HÁT KHẮP GIAO DUYÊN – SINH HOẠT VĂN HÓA ĐỘC ĐÁOCỦA NGƯỜI THÁI THANH HÓA

Ngô Xuân SaoTrường Đại học Hồng Đức - Thanh Hóa

I. Sơ lược về khặp của người Thái ở Thanh Hóa

Khặp hoặc khắp là một loại dân ca của người Thái. Khặp có nghĩa là hát, khặp để kể lể tâm tình, để tường thuật câu chuyện, để động viên nhau trong lao động, để vui chơi. Nét riêng trong khắp Thái ở Thanh Hóa thường mở đầu bằng một cụm từ quen thuộc “Yêu đu lắm ne!”

• ở Thanh Hoá, người ta dựa vào các vùng, các địa phương để gọi các loại khặp. Nếu là người Thái ở Lang Chánh hát thì gọi là khặp mường Chánh, ở Bá Thước thì gọi là khặp Mường Kỷ, mường Khoòng... Đi thuyền trên sông Mã mà hát thì gọi là khặp Lóng Má, trên sông Chu gọi là khặp Lóng Xăm

• Khặp là một loại dân ca có những đặc điểm riêng. Khặp không có thủ tục như hát quan họ, hát ghẹo, hát đúm; không có thể thức riêng như lối hát lẻ, hát cuộc.

• Khặp không phải một nghề nghiệp, một sinh hoạt riêng như hát phường vải, hát phường cấy, hay các loại hò chèo thuyền, hò dô cộ.

• Khặp cũng không phải chủ yếu là trữ tình như Xường. Khặp có những lời như ca dao, nhưng thường không phải là hát lẻ từng câu, mà thành bài

• Những bài khặp là niềm vui, là món ăn tinh thần của người dân Thái. Họ không thể làm mà không hát. Ở đâu cũng vậy, người Thái luôn sống trong âm nhạc để được giải thoát những cái mệt mỏi sau ngày làm việc vất vả, chăm chỉ cần cù, họ tự tìm đến những giai điệu âm nhạc đơn giản, gần gũi và thân thiện với mọi người nhất.

• Qua nội dung khặp Thái, tâm hồn, cuộc sống của con người Thái Thanh Hóa thể hiện với nhiều dáng vẻ khá chân thật và sinh động.

• Người Thái dù đi đâu về đâu hay làm công việc gì, lúc lên nương hay ra đồng, lúc ra suối hay ở nhà dệt cửi…họ đều có thể khặp, khặp để vơi đi nỗi niềm. Vui cũng khặp mà buồn cũng khặp.

• Người Thái thích khặp để trang trải nỗi lòng hơn là nói, chỉ có lời khắp và âm điệu của các bản tình ca ấy mới đủ sức truyền tải hết độ rung động tâm tình của họ và chỉ có qua lời khắp họ mới được an ủi, mới có thêm niềm tin, hy vọng vào cuộc sống.

2. Khắp Pha Dùa - Ðiệu hát của tình yêu

• Điệu khặp nổi tiếng nhất trong cộng đồng người Thái ở Thanh Hóa là khắp Pha Dùa - Ðiệu hát của tình yêu.

• Khắp Pha Dùa hay gọi điệu hát Pha Dùa là điệu khắp đối đáp giữa nam và nữ.

• Tương truyền rằng, xưa kia có đôi trai gái tài sắc yêu nhau tha thiết. Cô gái là nàng Lá Nọi - con gái của một nhà lang đạo giàu có nổi tiếng khắp vùng mường Xia, mường Mìn (Quan Sơn, Thanh Hóa). Chàng trai con nhà quan (tạo) đạo mường Xia, nhưng gia đình khốn khó, không tương xứng với ông tạo mường Mìn gia thất đề huề, kẻ hầu người hạ, giàu sang phú quý.

• Mối tình của họ không được cha mẹ cô gái chấp nhận. Cha cô gái quyết gả bán cô cho một nhà tạo giàu sang làm rể. Không chấp nhận hôn nhân không có tình yêu, bất chấp sự ngăn cấm của cha mẹ, anh em họ hàng, đôi tài tài gái sắc vẫn yêu nhau tha thiết, thề nguyền mãi mãi bên nhau

"Ngày ấy, đôi trai gái đã cắn ngón cái làm đôi, cắt lìa ngón út uống máu ăn thề,

nói rằng: Ta nguyện chết cùng nhau, cho hồn lìa xác để chúng mình được sống bên nhau.

Ta chết cùng biến vào trong núi Pha Dùa sống quanh làn mây trắng,

Bước lên đỉnh cao chỏm núi làm thần hai mường"

• Đời sau, trai gái yêu nhau nếu bị lệ bản, cha mẹ ngăn cấm thường rủ nhau đến hang Ma thề ước, nguyện được mãi mãi bên nhau và không bao giờ trở về nữa. Vào những đêm khuya thanh vắng, từ hướng hang Ma thường vọng lại những câu hát bi thương, ai oán. Điệu khắp Pha Dùa ra đời mang ý nghĩa như một giải pháp cho tình yêu, cho sự đấu tranh để vượt qua mọi thế lực ngăn cản.

• Theo lệ cổ, trước khi biểu diễn khắp Pha Dùa, người hát phải cúng bái tổ tiên, xin phép thần linh ở ba ngọn núi có nhiều thú dữ là Pù Luông, Pù Nọi và Pù Mới rồi mới bắt đầu vào chiếu.

• Khắp có rất nhiều điệu nhưng với người Thái Thanh Hóa, khắp Pha Dùa được xem là độc đáo hơn cả với dung lượng đồ sộ hàng nghìn câu…Xét về bề dày văn hóa lẫn bề dày lịch sử, khắp Pha Dùa của người Thái Thanh Hóa không thua kém gì so với tác phẩm "Xống trụ xôn xao" (dài 1.600 câu) nổi tiếng của người Thái Tây Bắc.

• Khắp Pha Dùa không những hay mà còn rất khó, bởi lẽ người hát phải thuộc tới hàng ngàn câu và còn phải biết vận dụng sự sáng tạo, khả năng ứng đối nhanh. Người hát giỏi là phải biết "sáng tác" thêm nhiều lời hát thật hay, nhiều câu đố hiểm hóc dồn đối phương vào thế bí.

• Chính vì vậy, đã có thời khắp Pha Dùa không chỉ đơn thuần là hát đối giao duyên mà đã biến tướng, trở thành những cuộc thi đấu thật sự, so tài cao thấp của các tay khắp nổi tiếng giữa các dòng họ, bản làng, thậm chí là các vùng Mường.

• Điệu khắp Pha Dùa có thể coi là một di sản văn hóa lớn của dân tộc Thái vùng Thanh Hóa.

• Theo thời gian, điệu khắp đang dần bị mai một, không còn lưu giữ được trọn vẹn. Những người biết khắp hiện còn rất ít.

• Trong những năm qua, được sự quan tâm của chính quyền các cấp ở Thanh Hóa, đã có nhiều lớp học chữ Thái dạy cho con em dân tộc Thái học chữ của dân tộc mình, việc khôi phục và bảo tồn văn hóa cổ đang được những người có tâm huyết khôi phục và lưu giữ.

• Hy vọng trong thời gian tới, việc sưu tầm, biên dịch văn hóa Thái nói chung, khắp Pha Dùa nói riêng được đầy đủ hơn để vừa gìn giữ được những vốn văn hóa cổ truyền của dân tộc Thái Thanh Hóa vừa làm phong phú thêm sắc thái văn hóa tộc người hòa vào văn hóa cộng đồng các dân tộc anh em.

• Khắp Pha Dùa có thể coi là một di sản văn hóa lớn của dân tộc Thái vùng Thanh Hóa. Cần phải bảo tồn và gìn giữ di sản văn hóa này

trong xu thế hội nhập toàn cầu hóa hiện nay