T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

GENEL TRK TARH ANABLM DALI

1746-1789 TARHLER ARASINDA TRABZONDA

SOSYAL VE EKONOMK HAYAT

Doktora Tezi

Melek ksz

Ankara-2004

T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

GENEL TRK TARH ANABLM DALI

1746-1789 TARHLER ARASINDA TRABZONDA

SOSYAL VE EKONOMK HAYAT

Doktora Tezi

Melek ksz

Tez Danman

Prof.Dr.Yavuz H. Ercan

Ankara-2004

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS GENEL TRK TARH

ANABLM DALI

1746-1789 TARHLER ARASINDA TRABZONDA

SOSYAL VE EKONOMK HAYAT

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof.Dr.Yavuz H. Ercan

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas Prof.Dr. Yavuz H. ERCAN ........................................

Prof. Dr. Refet YNAN ........................................

Prof. Dr. Saadettin GME ........................................

Yrd. Do. Dr. lknur HAYDAROLU .........................................

Yrd. Do. Dr. Hamiyet Sezer FEYZOLU .........................................

Tez Snav Tarihi : 30.06.2004

0.0. nsz

Anadolunun tarihsel corafyasna bakldnda, kendisini hemen fark ettiren

ehirlerin banda Trabzon gelmektedir. Gerek asker, siyas ve ekonomik leklerde

gerekse kltrel kesiim ve etkileimlerde 4000 yllk bir gemiin izlerini bulmak

mmkndr. Bylesine bir gemi ierisinde 1461 tarihi nemli bir kesit olarak

karmza kmaktadr. Bu tarihten itibaren Osmanl hakimiyetine giren ehir, tad

btn deerleriyle yeni bir uygarlk dairesi ierisinde gnmze kadar nemini

koruyarak gelmitir.

Bu almada, Osmanl Devletinin en buhranl dnemini tekil eden 18.

yzyln ikinci yarsnda Trabzon ehrinin sosyal ve ekonomik yaps ortaya

kartlmaya allmtr. Zaman dilimi olarak 1746-1789 tarihleri, mekn olarak da

kent merkezi ele alnmtr. Aratrmamz, ehir tarihiliinde kullanlan kstaslara

uygun olarak blmden olumutur. Birinci blmde ehrin fiziki ve idari yaps,

ikinci blmde toplum dzeni ve nc blmde de ekonomik hayat incelenmitir.

Bu aratrmada, ele alnan konunun zaman aralnn uzun olmas ve bu

dnemle dorudan ilgili almalarn azl beraberinde bir takm zorluklar

getirmitir. Bu zorluklarn almasnda ve almalarm srasnda neri, destek ve

katklarn grdm Hocam Prof. Dr.Yavuz H. ERCANa teekkr bir bor

bilirim.

Ayrca almalarm srasnda yardmlarn grdm arkadalarm

Ar.Gr.Mira TOSUN ve zlem AVCIya da teekkr ederim.

Trabzon, 2004 Melek KSZ

indekiler 0.0. nsz........................................................................................................................ IV 0.1. indekiler................................................................................................................ V 0.2. Tezin Konusu ve Kaynaklar................................................................................. VIII 0.3. Ksaltmalar Listesi...................................... XII GR.................................................. 1

BRNC BLM 1. DAR YAPI 30

1.1.Trabzonun dari Yaps...... 30 1.2. ehrin Mimari Yaps ve Kltrel Dokusu. 35 1.2.1.Trabzon ehri ve Kale. 35 1.2.1.1 Yukar Hisar..... 42 1.2.1.2 Orta Hisar. 44 1.2.1.3. Aa Hisar 47 1.2.2.Trabzonun 18. Yzyldaki Mahalleleri 52 1.2.3. Dini, Sosyal ve Ticar Yaplar........ 57 1.2.3.1 Cami ve Mescidler. 57 1.2.3.2. Kiliseler. 82 1.2.3.3. Medreseler.................... 87 1.2.3.4. Vakflar..... 92 1.2.3.5. Hamamlar. 114 1.2.3.6. arlar. 123 1.2.3.7. Bedesten.... 128 1.2.3.8. Hanlar... 134 1.2.4. Trabzonda Ayanlar, Ekiyalk ve G...... 146 1.2.4.1. Trabzonda Ayanlar..... 146 1.2.4.2. Ekiyalk......... 158 1.2.4.3. G Sorunu 164

KNC BLM 2.TOPLUM HAYATI 168

2.1. Toplum Yaps.. 168 2.1.1. Mesleki Yap. 168 2.1.1.1. Esnaflar . 168 2.1.1.2. Tccarlar 178 2.1.1.3. iftiler...... 180 2.1.2. Mlk Satlar....................... 186 2.1.3. Bor-Alacak likileri. 195 2.1.4. Mslim-Gayr-i Mslim likileri... 201 2.1.5. htida Olaylar.. 209

2.2. Aile Yaps....... 215 2.2.1. Evlenme........... 215 2.2.1.1. Nian..... 217 2.2.1.2. Nikh 218 2.2.1.3. Mehir 224 2.2.1.4. Polgami (ok Evlilik) 228 2.2.2. Aile i Mnasebetler 235 2.2.2.1. Elerin Aile inde Otorite Bakmndan Statleri... 235 2.2.2.2. Elerin Aile inde Ekonomik Bakmdan Statleri 236 2.2.2.3. ocuk Says 241 2.2.2.4. Boanma.. 244 2.2.2.5. Nafaka. 252 2.2.2.6. Vasilik.. 256

NC BLM 3. EKONOMK HAYAT 261

3.1.Ticaret.... 261 3.1.1. Osmanl Fethine Kadar Trabzonun Ticaretteki Yeri 261 3.1.2. Osmanl Dneminde Karadeniz Ticareti ve Trabzon 267 3.1.3. 18. Yzylda Trabzon Ticareti ve Trabzon Liman. 271 3.2. Trabzon Gmr.. 283 3.2.1. Trabzon Gmrk Mukataasnn dari Tekilat. 286 3.2.2. Trabzon Gmrk Mukataas ve leyii.. 289 3.2.3. Gmrkte Yaanan Problemler ve Kanuna Aykr Faaliyetler 300 3.2.3.1. Gemicilerle lgili Problemler.. 300 3.2.3.2. skele ve Gmrklere Yaplan Mdahaleler. 301 3.2.3.3. Kaaklk. 302 3.2.3.4. Ticareti Yasak Olan Mallarn Satlmas 304 3.3. Sanayi..... 309 3.3.1.Tekstil Sanayii..... 309 3.3.2. Deri Sanayii............ 312 3.3.3. Boya malt Sanayii.. 313 3.3.4. Mum malt Sanayii.. 314 3.3.5. Gemi Yapm Sanayii..... 315 3.4. Fiyatlar............ 319 3.4.1. Para Durumu.. 319 3.4.2. Fiyatlarn Belirlenmesi-Narh Sistemi.. 325 3.4.3. Fiyatlar.... 332 3.4.3.1. Hububat Fiyatlar. 332 3..4.3.2. eitli Gda Maddelerinin Fiyatlar.. 337

3.4.3.3. Dier Baz Tketim Maddelerinin Fiyatlar.. 353 3.4.3.4. Tanmaz Mallarn Fiyatlar... 359 3.4.4.cretler ve Nafakalar.. 362 SONU... 368 KAYNAKA.. 376 zet. 429 Summary.. 441

0.2. Tezin Konusu ve Kaynaklar

Sosyal bilimler ierisinde nemli bir yere sahip olan tarih, asker ve siyas

olaylarn yan sra, insan ile ilgili sosyal, ekonomik ve kltrel unsurlar da ierir. Bu

yzdendir ki, son zamanlarda yaplan tarih aratrmalarnda sosyal ve ekonomik

leklerde ehir tarihilii n plna kmaya balamtr. Bu dnceden hareketle,

biz de aratrma konumuzu bu alandan setik ve 18. yzyln ikinci yarsnda

Trabzonun sosyal ve ekonomik tarihini ortaya kartmaya altk. 1746-1789

Tarihleri Arasnda Trabzonda Sosyal ve Ekonomik Hayat adn tayan tezimizde,

ehrin nceki yzyllardan nasl bir miras devraldn ve bugnk Trabzon ehrinin

ekillenmesinde 18. yzyln etkileri incelenmitir. Bilindii gibi 18. yzyln ikinci

yarsnda Avrupada ok nemli iktisad ve siyas gelimeler yaanm; Sanayi

Devrimi ve Fransz htilli ortaya kmtr. Bu gelimelere, Osmanl Devleti,

zamannda ayak uyduramad gibi; bir yandan bunlarn sonularyla megul olmaya,

dier taraftan Rusya ile birka defa savaa tutumaya mecbur kalmtr.

Karadenizin tarihsel ve stratejik alardan nem arz eden ehri Trabzon,

iktisad ve asker hadiselerin yaand bu sreten nasl etkilenmi ve Osmanl

Devletinin en zor ve uzun yzyl olan 19. yzyla nasl girmitir ? Bu sorulara

cevap bulmak amacyla kaleme aldmz bu aratrmada ana hatlaryla u

kaynaklardan yararlanlmtr: Babakanlk Osmanl Arivindeki Hatt- Hmyun ve

Mhimme Defterleri birinci elden kaynaklar oluturmaktadr. Yine birinci elden

kaynak balamnda ehir tarihiliinin en nemli belgeleri olan eriye Sicilleri

kullanlmtr. eriyye Sicilleri, Osmanl Devletinin yerel hayata ait sosyal ve

ekonomik durum tespitinde mracaat edilmesi gereken en nemli kaynaklardr.

eriyye sicillerinden, halkn; gnlk yaants, giyecek ve yiyecek fiyatlar, ar,

ev, cami, han, hamam gibi sosyal messeseleri, hukuk tatbikat, yneten-ynetilen ve

mslim-gayr-i mslim ilikisi ve devlet grevlilerinin halk ile olan mnasebetleri

gibi pek ok konuyu renmek mmkn olmaktadr.

Trabzona ait toplam 297 adet eriyye sicil defteri bulunmaktadr. Bu

defterlerin orjinalleri Ankarada Milli Ktphanede olup fotokopileri Trabzon l

Halk Ktphanesi ve smail Hakk Berkmen Tarih Ktphanesinde mevcuttur. Biz

bunlardan aratrma konumuzu ieren 26 tanesini inceledik. Bu defterlerden, ehrin

fizik, iktisad ve sosyal konular iin yararlanlmtr.

Aratrmamzda, yukarda belirtilen ariv kaynaklarnn dnda, Trabzon

ehri hakknda bilgi veren kitap, makale ve tezlerden de yararlanlmtr. Bu

dorultuda 106 kitap, 264 makale ve 7 tez (Yksek lisans + Doktora) incelenmi ve

ilgili blmlerde, alnt ve aktarma yntemiyle kullanlmtr. Bunlardan 3 kitap,

32si makale olmak zere toplam 35 eser ngilizceden ve 1 kitap da Almancadan

tercme edilerek deerlendirilmitir.

Yukarda rakamsal olarak ifade etmi olduumuz eserlerin bir blm

konumuzla ve ele aldmz dnemle dorudan, dierleri de dolayl ilgilidir. Bu

yzden konumuzla ve dnemimizle dorudan ilgili olanlar metin altnda verilen

dipnotlarda da anlalaca zere sklkla, ancak eletirel gzle ve bilimsel kriterlere

uygun olacak ekilde kullanlmtr.

Sklkla kullandmz kaynaklardan rnek vermek gerekirse; giri

blmnde; Mahmut Gololunun, Trabzon Tarihi adl kitab; akir evketin,

Trabzon Tarihi adl kitab; Mehmet Bilginin, Dou Karadeniz: Tarih, Kltr, nsan

adl kitab; Hanefi Bostann XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve

ktisadi Hayat adl doktora tezi ve M.C. ehabeddin Tekindan slm

Ansiklopedisindeki Trabzon maddesinden faydalanlmtr.

Birinci blmde; Ycel zkayann, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve

Osmanl Toplum Yaants adl kitab ile XVIII. Yzylda Trabzonun Genel

Durumu ve Canikli Ali Paa adl makaleleri; Murat Ykselin, Trabzonda Trk-

slm Eserleri ve Kitbeleri adl kitab; amil Horuluolunun, Tarihi Eserleri ile

Trabzon adl kitab; Hseyin Albayrakn, Trabzon Orta Hisar ve evresi adl kitab;

Haim Karpuzun, Trabzondaki Trk Devri Yaplarna Toplu Bak adl makalesi

ve brahim Glerin XVIII. Yzylda Trabzonun Sosyal ve Ekonomik Durumuna

Dair Tespitler adl makalesinden geni lde istifade edilmitir.

kinci blmde; Yavuz Ercann Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler,

Kurulutan Tanzimata Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumlar adl kitab;

Ronald C. Jenningsin The Society and Economy of Mauka in the Ottoman

Judicial Registers of Trabzon, 1560-1640 adl makalesi; Suraiya Faroqhinin,

Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak adl kitab; brahim

Ylmazelikin XVIII. Yzylda Trabzonun Sosyal Durumu adl makalesinden

faydalanlmtr.

nc blmde; Necmettin Aygnn, Trabzon Gmr (1750-1800) adl

yksek lisans tezi; Mehmet Genin, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi

adl makalelerini toplad kitab; Mustafa ztrkn Trabzonda Fiatlar (1750-

1770) ve Trabzonda Fiatlar (1771-1791) adl makalelerinden yararlanlmtr.

Bu alma, bu ynde yaplacak olan almalara yol gsterici, katk salayc

olduu taktirde amacna ulam saylacaktr.

0.3. Ksaltmalar Listesi

a.g.e. ad geen eser

a.g.m. ad geen makale

a.g.t. ad geen tez

ADTCF Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi

ADTCFD Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi

Bkz. Baknz

BOA Babakanlk Osmanl Arivi

BOA HH Babakanlk Osmanl Arivi Hatt- Hmayunlar

BOA MD Babakanlk Osmanl Arivi Mhimme Defteri

C Cilt

ev. eviren

edt. editr

gr. gram

H Hicri

haz: hazrlayan

IJMES International Journal of Middle East Studies

A slm Ansiklopedisi

stanbul niversitesi

EF stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

FM stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas

JESHO Journal of the Economic and Social History of the Orient

kg. kilogram

KT Karadeniz Teknik niversitesi

m. metre

M Mildi

M Milttan nce

MS Milttan sonra

MTAE Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits

ner. nereden

nr. numara

s. sayfa

S. say

sad. sadeletiren

SBE Sosyal Bilimler Enstits

terc. tercma

TDVA Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi

TS Trabzon eriyye Sicilleri

VD Vakflar Dergisi

Vr. Varak

yay. yaynlayan

yay. haz: yayna hazrlayan

y.y. yzyl

GR

Trabzon adnn kkeni zerinde deiik grler ileri srlmtr. Baz

kaynaklarda ayn bilgilere rastlamakla birlikte farkl grlerin yer ald kaynaklar

da mevcuttur. Tarihi kaynaklarda Trabzon ehrinden ilk sz eden, M.. 400 ylnda

blgeye gelen Ksenophon (M.. 430-355) dur1. Onun zamannda Trabzon ehri

Sinopa belirli bir vergi demekteydi2.

Trabzon ismi son eklini alana dek bir takm deiiklikler geirmitir. lkada

ehre Trapezus veya Trapeza (Tpaheza) denilmi, bat dillerinde bir sre Trapezunte,

Trebizonde gibi deiik isimlerle anlmtr3. Ortaa Mslman yazarlar

tarafndan ise ehre, Trabezunde veya Atrabezuni (Atrabezun) denilmi. Baz batl

yazarlar da Trabzon kelimesini Trabezonde, Trebexonda, Trebezonda, Trebisond,

Trapezunt, Trabison eklinde okuyup, anlamnn da Kum renginde iki bal gm

kartal yuvas ve altn kartal az olduunu belirtmilerdir4.

ehrin isminin nereden geldiine bakacak olursak; Baz kaynaklar, ehri kuran

Miletoslu kolonilerin, ehrin yer ald blgenin dz, kenarlarnn da keli masay

andran sekiler stnde olmasndan dolay masa anlamna gelen bu ismi yani

Trapezusu verdiklerini bildirirler5. Oysa kalelerin imdiki halinin masaya

1 Veysel Usta, Anabasisten Atatrke Seyahatnamelerde Trabzon, 1.Bask, Trabzon, 1999, s.13-23; Mehmet Bilgin, Dou Karadeniz-Tarih, Kltr, nsan, 1.Bask, Trabzon, 2000, s.15; mer en, Trabzon Tarihi, 1.Bask, Trabzon, 1998, s.14; smail Hacfettaholu, Kuruluundan Fethine Trabzonun Ksa Tarihi ve Fethi yay.haz: smail Hacfettaholu, ncesi ve Sonrasyla Trabzonun Fethi, Ankara, 2001, s.12. 2 Charles Texier, Kk Asya-Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, C.III, ev: Ali Suat, Ankara, 2002, s.154, Mehmet zsait, lka Tarihinde Trabzon ve evresi, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.38; Hacfettaholu, a.g.m., s.12. 3 M.C. ehabeddin Tekinda, Trabzon, A, stanbul, 1979, C.XII/I, s.456. 4 Mahmut Ak, slam Corafyaclarna Gre Trabzon, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.27-29. 5 Texier, Kk Asya, C.III, s.154, P.Minas Bjkyan, Pontos Tarihi-Tarihin Horona Durduu Yer Karadeniz, ev: Hrand D. Andreasyan, 1.Bask, stanbul, 1998, s.89-90; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, stanbul, 1982-84, C.X, s.7182.

benzemedii bir gerektir. nk kaleler gneyden kuzeye (denize) doru ok

meyilli ve olduka da engebeli bir ekilde uzanmaktadr. Bu nedenle kalenin en eski

ekline yani Aahisara bu adn verilmi olmas daha mantkldr. Nitekim, ehrin

bu grn Trabzona ait en eski paralardan biri zerinde bir masa eklinin

bulunuyor olmasyla dorulanmaktadr6.

Trabzon kelimesinin manas hakknda ileri srlen bir baka gr, Trabzona

gelen milletlerin burada memleketin imarna vesile olacak ilerle urarken

Trabzonda sofra eklinde birok byk talar grmler ve eski Yunancada sofraya

trapeza denildiinden ehre de Trabzon demi olabilecekleri ynndedir7. akir

evket, Trabzon sahilinde sofra gibi dz ve mdevver (yuvarlak) pek ok tan

olduunu ve bunlara harmanl kaya denildiini belirterek bu gr desteklemeye

almtr8.

Yine akir evketin belirttiine gre, halkn arasnda sylenenlere baklrsa

nceden Trabzona Hurid-bd (gne lkesi) deniliyormu. Bunun sebebi

Acemlerin Trabzonu istil edip Boztepeye vardklarnda gnein ehrin ve denizin

stnde parlamasndan dolay, hayranlk ifade eden bu ismi vermi olabilecekleri

ihtimali ile izah edilmektedir9.

6 Tekinda, Trabzon, s.456. 7 akir evket, Trabzon Tarihi, haz: smail Hacfettaholu, 1.Bask, Trabzon, 2001, s.47. 8 akir evket, a.g.e., s.48. 9 akir evket, a.g.e., s.116.

ehre verilen isimlerden biri de Tura Bozan ismidir10. akir evket bunu

yaktrma bir iddia olarak nitelerken11 Gololu da ayn ekilde, bu sylentiye

inanmadn ve bunun Krolu hikyelerinden kaynaklandn belirtmektedir12.

Bjikyan ise, Trklerin yanl olarak Trapezon kelimesinin, Grek askerlerinin

bozguna uramasn ima ederek bu ad Tabur bozan ekline dntrdklerini

belirtmektedir13.

Trabzon hakknda bilgi veren Evliya elebi de, Fatihin ehri fethettiinde

buraya, suyunun ve havasnn gzelliinden dolay manas, elence yeri anlamna

gelen Tarb- Efzun (Tarb- Efsun=Tarab-efzun) ismini verdiini ifade etmektedir14.

Trabzon kelimesi, bileik bir kelime olup, Trab ve zun kelimelerinin

birlemesiyle olumutur. Ek niteliindeki zon-zun, yer (mekn) bildirmektedir.

Buna gre Trabzon, Trablarn lkesi anlamna gelmektedir. Byle olunca da

Trabzon yresinde oturan Orta Asya kkenli Trab, Tibar ve ilaplarn bu kente ad

10 Bir sylentiye gre, Krolu Trabzona gelmi ve atn nallatmak iin nalbanta gitmi, gsterilenlerin hibirini beenmeyip hepsini eliyle ekip koparm, sonunda birisini beenip atn nallatm. Trabzonlu nalbant da ok kuvvetli imi, gcn gstermek iin Krolunun verdii madeni paray iki parma arasnda ezip zerindeki turay silmi, bundan dolay da ehre Tura bozan denmi ve bu deyim halk arasnda Trabzon haline gelmitir. Bkz. Mahmut Gololu, Trabzon Tarihi, Trabzon, 2000, s.55; akir evket, bu hadiseyi biraz daha deiik anlatarak, ehre gelen Krolunun gcn gstermek iin sikkenin turasn parma ile mahvettii iin halkn ona byle bir ismi yaktrdn ve zamanla da bunun ehre isim olarak verildiini belirtir. Bkz. akir evket, a.g.e., s.49. 11 akir evket, a.g.e., s.49. 12 Gololu, a.g.e., s.56. 13 Bjkyan, a.g.e., s.99. 14 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, C.I-II, sad: Tevfik Temelkuran-Necati Akta, stanbul, 1986, s.451; Arif Yldrm, birincisi Arapa Tarab ikincisi de Farsa Efzun kelimelerinin birlemesiyle oluan bu kelimenin ok sevinten kaynaklanan cokunluk ve tepinme anlamna geldiini ve canl, hareketli Karadeniz insann en gzel biimde anlatan bu ismin yaygnlamasnn ok iyi olacan fakat byle olmadn belirtmektedir. Arif Yldrm, Trabzon ve evresi le lgili Dokuz Deiik Hususa Dair Notlar, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.32.

vermi olduklar ihtimali vardr. nk Trkler, tre gereince yurt edindikleri

topraklara ongun (totem) veya kendi adlarn verirlerdi15.

Trabzon ad hem Dede Korkut Ouz-namelerinde hem de halk aznda ve

manilerde Turabuzon eklinde grlr. Farslarn kulland tur sz Trk

anlamndadr. Nitekim Firdevsinin ehnamesinde Trklerden Tur/Tuz adlaryla

bahsedilmektedir. Buna gre de Tur-Ab-Zon bileik kelimesi Trklerin Yurdu,

Trkeli anlamlarna gelmektedir ki, bu da ehri Orta Asyadan gen Trab ve

benzeri Trk boylarnn kurduu ve adlandrd grn desteklemektedir16.

Grld zere ehrin ismi eskiden beri burada yaayan topluluklar

tarafndan deiik adlarla anlm ve zaman iinde bir takm deiikliklerle birlikte

Trabzon haline gelmitir.

Trabzonun tarihine ksaca baklacak olursa; ehrin, Sinoptan gelen Miletli

gmenler tarafndan M.. 756da kurulduu gr genel olarak kabul

15 Kemal Karadenizli, Trabzon Tarihi, Ankara, 1954, s.20-21den naklen brahim Ylmazelik, XVIII. Yzylda Trabzonun Sosyal Durumu, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.253. 16 Kemal Karadenizli, Trabzon Tarihi, Ankara, 1954, s.2-14den naklen, Ylmazelik, a.g.m., s.253-254.

edilmektedir17. Buna ramen Trabzonun tarihini daha eskilere gtrenler de vardr.

Trabzonun yazl tarih ncesi dnemlerini aydnlatmaya ynelik almalar

1944de . Kl Kktenin bu yrede yapt aratrma gezilerine dayanmaktadr18.

Samsun-Rize arasndaki ky blgesinde yaplan bu aratrmalar neticesinde, Trabzon

evresinde 1i dz yerleme yeri, 31i yapma, 3 doal toplam 34 maara tespit

edilmitir. Trabzon-Rize il snr yaknndaki bir maarada yaplan sondaj almas

sonucunda bu maarann Kalkolitik ve Tun a zellikleri gsterdii tespit

edilmitir19.Bu da, ehrin tarihinin Miletlerden daha nceye gtrlebilecei

ihtimalini kuvvetlendirmektedir.

ehrin yazl tarih alar ise koloni dnemiyle balamaktadr. Ancak bundan

nceki dnemde bu yrede bir yerleme olup olmad kesinlik kazanmamtr. Bu

konuda deiik grler mevcuttur: Homerosa gre Trabzonun ilk yerli halk,

Troya savalarnda Troyallarn yannda savaan Elizonlulardr. Kimisi de

Yunanistann Arkadia blgesinden gelen Arkadiallar Trabzonun ilk yerli halk

olarak kabul eder20. Bazlarna gre ise blgeye ilk olarak M.. III. bin ile II. bin

yllar arasnda Ouzlarn nc kollarndan biri olarak kabul edilen Gas/Kas ve

17 Mehmet Bilgin, Srmene Tarihi, 1.Bask, stanbul, 1990, s.58; Tekinda, Trabzon, s.456; zsait, lka Tarihinde Trabzon ve evresi, s.38; Hacfettaholu, a.g.m., s.12; Mehmet Bilgin, Tarih, Trabzon, 2.bask, 2000, s.54; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7182. 18 Bkz. . Kl Kkten, Anadolu nyede Eskita Devrine (Paleolitik) Ait Yeni Buluntular, ADTCFD, Ankara, 1963, C.XX, S.3-4, s.275-276; Ayrca bkz. Mehmet zsait, Orta Karadeniz Blgesinde Yeni Prehistorik Yerlemeler, kinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (1-3 Haziran 1988), Samsun, 1990, s.124-130; nder Bilgi, Bafra-kiztepe Kazlarnn Inda Samsun Blgesinin Protohistoryas, kinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (1-3 Haziran 1988), Samsun, 1990, s.1-2. 19 Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7182.; Ayrca bkz. zsait, lka Tarihinde Trabzon ve evresi, s.35-36. 20 Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7182.

Gud/Gutilerin yerletiini ifade etmektedirler21. Ayrca, Trabzonun Bahecik

(Kindinar) mevkiinde bulunan baz kalntlar blgeye ilk defa Kafkasyadan

Mosklar, Tibarenler ve Marlarn gelerek burada tarm ve balklk ile megul

olduklarn gstermektedir22.

Mehmet Bilgin, M.. 8. asrda, Karadenizin kuzeyinde Kimmerlerin var

olduunu ve bu asrn sonuna doru Orta Asyadan gelen skitlerin basks ile

blgeden gittiklerini ve giderken de Karadenizin kuzey ve gneyinde bulunan Helen

kolonilerini tamamen yok ettiklerini belirtir23.

Dou Karadeniz tarihi ile ilgili ilk bilgileri Yunanl corafyac ve seyyahlarn

eserlerinden renmekteyiz. Bu eserlerde, bu blgede yaayan Kolhlar, Driller,

Mossinoikler, Halibler, Tibarenler gibi kavimlerden sz edilir ki, bunlarn hibiri

Yunan asll deildir24.

Eski Anadolu tarihi ile ilgili olarak yaplan almalarda, ehir tarihi

aratrmalarnda ve dil incelemelerinde M.. 2000li yllardan itibaren blgede

yaayan kavimlerden bazlarnn Trk olduu sylenebilir. Bunlar, Gakalar,

21 Hanefi Bostan, XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat, MTAE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1993, s.1. 22 Hacfettaholu, a.g.m., s.11; Tekinda, Trabzon, s.456. 23 Bilgin, Dou Karadeniz-Tarih-Kltr-nsan, s.13.; Bu yrede Kimmerlerin varl konusunda hi phe yoktur. nk, bu gerek arkeolojik ve filolojik kantlar hem de yer isimleri ile kantlanmtr. Bkz. zsait, lka Tarihinde Trabzon ve evresi, s.37; Kimmer ve skitler hakknda ayrca bkz. lhami Durmu, Anadoluda Kimmerler ve skitler, Belleten, Ankara 1997, C.LXI, S.231, s.273-286. 24 Bilgehan Atsz Gkda, M.. 2000li Yllardan Gnmze Giresundaki Trk Varl, Giresun Tarihi Sempozyumu Bildirileri (24-25 Mays 1996), stanbul, 1997, s.28.

skitler, Kimmerler, Amazonlar, Driller, Hunlar, Kumanlar, Peenekler, Akhunlar,

Sabirler, Hazarlar, Bulgar Trkleri ve Ouz Trkleri olarak sralamak mmkndr25.

Dou Karadeniz Blgesinin yeryz ekilleri, iklim ve bitki rtsnn,

ulam ve yerleim zerindeki olumsuz etkisine ramen26 buraya kadar verilen

bilgiler de gstermitir ki, blgedeki ve elbette Trabzondaki yerleme eski

dnemlere kadar zellikle M.. 2000li yllara kadar gtrlebilmektedir. Ayrca

ehrin, Yunanllar tarafndan deil de Karadenizin kuzeyinden gelen Orta Asya

kkenli Trk kavimleri tarafndan kurulduu da anlalmaktadr.

Dnemlerinin en iyi denizci ve tccarlar olan koloniztr Miletliler aslen

yonyann en nemli merkezlerinden olan Milet ehrinden olduklar iin bu isimle

anlyorlard. Ege kylarndan gelerek Karadenize kan ve ncelikle ticaret fikriyle

hareket eden Miletliler nce M.. 785 ylnda Sinopu alrlar ve yava yava

Karadenizin her tarafna yaylmaya balarlar. M.. 756 ylnda da Trabzonu ele

geirirler27.

Trabzon ehrinin varl Yunanllardan ok ncedir. nk, koloni kurmak

amacyla Karadenize gelen Yunanllarn, hi bilinmemi, iinde hi oturulmam

bir yerde zenginlik aramaya almalar mmkn deildir. Dolaysyla 756 ylnda

Trabzona gelen Yunanllarn Trabzonda kurulu bir ehir bulmu olmalar lzmdr.

25 Gkda, a.g.m., s.29; Ayrca bkz. Glin andarlolu, Karadenizin Kuzey Blgesinin Trklemesi, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s.9-16. 26 Ahmet Nianc, Karadeniz Blgesinin klim zellikleri ve Farkl Yreleri, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s.223-233. 27 Hacfettaholu, a.g.m., s.12.

Nitekim Yunanllar, burada bir ehir kurmaktan ziyade ticaret yapabilecekleri bir

konaklama merkezi oluturmulard28.

Miletlilerden sonra, blgede Anadolu ve Azerbaycanda ilk bozkr kltrn

yaayan ve Proto-Trkler olarak kabul edilen Kimmerlere rastlanr29. M.. 8.

asrda Karadenizin kuzeyinde yaayan Kimmerler bu asrn sonlarna doru skitlerin

basks ile blgeden hareket ederek nce Kafkaslara sonra da Kzlrmak kavisine ve

Sakarya blgesine kadar gelip Kuzeydou Anadoluyu igal etmilerdir. Kimlerlerin

iddetli saldrlar neticesinde Karadenizin kuzey ve gneyindeki Helen kolonileri

tamamen yok olmutur30. Burada M.. VIII. yya kadar yani yaklak 100 yl

yaamlardr31. Blgede Kimmer aknlarnn sona ermesiyle birlikte M.. 670

yllarndan itibaren Miletliler tekrar Karadeniz sahillerinde koloniler kurmaya devam

etmilerdir32. Trabzon da M.. 656 ylnda kurulmu olmaldr33.

Ksenophonun, blge ile ilgili olarak verdii bilgiler arasnda, Sinop, Ordu,

Giresun ve Trabzonun Karadenizin gney sahillerindeki nemli Milet kolonileri

olduu ve bunlarn hepsinin de Sinopa bal bulunduu yer almaktadr34. Dou

Karadeniz Blgesinde Miletlerden baka skitler, Makronlar, Kolkhlar, Driller,

28 Mahmut Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, 1973, s.13-14. 29 Bostan, a.g.t., s.1.; M.Taner Tarhan, Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, 1979, CI, Levha 215, s.355-369. 30 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.16-17; Bilgin, Dou Karadeniz-Tarih, Kltr, nsan, s.13; Bilgin, Tarih, s.54. 31 andarlolu, a.g.m., s.9. 32 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.26; Bilgin, Srmene Tarihi, s.58; Bilgin, Tarih, s.54-58. 33 Bostan, a.g.t., s.1; Tekinda, tarih vermemekle birlikte M.. 756dan sonra 7. yyn ortalarndan sonray gstermektedir. Tekinda, Trabzon, s.456; Gololu, M.. 562den sonraki bir tarihte kurulduunu belirtir. Bkz. Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.26. 34 Bilgin, Tarih, s.58; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.26.

Massynoikler, Khalybler ve Tibarenler de yayor, koloni kentlerinde yaayan Helen

kolonistleri, etrafndaki bu topluluklarla onlarn dillerini renmi kiiler aracl ile

anlaabiliyorlard35.

Kimmerlerden sonra blgede ran kaynaklarnda Afrasyab, Trk

kaynaklarnda Alp Er Tunga olarak geen krallar zamannda Anadoluyu igal eden

skitlere rastlanmaktadr. Fakat bunlar blgede ancak 28 yl kalabilmilerdir36.

skitlerin egemenliine M.. 606 ylnda Med kral Keyaksares son vermitir.

Medler, Asur Devletini yktktan sonra, Lidyallar ile Anadoluyu blmek

amacyla anlap Dou Karadeniz Blgesini ellerine geirdiler37. M.. 550 ylnda

randa glenen Persler, Medlerin giderek gszlemesinden yararlanarak Med

Devletine son verir38.

M.. 550-332 yllar Pers dnemi olarak kabul edilir. Persler, balangta

Trabzonun zerk ynetimine karmam, fakat sonralar stnlklerinden

yararlanarak koloni kentlerine kendi yneticilerini getirmeye almlar hatta I.

Dateios, kentlerin Persletirilmesi yolunda ilk adm dahi atmtr. mparatorluk

topraklar Satraplklara ayrlm ve Trabzon da Kapadokya Satrapl iinde yer

almtr39. Daha sonralar Dou Karadeniz neminden dolay Pont Satrapl

olarak ayrlmtr. Pont Satraplnn merkezi Amasya olup zamanla snrlar

35 Bilgin, Dou Karadeniz-Tarih, Kltr, nsan, s.16-38, 128. 36 Bilgin, Dou Karadeniz-Tarih, Kltr, nsan, s.14; Mehmet Bilgin, Dou Karadeniz Blgesinin Etnik Tarihi zerine, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.49; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.21. 37 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.25; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7182. 38 Bilgin, Srmene Tarihi, s.59; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.29; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7182. 39 Bilgin, Srmene Tarihi, s.59-60; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.29-31;, Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7182.

genilemitir. Bu dnemde ehirde Yunanllar olmakla birlikte Yunanllarn

Pontosla bir alakas yoktur. Nitekim Pont Satrapl M.. 520 ylnda rann 19.

eyaleti olarak kurulmutur40. Perslerin bir ara yenilmesi ile Yunan asll koloniler

zerkliklerine kavuur gibi olduysa da Datames, koloni kentlerine otoritelerini

yeniden kabul ettirmitir. Bu satrabn lmyle Trabzon muhtar hale geldi. M..

332de de Byk skenderin hakimiyeti altna girdi41.

Byk skenderin dou seferinde yol zerinde bulunmad iin Dou

Karadenizin durumunda bir deiiklik olmam, skenderin lmnden sonra

fethettii topraklar komutanlar arasnda paylatrlrken Trabzon, Eumenesin payna

dmtr42. M.. 280de de Sinopta ortaya kan Mitridates ailesinin hakimiyeti

altna girmitir43. Pers soylularndan geldiini ileri sren Mitridates Ktistesin M..

298de kurduu Pontos Devleti44, Kral I. Farnakes Dneminde Karadeniz kylarna

yaylmtr. Kral Mitridates Eupator VI zamannda (M.. 120-63) lkede atmalar

ve istikrarszlk hakim olmutur45. M.. 86-66 yllarnda meydana gelen ve

Mitridates Savalar olarak bilinen Roma komutanlaryla yaplan savalar, Pontos

Krallnn kaderini etkilemitir. nk Roma Komutan Pompeiusun Mitridatese

kar gerekletirdii saldr Pontosun askeri gcn kertmitir46. M.. 63 ylnda

Pompeius, Trabzonu zaptederek Roma mparatorluu topraklarna katmtr47.

40 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.31-33. 41 Tekinda, Trabzon, s.457; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7183. 42 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.49; Bilgin, Tarih, s.58. 43 Tekinda, Trabzon, s.457. 44 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.53. 45 Tekinda, Trabzon, s.457; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7183. 46 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.67-72; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7182. 47 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.107; Tekinda, Trabzon, s.457.

Trabzon, Romallar devrinde Partlarla yaplan savalarda serbest ehir stats

ile nemli bir s durumundayd. Bu nedenle Trabzon elde tutulmas mhim bir

nokta olarak kabul ediliyordu. I. asr ortalarndan itibaren Trabzon gelimeye

balad48.

Vespasianus Devrinde (M.S. 69-79) Trabzonu Anadoluya balayacak askeri

yol ve sahil yolu yaplm bylece Trabzon ticari adan gelime imkn bulmutur49.

mparator Hadrianus (M.S. 117-138) zamannda, Trabzonda bir liman

yaptrmasyla ehir daha da nem kazanmaya balad. Artk Trabzon, ticaret

mallarnn Doudan Batya sevkinde nemli bir st. inden veya Orta Asyadan

gelen ham ipek, Trabzon veya skenderiyeden geerek batya gnderiliyordu50. Bu

dnemde limanla birlikte saraylar, tapnaklar, su kemerleri ve dalgakran da

yaptrlmtr51.

257 ylnda ehir Gotlar tarafndan igal edilip tahribata uramtr52. Bu

tahribatn etkisi 30-40 yl kadar srm, ehrin tekrar canlanmas imparator

48 Bilgin, Srmene Tarihi, s.71, Tekinda, Trabzon, s.457. 49 zsait, lka Tarihinde Trabzon ve evresi, s.41; Tekinda, Trabzon, s.457. 50 Mehmet Tezcan, pek Yolu ve XIV. Yzyla Kadar pek Yolu Ticaretinde Trabzonun Yeri, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002,C.I, s.75. 51 zsait, lka Tarihinde Trabzon ve evresi, s.41; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.114. 52 zsait, lka Tarihinde Trabzon ve evresi, s.42; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.114; Bilgin, Srmene Tarihi, s.77.

Diocletanaus (285-305) zamannda olmutur53. Konstantin zamannda yaplan dini-

idari taksimatta Trabzon, Piskoposluk merkezi olmutur54.

M.S. 395 tarihinde Roma mparatorluunun paralanmas ile Trabzonda

Bizans hakimiyeti dnemi balar. Bizansllar dneminde de Trabzon nemini

korumutur. Bizans dneminden gnmze pek ok tarihi eser gelebilmitir55.

Ayrca bu dnemde blge nemli olaylara sahne olmutur. 530 ylnda Bizansllar

tarafndan

bozguna uratlan Bulgar Trklerinin bir ksm Trabzona yerletirilmilerdir56.

slamiyetin douu ile birlikte mslmanlar etrafa yaylmaya balamlar ve

II. Justianos Dneminde (705-711) mslman aknclar Dou Karadeniz Blgesine

kadar geldiler. Bir ara Trabzon bu aknclar tarafndan ele geirildi ise de 715 ylnda

Bizansl komutan Leon tarafndan geri alnd. Bundan sonraki dnemde Trabzon iki

taraf arasnda srekli el deitirdi. 739 ylnda son olarak Bizansllarn eline geti.

Buna ramen ehir surlarnn dnda mslmanlarn hakimiyeti uzun yllar devam

etti57. Yaplan bu savalarda, Arap ordularnda yeni mslman olmu Trk unsurlar

bulunurken58 Bizans ordusunda da Karadenizin kuzeyi ve Balkanlardan gelen

Kuman, Peenek, Bulgar, Hazar Trkleri bulunmaktayd 59. 10 yya kadar Karadeniz

53 Bilgin, Srmene Tarihi, s.77; Bilgin, Tarih, s.62; Trebizond, The Oxford Dictionary of Byzantium, New York 1991, vol:III, s.2112. 54 Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.115-116; Tekinda, Trabzon, s.457. 55 Hacfettaholu, a.g.m., s.13-14. 56 Bostan, a.g.t., s.2. 57 Hacfettaholu, a.g.m., s.14; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.125-126; Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, s.7184. 58 Bilgin, Tarih, s.63. 59 XII. yzylda 40.000 Kuman ailesi Grcistana inip burada Hristiyan olmu buradan da Dou Karadenize ve Dou Anadoluya gelerek yerlemilerdir. Bkz. Bostan, a.g.t., s.2; Salim Ghe,

Blgesi, Bizans-Sasani-Arap mcadelesine sahne olmu ve anlatld zere bu

mcadelede Trkler aktif rol oynamlardr60.

teden beri ticari adan dikkatleri eken Trabzon, Boazlar ve Ege yoluyla

Akdenize ve Avrupaya balanmasnn yan sra Karadeniz zerinden de Rusyaya

ve Avrupa ilerine giden yollarn kavanda bulunuyor idi61. 11.yydaki bu ticari

neminin yan sra askeri bir s olarak da kullanlm, Bizans mparatoru Basiliosun

1021-1022 yllarnda Ani krallar ve Vaspurakan devletleriyle mcadelesinde

Trabzon bir s olarak kullanlmtr62.

1073-1074 yllar arasnda Trabzon dolaylarnda ve hatta Ege kylarnda Trk

gruplarna rastlanlm63, 1072de bir ara Trabzon, Trklerin eline gemi 1075

ylnda ise Theadore Gavras tarafndan geri alnmtr64. Trabzona vali olarak atanan

Gavras, daha sonra blgeyi Bizanstan bamsz olarak ynetmitir. 1098de lm

zerine yerine olu Gregory Taronites gemi, bir yandan evredeki Trkmen

beylikleri ile ittifak kurarken te yandan babas gibi Bizanstan bamsz hareket

etmitir. 1119da buraya atanan Costantin Gavras da kendinden ncekiler gibi

evredeki Trkmenlerle ilikiler kurup bamsz hareket etmitir. 1185de Bizans

halk ayaklanarak Komnenos hanedann tahtan indirerek onun yerine Angelos

hanedann tahta karmtr. mparator Andronikos Kommen ve olu Manuel

Dou Karadeniz Blgesinin Trklemesinde Kpaklarn Rol, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s.477-484. 60 Gkda, a.g.m., s.32. 61 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri, I, 1.Bask, stanbul, 1990, s.52. 62 Muhammet Beir Aan, Baz Anadolu Trk Beyliklerinin Trabzon le Olan likileri, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.125. 63 Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, terc: Yldz Moran, 1.Bask, stanbul, 1979, s.88. Hatta, 1071den nce Seluklular tarafndan ynetilen Trkmen aknlar neticesinde, Trabzonun hinterland ve Erzurumun yama edildiini de bildirmektedir. Ayn eser, s.83.

ldrlrken Manuelin oullar Aleksius ve David Grcistana karlmlardr65.

1204 ylna gelindiinde Grcistan Kral Thamarn destei ile Komnenoslar

Trabzonu ele geirmilerdir66.

Davidin 1206 ylnda lmyle Aleksius imparator nvann tek bana alarak

iki buuk asr boyunca ran ve dou ticaretinin ok nemli bir noktasn tekil eden

Trabzonda hkm srmtr67. Bu dnemde (13.yyda) Trabzon, blgede yaanan

ekonomik gelimelerin etkisiyle nemli bir ithalat ve ihracat merkezi haline

gelmitir68.

13.yy. ayn zamanda Trklerin Karadeniz sahillerine yerlemeye baladklar

yzyl olarak da dikkati eker69. Nitekim 1207de Antalya70, 1214de Sinop alnr71.

1228 de Trabzon kuatlr, ancak alnamaz72. Bu dnemde Trabzona ynelik Trk

64 Bostan, a.g.t., s.2; Trebizond, The Oxford Dictionary of Byzantium, s.2112. 65 Bilgin, Tarih, s.68-69. Gavraslarn Trkmenlerle olan ibirlii iin bkz. Cahen, a.g.e., s.209. 66 Gololu, Trabzon Tarihi, s.17; akir evket, a.g.e., s.52; Bilgin Tarih s.69; Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, C.III, ev: Fikret Iltan, 1.Bask, Ankara 1987, s.111. 67 Runciman, a.g.e., C.III, s.111-112;Komnenoslar Dnemi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. George Finlay, L.L.D. History of Greece From ts Conquest By The Romans To The Present Time, vol: IV. Mediaeval Greece And The Empire of Trebizond A.D. 1204-1461, Oxford London, s.319-427; Anthony Bryer, Trebizond, Empire of , Dictonary of the Middle Ages, New York, 1989, vol:12, s.168-170.; Trebizond, Empire of, The Oxford Dictionary of Byzantium, New York, 1991, vol:3, s.2112-2113. 68 Mnir Atalar, XIII. ve XIV. Yzyllarda Karadeniz Ticaretinde Trabzonun Yeri ve nemi, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.131-135; Mustafa Safran, XIII ve XIV. yyda Karadeniz Limanlarnn Ticari ve Tarihi nemi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s.459-462; Ycel ztrk, XIII. ve XVII. Yzyllarda Karadeniz Ticareti, Trk Dnyas Aratrmalar, S.97, 1995, s.113-136; erafettin Turan, Karadeniz Ticaretinde Anadolu ehirlerinin Yeri, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s.147-158; Abdlkadir Yuval, XIII. Yzylda Karadeniz Ticareti, kinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (1-3 Haziran 1988), Samsun 1990, s.233-240; Tezcan, a.g.m., s.71-90. 69 Blgeye yerleen dikkate deer saydaki Trkn blgeye i gney blgeden ve bat kysndan girdikleri dnlmektedir. Bkz. Michael E. Meeker, The Black Sea Turks: Some Aspects of Their Ethnc And Cultural Background, IJMES, 1971, vol:2, s.338. 70 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, s.284. 71 Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarihi, C.I, Ankara, 1990, s.110-111. 72 Osman Turan, a.g.e., s.361-362; Sevim-Ycel, a.g.e., s.117.

aknlar giderek artmtr. Bu aknlardan kurtulabilmek iin Trabzon mparatorluu

Seluklulara vergi vermek zorunda kalmlardr73.

Seluklular tarafndan Samsunun dou kesimine blgenin gvenlii iin

yerletirilmi olan epniler, Karadeniz sahil boyunca douya doru ilerleyerek bu

blgenin Trklemesinde nemli rol oynamlardr74. epniler bazen tek balarna

bazen de dier Trk boylar ile birlikte Trabzona aknlar yapmlardr. 1279 ylnda

Sinopa saldrp Trabzon mparatorluunu malup etmiler75, 1348 ylnda Trkmen

beylikleri ile Trabzon mparatorluu zerine ortak bir saldrlar dahi

gerekletirmilerdir76.

Trabzon mparatorluu, Anadolunun 1243 Kseda Savandan sonra Mool

hakimiyetine girmesiyle, Moollara, sonra Trkmen beylerine vergi vermeye devam

etmilerdir. Hatta kzlarn Trkmen beylerine vermek suretiyle kendilerini gvence

altna almaya almlardr77. Mesel, Trabzon mparatoru, kzkardei Theodoray

1358 Austosunda Hac Emir Oullarnn lideri Hac Emir ile evlendirmitir78.

73 1214de Sinopun alnmasyla Trabzon mparatorlar Seluklulara vergi vermeye baladlar. Bkz. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, Ankara 1988, s.5; Ahmet Toksoy, Seluklu-Trabzon Mnasebetleri ve Trabzon Komnenoslarnn Tabiiyete Alnmas, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.57-58; Seluklular zamannda Dou Karadeniz ve Trabzona yaplan Trkmen aknlar iin bkz. Mustafa Keskin, Seluklular Zamannda Dou Karadenize Ynelik Trkmen Aknlar ve Muhacereti, Giresun Tarihi Sempozyumu Bildirileri (24-25 Mays 1996), stanbul, 1997, s.51-57; Kenan nan, Giresun ve Havalisinde Trkmenler (XIII ve XV. Yzyllar), Giresun Tarihi Sempozyumu Bildirileri (24-25 Mays 1996), stanbul, 1997, s.59-75; Mehmet Bilgin, Giresun Blgesindeki Trkmen Beylikleri ve skn Hareketleri, Giresun Tarihi Sempozyumu Bildirileri (24-25 Mays 1996), stanbul, 1997, s.77-109. 74 Nitekim daha sonraki dnemlerde Trabzonun gney batsndaki blge epnilerin Vilayeti olarak bilinecektir. Bkz. Meeker, The Black Sea Turks: Some Aspects of Ther Ethnic and Cultural Background, s.338. 75 Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri Boy Tekilat Destanlar, 5.Bask, stanbul, 1999, s.323; Dzenli bir orduya kar kazanlan bu zafer epnilerin o dnemde hem kalabalk hem de tekilatl bir topluluk olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Bkz. Ali elik, Trabzon-alpazar epni Kltr, 1.Bask, Trabzon, 1999, s.16. 76 Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri Boy Tekilat Destanlar, s.324-325. 77 Uzunarl, a.g.e., C.II, s.5, dipnot 1; Hacfettaholu, a.g.m., s.15; Hseyin Albayrak, Fetihten Kanuniye Trabzon dari Yaplanma ve Trabzon Valileri (1461-1566), 1.Bask, Trabzon, 1999,

1318-1319 yllarnda Pervaneoullarna ait kuvvetler, 1340l yllarda ise

Akkoyunlular Trabzona birka kez akn yapmlardr79. Nitekim mparator Alexios

III, Akkoyunlularn aknlardan korunmak iin kz Mariay Akkoyunlu beyi Emir

Kutlu ile evlendirmiti80. Bundan sonraki tarihlerde Erzurum ve Bayburd

taraflarndaki Trkmenler de Trabzona aknlar yapmlardr. Toharl kabilesi

bunlardan biridir81.

Osmanl Devletinin fetihten nce bu blgedeki faaliyetine gelince;

Panaretosa gre, Osmanlnn Trabzon tarihinde ilk ortaya klar, 1368 ylnda

Giresun Adasna yaplan akn ile olmutur. Fakat bu hadiseden sonra byle bir

akndan hi bahsedilmemitir82.

15. yya gelindiinde Osmanl Devleti, Anadoluda pek ok yeri fethetmi,

Trkmen beylerinden ald topraklarla Trabzon hududuna kadar gelmiti.

s.26; Muammer Gl, XIII-XV. Yzyllarda Anadolu Trkleri le Trabzon Rum Devleti Arasndaki likiler: Trabzon ve evresinin Fethi, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.65, 68. 78 Bkz. Rustam Shukurov, Between Peace and Hostility: Trebizond and the Pontic Turkish Periphery in the Fourteenth Century, Medterranean Hstorcal Revew, June 1994, London, vol: 9, no:1, s.43. 79 Bostan, a.g.t., s.2-3; Gl, a.g.m., s.67-68; Akkoyunlularn Trabzon zerine yapt en iddetli akn 1348de Uzun Hasann byk dedesi Tur Ali Bey tarafndan yaplmtr. Bkz. lhan ahin, Osmanl-Akkoyunlu Nfuz Mcadelesinde Trabzon, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.154. 80 Bkz. Shukurov, Between Peace and Hostility: Trebizond and the Pontic Turkish Periphery in the Fourteenth Century, s.57. 81 Enver Konuku, Trabzon Valisi ehzade Selimin Akkoyunlu lkesindeki Faaliyetleri, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.92; 14. yyda Trabzon mparatorluunun Trkmen beyleri ile olan mnasebetleri ve Trabzon zerine Trkmen aknlar iin bkz. Shukurov, Between Peace and Hostility: Trebizond and the Pontic Turkish Periphery in the Fourteenth Century, s.20-72; Kenan nan, Giresun ve Havalisinde Trkmenler (XIII. ve XV. Yzyllar), s.59-75. 82 Bkz. Anthony Bryer-David Winfield, The Byzantine Monuments And Tapograph of The Pontos, vol: I, Washington, 1985, s.129.

Osmanllar, II. Murat Dneminde, 1442de hem karadan hem de denizden

Trabzon zerine kuvvet sevk etmi ancak, Osmanl donanmas iddetli frtna

yznden geri dnmek zorunda kalmtr. Buna ramen Trabzon mparatoru 3.000

altn vergi vermeyi kabul etmitir83.

Bu dnemde Trabzonun iinde bulunduu durum, Erdebilli eyh Cneydi

(ah smailin dedesi) mitlendirir ve buray almak iin 1456da ehre kar harekete

geer. Onun bu hareketini renen Fatih, Amasya beyi Hzr Beyi Trabzon zerine

sevkeder. Onun geldiini haber alan Cneyd Bey, kuatmay kaldrarak geri dner84.

Hzr Beyin bu seferi, Komnenler Devletinin Osmanl himayesine alnmasn ve her

yl 2000 altn vergiye balanmasn salamtr. Fatih, alnan esirleri serbest brakma

karlnda vergiyi 3000 altna karmtr85. Bu hadise mparator Kaloyu birtakm

tedbirler almaya yneltmitir. Kalo iin yaplacak iki ey vard: Birincisi, Trkler

zerine Hal seferi dzenletmek; ikincisi de, Osmanlya kar bir mttefik bulmak.

ncelikle mttefik arayna girdi ve bu i iin Akkoyunlu Devletini uygun grd86.

ttifak yapmak iin Diyarbakra eliler gnderildi. ttifak karlnda kz Despina

Hatunu ve eyizi olarak da Kapadokya (Sivas Vilayeti)y vermeyi teklif etti. 1458

ylnda Uzun Hasan ile imparator arasnda ittifak anlamas yapld87. Bu srada

83 Uzunarl, a.g.e., C.II, s.52; Bostan, a.g.t., s.3; Bilgin, Tarih, s.76. 84 Akpaaolu, Tevarih-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri I, stanbul, 1949, s.250den naklen Bostan, a.g.t., s.3; eyh Cneyd Bey ve Trabzon teebbs hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Walther Hnz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, ev: Tevfik Byklolu, 2.Bask, Ankara, 1992, s.19-22; Rustam Shukurov, The Campaing of Shaykh Djunayd afawi Against Trebizond, Byzantne And Modern Greek Studies, Birmingham, 1993, vol:17, s.127-140. 85 Bostan, a.g.t., s.3-4. 86 Yaar Ycel, Fatihin Trabzonu Fethi ncesinde Osmanl-Trabzon-Akkoyunlu likileri, yay. haz: smail Hacfettaholu, ncesi ve Sonrasyla Trabzonun Fethi, Ankara, 2001, s.198; Bekir Stk Baykal, Fatih Sultan Mehmet-Uzun Hasan Rekabetinde Trabzon Meselesi ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara 1964, C.II, S. 2-3, s.74 87 erafettin Turan, Fatih Mehmet-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1965, C.II, S. 4-5, s.66.

imparator lm yerine kardei David gemitir. David de bu anlamay kabul ettii

gibi Hal Seferi tertibine de balamt88. David bir sre sonra Uzun Hasana bir eli

gndererek Osmanlya demek zorunda olduklar verginin kaldrlmasn istemitir.

Uzun Hasan da, anlamaya riayet ederek Osmanl lkesine bir eli gndermitir.

Uzun Hasan, Trabzon mparatorunun demek zorunda olduu verginin affedilmesini,

Osmanl padiahlarnn nceden beri Akkoyunlu beylerine vermekte olduklar, fakat

Timurun lmnden sonra gnderilmeyen hediyelerin verilmesini, hatta daha da

ileri giderek Kapadokyann teslimini istemitir89. Bunlar kabul edilmesi mmkn

olmayan artlardr. Fatih eliye sadece Haydi siz rahata gidiniz, gelecek sene ben

kendim gelir borcumu derim demitir ki, bu da Fatihin Trabzon zerine bir sefere

karar verdiini gstermektedir90.

Fatih, nce Amasra, Kastamonu ve Sinopu alp kara yoluyla Trabzona

yneldi. Gelibolulu sancakbeyi Kzm ve Yakup Beyler komutasnda 300 paralk

donanma da Sinoptan Trabzon zerine hareket etmi, fakat seferin Trabzon zerine

olduunun anlalmamas iin91 kendisi Koyulhisara ynelmitir. Buray aldktan

sonra92 Yassemende ota kuruldu93. Osmanl ordusunu gren Uzun Hasan telaa

88 ahin, a.g.m., s.156. 89 Turan, Fatih Mehmet-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, s.66; Baykal, a.g.m., s.74. 90 Turan, Fatih Mehmet-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, s.67; Baykal, a.g.m., s.75; smail H. Ertaylan, Trabzonun Fethi, yay. haz: smail Hacfettaholu, ncesi ve Sonrasyla Trabzonun Fethi, Ankara, 2001, s.34-41; ehabeddin Tekinda, Trabzon-Rum mparatorluunun Fethi, yay. haz: smail Hacfettaholu, ncesi ve Sonrasyla Trabzonun Fethi, Ankara, 2001, s.54-55; smet Parmakszolu, Trabzonun Fethi/21 Muharrem 866-26Ekim 1461, yay. haz: smail Hacfettaholu, ncesi ve Sonrasyla Trabzonun Fethi, Ankara, 2001, s.63-65; Selahattin Tansel, Trabzon Rum mparatorluunun Ortadan Kaldrlmas, yay. haz: smail Hacfettaholu, ncesi ve Sonrasyla Trabzonun Fethi, Ankara, 2001, s.81-82. 91 Bu seferde Fatihin yannda bulunan pek ok kii de seferin nereye olduunu bilmiyor ve merak ediyordu. Nihayet ilerinden birisi seferin nereye olduunu sorunca Fatih: Eer dnp tasarladm sakalmn tellerinden biri renmi olsayd, onu derhal koparr yakardm demitir. Bkz. Necati Kotan, Tarih Fkralar, stanbul, 1992, s.98. 92 Akpaaolu, Akpaaolu Tarihi, ner: Atsz, stanbul, 1970, s.178-179. 93 Uzunarl, a.g.e., c.II, s.53-54.

kaplm, kendisini ve lkesini kurtarmak iin bir elilik heyeti ve beraberinde annesi

Sara (y) Hatunu da94 Fatihe gndermitir95. ki taraf arasnda yaplan grmeler

neticesinde, Uzun Hasan gerek Osmanl memleketlerine gerekse Osmanlnn

himayesi altndaki yerlere saldrmayacana ve Trabzon mparatorluu ilerine

karmayacana ve yardm etmeyeceine sz vermiti96. Bundan sonra Osmanl

ordular Bayburda kadar gelir, Bulgar Danda ordu iki kola ayrlarak bir koldan

Mahmut Paa, bir koldan Fatih ehre doru hareket etmilerdir97.

Osmanl donanmas, bir ay nce Trabzona geldii iin kara ordusunun buraya

gelecei pek dnlmemiti. Bu nedenle mparator David orduyu grnce arm,

Uzun Hasandan yardmn gelemeyeceini anlaynca bamabeynci Yorgi Amiruki

aracl ile Mahmut Paa ile anlaarak ehri ve kaleyi teslim etmeye karar vermiti98.

Bylece 15 Austos 1461de Trabzon alnm oldu99.

94 Uzun Hasann annesinin adnn Saray Hatun olduu hususunda bkz. Konuku, a.g.m., s.93. Ayrca, Faruk Smer, Tirebolu Tarihi, stanbul 1992, s.45den naklen, Bostan, a.g.t., s.5. 95 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, yay. haz: Mertol Tulum, stanbul, 1977, s.109; Akpaaolu Tarihi, s.179; akir evket, a.g.e., s.70; Turan, Fatih Mehmet-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, s.67; Baykal, a.g.m., s.79-80; Anthony Bryer-David Winfeld, The Byzantine Monuments And Topography of The Pontos, vol: I, s.61. 96 Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.II, s.54 dipnot 2. 97 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, s.109; Akpaaolu Tarihi, s.179-180; Bilgin, Srmene Tarihi, s.124-126. 98 Uzunarl, a.g.e., C.II, s.55; Gololu, Trabzon Tarihi, s.19; Akpaaolu Tarihi, s.180; akir evket, a.g.e., s.72; Bilgin, Srmene Tarihi, s.128.; Fetih iin ayrca bkz. Finlay, History of Greece From Its Conquest By The Romans To The Present Time, vol: IV, s.413-427. 99 Trabzonun hangi gn ve ayda fethedildii konusu hl tartmal bir konu olup bu konuda deiik grler mevcuttur: Osmanl tarihilerinden bizzat Trabzon seferine katlm olan Tursun Bey ve dier tarihilerden Akpaaolu, fetih tarihini H.865 (1461) vermekle birlikte gn ve ay belirtmezler. Bkz. Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, s.105; Akpaaolu Tarihi, s.181; Uzunarl, Trabzonun alnn Macaristandaki Venedik elisine bildiren bir Venedik vesikasnn 26 Ekim 1461 tarihini tayor olmasn gereke gstererek, 26 Ekim 1461 tarihini fetih tarihi olarak kabul etmitir. Bkz. Uzunarl, a.g.e., C.II, s.55. Gololu da Uzunarl ile ayn fikirdedir. Gololu, Trabzon Tarihi, s.19; Gololu, Anadolunun Milli Devleti Pontos, s.229; 26 Ekim 1461 tarihini kabul edenlerden birisi de Hseyin Albayraktr. O, eserinde yerli ve yabanc tarihilerin grlerine yer verip uzun uzun akladktan sonra, ordunun yolda geirdii zaman ve 40 gn kadar sren kalenin kuatlmas ile fethin gereklemesi arasnda 2,5 aylk bir srenin olduuna, bu nedenle fethin Austos ortalarnda olmasnn imkanszln ileri srp, fetih olaynn elde olmayan sebeplerden dolay Sonbahara kaydn, yine de %100 kesinlik vermemekle birlikte fethin tarihinin 26 Ekim 1461 olmas gerektiini savunmutur. Ayrca, Albayrak, Trabzonda 500. Fetih enlikleri ncesinde, kesin bir tarih

Fetih tarihi kadar fetih sonras Trabzonda yaplanlar da tartmaldr. Bizans

tarihilerinden Laonicus Chalcocondyles ve ondan iktibas eden dier batl tarihiler

fetihten sonra imparator ve ocuklarnn, yannda bulunan akrabalarnn stanbula

gnderildiini, Trabzon halknn da ksma ayrlarak, bir blmnn daha sonra

askeri kadrolarda kullanlmak zere brakldn, bir blmnn stanbula

yerletirildiini ve dier bir blmnn de yenieri olmak zere alndn

belirtmilerdir100.

Tursun Bey, fetih sonras yaplanlar hakknda yle bilgi vermektedir:

ve kefere-i kalanun olanlarn ve kzlarn belik idp, baki mallarn ve esbablarn

kend ellerinde ibka idp yerlerine mukarrer konuld. Cizye-i eri ve rsum- rfi

tesbiti iin yaplan mracaatlara stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ortaa Tarih Krss ve Ankara niversitesi Yeni a Tarihi Krss bakanlklarndan alnan cevabi yazlarda da fethin 26 Ekim 1461 tarihinde olduunun beyn edildiini belirtmektedir. Bkz. Albayrak, a.g.e., s.43-52. akir evket, 15 Austos 1461 tarihini fetih tarihi olarak kabul eder. Bkz. akir evket, a.g.e., s.72; Anthony Bryer ve David Winfield, eserlerinde Fatihin Trabzona geli ve gidi gzerghn ve tarihini ayrntlaryla vermek suretiyle konuya aklk getirmeye almlardr. Buna gre: Fatih 23 Mart 1461den sonra Edirneden ayrlp, Geliboludan Mudanyaya geerek Anadoluya girer. 21 Nisanda Bursaya gelen Mahmut Paadan sonra buraya ular, sonra beraberce Ankaraya hareket edip 12-21 Mays tarihlerinde burada kalp, sonra Kastamonudan geip Sinopa 10 Temmuzdan nce varrlar ve bu arada Sinop alnr. Kasm Bey, Trabzona deniz yoluyla giderken Sultan Mehmet ve Mahmut Paa kara yoluyla ilerlerler. 28 Temmuz gibi ya Bayburt ya da Bulgar Danda ordular ikiye blnp, Tursun Beyin de yannda bulunduu Mahmut Paa bat rotasn takip ederken, Mihailovi de Sultan Mehmetin yannda dou rotasn takip eder. Kasm Beyin filosu 13 Temmuzdan sonra Trabzonu kuatr. Mahmut Paa 13 Austos, Fatih de 14 Austos gibi ehre ular ve 15 Austosta David, ehri teslim eder. Bryer ve Winfield, Sultan Mehmetin ileri yoluna koyduktan sonra sahil yolundan geri dndn ve zorlu bir yolculuk yaptn belirtirler. Dnte Sultan Mehmet, Canikten Niksara doru yola kp 28 Austos-6 Eyll aras burada kamp kurduklarn sonra 17-26 Eyll aras Tokat ve Geredeyi takip edip, stanbulu geerek 4 Aralktan nce Edirneye ulatn belirtmektedirler. Bryer ve Winfield, ayrca Uzunarlnn da bahsettii Trabzonun d ile ilgili Niccolo Segundinonun raporunun 21 Eyllde Anadoludan postalandn ve 20 Ekimden nce Venedike, 26 Ekimden nce de Romaya ulatn da ilave ederek fethin 15 Austos 1461de gerekletiini ifade etmektedirler. Bkz. Anthony Bryer-Davd Winfield, The Byzantine Monuments And Topography of The Pontos, vol: I, s.60-61. ebabettin Tekinda, Mehmet Bilgin ve Hanefi Bostan da eserlerinde yerli ve yabanc tarihilerin grlerine yer vermiler ve fetih tarihi olarak 15 Austos 1461i kabul etmilerdir. Ayrca Bostan, Trabzonda en ok yamurun Ekim aynda yamas sebebiyle fethin sonbaharda gereklemesinin mmkn olamayacan da ilave etmitir. Bkz. Bostan, a.g.t., s.5-6; Tekinda, Trabzon, s.462-463; Tekinda, Trabzon-Rum mparatorluunun Fethi, s.56-58; Bilgin, Srmene Tarihi, s.129. 100 Heath W. Lowry, Trabzon ehrinin slamlama ve Trklemesi, 1461-1583, ev: Demet ve Heath Lowry, 1.Bask, stanbul, 1981, s.5-10. Ayrca, bkz. Bostan, a.g.t., s.62-64.

rbkasn rakabelerine muhkem kld. Andan sonra baz saray- ve eskl ahmli

merakib-i bahriye tahmil idp, derya yznden gemiler mehun idp stanbula

gnderildi101. Bizzat sefere katlan bir tarihi olmas hasebiyle Tursun Beyin ve

dier Osmanl tarihilerinin belirttii gibi fetihten sonra imparator, ailesi ve ileri

gelen kiiler stanbula gnderilirken dier bir ksmnn da mallar kendilerinde

kalmak suretiyle yerlerinde braklmasna msaade edilmi olmas kabul edilebilir102.

Fatih, Trabzonu fethedince buray sancak haline getirerek103 idaresini

donanma komutanlarndan Kzm Beye vermitir104. Sancan bir eyalete bal

kalmadan bamsz m idare edildii105 yoksa Rum Vilayetine mi baland106

henz kesin olarak akla kavumamtr.

Mstakil bir beylerbeylik haline gelmeden nce srasyla 1514de Erzincan-

Bayburd Vilayetine107 1517de Anadolu Vilayetine108, 1520de yeni kurulan

Vilyet-i Rum-u Hadise109, 1535de Erzurum Beylerbeyliine balanmtr110.

1580-1581de Batum Sanca ile birleerek eyalet haline gelmitir111. 1581-1650

101 Tursun Bey, Trih-i Ebl Feth, s.110. 102 Fetih sonrasnda Trabzon imparatoru ve halkn durumu ile ilgili olarak yerli ve yabanc tarihilerin verdii bilgiler iin bkz. Bostan, a.g.t., s.62-64.; Lowry, a.g.e., s.5-17. 103 Tursun Bey, Trih-i Ebl Feth, s.110. 104 Dndar Aydn, Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat-Kurulu ve Genileme Devri (1535-1566), Ankara, 1998, s.34; Tekinda, Trabzon, s.462. 105 Tayyib Gkbilgin, 15. ve 16. Asrlarda Eyalet-i Rum, VD, stanbul, 1965, S.6, s.57.; Tayyib Gkbilgin, XVI Yzyl Balarnda Trabzon Livas ve Dou Karadeniz Blgesi, Belleten, Ankara, 1962, C.XXVI, S.102, s.293; Tekinda, Trabzon, s.466. 106 Bostan, a.g.t., s.7-8. 107 Aydn, a.g.e., s.40-41, 48-49, 231; Bostan a.g.t., s.8. 108 Aydn, a.g.e., s.50-51 109 Aydn, a.g.e., s.51; Bostan, a.g.t., s.9; Albayrak, a.g.e., s.195-196. 110 . Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, 1.Bask, stanbul, 1978, s.139-140, 174-180; Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, Anadolunun dari Taksimat, Ankara, 2000, s.94; Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Trabzon Eyaletinin dari Taksimat ve Tevcihat, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.180; Gololu, Trabzon Tarihi, s.47; Aydn, a.g.e., s.60-61, 231. 111 Aydn, a.g.e., s.85; Bostan, a.g.t., s.9-10.

yllar arasnda deiik ariv belgelerinde Trabzon Beylerbeyliine veya Batum

Beylerbeyine ve Trabzon Beylerbeyine eklinde kaytlarn yer almas bu

beylerbeyliin sadece Trabzon ismi ile anlmadn gstermektedir112.

Fetihten 16.yy. sonuna kadar byk bir ksm srgn olmak zere hem da

hem de ie dnk bir iskn siyaseti takip edilmitir113. Darya gayrimslim olmak

zere mslmanlar da gnderilirken dardan da Trabzona ounluu mslman

olmak zere gayrimslim getirilip yerletirilmitir114. Bylece, fetih ncesinde snrl

sayda olan Trabzonun nfusu115 16.yyn sonunda 6083 mslman ve 4901

hristiyana ykselmitir116.

Yavuz Sultan Selimin sancakbeylii zamannda Trabzon, ah smailin

propagandalarnn hedefi olmutu117. Bu konuda merkezden gnderilen fermanlarda

112 Bkz. Bostan, a.g.t., s.9-10. 113 Srgnler iin bkz. . Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler FM, stanbul, 1955, C.15, s.209-237. 114 Bostan, a.g.t., s.65-98.; Mehmet Bilgin, Trabzonun Fethi ve skn Politikas, yay. haz: smail Hacfettaholu, ncesi ve Sonrasyla Trabzonun Fethi, Ankara, 2001, s.139-143.; Mehmet Bilgin, Fetihten Sonra Trabzon Sanca zerine Baz Gzlemler, Trk Yurdu, Ankara, 1991,C.XI, S.52, s.53-55. Bu dnemde Trabzona Ordudan da g olmutur. Bahaeddin Yediyldza gre 1455-1485 yllar arasnda Ordu ehrinin nfusunda ok az da olsa bir d yaanm ve bunda da yeni fethedilen Trabzon ve Balkanlara yaplan gler etkili olmutur. Bkz. Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi (1455-1613), 1.Bask, Ankara, 1985, s.23-24; Ayrca bkz. Suraiya Faroqhi, Agriculture And Rural Life In The Ottoman Empire (ca 1500-1878), New Perspectives on Turkey, Fall 1987, No:1, s.7. 115 Lowry, fetih ncesinde Trabzonun nfusunun ancak 4-5 bin kadar olabileceini belirtirken, Bostan, bu rakamn 6.000 civarnda olmas gerektiini savunmutur. Bkz. Lowry, a.g.e., s.17-18; Bostan, a.g.t., s.64-65. Bu hristiyan nfus iinde muhtemelen Trkler de olmal. nk Trabzon mparatorluu kaynaklar zerinde aratrma yapan Rustam Shukurov, 2000 isim arasndan Trke, Moolca, Farsa, Arapa 55 ismi seerek yapm olduu almasnda, Trabzonda fetihten nce pek ok Hristiyan Trkn yaadn tespit etmitir. Bkz. Rustam Shukurov, Turksh-Speaking Byzantnes of the Pontos, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, s.99-110. 116 Bostan, a.g.t., s.142; karlatrma iin bkz. Lowry, a.g.e., s.19-118.; Heath W. Lowry, The Queston of Trabzons Efrenciyan Papulation: 1486-1583, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, (11-15 Ekim 1976), Ankara, 1981, C.II, s.1493-1501. 117 Konuku, a.g.m., s.95-98; Remzi Kl, XVI ve XVII. Yzyllarda Osmanl-ran Siyasi Antlamalar, 1.Bask, stanbul, 2001, s.18.

ciddi tedbirler alnmas isteniyordu118. Bu dnemde Trabzondaki idareciler bir

yandan da Grclerle urayor ve o blgeye seferler yapyorlard119.

Trabzon, 16. yyda kara ve denizyolu ticaretinde nemli bir konuma sahip

olmasnn yan sra120 sava malzemesi, iae ve asker sevkinde de nemli bir s

olmutur. aldran Savana katlan ordunun mhimmat ve yiyecek ihtiyac Trabzon

zerinden salanmtr. Nitekim, Trabzon, Safevi Devletine kar olan seferde bir

tedariki liman olarak grev grmtr121. Erzak ve mhimmat Trabzona kadar

gemilerle, buradan deve ve katrlarla orduya sevk ediliyordu122. Daha sonraki

yllarda seferler iin alnan askeri yardmlarn yan sra123 1578-1590 yllar

arasndaki Osmanl-ran savalar srasnda Trabzon, askeri bir ikmal ss rol

stlenmitir. Bu savalar boyunca gnderilen yiyecek, insan, hayvan, silah ve

cephane, Trabzon zerinden sevk edildii gibi gerektiinde buradan da sava

118 Bu fermanlardan biri 17 Ramazan 973 (7 Nisan 1566) tarihinde Trabzon beyi Sleyman Beye gnderilmitir. Bu fermanda, Krtn Kazas epni taifesinden ran sempatizan olan baz kiilerin anlamadan sonra ran taraflarna gittikleri, eer tedbir alnmazsa bu tr kiilerin tamamnn gidebilecei bildirilerek ran ile ilikisi olanlarn aratrlp yakalanmas ve sulularn sudde-i saadete gnderilmesi istenmekteydi. Bkz. BOA MD, Nr.5, Ankara, 1994, s.226, hkm:1401. 119 Remzi Kl, Trabzon Valisi ehzade Selim ve Faaliyetleri, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.107-113. 120erafettin Turan, Karadeniz Ticaretinde Anadolu ehirlerinin Yeri, s.147-158; Tezcan, a.g.m., s.71-90; Abdlkadir Yuval, XIII. Yzylda Karadeniz Ticareti, s.233-240; Robert Mantran XVI ve XVII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu ve Asya Ticareti, ev: Zeki Arkan, Belleten, Ankara, 1987, C.LI, S.201, s.1433-1443; Kemal Beydilli, Karadenizin Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Miri Ticaret Teebbs, Belleten, Ankara, 1991, C.LV, S.214, s.687-755; dris Bostan, Karadenizin D Ticarete Kapal Olduu Dnemde Trabzon Liman, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.303-307. 121 Ronald C. Jennings Urban Populaton in Anatola in The Sxteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum, IJMES, 1976, C.VII, s.43. 122 Uzunarl, a.g.e., C.II, s.263-265. 123 Mehmet nba, Kanuni Dneminde Of Kazasndan Alnan Askeri Yardmlar, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.117-128.

malzemesi gnderilmitir124. 16.yy. boyunca yaplan askeri harekatlar iin zaman

zaman Trabzondan eitli ilerde altrlmak iin grevliler de istenmitir125.

16.yydan itibaren Osmanl Devletinin ekonomik durumu bozulmaya

balamtr. Bunda, batdan douya giden maden hareketlilii etkili olmutur126.

Osmanl Devletinde birok tccar bu hareketlilik ierisinde parann Osmanl

zerinden geiinden kr elde etmeye almtr. Devletin btn abalarna ramen

bu olayn nne geilememi ve deerli madenler zerinden ticaret yaplr

olmutu127. Parann deeri dnce 16.yyn sonu, 17.yyn balarndan itibaren sikke

tashihine bavurularak ekonomi dzeltilmeye allmtr.

16. ve 17.yyda Trabzonda veba nemli bir problem tekil etmitir. Bu

hastaln birtakm sosyal ve ekonomik sonular olmu, insanlarn gnlk i

aktiviteleri sekteye uramtr128. zellikle 1565-66 yllar arasnda veba Trabzonu

olumsuz ynde etkilemitir. Vebann ekonomik ve sosyal sonular enflasyon, alk

ve haydutluk gibi btn faktrlerden bamszdr. nk, veba ortaya ktnda

bozulan ekonomi, vebann ortadan kalkmasyla tekrar normale dnmtr129.

124 Bostan, a.g.t., s.337-339; Kl, a.g.e., s.98.; Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612), stanbul, 1993, s.37. 125 11 Receb 972 (12 ubat 1565) tarihli bir hkm Trabzondan kreki istenmesi ile ilgili idi. Bkz. BOA MD, Nr: 6/I, Ankara, 1995, s.395 hkm 714. 126 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi (1453-1559), C.II, stanbul, 1995, s.272-301; Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, 3.Bask, stanbul, 1997, s.267-268. 127 Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle, Belleten, Ankara, 1951, C.XV, S.60, s.651-661. 128 Mesela veba yznden Trabzonda bu dnemde skender Paa Hamam, Kule Hamam, Tabakhane Mahallesi hamam gibi topluma hizmet eden kurumlarn gelirleri azalmtr. Bkz. Ronald C. Jennings, Plague in Trabzon And Reactions To it According To Local Judcial Registers, edt: Heath W. Lowry-Donald Quataert, Humanist And Scholar-Essays In Honor of Andreas Tetze, Washington, 1993, s.28-31. 129 Bkz. Jennings, Plague in Trabzon And Reactions To It According To Local Juducial Registers, s.34. Ayrca 18. ve 19. yzyllarda Trabzonda veba iin bkz. Daniel Panzac, Osmanl mparatorluunda Veba (1700-1850), ev.Serap Ylmaz, stanbul, 1997.

Trabzon 17.yy. boyunca btn Anadoluyu etkisi altna alan Celli

syanlarndan130 byk lde zarar grmtr. Blgede ayaklanan Pazarbaolu

Ali, Demirciolu Ahmet, Nalbantolu Ali gibi sipahi zorbalar blgenin harap

olmasna sebep olmulardr. Trabzonun mehur ailelerinden Murathanllar dahi bir

ara isyan edip Trabzon Valiliini ele geirmeyi baarmlarsa da, Vezir-i Azam

Kuyucu Murat Paa tarafndan imha edilmilerdir (1608)131.

te taraftan yolsuzluk, hrszlk vb. olaylar halk iyice huzursuz etmi,

merkezden blgedeki yetkililere gnderilen emirlerde bu tr olaylarn nne

geilmesi istenmitir132. Ayrca sadece halk arasnda deil, yneticiler iinde dahi

halka zulmeden kiiler bulunuyordu133. Bu ekilde ortaya kan asayisizlik

sebebiyle halk yerini yurdunu terk ederek baka ehirlere g etmek zorunda

kalmtr134.

130 Celli syanlar iin bkz. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, 1.Bask, Ankara, 1975; Mustafa Akda, Byk Celli Karklklarnn Balamas, Erzurum, 1963; Hrand D. Andreasyan, Bir Ermeni Kaynana Gre Celali syanlar, EF Tarih Dergisi, stanbul, 1963, C.XIII/17-18, s.27-42; Mustafa Akda Celali Fetreti, ADTCFD, Ankara 1958, C.XVI, S.-1-2, s.53-107; Mustafa Akda, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti-I-II, Belleten, Ankara, 1949, C.XIII, S.51, s.497-564, Ankara, 1950, C.XIV, S.55, s.319-411. 131 Gololu, Trabzon Tarihi, s.54-55. 132 BOA MD, Nr: 5,s.144, hkm 838; s.226 hkm 1400. 133 16 evval 972 tarihinde Trabzon beyine ve kadsna gnderilen bir hkmde bu tr haberlerin alnd belirtilip olaylarn aratrlarak iddetle cezalandrlmalar isteniyordu. Bkz. BOA MD, Nr:6/II, Ankara, 1995, s.191-197, hkm1165. Ayrca kadlarn ve vergi toplamakla grevli kiilerin yaptklar usulszlkler ile ilgili olarak da eitli fermanlar gnderilmitir. Bkz. BOA MD, Nr:90,stanbul, 1993, s.201, hkm 259; s.202, hkm 260. 134 Bu ekilde yerini-yurdunu terk edenler iin cel-y vatan etmek tabiri kullanlmtr. Bkz. Mcteba lgrel, Cela-y Vatan, TDVA, stanbul, 1993, C.VII, s.238-240.

17.yyn 2. yarsnda blge, Kazak aknlarna maruz kalm. Bu nedenle devlet

Karadeniz kysndaki ehirlerin ve kalelerin korunmasna byk nem vermitir135.

1625de Kazak korsanlar Trabzon kylarna byk aknlar yaptlar, iddetli deniz

savalar sonunda Trabzon kylar olduka hasar grd136. 1637de Don

Kazaklarnn Azak ele geirmesinden sonra Kazak sorunu 17.yyn en nemli

sorunlarndan biri oldu ve kuzeyde Lehistana ve Rusyaya kar savalarn temel

sebebini oluturdu137. Bu srete Trabzona byk grev dm, Trabzon valileri

Trabzonu Kazak aknlarna kar korumak ve Ruslarn Karadenize inmesinden

sonra Kafkaslar istila etmesini nlemek iin uramlardr. Buralara serasker

olarak gnderilmilerdir138. Valilerin bu tr ilerle grevlendirilmeleri neticesinde

ehir mtesellimlerle ynetilmitir139. Bu dnemde Canikli ve Hazinedarolu aileleri

gibi slaleler tarafndan ynetilen Trabzonda, derebeylerin glenmeleri sebebiyle

zaman zaman problemler yaanmtr140. 18.yyda btn Anadolunun problemi olan

ayanlk, Trabzon iin de sz konusudur. Nitekim yzyln ilk eyreinde zmir gibi

1-2 sancak istisna olmak zere zellikle kk kasabalarda ayanlk mevcut iken,

1726dan sonra hemen hemen Anadolunun btn sancaklar iin sorun haline

135 1646 tarihli bir hkm, Trabzon ve Giresun kalelerinin beli yenierilerinin kaleyi Kazak ekiyalarna kar gece-gndz koruyarak hizmet etmeleri karlnda ulufelerini alamadklarn stanbula ikayet etmeleri zerine gnderilmitir ki, bu hkmde, kale grevlilerinin inciltilmemeleri ve kurallara uygun hareket edilmesi istenmekteydi. BOA MD, Nr: 90, s.198, hkm: 255. 136 Gololu, Trabzon Tarihi, s.58. 137 Halil nalck, Osmanl-Rus likileri, 1492-1700, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, 1491-1992, (12-14 Aralk 1992), Ankara, 1999, s.33. 138 Gololu, Trabzon Tarihi, s.68-73. 139 Bu durum 18.yy. iin de geerli olup blgeye gnderilen mtesellimler blgenin ileri gelenleri ile problemler yaamlardr. 1194 (1780) tarihli bir kaytta, Trabzon valisi Hasan Paann yerine Hafz Mehmeti mtesellim tayin ettii fakat Trabzona gidince eski vali Ali Paann kethdas Abdullah Paann tevikiyle tehdit edilerek avdetine sebep olduu, hatta vilayetten miralay atrzadenin de bu ite parma olduu eklinde ikayet edilmise de halk tarafndan bunun byle olmadnn ortaya karld yer almaktadr. BOA, HH, nr. 721/d, BOA, HH, nr. 721/b. 140 Bkz. Ycel zkaya, Canikli Ali Paa, Belleten, Ankara 1972, C.XXXVI, S.144, s.483-525; Mehmet Beirli, XIX. Yzyln Balarnda Karadeniz Blgesi ve Ayan-Devlet Perspektifinden Trabzon Valisi Hazinedrzade Sleyman Paa, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.327-343.

gelmitir141. Vali ve ayanlarn mfrezeleri kyleri dolaarak eitli bahanelerle

kylden gda veya para toplamalar 18.yy iin yaygn bir iti142 ve devlet bu konuda

nlem almak iin Anadolunun pek ok ehirlerine adaletnameler gndermek

zorunda kalyordu143.

18.yzyln ikinci yarsnda Rusya ile iki nemli sava yapan Osmanl Devleti,

1768-1774 sava sonucunda Kk Kaynarca Antlamasn imzalam ve bu

anlama ile Rusya Karadeniz ve Akdenizde kendi ticaret gemileriyle serbest ticaret

yapabilme hakkn elde etmi ve Karadeniz uluslararas ticarete almtr144. 1787-

1792 Osmanl-Rus Sava, Karadeniz ticaretini durdurmusa da145 Ya

Anlamasndan sonra ksmen yeniden balamtr146.

1787-92 sava srasnda Trabzon sava blgesine yaknl dolaysyla nemli

hale gelmiti. Daha sava sinyallerinin alnd gnlerde, merkezden, Trabzonun

sava ihtimaline kar hazr olmas, kalelerini tamir ettirmesi ynnde eitli

141 Ycel zkaya, XVIII. Yzyln kinci Yarsnda Anadoluda Ayanlk ddialar, ADTCFD, Ankara, 1969, C.XXIV, S.:3-4, s.196. 142 Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, 1.Bask, Ankara, 1985, s.180-183, 198-199; Evgenly Radushev, XVII-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Toprak Rejimi ve Osmanl Askeri Nizam, CIEPO, Osmanl ncesi ve Osmanl Aratrmalar Uluslararas Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1994, s.303. 143 Ycel zkaya, XVIII.Yzylda karlan Adaletnamelere Gre Trkiyenin Durumu, Belleten, Ankara, 1974, C.XXXVIII, S.151, s.445-491. 144 dris Bostan, Rusyann Karadenizde Ticarete Balamas ve Osmanl mparatorluu (1700-1787), Belleten, Ankara, 1995, C.LIX, S. 225, s.357-359. 145 1787 ylnda Trabzona gelen bir fermanda, bundan sonra gelecek olan Rus gemilerinin salverilmemesi istenirken te yandan Rusyadaki Trk tccarlarmz gz nnde bulundurarak buradaki Rus tccarlarna iyi davranlmasn, bu durumu frsat bilerek korsanlk yapmak isteyenlerin Ruslara saldrmamalar konusunda halkn bilgilendirilmesi istenmekteydi. Bkz. Trabzon eriyye Sicili, No:1939, Varak:50.a (Trabzon eriyye Sicillerinde numaralandrma yaplrken, bunlara sayfa numaras yerine varak numaras verilmitir. Dipnotlarda varak numaras verilirken a harfi varan ilk sayfasn b harfi ise ikinci sayfasn belirtmektedir. Bundan sonraki dipnotlarda, Trabzon eriyye Sicili T..S. varak numaras Vr eklinde verilecektir. 146 Robert Mantran, XVI ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, ev. Mehmet Ali Klbay, 1.Bask, Ankara, 1995, s.145; Kemal Beydilli, Rusyann Karadenizin Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Miri Ticaret Teebbs, s.687-755.

fermanlar gnderilmitir147. Savan balamas ile de bu tr fermanlar artrlm ve

Trabzona ve buradaki yneticilere eitli grevler verilmitir148. 1788 ylnda

Trabzon valisi Battal Hseyin Paa149, Anadolunun sol kol srcl grevi ile

Anapaya tayin edilir150. Fakat onun Ruslarla savamas konusundaki isteksizlii151,

savan gidiat zerinde etkili olmutur. Battal Paann bu trden davranlarnn da

etkisiyle gereken baar elde edilmemi ve durumunu tehlikede grd anda

dmana teslim olmaktan da ekinmemitir152. Bu hadiseden sonra devlet gereken

tedbirleri alma yoluna gitmitir. Ailesi gzaltnda tutularak kamalarna engel

olunmaya alld gibi mallarna da el konulmutur153.

Bundan sonra Trabzondan sava blgesi iin grevlendirilenler de Battal

Hseyin Paadan pek farkl davranmamlardr154. Nihayet Ocak 1792 ylnda

yaplan Ya Anlamas ile sava sona ermitir.

147 zcan Tatar, 1787-1792 Osmanl-Rus Savanda Trabzon ve evresinin Yeri ve nemi, Trabzon ve evresi Uluslar aras Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mays 2001), Trabzon, 2002, C.I, s.213. 148 Bkz. BOA, HH. nr.11431; BOA, HH. nr.11571; BOA, HH. nr.701.BOA, HH, nr. 557. 149 BOA, HH. nr.11756; BOA, HH. nr.8327; BOA, HH. nr.15565. 150Anadolunun sol kol srcl Battal Hseyin Paaya verilirken, sa kol srcl Mara Beylerbeyi Zlkadirzade mer Paaya, ortakol srcl de Sayda ve Rakka Valisi Cezzar Paaya verilmise de Cezzar Paann baz sebeplerden dolay Rakkadan gelememesi yznden ortakol srcl Firuz Paaya verilmi, ayn zamanda Diyarbekir Eyaleti de ona tevcih edilmitir. Ayrca Diyarbekir Valisi Ebubekir Paaya da baka bir yer verilecei belirtilmitir. BOA, HH. nr. 1208. 151 Battal Paann trl bahanelerle zorla blgeye gittii ve gidince de fuzuli isteklerde bulunarak hizmet etmek istemedii belirtilmekteydi. BOA, HH. nr.15408. 152 Cemal Gke, 1787-1806 Yllar Arasnda Kafkasyada Cereyan Eden Siyasi Olaylar, EF Tarih Dergisi, stanbul, 1972, S.26, s.19-28. 153 Bkz. BOA, HH. nr.3258; BOA, HH. nr.7590; BOA, HH. nr.7592; BOA, HH. nr.10268; BOA, HH. nr.10539. 154 Battal Hseyin Paadan sonra Trabzon Valisi olan Abdullah Paa sonraki yllarda Anapa ve civarna, Krma serasker tayin edildii anlalmaktadr. BOA, HH. nr.10275; BOA, HH. nr.11668; BOA, HH. nr.11671. Nitekim 1205 (1790/91) tarihli bir belgede Anapada, asker iin zahire ve ake olduunu fakat bir seraskere ihtiya bulunduu belirtilip Trabzonda Battal Paann terbiye eyledii askere emniyet edilemeyecei belirtilirken ayrca bir nzulemini tayininden de bahsedilmekteydi. BOA, HH. nr.6186; Ayrca bir baka belgede; Abdullah Paann Anapaya dokuz bin askerle hareket

Bu savata, Trabzon, sava blgesine asker, para ve mhimmat naklinde s

grevi yapm, sadece buradaki malzeme ve askerlerin gnderilmesi yeterli olmam

ayn zamanda stanbuldan gelen askeri malzemelerin Trabzon zerinden

nakledilmesi szkonusu olmutu155.

Tarihinin ilk dnemlerinden itibaren siyasi, sosyal, ekonomik ve askeri adan

nemli bir yere sahip olan Trabzon 18. yzylda da iinde bulunduu tm

olumsuzluklara ramen bu nemini korumaya devam etmitir.

ettiini fakat havann muhalefeti sebebiyle gidemediini ve yolda iken de Anapann dman eline getiini oradaki askerlerin esir edildiini iitip geri dnd belirtilmekteydi. BOA, HH. nr.5030. 155 T..S. No:1939, Vr. 48.b.

BRNC BLM

1. DAR YAPI VE KLTREL DOKU

1.1. Trabzonun dari Yaps

Trabzon 1461 ylnda fethedilince buraya sancakbeyi, kadlar, dizdarlar ve

hafaza (kale muhafzlar) tayin edilerek sancak haline getirilmi156 ve burann idaresi

Gelibolu sancakbeyi olan donanma komutanlarndan Kzm Beye verilmitir157.

1478 ylnda Torul ve evresinin Rakkas Sinan Bey tarafndan alnmas ile sancak

blgesinin fethi tamamlanm oldu158.

Sancak uzun sre bir eyalete bal kalmadan bamsz idare edilmitir.

Sancan, Rum (Sivas) Vilayetine balandn ileri srenler olduu gibi159 bazlar

da tam aksine sancan uzun sre bir eyalete bal kalmadan bamsz olarak idare

edildiini savunmulardr160.

Uzun mddet uc blgesi olarak kalmas sebebiyle Trabzona sancakbeyi

olarak merkezden nemli kiiler tayin edilmitir161. Sancan imparatorluk iinde

156 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, yay.haz: Mertol Tulum, stanbul, 1977, s.110. 157 Dndar Aydn, Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat-Kurulu ve Genileme Devri (1535-1566), Ankara, 1998, s.34; M.C. ehabeddin Tekinda, Trabzon, A, stanbul, 1979, C.XII/I, s.462. 158 Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Trabzon Eyaletinin dari Taksimat ve Tevcihat, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasm 1998), Trabzon, 2000, s.179. 159Hanefi Bostan, XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat, MTAE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1993, s.7-8 160 Tayyib Gkbilgin, 15. ve 16. Asrlarda Eyalet-i Rum, VD, stanbul, 1965, S.6, s.57.; Tayyib Gkbilgin, XVI. Yzyl Balarnda Trabzon Livas ve Dou Karadeniz Blgesi, Belleten, Ankara, 1962, C. XXVI/102, s.293; Tekinda, Trabzon, s.466. 161 Aydn, a.g.e., s.231.

idari, askeri ve mali bakmdan nem kazanmas ve varln hissettirmesi II. Bayezid

dneminde ehzade Selimin buraya sancak beyi olarak tayin edilmesi ile

balamtr162.

Trabzon, 23 Ekim 1514de yeni kurulan ve Bamirahur Bykl Mehmed Beye

verilen, Erzincan-Bayburd Beylerbeyliine balanr163. 1517 yl sonlarnda ise

sancak Anadolu Vilayetine baldr ve Msr seferi sresince bu ballk

srmtr164. Trabzon Sanca, 1520 Maysnda kurulan Vilyet-i Rm-

Hdise165 balanr166. Bu ballk Irakeyn Seferi dnne kadar devam eder167.

Nitekim, Trabzon 1527-1528 (H. 933-934) tarihli bir btede Anadolu

Beylerbeyliine bal bir sancak olarak yer almakta, ancak sancak beyliinin mahll

olduu belirtilmektedir168. te yandan 1527 tarihli bir sancak tevcih defterine gre

de, Rum Vilayetine bal olup 500.000 ake hs ile skender Bey tarafndan idare

edilmekte idi169. 26 Eyll-3 Ekim 1535de Erzurum Beylerbeyliinin kurulmas ile

Trabzon sanca Hseyin Bey idaresinde buraya balanmtr170. 1558-1560

tarihlerini ihtiva eden 3 Numaral Mhimme Defterinde171 ve 1564-1565 tarihlerini

162 Gkbilgin, XVI. Yzyl Balarnda Trabzon Livas ve Dou Karadeniz Blgesi, s.293; Aydn, a.g.e., s.231. 163 Aydn, a.g.e., s.40-41, 48-49, 231; Bostan, a.g.t., s.8. 164 Aydn, a.g.e., s.50-51. 165 Kanuninin ilk dnemlerinde yaplan idari deiiklik ile Anadolu Eyaleti (Eylet-i Rum) ikiye ayrlm. Bunlardan Eski Anadolu Eyaleti (Kadim Rum Eyaleti)nin merkezi Amasya olup, 5 livs vard. Yeni Anadolu Eyletinin (Hadis-i Rum Eyaleti)nin merkezi de Trabzon olup yine 5 livas vard. Bkz. Mahmut Gololu, Trabzon Tarihi, Trabzon, 2000, s.43; Hseyin Albayrak, Fetihten Kanuniye Trabzon-dari Yaplanma ve Trabzon Valileri (1461-1566), 1.Bask, Trabzon, 1999, s.195-196). 166 Aydn, a.g.e., s.51; Bostan, a.g.t., s.9; Albayrak, a.g.e., s.195-196. 167 Aydn, a.g.e., s.231. 168 mer Ltfi Barkan, H.933-934 (M.1527-1528) Mali Ylna Ait Bir Bte rnei, FM, stanbul, 1955, C.XV, No:1-4, s.304. 169 Bkz. . Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul, 1978, s.128. 170 Aydn, a.g.e., s.60-61, 231; Gololu, a.g.e., s.47. 171 BOA MD, Nr:3, Ankara, 1993, s.16, hkm: 33; s.125, hkm: 271; s.655, hkm: 1516; s.699, hkm 1614.

kapsayan 6 Numaral Mhimme Defterinde172 Trabzon, Erzurum Vilayetine bal

bir sancak olarak grlmektedir. 1568-1574 yllarna ait bir sancak tevcih

defterindeki kaytlara gre Trabzon ve Batum, Erzurum Vilayetine bal birer sancak

idi173.

Gkbilgin ise, baka sancaklarn Erzurum Eyaletine balandndan

bahsederken Trabzonun ballndan bahsetmeyerek 16. yyn ilk yarsnda Rum

Eyaletine bal olduunu, 16.yyn sonlarndan itibaren de Batum ve Gnye

sancaklar ile birlikte ayr bir eyalet oluturduunu belirtmektedir174. Bostan,

Trabzonun 1580 yl sonlarna kadar Erzurum Beylerbeyliine bal kaldn, 1581

yl banda Batum Eyaletine balandn ve bu balln 17. yy. balarna kadar

devam ettiini ifade ederken bu beylerbeyliin ayn zamanda Trabzon

Beylerbeylii adyla da anldn ifade eder175. Aydn, 1580 yl sonlarnda Batum

Beylerbeyliinin kurulduunu ve 1585 ylna doru Trabzon Sancann bu

beylerbeylie katlp Trabzon Beylerbeylii adn aldn ifade eder176.

Benzer

olarak 1582de III. Murat Dneminde Trabzon ile Batum-Lazistan Sancann

birletirilerek Trabzon-Batum Eyaletinin kurulup, merkezinin de Trabzon olduunu

172 BOA MD, Nr: 6/II, Ankara, 1995, s.152, hkm: 1099 s.191-197, hkm:1165. 173 Kunt, a.g.e., s.139,140; Kl, a.g.m., s.180; Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, Anadolunun dari Taksimat, Ankara, 2000, s.94. 174 Gkbilgin, Trabzon ile Malatyann ayn eyalete balanmasnn tatbikatta ve pratikte g olaca dncesiyle farkl idari taksimata tabi tutulduklarn, Malatya ve tevabii Dlkadir Eyaleti, arki Karahisar, Bayburt ve Kemahn yeni oluturulan Erzurum Eyaletine balandn, 16. yyn sonlarndan itibaren Trabzon Livasnn da Batum ve Gnye sancaklar ile birlikte ayr bir eyalet oluturduklarn ve bunun snrlarnn da Rum Eyaleti dahilinde kalm olan Canik (Samsun) Livasna kadar uzanan btn Dou Karadeniz sahillerini kapsadn belirtir. Ve bu bilgilere, 16. yyn ilk yarsnda Trabzon Livasnn Rum Eyaletine bal olduunu da ilave eder. Bkz. Gkbilgin, XVI. Yzyl Balarnda Trabzon Livas ve Dou Karadeniz Blgesi, s.294.; Gkbilgin, 15. ve 16. Asrlarda Eyalet-i Rum, s.52. 175 Bostan, a.g.t., s.9-10. 176 Aydn, a.g.e., s.85.

belirtenler de mevcuttur177. Kunt, 1578-1588 yllarnda Trabzonu

Erzurum

177 Gololu, a.g.e., s.52; . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.III/2, Ankara, 1988, s.289-290.

Vilayetine bal bir sancak, Batumu ayr bir beylerbeylik ve Fa da Batuma bal

bir sancak olarak gsterir178. Baykara, Trabzon Eyaletinin kurulu tarihi olarak 1578

yln verirken179 Ayn Ali Efendi, 1018 (1609-1610) tarihinde Trabzonu bir eyalet

olarak gsterir180. 1632-1641 tarihleri arasnda Eylet-i Batum nam- dier

Trabzon olarak anlp Gnye, eyalete bal tek sancaktr181.

1640 ylnda Trabzonu ziyaret eden Evliya elebi, seyahatnamesinde,

Trabzon Eyletini atha, Aa Batum, Yukar Batum, Gnye, Trabzon sanca

olmak zere 5 sancaktan ibaret gsterir182. Ktip elebi Cihan-nma adl eserinde,

Trabzon ve Batum sancaklarnn birlikte beylerbeyilik olduunu ve Trabzon, Gnye

ve Batum olmak zere 3 sancaktan olutuunu belirtmektedir183.

1650lerden sonra beylerbeylik mstakil bir hale gelerek Trabzon Eyaleti

olmutur184. 1653 ve 1669 yllarnda Trabzon Eyaleti, Trabzon ve Batum

sancaklarndan oluuyordu185. 17. yy. ortalarnda lkede 34 beylerbeylik vard ve

Trabzon Eyaleti salyanesiz eyaletlerden biriydi186.

178 Kunt, a.g.e., s.180. 179 Baykara, a.g.e., s.89. 180 Ayn Ali Efendi, Osmanl mparatorluunda Eylet Taksimat, Toprak Datm ve Bunlarn Mali Gleri, ev: Hadiye Tuncer, Ankara, 1964, s.26, 35, 66: nalck da Ayn Ali Efendiye dayanarak ayn bilgiyi verir. Bkz. Halil nalck, Eyalet TDVA, stanbul, 1995, C.XI, s.549; Baykara, a.g.e., s.98; Sleyman Ouz, Osmanl Vilyet daresi ve Dou Rumeli Vilayeti (1878-1885), Ankara, 1986, s.11. 181 Kunt, a.g.e., s.192; Sofyal Ali avu, Risalesinde, 1632de Trabzon Eyaletinin, 2 sancaktan olutuunu belirtmektedir. Bkz. Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Trabzonun Genel Durumu, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s.133. 182 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, C.I-II, sad: Tevfik Temelkuran-Necati Akta, stanbul, 1986, s.451. 183 zkaya, a.g.m., s.133-134; Bostan, a.g.t., s.10, dipnot 32; Tekinda, Trabzon, s.467. 184 Bostan, a.g.t., s.10. 185 Kl, a.g.m., s.180-181. 186 Fahameddin Baar, Osmanl Eylet Tevcihat (1717-1730), Ankara, 1997, s.8.

18. yy.a gelindiinde, Osmanlnn 28 eyaletinden biri Trabzondur187.

Trabzon ve Batum 1701-1702 tarihlerinde Trabzon Eyletinin paa sancadr188.

Gnye ise eyalete bal tek sancaktr. Batum Sanca daha sonraki yllarda

malikanelik olmutur189. 1717-1730 tarihleri arasnda paa sanca Trabzon olmak

zere Gnye, Batum ve Soucak Kalas eyalete bal dier sancaklardr190.

Batumun stats 1732 ylnda deimi, malikanelik kayd iptal olunarak yurtluk-

ocaklk suretiyle Ahmed Beye tevcih edilmitir. 1732-1740 yllarnda eyaletin paa

sanca Trabzon, dier sancaklar ise Gnye ve Batumdur191.

Trabzon Eyleti, kol olarak192, Anadolunun sol kolunun sol ubesinden biri

olup, dierleri, ebinkarahisar, Erzurum, Kozan, Lazistan, ldr, Kars,

Bayezid ve Vandr193. Trabzon Eyleti sancak bakmndan, Osmanl Eyletleri

ierisinde en zayf olandr. Erzurum, Kars, ldr, Tiflis ve Sivas Eyletleri ile

evrili olan Trabzon kuzeyden de deniz ile evrili olunca corafi alan bakmndan

olduka klm ve sancak bakmndan da en zayf eyaletlerden biri olmutur194.

18.yyn ikinci yarsndaki (1759-1796) kaytlara gre Trabzon Vilayetine bal

Trabzon, Gnye ve Canik sancaklar vard ve vilayet dahilinde 22 kaza mevcuttu:

Bafra kazas, Yavebolu nam- dier Grele kazas, Tirebolu kazas, Giresun kazas,

187 Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, 1.Bask, Ankara, 1985, s.19. 188 Trabzon ve Batumun uzun sre Trabzon Eyaletinin paa sanca olmas Osmanl idari sistemi ierisinde ok sk grlmeyen bir uygulama olup, bu eyalet zaman zaman Eyalet-i Batum nam-