pascal.pl - ChinyMongolia - przewodnik on-line w Onet.pl Bezdroza.pl - MongoliaKanada - przewodnik on-line w Onet.pl Pascal.pl - Kanada

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 18

(aby zobaczyć grafikę/tabele kliknij w linki www, które są aktywne w wersji PDF poradnika)

9. Mapa zaćmień 2001-2020 roku

Mapa zaćmień Słońca (całkowite, obrączkowe, hybrydowe) w latach 2001-2020. Źródło: Eclipse Predictions by Fred Espenak, NASA/GSFCŹródła: Astrohobby.PL, Alicja Barbaruk, Konrad Mruk, Maciej Forczek, Marcin Sienko, Occult, Eclipse map courtesy of Fred Espenak - NASA/Goddard Space Flight Center. For more information on solar and lunar eclipses, see Fred Espenak's Eclipse Home Page: http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/eclipse.htmlDołożyłem starań, aby poprawnie przygotować ten biuletyn w czasie wolnym (wieczorami/w nocy), jeżeli jednak znalazłeś/aś błąd poinformuj mnie o tym: m.sienko@astrohobby.pl (dziękuję) Marcin Sienko

Astrohobby.PL Expedition Team (ŁOWCY ZAĆMIEŃ) © Marcin Sienko, http://www.astrohobby.pl, m.sienko@astrohobby.pl Wersja z dnia 2008-07-22[BEZPŁATNY BIULETYN EDUKACYJNY] Kontakt dla mediów i sponsorów: expedition@astrohobby.pl 19