T.C.KLTR BAKANLIGI

ANITLAR VEMZELER GENELMDRLG

XVI.ARATIRMA SONULARI

TOPLANTISI

I.CILT

25-29 MAYIS 1998TARSUS

T.C. KLTR BAKANLIGI YAYNLARYayn No: 2199Antlar ve Mzeler Genel Mdrl Yaynlar

Yayn No: 68

YAYINA HAZIRLAYANLARKoray OLENHayriinnisa AKMAKFahriye BAYRAMFiliz KAYMAZNuray TARLANAdil ZMEKemalettin ATAHaydar DNMEZ

DZG:YaarMORKAYAMeryem UYANIKERCan DEMRSOY

ISBN: 975-17-2203-9 (Takm)975-17-2204-7 (LCilt)

ISSN: 1017-7663

Not: Bildiriler, sahiplerinden geldii ekliyle ve sunu srasna greyaynlanmr.

KLTR BAKANLIGI MLL KTPHANE BASIMEVANKARA-1999

NDEKLER

Osman AYTEKNArtvin ve evresindeki Trk-slam Eserleri Yzey

Aratrmas 1997 1

SacitPEKAK18.-19. Yzyllarda Nide ve evresindeHristiyan Dini Mimarisi 25

Robert OUSTERHOUTThe 1997 Survey at Akhisar-arl Kilise 49

Robert OUSTERHOUT, Winfried HELDForschungen auf Imbros/Gkeada 1997 61

Gabriele MIETKESurvey der Romisch-Frhbyzantinischen SiedlungAkren in Kilikien, 1996 und 1997 75

Metin AHUNBAYBinbirkilise (Karaman) ve Ayatekla (Silifke) Aratrmalar 95Kadir.PEKTABitlis il Merkezinde Trbe ve MezarlklardakiMezar Talar (1997) 105Mine KADROGLU, Zafer KARACA, Thrgay YAZAR

Ortaa Grc Mimarisi 1997 Yl Yzey Aratrmas 129

Kemalettin KROGLU1997 Yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrmas 143Erturul DANIK

Ortaa'daHarput Yzey Aratrmas 1997 Yl almalar , 161

Maria ANDALOROKk Tavan Adas: 1997 Report 183

Alix BARBET, Seluk ENERConservation Work at Iznik: Elbeyli Tomb Paintings , 203

Vincenzo RUGGIERIAnArchaeologicalSurvey inthe Gulf of Keramos, 1997 225

.

James CROW, Alessandra RICCIThe Anastasian Wall Project 1996-1997 239

Erendiz ZBAYOGLUHeybeliada Yzey Aratrmas 251

Eugenia BOLOGNESI RECCHI-FRANCESCHINIThe First Year of the Boukoleon Restoration Project and theFifth Year of the Great Palace Survey of the Great PalaceSurvey in Istanbul 267

The Seventy Year of the Survey of the Great Palace: The SecondYear of the Preparatory Study for the Boukoleon Restoration ProjectLevent Egemen VARDAR, Nalan AKYREK VARDARGalatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas:Ankara Ili, 1997 287

Karl STROBEL, Christoph GERBERTavium (Byknefes) Feldforschungen des lahres 1997 297Dietrich BERGES, Christoph BRKERTyana 1996-1997 315

Serra DURUGNL1997 Y l el ili (Antik Dalk Kilikya) Yzey Aratrmas 329Nicholas K. RAUHDalk Kilikiya Yzey Aratrma Projesi: 1997 Sezonu Raporu 339Cevat BAARANParion 1997 Sezonu Raporu 349

Engelbert WINTEREin Historisch-Topographischer Survey in Kommagene 1997 365

Blent PLKOGLU,A.Vedat ELGN, Gler ELGNTermessos ve Egemenlik Alan Epigrafik-Tarihi CorafiYzey Aratrmalar 1997 : 381

Thomas CORSTENKibyra 1997 387

Thomas DREW-BEARPhrygian Votive Steles in the Museum of Anatolian Civilizations 391

Wolfgang BLMELEpigraphische Forschungen im Westen Kariens 1997 .403

Mustafa Hamdi SAYARKilikya'da Epigrafi-Tarihi Corafya Aratrmalar 1997 409

Mustafa Hamdi SAYARDou Trakya'da Epigrafi ve Tarihi-Corafya Aratrmalar 423

Tayfun YILDIRIM, Tun SPAH1997 Yl orum Blgesi Yzey Aratrmalar 433

s.vuee ENYURTNevehir ili 1997 Yl Yzey Aratrmas 451A.Tuba KSESivas ili 1997 Yzey Aratrmas 467

-~~--~~~-

ARTVN VE. F;ylliSNDEK TRK-sLAMESERLERI YUZEY ARATIRMASI 1997

Osman AYTEKN*

Artvin ve evresindeki tm kltr varlklaryla 1992 ylndan beriilgilenen bir akademisyen olarak, 1997'de ilkini gerekletirdiimiz yzey

aratrmasndakiamacmz, gnmze kadar bilimsel incelemesi yaplmayanyredeki Trk-Islam eserlerini tespit etmek, hali hazrdaki durumlarnbelgelemek, korunmalar iin sivil ve resmi birimlerin dikkatlerini ekmek,yayn yoluyla tantmlann yaparak, lke kltr ve turizmine katkdabulunmaktr.

Sz konusu aratrma Van Yznc Yl niversitesi Aratrma FonuBakanl'nn maddi destekleri- Artvin Valilii'nin araba teminiylezBakanlk temsilcisi Ankara Etnorafya Mzesi'nden inasi Dayan veniversitemiz elemanlarndan Nurcihan Yldrm'n katlmlaryla,15.08.1997-27.08.1997 tarihleri arasnda gerekletirilmitir.

Dou Karadeniz Blgesi'nin serhat illerinden biri olan Artvin, nfusununazl ve corafi kklneramen zengin folkloru, insan byleyen doagzellikleri ve kltre olan dknlyle niktir. Arkeologlarca gemiineynelik henz bilimsel bir kaz yaplmad gibi, var olan etnorafik eserlerinkendi topraklarnda sergilenmesini salayacak olan bir mzesi de yoktur.Ancak bizim de iinde bulunduumuz yzeyaratrmalar gstermektedir ki,kltr ve tabi at varlklar asndan evredeki illerden hi de geri kalr yan

*

(1)(2)

(3)

YrdDo.Dr.Osman AYTEKN, Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji veSanat Tarihi Blm, Kamps-VAN"Artvin ve evresindeki Mimari Eserler" konulu projemize kstl da olsa maddi kaynak salayan

aratrma fonu bakan Sn.Prof.Dr.Abdsselam Uluam'a ve yetkililerine teekkr ederim.Aratrmamz esnasnda ilgilerini esirgemeyen dnemin Artvin Valisi Sayn Selahattin Onurbata olmak zere nKltr Mdr Vekili Mustafa Ylmaz, Trk Telekom Blge Ba MdrHamdi Zengin, ofr Tekin Dolan ve tm emei geen hemehrilerime kranlarm sunarm.Konumuz kapsamndaki yaplarn elverili slaytlarn ekrnek iin 12-14 Nisan 1998 tarihleri

arasnda ikinci kez blgeye gidilmitir. Artvin Valisi Sayn mer Bykkent. Orman Blge BaMdr Fikret Koak, Orman Blge Ba Mdr Yardmcs smail Hakk Bulut ve ofr BekirSoydan'a ulammzdakikatklarndandolay teekkr borluyum.

1

bulunmuyor Artvin'in. Dileriz yakn gelecekte, oruh rma'nn zerindeyapmna balanan barajlarn yan sra, sanat eserleriyle de nemsenir olur-.

Gemite Coroksi, Corok, Kolhis ve Livane olarak bilinen Artvin birOrtaa kentidir. Gnmzde ekseriyeti korunan ilk mimari yaplar tS.V.yzyldan sonra ekillendirilmitir, Bagratl Hnstiyan Grelerince. Budnemde bir inan uruna tm zorluklar alm, amz insann hayrete

dren abartsz antsal ve bir o kadar da sanatsal manastr kiliselerle onlarkadar olmazsa da adeta kartal yuvas grnmndeki kk kalelerle

donatlm oruh'un vadileri. Yrenin XII. yzyldan sonra eski ihtiamnkaybettii mimarideki durgunluktan anlalmaktadr. XVI. yzyl ise blgedekltrel deiimin yaand, Osmanl hakimiyetini dorularken". bu dnemdemevcut yaplar ksmen tamir edilmi ve yeni sahiplerinin inanlar

dorultusunda kullanlmtr. Ne varki, uzun yllar var olann zerine pekbirey konamam ve bu sahada beklenen atlmlar gerekletirilernemitir.Bir ara toparlanr gibi olmusa da 1878'deki Rus hakimiyeti, 1921'e kadarsren ileli ve ie kapnk gnlerin belirleyicisi olmutur.

Unl seyyahmz Evliya elebi'nin ok az yer verdii? evredeki sanateserleriyle ilikin yazlanlar genellikle tantrna ynelik, bilim disiplinindenuzak, ksa ve birbirinin tekrar eklinde olmuturt, lk kez 1982 ylnda,Gayri Menkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu Bakanl'ncaAnkara'dan grevlendirilen uzmanlarca eitli dnemlere ait 37 eserin tescili

yaplmtrtt. Bunun ardndan 1984'te Vakflar Genel Mdrl'ncey.ayrnlanan kitapta, ou cami olmak zere 28 eserin tantm yaplmtriz.Universitelerimiz bnyesindeki incelemeler ise 1980'li yllarda balam vebugne kadar 3 lisans, 2 yksek lisans, 2 de doktora olmak zere toplam 7

aratrma yaplm olup, ekseriyeti Ortaa Dnemi'ne yneliktirl. Yabancbilim adamlarnn yredeki sanat eserlerine ilgileri, XX. yzyln bandanitibaren aksarnadan srm ve sadece Ortaa Dnemi'ne ait Hnstiyan

(4)

(5)(6)

(7)(8)(9)

(o)(11)(12)(13)

26 Nisan 1998 tarihinde oruh Suyu'nun zerinde Deriner Baraj'nn yapmna balanmtr.oruh ve kollar zerinde buna benzer o adet daha hidroelektrik amal barajlarn yapm prog-ramlanmtr. Sevinecek husus, baraj sularnn altnda ok az sayda tarihi eserin kalyor olmasdr.D.Knk, "Artvin" Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 1.stanbul, 1997. s.145.

Geni bilgi iin bkz. M.Kadirolu, Dou Anadolu'da IX-XI. Yzyl Manastr Topluluklar, hanManastr (Baslmam Hacettepe Univ. Sos.Bilim.Enst.Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim DalDoktora Tezi, Ankara, 1989); Kadirolu, The Architecture of the Georgian C hurch at han,Frankfurt, 1991: O.Aytekin, Ortaa'dan Osmanl Dnemi SonunaKadar Artvin'deki MimariEserler. 1996 (Kltr Bakanl'nda Baskda); V.Beridze, Zveli Kartuli Horotmazreba (EskiGrc Mimarisi-Giucuce. Tiflis. 1974; R.W.Edwards. "The Fortifications of Artvin:A SecondPre1iminary Report on the Marclands of Northeast, Turkey" DOP .Say:40, Washington, 1986,s.165-182.M.F.I~lrzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, Ankara. 1976, s.20M.A.Ozder, Artvin ve evresi .1828-/92/ Savalar,Ankara. 1971, s.46Evliya elebi, Seyahatname (dal Ne.)I-II, stanbul, 1986, s.630-632.U.Ozmen, Kent Kent Trkiye- Artvin, stanbul, 1969.Gnmzde, Trabzon Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu kapsamnda olan Artvin'intescili yaplm ka eseri olduu tam olarak belirlenememitir.Trkiye' de VakfAbideler ve Eski Eserler- Artvin Ili, 1984.Tespit edebildiimiz kadaryla Ortaa dnemine ilikin ilk kapsaml aratrmay, SaynDr.Mine KadiroluLeube yapmtr.Orhan Dedebek, Valip rmi ve Zehra Abban'n almala

r lisans seviyesinde, bizim almamz ise tm eserlere ynelik olarak mastr ve doktoradzeyinde olmutur.

2

mimarisine yer verilmitirt-tBunlara ilaveten 1995 ylnda Dr. Mine Kadirolu Leube ve Yrd. Do. Dr. Kemalettin Krolu bakanlnda srdrlen y-zey aratrmalaryla da Artvin'in Ortaa Dnemi ve ncesine ait mimari ka-

lntlarla, yerleim yerleri tespit edilmeye allmaktadrt>,Yreye ilikin literatr incelendiinde grlecektir ki, Artvin ve ilele-

rindeki Trk slam eserlerine ilikin en kapsaml alma tarafmzca yaplmtrte. Ancak, giri ksmnda da vurguland gibi, 1997 ylnda balattmz yzeyaratrmasndaki asl hedefimiz elimizdeki hazr potansiyeli deerlendirmek deil, zaman asndan ulaamadmz veya konunun btnl

asndan yer veremediimiz yredeki sz konusu eserleri incelemektir. Buerevede belirli bir gruplandrmaya gidilmi; ilk yl camiler olmak zere, sivilmimari (tarihi evler), mezarlklar ve mezar talar ile dier tm Trk-slameserlerinin aratnlmastamamlanmolacaktr.

Yredeki Trk-slam eserlerinin banda camiler gelmektedir. XVI.yzyldan itibaren Osmanl egemenliinde ekillenen bu yaplarn ekseriyetihalkn kendi gcyle olmak zere xv-XX. yzyllara aittir. Buaratrmamzda tantmn yapacamz camiler de dahilolmak zere, bizimtespitlerimizle Artvin ve ilelerinde toplam 48 adet tarihi cami bulunmaktadr.Biraz daha zveri gsterilebilirse bu say artabilecektir.

1. Sarbudak Ky Camii: Artvin merkez ileye bal kyn (izim: 1)st ksmnda yer alan yap, harime giri kaps zerinde bulunan Osmanlcakitabesine gret? H.1316 (MJ 877) tarihinde ky halknca, Ziaporlu

Pehlivanolu Ahmet ustaya yaptmlmtr.Kitabenin Okunuu

MaallahAmere Ziaporlu

PehlivanoluAhmed UstaZehi mescid-i mbarek ferah-bahdr

Makam- firdevs-i a'ladan niandrbu.hlasiyle giran asi irar lutfeNe ho ziynetluterin makamdr bu.bu hayrata sa'y eden m'minlerinOla ad ruhlar yevme'l -kyametdir(?) bu.

(14)

(15)

(16)

(17)

Balangta Rus aratrmaclar olmak zere eitli yabanc lkelerden 20'ye yakn bilim adamblgenin Ortaa Dnemi eserleriyle ilgilenmilerdir. Bunlardan en nemli almay 191TdeRus arkeolou E.Takavili ekibiyle birlikte yapmtr. Bkz.Takahvili, 1917 Olis CorkologiriEksaedihic Scbzret Sckertveloui (1917 ylmda Grcistan'm Gneyinde Yaplan ArkeolojikAratrmalar-Grcce). Tiflis. 1960.

Bkz.Kadirolu, "1995 Yl Tao-Klardjetie Yzey Aratrmas." XN. Aratrma SonularToplants 21-31 Mays 1996, LAnkara, 1997, s.397-421; K.Krolu, "1995 Yl Artvin-Ardahanlleri Yzey Aratrmas"XN. Aratrma Sonular Toplants, 21-31 Mays 1996, LAnkara1997, s.369-395.1992-1996 yllar arasnda gerekletirmi olduumuz incelemelerle Artvin 'in balangtanOsmanl Dnemi sonuna kadar tm eserlere yer verilmi olup, Ortaa Dnemi'nden 54.Trk-slam Dnemi'ne ait 104 olmak zere, toplam 158 mimari eserin tantm yaplmtr.Geni bilgi iin bkz.Aytekin, a.g.e, 1996,Kitabelerin okunmasndayardmc olan r. Gr.Erdoan avuolu'na teekkr ederim.

3

Bina ve ta'miratna sa'y oldu bi'l-cmle bu.

Murad ve maksudlar .Kareye yakn dikdrtgen planl, ahap tavanl ve krma atl olan yapnn kuzeyinde, drt ahap direk zerine oturan yanlar ak, tek katl son ce-maat yeri ile minaresi bulunmaktadr (Resim: 1,2). Cami, 4.80 m. derinliindeki son cemaat yeri ile birlikte dtan 19.10 x 12.60 m. llere sahiptir (izim:2). Kuzeydou kesinde olduu sylenen ahap orijinal minaresinin yklma

s sonucu, gnmzdeki sekiz yzeyli kaide zerine ykselen silindirik gvdelita minare 1980'li yllarda ina edilmitir. Dou ve bat cephelerinde simetrikolarak yerletirilmistte , altta ikier, kuzey ve gney cephelerinde ise st-te iki, altta da ikier olmak zere toplam onsekiz adet dikdrtgen form1u pen-ceresi bulunmaktadr.Mazgal tipindeki bu pencerelerin sttekileri kk, altta-kileri byk tutulmutur. Yuvarlak kemerle belirlenmi, dikdrtgen ereveiindeki dz atk tal kapyla girilen harimin kuzey blmnde, ahaptan,kkl mahfili bulunmaktadr (Resim: 3). Mihrab sade, minberi ise yenilen-

mitir. Cepheleri moloz tala ina edilen yapnn, gney ve kuzey duvarlarbiraz daha kaln tutulmutur. atda alaturka kiremit bulunmaktadr. Ibadete

ak bulunan caminin zellikle i ksm yre sakinlerince tamir edilmitir. Ya-pnn en dikkat eken yn, harim ve son cemaat yeri tavanarndaki farklrenklerle vurgulanmgbek ssleridir.

2- Balca Ky Camii: Ardanu ilesine bal kyn (izim: 1) OrtaMahalle'sinde bulunan yap, harime girii salayan kapnn sa yan kesindebulunan Osmanlcakitabesine gre H.1251 (M.1835) tarihinde ina edilmitir.

Kitabenin OkunuuMaallahHo mescid kurmuUcret denmez mahz- ahiret klmSene 1251Kareye yakn planl, ahap tavanl ve semerdam atl olan yapnn ku-

zeyinde sonradan eklenmi tek katl son cemaat yeri bulunmaktadrta. Minare-si yoktur (Resim: 4). Caminin harimi dtan 9.70 x 8.60 m. llere sahiptir(izim: 3). Kuzey ve bat cephelerinde birer, douda iki, gneyde olmakzere toplam yedi adet penceresi bulunmakta olup, doudaki biri hari diertm pencereler cephelerin st ksmlanna almtr ve mazgaldr. ki kademe-den oluan yuvarlak kemerli kap aklyla harime girilmektedir.(Resim: 5).Harim, iten ahap bir merdivenle klan "U" biimli ve kkl ahaptanmahfile sahiptir. Uzeri badanalanm mihrab sade ve tatandr (Resim: 6).Minberi ahaptan olup, nemli bir zellii yoktur. Yapnn cepheleri yatay ha-

tlla kuvvetlendirilen moloz tala ina edilmitir. at orijinalde alaturka kire-mitle kapl iken, gnmzde tmyle yenilenmi ve sac (inko) rtye dn

trlmtr. badete ak bulunan yap onarma muhtatr. Olduka kk bo-yutlu caminin ahap aksamnda oyma tekniiyle yaplm eitli sslemeler

bulunmaktadr.(18) Austos 1997'de yapy aratrmaya gittiimizde son cemaat yeri yenilenmek zere

kaldrlmt. Nisan 1998'de gittiimizde ise etraf tmyle kapal, ahaptan basit iilikli birson cemaat yeri eklenmiti, Kyde incelemelerimiz esnasnda bize elik eden ky retmeni

Kasm Ozdemir'e kran borluyum.

4

3. Bulank Ky Camii: Ardanu ilesine bal kyn (izim: 1) merke-zinde bulunan yap, harim kaps zerinde yer alan Osmanlca kitabesine gre

erife Hatun tarafndanyaptrlm,H.1292 (M.1875) tarihinde ise halkn kat-klaryla onarlmtr.

Kitabenin OkunuuMerhume erifeHatun asan olmu iken muhac- tamirHasan Tahsin'in nakdine-i himmet ve ahali gayretiyle oldu ma'murMzeyyen cami-i erifin inasna her kim eylediyse ikdamMevla d cihanda cmlesin eyle aziz ve mesrur,Amile Anenzli )-(?) usta AliVe refiku usta OsmanFi sene 1292Ketebehu'l-hakiru'l-fakir Hasan TahsinKare planl, ahap tavanl, krma ath olan yapnn kuzeyinde etraf ka-pal, iki kattan oluan son cemaat yeri ve ahaptan minaresi bulunmaktadr(Resim :7). 5.50 m. derinliindeki son cemaat yeri ile birlikte yap dtan16.60 x 11.60 m. llere sahiptir (izim: 4). Gney cephesinde alt1 st1 si-metrik olarak yerletirilmi,sttekileri kk, ikierden drt, kuzey cephesin-de pencere bulunmazken, dou ve bat cephelerinin sadece st ksmlannda

ikier pencere olmak zere, toplam sekiz adet mazgal pencereye sahiptir. kikattan oluan son cemaat yeri birbirinden irtibatsz olarak dzenlenmi olup,alt kat toplam alt, st kat ise be pencere ile aydnlatlmtr. Harime giri,dikdrtgen ereve iine alnm, yuvarlak kemerli kap aklyla salan

maktadr. Harimin kuzey blmnde iten ahap merdivenle klan, ahaptan, kkl mahfili bulunmaktadr (Resim: 8). Mahfile 1961 ylnda dou ve

bat kollar eklenmitir. Mahfilden son cemaat yerine alan bir kap yer al-maktadr. Dzgn kesme tatan olan milrab sade ve orijinalliini muhafazaetmektedir (Resim: 9). Minberi ahaptan olup, nemli bir zellii yoktur. atgnmzde sacla kaplarmtr. Son cemaat yerinin alt katnda bulunan ocaklairtibatl olarak, atda tuladan bacas dikkat ekmektedir. Olduka kaln tutu-lan cephe duvarlan svanarak kapatlmtr. badete ak olan yapnn etrafnda haziresi bulunmaktadr. Yapda dikkat eken en nemli unsurlar olarak; ah-

ap minaresi, orijinallikleri bozulmam dzgn kesme tatan kap ve milrabile mahfil tavanna yerletirilen gbek ss saylabilir.

4. Aydn Ky Camii: Ardanu ilesine bal kyn (izim: 1) AagillerMahallesi'nde bulunan yap, Aa Cami olarak da bilinmektedir. Harim kap

s zerinde bulunan Osmanlca kitabesine gre cami H.1169 (M.1756) tarihin-de Yeen Ahmet Paa tarafndan yaptmlmtr.

Kitabenin OkunuuSahibu'1 hayr Yeen (?) Ahmet PaaHer halde mu'in ola AllahEtti bir ma'bed-i erif bina

Kld hayrat hasbeten lillahEde (?) ehl-i edebi ukbada

Mafret ede hazret-i AllahDedi zari hafiften tarih"Uscudu fihi ve'zkuru lillah" Sene 1169.

5

Kareye yakn planl, ahap tavanl, krma atl olan yapnn kuzeyindeetraf kapal son cemaat yeri ve minaresi bulunmaktadr (Resim: 10). Yap,4.00 m. derinliindeki son cemaat yeri ile birlikte dtan 15.10 x 9.70 m.llere sahiptir (izim: 5). Ahap minare, harimin kuzeybat kesineyerletirilen ahap dikme zerinde ykselmekte olup, silindirik gvdeyesahiptir. Dou ve bat cephelerinde st ste simetrik olarak yerletirilmiikier, kuzeyde sadece alt blmde iki, gneyde ise yine st ste simetrikolarak yerletirilen ikierden drt olmak zere toplam on adet, sttekilerimazgal olarak dzenlenmi, birbirine yakn llere sahip pencereleri

bulunmaktadr. Kuzey cephesindeki her iki pencere, ayn zamanda mahfileduvar iinden k salayan merdivenlerin yerletirildii kap ilevini

stlenmilerdir. Sivri kemerle belirlenen bask kemerli kap aklyla harimegiri salanmaktadr. Harimin kuzey blmnde ahaptan, kkl mahfilibulunmaktadr (Resim: 11). Daha sonra dou ve bat kollar eklenmitir.Dzgn kesme taa sahip olan harim kaps ve mihrab abartl olarak

boyanmtr (Resim: 12). Minberi ahap olup, zelliksizdir. Cephelerisvanarak badanalanmtr. ats sac rtye sahiptir. Yap ibadete ak olup,onarma ihtiyac vardr. Caminin kuzeydou kesinde H.1249 (M.1833)tarihli, tarihi bir emesi yer almaktadr. Olduka kalabalk olan kyn,kiliseden evrilen ikinci bir camisi daha bulunmaktadr.

5. Demirkent Ky Camii: Yusufeli ilesine bal kyn (izim: 1)merkezinde bulunan yapnn kitabesi bulunmadndan, balangta kilise olanbu yapnn hangi tarihte camiye evrildii kesin olarak bilinmemektedir.Hadmin dou cephesi zerindeki bir tata H.1250 (M.1834) tarihi

bulunmaktadr. Yre sakinlerine gre bu tarih, gnmze ulaamam ahapminareye aittir. Bylece en ge 1834 ylnda yapnn cami olarak kullanld

anlalmaktadr.Kare planl, ahap tavanl, krma atl olan yapnn kuzeyinde ahaptan

iki katl son cemaat yeri ve orijinalolmayan minaresi bulunmaktadr (Resim:13). Yap, 3.20 m. derinliindeki son cemaat yeri ile birlikte dtan 16.25 x12.75 m. llere sahiptir (izim: 6). Yaklak on yl nce yklan orijinalminaresinin yerine, gnmzdeki 1988 ylnda, farkl bir kede betonarmeolarak yaplmtr. Dou ve bat cephelerinde ayn dzenle yerletirilmi stteikier, altta birer, gneyde st ste simetrik olarak yerletirilmi vedierlerinden daha byk tutulmu ikierden drt, kuzeyde ise sadece altta ikiolmak zere toplam oniki adet mazgal penceresi bulunmaktadr. kinci biryuvarlak kemerle vurgulanan yuvarlak kemerli kap aklyla harimegirilmektedir (Resim: 14). Harimin iinde "U" planl ve kkl, ahaptanmahfil yer almaktadr (Resim: 15). Mihrab zelliksizken, ahap minberi

batan sona eitli oyma eklindeki motiflerle hareketlendidmitir (Resim:16). ki katl olan son cemaat yeri yedi ahap direk zerine oturtulmu olup,be gzl olarak planlanmtr. Burann st katna k, harimin kuzeydoukesine yerletirilen kapyla irtibatl olarak ahap merdivenle

salanmaktadr. Ayrca, son cemaat yerinin st katndan mahfile alan birkap bulunmaktadr. Cephelerinde moloz ta kullanlmtr. ten tmyle,

dtan ise ksmen svanmtr. atsnda alaturka kiremit bulunmaktadr.badete ak olan cami onarma muhtatr. Yapnn en dikkat ekici yn; hari-

6

me giri salayan ahap kap kanatlar (izim: 7), ahap minber (izim: 8, 9)ve mahfile ait tm ahap aksamda grlen zengin aa oymaclyla, harim

tavanndabulunan gbek ssdr.Sonu olarak; bu aratrmamz da dorulamtr ki Artvin ve ilelerindesayca az da olsa henz bilinmeyen Trk-slam eserleri bulunmaktadr. Yrede,Ortaa ve ncesinin yan sra, Osmanl Dnemi'nin de inceleniyor olmas, b-tn tamamlayc nemli bir ans olarak grlmelidir. Ancak, ok zengin bir

mirasn sahibi olan bizler, ne yazk ki, kltr varlklannza kar izlediimizpolitikalarda henz tutarl bir sonuca ulaabilmi deiliz. Bu, halen kullan-makta olduumuz eserleri bile tam olarak koruyamamaklnzla da anlal

maktadr.

7

RIZE

iz. i : Artvin I Haritas.

izim 1 : Artvin il haritas

GRciSTAN CUMI-IURiV ETi

ERZURUM

8

"R' .. i" i IIA~i lA Si uc r "Enl'\{i DIIr.AI'I Ilfn .. r i "" "tnNti~_ t.llJ,Rsuu.n_"OVYIHU

-._ hSIIHnl

H ........ Ulk[',/tInlll HiLL 000 LLL e [I'!

izim 2 : Artvin (Merkez), SarbudakCamii plan (97' O. Aytekin)

9

z;

izim 3: Ardanu, BalcaCamii plan (97'O.Aytekin)

10

izim 4: Ardanu, BulankCamii plan (97'0. Aytekin)

11

izim 5 : Ardanu, Aydn Camii plan (97' O.Aytekin)

12

izim 6 : Yusufeli, Demirkent Camii plan (97' O. Aytekin)

13

o 5 10 15 c m .M'; . i

. D irkent Camiiizim 7 :~:;~:~~iem~~: detay (97' N.Yldrm)

14

5 10 150m-,oi ~

. D mirkent Camii, min berizim 8 : ':'~sufel,. de tay (97' N. Yldrm)suslemes, e

S. 10 151:1>'1........ ; i

. Demirkent Camii minber ssle-izim 9 : Yus!I~delt' (97' N.Yldrm)mes, e ay

15

Resim 1 : Artvin (merkez), Sarbudak Camii, genel

Resim 2 : Artvin Merkez, SarbudakCamii, son cemaat yeri

16

Resim 3 : Artvin, Merkez, SarbudakCamii, mihrab

Resim 4 : Ardanu, Balca Camii, genel

17

""""

'0

0

Res

im5

:A

rdan

u,B

al

caC

amii,

hari

mka

ps

Res

im6

:A

rdan

u,B

al

caC

amii

mihr

ab

Resim 7 : Ardanu, Bulamk Camii, genel

Resim 8 : Ardanu, BulankCamii, mahfil kk

19

Resim 9 : Ardanu, Bulank Camii mihrab

Resim 10 : Ardun, Aydn Camii, genel

20

Resim 11 : Ardanu, Aydn Camii, mahfil kk

~esi~ 12: Ardanu, AydnCamii, mihrab

21

Resim 13: Yusufeli, Demirkent Camii, genel

Resim 14 :Yusufeli, Demirkent Camii, harim kaps

22

Resim 15: Yusufeli Demirkent Camii malfili

Resim 16 : Yusufeli, Demirkent Camii minberi

23

-~~--~~~-

18.-19. YZYLLARDA NGDE VEEVRESNDEHIRSTYAN DN MMARs

Sacit PEKAK*

Nide ve evresindeki, Osmanl idaresi altnda yaayan gaynmslim va-tandalarn ina ettii, ou 18.-19. yzyllara ait kilise ve manastrlar, ilk kez1988 ylnda Ebru Parman tarafndan yaynlanmtr. Parman makalesinde,Nide yaknlarndakiHasaky (Sasima), Konakl (Misli/Misthi/ Musthila), Ha-mam1 (Gordiason), Kumluca (Aravan, Barnwa/Orbada), Fertek, Kkky

(limason/loson)ve Hanerliky (Dermason! Dylmusun/ Telmisos/ Termisos)yerleimlerindeki ou antsal boyutlardaki kiliseleri ele alm, planlarn ilkkez yaymlamtrl.

1997 ylnda Nide ve evresindeki Parman'nmakalesinde yer almayankiliseleri saptamak amacyla, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel M-

drl 'nn izni ile blgede allm ve yukarda ad geen kiliselerin dnda, on yerleirnde (Harita), on sekiz yeni kilise saptanm ve belgelen-mitir-. Bylece, Nide ve evresinde, 18.-19. yzyllarda ina edilmi kilise

says 25'e kmtr .

i. NGDEMERKEZGnmzde Nide merkezinde, biri cami olarak kullanlan kilise bu-lunmaktadr. Nide'yi 19. yzyl sonunda gren Lebides- ve 20. yzyl ban-

*

(1)(2)

(3)(4)

Yrd. Do~ Dr. Sacit PEKAK, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Bey-Etepep l A ~N'~d} . Ar I" H U Ed b' F kiil . D ... arman, g e evres atrma ar, acettepe nverstes e yat a u tes ergs,Cilt SISay 21 Aralk 988, s.123-148

almalarmz srasnda bakanlk temsilcisi olarak yardmlarn grdmz Hamdi Ekiz'e te-ekkr1erimi sunarm. almalarmda bana byk yardmda bulunan, planlar izen rencimNihal Elvar'a, arazi almalarmz destekleyen Nide Universitesi Rktr Sayn RamazanTadurmaz'a, gezilerimiz srasnda sabrla bizi kylere gtren Hsamettin Bey'e ve her an yar-dm ve desteni grdm Nide Mzesi Mdr ErolFaydal ile mze alanlarna teekkrborQbilirim.Bor un gneyindeki Kavuldu Ky'nde de bir kilisenin varl renilmi, ancak zaman yetersiz-

lii nedeniyle bu kye gjdilememitir, 1998 yaznda Bor'un gneyi aratrlacaktr.A.M. Lebides iin bkz. F. Hild ve M. Restle, Kappadokia, Charsianon und Lykandos, Tabula im-perii byzantini, Rand 2, Wien 1981, s. 243

25

da Rott kilisenin ismini vermektedir. Yazarlarn bildirdiine gre, Nide'de1861 ylna kadar ayakta olan H. Prodromos Manastr yklnca, yerine bu ta-rihte ehrin kathalikonu olarak bir kilise ina edilmitir. Yklan kilisenin pa-raklesionunda, rivayete gre, H. Anastasios, Kelsas, Tarasios, Antonios ve Ba-siliskos'un rlikleri korumutur. ehirdeki ikinci kilise,gnmzde Ermeni Ki-lisesi olarak bilinen, eski H. Theodoros Manastn'nn 1855 ylndan sonra ye-nilenmesi ile H. Stephanos Kilisesi adn alan yapdr. Lebides, ehrin gne-yinde H. Anargyroi Pareklesionu adyla bir dier kiliseden bahsetmektedir.

1) Nide Kilise 1, (H. Prodromos Manastr Kilisesi! Rum Kilisesi)Nide Kalesi'nin gneydou yamacnda, Sungur Bey Camii'nin yannda

ki byk kilise olaslkla, Lebides ve Rott'un bahsettii, 1861 'de yeniden inaedilen H. Prodromos Manastr'na ait kilisedir. Gerek bykl, gerek yaknevresindeki, benzer ina teknii ile yaplm binalar ve hepsinden nemlisi1861 tarihli mermere kaznm sekiz satrlk kitabesi gznne alndnda bugr kesinlik kazanmaktadr .

Uzun yllar Tekel deposu olarak kullanlan kilise son yllarda boaltlarak kaderine terkedilmitir. Kilisenin yaknndaki, dnem zellikleri gsteren

ou harap yaplar, burasnn Nide'nin en nemli kilisesi olduunu kantlamaktadr.

Kilise nefli, tonoz rtl bir bazilikadr (izim: 1)7. Naosu yndenbir galeri kuatmaktadr (Resim: 1). Ayn ekilde, kilisenin kuzey, gney vebatsn dolanan, apraz tonozlarla rtl bir narteks bulunmaktadr. Orta nefintonozunda "sa'nn Ge Ykselii", aynca duvarlarda Meryem, azizler vemeleklerden oluan sahneler yer almaktadr.

2) Nide Kilise 2, H. Theodoros Manastr, H. Stephanos Kilisesi (?)/Ermeni Kilisesi (?)

H. Prodromos Kilisesi'nin yaklak 150 m. gneydousundaki Eski SarayMahallesi, Kble Sokak'ta daha kk boyutlu bir dier kilise, yre halkncaErmeni Kilisesi olarak adlandrlmaktadr(Resim 2). Lebides'in H. Theodoros

Manastr'raait H. Stephanos Kilisesi olarak adlandrd kilise bu yap olma-ldr. Uzun yllar Nide Belediyesi'nin deposu olarak kullanlan kilise gn-mzde botur. U nefli, tonoz rtl bazilikal plana sahip kilisenin kuzeyindebir pareklesion, batsnda narteks bulunmaktadr. Doudaki apsis dz birduvarla snrlanmaktadr. Yapnn iinde kemer ileri ve duvarlarda, bitkiselmotiflerden oluan sslemeler grlmektedir.

(5)(6)(7)

H. Rott, Kleinasiatische Denkmaeler aus Psidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig1908 s. 102almamz srasnda saptadmz baz kitabeleri evirecek olan Ankara'daki YunanistanBykelilii grevlilerinden Sayn Epaminondas Kosmas'a imdiden teekkr ederim.Sayfa snrlamas nedeniyle tantlacak yaplarda ayrntl tasvir yaplamayacaktr. Ayn nedenlebaz yaplarn planlar, fotoraflar ve kirabeleri/evirileri verilememitir; alrnamzn tammetni baka bir yaynla tantlacaktr.

26

3) NideKilise 3, Meryem Ana Kilisesi, Aa Kayaba/Begm CamiiNide'nin eski ehir dokusunu koruyan en iyi blgesi saylabilecek Ka-yaba Mahallisi'nde, gnmzde cami olarak kullanlan nc kilisenin, Le-bides 'in bahsettii Anargyri Pareklesionu olmas mmkn grlmemektedir.nk, Aa KayabaCamii veya Begm Camii olarak da adlandrlan kili-senin kitabesinde "Meryem Ana Kilisesi" ad gemektedir.Kitabeden anlaldna gre, yapnn inaasna II. Mahmud Dnemi'nde, Konya MetropolitiYuvakim zamannda 1831 ylnda balanm, 25 Mart 1835 tarihinde bitiril-

mitir. U nefli, tonoz rtl bazilikal planl kilisenin batsn 'U' biimindeapraz tonoz rtl narteks kuatmaktadr.

II) BOR (POROS/BORSSOS?)Nide'nin 12 km. gneybatsndaki Bor'da gnmzde iki kilise bulun-maktadr. Rotte, kiliselerden birinin, isim vermeksizin 5 martire adandn,Schweinitz? ise buradaki ikinci bir kilisenin 1900 yl civannda ina edildiinibelirtmektedir. Rott, kilisede kendilerine eski ikonlar gsterildiini sylemekte-dir.

4) Bor,Kilise 1, z/ar Kona/ Ermeni Kilisesi?Bor'un Orta Mahelle semtindeki kilisenin zerinde bir konak bulunmak-tadr. Yrede anlatlan ykye gere, Borlu biri stanbul'dan bir kz almtr.Gelin, stanbul ve Boaz hasretiyle olsa gerek, kocasndan Bor iinden geennehri gren bir ev yaptrmasn istemitir. Kansn ok seven adam nehri eniyi gren yer olan kilisenin zerine 1830'~.arda bir konak yaptrrntr . Gn-mzde kilise ve konak botur (Resim 3). U nefli, tonoz rtl bazilikal planl

yapnn batsnda apraz tonoz rtl narteks, gneyinde bir pareklesion yer al-maktadr. Doudaki apsis dzbir duvarla snrlanmtr. Yapnn iinde,duvarlarda yer yer barok slupta kalemii bezerneler grlmektedir.

5) Bor Kilise 2Bor'un Orta Mahalle semtinde, 29 ekim lkokulu'nun yannda yer alanyapnn kuzey cephesindeki giri kaps zerinde Karamanlca kitabe, kitabe-nin zerindeki sivri kemer iinde yuvarlak bir madalyonun ii ve yanlanndameleklerin yer ald kabartma bir levha yer almaktadr. Madalyonun iinde bir

yazt bulunmaktadr(Resim 4)10.U nefli, tonoz rtl bazilikal planl kilise 1950- 1975 tarihleri arasnda

sinema olarak kullanlmtr.Galeriye localar ve makine dairesieklenmitir

(8)(9)(10)

Rott 1908 (bkz. Dipnot 5), s. 98 Hans-Hermann Graf von Schweinitz, /n Kleinasien Ein Reitausf-lug das Innere Kleinasien im lahre /905, Berlin 1906, s. 100Hans-Hernann Graf von Schweintz, /n Kleinasien. Ein Reitausflug durch das innere Kleinasiensimlahre /905, Berlin 1906, s. 100Bu levha 1998 yl knda yerinden sklerek alnmtr.

27

Sinema olarak kullanld dnemlerde tavan telisle kaplanmtr. Yrehalknn verdii bilgiye gre, kilise sinemaya dntrlrken iindeki fresko-larn zeri boyanmtr. Yap daha sonra uzun sre Bor Belediyesi'nce depoolarak kullanlmtr; gnmzde narteksi blnerek dkkanlar oluturulmutur.

III) YEjLBURNide'nin birka km. kuzeybatsndaki Yeilbur 'ta derin bir vadinin do-u yamacndaki kilise gnmzde cami olarak kullanlmaktadr (Resim: 5).

6) Yeilbur KiliseKilisenin batsndaki naosa girikaps zerindeki oniki satrlk kitabesi-

ne gre Sultan Selim Dnemi'nde, Konya Metropoliti Kinlos Dnemi'nde, Dia-koz Stephanos tarafndan 1807 ylndatamir edilmitir. Ancak, kirabenin zeridefalarca boyanm, harflerin ii dolmu ve okunmas glemitir. U nefli,tonoz rtl bazilikal planl yapnn doudaki apsislerin n iten rlerekimam iin lojmana dntrlmtr.Kilisenin gneydousundabir an kule-si bulunmaktadr.

IV) BALU (Madala?)Nide'nin 8 km. kuzeyindekiBall Ky'nde, kyllerce depo olarak kul-lanlan kilise ve yaknndaki ayndnemde yapldn dndmz okulbinas Ball'nn 19. yzylda nemlibir yerleim olduunu kantlamaktadr.Kilisenin kuzeydousunda, kayayaoyulmu kilisenin sadece apsis ve iindeki

salamdr11.

7) Ball Kilise nefli, tonoz rtl bazilikal.planlkilisenin batsnda apraz tonoz r-

tl narteks (izim: 2) gneybatsnda bir an kulesi yer almaktadr (Resim:6). .

V) AKTA (Andaval)Nide'nin 10 km. kuzeydousundaki Akta Kyn'deki kilise gnmz-

de cami olarak kullanlanlmaktadr.

8) Akta KiliseKitabesi bulunmayan kilise yre halknn verdii bilgiye gre1842 tari-

hinde ina edilmitir. 1950'lerde batsndaki narteks yklarak bugnk soncemaat yeri yaplmtr. Avulusundaki adrvanda oturma birimleri olarak kul-

(11) Kayaya oyma kilisenin kuzeyi daha sonra oyularak geniletilmitir. Mekann ii su doludur.Ayrca zeminindeki insan iskeletleri, yaknda bir mezarlk olduunu dndrmektedir.

28

lanlan kk boyutlu balklar olaslkla gynekaion , avluda zeminde duranbyk boyutlu balk ve stunlar orijinalde nartekste kullanlm olmaldr.U nefli tonoz rtl, bazilikal planl kilisenin kuzeybatsnaminare ina edil-

mitir (izim: 3).Yapnn ii svaldr. Orijinal yerinde duran ikonostasis veprothesis iinde saklanan, zerleri ha boyal cam aydnlatma elemanlar (Re-sim: 7) byk nem tarnaktadrz.

VI) K1AGA (Kildesi?)Nide'nin 19 km. kuzeydousundaki kydeki kilise gnmzde kyl-

lerce depo olarak kullanlmaktadr. Rott, kydeki H. Nikolaos ve H. Haralam-bos adnda iki kilisenin 1900 yl civarlarnda ykldn, H. Georgios'a ada-nan bir dier kilisenin yeni ina edildiini belirtmektedirler!a. Nide Mze-si'nde Kiaa'tan geldii belirtilen be satrlk mermer bir kitabe bulunmak-tadr. Envanter defterindeki kitabenin evirisinde, Kiaa 'taki H. HaralambosKilisesi'nin Konya Metropoliti Kyrillos Dnemi'nde 1850'de inaa edildii be-lirtilmektedir. Dolaysyla bu kitabe, mevcut kiliseye deil, 1850'lerde yklan,mucizeler yarattnainanlan iki katl kiliseye ait olmaldr.

9)Kiaa Kilise (H. Georgios Kilisesi Y

Kyn Kilise Mahallesi olarak bilinen blgesinde, Mehmet Erdoan'nocuklarnnmlkiyetindeki kilise Rott'un yerleimi ziyaretinden ksa bir sre

ina edilen H. Georgios Kilisesi olmaldr, ancak kitabesi bulunmad iin yukesin deildir. Kilisenin bat girii zerindeki kitabe yeri bugn botur. Unefli, tonoz rtl bazilikal planl kilisenin narteksi yoktur (izim: 4). Doudaki apsis kademeli dz bir duvarla snrlandrlmtr. Orta nef tonozunda

sa'nn Ge k, pencere kenarlarnda rokoko tarz bitkisel bezerneler g-rlmektedir.

Kilisenin kuzeydousunda, avlu kaps gen alnlkl, yapyla adaolduunu dndmz ve olaslkla kilisenin din adamlarna ait bir ev bu-lunmaktadr.

VII) ULUAGANide'nin 17 km. kuzeydousundaki Uluaa Ky, konumuz asndan

blgedeki en nemli Rum yerlemelerindenbiri olmaldr. Rott, yerleirndeok sayda kilise ismi vermektedir, ancak bugn yerleirnde sadece iki kilise

bulunmaktadrt-t.Yerleimdekiantsal boyutlu okul yaps, burasnn 19. yz-ylda sosyal adan da nemini vurgulamaktadr.

(12) konostasisin naosa bakan yz yalboya ile boyanmtr. Nide Mzesi Mdr Sayn ErolFaydal, aydrlatma elemanlarnn mzeye getirtilmesi iin gerekli ilemleri balattnbildirmitir.

(13) Rott 1908 (bkz. Dipnot 5), s. 114(14) Yaynda ismi verilen kiliseler unlardr: H. Kyriake (Geregina), H. Nikolaos, H. Georgios, H.

Basileios , H. Blasios ve H. Andreas. H. Sophia, H. Mikael bkz. Rott 1908 (bkz. Dipnot 5),s.112-114,374

29

o Uluaa Kilise i

Yerinde edindiimiz bilgiye gre, yakn zamana kadar yerleimdeki kiliseden biri olan bu yap 1944-45 yllarnda dnemin Nide valisi tarafndan

yktmlmtrKy merkezinde bulunan kilise kalnts, blgenin en gzel yaps imi. Kilisenin batdaki giri kaps zerindeki zm salkm kabartma be-zemeler (Resim: 8) Nevehir blgesindeki ada yaplardaki ve zellikle De-rinkuyu H. Theodoros Kilisesi'ndeki kabartmalarla benzerlik tamaktadrt>.Kilise yktrldktan sonra, temelleri zerine ina edilen konut da gnmzde

haraptr. Doudaki temel izlerinden anlaldra gre kilisenin da takn,ite ve dta yuvarlak apsisi vardr (izim: 5).

11) Uluaa Kilise 2 (H. Georgios Kilisesi ?)

Kyn pazar yeri olarak adlandrlan blgesinde, sa Turgut isimli vatan-dan bahesinde, blgede tesbit ettiimiz en kk boyutlu kilise yer almakta-

dr. Yre halknn verdii bilgiye gre, Kilise1'in evresinde yer alan Rummezarlndaki iskeletlerin toplanarak gmld bir "mezar apeli"dir.Rott'un "H. Georg" olarak tantt kilise ile byk benzerlik gsteren yap to-noz rtl tek bir mekandan ibarettirt. Kilise dtan 5 cepheli apsisiyle de dik-kat ekmektedir (izim: 6).

VIIi) OVACIK (Dasmendron/ Dezmentos/Semendre)Nide'nin 18 km. kuzeydousundaki yerleirnde bugn sadece bir kilisebulunmaktadr.

9.-10. yzllarda piskoposluk merkezi olan kyde, yzylmzn banakadar kullanlankilise ve manastrlann varl bilinmektedirt". Rott, Ovackllann , Uluaa ve Kiaa halk gibi Yunanca konutuunu, yerleirnde birokulun bulunduunu, evlerinin ha biiminde kaplar bulunduunu belirterekyerleimdekikiliselerin ismini verir18 .

12) Ovack Kilise (H. Mikael Kilisesi ?)Kyn Orta Mahalle olarak adlandrlan semtinde cami olarak kullanlan

nefli, tonoz rtl bazilikal planl (izim: 7) kilisenin gneydousunda biran kulesi (Resim: 9) bulunmaktadr.

(15)

(16)(17)(18)

Nevehir ii ve evresindeki 18.-19. Yzyl gaynmslimlerin inaa ettii kiliseler iin bkz. S.Pekak, "Kappadokya'da Post-Bizans Dnemi Dini Mimarisi i: Nevehir ve evresi I", Arkeolojive Sanat 83 (1998), s.12-21; S.Pekak, "Kappadokya'da Post-Bizans Dnemi Dini Mimarisi i:

Nevehir ve evresi 2", Arkeoloji ve Sanat 84 (1998), s. 23-32Rott 1908 (bkz. Dipnot 5), s. 112-113. Yazar kilisede duvar resimleri grdn sylemektedirancak gnmzde iz bulunamamtr.Hild ve Restle 1981 (bkz. Dipnot 4), s. 170H. Makrina Manastn, Panagia Eilethyia, Hekader,1842'de yenilenen Analepsis, H. Basileios, H.Georgios ve yine 1842'de onanlan Archengelos Mikael, Rott 1908 (bkz. Dipnot 5), 110-112

30

IX) ARIKUNide'ninkuzeydousundakiarkl'dagnmzde cami olarak kullan

lan bir kilise vardr.

13) arkl KiliseKyn Cami Mahallesi'nde, Merkez Camii adyla ibadete ak olan kilise

iyi durumdadr. U nefli, tonoz rtl bazilikal planl yapnn da takn apsisinin nne ite bir duvar rlmtr (izim: 8).

X) DiKLTA(Enehil)Nide'nin 40 km. kuzeydousundaki ky Antik Dnem'de Kayseri'den

Kilikia Pylai'sine giden yol zerinde bulunmaktadr. Kyn batsndaki Romastunu bir mezar alannda yer almaktadr. Yerleim ve yakn evresinde Romaile Bizans dnemlerine ait ok sayda mimari plastik para, sikke bulunmutur19.

14) Dikilita KiliseKyn Macur Mahallesi'ndeki kilise gnmzde hal dokuma atlyesi

olarak kullanlmaktadr. Kilisenin kitabesi bulunmad iin, yapm tarihi vekime ithaf edildii bilinmemektedir; ancak, bat cephede saak altndaki kabar-tamada bir asker aziz figr (H. Georgios/Dimitrios ?) kilisenin ithaf edildiiaziz hakknda bir fikir verebilir kansndayz (Resim: 10). U nefli, beik to-noz rtl bazilikal planl kilisenin bat cephesinde, iki kede atya k

salayan merdivenler dikkat ekmektedir.

XI) SULUCAOVANide'nin kuzeydousundaki Sulucaova isimli da kyndeki kilise y-

rede saptadmz kk boyutlu kiliselerden biridir.

15) Sulucaova KiliseKyn Orta Mahalle semtindeki kilise, kuzeyine 1978 ylnda ina edi-

len caminin yerine uzun yllar ibadete ak kalmtr. Bugn caminin deposuolarak kullanlmaktadr. U nefli, beik tonoz rtl bazilikal planl yapnngney ve dou cepheleri ykselen zernin nedeniyle dolmutur (izim: 10).

XII) AMARDI (BEREKETU MADEN)Toroslar'n yksek bir zirvesi olan Demirkazk'n yamalannda kurul-mu olan yerleirnin hemen yaknndaki kilise, gnmzde terkedilmi ve ha-raptr.

(L9) Hild ve Restle 1981 (bkz. Dipnot 4), s. 174

31

16) amardKiliseYre halk tarafndan Ermeni Kilisesi olarak tannan yap ilgin sivri ke-

merleri ve freskolaryla dikkat ekmektedir. U nefli, beik tonoz rtl bazili-kal planl ve byk oranda tahrip olmu kilisenin zellikle gney nefinin rtsistemi yklmtr (izim: 11). Mevcut kemer izlerinden varl anlalan ba-

tdaki narteks ve kuzey cephe toprak altnda kalmtr. Kilisenin duvarlarndabazlar tanmlanabilen (Ornein: Naos bat duvar st seviyede Meryem'eMjde) fresko kalntlar mevcuttur.

XIII) TIRHAN

Nide'nin kuzeyindeki Trhan Ky'nde gnmzde biri camii olarak ku-lanlan iki kilise bulunmaktadr.

Rott, "Tirchin" olarak adlandrd kydeki H. Georgios Kilisesi'nde, et-rafa yaylm ok sayda mermer para bulunduunu ve bunlarn yakndakiHasaky (Sasima)'dan geldiini belirtir20. Kydeki H. Makrina adndaki bir di-

er kilisenin 1843'de yenilendiini ekler.

17) Trhan Kilise 1 ( H. Makrina Kilisesi; Eski Cami Kilisesi)Kyn ilkokulu yanndaki kilisenin gneyine bir derslik eklenmitir. K-

k boyutlu tek mekanl ve kaburgal tonoz rtl yap uzun bir sre camii ola-rak kullanlm, sonra muhtarlk tarafndan araba tamir atlyesi olarak kulla-

nlmak zere kiralanmtr, gnmzde botur. Tamirhane olarak kullanldzamanlarda, arabalarn ieri girebilmesi iin olsa gerek apsis yklmtr (i-zim: 12). Batdaki giri kaps zerindeki beyaz mermere kazma teknii ile

yazlan yedi satrlk kitabe okunamayacak kadar bozulmutur. Ancak Rott'unverdii bilgiler nda bu yapnn H. Makrina Kilisesi olmas muhtemeldir.Naosun batsnda yuvarlak kemere oturan, ahap tabanl bir gynekaion bu-lunmaktadr.

18) Trhan Kilise 2 (H. Georgios Kilisesi ?)Gnmzde kyn camisi olarak kullanlan kilise, plan tipi olarak blge-

de rneine rastlamadmz bir zellik tamaktadr (izim: 13). Yreden al-dmz bilgiye gre, Rumlar kiliseyi saak seviyesine kadar ina etmiler,sonra aty rtemeden grnek zorunda kalmlardr. Trkler, beton kirilerkullanarak yapy dz tavanla rtmler, doudaki apsis/ler/i (?) ykarak dzbir duvar rmlerdir. Yap camiiye dntrlurken olduka byk deiikliklere uramtr. Naosun plan tipi anlalamamaktadr, ancak yre halknn

verdii bilgilere dayanarak nefli bir bazilika olduu varsaylabilir. Batdaki blml narteksin kuzey ve gney blmlerinde bulunan, gnmzde tavan

arasna kan merdivenler orijinalde gynekaiona k salamak amacylaplanlanm olmaldr. Narteksin gney blmnde, merdivenlerin ortasndaki

devirme stun ve zerindeki byk boyutlu Korint tipi balk, ayrca nartek-

(20) Rott 908 (bkz. Dipnot 5), s. 290

32

sin batsndaki devirme postamentler Rott'un H. Georgios Kilisesi olarak ta-nmlad yapy akla getirmektedir (Resim: 12).

Sonu

Nide ve evresinde yaklak 10 yldr -aralklarla- yaptmz aratrmalarda, Nide merkez, Bor, Nide'nin kuzey ve kuzeydousunda, kitabeli

olanlarnn hemen tm 19. yzyln ilk yansna ait, Parman'n tantt yediyap ile birlikte 25 kilise saptanmtr-".

Sz edilen yirmi be yapdan ondrdnde bir veya birden ok kitabe bu-lunmaktadr. Bunlardan Karamanlca (Grek hafieriyle Trke) olarak yazlanikisi (Kumluca ve Hamaml) Eyice tarafndan yaynlanrrutrz-.Bizim tantt

mz onsekiz yapdan beinde kitabe bulunmaktadr. Nide Kilise 1'in (no.1) kitabesinde 1861 tarihi mevcuttur. Nide Kilise 3'n (no. 3) kitabesinde1831 ve 1835 tarihleri gemektedir. Yeilbur'takikilisenin (no. 6) kitabesindegeen 1807 tarihi ele alnan yaplardaki en erken tarihi vermektedir. Bor Kili-se 2 (No. 5) ve Trhan Kilise 1 (no. 17) kitabeleri henz okunamamtr. Oku-nan veya yaynlanan kitabelerin ikisinde (Hasaky, Nide Kilise 3 (no.3) Sul-tan II. Mahmut'un (1808-1839), birinde (Yeilbur Kilise (no. 6) Sultan III Se-lim'in (1789-1807) ad gemektedir. Kitabelerin nde bani ismi verilmekte-dir: Hasaky'deki kilisede Konya Metropoliti Anthemios, Nide Kilise 3'de(no. 3) Konya Metropoliti Yuvakim, Yeilbur Kilisesi'nde (no. 6) DiakonStephanos. Sadece Hasaky'deki kilisedeki Gregor Kalfa mimar ismi olarakkesinlik kazanmtr.Aynca bu kilisenin H.Stephanos'a ithaf edildii kitabe-den anlalabilmektedir.Nide Kilise 3 (no. 3) Meryem'e, Uluaa Kilise 2(no. 11) H. Georgigos'a (?), Ovack'taki Kilise (no. 12) H. Mikael'e (?), Trhan Kilise 1 (no. 17) H. Makrina'ya (?), Trhan Kilise 2 (no. 18) H. Georgios'a(?) ithaf edilmitir.

Yaplarn ikisinin Uluaa Kilise 1 (no. 10) ykld ve Trhan Kilise2'nin (no. 18) deitirildii iin planlar hakknda kesin bilgi vermek zordur.

Uluaa Kilise 2 (no. 11) ve Trhan Kilise 1 (no. 17) tek nefli, dier tm yaplar neflidir. Yaplarn ou beik veya sivri tonoz rtldr, Konakl'dakikilisenin yan nefleri , Kkky'deki kilisenin orta nefi kubbelerle rtldr.Ele alnan yaplar iinde sadece Uluaa Kilise 2'nin (No. 11) douda itenyuvarlak, dtan be cepheli tek apsis vardr. Trhan'daki kiliselerin (no. 17-18) apsisleri hakknda kesin bilgi bulunmamaktadr. Ele alnan dier tm yaplarda, douda iten ve dtan yuvarlak er apsis saptanmtr. Nide Kilise 2(no.2), Bor Kilise 1 (noA)'n apsisleri dtan dz bir duvarla, Fertek'deki kili-se ile Kiaa'daki kilisenin (no. 9) apsisleri dtan kademeli duvarlarla snrlanmaktadr.. Yeibur'daki kilisenin (no. 6) apsisleri ite yuvarlak, dta okcephelidir. Yirmibe kiliseden sadece beinde narteks veya izine rastlanma-

mtr (no. 9, 11, 13, 15, 17). ank1'daki kilisenin (no. 13) narteksi yapnniinde yer almas asndan tek bir rnek olma zellii tamaktadr.Bor Kili-se 1 (no. 4) , Uluaa Kilise 2 (no. 11), ve Sulucaova'daki kilisenin (no. 15)(21) Parman 1988 (bkz. Dipnot 1). Makalede yer alan yedi yapy Hoeam E. Parman ile yerlerinde

grp alm olmam ve bu srada kendisine ilerinde dier yaplar yayna hazrlayacamadairverdiim sz yerine getirmi olmaktan mutluluk duymaktaym.

(22) S. Eyice, "Anadolu'da 'Karamanhca' Kitabeler (Grek harfleriyle Trke kitabeler) II", BelletenXLIV (173-176) (1980), s. 683-696

33

galerisi (gynekaion) bulunmamaktadr. Uluaa Kilise 1 (no. 10) ykk oldu-u, Trhan Kilise 2' (no. 18) ok deitirildii iin galerilerin varl hakkndakesin bir ey sylenemez, ancak ikinci yapnn narteksindeki merdivenler gale-rinin varln gstermektir kansndayz. Hasaky'deki kilise, Nide Kilise 2(no. 2) ve Bor Kilise l'de (no. 4) yaplarn yannda mezar apelleri yer al-maktadr. Konakl, Yeilbur (no. 6), Ball (no. 7) ve Ovack (no. 12)'de kili-selerden uzak an kuleleri gnmze gelebilmitir.

Ele alnan tm kiliseler dzgn kesme talarla ina edilmitir. Talar sa-n, siyah ve gri renklerdedir; talar arasndaki derz ykseklii olduka azdr.Camiiye evrilmemi kiliselerin hemen tmnde fresko, kalemii bezemelergrlmektedir23

Nide ve evresinde bizim saptayabildiimiz ok sayda 19. yzyla aitkilise, blgenin geen yzyldaki demografik yaps hakknda bir fikir vermek-tedir. Aynca, Dr. Mehmed Hayri tarafndan kaleme alnan ve 1922 ylnda ba-

slan "Nide Sanca" adl kitapta Nide ve kazalan hakkndapek ok bilgininyansra demografik yap hakknda da aynntl bilgiler bulunmaktadr. 20 yz-

yl balannda Nide'de yaklak olarak 1/3 orannda Hrstiyan yaamaktadr24

Mehmed Hayri, Nide evresinde altrlan maden ve ocaklar hakknda bilgi verdikten sonra, Ortodoks vatandalarn bir ksmnn yerli, "madenci"olarak adlandrlan dier bir ksmnn ise Bulgar Madeni ile amard'ndakimaden ve ocaklarda almak zere Trabzon vilayetinin Lazistan sancandangelerek yerleenler olduunu belirtmektedir25 .

ncelenen yaplardan, camii olarak kullanlanlarn dndakiler ya depoolarak kullanlmakta,ya da bo olarak kaderlerine terkedilmi durumdadr. Bir

ou "antsal" boyutlardaki kiliselerden bazlar kyllere depo olarak, resmimakamlarca kiralanmtrs.

Son sz olarak, Nevehir ve evresindeki yaplar tanttmz yayndaki dileklerimizi tekrarlayabiliriz-". Tantlan bu yaplarn tespit ve belgelen-meleri, eserler korunmad / korunamad srece byk bir nem tama

maktadr. ayet bu eserleri de, lkemizin dier kltr miras eserleri gibi yete-rince koruyamazsak ksa sre iinde doa ve insan eliyle yok olacaktr. Koru-

mann en geerli olan yntemi ise bu yaplara uygun ilevler vermektir.

(23)(24)

(25)

(26)

(27)

rencilerimden biri bu yaplardaki fresko/kalemii duvar resimlerini bitirme tezi olarak almaktadr."Tlirkiye BykMillet Meclisi Umur-uShhye ve Muavenet-i timaiyye Vekaleti, 2. Cz, Trki-ye'nin Shhye-i timai Corafyas,NICDE SANCAC, Nide Shhye Mdr Dr. Mehmed Hayri,Ankara, M. 1922, H. 1338, t Matbaas" orijinal ismiyle baslan kitabn evirisi iin bkz. 1. Ge-dik, Yakn Dnem Nide TarihiKaynaklar1, Nide Sanca, Nide 1994Yazar, blgedeki madenler hakkndubilgileri vermektedir: Bolkar Da Madeni: Toros silsile-sinde. Merkez Hamidiye Kazasl(Maden). Zengin simli kurun. Az miktarda altn, gm, de-mir. 7.500 kii alyor.. Bereketli Maden (arnard): Kurun. HacbeyliKy: Kmr. Kemer-hisar: Gherile, Tdini adan Trabzon.Metropolitliinebal olan "madenciler", amard, Sulu-caove, Dikilita, Maden, Kavuklu, Ovack ve Eminlik'de ikamet etmilerdir. Bkz. Gedik 1994(bkz. Dipnot 24),8.16-20, 37 . . ....Ornein, Konakl'dabulunan, blgedeki en byk yaplardanbiri olan kilise Hasan Demir ve Ha-run al isimli kiilere ylda 25.000;000T.L. (yirmibernilyonTrk Liras) karlndagbredepolamak amacyla kiralanmtr-Bubilgiyiveren Hasan Demir drt yldr kiliseyi bu amalakiraladklarnsylemitir. .' .Pekak 1998 (bkz. Dipnot 15)

34

Harita: 1

NEVEHiR

EL

35

.E) I.UJO. (}(LO

KAYSERi.

ADANA

!~~~::~::~:~~;n/-"..... 1:

// .......... 1 1

:~~:::~~~~;~~:A

r

~;:~

~ E ;~

'"~oifc,

'"":',

j.5

w Nj C

ii i f

: : : 1 : : c:i i i i , '

----w--------- ----w-----------w-- ---,-- -'~::____QJ ~ .-19---- _.1. -- ---

i i i i 1 i ,'"

: : : ~ . : -:: : i : :: /i i i i i i

~ __; L-- ;---< \: : ! : :! \\: : : : : -.i 1 i i i i ........

----W-------- -- ----lr\o'-- -----------foi- ----T ---'-::-___~~. M ~ J _

: i ' : : /' ..i i i , i

: i i {\! : i ! \,

"

c0

.: En,.--., / /i i / ~i i ,i i ii i ii i i("'")

i i ,

,,

, : : : : : {,: : >: : i : \i .1 i i 'I -, ....

=====-:====--jQj====----===-==-~====-====-~==-=-~=;;=~:: : : i /~i i 1 i /! : ! !{,

i i i , [ \,i i i i 'I ' ....

=:--:.-:.-:.==-:.==~==-~===-=====~~=====::M===--~~~~~:, j i i i i /i i i i i ', , i i i (, i i ' \ j : !]'

39

~~ ~

'"~ 'i'

'"M ,~"i

'"~ ~o

.5N

C

wr.:;

M 's:

Eon

~_.~

: :, ', '

:D:::-I::::D::::::L_:::QY-:_:L::;;-: : : :~D~::~] ~~::~~-:_~~~I~~===~Q~====I-;~~~: : : : :'1 i i i ,, , i , 'i , ' ', ~' i..._~ -,

, ,, ,

i :: i "J i i, i i i i~-~:r(------~~---~'~'~:~~~::~~'----~~~-~~~~~-:::~:::_:::_~~~.i i i' 11 II iL: :: 1: :: i! \ :! j: ; f: i , J l \

-::r::::::_: :~:::.:::::~-:-:_:-_:_~:::::-:;'-i' 'i

, : ~i

40

..J:::>

'"o

t--i r-: c- , cv1 1

, i ,i i

, ii i P E, i '", ii i , ,i i '

Sm., li '2 3O 1 2

TIRHAN. Yapizim: 13

42

Resim 1 : Nide Kilise 1, naos, galeriden douya bak

Resim 2 : Nide Kilise 2, naos, gneydou cephe

43

Resim 3 : Bor Kilise 1, bat cephesi

Resim 4 : Bor Kilise 2, kuzey cephe kitabe

44

Resim 5: YeilburKilise, gneybat cephe ve an kulesi

Resim 6 : Ball Kilise, kuzeybat cephe ve an kulesi

45

Resim 7 :Akta Kilise, cam aydnlatma elemanlar

Resim 8 : Uluaa, Kilise 1, naosa giri~ kaps (ayrnt)

46

Resim 9 : Ovack Kilise, an kulesi

Resim 10 : Dikilita, kilise bat cephe kabartma

47

Resim 11 : amard, Kilise naos douya bak

Resim 12 : Trhan Kilise 2, bat cephe

48

THE 1997 SURVEY AT AKHSAR-ANLI KLsE

Robert Ousterhout*

Akhisar-anl Kilise'deki yzey aratrmamzn drdnc ve son sezo-nunu 1997 yl Haziran aynda tamamladk. Amacmz, nceki aratrmalarda

yaplm olan harita ve kaytlar kontrol etmekti. Ayn zamanda blgedeki me-zarlk1ar ineeledik ve ltk. Bu raporda, anl Kilise'deki Bizans yerlemesinin mezarlarnailikin verileri sunacam. Bu aratrrnay yapmamz iin izinveren Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl'na ve projemize gsterdigi ilgidentr Aksaray Mzesi'ne teekkr ederiz.

A fourth and final season of reseach was conducted at Akhisar-anl Ki-lise 10-22 June 1997. Team members included Prof. Dr. Robert Ousterhout(University of Illinois), director; Sena Mutlu (Museum of Anatolian Civilizati-ons), temsilci; Veronica Kalas (New York University) and Warren Woodfin(University of Illinois), assistants. The goal of the 1997 season was to checkthe mapping and recording of the settlement carried out in the previous sea-sons. The survey began in 1994 and is now complete. We are grateful to theTurkish Ministry of Culture for permission to surveyand to the Aksaray Muse-um for their continued interest in our project.

The site under examination is a Byzantine settlement, set in the hills abo-ve Aksaray in western Cappadocia. Located several kilometers from the nea-rest village, the site is now abandoned, a picturesque min below the mountainof Hasan Da, centered on the impressive remains of the masonry church thatgives its name to the site. The site consists of a line of rock-cut residencesthat stretches for more than a kilometer, following the volcanic outcropping

(*) Prof. Dr. Robert aUSTERHaUT, Scholl of Architecture, University of Illinois at Urbana - Chanpaigng611 Taft Drive, Charnpaign, IL 61820-6921 (e-rnail:rgouster Quiuc.edu)

(1) For the first season's report, see R. Ousterhout, "The 1994 Survey at Akhisar - anl Kilise," XIII.Aratrma Sonular Toplants (Ankara, 1996), 165-180, which focuses on the church and on theidentification of the site as a town; the second season's report, idem., "The 1995 Survey at Akhisar-

anl Kilise," XW. Aratrma Sonular Toplants (Ankara, 1997), I, 435454, presents rnore in-formation about the individual houses and churches; the third season's report, idern., "The 1996 Sur-vey at Akhisar-anl Kilise," XW. Aratrma Sonular Toplants (Ankara, 1998), I, 45-57, givesadditional information about the outlying areas. We are gratefu1 to the American Research Institutein Turkeyand the University of Illinois for financial support for the 1997 season.

49

along the slope of the hilL. The settlement may be dated generally to a periodof habitation between the lOth and the 14th centuries. It was apparently pros-perous in the early centuries, followed by a period of deeline and eventualabandonment.

The 1997 season brought together much information about burials at thesite. Several different types of tombs may be noted, and these raise questionsabout the length and nature of the habitation at anl Kilise. Although we didnot excavate any of the tombs ourselves, much information was made availableby illegal excavations at the site.

Within anl Kilise itself, tombs have been identified in several parts ofthe building (Fig. 1). In the south narthex, illegal excavations exposed the re-mains of two rock-cut tombs that lay below the floor level in the southwest cor-ner, set on an east-west axis. The tombs cavities originally extended beyondthe west wall of the narthex, and their western portions were cut by the cons-truction of the wall. Apparently built in the eleventh century, the originalchurch lacked a narthex, which was added only in a second phase, probably al-so during the eleventh century. We may suggest that these tombs date from theeleventh century, from the period between the construction of the church andthe addition of the narthex, and that they were originally in the open area to thewest of the church. More tombs exist immediately to the west of the church.

A salvage exeavation conducted by the Aksaray Museum in 1994 foundan irregular array of rock-cut graves in the floor of the north narthexz. Sixteencavities of varying shapes and sizes were revealed, but I suspect that many ofthese are much later in date than the church. Onlyone tomb was undisturbed,covered by a reused wooden door. Dendrochronology provided a date in the16th century for the door, and the burial itself could be considerably later in da-te3

The parekklesion on the north side of anl Kilise was added in a thirdconstruction phase. The date is not entirely elear, although its paintings may beas Iate at the 13th century. The parekklesion was a funeral chapel, with two ar-cosolia set into in each of its lateral walls. Partially filled by collapse and land-slide, the arcosolia on the south wall were exposed, but only smaIl and inconse-quential fragments of their fresco decoration are preserved. When we beganour survey, the arcosolia along the north wall were complete1y buried, althoughtheyare represented in the plans of H. Rott and G. BelI made during the firstdecade of this century-.

Again, thanks to illegal excavations in this area, one of the north arcoso-lia was exposed in 1997 (Fig. 2). The reveals of the arch were decorated withimages of standing angels, of which only parts of the wings and part of a haloare preserved. Other figures--perhaps the occupants of the tomb--were repre-sented on the rear wall, where there are distinctly two layers of painting, in mo-

(2) M. Endoru and D. Kara, "Aksaray Akhisar Ky anl Kilise Kurtarma Kazs," VIII. Mze Kur-tarma Kazlar Semineri (Ankara, 1998), 585-606.

(3) P. Kuniholm, "Eski Aalardan Yeni Tarihler (1988)," XX. Uluslararas Kaz, Aratrma ve Arkeo-metri Sempozyumu (Tarsus, 1998).

(4) H. Rott, Kleinasiatische Denkmler (Leipzig, 1908), fig. 95; W. Ramsayand G. Bell, The Thousandand One Churches (London, 1909), fig. 331.

50

re or less the same pigments. There appears to have been a bench in the lowerarea of the arcosolia, rather than a tomb. However, a tomb was set into the flo-or immediately in front of the niche, and this had been looted by the grave rob-bers. The precarious nature of their "excavation" did not allow for a detailedexamination of the tomb. Another tomb was set into the floor immediately tothe west of this one and had been disturbed in 1995. Doubtless there are othertombs in the parekk1esion.

Many of the rock-cut chapels in the settlement at anl Kilise also inclu-ded burials. Most commonly, these were located in the narthex. The cross-in-square chapel in Area 16, for example, had arcosolium tombs carved into thenorth and south walls of the narthex, and at least four more tombs of differentsizes were cut into the narthex floor (Fig.3). Within the naos, additional arco-solia were cut into the lateral walls in the westem comer compartments, butboth of these represent later additions.

In the chapel in Area 7, an additional funeral area containing four tombswas cut into the north wall of the narttexe. In the chapel in Area 4, asimilarburial chamber extends to the north from the north crossarm, containing threetombs". In the chapel in Area 6, all sorts and sizes of cavities have been cut in-to the lateral walls and side compartments of the naoss, Many of these wereprobably tombs, and many for infant burial, but, like the tombs excavated in

anl Kilise itself, they may date after the primary occupation phases, Simi-larly, some cavities may have been carved as mangers, and this could have oc-curred long after the complex was converted to agricultural usage.

Obviously, much of the the information for the tombs found within therock-cut churches is problematic: it is unclear if the tombs are contemporaneo-us or close-to-contemporaneous with the architecture, which would appear tobe 10th and llth century in date.The question remains, Were these chapels ere-ated to be funeral chapels, or did they assume this function ad hoc later in ti-me?Because these elements were carved rather than built of masonry, we. donot have the traditional indicators of chronology. Secondly, the chapels justdiscussed were all parts of residential complexes.How common was burial infamily chapels--that is, those attached to residences--during the Byzantine peri-

odo?Another type of burial related to the chapels is equally intriguing. In Are-

as 4, 5, 6, and 17, tombs were cut into the bedrock immediately above the cha-

(5) More an overview, see N. Teteriatnikov, "Burial Plaees in Cappadocian Churches," Greek OrthodoxTheological Review, 29/2 (1984), 141-174; N. Thierry, "La necropole de Greme," Dossiersd'Archeologie, 121 (1987), 50-55.

(6) "1995 Survey," fig. 3.(7) "1995 Survey," fig. 2(8) "1995 Survey," fig. 7(9) "1995 Survey," fig. 2(l) Two examples come to mind immediately. At the 10 thcentury Myrelaion Palaee in Constantinople,

Romanos Lekapenos included ancient sarcophagi for family burials within the palace ehapel: C.L.Striker, The Myrelaion (Bodrum Camii) in Istanbul (Princeton, 1981). Similarly, at the so-calledBogdan Saray in Constantinople, a smallpalaee chapel from the 14th century, burials wereapparently accommodated in the crypt: M. Papadopulos, "Note sur quelques decouvertes recentesfaits lt Constantinople," Academie des inscriptions et belles-lettres, Comptes rendus (1920),63. Andin the Byzantine romance of Digenes Akritas, the hero's father was buried in the family chapelattached to their country residence.

51

pels. In Areas 5 and 6 in particular, the tombs are elustered together in directrelationship to the expressed domes of the chapels (Fig. 4). Is this a typical in-version of the established order brought about by the unique rock-cut environ-ment? Presumab1y those responsible for the burials believed that the occupantsof the tombs would benefit from the proxirnity to the sacred space, but I havenot observed this phenomenon elsewhere in Cappadocia, with the exception ofan unpublished chapel at nearby Akhisar. Moreover, asimilar cemetery appea-red above a rock-cut residential area in Area 1 of anl Kilise, where no chapelwas found.

Many of the rock-cut tornbs, both inside the chapels and out, had a dis-tinctive form, with a ledge cut at the top for positioning a lid, and the actualtomb cavity narrow s as it descends. Many tombs had anthropomorphic formsin their lower levels, with small cavities for the heads appearing above a broa-der area for the shoulders, and the tombs decrease in width toward the area forthe feet. The characteristic shape elearly indicates the position of the body, al-ways with the head oriented to the west. It also suggests an economy to thecarving of the tornbs, allowing only enough space for the body, which was ap-parently buried without a coffin. i note also that the tomb forms appear in a va-riety of sizes, with many ca. 1.0 m. long, which must have been for infant buri-als.

Another type of burial was identified above Area 19, along the ridge ofhard vo1canic tuff. In 1996, we identified this area as the quarry from whichmuch of the stone had been taken for the construction of the masonry churchesat the settlement--in addition to anl Kilise itself, foundations of three othermasorry churches have been identified, all constructed of the same stone. Inthe area of the quarry, a step had been left in the rock ledge, and the tombs we-re cut into this ledge, oriented generally on an east-west axisu.

Perhaps the most problematic of the cemeteries is located across the roadto the southwest of anl Kilise, which were surveyed during the 1994-1995seasons. We did not map this cemetery in detail, because the details keepchan-ging as the site is systematically ransacked by grave robbers. At least 15 tombswere violated between our 1996 and 1997 seasons. The cemetery consists pri-marily of shallow, stone-lined cist tombs dug into slope of soft ash, beginningnear the modern road and extending south to where the slope increases in ste-epness and drops into the valley. Many of the tombs have eroded away, andthe complete extent of this large cemetery is unelear. Several tombs were co-vered by large, rudely carved tombstones that covered the entire cist tomb. Thecomrnon form of the tombstones is triangular in section, similar to a type ofSeljuk grave marker, but the decorations on them are elearly Christian (Fig: 5).H. Rott mentions this cemetery in his description of the site, noting the inscrip-tion of a certain monk whose name he read as Pankraiostz. We were unable torelocate this particular stone; nor were we able to find any additional inscripti-ons. The date of the cemetery is problematic, and i suspect it reflects the Iatestperiod of habitation at the site. Still, the types of burials are unusuaL. A similar

(11) "1996 Survey, fig. 1.(12) Rott, Kleinasiatische Denkmaler, 262.

52

tombstone, apparently from Aksaray is preserved in the Aksaray Museum.More problematicaUy, somewhat similar tombstones were found at our NorthSettlement, which is clearly Early Christian in dateB. Further research is neces-sary on this type of tomb.

lt would be useful to know who exactly was buried in all of these tombs:were they the patrons, monks, townspeople, or possibly shepherds and villagersfrom alater period? Unfortunately we have no inscriptions to teUus. For the ti-me being, the extent and variety of burials at the anl Kilise settlement helpsto suggest something about the size and length of habitation at the site--both ofwhich must have been more extensive than i suspected when i first undertookthe survey. Unfortunately, the site is not secure enough for a proper exeavationto be conducted, and our knowledge remains incomplete--much of it having be-en provided, ironically, by the looting of the tombs. Our own survey was rest-ricted to cleaning to a depth of 20 cm., but such limitations do not apply to ille-gal excavations, particularly at an unprotected site. Sadly, a non-intrusive sitesurvey is rarely non-intrusive.

With the completion of the surface survey at anl Kilise, we may drawsome tentatiye conclusions. it is worth noting that in spite of the great wealthof physical remains throughout the region, ours is the first comprehensivestudy of a Byzantine rock-cut settlement in Cappadocia. We hope it is not thelast. The unique nature of our examination necessarily qualifies our conclusi-ons: arl Kilise was but one of dozens of Byzantine settlements, but the ot-hers remain to be published, and it is therefore difficult to find documentedcomparanda. Moreover, there must have been many different types of settle-ments in Cappadocia, representing the different levels and components ofByzantine society. Thus, what we conclude for the settlement at anl Kilisemay not necessary be valid for all Cappadocian settlements, nor can it be defi-nitive. Nevertheless, our study clearly demonstrates that there is still much tolearn from the region, and it is essential that similar surveys be undertaken atother sites.

. The distinctive masonry church of anl Kilise, discussed in our 1994report, reflects many features of the architecture of the Byzantine capital, butits construction conforms to local practices. As such, it provides a useful testcase for examining the interaction of metropolitan and provincial cultures inthe Byzantine hinterland.

2. The rock-cut settlement at arl Kilise provides important informationabout monasticism, settlement patterns, and domestic architecture. The settle-ment was probably not monastic, as is usuaUy claimed, but was instead an agri-culturally-based town. These ideas are developed in our 1994, 1995, and 1996reports, as weU as in a separate studyr-.The rock-cut residential units probablyreflect standard house types of the Byzantine period--for which few physicalremains survive elsewhere.

(13) No glazed eeramics were found at the North Settlernent, but large quantities of red slipware were;see dur "1996 Survey," 48.

(14) R. Ousterhout, "Questioning the Architectural Evidenee: Cappadocian Monasticisrn," in Work andWorship at the Theotokos Evergetis, eds. M. Mullett and A. Kirby (Belfast, 1997),420-43 .

53

3. FinaIly, the detailed analysis of the site provides additional informationfor clarifying the troublesome chronology of Byzantine Cappadocia. A compa-rison of the data gathered at the settlement with that from a nearby Early Chris-tian church, presented in our 1996 report, suggests that area was abandoned du-ring the period of Arab ineursions (7th-9th eenturies) and subsequently resett-led. Similarly, the gradual decline of the settlement appears to eoineide withthe Seljuk takeover of the region.

In all, we have doeumented more than 25 residential units, close to 30ehurehes and ehapels, two outlying settlements, several smaIl "underground ci-ties," seven cemeteries, and a variety of freseoes, arehiteetural seulptures, sur-faee eeramics, and other smaIl finds. Materials analysis has been eondueted onwood, paint pigments, and plaster samples. We plan to present the final reportin the form of a book-lergth study devoted to the ehureh and settlement at an-l Kilise.

54

,-

Fig. 1 : Akhisar-anl Kilise Plan of chnrch showing the location of burials

55

Fig 2 : Akhisar-anl Kilise. Parekklesion, interior looking nortb, toward west arcosolium.

56

o 2 3M

Fig 3: Akhisar-anlKilise settlement. Chapel in area 16, seetion and plan, showing location ofburials Kel(e) betepe buluntular

57

Iightwellopenings into cisterns

cc?( ]..~

.~. ,

c:;;:>.C---~., .......

lArea 5 CemeteryUpperlevel

o 1 2 3rr

Fig. 4 : Akhisar-anl Kilise settlement. Rock-cut cemetery in Area 5, immediatelyabove chapel

58

Fig 5 : Akhisar-anl Kilise settlement. Carved tombstone from south emetery

59

-~~--~~~-

*FORSCHUNGEN AUF IMBROS/GKEADA 1997

Robert OUSTERHOUT*Winfried HELD

Die zweite Kampagne des Surveys der antiken und byzantinischenMonumente auf der Insel Imbros/Gkeada fand vom 7. bis 17. August 1997statt. Wir danken der trkisehen Antikenbehrde fr die Genehmigung unsererArbeiten sowie der Vertreterin des Kulturministeriums, Frau Aliye Usta, frihre unermdliche Anteilnahme. Unser Dank gt weiterhin zel Coskun,

stanbul, der uns als 'ehrenamtlicher' Mitarbeiter zur Seite stand, sowie Aylinund John McCarthy, die uns emeut ihr Haus zur Verfgung stellten. DieKampagne konzentrierte sich auf die Dner Kaleky und Dereky und ihreUmgebung. Dabei konnten 86 Objekte und Fundplatze dokumentiert werden,die einige neue Aspekte zur Geschichte der Insel beitragen.

Antike Monumente konnten wir an drei Stellen der Insel Gkeadauntersuchen. In Kaleky, an der Stelle der antiken Stadt Imbros, konnten denBeobachtungen von 1995 weitere hinzugefgt werden. Die spatbyzantinische

Marmorinsclriftdes Manouel Asanes o Laskares in der Festung von Kaleky1ist von der Unterseite her von Unbekannten freigekratzt worden, wohl mit derAbsicht, diese zu entfemen. Dabei wurden zwei Faszien sichtbar, die an derlinken Kante senkrecht umbiegen. Rechts ist der Block gebrochen. Es handeltsich demnacl um das Bruchstck eines marmomen Trsturzes, der den MaBennacl (H. 42 cm; T. 36 cm; erh. B. 111 cm.) zu einem monumentalen Gebaudegehrt laben muB2. Er wurde in byzantinischer Zeit als Spoliewiederverwendet und mit der Inschrift in einen Turm der Festung verbaut. DerFestungsturm befindet sich ganz oben auf dem Stadthgel, wo man auch dieantike Akropolis vermuten darf. im unteren Bereich der Stadt entdeckten wirein Stck einer antiken Terrassenmauer, das wir zuvor wegen der dichtenPflanzendecke bersehen hatten.

Prof. Dr.Robert Ousterhout, University of lllinos at Urbana-Champaign, Scholl of Architecture, 611Taft Drive, Champaign, IL 61820-6921, USADr. Winfried Held, Universitat Wrzburg, Seminar fr Klassische Archaologie, Residenzplatz 2,Tor A, D-97070 Wrzburg

(1) s. R. Ousterhout - W. Held, Survey of the Ancient and Byzantine Monuments on Imbros/Gkeada1995, XIV. Ar. Son. Topl. II (1996) 60.

(2) Der Trsturz K 7 vom Sdpropylon in Labraunda ist in Form und MaBen gut vergleichbar, s. K.Jeppesen, The Propylaia, Labraunda i 1 (1955) 20 f. 23 Taf. 9,9; 14; 15.

61

Bereits 1995 dokumentierten wir im Dorf Kalekyeine groBe Zah1berwiegend marmorner Werkstcke, denen wir weitere hinzufgen konnten.Sie belegen eine Bindung sowoh1 an die Mutterstadt der Klerouchie Imbros,Athen, als auch an das kleinasiatische Festland.

Darunter befindet sich das Fragment eines unterlebensgroBenMarmorkopfs (Abb. 1) nach dem Vorbild des Hermes Propylaios desAlkamenes, der im 5. Jh. v. Chr. in Athen entstanden ist. Er st in der Formeines Hermenpfeilers zu erganzen. Ungewhnlich ist die schematischeGesta1tung von Haar und Bart in regelmafiigen, parallelen Wellenlinien . DieMarmorstatuette einer thronenden Kybele (Abb. 2) im Stil desHochhellenismus ist mit einer Patera in der Rechten und einem Tympanon inder Linken zu erganzen. Obwohl sie einen kleinasiatischen Ku1t vertritt, sindihre nachsten Parallelen in Attika zu finden- , wo sie auch hergestellt wordensein drfte.

Typisch fr den westkleinasiatischen Raum ist dagegen das wohlspathellenistische Grabrelief mit der Darstellung eines sogenannten'Totenmahls' (Abb. 3). Es wurde bereits von Alexander Conze, der die Insel1858 bereist hatte, in einer Skizze bekanntgemachti . Die von Conzepublizierte, heute jedoch nicht mehr lesbare Inschrift zeigt, daB es sich um denGrabstein eines Milesiers handelt. Dargestellt ist ein gelagerter Mann auf einerKline. Er tragt einen Mantel und sttzt sich auf ein Kissen. Vor der Klinebefindet sich ein dreibeiniger Tisch mit nicht mehr erkennbaren Speisen, linksdaneben steht ein sehr klein dargestellter Diener im kurzen Gewands . Auf dieFunktion der antiken Stadt als Handelszentrum verweisen zweiMarmorgewichte (davon eines Abb. 4), von denen zahlreiche Parallelen z. B.auf der Agora von Athen gefunden worden sind? .

Der interessanteste Komplex .liegt wiederum in der Nahe von Kaleky.Es hande1t sich um die antike Anlage 'Roxado', die zuletzt von Fredrichfbeschrieben worden ist und ineinem Bachtal gelegen ist. Seine Deutung alsStaudamm laBt sich jedoch bei naherer Betrachtung nicht halten: EntgegenFredrichs Plan der Anlage befinden .sich Reste der 'S taumauer, nur auf derlinken Talseite. Auch die seitliche Terrassenmauer (Abb. 5), die sich inRichtung des Tals daran anschliet..kann nicht als Fortsetzung der Staumauerge1ten, da sie erheblich hher liegt. Dazu kommt das Fehlen von Resten der zu

(3) Reehts und unten gebroehen; stark bestoben: erh. H. 26 em; vgl. D. Willers, Zum HermesPropylaios des Alkamenes, Jd 82, 1967, 37 ff.

(4) Kopf abgebroehen; stark bestoBen; erh. H. 19 em; vgl. M. J. Vermaseren, Corpus CuZtus CybeZaeAttidisque II (1982) bes. Ni. 48. 134. 167. Zu drei weiteren, heute versehollenen Kybelefiguren ausImbros s. ebenda 176 f.

(5) A. Conze, Reise aufden InseZn des thrakischenMeeres (1860) 87 Taf. 16,5.(6) Oben und unten gebroehen; Oberflache.abgetreten: B. 43 em; erh. H. 53 em; vgl. E. Pfuhl - H.

Mbius, Die ostgriechischen Grabreliefs IL(1979) z. B. 374 Ni. 1519 Taf. 218; M. Cremer,Hellenistisch-rrnische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien, Asia-Minor-Studien 4, i. Mysien(1991) bes. 70 ff. - II. Bithynien (1992) bes.Aff.

(7) M. Lang - M. Crosby, Weights, Measures and.Tokens, The Athenian Agora X (1964) 34 ff. Ni. SW1-15 Taf. 11 f.; s. auch G. R. Davidson, The Minor Objeets, Corinth XII (1952) 213 f. Ni.1646-1653 Taf. 97. .

(8) C. Fredrieh, Irnbros, AM 33,1908,96 ff.Abb, 5-6.

62

postulierenden Wasserleitung in die Stadt Imbros im heutigen Kaleky, diezudem nur mit Hilfe einer langen Druckwasserleitung die Ebene berquerthaben knnte.

Die beiden erhaltenen Mauem sind unterschiedlich konstruiert: Dieuntere besteht aus sehr groBen Kalksteinquadem, die einschalig mitspringenden Lagerfugen versetzt sind und nur auf der Talseite eine glatteOberflache aufweist. Diese 'Staumauer , Fredrichs ist danach vielmehr alsTerrassenmauer zu deuten. Die zugehrige Terrasse mBte entlang der linkenSeite des Tals gestanden haben, der Bach lief am FuB der Terrasse entlang. Dieobere Terrassenmauer besteht aus weichen Sandsteinquadem, die in parallelen,in den Hhen leicht variierenden Lagen angeordnet sind. Sie bildete den oberenAbschluB dieser Terrasse. In der Mauertechnik entspricht sie der antikenStadtmauer von Imbros? und drfte aus spatklassischer oderfrhhellenistischer Zeit stammen.

Diese monumentale Anlage drfte mit dem bisher nur aus Inschriften undantiken Ouellen bekannten, jedoch nicht lokalisierten Heiligtum der GroBenGtter oder Kabiren zu identifizieren sein, dem antiken Hauptheiligtum derInsel 10. Vom Kult der GroBen Gtter sind mehr Inschriften berliefert als vonjedem anderen Heiligtum; auf den beiden anderen Inseln des thrakischenArchipels, Lemnos und Samothrake, spielte er ebenfalls eine herausragendeRolle. Die Lage auBerhalb der Stadt, an einem Bach in einem grnen Talentsprache ganz dem Heiligtum der GroBen Gtter von Samothrake. Ein groBerTeil der heute verschollenen Inschriften des Heiligtums der GroBen Gtter vonImbros befand sich zudem im frheren Kloster H. Konstantinos, das in derNahe von Roxado gelegen war. Eine Inschrift dieses Heiligtums soll sogar inRoxado selbst gefunden worden seint! . Gegen diese Identifizierung sprache,daB es kaum Oberflachenkeramik gibt und auch Reste vonHeiligtumsarchitektur fehlen. Dies drfte jedoch auf nachantiken Steinraub unddas daraus folgende Abrutschen der Terrassen zurckzufhren sein. In derfolgenden Kampagne soll diese Anlage genauer untersucht und vermessenwerden.

In der Nahe von Dereky, in Richtung der Halbinsel Pyrgos/Yuva1,entdeckten wir am Hang eine antike landwirtschaftliche Anlage Sie besteht auszwei groBen trapezfrmigen Bereichen, die mit massiven Bruchsteinmauernumgeben sind. Nach Aussage der Oberflachenkeramik wurde diese Anlage inspatklassischer bis hellenistischer Zeit genutzt.

Eine der wichtigsten Fragen fr die byzantinische Epoche ist die nach derKontinuitat. Gab es eine kontinuierliche Besiedlung der Insel wahrend der'dunklen Jahrhunderte' des 7. bis 9. Jahrhunderts, einer Periode desNiedergangs fr das gesamte byzantinische Reich? Obwohl wir viele Relikteder frh- und spatbyzantinischen Zeit fanden, konnten wir keine Hinweise aufeine Siedlungskontinuitat in den 'dunklen Jahrhunderten' entdecken. Trotzdemist es wegen der strategischen Bedeutung von Imbros und auch desWasserreichtums der Insel schwer vorstellbar, daB die Insel in dieser Zeitvllig verlassen war.

(9) Ousterhout - Held a. O. 56 f. Abb. 1.(10) Eine Zusammenstellung und Auswertung der Quellen und Inschriften verdanken wir B. Hemberg,

Die Kabiren (1950).(11) Fredrich a. 0.99; er vermutete das Heiligtum der GroBenGtter beim Kloster H. Konstantinos.

63

In Pyrgos/Yuva1 an der Sdkste steht ein spatmittelalterlicher Turm aneiner strategisch wichtigen Stelle auf einer kleinen Halbinsel (Abb. 6). Er knn-te byzantinischen, italienischen oder sogar osmanisehen Ursprungs sein. Einzi-ger Befund bezglich einer frheren Nutzung ist der bronzezeitliche Siedlung-shgel, auf dem der Turm errichtet wurde. Die Oberflachenkeramik ist entwe-der bronzezeitlich oder spatmittelalterlich, mit einem Hiatus fr die lange Zeits-panne zwischen diesen Epochen.

Pyrgos war nur eine von mehreren Festungen der InseL. In unserer erstenKampagne hatten wir bereits die groBe byzantinische Festung in Kaleky/Kastro untersucht, die an der Nordkste an der Stelle der antiken Stadt steht.Zwischen diesen erstreckte sich eine Kette von Burgen, die jeweils zueinanderin Sichtkontakt stehen. Wir haben die Festung Palaiokastro bei Dereky genau-er studiert und besuchten auBerdem zwei weitere Festungen, Arassia und Palai-okastraki, die in der kommenden Kampagne untersucht werden sollen. Zusam-mengenommen scheinen sie einen Teil des spatbyzantinischen Verteidigungss-ystems gebildet zu haben.

Palaiokastro war die grBte dieser Burgen (Abb. 7). Sie besteht aus Ver-teidigungsmauem und natrlichen Felsvorsprngen, die ein etwa dreieckigesAreal umschlieBen. Die Mauem wurden berwiegend ohne Verwendung vonMrtel errichtet, mit Ausnahme eines Rundturms und einiger Mauem entlangder Nordseite. Im Inneren sind Reste von Terrassen und Gebauder zu erken-nen, deren eingestrzte Mauem sich als Bruchsteinhaufen abzeichnen. Ein Torbefand sich an der Sdweststeite, in Richtung Pyrgos. Die Keramik ist fastausschlieBlich spatbyzantinisch; weiterhin fanden wir einige Kleinobjekte, da-runter eine osmanische Mnze, ein Bleikreuz, ein Fragment eines Bronzerings,ein Kristallanhanger und - ohne entsprechenden Kontext - eine bronzezeitlicheMiniaturaxt aus Steatitt- (Abb. 8). Im Westen der Festung beobachteten wirdie Grundmauem einer Reihe von Windmhlen auf dem Bergsattel, die, da inder Nahe kein Dorf liegt, zur Festung gehrt haben mssen. Unmittelbar sd-lich der Windmhlen befindet sich ein groBer Friedhof mit in den Felsen einge-tieften Grabern und Grabsteinen ohne Inschriften, die sich bis zum benachbar-ten Hgel hin erstrecken. Die Graber waren in Ost-West-Richtung orientiert,wie es fr christliche Graber blich ist. Zusatzliche kleine Trme wurden west-lich von Palaiokastro errichtet. Dieser Befund belegt, daB eine grBere Bevl-kerung in der spatbyzantinischen Burg lebte.

Unter den isolierten Funden und Spolien sind mehrere hervorzuheben. Inder Kirche H. Marina in Dereky befindet sich ein frhbyzantinisches Taufbec-ken (Abb. 9), das aus einem einzigen Stck prokonnesischen Marmors gefertigtist, mit einem innen kleeblattfrrnigen Becken. Es stammt von dem nahegele-genen Platz Archangelos-Avlaki an der Sdkste. Das Becken gehrt zu einemverbreiteten Typ, von dem mehrere Exemplare in Istanbul gefunden wordensind, und drfte aus dem 5. oder 6. Jh. stammen13 . Ein kubisches Kapitell des6. Jhs. ist im Eingang derselben Kirche verbaut. Es weist auf seinen trapezfr-migen Flachen ein Kreuz und ein Medaillon auf. Ein identisches Kapiteli fan-den wir in einer Mauer im nahegelegenen Dorf ahinkaya verbaut.

(12) Vgl. Fredrich a. 0.101 f. - Diese Kleinfunde wurden dem Museum anakkale bergeben.(13) s. A. Khatchatrian, Les baptisteres paleochreiens (1962) Nr. 200. 201.

64

Zum Teil konnten wir auch einige in den alteren Publikationen erwahnteStcke wiederfinden, so z. B. zwei Fragmente einer spatbyzantinischenlnschrift, die frher im Hof der Metropolis in Kaleky/Kastro stand- . Siestammt vom Grab des sehr weisen Manuel, vermutlich Manuel AsanisLaskaris, dessen lnschrift in Kaleky in das Jahr 1442 datiert ist.

Viele der nachbyzantinischen Kirchen auf der Insel zeigen in die Mauernverbaute Mannorspolien. Dies scheint von den Erbauern beabsichtigt gewesenzu sein, wohl um sich in eine Tradition mit der byzantinischen Vergangenheitzu stel1en, wobei die Marmorspolien beihnahe wie Reliquien ausgestel1twurden. Haufig erscheint ein einzelnes Marmorstck ber dem Eingang, wiebei der Panagia tou Marmaro bei Dereky. In der Panagia ste Gerakia,ebenfalls bei Dereky, fanden wir mehr als ein Dutzend Marmorspolien, vondenen mehrere in der Ostfassade zur Schau gestellt sind (Abb. 10). Aufgrundder groBen Zahl der Spolien wurde vermutet, daB sich in der Nahe einefrhchristliche Basilika befunden habe; doch konnten wirkeine Spuren einessolchen Baus feststellen.

Die Einbeziehung von Spolien in spatere Gebaude zeigt, wie dieBewohner von Imbros/Gkeda wahrend der osmanisehen Zeit die Denkmalerihrer Vergangenheit zu bewahren suchten. Umso erfreulicher ist es, daB auf derInsel nun ein Museum entstehen soll, das die zunehmend bedrohtenhistorischen Denkrnaler der lnsel sowohl schtzen als auch einem breitenPublikum prasentieren soll.

IMBROS/GKEADA 1997 YZEY ARATIRMASI

Robert aUSTERHOUTWinfried HELD

Gkeada, Antik Imbros Adas'ndakiAntik ve Bizans eserlerinin yzeyaratrmasnn ikinci kampanyas 7-17. 8. 1997 tarihleri arasnda yaplmtr.T. C. Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl'neve almalanmza yorulmadan katlan temsilcisi Sayn Aliye Usta'ya teekkrlerimizisu-nanz. Aynca zel Cokun'a, gnll eleman olarak yanmzda bulunduu, iinAylin ve John McCarthy'e ise bizi tekrar evinde misafr olarak kabul ettikleriiin teekkr ediyoruz. Bu kampanyada, zellikle Kaleky, Dereky ve evre-lerini ele aldk. Tesbit ettiimiz toplam 86 eser ve ren yerleri adann tarihinde-ki birka yeni aynnty aydnlatyor.

Antik antlan Gkeada'nn yerinde inceledik. Antik Imbros ehrininyerinde bulunan Kaleky'de, 1995 yaptmz tespitlere birka yeni buluntular

(14) Fredrich a. O. 92; C. Asdracha, Inscriptions byzantines de la Thrace orientale et de l'ile d'Imbros(XII e-XVe siecles), ADelt 43-1, 1988,278 f. .

65

ekleyebildik. Kaleky'n kalesinde bulunan Ge Bizans "Manouel Asanes oLaskares'''in menner kitabesi> olaslklayerinden kaldnlmak isteiyle alttan

alm. Bunun sonucu olarak alt tarafnda solda dikey bir eklinde dnen ikifasciae grnyor. Blokun sa taraf ise krtktr, Bu grnme gre, bu mer-mer blou bir kap atksnn parasdr. Ol1ere gre (yks. 42 cm.; der. 36cm.; korunan gen. 111 cm.) byk ve gsterili bir binaya aittis. Bizans Dne-minde devirmemalzeme olarak yeniden kullanlp kitabe ile kalenin bir kule-sine kondu. Bu kule, akropoln yeri olarak tahmin edebildiimiz antik ehrininen tepesinde bulunuyor. Kaleky'n aa blmnde, bitkilerle kaplanm ol-

duu iin daha nce gremediimizbir antik teras duvar kefettik.Kaleky'de 1995 kampanyasnda tespit ettiimiz, genellikle mermerden

olan, ilenmi talara, birka yeni eserler ekleyebildik. Bunlar, hem 'Klerouc-hia's olan Imbros'un anakenti Atina, hem de Kk Asya'ya yakn balantlar gsterir. Bunlarn arasnda, Alkamenes'in Hermes Propylaios'un rneindenyaplan, gerek insan kafas boyutundan dahakk bir menner bannpara-

s bulunuyor (Resim: 1). Bunun orijinali, MO. 5. yzylda Atina'da yaplmtr. Bu eser bir 'Henne' direi eklinde btnlenmeli. Sa ve sakal tylerinindz ve paralel izgi eklinde ematik ekillenmesi bu kopyasnn bir ayrcal

drt? . Tahtnda oturan Kybele'nin menner heykelcii yksek Helenistik sti-linde yaplmtr (Resim: 2). Sa elinde bir patera, sol elinde ise bir tympanoneklenmelidir. Tanr olarak Kk Asya'dan kaynaklanmasnaramen, bu hey-

kelciin en yakn paralleleri Atina ve evresinde bulunuyortf . Bu eser, Ati-na'da retilip, oradan Gkeada'ya gelmi olmaldr.

Ge Helenistik ve bir 'Totenmahl' sahnesi gsteren bir mezar steli iseBat Kk Asya blgesi iin tipiktir (Resim: 3). Aday 1858 senesinde gezenAlexander Conze, bu mezar steli bir eskiz ile yaynladl". Conze tarafndan be-lirtilen, artk okunmaz hale gelen kitabe, bir Miletos 'lunun mezar steli olduunu aklyor. Kabartma, bir kline zerinde yan yatan bir erkek gsterir. Birmanto ile giyinmierkek, bir yasta dayanyor. K1inenin nnde, yemekler ta-

yan ayakl bir sehpa duruyor. Solda ok kk gsterilen, ksa giysi tayan bir hizmet bulunuyorze. Antik ehrn ticari bir merkez olduunumermer-den iki tart arl gsterir (Resim: 4). Buna benzer birok rnek Atina Ago-ra'snda bulundu21

(15)(16)(17)(18)

(19)(20)

(21)

s. R. Ousterhout - W. Held, Survey of the Ancient and Byzantine Monuments on Imbros/Gkeada1995, XIV. Ar. Son. Top!. il (1996) 60.Labraunda Gney Kapisi K 7 atlas ekil ve l ile karlatrlabilir, bkz. K. Jeppesen, ThePropylaia, Labraunda i 1 (1955) 20 vd. 23 Lev. 9,9; 14; 15.

Sa ve alttan kirik; yzey ok ypranm; korunan yks. 26 cm; krs. D. Willers, Zum HermesPropylaios des Alkamenes, ldl 82, 1967,37 dd.

Ba krlm; yzey ok ypranrn; korunan yks, 19 cm; krs. M. J. Vermaseren, Corpus CulusCybe!ae Attidisque II (1982) zellikle No. 48. 134. 167. Gkeada'da bulunan, bugnk yeribilinmeyen Kybele heykelcikleri hakknda bkz. a. g. e. 176 vb.A. Conze, Reise auf den Inseln des thrakischen Meeres (1860) 87 Lev. 16,5.st ve alttan knk; yzey andnlm; gen. 43 cm; korunan yks. 53 cm; krs. E. Pfuhl - H.Mbius, Die ostgriechischen Grabreliefs II (1979) rnein 374 No. 1519 Lev. 218; M. Cremer,Hellenistisch-rrnische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien, Asia-Minor-Studien 4, i. Mysien(1991) zellikle 70 dd. - II. Bithynien (992) zellikle 4 dd.M. Lang - M. Crosby, Weights, Measures and Tokens, The Athenian Agora X (1964) 34 ff. No. SW1-15 Lev. 11 vb.; bkz. ayrca G. R. Davidson, The Minor Objects, Corinth XII (1952) 213 vb. No.1646-1653 Lev. 97.

66

En ilgin yap Kaleky'n yaknnda bulunuyor. Bu 'Roksado' denilenve bir ayn deresinde bulunan antik tesis en son Fredrich tarafndan anlatl

mtr22. Roksado, Fredrich tarafndan baraj olarak yorumland. Ancak, yaknbir incelemenin sonucunda bu yorumun doru olmad ortaya kt: Fred-rich 'in plannn aksine, baraj duvarnn kalntlar sadece derenin sol tarafndabulunuyor. Dereye paralelolan yan taraftaki teras duvar ise (Resim: 5), seviye-si ok daha yksek olduu iin, bir baraj duvarnn devam olamaz. Ayrca birbaraja ait olmas gereken, bugnk Kaleky'n yerinde bulunan antik Imbros

ehrine doru giden su hattndan hibir iz grnmedi. Byle bir su hatt, ancakbasnl uzun bir su boru hatt ile gerekletirilebilirdi.

Bu iki korunagelen duvarlarn deiik yap zellikleri vardr. Alttaki du-var ok byk kireta bloklarndaninaa edilmitir.Derzleri ykseklikte de-

ien yatay ta sralarndan olumu ve tek sra rlen bu duvar, sadece dere-nin aasna bakan tarafnda dz bir yzeyi gsterir. Fredrich'in bu baraj du-

var, tekniine gre daha dorusu bir teras duvar olarak yorumlanmaldr. Du-vara ait olan teras, derenin sol tarafnda bulunmu olmal, ay terasn yanndangeiyordu. U st teras duvar ise esitli ykseklikteki yatay ta sralarda yumu-

ak kumta bloklardan inaa edilmi. Bu duvar, terasn st tarafn istinat du-var olarak snrlad. Bu teknik, Imbros ehrinin antik surlarnn duvar tekniine23 benziyor. Buna gre duvarn Ge Klasik veya Erken Helenistik Dnem'de

yapldn gsterir.Bu epey gsterili tesis, bugne kadar sadece kitabeler ve antik kaynak-

lardan bilinen, ancak yeri henz tespit edilemeyen 'Byk Tanrlar' ya da 'Ka-birler' kutsal alan olmaldr. Bu Kabirion, Antik Dnemde Imbros'un ennemli kutsal merkezi idi24 . Imbros'un baka kutsal alanlarna gre, en okkitabeler Byk Tanrlar kutsal alanndan biliniyor. Kabirlerin klt, Imbrosgibi Trakya adalarna ait olan Lemnos ve Samothrake adalarnda en nemli ye-ri ald. Ozellikle kutsal alann yeri, ehir dnda ve suyu bololan, yeil birderenin iinde seildi. Buna gre, Samothrake'deki Byk Tanrlar kutsal ala-

nna denkleiyor. Imbros Byk Tanrlar Kutsal Alan'na ait, bugn ou ka-yp olan kitabeler, eskiden Roksado'ya yakn olan sabk H. Konstantinos Ma-nastr'nda saklanm. Kutsal alann bir kitabesi bile esas Roksado'da bulun-mu25. Bu zdelerneye kar, yzeyde pek az keramik bulunduundan ve ti-pik kutsal alan mimarisi eksikliinden sz edilebilir. Ancak bu eksiklik antikdnemden