65

За да дојде до содржините изнесени во оваа кни-га, македонскиот читател треда добро да се намачи, под услов да знае релевантни светски јазици и да располага со доволно време. При одбирот на подрачјата, настаните, творците и делата, М.Токарев покажува големо позна-вање на глобалниот архитектонски сензибилитет, при што, изнесеното го усогласува со интересот на професи-оналците, студентите и пошироката читателска публика.

Вреднувањето на придонесот на одделните земји и творци претставува основна карактеристика на ова дело, меѓутоа и на оние сегменти кои методолошки не можеле да бидат опфатени со првата книга. Познавајќи ја содр-жината на првата книга, може да се каже дека вторава претставува еден вид нејзино неопходно продолжение и надополнување. Поделбата на основната содржина на книгата не е извршена механички, туку според обемот на придонесот на одделните региони или земји, со цел да се издвои и да се истакне највредното, а притоа да не се за-сегне достоинството и да се поттикне ривалитетот.

Претставувањето на одделните региони, земји и творци со текст и илустрации е направено со веќе афир-мираната дескриптивна и графичка вештина на авторот М. Токарев. Изборот на вистинската мерка за обемот на основниот текст, за периодот или за творецот претставува важна карактеристика на оваа книга. Применетиот прис-тап во обработката на материјата, создава можност за неј-зино лесно сваќање и меморирање, поради што и ова дело на М. Токарев заслужува висока педагошка оценка.

Проф. Александар Никољски

Целокупната замисла на М. Токарев за ова изда-ние поделено во три книги, го одразува авторовото продлабочено истржување на оваа обемна материја и сведочи за широкиот опфат на неговиот увид за со-стојбите во архитектурата на XX век. Самиот наслов на вторава книга упатува на два нејзини значајни аспекти. Првиот е широкиот географски опфат кој практично го покрива, со различни степени на де-талност, целиот свет. Вториот е во одредена смисла двозначен, зошто во новите мајстори, покрај непо-средните следбеници на „поборниците“ и мајсто-рите на „модерната“, тој ги вбројува - претставува и најновите и актуелни имиња на светската архи-тектонска сцена. Со овој чин авторот се ослободува од вообичаената инхибиција да не се пишува за ар-хитектите кои штотуку се појавиле, туку да се чека потребната „временска дистанца“ за да се одбележи нивниот придонес.

Начинот на кој е обработена материјава сведочи за научната акрибичност на авторот, педантност со која се врши изборот на творците и нивните дела, како и за прецизноста во описот на нивните особе-ности. Ваквиот пристап додава еден вид енциклопе-дичност на книгава и ја прави предмет на интерес не само за архитектите и студентите по архитекту-ра, туку и за почитувачите на архитектонското тво-рештво и за пошироката културна јавност воопшто.

Д-р проф. Влатко П. Коробар

MIHAIL TOKAREVMIHAIL TOKAREVMIHAIL TOKAREVMIHAIL TOKAREVMIHAIL TOKAREV

100 GODINI100 GODINI100 GODINI100 GODINI100 GODINIMODERNA ARHITEKTURAMODERNA ARHITEKTURAMODERNA ARHITEKTURAMODERNA ARHITEKTURAMODERNA ARHITEKTURA

KNIGA VTORAKNIGA VTORAKNIGA VTORAKNIGA VTORAKNIGA VTORA

DOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITE ZEMJIDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITE ZEMJIDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITE ZEMJIDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITE ZEMJIDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITE ZEMJII NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAI NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAI NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAI NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAI NOVITE MAJSTORI NA MODERNATA

SKOPJE 2005SKOPJE 2005SKOPJE 2005SKOPJE 2005SKOPJE 2005

Posebno izdanie

Izdava~: Avtorot

Recenzenti:Aleksandar NikoqskiVlatko P. Korobar

Urednik i tehni~ki urednik:Avtorot

Lektura:Iskra Panovska-Dimkova

Prevod na angliski jazik:Verica Spaseva

Korektura:Donka Tokareva i avtorot

Skenirawe:Andrej Tokarev

Obrabotka na prilozite:Dizajn studio BAUHAUS,Vladimir Deskov

Dizajn i layout:Dizajn studio BAUHAUS,Emilija Ta{kova i avtorot

Naslovna strana:Dizajn studio BAUHAUS,Dimitar Gligorov i avtorot

Pe~at:Data Pons

Tira`:750 primeroci

Bilo kakvo razmno`uvawe naovaa kniga bez pismeno odobreniena avtorot se kaznuva spored~l. 157 st. 1 od Kazneniot zakonikna Republika Makedonija

Special Edition

Published by: the Author

Reviewers:Aleksandar NikoljskiVlatko P. Korobar

Editor and Technical Editor:The Author

Proofreader:Iskra Panovska-Dimkova

Translated into English by:Verica Spaseva

Revisers:Donka Tokareva and the Author

Scanning:Andrej Tokarev

Processing of photos and graphics:Design Studio BAUHAUS,Vladimir Deskov

Design and LayoutDesign Studio BAUHAUS,Emilija Ta{kova and the Author

Cover DesignDesign Studio BAUHAUS,Dimitar Gligorov and the Author

Print:Data Pons

Printing:750 copies

Any kind of reproduction of this bookwithout author’s written permission ispunishable under Article 157, paragraph 1from the Criminal Code of the Republic ofMacedonia

Na koricata: Majkl Hopkins. Sedi{teto na dr`avnite prihodi, Notingem (1992-95)

100100100100100GODINIGODINIGODINIGODINIGODINI

MODERNAMODERNAMODERNAMODERNAMODERNAARHITEKTURAARHITEKTURAARHITEKTURAARHITEKTURAARHITEKTURA

* * * * *ARHITEKTURATA NAARHITEKTURATA NAARHITEKTURATA NAARHITEKTURATA NAARHITEKTURATA NA

INDUSTRISKATA EPOHAINDUSTRISKATA EPOHAINDUSTRISKATA EPOHAINDUSTRISKATA EPOHAINDUSTRISKATA EPOHA

100YEARSOF MODERNARCHITECTURE*ARCHITECTURE OFTHE INDUSTRIAL EPOCH

Maksvel Fraj. Son~evataku}a, Hempstid (1936)

KNIGA VTORAKNIGA VTORAKNIGA VTORAKNIGA VTORAKNIGA VTORA

DOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITEDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITEDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITEDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITEDOSTIGNUVAWATA NA ODDELNITEZEMJI I NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAZEMJI I NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAZEMJI I NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAZEMJI I NOVITE MAJSTORI NA MODERNATAZEMJI I NOVITE MAJSTORI NA MODERNATA

67

������������� �����������������

������������ �������������������������� �������������

�������������� ����������������������������� ����� ������������ � ������ � �����

��������������������������� ��� !�"��"� �������������������������������������������������� �����!�����"���� ���� ����#����������������������� ������������������������������������� � ����� �� �����!$���%���&&&"'(�������������%������������)�� ��������������������������*����%�� ����������)���*�����������#�+���,*+������ ������������ ������������������ ��������������*� � �����������������������)��������������'

-�������������%������)���������� ��.�+� �%������� ��� ����������%���#)�����������)���� �������%������ ���������������������� ���)���������)���//���������������������0)������%������ ������������ �����������)������� ���% ���%�������������%)�+����&&��� ����� ������ �������'

1� �%*��� �����������)����%���������������� � ���������� ������� ��������������� ������ �%*�����%�#��� �������%�������������� � ������������� )����)�������������� ����� �����)���)�+��� ����������������� )���� �����%� ������� )���� ���� �%#��������������� ����� ������������)��)����������! �������������� ��������� ������������ ���� ��� �����"����������������+�������������������#�������+����������� � ��� ���������� �����������)�'

2�����#���������������%��������������������.)������������'3 ������������+���������������������������������)�+���� �)�+

��� �����������)�'$���*����������4��,�� �� ������%�����������)����%��������������������� � ��������������������������� ����������*������ �����2����5������*��������)����%��������� ������������������������������%������#���� ����������%����������������������� �����)��������)�'�����������������1���� '$�#��� ������������������#��) ������� �)���������������� ��� �������#�����������%��� �����������)����6)��������%����������%)�������������'

1��%�����%������ �� ��� �����������)� ����������������������'�������*���� � ��������������)����%�)��������� ����������������)�������#��+����������+��������������%��������)���������������������� ����)*�����)���� ������)�+�������������) �'

7��������� � ���#���������%����������,��� ��������������������8������ ������ �������� �+������ �� �����������,)�� �%���� �.���������� ���,���������� ��.�+������ ���%��������� ����������� ��������� %��������� �����%������������ �������������� ��������,��)� ��9�����������*����% ������ ������������� ������%������%���� ������ ��������������� �%�������)�+����� ��������������������������� �� �����*����% �����#)�������������� �#%�����������) ����'�������%�������%��������� ������%����������� ������ ������������6��� ��'

68

��������� ���������%����� ������� �����������)����������������������)��)����'��%���������,������'2����� ��������,�% ��������������������������� ��������������)� ��)�� ������� ������������%�� ���.�+����������������)�� ���� �������������������������)�������������'3��%��#�����.�������������)*��� �����������)����������������%�� ��.�+��������:������ �������)����6���� ������������� ������������%����%�#�������� ������,������������� �����������#)������ ���+������������ �����'-���� ���� ��%��������������������) ���#���������� ������,������� ��������������)�%*���� ��)������%*�����������������������)#������������������ ���������������������� ����'

��.� ���.� ���������������������������� ������ ������ �����'(���%��� ��������#)����)�.������ �� )#���� ��������%��������)����������#������;��) ������� ��� �� �� �������)������)��,������,�#������������)*��� ������ ���� ����� � ��%�������.��� ������)���������)#� �� ������������������������������� ����������'

3������� ���� ��������-�������������#��� ������� �5������* �������� � ������������������ )������������������� ������������������ �� �������������������'<���������������������������� ��������� ���������������)�������� �������� ���������� ����������������������%�������������'

$���������� ������������)��� �������������//������� �����������������'=�������� ����������� ������������������)������� �������%����� ��%��#��� ��������������� ������� �%����)��)������������������������8�� ������������� �%������ )� �%�� ���������������������������������� �+����� �:� ������������� ���� �����������%�������������9�� ��� ��� ���+� ������� ���� ��.�+�'-��#������������� ���������������� ���� �������� ��������) ��������.�������)������'

$����. ��� � �������������� ��� ����.� > �������������� �����������,��� �%� � �������������������+�������� ��������������+������������� )����� ��� ��������������������������+����������%���������������� � ������������������)��� �'

������������� ���������������������)���� ��������������������������������)���������������%���������������������%�'?���@�������%� ���%����� ����%%�)���������������)������ �������#������������ ��,����+���������� ��������� ��.�����)����*�� �'�'� ������������ ����� ������ �'�' ��%���� ��+�'-����������� � ���� ��������%�������%������ �%����������)���������� �������)����������������������%�����6)������������#����������� ������ ���������.��������� ���������%�����%)�� ����������A�������%���*������#�'��������������� �� ��������B

2������������� ��+�����������+��������� )�+�����������*���������%)�����������������.�%�����������)�������� ������)�+����� �+���)����)����������������.������) �����)�'-�)��������� ���������������������%�������� ���%����������� ������������=�����%�2������C)� ���% ���%� ������� ���� ���������� � � ���������� ��������� �

�%����)���������.)�+�� �6+�������)�� �����������)�'$�� �%*�%������������.�������������������� ����D������ ������������

�)������������������%����������� �������%� ����������������6�� ����������������������.�������*�������� ��������������� ������� �������)�����) ������������������� �����������������.���#�������

69

��������������#��)���������������� ����������������.������ ������������������������������������� ��) ��������� �������������������%������� ����%������������'

$�#��� �������������%������%���������*���%��������#����8��������)�� �����.���������%��������%���������)��)�������������� �%���������//������������ )�.������������������%��������.���������������������������)#� ��������.��� �� ����� �����)��������������������������'

=��?���@����% ������)��� �� ��������)�����#)���)���+����������������������������������)0������$���E)��!%)���&FD"�#�% ���� ��� ������������������ � ������� ������ !�� ������������� �����������������)�������������� ����������������� �"� ����#%����������������8�2%���������������������� �%�����)������ ���������%� ��)�+�����������$75���� ��������������� ��������� �������)�� �)�������%��: � ����������#� ����������)���������� >����������������������'�-������������ �) �+� ������� ���������������%�#����)#����)����������@���������� ���)�� )�+��������) �+�������������������%��������%�����������%�����%�� �������)�)����������)��������������#�����������)�+���������������� �������,���)����) �+�����+���#)����������������#��#��+������)�+����������� ���'

-�������������� ���� ����������������������)���������)��������������)��;������)��������������)��������)��������������)��#�����.������������ ����������������)�������)������ ������+�����)�)���� ������������������ ������,������#������ �������������������#�����������������)�+�����.�+�'$����������%�#������ ����������������������)��� ����� �����G����� ����������������������,����������� ���������%���%��������������'3�������������+������������������)����%��� ���%��������� �������������������������%�� ���� �'(������������%������� �.���%���.���� #� �������������)�'

(���%������)� ��H)�������� ��)��������������������,������ ��� � �������� �� ����%��������.��������I�����!�� �����&D�"'$����%,���!���������&FJ"��%����� ����� �����,��������=������)� �������������� ����� ���������������� �������������)�#��������������� ���������! ������ ���"���)����������� �������������+�'(��������� ������)������#������������#������ �)���!����������'�����%����'��+ ��I'2�����'-�����"������)�� �������������������)���� ��%#�� % �+���� �)������ �����������������+��������%� ������'������ ���)����� ����)���%���������������*�������� �����������)� ������������ �����'����������������+� ���� %���,����� �������������)��������%����������)��������������������������'

5�������� )����� ��� ����������������������� �������������������#���������� ��������������������� ���������������� ���'K���������.�������� ���������%��� �����������%�����������#� ����.���%����� ) �����)*�������������,������ ���������#� ���������)���������)��������������������������������������������%������� �'7�������)������������������)���� �#%����#�+�� ������������� �����������)������#������'4�����������.� �� � ���� �����) ���������������������������������!�����.� �� � "�%���������������)��� ���������� ���� ���)��������.��������������#������) �������������'

70

1�������;�� ������������+������� ��� ���������)�+���� ,����,����� ��� �%��,�� )������) ����� �������)�����#������������+��,���)���� ���� ���,���� )��� ��� )������������;�����������������8 ������������������#������� �� ������ ,� �������*����������������������������� �� ����������� �������������� ��������������������� ����� �%������ ��������� ������ �� ������ ������� ������ �������� ��������9���)��������)�����)���%������������� ���� �� % ���������)����)��� ���*� ���#���������� ����� ���*���)������ ������,��������������� ������������������������ ��������'

7�������)������������������)�����)�������#���#�!��� ���#������������"�����������������.� ��������)������� �)�������'���� �� �%����������)������������ ��������� �:� ��� ��������)������ � ����� �������)������������ !����� 1'<) �������������� <%��E�=�����%��?'�)���'7� ������) �)������ �"'

(��������������� ������� ��� ��������������������������)������������� �������������)�����������%����������)�.������� ������� ���'��������� ���������������������������#����������������%�,������������� �����������������������������������%�����)��������� �� ����������� ������������ ��������������������������������������#����)��)�������� ������ �����#��������+�����)���#��)�������,��� ��'(���#���� ���%�� �������������*������� ����'?��+���������+�������������������������������������������������)���������)��� �����������)�.��� ���� )������'

=��%�����)��������L�E����������8�K�����)�������)��%)#����%�,*���%� ��)����%��� ������)���������������� A��� � ������.����������������!�����)����*�"��%����������� ��� �������6���������������)���������������������)��)�'�2������)#)������������������� )�����������)�����%���������� �'�2�%������������� ����)�)����� )�������%������ ������� �%���� �������)��������)��.� ����� �����)�����#�+���� �.����������.�������������%�� #���#��� �����������������#)���(���������)�)����� ��#���&DD�� ��'

$���������������:)����������)�������������� ��������)�������������,*������� ��.��������)�)��� �� �+���� �� �� �� ��� �������� ���������������������)��������%��%��� ��������� '�����#���������+��)*����������� ���� ����������� ���)��)����� ��������������������#)����� ��������)�������7����/����������� ��� �'7��������)�� ��������6��� ,�����#����.������������������������ � ������%)�������%������ ��������������� ����� �����������'

(�������������L�(��������������#��%*�;�����6%*��������������#������� ��������� �����������������������)�#���������������������������������� ��������)����������������.�'-���� ��� ���������)��������*��� ��������������%������ �������� �� �� ������������������*�%���)���������% � ��)�������������'��6)������%� ���������)��������) �����������#������)����)���'4���*��� �������%�������)��������������������������6��)6��� �����)���������������������)��� %�����%������������������� � ����� ������ )�����,����������� � � � �)�������)���� �������������������%���� �.����������������� �� �����'

��������,*������������ �����������)����6)������ ���������

71

������������ �.���������� ��)������������)�+���)��)�+������)�+������������+������������'2���%�������� )�����)���������������������������%��������)������ � ����# ���� ���������% �+�������������)�������)���'2����������)��������������)���%����������������� �'2�����)#��+���������)������������ ��� ��������'

4�����%��� ��)�������������������������)���� �������������������������������������� �.%�������+���� �������������� �'$: �)������)��������������%�����������)������������,*���������'

3��������D��� <���< ���*

1818181818

ERIK GUNAR ASPLUND(1885-1940)

Erik Gunar Asplund e najzna~aen pret-stavnik na modernata arhitektura vo [ved-ska i zna~aen pripadnik na skandinavskataarhitektura. Toj ̀ ivee relativno kratko, ta-ka {to negovoto majstorsko tvore{tvo osta-nuva nedovr{eno.

Asplund e roden vo Stokholm, kade {tostudira na Visokoto tehni~ko u~ili{te i naUmetni~kata akademija. Studiite gi zavr{u-va vo 1909 godina i vedna{ se nafa}a so pro-ektirawe na stanbeni objekti. Vo 1913/14 go-dina toj patuva niz Grcija i Italija, so celpodobro da se zapoznae so anti~kata arhitek-tura. Vlijanieto na anti~kata arhitekturae mnogu prisutno vo ranoto tvore{tvo na As-plund, za potoa toj da iznajde na~in za nejzinosovremeno intepretirawe.

Raniot tvore~ki period na Asplund serazviva od 1914 do 1928 godina, koga uspeva{vedskata arhitektura da ja promeni od tra-dicionalna vo moderna. Vo negovite prvi de-la e prisuten eden strogo odreden red, po ug-led na anti~kite primeri, {to mo`e da sepotvrdi niz nekolku zna~ajni dela.

Planovite i proektite za Ju`nite gro-bi{ta vo Stokholm, Asplund gi raboti vo so-rabotka so arhitektot Sigurd LeverencSigurd LeverencSigurd LeverencSigurd LeverencSigurd Leverenc. Ta-mu, tie ja gradat t.n. {umska kapela (1918-20),koja izgleda iskreno i privle~no so svojotednostaven i rusti~no tretiran klasicizam.I pokraj skromnite dimenzii na enterierot,toj izgleda monumentalno poradi odmerenataproporcionalnost.

Kinoto Skandija vo Stokholm (1922-23),po izgradbata predizvikuva voodu{evuvawe,pred sî poradi pravoagolnata forma, bo~nopostavenite balkoni i re~isi celosnoto ot-

sustvo na dekoracija. Estetskoto dejstvo naovoj objekt e postignato so ramnote`ata navertikalnite i horizontalnite potezi.

Gradskata biblioteka vo Stokholm(1920-27) ima simetri~no re{enie, so golemacilindri~na ~italnica, koja e zaobikolenaso pravoagolnite kubusi na ostanatite pros-torii. Celiot objekt e zasnovan vrz klasi~-nata ednostavnost i strogost, koja odgovarana toga{noto vreme. Nabrzo, vo sledniot pe-riod, Asplund pronao|a novi pati{ta vo raz-vojot na arhitekturata.

So re{enieto na planot i objektite zaStokholmskata izlo`ba (1930), Asplund seprika`uva kako napreden moderen arhitekt.Toj uspeva da napravi ̀ ivopisna kompozicijapostavena po dol`inata na ezerskiot breg,sostavena od nekolku objekti, me|u koi do-miniraat zgradata na restoranot i kulata nape~atot. Vlezniot trem na izlo`bata i denesizgleda moderno so ~eli~nite stolbovi i ja-kata pokrivna plo~a, pri {to kompozicijatae dopolneta so znamiwa. Zgradata na resto-ranot se odlikuva so ekspresionisti~ka upo-treba na ~elik i staklo, taka {to se sozdavanaglasena arhitektonska lesnotija. Toa epostignato so vitite stolbovi, golemitestakleni povr{ini i istaknatite {areninatstre{nici.

Bakteriolo{kiot zavod vo Stokholm(1933-37), so svoite objekti, za toa vremepretstavuva golem zafat, kade {to se pravire{itelen ~ekor napred kon modernata ar-hitektura. Me|utoa, Asplund ne mu veruvaslepo na internacionalniot stil, tuku negogo prisposobuva za doma{ni potrebi. Na ta-kov na~in, toj ja postavuva osnovata za sozda-vawe na skandinavska moderna arhitekturaso regionalni karakteristiki.

Upravnata zgrada i bibliotekata vo sos-tav na Bakteriolo{kiot zavod, ve}e posedu-vaat elementi na koi se ~ita avtorskiot ra-kopis na Asplund. Nekoi mislat deka toj ob-jekt ne e dovolno „moderen“, no avtorot tokmutoa sakal da go postigne. Kaj laboratoriski-te zgradi se manifestira negovata ume{nostso ednostavni sredstva da postigne original-nost, izbegnuvaj}i ja bezli~nosta na ortodok-sniot funkcionalizam i pravej}i modernalikovna kompozicija.

Socijalniot stav na {vedskite arhitek-ti se naglasuva i vo procesot na reurbaniza-cija na starite naselbi, pri {to se za~uvuvagraditelskoto nasledstvo. Takov e primerotso reurbanizacijata na gradot Vesteras, spo-red proektite na arhitektot Erik HarErik HarErik HarErik HarErik Har. Ovojavtor isto taka ima podignato i industriskiobjekti i rabotni~ki naselbi so moderni re-{enija, koi spored svojot duh se povrzani sotradicijata. Takvata arhitektura ima nagla-seno ~uvstvo za odnos me|u objektot i grad-skiot organizam.

Najva`na uloga vo razvojot na {vedskatamoderna arhitektura me|u dvete svetski voj-ni imaat arhitektite: Almkvist, Asplund,Sundal i Markelius.

Tvore{tvoto na Osvald AlmkvistOsvald AlmkvistOsvald AlmkvistOsvald AlmkvistOsvald Almkvist (1844-1950) e povrzano so industriski objekti, odkoi najmnogu se istaknuvaat: rabotni~katanaselba na fabrikata za ~elik vo Domnar-vet i objektite na tri elektri~ni centrali,gradeni me|u 1921 i 1928 godina. Vo obliku-vaweto na ovie objekti avtorot celosno ras-kinuva so minatoto.

Sl.2a. Erik Gunar Asplund. [umsata kapelana Ju`nite grobi{ta vo Stokholm (1918-20)

Sl.3. ErikGunar Asplund.

Gradskatabiblioteka,

Stokholm(1920-27).

Osnova naprizemjeto i

izgled

Sl.4. Erik Gunar Asplund. Vlezniot tremna Stokholmskata izlo‘ba (1930)

Sl.5. Erik Gunar Asplund. Upravnata zgrada i bibliotekatana Bakteriolo{kiot zavod, Stokholm (1933-37)

1919191919

Adaptacijata i dogradbata na Sudot(Gradskiot sovet, 1934-37) vo Geteborg pret-stavuvaat remek-delo vo sozdavaweto edin-stvo me|u starata i novata arhitektura. Pri-menetata metodologija za postignuvawe naharmonisko edinstvo na staroto i novoto idenes pretstavuva {kolski primer, pri {tonovoto e vidlivo na prv pogled. Pokraj pri-menetata stakleno-~eli~na konstrukcija, at-riumot na objektot e zbogaten so skulpturai izgleda sosema moderno. So upotrebata nanovi konstruktivni i funkcionalni re{e-nija i vo osnovata na objektot e vidliv re-{itelniot ~ekor kon modernoto. Na masiv-nite ortogonalni stari yidni potezi, As-plund pravi kontrast so pomo{ na tenki kri-voliniski (organski) yidni linii.

Vald-krematoriumot na Ju`nite gro-bi{ta vo Stokholm (1935-40), pretstavuva re-mek-delo na vkupnoto tvore{tvo na Asplund.Ansamblot e sostaven od tri kapeli, krema-torium i kolumbarium. Glaven predizvik zaAsplund e da se sozdade umetni~ki obliku-

vana okolina, vo koja ve}e postoela dlabokajama sozdadena od eksploatacija na ~akal.Ovaa jama Asplund ja pretvora vo ribnik, na~ija vodena povr{ina se ogleda nezavisnopostaveniot golem krst, kako simbol na hris-tijanstvoto. Objektite gi rasporeduva ska-lesto po naklonot na terenot, pri {to naj-visoko e postaven krematoriumot.

Glavniot vlez vo ansamblot e napravenvo vid na golem trem so mno`estvo stolbovioblo`eni so mazen mermer. Na takov na~in,so ramnote`a na vertikali i horizontali,avtorot postignuva spokojstvo, koe e neop-hodno za ovoj vid objekti. Celiot ansambl po-ka`uva eden majstorski pristap vo povrzu-vaweto na klasi~noto i modernoto sfa}awena graditelstvoto. So takviot tvore~ki dos-trel, podocna mo`e da se sporedi samo pro-ektot na grupata TAS (na ~elo so Gropius)za ambasadata na SAD vo Atina, kako i nekoidela na Filip Xonson.*1

Vo vtorata polovina na XX vek, vo vre-meto na t.n. postmoderna arhitektura, kogase baraat novi pati{ta vo arhitektonskototvore{tvo, deloto na Asplund dobiva novozna~ewe. Toa e osobeno ceneto kaj arhitek-tite, koi se borat protiv bezli~nosta na in-ternacionalniot stil i se stremat kon soz-davawe osoben izraz na arhitekturata na pra-got na XXI vek. So svoeto tvore{tvo, As-plund pedago{ki vlijae vrz svoite pomladisorabotnici, me|u koi najmnogu se istaknuvadanskiot arhitekt Arne Jakobsen.

Eskil SundalEskil SundalEskil SundalEskil SundalEskil Sundal e voda~ na grupata arhi-tekti koi go zastapuvaat purizmot so nagla-seni socijalni i moralni aspekti. Na toj na-~in, vo 30-tite godini, [vedska stanuva pri-merna zemja na modernata arhitektura, predsî poradi svojata socijalna programa. Ovietendencii se jasno vidlivi na objektot na@enskoto sredno u~ili{te vo Stokholm(1932-36) od Nils Arbom Nils Arbom Nils Arbom Nils Arbom Nils Arbom i Helge CimdalHelge CimdalHelge CimdalHelge CimdalHelge Cimdal.

Vo 30-tite godini, zasileno vlijanie vrz{vedskite arhitekti vr{i deloto na Le Kor-bizje. Toa e najvidlivo vo tvore{tvoto naSven Markelius Sven Markelius Sven Markelius Sven Markelius Sven Markelius (1889-1972), ~ii najpoznatidela se: Koncertnata zgrada vo Helsingborg(1932) i stanbenite zgradi vo Stokholm(1935).

Sigurd Leverenc Sigurd Leverenc Sigurd Leverenc Sigurd Leverenc Sigurd Leverenc (1885-1975) ima avtor-ski rakopis, koj najmnogu doa|a do izraz kajslednive objekti:

- teatarot vo Malme (1936-43), koj imaoriginalna osnova, a goleminata na au-ditoriumot mo`e da se menuva, zavisnood brojot na gleda~ite,

- crkvata Bjorkhagen vo Skarpnek kajStokholm (1960), koja poka`uva bespre-kornost na avtorskiot pristap, sozda-den niz postojano usovr{uvawe. Na ob-jektot se istaknuvaat kubisti~kite vo-lumeni na ras~lenetata horizontala,~ija fasada e oblo`ena so tula.

Sl.7. Erik Gunar Asplund. Vald krematoriumot na Ju`nite grobi{ta,Stokholm (1935-40)

Sl.6. Erik Gunar Asplund. Sudot vo Geteborg (1934-37). Osnova i izgled

Sl.8. Sven Markelius. Koncertnata zgrada, Helsingborg (1932). Osnova i izgledSl.9. Sigurd Leverenc. Teatarot vo Malme (1936-43).

Osnovi (tri varijanti) i izgled

2424242424

- Jorma JerviJorma JerviJorma JerviJorma JerviJorma Jervi so gimnazijata vo Helsinki(1955), ~ij kroven konstruktiven sostav e vid-liv vo enterierot na auditoriumot, i- Kaija Kaija Kaija Kaija Kaija (1920-) i Heiki Siren Heiki Siren Heiki Siren Heiki Siren Heiki Siren (1918-) so ka-pelata na Visokoto tehni~ko u~ili{te voOtaniemi kaj Helsinki (1957), so ramen stak-len yid niz koj se gleda krstot postaven predbliskata {uma.

Mo`e da se zaklu~i deka finskata arhi-tektura e zbogatena so prifatenite demo-kratski idei i humanisti~ki postavki, {to

zaedno so kreativnoto prisposobuvawe konambientot, ñ pomaga od krajot na pedesettitegodini da zazeme edno od vode~kite mesta vorazvojot na modernata arhitektura.

Toga{, preku delata na ReimaReimaReimaReimaReima PietilePietilePietilePietilePietile(1923-93) se sproveduva idejata za tretirawena arhitekturata kako skulptura, so regio-nalni elementi vo oblikuvaweto. Takov e ne-goviot Finski paviljon za Svetskata izlo`-ba vo Brisel (1958), izgraden od monta`nidrveni panelni elementi vrz lesna ~eli~nakonstrukcija. Stepenestata ras~lenetost nafasadnite yidovi pominuva i vo krovnitepartii, so {to se dobiva neophodno bazili-kalno osvetluvawe na izlo`beniot prostor.

Vo 60-tite godini, vo finskata arhitek-tura se gradat objekti so bogato plasti~no

oblikuvawe, no sepak so jasna funkcionalnazamisla. Najpoznati arhitekti od toj periodse Reima Pietile i R. PatelainenR. PatelainenR. PatelainenR. PatelainenR. Patelainen, ~ii naj-zna~ajni dela se:

- crkvata vo Tampere (1966), koja ima rom-boidna osnova, oformena od konkavnielementi so naglaseni vertikalni pro-cepi i so svetli fasadni povr{ini bezkakva bilo dekoracija,

- stanbeniot ansambl vo Tapiola (1969),so reljefni formi, sozdadeni so pomo{na iskr{ena osnova i promenliva kat-nost, ~ii balkoni se oformeni od pri-rodno drvo.

Bra}ata Timo i Tuomo SuomalainenBra}ata Timo i Tuomo SuomalainenBra}ata Timo i Tuomo SuomalainenBra}ata Timo i Tuomo SuomalainenBra}ata Timo i Tuomo Suomalainen vo1961 godina pobeduvaat na konkurs za izgrad-ba na crkvata na plo{tadot Taivalahti voHelsinki. Nivnata neobi~na ideja za potku-polen prostor vkopan vo karpestiot teren,predizvikuva nedorazbirawe me|u investito-rite, taka {to proektot e realiziran durivo 1968/69 godina so izvesni izmeni, pri {toe izostavena i kulata kambanarija. Kupolatae napravena od stotina monta`ni gredi, koise spojuvaat vo centralen prsten {to go dr`i„nebesniot“ disk. Me|u gredite probiva sil-no zenitalno osvetlenie vo vnatre{nosta nacrkvata, koja e oblikuvana so prirodnatastruktura na karpite i so kr{eniot kamen.

Vo tekot na 60-tite godini, vo finskataarhitektura se vodi rasprava me|u sledbeni-cite na Alvar Alto, Reima Pietile i pomla-dite arhitekti, koi imaat studirano kaj

Sl.27. Jorma Jervi. Gimnazijata vo Helsinki (1955).Vnatre{nost

Sl.27a. Kaija i Heiki Siren. Kapelata vo Otaniemikaj Helsinki (1957). Vnatre{nost

Sl.28. Pietile i Patelainen. Crkvata voTampere (1966). Osnova i izgled

Sl.29.Timo i Tuomo Suomalainen. Crkvata na plo{tadotTaivalahti, Helsinki (1968-69). Izgled i vnatre{nost

Sl.26. Viljo Revel. Gradskiot sovet, Toronto, Kanada(1958). Osnova i izgled

2525252525

Blomstet, na relacijata me|u neformalnatai konstruktivnata umetnost. Nezavisno odtoa, vo 70-tite godini se pojavuva eden vidkonstruktivizam, kako glaven pravec vo fin-skata arhitektura, ~ija cel e da sozdade ednaanonimna i fleksibilna arhitektura. Od nease o~ekuva da gi razre{i prisutnite soci-jalni problemi, koi bea zgolemeni so urba-nizacijata vo 60-tite godini.

Toga{ se nudi edna arhitektonska este-tika zasnovana na ubavinata na konstrukci-jata i materijalite, na harmoniskoto propor-cionirawe, kako i na gri`livo re{enite de-tali. Na takov na~in se napraveni samo ne-kolku proekti za industriski objekti, kako{to e sistemot Modular (1970-74) na Kris-Kris-Kris-Kris-Kris-tijan Gulihsen tijan Gulihsen tijan Gulihsen tijan Gulihsen tijan Gulihsen i Juhani PalasmaJuhani PalasmaJuhani PalasmaJuhani PalasmaJuhani Palasma. Poradi toa,ovaa nasoka ne mo`e da izvr{i vlijanie vrzgrade`nata industrija, koja e povrzana sosopstveniot grub sistem na prefabrikacija.

Kako oddelni uspe{ni primeri na ovojkonstruktivizam mo`e da se navedat nekolkuindustriski objekti, kako {to e fabrikataMarimeko (1972) na Erki KairamoErki KairamoErki KairamoErki KairamoErki Kairamo i ReijoReijoReijoReijoReijoLahtinenLahtinenLahtinenLahtinenLahtinen. Odbivaweto da se prifati prefa-briciranata izgradba se dol`i pred sî na nej-zinata nesoodvetnost so finskata arhitek-tonska tradicija.

Postmodernizmot pottiknuva nova arhi-tektonska debata vo Finska, {to ima vlija-nie i vo arhitektonskata praktika. Postmo-derniot istoricizam i individualnite ek-sperimenti so formite pridonesuvaat da senadmine prozai~nosta i tehnolo{kata pri-roda na modernizmot. Toa se pravi so pomo{na delumno navra}awe kon ra~noto proizvod-stvo i kon upotrebata na raznovidni mate-rijali i formi. Karakteristi~ni primerina takviot „omeknat modernizam“ pretstavu-vaat crkvite na Juha LeiviskeJuha LeiviskeJuha LeiviskeJuha LeiviskeJuha Leiviske.

Od druga strana, zna~ajni primeri zaprimena na sovremenata tehnologija pretsta-vuvaat:

- centarot za obuka na metalskite rabot-nici vo Teisko (1976) od Peka Helin Peka Helin Peka Helin Peka Helin Peka Helin iTuomo SitonenTuomo SitonenTuomo SitonenTuomo SitonenTuomo Sitonen, kako i

- administrativniot objekt na kompani-jata za mleko Valio vo Helsinki (1979)od Mati Mekinen Mati Mekinen Mati Mekinen Mati Mekinen Mati Mekinen i Karina LefstremKarina LefstremKarina LefstremKarina LefstremKarina Lefstrem.*4

Samosvojstveniot razvoj na finskata ar-hitektura prodol`uva i vo sledniot period,pri {to nejziniot poseben identitet ima ko-reni vo avtohtoniot op{testven i kulturenrazvoj so neguvawe na osobeno ~uvstvo konokolinata. I pokraj prisutnite zaedni~kikarakteristiki na finskata moderna, vo vto-rata polovina na HH vek bi mo`ele da se iz-diferenciraat dve nasoki so prepoznatlivikarakteristiki.

Osobeno vnimanie zaslu`uva helsin{ka-ta {kola, koja e jasno povrzana so delata na:Le Korbizje, Alto, Leverenc i Ivan Leoni-dov. Nejzinite pripadnici gi cenat, pa durii gi prifa}aat urnecite na navedenite maj-stori, no sekoga{ kriti~ki gi odbiraat naj-dobrite, pri {to pravat svoja interpretacijavo duhot na aktuelniot moment.

Od druga strana, {kolata od Oulu ima zacel da napravi simbioza na nacionalniot ar-hitektonski romantizam i regionalniot pej-za`. Taa nasoka poteknuva od delata na ReimaPietile, koj, inspiriran od Rudolf [tajner,nastojuva da ja povrze tradicijata na klasi~-niot funkcionalizam so formite na priro-data. Negoviot u~enik Lauri LouskariLauri LouskariLauri LouskariLauri LouskariLauri Louskari odiu{te podaleku, pri {to na uverliv na~in jaobedinuva svojata organska arhitektura sotradicionalniot klasicizam i regionalnatadrvena industrija, so istovremeno vklopuva-we vo pejza`ot.

Juha LeiviskeJuha LeiviskeJuha LeiviskeJuha LeiviskeJuha Leiviske (1936-) se nao|a pod vlija-nie na geometriskite formi na grupata DeStajl, za kon krajot na HH vek da ja obedinivitalnosta na finskata arhitektura so sîu{te otvorenite perspektivi na modernata.Negov prv zna~aen proekt pretstavuva crkva-ta Sv. Tomas vo Oslo (1970-75), a potoa se is-taknuva so razli~ni objekti, me|u koi e i Am-basadata na Germanija vo Helsinki (1986-93).

Vo crkvata Meniste na parohiskiot cen-tar vo Kuopio, Finska (1986-92), najva`enelement na kompozicijata pretstavuva dnev-noto svetlo, ~ii indirektni refleksii dos-tignuvaat maksimum za vreme na bogoslu`ba-ta. Potpiraj}i se na deloto na Alto, De Stajli na Blomstet, Juha Leiviske formira pros-torno stabilen organizam, vo vid na simbiozame|u postojnata okolina i noviot objekt.

Kari NiskasariKari NiskasariKari NiskasariKari NiskasariKari Niskasari i Jorma EhmanJorma EhmanJorma EhmanJorma EhmanJorma Ehman kaj kula-ta za nabquduvawe vo Oulu (1989) pravat ob-likovna sinteza na Altoviot bel period sotradicionalniot prostoren red.

Guliksen Guliksen Guliksen Guliksen Guliksen (1932-), KairamoKairamoKairamoKairamoKairamo (1936-) i Vor-Vor-Vor-Vor-Vor-mala mala mala mala mala (1942-) vo 1973 godina formiraat zaed-ni~ka firma, no i ponatamu eden od niv sejavuva kako nositel na odreden proekt, pri{to naj~esto se pojavuva imeto na Kairamo.

Centarot Itekeskus kaj Helsinki (1987)e napraven so ambicija da go za`ivee mono-toniot pejza` na predgradieto. Iako e smes-ten me|u avtopat i linija na metro, avtoriteuspevaat da sozdadat centar {to go zaslu`uvasvoeto ime. Negov glaven beleg pretstavuvaadministrativnata kula, koja so svojata tran-sparentnost no}no vreme nalikuva na svetil-nik. Ostanatite objekti vo centarot imaatotvoreni fasadi so vidliva metalna struk-tura i paneli od tula.

Dogradbata na stokovnata ku}a Stokmenvo Helsinki (1989), so nadol`nata fasada odkristalna staklena tula, pretstavuva pandanna stariot del od objektot napraven od masi-ven yid od tula. Na potesnata strana, dograd-bata kontaktira so stara stokovna ku}a na-pravena vo neorenesansen stil. Dopirot sonea avtorite go pravat so naglasen moderni-zam, upotrebuvaj}i go motivot na El Lisickiza govornicata na Lenin.

Dvoku}ata vo Espo kaj Helsinki (1990)pretstavuva kubi~na struktura koja li~i ka-ko da e napravena za nekoja son~eva riviera,

Sl.30. Mati Mekinen i Karina Lefstrem. Administra-tivniot i proizvodniot objekt na kompanijata za mlekoValio, Helsinki (1979)

Sl.31. Juha Leiviske. Crkvata Meniste, Kuopio (1986-92)

2828282828

koja u~ilnica ima svoj dvor, dodeka ad-ministrativnite i kabinetskite pros-torii se smesteni vo poseben trakt soP+1 nivo kon ulicata;

- administrativnata zgrada Jespersen(1955), koja e napravena spored princi-pite na Mis van der Roe za arhitektura„od koski i ko`a“. Sli~no na nea e kon-cipirana i zgradata na avionskata kom-panija SAS vo Kopenhagen (1959).

Aktivnosta na Jakobsen prodol`uva iponatamu, pri {to toj se istaknuva i so svo-ite realizacii vo stranstvo, gradej}i objektivo kontekst na sredinata, kako {to se:- Ambasadata na Danska vo London, so ritaminspiriran od okolnata stara arhitektura,no so prenaglasen volumen, koj vo izvesna me-ra e olesnet so povlekuvaweto na gornite ka-tovi zad uli~niot front;- Gradskiot sovet vo Majnc (1970-73), Germa-nija, koj e smesten pokraj rekata Rajna i e ob-likuvan so nova struktura, inspirirana odstrukturata na bliskite gotski objekti.

Po Vtorata svetska vojna, kako {to po-ka`uva i tvore{tvoto na Jakobsen, proektan-tite se pod vlijanie na arhitekturata odSAD i toa najprvin na onaa od Rajt, a potoa

na Mis van der Roe, za na krajot da pristignati vlijanijata od japonskata arhitektura. Sitetie vlijanija danskite arhitekti gi preto-puvaat za doma{ni potrebi i gi soedinuvaatso svojata tradicija.

JERN UTZON (roden 1918) spa|a vo gru-pata pomladi danski arhitekti, koi so svoja-ta metodologija na rabota se istaknuvaat ivo stranstvo. Negovata originalna arhitek-tura polna so fantazija se gleda kaj:

- ku}ata Utzon vo Helebek (1952), kojaima kompozicija so edna jaka geometris-ka prizemna horizontala, ~ij yid ori-entiran kon elovata {uma e napravenod fugirana tula, a yidot kon ubavitevizuri ima stakleno-~eli~na struk-tura; i

- ku}ata-vila vo Holte (1953), koja e in-spirirana od japonskiot na~in na gra-dewe i ureduvawe na neposrednata oko-lina.

Umetni~kata i visokozanaet~iska pri-mena na tulata, Utzon ja potvrduva so grade-weto celi stanbeni naselbi, kade {to eks-presionisti~kata struktura na individual-nite ku}i e postavena vo priroden ambient,kakvi {to se stanbenite naselbi vo Helsin-gor (1958-60) i vo Fredenborg (1962-63).

Operata vo Sidnej (1957-73) e izgradenaglavno spored konkursniot proekt na Utzon.

Sl.40. Arne Jakobsen. Gradskiot sovet, Majnc,Germanija (1970-73)

Sl.41. Jern Utzon. Ku}ata Utzon, Helebek (1952).Osnova i izgled

Sl.42. Jern Utzon. Operata vo Sidnej (1957-73). Izgled i vnatre{nost

Sl.

42a.

Jer

n U

tzon

. Crk

vata

Bag

svae

rt,

Kop

enha

gen

(196

9-76

). P

rese

k i

izgl

ed

2929292929

Vrz prostranoto ve{ta~ko plato, pokrajmorskiot breg umetni~ki se rasporedeni ar-miranobetonski lu{pi visoki do 60 m, podkoi se smesteni: sali, foajea i edna golemasala za 2.700 gleda~i.

Svojata majstorska postapka za umetni~-ki spoj na funkcijata, konstrukcijata i ob-likot vo soglasnost so okolinata i tradici-jata na regionot, Jern Utzon ja poka`uva sopodigaweto na crkvata Bagsvaert vo Kopen-hagen (1969-76). Nejziniot volumen koj ska-lesto se spu{ta kon plo{tadot e sozdaden sopomo{ na armiranobetonska konstrukcija ilesni monta`ni fasadni elementi so srebre-nikava boja. Toa ovozmo`uva vnatre{nostana objektot da bide oblikuvana so izvitkanitavani niz koi prodira bazilikalno indi-rektno svetlo, so {to se sozdava nedofatlivai spokojna slikovitost.

Me|unarodnata reputacija na Jern Utzonse potvrduva i so podigaweto na zgradata zaNacionalnoto sobranie na Kuvajt (1971-83),vo ~ie oblikuvawe se primeneti elementi naregionalnata arhitektura.

Vo Danska i ponatamu ne se tolku va`niindividualnite ostvaruvawa, tuku golemo zna-~ewe ima visokoto prose~no nivo na svesnoodmerenite i zanaet~iski sovr{eno izvede-

Sl.43. Vilhelm Volert i Jergen Bo. MuzejotLujzijana kaj Kopenhagen (1958)

- bolnicata vo Herlev (1960-76), isto ta-ka od grupa avtori, kako i

- u~ili{tata vo: Riskov, Skanderborg iViborg (1968-74) od Knud Fris Knud Fris Knud Fris Knud Fris Knud Fris i ElmarElmarElmarElmarElmarMoltke.Moltke.Moltke.Moltke.Moltke.

Naskoro vo Danska se javuva ostra reak-cija protiv enormniot razvoj na stanbenataarhitektura, a se pretpo~itaat pomalite sta-novi so pogolema gustina i so pomala viso-~ina, kade {to postojat popovolni mo`nostiza zaedni~ki `ivot. Takov e primerot sostanbenata naselba Galgebaken vo Herste-derne (1969-74), sozdadena od po{irok avtor-ski tim.

Vo 70-tite godini, kulturnata klima iekonomskata stabilnost na Danska pridone-suvaat da se zgolemi interesot za kulturno-istoriskoto nasledstvo, taka {to se konzer-viraat i se revitaliziraat golem broj starivredni objekti. Sepak, toa ne go popre~uvarazvojot na administrativno-upravnite ob-jekti i objektite za op{testven standard, so{to danskata arhitektura postignuva uspehi vo stranstvo.

nite objekti. Kon krajot na 50-tite godini, sejavuvaat izvesni kolebawa za ponatamo{niotrazvoj na arhitekturata so kratkotrajno svr-tuvawe kon minatoto. Toa e vidlivo kaj kla-sicisti~kata arhitektura na Gradskiot sovetvo Kastrup (1957-60) od Haldor GunlegsonHaldor GunlegsonHaldor GunlegsonHaldor GunlegsonHaldor Gunlegson iJern NilsenJern NilsenJern NilsenJern NilsenJern Nilsen. Od druga strana, Vilhelm VolertVilhelm VolertVilhelm VolertVilhelm VolertVilhelm Volerti Jergen BoJergen BoJergen BoJergen BoJergen Bo, so muzejot Luizijana kaj Kopen-hagen (1958), sozdavaat edna prekrasna ramkaza eksponatite na sovremenata umetnost.

Vo tekot na 60-tite godini, kako rezul-tat na stopanskiot napredok, grade`ni{tvo-to vo Danska silno se razviva, so {iroka pri-mena na prefabricirana izgradba. Stanovitevo kolektivnite zgradi dobivaat pogolemapovr{ina, kako {to e slu~ajot so naselbataHeje Gladsakse kaj Kopenhagen (1960-64), kojae celosno podignata so prefabrikacija. To-ga{ zapo~nuva da se koristi i konceptot naotvorena arhitektura, {to ovozmo`uvagolem stepen na fleksibilnost, osobeno kajop{testvenite objekti, kako {to se:

- Univerzitetot vo Odenze (1966-76) odgrupa avtori,

Sl.44. Hans Dising i Oto Vajtling. Umetni~kiot ansambl na Severna RajnaVestfalija, Diseldorf (1976-86)

Sl.45. Hening Larsen. Univerzitetot Trondhajm, Norve{ka(1975-78, 1990-93). Izgled i vnatre{nost

3030303030

Hans Dising Hans Dising Hans Dising Hans Dising Hans Dising i Oto Vajtling Oto Vajtling Oto Vajtling Oto Vajtling Oto Vajtling vo 1975 go-dina go prezemaat ateljeto na Arne Jakobseni vo slednata godina go dobivaat konkursotza umetni~kiot ansambl na Severna RajnaVestfalija vo Diseldorf (1976-86), na kojima u~estvuvano i Xejms Stirling. Ovoj mu-zejski objekt spa|a me|u najdobrite evropskiprimeri za toa vreme, koj poka`uva deka va-rijantite na ve}e klasi~nata moderna sî u{-te ne se izbri{ani.

Hening LarsenHening LarsenHening LarsenHening LarsenHening Larsen vo 1972 godina pobeduvana konkursot za univerzitetot Trondhajm voNorve{ka, ~ie planirawe i izgradba }e seodviva niz dve fazi (1975-78, 1990-93). Kon-cepcijata na ovoj ansambl se bazira na pos-tavkite deka univerzitetot pretstavuva pro-menliv organizam {to postojano treba da seprisposobuva na novite potrebi. Celiot an-sambl, so oddelnite objekti vo nego, formiraulici pokrieni so staklo, ~ija klima mo`eda se kontrolira. Na takov na~in, ovoj zafatpravi logi~na vrska me|u nasledenata grad-ska struktura i prirodnata okolina.

Vo poslednite decenii na XX vek ras-ko{niot talent na Hening Larsen sî pove}edoa|a do izraz, taka {to toj pobeduva na ne-kolku zna~ajni me|unarodni konkursi. Spo-red negovi proekti se izgradeni: Minister-stvoto za nadvore{ni raboti vo Rijad, Sau-diska Arabija (1979-84), i Operskata ku}a voKopenhagen, koja vedna{ po sve~enoto otvo-rawe vo po~etokot na 2005 godina e progla-sena „nov nacionalen spomenik“.

Arhitektonskata klima za gradewe naobjekti so ednostavni formi koi se vklopu-vaat vo urbanata ili vo prirodnata sredina,prodol`uva i vo 80-tite godini. Soodvetenprimer za toa pretstavuva turisti~kata na-selba Ebeltoft (1987-88) od Knud FrisKnud FrisKnud FrisKnud FrisKnud Fris iElmar MoltkeElmar MoltkeElmar MoltkeElmar MoltkeElmar Moltke, koi vo sozdavaweto na arhi-tektonskiot izraz go upotrebuvaat tradicio-nalnoto drvo so `ivopisen kolorit.

Odr`uvaweto na izlo`bata na danskotograditelstvo vo Odenze (1989) poka`uva dekamladata generacija arhitekti e zafatena sozapadniot bran na postmodernata arhitek-tura. Iako upotrebata na elementite na t.n.haj-teh arhitektura se javuva kako nezaobi-

kolen fakt, sepak evidentno e deka takvitetendencii vo Danska dobivaat poumerena va-rijanta. Za toa svedo~i administrativno-up-ravniot objekt Kas Stalbig vo Pandrup(1989) od Arne KjaerArne KjaerArne KjaerArne KjaerArne Kjaer i Klaus KristensenKlaus KristensenKlaus KristensenKlaus KristensenKlaus Kristensen.*6

Vo poslednata decenija na HH vek, glav-niot grad Kopenhagen e zafaten so golema ur-bana obnova vo krajbre`niot pojas, kade {tose gradi na mestoto na dotoga{nite supstan-dardni objekti. Toga{ zapo~nuva javen arhi-tektonski natprevar, {to dobiva silen za-mav, a vo koj najgolem uspeh postignuva gru-gru-gru-gru-gru-pata [mit, Hamer pata [mit, Hamer pata [mit, Hamer pata [mit, Hamer pata [mit, Hamer i LasenLasenLasenLasenLasen. Spored nivnitekonkursni trudovi se gradat:

- novata Kralska biblioteka (1995-99),vo vid na kubi~na transparentna dog-radba na postariot objekt,

*6 Poop{irno vo: Amsoneit, Wolfgang. ContemporaryEuropean Architects I, str.52-56Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v., VIA,tom 11, str.282-303Dictionary of 20th–Century ArchitectureFaber, Tobias. Neue Dänicshe Architecture

Sl.46. Knud Fris i Elmar Moltke. Turisti~kata naselba Ebeltoft (1987-88)

Sl.48. [mit, Hamer i Lasen. Sedi{teto na Nikredit, Kopenhagen (1998-2001)

Sl.47. [mit, Hamer i Lasen. Novata kralskabiblioteka, Kopenhagen (1995-99). Osnova i izgled

- sedi{teto na NNC (1999), vo vid na le-sen kompakten kubus so golem centra-len pove}ekaten hol, i

- sedi{teto na Nikredit (1998-2001) sovisoko tehnologizirana struktura,sli~na na onaa {to vo toa vreme ja pra-vi @an Nuvel vo Francija.

3131313131

Novite tendencii vo holandskata arhi-tektura zapo~nuvaat so deloto na HendrikHendrikHendrikHendrikHendrikBerlahBerlahBerlahBerlahBerlah (1856-1934) vo po~etokot na HH vek,za {to svedo~i negovata zgrada za berzata voAmsterdam (1903). Poradi golemoto zna~ewe,deloto na Berlah e posebno razgledano voramkite na prvata kniga od ovaa materija. Nou{te pred Berlah, arhitektot Petrus J. H.Kujpers go odbele`uva krajot na eklekticiz-mot, a osobeno krajot na neogotikata. I dvaj-cata avtori ja poddr`uvaat arhitekturatakoja se navra}a na zanaet~iskata ve{tina.

Petrus J. H. KujpersPetrus J. H. KujpersPetrus J. H. KujpersPetrus J. H. KujpersPetrus J. H. Kujpers (1827-1921), prekunaglaseno simetri~nite objekti, nudi edna`ivopisna arhitektura, koja se nao|a na gra-nicata me|u neogotikata i ranata moderna.Vo oblikuvaweto na objektite, toj primenuvaekspresionisti~ki elementi i se zalaga za is-kreno prika`uvawe na materijalot, {to vr-{i vlijanie i na idnata amsterdamska {kola.

Od po~etokot na HH vek mo`e da se zbo-ruva za Berlahova arhitektonska {kola, kojasvoevremeno ~estopati e narekuvana amster-damska {kola. Blagodarenie na nea, holand-skata arhitektura trgnuva po eden specifi-~en pat so prostudirani proekti i realiza-cii. Vo niv e zastapena majstorska upotrebana tulata, kako primaren grade`en materi-jal, i logi~nata konstrukcija koja proizle-guva od nea.

Ve}e okolu 1910 godina, zapo~nuva ednososema sprotivno dvi`ewe na ~elo so Mi{elMi{elMi{elMi{elMi{elde Klerkde Klerkde Klerkde Klerkde Klerk (1884-1923). Ovaa t.n. nova amster-

damska {kola vo princip, e protiv ideitena Berlah, bidej}i za najvisoka cel go smetaindividualnoto umetni~ko oblikuvawe. Po-radi toa, ~estopati e zapostavena logi~nataupotreba na materijalot i konstrukcijata.Ovoj period trae od 1912 do 1922 godina i seodlikuva so eden vid ekspresionizam, sli~enna onoj {to vo toa vreme se razviva vo ger-manskata arhitektura.

Novata amsterdamska {kola predizvi-kuva interes i nadvor od Holandija, osobenoso nejziniot stil na gradewe stanbeni objek-ti vo predgradijata na Amsterdam. Obrnuvaj-}i mu pregolemo vnimanie na oblikuvaweto,ovaa {kola go zapostavuva re{avaweto navistinskite stanbeni problemi vo moderno-to domuvawe, proizlezeni od potrebite napo{irokite socijalni sloevi. Novite stan-beni zgradi vo ju`en Amsterdam (1921-22) sepod celosno vlijanie na ovaa romanti~arska{kola na ~elo so Mi{el de Klerk. Duri isamiot Berlah ne mo`e sosema da se oslobodiod nejzinoto sugestivno vlijanie.

So formiraweto na grupata De Stajl vo1917 godina, se pojavuva nova tendencija voholandskata arhitektura, koja istovremenose sprotivstavuva na Berlahoviot objektivi-zam i na romanti~niot ekspresionizam naMi{el de Klerk. Na toj na~in, romantizmotvo holandskata arhitektura e definitivnopobeden. Najzna~ajni arhitekti na grupata DeStajl se: Piter AudPiter AudPiter AudPiter AudPiter Aud, Robert vanÄt Hof Robert vanÄt Hof Robert vanÄt Hof Robert vanÄt Hof Robert vanÄt Hof, He- He- He- He- He-rit Tomas Ritveldrit Tomas Ritveldrit Tomas Ritveldrit Tomas Ritveldrit Tomas Ritveld i drugi. Po raskinot so voda~ot na grupata, Van Duzburg, Piter Aud

trgnuva po svoj pat, pri {to, zadr`uvaj}i giprincipite na De Stajl, igra glavna uloga vorazvojot na zapadnoevropskiot funkciona-lizam. Nemu mu se pridru`uvaat nekolkumi-na zna~ajni arhitekti, me|u koi: bra}ata VanVanVanVanVander Vluhtder Vluhtder Vluhtder Vluhtder Vluht, Johanes Dejker Johanes Dejker Johanes Dejker Johanes Dejker Johanes Dejker, Kor van Esteren Kor van Esteren Kor van Esteren Kor van Esteren Kor van Esteren,Herit RitveldHerit RitveldHerit RitveldHerit RitveldHerit Ritveld, Mart Stam Mart Stam Mart Stam Mart Stam Mart Stam i drugi.

Od 1912 godina, vo Holandija ne e mo`noda zapo~ne kakvo bilo gradewe bez odobreniena t.n. Komisija za umetnost, koja ~estopatigo popre~uva probivot na avangardnoto tvo-re{tvo. Taka se slu~uva, proektot za u~ili{-teto na otvoreno vo Amsterdam, izrabotenvo 1928 godina od Dejker Dejker Dejker Dejker Dejker i Bajvut Bajvut Bajvut Bajvut Bajvut, da bide rea-liziran vo 1930/32 godina. Vo ova u~ili{te,prostorot za slobodni aktivnosti, vo urbaniuslovi e postaven na otkrieni terasi, a spor-tuvaweto vo specijalna sala so podvi`ni nad-vore{ni yidovi, {to ovozmo`uva maksima-len prestoj na decata na vozduh. Od istite av-tori e i sanatoriumot Zonen{tral vo Hil-versum (1927-31), ~ie paviljonsko re{enie,viso~ina i upotrebeni materijali se podre-deni na namenata za odmor i lekuvawe.

II. . . . . HOLANDIJAHOLANDIJAHOLANDIJAHOLANDIJAHOLANDIJA

Sl.49. Nova amsterdamska {kola. Administrativnoto sedi{te na {est brodski kompaniivo ju`en Amsterdam (1921-23). Izgled i vnatre{nost

Sl.

50. D

ejke

r i

Baj

vut.

U~i

li{

teto

na o

tvor

eno,

Am

ster

dam

(192

8-32

).O

snov

a i

izgl

ed

3636363636

Holandskiot teatar za tanci vo Hag(1984-87) ima nadvore{nost vo koja domini-raat koloritot i dramati~nosta, dodekavnatre{nosta e funkcionalna i kompaktna,i pokraj nejzinata iznenaduva~ka prostornaimpresija.

Umetni~kiot hol vo Roterdam (1987-92)pretstavuva prv objekt od takov vid podignatvo Holandija, kako del od eden ultramoderensofisticiran ansambl, vo koj se nao|aat u{tei eden muzej, kako i Nacionalniot institutza arhitektura od Jo Kunen. Trite objekti serasporedeni okolu Muzejskiot park na ar-hitektot-pejza`ist Iv Brunie.Iv Brunie.Iv Brunie.Iv Brunie.Iv Brunie.

Objektot na Umetni~kiot hol e prispo-soben na lokacijata, taka {to gi povrzuvarazli~nite nivoa na parkot i okolnite uli-ci. Negovite 3.300 m2, mo`at da prifatat 25izlo`bi godi{no i toa po 5-6 istovremeno.Arhitektonskiot izraz e poln so iznenadu-vawa, kako na primer sudirot na plastikataso temniot beton, koi se upotrebeni na nekoifasadi. Naklonetata uli~ka, koja go deli ob-jektot na dve partii, gi ohrabruva minuva-~ite da pominat niz nea, a istovremeno ovoz-mo`uva nepre~en vlez za hendikepiranite.Ako se znae deka vo tekot na prvata godina

od funkcioniraweto vo nego imaat vlezeno120.000 posetiteli, toga{ mo`e da se ka`edeka ovoj objekt e celosno uspe{en.

Vo 1988 godina, Rem Kolhas i negovatafirma OMA prifa}aat da napravat prostor-no re{enie na kompleksot Eurolil vo Lil,Francija. Vo ovoj kompleks, osven trgovski-ot centar na @an Nuvel i administrativno-delovnata kula na Kristijan de Portzampark,se nao|a i Golemata palata na Rem Kolhas.

Golemata palata (1990-94) e smestena me-|u tri frekventni soobra}ajnici i vo elip-sovidniot oblik so dol`ina od 300 m sodr`i:sala za rok-koncerti za 15.000 gleda~i, triauditoriumi, izlo`ben hol so 18.000 m2 i par-king za 1200 vozila. Za da go iznenadi pose-titelot, na vlezot, vedna{ po neumereniotnatur-beton, Rem Kolhas postavuva eden vid„svetle~ki stolb“, koj otkriva edna za~udu-va~ka dvojna skala. Upotrebenite evtini ma-terijali, kako plastika i sli~no, se namet-nati od maliot buxet, no ovaa te{kotija av-torot ja pretvora vo originalnost. Sli~nokako i prostornoto re{enie na Eurolil,kompleksnosta na Golemata palata odrazuvaedna introvertna urbana koncepcija.

Po realizacijata na kompleksot Euro-lil, arhitektonskata javnost za Rem Kolhasopravdano zboruva deka na arhitektonsko-ur-banisti~ko nivo toj gleda po{iroko, zemaj}igi predvid socijalnite i humanite aspekti.So nastojuvawata za tretman na arhitektu-rata kako golema umetnost i so upotrebatana dinami~na konstrukcija koja predizvikuva~udewe i zbunetost, Rem Kolhas opravdanose vbrojuva me|u arhitektite dekonstrukti-visti. Negovata sî pogolema popularnost muovozmo`uva da pravi pogolem broj interesniproekti. Po uspehot postignat so Eurolil,toj e anga`iran da napravi prostorno re{e-nie za bibliotekata na Univerzitetot @isievo Pariz.

Centarot za umetni~ka i mediska tehno-logija vo Karlsrue, Germanija (1990), pret-stavuva proekt so koj vo neoklasi~nata ur-bana sredina se vmetnuva eden futuristi~kiobjekt. Pojdovna to~ka na konceptot pretsta-vuva urbaniot kontekst na ̀ elezni~kata sta-nica, pri {to taa i muzejot se superponiraatza da se oformi „muzej na stanicata“ ili „sta-nica na muzejot“. Ovoj objekt u{te od avto-patot treba da bide zabele`liv vo vid natransparentna arhitektura, koja pravi „vi-zuelen spektakl“.

Steknatata reputacija vo Evropa naRem Kolhas mu ovozmo`uva da podiga ob-jekti i na drugite kontinenti. Taka, naprimer, vo Japonija gi gradi stanbenitezgradi Neksus vo Fukuoka (-1991), koi ima-at neobi~na dinami~na kompozicija. Niv-niot prv kat naj~esto ima dvojna viso~ina,sozdadena so pomo{ na nazap~uvawa vo vidna branovidni {ed krovovi.

Sl.65. Rem Kolhas. Vilata Pacio, Roterdam (1984-88)

Sl.66. Rem Kolhas. Umetni~kiot hol, Roterdam(1987-92). Izgled i vnatre{nost

Sl.67. Rem Kolhas. Golemata palata vo Eurolil, Lil (1990-94). Panorama, izgled i vlezen hol

Sl.68. Rem Kolhas. Stanbenite zgradi Neksus,Fukuoka, Japonija (-1991)

3737373737

Da~ Haus (1993) vo Holandija, so svoiteprizemni horizontalni formi, celosno seintegrira me|u visokite drvja vo gustiot{umski predel. Seto toa e pomognato so ras-~lenetosta i transparentnosta na volumeni-te, pri {to me|u niv se za~uvani vredniteprimeroci od drvja.

So Edukatoriumot na Univerzitetot voUtreht (-1993), Rem Kolhas manifestira edna„disciplinirana“ individualna sloboda sopoetsko razdvi`uvawe na volumenite. Ovdevertikalniot yid stanuva naklonet, pa durii paraboli~en. Sepak, takvata sloboda esklopena vo vid na sistem koj nalikuva nakristal.*8

Ku}ata vo Bordo, Francija (-1998) pret-stavuva dekonstruktivisti~ka parafraza naKorbizjevata vila Savoj, bidej}i nejzinitenaturbetonski geometriski volumeni se raz-dvi`eni vo site nasoki. So pomo{ na izdol-`enite stakleni ekrani, bez pre~ki se ostva-ruva celosna integracija na vnatre{niot inadvore{niot prostor.

*Golemot arhitektonski format na Rem

Kolhas ne obeshrabruva, tuku pottiknuva po-java na novi talentirani holandski arhitek-ti, rodeni kon krajot na 40-tite i vo tekotna 50-tite godini na HH vek. Vo tekot na 80-tite godini, tie pravat golem broj eksperi-menti, osobeno vo oblasta na industriskiteobjekti. Vo toj period holandskata arhitek-tura istovremeno poka`uva i nekoi vidliviznaci na navra}awe kon izvorniot (klasi~-niot) modernizam.

JO KUNEN (1949-), po diplomirawetotri godini raboti na Univerzitetot vo Ajnd-hoven i vo Mastriht, a sorabotuva so XejmsStirling i Aldo van Ajk. Vo 1979 godina tojotvora svoe atelje i gi realizira prvite ob-jekti: bibliotekata i izlo`benata galerijavo Herlen (1983). Negovata Trgovska komoravo Mastriht (1988) gi kombinira modernataednostavnost, {ipovite i {irokite pregra-di od tula, koi istovremeno potsetuvaat nastariot grad i na sosedniot industriski kom-pleks. Prisustvoto na vodata vo arhitekton-skata kompozicija e vidlivo kaj zdru`enietoHas vo Tilburg (1989).

So proektot za Holandskiot arhitekton-ski institut vo Roterdam (1988-93), Jo Kunenpobeduva na konkursot na koj u~estvuva i RemKolhas, koj toga{ na sprotivnata strana odparkot ve}e go realizira proektot za Umet-ni~kiot hol. Objektot na Kunen e vidlivo po-

delen na pove}e sekcii koi odgovaraat na zna-~ajnite kolekcii na Institutot, ~ii volu-meni dinami~no se rasporedeni vrz terases-tiot teren. Raznolikosta na kompozicijatae potencirana so sprotivstavuvaweto na yi-dovite od tula i lesnata transparentna struk-tura, koi se obedineti so vodena povr{ina.

[URD SUTERS (1947-) se javuva kako go-lem majstor za vladeewe so prostorot, mate-rijalite i boite, kako nasledeni kvalitetiod holandskata moderna vo po~etokot na HHvek. Negoviot cirkus vo Zandvort (1986) imaeden frivolen i efemeren arhitektonski iz-raz poln so poezija, {to pove}e dolikuva zanekakva ulica vo nekoe amerikansko grat~e.Sepak, kolku {to mo`e da se ka`e deka ovojobjekt e postmoderen, u{te pove}e mo`e dase ka`e deka toj e prisposoben za svojatafunkcija.

Ministerstvoto za transport i vrski voHag (1990) pretstavuva temelna obnova naeden objekt od 40-tite godini, koj vo 1971 go-dina go prima sedi{teto na Ministerstvoto.Avtorot pravi sosema nov funkcionalen ras-pored i obezbeduva prigoden pristap za vo-zila. Upotrebata na materijalot i bojata vovnatre{nosta sozdava edna napregnata ram-note`a.

BEN VAN BERKEL (1957-) se izjasnuvadeka pripa|a na edna poinakva generacija, ko-ja kriti~ki gleda na delata na Rem Kolhas,baraj}i podlaboka logika vo prostornata or-ganizacija i vo upotrebata na materijalite.Toj tvrdi deka delata na Bernar ^umi, RemKolhas i na Piter Ajzenman pretstavuvaateden vid ilustracija na novite koncepti za„antiarhitektura, koja ~estopati se narekuvadekonstruktivizam“.

Ben van Berkel e voodu{even od delatana in`enerite-arhitekti od sredinata na HHvek, kako {to se Pjer Luixi Nervi i FeliksKandela, pri {to nastojuva da istra`uva ka-ko nau~nik, no i „da gi prekr{i“ ideite predda gi redefinira.

Sl.69. Rem Kolhas. Edukatoriumot na Univerzitetotvo Utreht (-1993)

Sl.70. Jo Kunen. Holandskiot arhitektonskiinstitut, Roterdam (1988-93)

Sl.71. [urd Suters. Cirkusot vo Zandvort (1986). Izgled i vnatre{nost

Sl.72. [urd Suters. Ministerstvoto za transporti vrski, Hag (1990). Osnova i sala za sostanoci

4040404040

Pojavata na modernite idei i koncepciivo arhitekturata na Velika Britanija, naj-prvin se zabele`uva kaj stanbenite objektina Filip VebFilip VebFilip VebFilip VebFilip Veb (crvenata ku}a vo Kent, 1859),a potoa na ku}ite od ^arls Vojsi^arls Vojsi^arls Vojsi^arls Vojsi^arls Vojsi (vilata voLester{ir, 1901). Mo`ebi u{te pozna~ajnae pojavata na ^arls Mekinto{^arls Mekinto{^arls Mekinto{^arls Mekinto{^arls Mekinto{ so bibliote-kata na Umetni~koto u~ili{te vo Glazgov(1909). Sepak, modernite koncepcii na nave-denite avtori pretstavuvaat izolirani nas-tojuvawa, bidej}i razvojot na novata arhitek-tura vo Velika Britanija docni re~isi dvedecenii vo odnos na Francija i zemjite odsredna Evropa.

So isklu~ok na nekolku ostvaruvawa, dofunkcionalisti~ki presvrt vo arhitektura-ta na Velika Britanija doa|a duri vo 30-titegodini na HH vek. Kon toa pridonesuva krat-kotrajniot prestoj na zna~ajnite germanskiarhitekti, koi emigriraat pred nacisti~-kata represija i vospostavuvaat sorabotka sotalentirani arhitekti od Velika Britanija.Valter Gropius sorabotuva so Maksvel Fraj,Marsel Broer so Frensis Jork, a Erih Men-delson so ruskiot emigrant Sergej ^ermaev.Nivnite napori gi poddr`uva u{te eden drugruski emigrant, Bertold Lubetkin, koj voLondon doa|a od Pariz vo 1931 godina. Na ta-kov na~in arhitektonskite koncepcii {tose sozdadeni vo {kolata Bauhaus se prenesenii vo Velika Britanija.*10

Ouven VilijamsOuven VilijamsOuven VilijamsOuven VilijamsOuven Vilijams (1890-1969) so svoite de-la spa|a me|u prvite najzna~ajni tvorci namodernata arhitektura vo Velika Britanija.Negovite objekti se istaknuvaat so prostu-dirani armiranobetonski konstrukcii, od{to proizleguva i nivniot nadvore{en iz-gled. Najzna~ajni me|u niv se slednive dva ob-jekta:- Fabrikata Buts vo Biston kaj Notingem(1927-33), so pe~urkasti stolbovi koi gi no-sat me|ukatnite konstrukcii, dodeka objek-tot ima staklena obvivka, zategnata od plo~ado plo~a;- Pliva~kiot bazen vo Vembli kaj London(1934), koj vo vremeto na svoeto zavr{uvawe

pretstavuva najgolem zatvoren bazen na sve-tot. Toj e zamislen od armiranobetonski ram-ki so krovna konstrukcija od lakovi na trizgloba, potpreni na stolpci koi izleguvaatnad pokrivot, sli~no na kontrafori. Vo gra-deweto se primeneti monta`ni elementi.

Ouven Vilijams vo sorabotka so H. ElisH. ElisH. ElisH. ElisH. Elisi V.L. KlerkV.L. KlerkV.L. KlerkV.L. KlerkV.L. Klerk, go podiga delovniot objekt Dej-li ekspres vo London (1930-32), koj so stak-leno-~eli~nata yid-zavesa go pretska`uvadoa|aweto na arhitekturata so visok tehno-lo{ki sjaj. Nejzinata silueta e oformena sotri terasesti povlekuvawa na glavniot veneci so polukru`no izvitkanite formi namesto}o{iwa.

III..... VELIKA BRITANIJAVELIKA BRITANIJAVELIKA BRITANIJAVELIKA BRITANIJAVELIKA BRITANIJA

Sl.79. Ouven Vilijams. Fabrikata Buts kajNotingem (1927-33)

Sl.80. Ouven Vilijams i dr. Delovniot objekt Dejli ekspres, London (1930-32). Izgled i vnatre{nost

Sl.81. A. Konel, B. Vord, M. Fraj. E{mol haus. Amersam, Bekingem{ir (1930). Osnova i izgled

4141414141

Amijas Konel Amijas Konel Amijas Konel Amijas Konel Amijas Konel (1901-80), Bejzil Vord Bejzil Vord Bejzil Vord Bejzil Vord Bejzil Vord(1902-76) i Maksvel Fraj Maksvel Fraj Maksvel Fraj Maksvel Fraj Maksvel Fraj (1899-1987) vo 30-tite godini ja reaktiviraat idejata na FilipVeb i ^arls Vojsi za izgradba na objekti soudobni i moderno oblikuvani stanovi. Ku}i-te se gradeni glavno od armiran beton iimaat nepravilni osnovi, ramni pokrivi igolemi prozorci, koi se orientirani konsonceto. Taka na primer:- E{mol haus vo Amersam kaj Bekingem{ir(1930) ima trikra~na osnova so centralenvlezen hol, pri {to maksimalno gi zadovo-luva potrebite za oson~uvawe, provetruvawei za vizuri;

- Triagolnata ku}a vo Grejsvud (1933) na Ko-nel i Vord, spa|a vo najoriginalnite stan-beni objekti vo Evropa. Nejzinata osnova evo vid na nepravilen triagolnik, koj se po-ka`uva vo oblikot na objektot so pomo{ naume{no rasporedenite volumeni; i- Son~evata ku}a vo Hempstid (1936) na Mak-Mak-Mak-Mak-Mak-svel Frajsvel Frajsvel Frajsvel Frajsvel Fraj, koncipirana pod direktno vlija-nie na Gropius, pa i na Le Korbizje.

Maksvel Fraj e avtor i na rabotni~katanaselba Ledbrouk grou vo London (1936), kojaslu`i za primer, poradi planiraweto i ras-poredot na prostoriite so maksimalno osvet-luvawe. Vo po~etokot na 50-tite godini, tojse javuva kako sorabotnik na Le Korbizje vopodigaweto na gradot ^andigar vo Penxab.

Frederik XiberdFrederik XiberdFrederik XiberdFrederik XiberdFrederik Xiberd (1908-84) go prodol`u-va razvojot na stanbenata arhitektura, oso-beno na kolektivnoto domuvawe, gradej}i voedno londonsko predgradie eden stanbenkvart so moderni blokovi, oblikuvani sogeometriski formi, ramni pokrivi i {irokiprozorski otvori.

Na sli~en na~in, podocna, so bogato par-terno ureduvawe Xiberd go planira i Grad-skiot centar na noviot grad Harlou (1947).Centarot sodr`i grupacija na administra-tivni, trgovski i objekti za kulturni potre-bi, so ~ija pomo{ se oformuvaat plo{taditenameneti za pe{aci. Vedna{ po vojnata, Fre-derik Xiberd zapo~nuva so podigawe na drugizna~ajni objekti, kako {to se: aerodromotHitrou vo London (1950-69) i bolnicata Al-ster vo Belfast (1953-61).

Grupata TektonGrupata TektonGrupata TektonGrupata TektonGrupata Tekton (1932-48), {to ja osnovaruskiot emigrant Bertold Lubetkin Bertold Lubetkin Bertold Lubetkin Bertold Lubetkin Bertold Lubetkin (1901-90), glavno se zanimava so proektirawe nastanbeni objekti, vo ~ie re{enie e upotrebenracionalen pristap vo oblikuvaweto i vo za-dovoluvaweto na funkcionalnite potrebi.

Stanbenata zgrada Hajpoint No 1 vo Lon-don (1935) pretstavuva karakteristi~en pri-mer so krstovidna osnova i ~isti ramni geo-

metriski fasadni povr{ini. Sepak, ovaa gru-pa stanuva poznata so slednite dve ostvaru-vawa:- Zdravstveniot centar Finsberi vo London(1938) ima simetri~no paviljonsko re{eniena prizemje i kat, pri {to vo sredinata sesmesteni zaedni~kite prostorii, dodeka voprizemjeto na krilata se nao|aat polikli-nikite, a nad niv se rasporedeni kabinetite.- Objektite na zoolo{kata gradina vo Londonse najpoznati po paviljonot za gorila (1933) ibazenot za pingvini (1938). Elementite na ba-zenot se oblikuvani so plasti~nite formi naarmiranobetonskite rampi, koi do maksimumse prisposobeni za potrebite na pingvinite.

Rejli Rejli Rejli Rejli Rejli so Krebtri Krebtri Krebtri Krebtri Krebtri i sorabotnicite, ja gra-dat stokovnata ku}a Piter Xons vo London(1938) so stolbovi povle~eni zad stakleniotfasaden yid, koj meko se izvitkuva okolu ago-lot na ulicite. Celata kompozicija zavr{u-va so terasest ramen krov.

Po Vtorata svetska vojna, vo Velika Bri-tanija kratko vreme se eksperimentira so no-vi metodi vo stanbenata izgradba, pri {tose usovr{uvaat nekolku tipovi na stanbeniobjekti. Toga{ se formira dvi`eweto Wutaun, ~ii ~lenovi se zalagaat za rastovaru-vawe na gradskite centri so pomo{ na novi,t.n. satelitski naselbi. Vo niv se smestuvaatsite funkcii koi nemaat naglasen centralis-ti~ki karakter. Na takov na~in, vo VelikaBritanija se podignati {esnaeset relativnoprimerni gradovi, ~ija koncepcija e poddr-`ana vo skandinavskite zemji i vo Germanija.

Verojatno najgolem uspeh po Vtoratasvetska vojna, britanskata arhitektura imapostignato so gradeweto na u~ili{ni objek-ti, koi se karakteriziraat so maksimalno os-vetlenie i provetruvawe na prostoriite. Ne-dostigot od kvalifikuvani rabotnici i gra-de`en materijal, doveduva do racionaliza-cija na gradeweto so pomo{ na prefabrici-rani elementi.

Sl.82. Bertold Lubetkin i dr. Stanbenata zgradaHajpoint No1, London (1935). Osnova i izgled

Sl.83. Bertold Lubetkini dr. Bazenot za pingvinivo zoolo{kata gradina,London (1938)

Sl.84. Rejli i Krebtri.Stokovnata ku}a Piter

Xons, London (1938)

4646464646

garda, kon eden istoriski kola` i se naso~u-va kon suptilniot simbolizam.

Za razlika od drugite postmodernisti,kako {to se Majkl Grejvs i ̂ arls Mur, XejmsStirling nikoga{ ne ja upotrebuva istori-jata kako ednostavna dekoracija, tuku kakopole za istra`uvawe. Negovite „pozajmuva-wa“ od istorijata sekoga{ se podredeni navkupnata proektna postapka, odnosno tiepretstavuvaat eden vid urbana obnova, kojakoristi pomo{ni formi proizlezeni od na-

ru{enata urbana okolina. Poglednat na ta-kov na~in, ovoj pristap navleguva vo konteks-tualizmot, {to }e izvr{i vlijanie vrz nego-vite u~enici Leon i Robert Krir.

Tvore~kiot pristap na Xejms Stirlingi Majkl Vilford, najdobro go ilustrira dog-radbata na Dr`avnata galerija vo [tutgart,Germanija, koja e izgradena spored nivniteproekti od vtoriot krug na konkursot (1977).Vo prostorniot sklop jasno e vidliv raspo-redot na volumenite na relacijata staro-no-vo, pri {to osnovnata filozofija na posta-riot objekt na nov na~in se interpretira vodogradbata. Vo izgledot na dogradbata jasnoe ~itliv grade`niot materijal, upotreben ina postariot objekt, no na eden nov na~in iso druga tekstura. ^elikot, kako nov grade-`en materijal, {to ne mo`e da se povrze sostariot objekt, strukturalno i koloristi~kisozdava jak i navidum protivre~en arhitek-tonski sklop.

Slednite dela na Xejms Stir-ling nudat novi razmisluvawa zakompozicijata na formite, taka{to negovata filozofska sklo-nost otvora pat za noviot ekspre-sionizam. Takvata tendencija e ve-}e prisutna kaj galerijata Klor(1980-86) kako dogradba na galeri-jata Tejt vo London. Arhitektu-rata na dogradbata, preku iznena-duva~kata transformacija naformite i fasadnite materijali,bara ramnote`a so stariot objekt.

Nau~niot centar vo Berlin(1979-88), kako koncept pretstavu-va uspe{na transformacija na mo-nofunkcionalnata administra-tivna zgrada vo kompozicija od ne-kolku objekti so tipolo{ki ka-rakteristiki na: tvrdina, crkva,amfiteatar i kambanarija. Ovoj

tipolo{ki ansambl se {iri okolu staratasudska zgrada podignata vo XIX vek. Od drugastrana, Umetni~kiot centar na Univerzite-tot Kornel vo Itaka, Wujork (1983-88) imakompleksna sodr`ina, koja se manifestirapreku ramnote`a na razli~nite `ivopisni„istoriski“ volumeni koi izniknuvaat od{umata.

Kni`arnicata za Venecijanskoto biena-le (1989-92) e oblikuvana vo vid na loxa dolga20 m, koja e smestena me|u drvja tokmu na pris-tapot od pristani{teto za ~amci. Srtot leb-di nad ostatokot od pokrivot so pomo{ naedna staklena lenta, a nad vlezot, vrz kubi~enpostament, se izdiga eden cilinder so laser-sko svetlo. Raznobojnoto svetlo {to se pro-biva niz drvjata, go pravi objektot vidliv odvenecijanskata laguna. Streata od strmniotkrov ja pokriva patekata okolu stakleniotizlog na objektot, kade {to se izlo`uvaatknigite i katalozite za proda`ba.

Sl.101. Xejms Stirling i Majkl Vilford. Dr`avnata galerija, [tutgart (1977)

Sl.102. Xejms Stirling i Majkl Vilford.Galerijata Klor, kako dogradba na galerijataTejt, London (1980-86)

Sl.103. Xejms Stirling i Majkl Vilford.Umetni~kiot centar na UniverzitetotKornel, Itaka, Wujork (1983-88)

Sl.104. XejmsStirling i Majkl

Vilford.Kni`arnicata na

Venecijanskotobienale (1989-92)

Sl.105. Majkl Vilford i dr. Filharmonijata, Los Anxeles, Kalifornija (1988).

Sl.106. Majkl Vilford i dr. Britanskata ambasada, Berlin (1999-2000)

4747474747

RI^ARD ROXERS (1933-)

Multidisciplinarniot priod i timska-ta rabota se karakteristi~ni za arhitektitevo Velika Britanija, pri {to te{ko mo`eda se razlikuva individualniot pridones vosozdavaweto na odredeno delo. Takov e slu-~ajot so Ri~ard Roxers, koj od 1963 godina so-rabotuva so Norman Foster, a od 1970 godinaso Renco Pijano. Nivniot pristap vo sozda-vaweto na centarot @or` Pompidu vo Pariz(1971-77) e posebno obraboten vo ramkite naprvata kniga od ovaa materija.

Vo 1977 godina e formirana firmata Ri-~ard Roxers i partnerite, koja slednata go-dina pobeduva na konkursot za sedi{teto nakompanijata Lojd vo London (1979-86). Istokako i kaj centarot vo Pariz, i ovde se slediskulpturalnata ekspresionisti~ka linija nahaj-teh arhitekturata. Objektot e koncipi-ran za da ja izrazuva postojanata ekspanzijana kompanijata, {to zna~i deka mo`e da sedograduva ~ekor, po ~ekor so dodavawe iliodzemawe na elementi, bez da se naru{i ne-

Ped krajot na svojot `ivot, Xejms Stir-ling zapo~nuva da gi realizira:

- slo`eniot kampus na politehnikata Te-masek vo Singapur (1990-95), i

- Muzi~koto u~ili{te so Teatarskataakademija vo [tutgart (1992-96).

Po bolesta i smrtta na Xejms Stirling,firmata prodol`uva da raboti, taka {to podrakovodstvo na Majkl Vilford i ponatamupobeduva na zna~ajni me|unarodni konkursi,kako {to se:- Zgradata na filharmonijata vo Los Anxe-les (1988), kade {to kru`nata koncertna salapretstavuva centar na dinami~nata kompozi-cija, koja go po~ituva ortogonalniot raspo-red na postojniot Gradski muzi~ki centar.- Centarot Kjoto, Japonija (1991), {to kakoslo`en kompleks vo edna futuristi~ka kom-pozicija ja opfa}a `elezni~kata stanica inejzinata okolina. *11

*Angliskata ~uvstvitelnost kon kultur-

noto nasledstvo i avtorskata ume{nost zaadaptacija i dogradba na stari vredni objektise prisutni vo delata na pogolem broj arhi-tekti. Taka, na primer, Beri GesonBeri GesonBeri GesonBeri GesonBeri Geson ja razvivaovaa postapka paralelno so Xejms Stirling,{to e vidlivo kaj kolekcijata Barel vo Glaz-gov (1972-83), koja sodr`i umetni~ki dela odslikarstvoto, skulpturata i primenetataumetnost. Adaptacijata i dogradbata se na-praveni po ̀ elba na donatorot, taka {to cen-tralnite odai na negovata rezidencija sevgradeni vo noviot objekt. Dolgite staklenidvovodni krovni lenti i naklonetata drvenastruktura so stakloto, ovozmo`uvaat maksi-malno dnevno osvetluvawe na eksponatite.

goviot integralen arhitektonski izraz. Toabarawe e zadovoleno so sozdavaweto na t.n.dolgotrajna centralna zona (hol po celataviso~ina od 12 kata) i t.n. kratkotrajna stra-ni~na zona, koja ja sodr`i tehnologijata.Ovaa ideja za postojana promenlivost e iz-razena preku postojanoto prisustvo na kra-novite, koi se sostaven del od arhitekton-skata kompozicija.

Ri~ard Roxers bez dvoumewe se trudi dagi sprovede vo praktika revolucionerniteidei na grupata Arhigram, taka {to za Lon-don predlaga urbanisti~ki proekt na idni-nata. Toa e eden vid lunaren park, pri {to

Sl.107. Beri Geson.Kolekcijata Barel,Glazgov (1972-83).Izgled i vnatre{nost

Sl.108. Ri~ard Roxers. Sedi{teto na kompanijataLojd, London (1979-86). Skali{nite kuli so

„nedovr{enite“ katovi i vnatre{nost

Sl.109. Ri~ard Roxers. Proekt za forumotvo Tokio (1989). Nadol`en i popre~en presek

4848484848

`elezni~kite linii bi bile pod kejot na re-kata Temza, a avtopatot pod samata reka. ZaRi~ard Roxers, socijalniot koncept, tehno-logijata i formata se nedelivi, taka {to raz-viva nov prostor kaj konkursniot proekt zaforumot vo Tokio (1989), kako mesto za sred-bi na golem broj gra|ani. So ovoj proekt, fan-tasti~nite idei na grupata Arhigram se do-vedeni pred realizacija.

Sudot za ~ovekovi prava vo Strazbur(1989-95) ima koncepcija proizlezena od jav-nata priroda na objektot, negovoto simbo-li~no zna~ewe i od negovata mestopolo`bapokraj re~nata krivina. Iako tehnolo{katakomponenta vo ovoj objekt e sekundarna, sepaktaa e jasno prisutna vo negovata struktura.Vo kompozicijata dominiraat koso zase~eni-te cilindri vo koi se smesteni salite i ho-rizontalata od kancelariskite katovi, koise terasesto rasporedeni eden nad drug.

So avangardnata visokotehnologiziranaarhitektura, Ri~ard Roxers osvojuva golembroj arhitektonski nagradi i stru~ni priz-nanija. Me|u nagradenite ostavurawa spa|aati slednive:- Zgradata Zofenster vo Berlin (1990) epredvidena da se smesti na zna~ajna lokacijaza obedinetiot Berlin, odnosno me|u ̀ elez-ni~kata stanica „Zoolo{ka gradina“ i trgov-skiot centar. So cel da stane eden vid urba-na dominanta na Berlin i da ja obele`i glav-nata pe{a~ka zona, ovoj objekt e zamislen ka-ko najvisok vo gradot, so vidikovci, resto-rani, hotel itn. Dve servisni kuli zazemaatva`ni pozicii na nadol`nata fasada i for-miraat dinami~na silueta.- Konkursniot trud za urbanisti~kiot potegPotstdamer-Lajpciger plac vo Berlin (1991)e napraven so cel prazniot prostor od

1.000.000 m2 da se pretvori vo dinami~en `i-voten prostor so mo`nost za smestuvawe narazli~ni sodr`ini. Ri~ard Roxers predlagaedna ramka za fleksibilen razvoj na mestoto,pri {to odnovo gi vospostavuva formite nanekoga{niot Potsdamer plac. Toj gi re{avasoobra}ajnite problemi so voveduvawe na no-vi nasoki na javniot soobra}aj i so golemapromena vo transportot. Dokolku se sprovedenegovata integralna strategija, potro{uva~-kata na energija bi se namalila za 40%.- Mileniumskata kupola vo London (1996-99)e podignata so cel da se odbele`i preminotod HH vo XXI vek. Taa ima ednostavna kon-cepcija, koja nalikuva na ogromen {ator sopleksiglasen pokriv od 100.000 m2, koj so po-mo{ na sajli e obesen na 12 ~eli~ni jarboli.Okolu kupolata se rasporedeni edinicite sopotrebnite tehni~ki uredi za funkcionira-we na objektot. So takvata ednostavna kon-cepcija, se naglasuva cirkuskata karnevalskaatmosfera, odnosno celta za koja i e namenetovoj objekt.*12

Sl.110. Ri~ard Roxers. Sudot za ~ovekovi prava,Strazbur (1989-95). Izgled i vnatre{nost

Sl.111. Ri~ard Roxers. Zgradata Zofenster, Berlin(1990). Maketa

Sl.112. Ri~ard Roxers. Mileniumskata kupola, London (1996-99). Izgled i vnatre{nost

4949494949

NORMAN FOSTER (1935-)

Po diplomiraweto vo Man~ester, Nor-man Foster magistrira na univerzitetot Jejlvo SAD, kade {to go prima vlijanieto naSergej ^ermaevSergej ^ermaevSergej ^ermaevSergej ^ermaevSergej ^ermaev i Luis KanLuis KanLuis KanLuis KanLuis Kan. Vo 1963 godina,zaedno so Ri~ard Roxers vo London ja for-mira firmata Tim 4, a potoa sorabotuva namnogubrojni proekti so Bakminster FulerBakminster FulerBakminster FulerBakminster FulerBakminster Fuler.Od 1975 godina toj postojano go zgolemuvabrojot na sorabotnicite vo svojata firma, ta-ka {to vo sredinata na 90-tite godini imanad 250 sorabotnici razmesteni vo nekolkuateljea niz Evropa i Azija. Od golemiot brojproekti, realizacii, konkursi i razli~nipriznanija, te{ko mo`e da se napravi pote-sen izbor koj bi dal relativno pocelosna sli-ka za tvore{tvoto na Norman Foster.

Ve}e vo prvoto zaedni~ko ostvaruvawe,Grik Van haus kaj Kornvol, Velika Brita-nija (1964-65), Norman Foster i Ri~ard Ro-xers go poka`uvaat konceptot za t.n. odr`li-va arhitektura, koja tro{i minimum energi-ja. I pokraj nejzinoto terasesto vkopuvawevo naklonetiot teren, so pomo{ na naklone-tata zenitalna staklena lenta se dobiva neo-phodnoto indirektno osvetluvawe.

Nabrzo po formiraweto (1967), firmataFoster go podiga svoeto zna~ajno ostvaru-vawe sedi{teto na IBM vo Ko{am, Hemp{ir(1970-71). Ovoj objekt za potrebite na 750-1000vraboteni e podignat za 18 meseci na najeko-nomi~en mo`en na~in, pod parolata „posto-jan objekt po cena za privremeni kancela-rii“. Takvata lesna monta`no-demonta`na

struktura so staklena obvivka, koja nema pot-reba da se odr`uva, stanuva karakteristi~nai za idnite objekti na Norman Foster.

Norman Foster, isto kako i Ri~ard Ro-xers, go prodol`uva istra`uvaweto na uto-piskata arhitektura na grupata Arhigram, apred sî na t.n. nedeterminirana arhitekturana Sedrik PrajsSedrik PrajsSedrik PrajsSedrik PrajsSedrik Prajs, ~ii postavki se o~iglednoprisutni vo negovite prvi dela. Taka na pri-mer, kaj sedi{teto na osiguritelnata kom-panija Vilis Faber & Dumas vo Ipsvi~(1973-75), Norman Foster razviva edna ap-straktna estetika i se navra}a na izvornitezna~ewa na modernata. Sjajot na nejzinata ce-losno izvitkana fasada nudi novi mo`nostiza atrakcija i istovremeno nudi vol{ebnoosloboduvawe od agresivnata telesnost nafunkcionalizmot do 70-tite.

So povtornoto otkrivawe na Misovatayid-zavesa i nejziniot logi~en razvoj vo novaestetika so nose~ki ramki, Norman Fosterstanuva eden od nositelite na revitalizira-niot evropski modernizam. Takviot pristapvr{i golemo vlijanie na arhitektonskatakonkursna scena vo Germanija, koja ja prifa-}a negovata apstraktna „umetni~ka tehnika“.

Centarot za vizuelni umetnosti Senzbe-ri i kriloto Kresent na Univerzitetot voNorvi~ (1976-77, 1989-91) go razvivaat kon-ceptot na arhitekturata od ~elik i staklo {tose razviva{e vo Anglija u{te vo XIX vek. Konmoderniot oblik, Norman Foster dodava no-vi tehnolo{ki pronajdoci za za{teda naenergijata, kako {to se aluminiumskite sen-dvi~i napolneti so pena i visokoreflekti-ra~kata nadvore{na povr{ina. So cel da sesozdade celosno sloboden izlo`ben prostor,ovoj objekt e oformen so pomo{ na prostorna~eli~na re{etka so raspon od 35m. Iako ima-lo prostor za kontinuirana „nadzemna“ dog-radba, kriloto Kresent e vkopano pod tere-not, taka {to ne se naru{uvaat atraktivnitevizuri kon okolinata i se sozdava poekono-mi~na klimatska kontrola na objektot. Porealizacijata na ovoj objekt, 42-godi{niotNorman Foster dobiva niza nagradi i stanu-va poznat {irum svetot.

Sl.113. Norman Foster i Ri~ard Roxers.Grik Van haus kaj Kornvol (1964-65). Presek i izgled

Sl.114. Norman Foster. Osiguritelnata kompanija Vilis Faber & Dumas, Ipsvi~ (1973-75). Osnovi i izgled

Sl.115. Norman Foster.Centarot za vizuelni umetnost

na Univerzitetot vo Norvi~(1976-77, 1989-91).

Izgled i vnatre{nost

5252525252

vtoriot krug komisijata go izbira proektotna Norman Foster. Vo konkursniot trud tojpredlaga okolu starata konzervirana zgradada se podigne podium, koj zaedno so zgradatabi bil pokrien so {atorest krov.

Po barawe na Parlamentot, NormanFoster na dvapati ja menuva i dopolnuva ide-jata, taka {to na nov na~in ja vozobnovuvakupolata (1995-99) nad sobraniskata sala, vovid na funkcionalna stakleno-~eli~nastruktura. Vo sredinata na kupolata e pos-taven prevrten staklen konus koj ja reflek-tira dnevnata svetlina vo vnatre{nosta. Podmre`estata transparentna pokrivna struk-tura na kupolata, publikata mo`e da se dvi`ipreku spiralna rampa. No}e niz kupolata seosvetluva neboto nad ovoj star i nov istoris-ki objekt.

Objektot funkcionira spored princi-pot na odr`liva arhitektura, taka {to re-~isi celosno koristi obnovlivi prirodniizvori na energija. So pomo{ na pokrivnitesolarni kolektori, son~evata energija sepretvora vo toplinska, a so pomo{ na maslokoe cirkulira, se odveduva vo suterenot kade{to se skladira. Na takov na~in, lete objek-tot se ladi, a zime skladiranata toplina odsuterenot se vra}a vo rabotnite prostorii.Kupolata so svojot sistem na `aluzini ja za-brzuva ventilacijata i go popre~uva navle-guvaweto na son~evite zraci.

Rekonstrukcijata i adaptacijata na Bri-tanskiot muzej vo London pretstavuva novpredizvik za Norman Foster. Ovoj istoriskiansambl so kompleksna sodr`ina za prvpat eotvoren za publikata vo 1759 godina, za po-docna (1820-50) Robert Smirke da napravidogradbi, me|u koi i kru`na ~italnica vo vidna potkupolen objekt smesten vo kvadratenatrium. Po preselbata na Britanskata bib-lioteka vo bibliotekata Sent Pankras, Nor-man Foster e izbran da napravi proekt zapreureduvawe. Toj odlu~uva slobodniot pros-tor okolu kru`nata ~italnica da go pokrieso stakleno-~eli~na mre`esta prostorna re-{etka, a okolu ~italnicata da postavi dvojnipolukru`ni skali, koi vodat na pogornitenivoa. Na takov na~in treba da se dobie in-tegralen korisen prostor so najpogodna mik-roklima.

Na pragot na XXI vek, firmata na Nor-man Foster dobiva sî pove}e pora~ki i po-beduva na golem broj me|unarodni konkursi.Od proekt do proekt, Foster pravi posebniistra`uvawa i postojano nudi nekoi novite-ti, kako vo konstrukcijata i oblikot taka ivo poekonomi~noto gradewe, no isto takavnimava i na ekolo{kata odr`livost na ob-jektite.

Za potrebite na XXI vek Norman Fostergo proektira aerodromot ^ek Lap Kok voHong Kong (1992-97), a potoa i Mileniumska-ta kula vo London (1996) so viso~ina od 400m.

Upravata na Golemiot London (1999-2002) e predvideno da se smesti pokraj rekataTemza vedna{ do Tauer Brix. Neobi~natasferi~na forma na objektot proizleguva odnau~nata analiza za odr`liva arhitektura,odnosno za neutralizirawe na negativnotovlijanie na sonceto lete i za spre~uvawe nagubeweto toplina zime. Ovaa visokotehno-logizirana struktura e dopolneta so podzem-ni instalacii so termoizmenuva~i.

Vo po~etokot na noviot milenium, fir-mata Foster go podiga neobi~niot 40-katenadministrativno-deloven oblakoder na SentMeri Aks, No 30 (2002) vo srceto na delovni-ot centar na London. Vo gradeweto na ovojobjekt za potrebite na edna {vajcarska osi-guritelna kompanija u~estvo zemaat pove}efirmi, me|u koi: dru{tvoto ARUP za kon-

strukcijata i [MIDLIN za specijalnotozastakluvawe. Ovoj objekt so oblik na {i-{arka sovr{eno gi zadovoluva programskitezada~i: da se dobie maksimalna povr{ina naminimalen prostor, minimalni odblesocikon okolnite objekti, da se zgolemi prisus-tvoto na son~evite zraci vo najdolnite ka-tovi i da se podobri ventilacijata.

Aerodinami~nata forma go namaluvavlijanieto na vetrovite vrz konstrukcijatai obvivkata, taka {to vo prizemnite partiine se pojavuvaat vrtlozi. Kako rezultat nanavedenite uslovi, ovaa kula so 180 m viso-~ina se nosi od dijagonalno razviena ~eli~namre`a po perimetar, dodeka centralnoto jad-ro gi prima samo vertikalnite tovari, so{to celiot konstruktiven sistem e racio-naliziran.*13

DRU[TVOTO ARUP (1963-) e formira-no od nekoga{niot ~len na grupata TektonOuve Erap Ouve Erap Ouve Erap Ouve Erap Ouve Erap (1895-1988) i Filip DausonFilip DausonFilip DausonFilip DausonFilip Dauson (1924-)i so tek na vremeto stanuva globalen kon-cern, koj vrabotuva mnogu multidisciplinar-ni grupi, koi se zanimavaat re~isi so siteoblasti na arhitekturata i urbanizmot. Vo

Sl.121. Norman Foster. Upravata na GolemiotLondon (1999-2002). Panorama i presek soenergetska {ema

Sl.122. Norman Foster. Administrativno-delovniotoblakoder na Sent Meri Aks No 30 (2002)

Sl.123. Dru{tvoto ARUP. Internej{enel gardenfestival hol, Liverpul (1984)

5353535353

Zaoblenite formi na objektot se napraveniod dve polukupoli, koi se noseni od dve po-lukru`ni prostorni re{etki. Polukupolitese pokrieni so aluminium, a izdol`eniot po-lucilinder me|u niv so proyirni plasti~nipaneli. Na takov na~in, ovoj objekt ja razvivatradicijata na stakleni gradini podiganiu{te vo sredinata na XIX vek.

Ku}ata na osiguritelnoto dru{tvo voKingsvud (1985-91) ima kompleksna sodr`inaso: administrativen del, restoran, bazen,sportski tereni i drugo. Pri proektirawetona ovoj slo`en objekt, osobeno vnimanie eposveteno na negovata energetska efikas-nost. Taka na primer, specijalnata fasadnazavesa go prifa}a son~evoto zra~ewe i gotransformira vo toplina za zagrevawe naslu`beniot bazen.

Paviljonot na Velika Britanija naEKSPO Ä92 vo Sevilja, so svojata strukturai ponatamu ja usovr{uva t.n. odr`liva arhi-tektura so visokoenergetska efikasnost.Ovoj navidum stakleno-~eli~en „kafez“ e op-remen so specijalni uredi za da ja prifatison~evata energija i da go obezbedi potreb-noto zasen~uvawe i ventilacija. Za taa cel,nad pokrivot se postaveni posebno kreiraniviti lameli.

dobar del od nivnoto arhitektonsko tvore{-tvo e naglasena in`enerskata komponenta,taka {to vo toa svojstvo tie se javuvaat i kakopartneri na Norman Foster kaj bankata voHong Kong. Za da se pretstavi nivnoto obem-no tvore{tvo dovolno e da se prika`at samonekolku realizacii od sredinata na 80-titedo sredinata na 90-tite godini na HH vek.

Internej{enel garden festival hol voLiverpul (1984) e napraven za odr`uvawe nahortikulturna izlo`ba, za potoa da se pret-vori vo sportski centar so pliva~ki bazen.

Domot na kulturata vo Istanbul (1990-94) e zamislen da pretstavuva nacionalensimbol na Turcija i na nejzinoto bogato kul-turno nasledstvo. Toj treba da sodr`i nekol-ku sali, od koi najgolema e simfoniskatasala za 2.500 posetiteli. Objektot se nao|ana periferijata od gradot vo ubav {umskipredel koj porano slu`el za odmor na sulta-nite. Vo ramkite na kompozicijata na ovojansambl se opfateni i dva istoriski objekti.

Od ponovite sportski objekti na dru{-tvoto ARUP, popoznati se:

- golemata tribina na hipodromot voGudvud, Saseks (1988-90), i

- proektot za Olimpiskiot stadion voMan~ester (1992).

Me|u arhitektite koi na krajot od 80-tite godini rabotat na edno natprose~no ni-vo, spa|a i Jan Ri~iJan Ri~iJan Ri~iJan Ri~iJan Ri~i so negovata administra-tivna zgrada B8 vo Stokli Park (1988-90),koja e napravena od lesna prefabriciranametalna struktura. Objektot e zaobikolen sovisok trem, ~ij pokriv ima podvi`ni solarnielementi.

Vo tekot na grade`niot bum vo 80-titegodini, London e pretvoren vo me|unarodengraditelski raj, koj privlekuva pove}e svet-ski kompanii i oddelni amerikanski arhi-tekti. Toa na indirekten na~in go oslabuvainteresot za javnite objekti, kako i za ob-jektite za socijalno domuvawe. Dodeka silu-etata na London se ispolnuva so mermernioblakoderi, koi imaat rasko{ni atriumi, dr-`avniot i gradskiot soobra}aen sistem se ce-losno zapostaveni.

Vo atmosfera na golema pobaruva~ka nazlato, se sozdava cela serija ekstravagantninovi administrativni kuli, restorani i sto-kovni ku}i. Toga{ svojata {ansa za afirma-cija ja dobiva pomladata generacija arhitek-ti, koi imaat za~ekoreno vo ~etvrtata dece-

Sl.124. Dru{tvoto ARUP. Ku}ata naosiguritelnoto dru{tvo, Kingsvud (1985-91).Izgled i vnatre{nost pod rotondata

Sl.125. Dru{tvoto ARUP i N. Grim{ou. Paviljonot na Velika Britanija na EKSPO Ä92,Sevilja. Presek i izgled

Sl.126. Ralf Erskin. Delovniot objekt Ark, Hamersmit kaj London

5656565656

kite yidovi na objektot se napraveni od „su-va“ kamena yidarija, vrz koja se izdiga ramenyid od {ti~ki i staklo, koj e za{titen so str-men pokriv od kameni plo~i. Razigranata si-lueta na ovoj objekt rasposlan po terenot, ce-losno se vklopuva vo ambientot.

Zaha Hadid Zaha Hadid Zaha Hadid Zaha Hadid Zaha Hadid (1950-), po poteklo od Irak,spa|a me|u onie mladi arhitekti koi ñ davaatpottik na britanskata arhitektura po depre-sijata {to nastanuva vo 1988 godina. Nejzi-niot nekonvencionalen, ̀ ivopisen i ekstra-vaganten arhitektonski izraz e stimuliranod suprematizmot na Kazimir Malevi~ i naEl Lisicki. Bidej}i edna od celite na ZahaHadid e da zbuni i da {okira, nejzinite prviobjekti Filip Xonson gi prika`uva na iz-lo`bata za dekonstruktivisti~kata arhitek-tura vo Wujork (1988). Kako i mnogu drugi ar-hitekti od Velika Britanija, i Zaha Hadidna pragot na 90-tite godini svojata {ansa zaafirmacija ja nao|a vo stranstvo.

Stanbeno-delovniot objekt vo Berlin(1987-94), Zaha Hadid so sorabotnicite gopravi od eden nizok (P+2) i eden povisok(P+7) del, koj so svoite nakloneti yidovi sometalen sjaj nalikuva na brod zakotven na ago-lot me|u dve ulici. Me|utoa, vo masivniot iagresiven dekonstruktivisti~ki volumen,ovoj objekt sodr`i voobi~aeni stanovi na dvenivoa, so galeriski pristap.

Barot Munsun vo Saporo, Japonija(1989), ima vnatre{no ureduvawe koe e pre-naglaseno, agresivno, neudobno i koe otskok-nuva nad bleskaviot ambient. Takvata postap-

ka e krunisana so ~eli~nata struktura, kojanalikuva na tornado zamrznato vo vozduhot.

Protivpo`arnata stanica Vitra vo Vajlna Rajna (-1993) ima voobi~aena sodr`inasmestena vo neobi~na forma. Taa e izgradenaod prednapregnat beton i nevrameno staklo,{to kako postapka e karakteristi~no za mi-nimalizmot. Osnovnata forma se sostoi od trizraka, koi vo vid na molwa go oblikuvaat kro-vot i asociraat na po`arnikarskata brzina.*14

TERI FAREL (1938-), nekoga{niot u~e-nik na Luis Kan i Robert Venturi, odigruvazna~ajna uloga vo britanskata arhitekturapreku razrabotkata na postmoderniot arhi-tektonski re~nik, me|utoa, negoviot re~nike poblizok do onoj na Stirling, Holajn iRosi, otkolku do amerikanskiot. Vnimanietona javnosta toj go privlekuva, najprvo so se-di{teto na televiziskata stanica AM voLondon (1981-82), za ~ie oblikuvawe prime-nuva prevrten klasi~en re~nik, vo vid na popart karikatura.

Pri oblikuvaweto na ̀ elezni~kata sta-nica ^ering Kros vo London (1987-90), TeriFarel ja upotrebuva monumentalnata gra|an-ska sintaksa za da poka`e eden od mo`nitena~ini za povrzuvawe na postmodernizmot sokomercijalnata izgradba, koja vo VelikaBritanija go dostignuva svojot maksimum vo80-tite godini na HH vek.

Re~isi site objekti na Teri Farel seproektirani za bogati nara~ateli, koi muimaat dadeno celosna sloboda vo razvivawe-to na arhitektonskata ideja. Za potrebite naVladata i nejziniot Intelixens servis M16,na bregot na rekata Temza, toj go podiga an-samblot Voksol Kros (1988), koj nalikuva naprekuokeanski brod so „klunot“ naso~en konrekata.

Na po~etokot na noviot milenium TeriFarel so sorabotnicite vo ramkite na Me-|unarodniot aerodrom In~on vo Seul, Ju`naKoreja go podiga slo`eniot Transportencentar (-2002), koj so gradot e povrzan prekumetro, patni~ki i brz voz. Negovata izvit-kana stakleno - ~eli~na forma ja simboli-zira korejskata sveta ptica `erav, no istotaka pretstavuva simbol na dinamizmot, le-taweto i idninata.

Sl.133. Evans i [alev. Kralskiot sud, Truro kajKornvol (1985-88). Vnatre{nost

Sl.134. Edvard Kulinan. Centarot za posetiteli na manastirot Fauntijn, Jork{ir (1987-72)

Sl.135a. Zaha Hadid. Protivpo`arnata stanicaVitra, Vajl na Rajna (-1993)

Sl.135. Zaha Hadid. Barot Munsun, Saporo,Japonija (1989)

5757575757

*10 Poop{irno vo:Arhitektura XIX - na~ala HH vv.,VIA, tom 10, str.156-167Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v., VIA,tom 11, str.43-76Owen Wiliams. Casabella No 651 + 652, 1997/98,str.48-64Landau, Royston. New Directions in British Architecture.

*11 Poop{irno vo James Stirling. The Prizker ArchitecturePrise, 1981

*12 Vidi Rogers, Richard. Arhitektura: modernisti~ki pogled*13 Poop{irno vo: Benedeti, Aldo. Norman Foster

Jodidio, Philip. Sir Norman FosterSir Norman Foster. The Pritzker Architecture Prize, 1999

*14 Vidi Zaha Hadid, 1983-9. El Croquis No 52 + 73 +103,Madrid 2002

*15 Poop{irno vo Amsoneit, Wolfgang. ContemporaryEuropean Architects IMeyhöfer, Dirk. Contenporary European Architects IIJodidio, Philip. Contemporary European Architects III,IV,VContemporary British ArchitectsD‘enks, ^arls. Moderni pokreti u arhitekturiRogers, Richard. Arhitektura: modernisti~ki pogled

Od iznesenoto se gleda deka Velika Bri-tanija ima poseben pridones vo razvojot na mo-dernata arhitektura vo vtorata polovina naHH vek. Vo ramkite na prvata kniga od ovaamaterija oddelno se razgledani nastojuvawa-ta na britanskite arhitekti za iznao|awe nanovi pati{ta vo arhitekturata, {to osobenose odnesuva na grupata Arhigram i nejzinitesledbenici. Pridonesot vo razvojot na docno-modernata i postmodernata arhitektura e od-delno analiziran preku tvore{tvoto na: XejmsStirling, Ri~ard Roxers, Norman Foster,Ralf Erskin, Sedrik Prajs i drugi.

Od ovoj kratok pregled mo`e da se zak-lu~i deka modernata arhitektura vo VelikaBritanija ne pravi golemi skokovi, tuku soeden postojan raste` postepeno se zbogatuvaso novi idei i realizacii. Na takov na~in,vo vtorata polovina na HH vek, vo vremetona postmodernata, taa doa|a vo centarot navnimanieto. Za toa pridonesuvaat i objaveni-te teoriski raspravi na zna~ajni avtori, kako{to se: ̂ arls Xenks, Brent Brolin i drugi.*15

Sl. 136. Teri Farel. Sedi{teto na televiziskatastanica AM vo London (1981-82)

Sl. 136a. Teri Farel. @elezni~kata stanica ^ering Kros vo London (1987-90)

Sl. 136b. Teri Farel. Voksol Kros , London (1988)

Sl. 136v. Teri Farel.Transportniot centar naMe|unarodniot aerodromIn~on kaj Seul (-2002).Pogled od avion

6464646464

Od krajot na 50-tite godini, vo francus-kata arhitektura se pojavuva edna plejada ar-hitekti so golem broj proekti i realizacii.Od niv te{ko mo`e da se selektiraat najzna-~ajnite, no sepak nekoi od niv zaslu`uvaatpogolemo vnimanie.

Gijom @ije Gijom @ije Gijom @ije Gijom @ije Gijom @ije (1912-87) so sorabotnicite japodiga katedralata Notr-Dam vo Roajan(1954-59) koristej}i go iskustvoto na OgistPere vo gradeweto crkvi, taka {to pravimoderna interpretacija na gotskata tradi-cija. Vo 1973 godina toj zapo~nuva so reali-zacijata na proektot za Me|unarodniot cen-tar vo Pariz, koncipiran so prostorno-vo-lumenska ramnote`a na hotelot (oblakoder)i horizontalniot potez na Kongresniot cen-tar, kombiniran so trgovija. Celata kompozi-cija e napravena so produhovena kriva linija.

Emil Ajo Emil Ajo Emil Ajo Emil Ajo Emil Ajo (1902-88) se afirmira so gra-dewe na stanbeni kompleksi, sozdadeni odkombinacija na kuli i blokovi so slobodniizvitkani osnovi i so upotreba na ̀ ivopisenkolorit. Takvi se:

- stanbeniot kompleks Le Kurtiljer voPanten (1955-61),

- stanbeniot kompleks La Grand Born voGriwi-Bobiwi (1964-71), i

- stanbenata naselba vo Nanter (1969-75).Za povtornoto za`ivuvawe na eksperi-

mentalniot duh vo francuskata arhitekturapridonesuva reformata na arhitektonskatanastava vo 1962 godina, so {to de fakto e uki-nat monopolot na [kolata na ubavite umet-nosti. Vo toa vreme, urbanisti~kite utopis-ki proekti na Pol MejmonPol MejmonPol MejmonPol MejmonPol Mejmon i Jona FridmanJona FridmanJona FridmanJona FridmanJona Fridmanvr{at vlijanie vrz nekoi arhitektonski ti-movi, koi tie idei gi interpretiraat na po-prozai~en na~in. Sepak, vo predgradijata naPariz ovie timovi sozdavaat ubavi primerina francuskiot neobrutalizam.

Novite naselbi vo pariskiot region sta-nuvaat izvori na novi arhitektonski temi,koi proizleguvaat od nastanatata kriza vo

1968 godina. Toga{ zapo~nuva i edna {irokadebata za idninata na arhitektonskoto ob-razovanie i praktika. Golem del od arhitek-tite nastojuvaat vo izgradbata na novite na-selbi da primenat ednostavna multiplikaci-ja na prefabricirani kelii (kapsuli). Po-kraj naselbite vo pariskiot region, takviprimeri se:

-satelitskata naselba vo Grenobl (1968)na timot timot timot timot timot AUAAUAAUAAUAAUA, i

-gradskiot centar vo Ivri (1970-78) od@an Renodi.@an Renodi.@an Renodi.@an Renodi.@an Renodi.

Osven vo oblasta na stanbenata izgradba,paralelno so baraweto novi pati{ta, kole-bawata se prisutni i vo drugite arhitekton-ski oblasti. Taka na primer, Pjer Vago Pjer Vago Pjer Vago Pjer Vago Pjer Vago (ro-den 1910) i Borneman Borneman Borneman Borneman Borneman vo internacionalenstil ja gradat bibliotekata vo Bon, Germa-nija (1956-58), dodeka @anar @anar @anar @anar @anar postignuva in-teresno plasti~no oblikuvawe kaj objektotza pazar so gara`na ku}a vo Tuluz (1961).

Anri BernarAnri BernarAnri BernarAnri BernarAnri Bernar go sozdava kompaktniot an-sambl Dom na radioto vo Pariz (1959-61), sokru`ni paviljoni na delovnite objekti i sokula vo sredinata, vo koja se ~uva kolekcija-ta. Od svoja strana @or` Majol@or` Majol@or` Majol@or` Majol@or` Majol nudi ednaprefineta struktura preku stanbenite zgra-di Horizonti vo Ren.

Avtorskiot tim Ozel, Zerfis, KameloOzel, Zerfis, KameloOzel, Zerfis, KameloOzel, Zerfis, KameloOzel, Zerfis, Kameloi De Meji De Meji De Meji De Meji De Meji ja proektira stanbeno-delovnatanaselba Defans (1965-70), koja pretstavuvaprv satelitski grad i eden od najgolemite za-fati vo povoenata izgradba na Pariz. Gradotima dinami~na kompozicija, sozdadena odkombinacija na visoki i niski administra-tivno-delovni i stanbeni objekti, a negovotooformuvawe trae 20-tina godini.

Sl.159. Emil Ajo. Stanbeniot kompleks Le Kurtiljer, Panten (1955-61)

Sl.160. @anar. Objektot za pazar so gara`naku}a, Tuluz (1961)

Sl.161. Anri Bernar. Domot naradioto, Pariz (1959-61)

6565656565

Kasan Kasan Kasan Kasan Kasan i Boduen Boduen Boduen Boduen Boduen ja podigaat kontroverz-nata visoka zgrada, kulata Monparnas vo Pa-riz (1973), koja so svojata temna silueta se iz-diga nad horizontot vo ju`niot del na gradot.

Kon sredinata na 70-tite godini, pod vli-janie na italijanski idei, se javuva reakcijaprotiv takvite „inovativni“ gradski {emi.Novata inicijativa ja zapo~nuvaat BernarBernarBernarBernarBernarIje Ije Ije Ije Ije i Antoan Grimba{Antoan Grimba{Antoan Grimba{Antoan Grimba{Antoan Grimba{, koi se zalagaat za ar-hitektura zasnovana vrz urbanite vrednosti.So zalo`bite na Bernar Ije, 1975 godina eproglasena za Godina na kulturno-istoris-koto nasledstvo, pod parolata „idnina za na-{eto minato“.

Generalno gledano, sî do 80-tite godinina HH vek arhitektonskata scena vo Fran-cija poka`uva nepovolna slika na stilski ek-sperimenti. Nedostasuva tradicijata na edenvid golema ekspresionisti~ka {kola, ilipak vlijanieto na modernoto dvi`ewe od 20-tite godini. Golemiot Le Korbizje, koj po po-teklo e od [vajcarija, vo Francija gradi do60-tite godini, no zasekoga{ ostanuva stra-nec. Poedine~nite nastojuvawa za „reinter-pretacija“ na ranoto tvore{tvo na Le Kor-

bizje ne davaat plod, kako {to toa uspe{nogo pravi Ri~ard Mejer vo SAD.

Poradi navedenata sostojba, najgolemovnimanie vo 70-tite godini predizvikuvaatobjektite sozdadeni od avangardni stranskiarhitekti. Toa najmnogu se odnesuva na cen-tarot @or` Pompidu vo Pariz (1971-77) na-praven vo anglisko-italijanska koprodukci-ja. Renco PijanoRenco PijanoRenco PijanoRenco PijanoRenco Pijano (1937-) i Ri~ard RoxersRi~ard RoxersRi~ard RoxersRi~ard RoxersRi~ard Roxers(1933-) ovoj klu~en objekt na postomodernataarhitektura go pravat so ~eli~ni stolbovipred fasadata za da se obezbedi celosnafleksibilnost na vnatre{nosta. Zaradi is-tata cel, instalacionite cevki se iznesenipred fasadata, taka {to zaedno so eskalato-rite u~estvuvaat vo sozdavaweto na arhitek-tonskiot izraz. So sli~na postapka, desetinagodini podocna Renco Pijano so sorabotni-cite ja pravi dogradbata na Institutot zaakusti~ki / muzi~ki istra`uvawa vo Pariz(IRCAM, 1988-89).

Vtoroto najvlijatelno delo na 80-titegodini vo Francija mu pripa|a na danskiotarhitekt Oto von [prehelsen Oto von [prehelsen Oto von [prehelsen Oto von [prehelsen Oto von [prehelsen (1929-87), kojvo sorabotka so Pol AndroPol AndroPol AndroPol AndroPol Andro, go pravi proek-

tot za t.n. La Tet de Defans (1984-89). Vo ne-govi ramki tie sozdavaat moderen monumen-talen vlezen plo{tad vo najzna~ajnata pri-gradska naselba na Pariz. Vo sredinata nakompozicijata e postavena portata na De-fans, kako supermoderna interpretacija nagolemata Triumfalna porta vo Pariz odXIXvek. Mo`e da se zabele`i deka poradigrandioznosta na ovoj objekt se gubi humanatakomponenta na prostorot.

[panskiot arhitekt Rikardo BofiljRikardo BofiljRikardo BofiljRikardo BofiljRikardo Bofilj(1939-) e tretiot stranec {to go pottiknuvarazvojot na francuskata arhitektura vo 70-tite i vo 80-tite godini. Negovite objektivo pariskite predgradija, so postmoderniotklasicizam ja zadovoluvaat francuskatasklonost za arhitektonski gigantizam. Taka,kaj stanbenite objekti vo naselbata Marn-la-Vale (1972-82) so pomo{ na arhitektonskatagramatika na Paladio, se obedinuva tradi-cijata od vremeto na Luj XIV so onaa na LeKorbizje.

Sl.162. Ozel, Zerfis, Kamelo, De Meji. Stanbeno-delovnatanaselba Defans, Pariz (1965-70). Plan i panorama

Sl.163. Oto von [prehelsen i Pol Andro. La Tet de Defans, Pariz (1984-89)Sl.164. Tomislav i Boris Garevski. Sedi{teto

na biroto Axe Architectes, Pariz

6868686868

@AN NUVEL (1945-)

@an Nuvel pretstavuva markantna tvo-re~ka li~nost me|u francuskite i svetskitearhitekti vo po~etokot na 90-tite godini.Toj e edinstveniot arhitekt, koj mnogu to~noi koherentno go izrazuva duhot na svoeto vre-me. Od edno do drugo delo, @an Nuvel doka-`uva deka dosledno ja po~ituva svojata devi-za: „Objektot treba da go izrazi duhot na ona{to ja dvi`i epohata“. So pravo se smeta dekatoj e pripadnik na haj-teh arhitekturata, notoa go pravi na eden pone`en i popoeti~enna~in otkolku arhitektite vo Velika Bri-tanija. Po razbuduvaweto na t.n. provokati-ven futurizam so centarot @or` Pompidu,francuskiot arhitekt @an Nuvel, kakoizvor za tvore~ka inspiracija, zapo~nuva daja koristi nau~nata fantastika od filmovi-te na Ridli Skot.

Po zavr{uvaweto na [kolata na ubaviteumetnosti, vo 1970 godina @an Nuvel go ot-vora svoeto prvo atelje zaedno so Fransoa Se-Fransoa Se-Fransoa Se-Fransoa Se-Fransoa Se-werwerwerwerwer. Vo 1988 godina toj sozdava zaedni~ka fir-ma so Emanuel KataniEmanuel KataniEmanuel KataniEmanuel KataniEmanuel Katani (1951-), vo koja rabotatnad 90 arhitekti sorabotnici. @an Nuvel japravi koncepcijata i kreacijata, a EmanuelKatani ja vodi upravata i organizacijata.

Evidentno e deka Kristijan de Portzam-park razviva eden liri~en arhitektonski ja-zik, koj mo`e da se nare~e muzi~ki priod konmodernizmot. I pokraj prisustvoto na barok-ni crti vo negovite kompozicii, toj trasirasopstven pat koj se dvi`i na vidlivo rasto-janie od postmodernizmot. So golemiot pro-ekt za Gradot na muzikata, vo 1994 godina DePortzampark ja dobiva presti`nata nagradaPricker, no toj postignuva zavidni rezulta-ti i so svoite idni proekti, kako {to se:

- stanbenata kula vo Fukuoka, Japonija(1989-91),

- administrativnata kula so oblik na~izma {to se izdiga nad `elezni~katastanica Lil-Evropa (1992-95),

- dogradbata na Kongresnata palata voPariz (1996-2000), i

- kulata na kompanijata za igra~ki Ban-del vo Tokio.

Kaj kulata LVMH vo Wujork (1995-98), po-~ituvaj}i ja dadenata visinska regulacija,Kristijan de Portzampark pravi elegantnaforma na stiliziran cvet, koj no}e sveti sopromenlivi nijansi, od zlatna do zelena. Vr-vot na kulata ima pokriena terasa i trikatenstaklenik, koi slu`at za javni potrebi, pri-emi i sl. So ova delo, Kristijan de Portzam-park se stava ramo do ramo so Filip Xonson,koj vo blizinata ja ima podignato kulataAT&T, kako i so Edvard D.Stoun so kulataXeneral Motors.*19

Sl.171. Kristijan de Portzampark.Administrativnata kula Lil-Evropa (1992-95)

Sl.173. @an Nuvel i Arhitektonsko studio.Institutot na arapskiot svet, Pariz (1981-87).

Izgled i vnatre{nost na holot so dijafragmite

Sl.172. Kristijan de Portzampark.Kulata LVMH, Wujork (1995-98)

Po prekinuvaweto na javnoto finansi-rawe na mnogubrojnite golemi proekti, vopo~etokot na 90-tite godini na HH vek, Fran-cija se nao|a vo nepovolna ekonomska sostoj-ba. Poslednite realizacii od toj vid se za-vr{uvaat blagodarenie na privatni investi-cii, koi stanuvaat sî pozna~ajni. Za revita-lizacijata na francuskata arhitektura pri-donesuva t.n. haj-teh arhitektura, koja e ve}eprisutna kaj objektite na angliskiot arhi-tekt Norman Foster.

6969696969

Vo dru{tvoto na golemite arhitekti,@an Nuvel vleguva so Institutot na arap-skiot svet vo Pariz (1981-87) kako eden odgolemite dr`avni proekti, koj e realiziranvo sorabotka so grupata Arhitektonsko stu-Arhitektonsko stu-Arhitektonsko stu-Arhitektonsko stu-Arhitektonsko stu-diodiodiodiodio. So multifunkcionalnosta i arhitek-tonskiot izraz, ovoj objekt pretstavuva „iz-log“ na arapskata kultura na zapad. Bogatitearapski trezori se pretstaveni so edna pros-tudirana transparentnost, a vo negoviot nad-vore{en izgled, aluminiumot, stakloto i be-tonot se soedineti so edna tehni~ka hrab-rost. Vo prostorniot sklop na objektot, edenprocep go oddeluva muzejot od drugite sali.So pomo{ na elektronski uredi se oprede-luvaat vidot i formata na fasadnite dijaf-ragmi, ovozmo`uvaj}i razli~no osvetluvawei za{tita od sonce.

Stanbenata zgrada Nemosi vo Nim(1985-87) pretstavuva najoriginalno re{enoop{testveno domuvawe. Zad ovaa „ma{ina za`iveewe“, koja e oble~ena vo metal, se krijatneobi~ni mo`nosti za 17 varijantni re{e-nija na stanovite so edno do tri nivoa. „Ne-humanata ma{inska estetika“ vo ovoj slu~aje pot~ineta na potrebata za za{tita od ̀ e{-koto sonce, a dinami~nata kompozicija naovoj objekt nalikuva na brz voz.

Operata vo Lion, koja e izgradena vo 1831godina, so proektot (1986-93) za pro{iruva-

we na @an Nuvel dobiva tripati pove}eprostor. Toa e postignato so ume{no vkopu-vawe vo terenot, no i so zamena na klasicis-ti~kiot krov so eden transparenten poluci-linder visok 20 m, kade {to se smesteni pros-toriite na baletskata grupa.

Hotelot Sen-@am vo Bulijak kaj Bordo(1987-93) e sostaven od ~etiri paviljoni irestoran, rasporedeni vo senkata na selskatakambanarija. Ovoj objekt ima celosno nov ar-hitektonski izraz, koj proizleguva od fasad-nata obvivka napravena vo vid na crvenikavametalna re{etka vrz temnosivo skele. Na ta-kov na~in e sozdadena edna lesna i navidumkr{liva struktura.

Fabrikata Kartie vo Vileret, [vajca-rija (1989-90), @an Nuvel, so Emanuel Kata-ni, ja podiga vo eden planinski {umski pre-del, kade {to so lesnata i transparentna haj-teh arhitektura objektot ne se nametnuva napejza`ot.

Fondacijata Kartie vo Pariz (1991-94),so kompleksnata sodr`ina se prostira naosum nadzemni i isto tolku podzemni nivoa,taka {to ne ja nadminuva siluetata na okol-nite postari objekti. Nejzinata staklenastruktura ovozmo`uva pogledot da navleze vovnatre{nosta, koja izobiluva so prirodnasvetlina. @an Nuvel uspeva na eden nemate-rijalen, poetski na~in da gi otstrani vistin-

Sl.174. @an Nuvel. Stanbenata zgrada Nemosi, Nim (1985-87)

Sl.175. @an Nuvel. Operata vo Lion (1986-93)Sl.176. @an Nuvel. Fondacijata Kartie,

Pariz (1991-94). Presek i izgled

Sl.177. @an Nuvel. Kongresnatapalata, Tur (1989-93). Osnova,

maketa i izgled na vlezot

7272727272

Kako del od Golemite raboti vo Fran-cija, se podiga edna niza raznovidni javni ob-jekti. Arhitektite Pol [emetovPol [emetovPol [emetovPol [emetovPol [emetov (1928-) iBorha Ujdobro Borha Ujdobro Borha Ujdobro Borha Ujdobro Borha Ujdobro (1936) se edinstvenite koiimaat podignato dva objekta vo ramkite naGolemite raboti: Ministerstvoto za finan-sii vo Pariz (1982-90) so dol`ina od 900 m iGalerijata na evolucijata vo Pariz (1990-94).Za smestuvawe na galerijata, tie temelno jarenoviraat zapu{tenata zgrada na @il And-re od 1877 godina. Na toj na~in, taa stanuvaedna od najspektakularnite zgradi od ~eliki staklo vo Pariz. Od drugite dela na [eme-

tov i Ujdobro popoznati se: Francuskata am-basada vo Wu Delhi i dogradbata na Haliteso Forumot vo Pariz.

Poznatiot Pariski forum (80-tite) epodignat vo blizina na centarot @or` Pom-pidu na mestoto od starite pazarni hali, odstrana na Viskoni Viskoni Viskoni Viskoni Viskoni i PankreakPankreakPankreakPankreakPankreak, vo sorabotkaso skulptorot Hulio SilvaHulio SilvaHulio SilvaHulio SilvaHulio Silva. Ovoj objekt e soz-daden od lesna izvitkana skeletna konstruk-cija i staklo, {to kako struktura pretsta-vuva asocijativen kontinuitet na nekoga{-nite hali, ~ii fragmenti delumno se za~uva-ni i prezentirani vo novata kompozicija.

@an-Mi{el Vilmot@an-Mi{el Vilmot@an-Mi{el Vilmot@an-Mi{el Vilmot@an-Mi{el Vilmot (1948-) vo Francijase javuva kako najgolem majstor za vnatre{naarhitektura, ureduvaj}i gi: privatnite apart-mani na Fransoa Miteran vo Elisejskata pa-lata, oddelot za dekorativni umetnosti voLuvr (1989-93), kako i mebelot za Luksembur-{kata banka vo Luksemburg (1994).

Muzejot [jado vo Lisabon (1990-94),Vilmot go obnovuva po katastrofalniot po-`ar vo 1988 godina. Za da dobie {to pokohe-rentno dvi`ewe na posetitelite, toj na umet-ni~ki na~in vmetnuva edna obesena ~eli~naskala i dve metalni pasareli.

Sl.

186.

Pol

[em

etov

i B

orha

Ujd

obro

. Gal

erij

ata

na e

volu

cija

ta, P

ariz

(199

0-94

). I

zgle

d i

vnat

re{

nost

Sl.187. Viskoni, Pankreak, Hulio Silva. Pariskiotforum (80-tite). Atrium

Sl.188. @an-Mi{el Vilmot. Muzejot [jado,Lisabon (1990-94). Izgled i vnatre{nost

Sl.189. Filip Stark. Paviljonot za primeneta umetnost vo muzejot na Groningen, Holandija (1990-94). Desno

7373737373

Filip Stark Filip Stark Filip Stark Filip Stark Filip Stark (1949-) e u{te eden poznatdizajner od Francija vo poslednata decenijana HH vek. Toj dobiva me|unarodna popular-nost so Paviljonot za primeneta umetnost vomuzejot na Groningen, Holandija (1990-94),kako i so objektot Baron vert vo Osaka, Ja-ponija (1990-92). Objektot vo Osaka ima mo-noliten volumen koj se izdiga vo blizina nagrobi{tata, od ~ii kameni spomenici vero-jatno e inspirirana i negovata forma. Sotakvata forma i so prozorcite vo vid na puk-natini, ovoj objekt ne nalikuva nitu na edendrug sozdaden pred nego.

Gradot Tokio mu izrazuva gostoprimstvona eksperimentalniot duh na Filip Stark,kade {to toj podiga dva zna~ajni objekti. Se-di{teto na edna grade`na firma, nare~enoNani Nani (1989), ima oblik na morsko ~u-

dovi{te, koe isplivuva na povr{inata. Eg-zoti~nosta na takvata forma se zgolemuva sotoa {to objektot e oble~en so patiniran ba-karen lim, probien so mali otvori. Koga nainvestitorot mu bil pretstaven modelot naobjektot, toj pra{al: „[to e toa, {to e toa?“,ili na japonski nani nani?, spored {to i ob-jektot go dobiva svoeto neobi~no ime.

Azahi Bir Azumba{i hol (1989), so neo-bi~nata forma sozdava likovna eksplozija voistoriskoto jadro na Tokio. Negovata obi~nakvadratna osnova dobiva oblik na vazna ob-vitkana so visokosjaen granit. Vrz ramniotpokriv na objektot e postavena stiliziranaskulptura na pozlaten plamen, koj kontras-tira na temnata, sjajna i stroga geometriskaforma na objektot.

Pol AndroPol AndroPol AndroPol AndroPol Andro (1938-), so diplomiraweto natri poznati fakulteti vo Pariz (1961/63/68),stanuva {irokoobrazovan arhitekt i in`e-ner. Toa pridonesuva da stane glaven arhi-tekt za aerodromite vo Pariz, a osobeno zarazvoj na aerodromot [arl de Gol vo Roasi.Na takov na~in, toj steknuva me|unarodna re-putacija, pri {to e zadol`en za razvojot naokolu 50 aerodromi {irum svetot, me|u koivo: Xakarta (1986), Teheran (1996), Manila(1999) i dr.

Aerodromot Roasi 2F (1990-98) pretsta-vuva prodol`en razvoj na postojniot aero-drom za potrebite na patnicite od podra~je-to [engen na Evropskata Unija. Objektot sodol`ina od 400 m i so povr{ina od 130.000 m2

se razviva na ~etiri nivoa so golemi parkin-zi, taka {to e prisposoben da opslu`i 10 mi-lioni patnici godi{no. Negovata stakleno-~eli~na struktura so krivi formi sozdavaedna ̀ ivopisna arhitektura so golema tran-sparentnost. Posebniot avtopat {to go op-slu`uva ovoj objekt minuva niz negovata si-metrala vo vid na Ärbet.

Sl.190. Filip Stark. Objektot Baron vert, Osaka,Japonija (1990-92)

Sl.191. Filip Stark. Sedi{teto na grade`natafirma, Tokio (1989)

Sl.192. Filip Stark. Azahi Bir Azumba{i hol,Tokio (1989)

Sl.193. Pol Andro. Aerodromot Roasi 2 F kaj Pariz (1990-98). Panorama i vnatre{nost

8080808080

Oto Fraj Oto Fraj Oto Fraj Oto Fraj Oto Fraj (1925-) kon krajot na 60-tite ivo po~etokot na 70-tite godini steknuva sla-va so originalniot pronajdok na t.n. {ato-resti pokrivni konstrukcii, sostaveni od ~e-li~na mre`a i proyirni plasti~ni elementi.Takvite konstrukcii za prvpat gi primenuvana Germanskiot paviljon za EKSPO Ä67 voMontreal, izraboten vo sorabotka so Gut-Gut-Gut-Gut-Gut-brotbrotbrotbrotbrot.

Vedna{ potoa, vo sorabotka so GinterGinterGinterGinterGinterBeni{Beni{Beni{Beni{Beni{ (1922-), Oto Fraj gi podiga poznatitesportski objekti za Olimpijadata vo Minhen(1967-72). Objektite se izgradeni na terenotkade {to se deponirani ostatoci od urnati-nite na Minhen od Vtorata svetska vojna. Vrzvozvi{enieto nad tie urnatini e uredenOlimpiskiot park, so `ivopisna konfigu-racija, zelenilo i vodeni povr{ini. Urba-nisti~koto re{enie na olimpiskiot kom-pleks go ima napraveno Ginter Beni{ so Jir-Jir-Jir-Jir-Jir-gen Jedikegen Jedikegen Jedikegen Jedikegen Jedike.

Olimpiskiot stadion vo Minhen ima de-lumno pokrieno gledali{te, kade {to for-mata na {atorestiot krov potsetuva na si-

luetata od Alpite. Pliva~kiot bazen imasosema proyirna struktura, a gimnasti~katasala se odlikuva so svojot `ivopisen kolo-rit vo enterierot.

Hajnle Hajnle Hajnle Hajnle Hajnle i Vi{er Vi{er Vi{er Vi{er Vi{er, vo blizina na olimpis-kite borili{ta vo Minhen go podigaatOlimpiskoto selo, oformeno od kombinaci-ja na visoki i niski stanbeni strukturi. Vi-sokite objekti imaat terasesti formi, soz-dadeni so stepenesto povlekuvawe na balko-nite. Po odr`uvaweto na olimpiskite igri,ovaa moderna naselba e mnogu te{ko prifa-tena od gra|anite na Minhen. Se smeta dekatoa e rezultat od nedostigot na socijalnatakomponenta vo sodr`inata na objektite, kakoi od otsustvoto na vremenskata dlabo~ina,{to pretstavuva ~etvrta dimenzija na arhi-tekturata.

*Vo 70-tite godini, koga kulminira doc-

nomodernata arhitektura, se ~ini deka nas-tapuva celosna konfuzija me|u mecenite naarhitekturata vo Germanija. Investitoritese zasolnuvaat zad profitno orientiranite

Sl.215. Olimpiskiotkompleks, Minhen(1967-72).Panorama od vozduh

Sl.216. Ginter Beni{ i Oto Fraj. Olimpiskiotstadion, Minhen (1967-72)

Sl.217. Ginter Beni{ i Oto Fraj. Pliva~kiot bazen,Minhen (1967-72). Vnatre{nost

Sl.218. Hajnle i Vi{er. Olimpiskoto selo, Minhen (1968-72). Panorama i izgled na edna ulica

Sl.219. Jozef Paul Klajhis. Hotelot^etiri sezoni, Berlin (1993)

8181818181

grade`ni metodi i racionalnoto iskoristu-vawe na zemji{teto. Dr`avnite organi se za-fa}aat so beskrajnoto doteruvawe na zako-nite za planirawe, a arhitektite raspravaatza pragmatskata etika. Duri kon krajot na 80-tite godini nastapuva re~isi celosno oslo-boduvawe od ekonomskata recesija.

Kon krajot na 70-tite godini, po~ituvaj-}i go internacionalniot stil, germanskataarhitektura ja do~ekuva postmodernata. Nej-zinite vlijanija vidlivo se reflektiraat naMe|unarodnata arhitektonska izlo`ba voBerlin, koja se odviva vo vremeto od 1984 do1989 godina. Pod koordinacija na Jozef PaulJozef PaulJozef PaulJozef PaulJozef PaulKlajhisKlajhisKlajhisKlajhisKlajhis, vidni svetski arhitekti se pokanetida gradat vo Berlin, pri {to doma{nitetvorci se postaveni na marginite. Analognona izlo`bata Interbau za kvartot Hanza od1956/57 godina, Berlin stanuva me|unarodenarhitektonski centar vo koj arhitekturatapovtorno se tretira kako javen medium na po-litikata i industrijata.

Za `al, rekonstrukcijata na Berlin, vopogled na arhitektonskiot izraz ne se odvivabez te{kotii, pred sî poradi birokratskiotpritisok. Vlijatelniot direktor za izgradbana Berlin, Hans [timanHans [timanHans [timanHans [timanHans [timan ne bara arhitekton-ski inovacii, tuku ja ohrabruva t.n. kriti~karekonstrukcija so skromni objekti „oble~e-ni“ prvenstveno so kamen i tula. Takviotstav, Jozef Paul Klajhis go deklarira nasledniot na~in: „Arhitekturata mora da jaodrazuva op{testvenata `elba za uniform-nost, ne vo smisla na nova neutralnost, tukukako principielen stav“. Osven vo Berlin,i vo drugite germanski gradovi, a osobeno voFrankfurt, se gradat zna~ajni objekti, spo-red nagradenite proekti od odr`anite me|u-narodni konkursi. Nekolku germanski arhi-tekti ja koristat mo`nosta da se afirmiraatna me|unarodno nivo.

OSVALD MATIJAS UNGERS (1926-)najnapred gradi nekolku zna~ajni objekti voFrankfurt, kako {to se: Germanskiot arhi-tektonski muzej, postaven na bregot na rekataRajna (1980-83), Kongresnata sala 9 so gale-rija (1980) i t.n. saemska Gejt haus (Nojen tor).

Saemskata Gejt haus (1983) e komponiranaod tri geometriski elementi: kamena plo~a,kamen portal i stakleno jadro. Vo sredinatana 80-tite godini, ovoj objekt stanuva primerza germanskata racionalna „nova ~istota voarhitekturata“. Sepak, nejzinoto tri~lenoras~lenuvawe nalikuva na nekoi {totuku iz-gradeni dela na Filip Xonson i MajklGrejvs. Kako teoreti~ar na arhitekturata, naUngers mu se pripi{uva razrabotkata napostmoderniot kontekstualizam vo eden„neodoliv“ jazik na gradot, za {to posebenpridones ima dadeno i Leon KrirLeon KrirLeon KrirLeon KrirLeon Krir.

Arhitektonskata biblioteka na Ungers(1989-90) e napravena kako aneks na negovataku}a vo Keln, {to e izgradena 30 godini po-

rano, vo vid na manifest na racionalnata iskulpturalnata arhitektura. So napravenitemodifikacii i pro{iruvawa, Ungers ku}ataja pretvora vo minijaturen privaten grad, ka-de {to umetnosta i prirodata se soedinetivo eden urban ansambl na mnogu mal prostor.Fasadite na ovaa neobi~na kompozicija senapraveni od tula i bazalt, doneseni od rod-noto mesto na Ungers. Bibliotekata podocnae nameneta za studiski istra`uvawa vo ram-kite na „Arhitektonskata fondacija Ungers“.

Rezidencijata na Germanskata ambasadavo Va{ington (1995), Ungers ja koncipira vovid na moderen anti~ki hram so trem od ko-losalni betonski stolbovi, koi nosat lesnastaklena pokrivka. Monumentalnosta na ob-jektot se zgolemuva so negovata postavenostna vozvi{enie, koe nalikuva na „zelen Ak-ropol“.

Sl.220. Jozef Paul Klajhis. Administrativno-trgovskiot objekt, Berlin (1994-96)

Sl.221. Osfald Matijas Ungers. Saemskata Gejt haus,Franfurt na Majna (1983). Izgled i vnatre{nost

Sl.222. Osfald Matijas Ungers. Arhitektonskata bibli-oteka Ungers, Keln (1989-90). Izgled i vnatre{nost

8686868686

Dizajn centarot (za odr`uvawe na kon-gresi i izlo`bi) vo Linc (1989-93), pretsta-vuva visokotehnolo{ka interpretacija nastaklenite (kristalni) palati od XIX vek.Za da se obezbedi maksimum dnevna svetlina,krovnata povr{ina na ovoj objekt so la~enraspon od 127 m e pokriena so specijalnisvetlosni paneli. Ovie paneli, proizvedeniod firmata Kristijan Bartenbah, se debelisamo 16 mm i propu{taat indirektna svet-lost, a gi reflektiraat nepovolnite zraci.

Po gradeweto na Izlo`beniot hol voHanover (1995-96), koj ima krov so oblik naprevrteni lu{pi, Tomas Hercog se zafa}a sopodigawe na objekti koi se prvenstveno na-meneti za proizvodstvo na energija. Takvi se:fotovolta`nata strea pred halata za snab-duvawe vo Erfurt (1999-2001) i solarnatafabrika vo Minhen (1997-2001).*23

Principite {to gi postavi i razrabotiTomas Hercog gi prifa}aat pogolem broj ar-hitekti, taka {to mo`e da se zboruva za „ger-

manski pristap“ vo integracijata na arhitek-turata i ekologijata. So toa, osnova~kata pa-rola na {kolata Bauhaus „misli globalno,dejstvuvaj lokalno“ definitivno za~ekoruvavo sekojdnevniot `ivot, {to odi vo prilog natvrdeweto deka na pragot na XXI vek „defi-nitivno se zatvora krugot na modernizmot“.

Bals Bals Bals Bals Bals i VilsonVilsonVilsonVilsonVilson e internacionalen tim,sostaven vo 1980 godina od avstraliskiot ar-hitekt Piter Vilson (1950-) i od Julija BalsVilson (1948-) rodena vo Minster i {kolu-vana vo Karlsrue i London. Tie stanuvaatpoznati so: proektot za garden folly na EK-SPO Ä90 vo Osaka, Suzuki haus vo Tokio(1993) i Palatata na tehnologijata vo Min-ster.

Javnata biblioteka vo Minster (1987-93)Bals i Vilson ja pravat so struktura koja tre-ba da odgovori na koncepcijata nare~ena „su-permarket za informacii“. Pe{a~kata uli-ca, koja go deli objektot na dve sekcii, vodikon istoriskata crkva Sv. Lambert. Ovoj ob-jekt so ekspresionisti~ka forma ima ulogana „spomenik“ podignat vo ~est na 1200 go-di{ninata na Minster.

Aksel [ultesAksel [ultesAksel [ultesAksel [ultesAksel [ultes (1943-), po diplomirawetosorabotuva so Ditrih Bangert i so drugi ar-hitekti, a vo 1992 godina otvora sopstvenafirma. Od mnogubrojnite u~estva na arhitek-tonski i urbanisti~ki konkursi, posebnotreba da se istakne negoviot proekt za Umet-

Sl.241. Bals i Vilson. Javnata biblioteka,Minster (1987-93). Osnova i panorama

Sl.242. Aksel [ultes.Umetni~kiot muzej,

Bon (1985-92). Izgled ivnatre{nost

Sl.

240.

Tom

as H

erco

g. D

izaj

n ce

ntar

ot, L

inc

(198

9-93

). I

zgle

d i

vnat

re{

nost

8787878787

*21 Poop{irno vo Arhitektura XIX - na~ala HH vv.,VIA, tom 10, str.228-241Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v., VIA,tom 11, str.146-196De Bruyn, Gerd. Zeitgenössishe Architektur in Deutchland,1970-1995Feuerstein, Günther. Orientamenti Nuovi nell’architetturaTedeskaHitchcock, Henry–Russell. Buildings and Projects:Hentrich – Petchnigg & PartnerMarchall, Werner. Contemporary Architecture in Germany

Moderne Architectur in Deutschland, 1900 bis 1950Amsoneit, Wolfgang. Contemporary European Architects IMeyhöfer, Dirk. Contenporary European Architects IIJodidio, Philip. Contemporary European Architects III,IV,V

*22 Poop{irno vo Godfrid Böhm. The Pritzker ArchitecturePrize, 1986

*23 Poop{irno vo Bioklimatic Architecture. EditorCettina GalloSolar Energi in Architecture and Urban PlaningHerzog, Thomas. Archittectur+Tehnologie

Sl.243. Aksel [ultes. Sojuznata kancelarija, Berlin (1997-2001)

Sl.244. Peter [veger. Istoriskiot muzej,Volfsburg (1989-93). Izgled i vnatre{nost

ni~kiot muzej vo Bon (1985-92), koj sporedavtorot e proektiran ne kako hram na umet-nosta, tuku kako ku}a na svetlosta. Po~itu-vaj}i go principot deka arhitekturata trebada pretstavuva i umetnost Aksel [ultes soz-dava armiranobetonski objekt so prepoznat-livi karakteristiki na germanskiot ekspre-sionizam.

Peter [vegerPeter [vegerPeter [vegerPeter [vegerPeter [veger (1935-) po poteklo od Ro-manija, diplomira vo Cirih i nabrzo stanuvaviziting-profesor vo Hamburg i Hanover.Firmata [veger i partnerite, toj ja formi-ra vo 1987 godina i so nea postignuva zavidnirezultati. Negoviot Istoriski muzej voVolfsburg (1989-93), so ras~lenetata metal-na struktura nalikuva kako da e „namonti-ran“ vrz parterot od granitni plo~i, {to na-vleguva i vo prizemjeto na objektot. Ovaa les-na i transparentna struktura ovozmo`uvaprirodno osvetluvawe re~isi na site pros-torii vo objektot.

Od ovoj kratok pregled mo`e da se zak-lu~i deka germanskata arhitektura poznavableskavi uspesi, no isto taka i golemi pado-vi. So upornata rabota na talentiranitetvorci, taa sekoga{ gi nadminuva te{kotii-te i povtorno se izdignuva me|u najzna~ajnitevo Evropa, pa i vo svetot. Germanskata mo-derna arhitektura stekna svetska slava bla-godarenie pred sî na {kolata Bauhaus, od ~iiredovi izlegoa golemi arhitekti i pedagozi,koi nejzinite idei gi raznesoa niz svetot i ginapravija dostapni za site napredni tvorci.

Vo ramkite na prvata kniga od ovaa ma-terija oddelno e razgledan pridonesot naGermanija i Avstrija vo razvojot na docno-modernata i postmodernata arhitektura vovtorata polovina na HH vek, a vo toj kontekstulogata na: Ginter Beni{Ginter Beni{Ginter Beni{Ginter Beni{Ginter Beni{, Osvald MatijasOsvald MatijasOsvald MatijasOsvald MatijasOsvald MatijasUngersUngersUngersUngersUngers i drugi tvorci.

9292929292

`uva so mermer, aluminium, cink i staklo,{to celosno ñ soodvetstvuva na multifunk-cionalnata sodr`ina. Site volumeni se pos-taveni na vrvot od edno ̀ ivopisno terasestoparterno re{enie, taka {to objektot so pra-vo go nosi epitetot „Akropol na novata re-ligija“, odnosno kulturata.

Muzejot na modernata umetnost voFrankfurt (1982-91) e podignat na mnogu tes-na segmentna lokacija, od {to proizleguvalogi~na skulpturalna arhitektura, kade {torazli~nite prostori se grupirani okolu cen-tralnata izlo`bena sala. Vo enterierot, ze-nitalnoto osvetluvawe postepeno se spu{takon glavniot vlez.

Has haus vo Viena (1985-90) se istaknuvakako interesna pojava nasproti gradskata ka-tedrala, koja delumno se otslikuva vo nejzi-nata staklena cilindri~na fasada. ^etiri-katniot hol na objektot e oblikuvan so eks-travagantni detali i materijali. Nad holotse izdigaat dva kata na kancelariski prostori prostorii za banka, a nad site niv e smestendvokaten restoran, koj niz stakleniot cilin-der ima pogled na celiot plo{tad pred ka-tedralata.

Proektot za muzej vo karpa kaj Salcburg(1990) e lociran taka da bide neposredno dostariot grad. Centralniot prostor, od kojmo`e da se gledaat visokite karpi, i zeni-talnoto osvetluvawe imaat metafizi~ki ka-rakteristiki vo oblikuvaweto.*26

GRUPATA KOP HIMELBLAU ja for-miraat Volf D. PriksVolf D. PriksVolf D. PriksVolf D. PriksVolf D. Priks (1942-) i Helmut Svi-Helmut Svi-Helmut Svi-Helmut Svi-Helmut Svi-~inski~inski~inski~inski~inski (1944-) vo Viena, za podocna da otvo-rat svoe biro i vo Los Anxeles. Tvore{tvotona ovaa grupa, so svojata celosno otvorenageometriska kompozicija vo sredinata na 80-tite godini go izrazuva sovremeniot pogledna arhitekturata, pred sî na mladata genera-cija. Se ~ini i pove}e od toa, bidej}i taa sesprotivstavuva na postmodernata, koja e pot-~ineta na industrijata i e nesposobna da gospre~i scenarioto na gradskiot haos. Kako idrugite dekonstruktivisti, i ovaa grupa nemo`e da go re{i problemot, no sepak taa gosvrtuva vnimanieto kon nego. Namesto post-modernata zbrkanost od raznovidni prostor-ni i konstruktivni mo`nosti, ovaa grupa nas-tojuva da kreira iznenaduvawe. Takvata pos-tapka, pretstavena so nekoi bizarni oblikov-ni elementi, na arhitekturata ñ nudi nova„mo`nost da go izbegne svojot smrten kraj“.

Preobrazbata na krovot na objektotFolks{trase 6 vo Viena (1983-88) e napra-vena vo istoriskoto jadro za potrebite na ed-na advokatska firma. Noviot oblik sodr`ividliva energija, taka {to poglednat od uli-cata pravi vpe~atok kako da eksplodiral pos-tojniot krov.

Sl.261. Hans Holajn. Gradskiot muzej Abtajberg, Menhengladbah (1972-82)

Sl.262. Hans Holajn. Has haus, Viena (1985-90). Presek i izgled

Sl.263. Hans Holajn.Proekt za muzej vo

karpa, Salcburg(1990). Presek

i maketa nacentralniot

prostor

Sl.264. Kop Himelblau. Preobrazba nakrovot na objektot Folks{trase 6,

Viena (1983-88). Izgled i vnatre{nost

9393939393

Proektot za teatarot Ronaher vo Viena(1987) e napraven so cel teatarot na HH vekda se preobrazi vo „funkcionalen teatar zaXXI vek“. Avtorite smetaat deka u~estvotona publikata treba da se pro{iri na proske-niumot, kako i da se napravat: terasa so ot-vorena bina, restoran, barovi i javna video-biblioteka. Na takov na~in, ovoj teatar pre-rasnuva vo prostorna „ma{ina za izvoz nakulturniot medium“. Za da ja potkrepat tak-vata ideja, avtorite proektiraat 16 varijantina osnovi za auditoriumot.

Fabrikata Funder vo Kernten (1988-89),ima oblik {to se bazira na principot za do-davawe na skulpturalno modelirani elemen-ti kon proizvodstvenata sala. Rotacijata iagolnosta na oddelnite arhitektonski kom-ponenti gi urivaat vizuelnite konvencii, socel da se sozdade sopstven identitet.

Izlo`beniot paviljon na Muzejot voGroningen, Holandija (1990-94), grupata KopHimelblau go proektira otkako e odbien

proektot na amerikanskiot umetnik FrenkStela, poradi toa {to bi bil skap i te`okza izvedba. Muzejot se sostoi od nekolku pa-viljoni na poznati arhitekti, me|u koi seFrancuzinot Filip StarkFilip StarkFilip StarkFilip StarkFilip Stark i ItalijanecotAlesandro MendiniAlesandro MendiniAlesandro MendiniAlesandro MendiniAlesandro Mendini, koj e istovremeno i gla-ven koordinator na rabotite. Iako vo pavil-jonot na Kop Himelblau se smesteni slikitena starite majstori, negoviot dizajn ima za-~uduva~ki novi formi, koi go zbunuvaat po-setitelot. Dekonstruktivisti~kata neregu-larna pa duri i preslobodna postavka na ar-hitektonskite elementi doa|a do celosen iz-raz i vo enterierot na objektot.

Istra`uva~kiot centar vo Sajbersdorf,Avstrija (1993-95), go potvrduva dekonstruk-tivisti~kiot pristap na avtorite za spoj nastaroto i novoto. Kon zateknatite kubisti~-ki formi na eden magacin tie dodavaat novislobodni formi od `ivopisno oboen metal,so cel da go pretvorat vo administrativenobjekt.

Adolf Kri{anicAdolf Kri{anicAdolf Kri{anicAdolf Kri{anicAdolf Kri{anic (1946-) go povrzuvasvoeto tvore{tvo so istorijata na Viena. Tojoblikuva mo}ni formi, pri {to go koristi

*24 Poop{irno vo Arhitektura XIX - na~ala HH vv.,VIA, tom 10, str.254-266Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v., VIA,tom 11, str.370-385Amsoneit, Wolfgang. Contemporary European Architects IGössel, P., Leuthäuser, G. Architecture in the TwentiethCenturyPlische. Casabella, No 662 + 663, 1998/99, str.96-103

*25 Poop{irno vo Hunderwasser Architecture. Taschen,Köln…,1997

*26 Poop{irno vo Hans Holein. The Pritzker ArchitecturePrize, 1985

iskustvoto na Adolf Los za t.n. plan na vo-lumeni, no isto taka i iskustvoto na holand-skiot neoplasticizam.

Stanbenata naselba Pilotengase vo Vie-na (1991) sodr`i golem broj stanbeni nizi odindividualni objekti na P+1 nivo, koi za~u-duvaat so: sfa}aweto na prostorot, obliku-vaweto i humanoto re{enie na neposrednataokolina.

Povremeniot umetni~ki muzej vo Viena(1992) e napraven na Karlsplac, vo vid naedna lentovidna „tehni~ka“ hala od sini me-talni ramki i yidovi od `olt lim. Po~itu-vaj}i gi okolnite stari volumeni, ovoj objektso arhitektonskiot izraz jasno uka`uva nasvojata „demonta`nost“.

Paralelno so navedenite postmodernieksperimenti vo Avstrija, a osobeno vo Vie-na, vo 80-tite godini prodol`uva dobratatradicija za gradewe na prostudirani grad-ski ili prigradski naselbi, so sovr{eno re-{ena infrastruktura. Toa e osobeno vidlivona novite stanbeni naselbi, najprvin vo ju-goisto~nite, a potoa i vo severnite predgra-dija na Viena.

Sl.265. Kop Himelblau. Fabrikata Funder,Kernten (1988-89)

Sl.266. Kop Himelblau. Izlo`beniot paviljon vo muzejot naGroningen, Holandija (1990-94). Izgled i vnatre{nost

Sl.268. Adolf Kri{anic. Povremeniot umetni~ki muzej, Viena (1992)

Sl.267. Adolf Kri{anic.Stanbenata naselba

Pilotengase, Viena (1991)

9696969696

- Proektot za glavnata `elezni~ka stanicavo Neapol (1954), predvidena da se izgradiod tenki armiranobetonski lu{pi, prifate-ni od trikra~ni potpori; i- Tehni~kiot kolex vo Busto Arsicio kaj Mi-lano (1963-64), oblikuvan so dinami~niteformi na razgolenata armiranobetonskakonstrukcija.

Ignacio GardelaIgnacio GardelaIgnacio GardelaIgnacio GardelaIgnacio Gardela (1905-) go podignuva an-tituberkulozniot sanatorium vo Alesandri-ja (1936-38), ~ija glavna fasada vo dolniot dele oblikuvana so stakleni tuli, a vo gorniotso dekorativni kerami~ki brisolei, kako in-spiracija od okolnata narodna arhitektura.

ARHITEKTURATA PO VTORATAARHITEKTURATA PO VTORATAARHITEKTURATA PO VTORATAARHITEKTURATA PO VTORATAARHITEKTURATA PO VTORATASVETSKA VOJNASVETSKA VOJNASVETSKA VOJNASVETSKA VOJNASVETSKA VOJNA

Po Vtorata svetska vojna se ~ini deka es-tetikata na racionalizmot vo Italija naj-posle zapo~nuva da dava pove}e plodovi. Notoga{, po dolgiot prestoj vo SAD, se vra}aBruno Yevi Bruno Yevi Bruno Yevi Bruno Yevi Bruno Yevi (1918-2000), koj ne e vo tek so nas-tanite, a sepak si voobrazuva deka mora da giispravi razvojnite linii na italijanskataarhitektura. Toj energi~no se zalaga za pri-mena na organskite, namesto racionalisti~-kite principi vo arhitekturata. Takviotstav gi zbunuva doma{nite tvorci, na koi ra-cionalizmot im e poblizok. I pokraj toa,Bruno Yevi vr{i pozitivno vlijanie vrz rim-skata arhitektonska {kola, koja }e dade ne-kolkumina zna~ajni arhitekti.

Mario RidolfiMario RidolfiMario RidolfiMario RidolfiMario Ridolfi (1904-80) stanuva poznatso svoite stanbeni zgradi vo Rim (1948), koiimaat `ivopisna kombinacija na armirano-betonski skeleti i ispolna so fasadna tula.KaliniKaliniKaliniKaliniKalini, Montuori Montuori Montuori Montuori Montuori i Viteloci Viteloci Viteloci Viteloci Viteloci so sorabotni-cite ja sozdavaat ̀ elezni~kata stanica Ter-mini vo Rim (1948-50). Nejziniot vlezen hole oblikuvan so dinami~no izvitkana pokriv-na plo~a, {to ubavo kontrastira na stabil-nata horizontala od glavniot kubus. Vrednos-ta na noviot objekt e zgolemena so vklopuva-weto vo negoviot hol na arheolo{kite osta-toci od IV vek.

Va`en nastan vo povoenata izgradba naRim pretstavuva podigaweto na gradot gra-dina, ansamblot EUR (Espozicione UniverzaleRomana). Toj se sostoi od nekolku op{testve-ni objekti i stanbeni blokovi. Negovata iz-

gradba e zapo~nata u{te pred Vojnata, sporedzamislata na Mar~elo Pja~entini Mar~elo Pja~entini Mar~elo Pja~entini Mar~elo Pja~entini Mar~elo Pja~entini za arhi-tektura oblikuvana so arkadni sistemi. Sozavr{uvaweto na ovoj ansambl vo 1950 godinae sozdaden tipi~en primer na neoklasicis-ti~kiot pravec, nasproti ve}e prisutnatamoderna arhitektura vo Italija. Toa najdob-ro go svedo~i Palatata na italijanskata ci-vilizacija (1942-50), sozdadena od GveriniGveriniGveriniGveriniGverini,Lapadula Lapadula Lapadula Lapadula Lapadula i RomanoRomanoRomanoRomanoRomano.

Vitorijano ViganoVitorijano ViganoVitorijano ViganoVitorijano ViganoVitorijano Vigano (1919-96) se istaknu-va so gradewe na stanbeni i sportski objekti,no sepak negovo najpoznato delo e institutotMarkjondi vo Milano (1957). Ovoj objekt imadramati~no razgolena konstrukcija od natur-beton, so {to se pretvora vo karakteristi~enprimer na brutalizmot vo Italija.

A. BernaskoniA. BernaskoniA. BernaskoniA. BernaskoniA. Bernaskoni i sorabotnicite, prekupalatata Oliveti vo Milano (1954) poka`u-vaat sovr{enstvo vo proporcioniraweto iizvedbata na modernite objekti so lesna fa-sadna struktura.

Enriko KastiljoniEnriko KastiljoniEnriko KastiljoniEnriko KastiljoniEnriko Kastiljoni (roden 1914) i nego-vite sorabotnici se zalagaat za barawe nanovi arhitektonski oblici, vrz osnova na no-vite konstruktivni re{enija, preku sledniteobjekti:

Sl.278. Kalini, Montuori i Viteloci. @elezni~katastanica Termini, Rim (1948-50). Presek i panorama

Sl.279. Gradot gradina EUR so Palatata naitalijanskata civilizacija od Gverini, Lapadulai Romano (1942-50). Panorama i fragment

Sl.280. Bernaskoni i dr. PalatataOliveti, Milano (1954)

Sl.281. Enriko Kastiljoni. Tehni~kiot kolex, Busto Arsicio kaj Milano (1963-64),

9797979797

Nicoli Nicoli Nicoli Nicoli Nicoli (roden 1895) i Oliveri Oliveri Oliveri Oliveri Oliveri, osven sogradewe na stanbeni objekti, se doka`uvaati so proektiraweto na administrativniotobjekt vo Milano (1956), koj ima `ivopisnoras~lenet volumen so oslobodeno prizemje ipoln volumen na potkrovjeto. Od druga stra-na, Ignacio Gardela Ignacio Gardela Ignacio Gardela Ignacio Gardela Ignacio Gardela go prodol`uva svoetopredvoeno nastojuvawe za sozdavawe na novaarhitektura preku transformacija na nasle-denite vrednosti od neposrednata okolina.Toa go doka`uva preku stanbenata zgrada nakanalot Grande vo Venecija (1957), obliku-vana so elementi inspirirani od formite navenecijanskata gotika.

Timot BBPR Timot BBPR Timot BBPR Timot BBPR Timot BBPR (Banfi, Belxojozo, Pere-suti i Ernesto Roxers) ja sozdava kontrover-znata arhitektura na kulata Velaska (1958),preku ~ija forma ovoj tim nastojuva da na-pravi povrzuvawe so oblicite na zamokotSforca vo Milano. Xo Ponti Xo Ponti Xo Ponti Xo Ponti Xo Ponti i P. L. Nervi P. L. Nervi P. L. Nervi P. L. Nervi P. L. Nerviimaat glavna zasluga za interesnoto modernooblikuvawe na palatata Pireli (1955-58) voMilano.

Franko AlbiniFranko AlbiniFranko AlbiniFranko AlbiniFranko Albini (1905-77), kako verensledbenik na predvoenoto racionalisti~kodvi`ewe go prodol`uva gradeweto na objektiod strukturalni ~eli~no-stakleni povr{iniso jasna geometrija. Na takov na~in, vo sora-botka so Franka Helg Franka Helg Franka Helg Franka Helg Franka Helg (1920-) i vo kontekstna neposrednata okolina, toj ja podiga sto-kovnata ku}a Rina{ente vo Rim (1958-61). Al-bini e golem majstor na prostornoto tvore{-tvo i vo oblasta na urbanizmot, pa i vo ente-rierot. Negovoto majstorstvo vo 60-tite go-dini najmnogu doa|a do izraz vo proektira-weto muzei, kako na primer muzejot vo Kairo.

Xino Vale Xino Vale Xino Vale Xino Vale Xino Vale (1923-) i negovite sorabotni-ci, vo oblikuvaweto na objektite voveduvaatdinamika od armiran natur-beton, zbogatenaso kombinacija od kristalni stakleno-~eli~-ni kubusi. Za toa svedo~at: administrativ-niot objekt na fabrikata Zanusi vo Porde-none (1961), i osobeno Italijanskiot pavil-jon na EKSPOÄ70 vo Osaka, Japonija.

Vo poslednite decenii na HH vek XinoVale u{te pove}e ja zajaknuva arhitektonska-ta aktivnost, taka {to se stava ramo do ramoso Aldo Rosi. Toga{ negoviot arhitektonskiizraz dobiva edna stroga discipliniranost,{to se gleda kaj stanbenata zgrada so fasadnatula vo Venecija. Takvata disciplina toj jazadr`uva i koga vo postmoderen manir go po-diga sedi{teto na IBM vo Pariz, kade {tovo sudirot na krivata i pravata linija e soz-daden vidliv dinamizam.

Sl.282. Ignacio Gardela. Stanbenata zgradana kanalot Grande, Venecija (1957)

Sl.283. BBPR. Kulata Velaska, Milano (1958).Osnovi i izgled

Sl.284. Franko Albini i Franka Helg.Stokovnata ku}a Rina{ente, Rim (1958-61)

Sl.285. Xino Vale.Administrativniot

objekt nafabrikata Zanusi,

Pordenone (1961)

Sl.286. Xino Vale.Sedi{teto na

IBM, Pariz

100100100100100

KARLO SKARPA (1906-78) spa|a me|unajvlijatelnite italijanski arhitekti naHH vek. Toj ja ima zavr{eno Akademijata naubavite umetnosti vo Venecija, kade {to sta-nuva direktor na Arhitektonskiot institut(1972-78). Pove}e od 30 godini toj e konsul-tant na Venecijanskoto bienale, so {to igrazna~ajna uloga vo italijanskata arhitektura.Arhitekturata na Venecija so gotskata i vi-zantiskata tradicija vr{i vlijanie vrz ne-

govoto tvore{tvo, isto kako i delata naFrenk Lojd Rajt i grupata De Stajl. Tvore{-tvoto na Karlo Skarpa ve}e na preminot od20-tite vo 30-tite godini se odlikuva so kre-irawe na elegantni enterieri i ubavi izlo`-beni postavki.

Golemi priznanija za svoite dela KarloSkarpa dobiva duri na po~etokot na 50-titegodini, naj~esto povrzani so restavracijatai revitalizacijata na muzejski objekti. Tak-vi primeri se: Akademijata vo Venecija(1952), Nacionalnata galerija vo palatataAbatelis vo Palermo (1953-54), muzejot Kor-ner vo Venecija (1953-60), {est prostoriivo Galerijata Ufici vo Firenca (1954-60,vo sorabotka so Ignacio Gardela i XovaniMikelu~i) i drugi.

Vo vnatre{nosta na muzejskite objektiKarlo Skarpa na genijalen na~in go vnesuvadnevnoto svetlo koristej}i neobi~ni svet-losni izvori, prozorci i otvori, {to osobe-no e karakteristi~no kaj gipsotekata Kanovavo Posawo (1955-57). Sepak, najgolemo vni-manie privlekuva enteriernoto oblikuvawena muzejot Kastelvekio vo Verona (1956-64),kade {to Karlo Skarpa postignuva neposre-den dijalog me|u staroto i novoto. Toa go pra-vi vrz osnova na jasen kontrast i sovr{enoizvedeni detali vo soglasnost so upotrebe-niot materijal, taka {to sozdava edna meta-fizi~ka atmosfera.

Pri proektiraweto novi objekti, KarloSkarpa poka`uva sigurno ~uvstvo za razmeri pretpo~itawe na blagorodnite materijalii rafiniranata dekoracija. Seto toa e pri-dru`eno so precizna izvedba {to sozdava nag-lasena ekspresija. Na takov na~in, toj imasozdadeno mnogubrojni objekti me|u koi: vi-lata Yopas vo Koneljano (1948), izlo`beniotsalon Oliveti vo Venecija (1957-58), ku}ataVeriti vo Udine (1955-61) i drugi.

Ovie nastojuvawa na Karlo Skarpa godostignuvaat maksimumot so podigaweto nagrobi{tata Brion kaj Trevizo (1970-72) vovid na edna prefineta kompozicija od hete-rogeni, formalno rasko{ni arhitektonskidelovi, koi ja sublimiraat sve~enosta na naj-ta`niot moment. Poslednoto golemo delo naKarlo Skarpa e noviot objekt na Narodnatabanka na Verona (1973-75-80).*28

Vitorio GregotiVitorio GregotiVitorio GregotiVitorio GregotiVitorio Gregoti (1927-) poka`uva maj-storstvo na {irok plan, od regionalni ana-lizi i urbano planirawe, pa sî do gradewena mo}na ekspresionisti~ka arhitektura vosmisla na najdobrata racionalisti~ka tra-dicija. Toj ja osnova firmata Zdru`eni ar-hitekti vo Milano, preku koja go otelotvo-ruva idealot na italijanskata arhitekturaza prepletuvawe na teorijata i praktikata.Kako najpoznat objekt na taa firma se istak-nuva univerzitetot Kalabrija pokraj Kozen-ca (1973), ~ii ras~leneti strukturalni vo-

Sl.292. Karlo Skarpa. Muzejot Kastelvekio,Verona (1956-64). Izgled i vnatre{nost

Sl.293. Karlo Skarpa. Izlo`beniot salon Olivetina plo{tadot San Marko, Venecija

(1957-58). Vestibilot

Sl.294. Karlo Skarpa. Muzejot GveriniStampalija, Venecija (1961-63). Vnatre{nost

Sl.295. Karlo Skarpa. Grobi{tata Brion, kaj Trevizo (1970-72)

Sl.296. Vitorio Gregoti i dr. Univerzitetot Kalabrija, Kozenca (1973)

101101101101101

lumeni preku most se povrzani me|u sebe iso pogornoto nivo na terenot.

Otkako na Gregoti mu se priklu~uvaat idrugi zna~ajni arhitekti, firmata go dobivaimeto Zdru`enie Gregoti. Toa ja rabotistanbenata zgrada za Me|unarodnata izlo`bavo Berlin (1982-86), koja, sli~no kako uni-verzitetot Kalabrija, e oblikuvana so serijamostovi nad ulici.

Istra`uva~kiot centar ENEA vo Rim(1985) se odlikuva so sozdadena tenzija me|uobvivkata na objektite i nivniot enterier.Na modularno poednostavenata nadvore{naobvivka napravena od sivi ~eli~ni paneli,ñ e sprotivstavena kompleksnosta na vnat-re{nite instalacii. Vo enterierot domini-raat dva {iroki holovi podeleni so zastak-len hodnik, a kancelariite se povrzani prekugalerii.

Vo proektot za izlo`bata Berlin utre(1991), Gregoti predlaga solucija za vnima-telna urbana obnova, vo vid na eden prakti-~en razvoj na realisti~kiot urban dizajn od30-tite godini. So toa se vospostavuva zna-~ajna osnova za idnoto urbano planirawe voEvropa. Ovoj nov racionalizam, {to vo Ger-manija go poddr`uva i O.M. Ungers, sî u{tepretstavuva najdobar odgovor na sî poprisut-niot urban haos.

ALDO ROSI (1931-97)

Aldo Rosi e osnova~ i glaven pretstav-nik na racionalizmot vo vtorata polovinana HH vek. Negovite prvi dela sozdadeni vo60-tite godini, go kombiniraat vlijanieto namodernizmot od 20-tite godini so ideite nadvi`eweto Nove~ento Italijano, kako i vi-ziite na Etjen-Luj Bule so racionalnatastrogost na Adolf Los. Vo negovoto ponata-mo{no tvore{tvo se ~uvstvuva vlijanieto ina Andrea Paladio povrzano so anti~katarimska arhitektura.

Proektot za plo{tad pred Gradskiot so-vet vo Segrate (1965, delumno realiziran),so ednostavnite geometriski formi na ele-mentite postaveni vo {irok prostor potse-tuva na metafizi~koto slikarstvo na Xorxode Kiriko. Sli~na metafizi~ka atmosferasozdava stanbeniot blok vo kvartot Galare-teze 2 vo Milano (1969-73) podignat pod ra-kovodstvo na Karlo AjmoninoKarlo AjmoninoKarlo AjmoninoKarlo AjmoninoKarlo Ajmonino (1926-). Ovojarmiranobetonski objekt na P+3 nivoa e ob-likuvan so ednostavni geometriski formi,pri {to e primeneta redukcija na elementiteod anti~kata arhitektura.

Sozdavaj}i ja svojata studija Gradot natipovite, Aldo Rosi se izjasnuva deka gipretpo~ita ku}ite ~ija arhitektura e ofor-mena preku dolg proces, „kade {to sekoj hod-nik e ulica, sekoj dvor e plo{tad, a sekoj ob-jekt go reproducira urbaniot prostor“.

Kaj grobi{tata San Kataldo vo Modena(1971-78-80), Aldo Rosi vo sorabotka so XaniXaniXaniXaniXaniBragieri Bragieri Bragieri Bragieri Bragieri (1945-) primenuva aksijalna kompo-zicija oformena so sukcesivni premini i somonumentalna geometrizacija na objektite.

Kaj osnovnoto u~ili{te vo Fawano Olana(1972), oddelnite paviljoni se {irat vo vidna krila okolu pravoagolniot atrium vo koje smestena kru`nata biblioteka.

Aldo Rosi go primenuva atriumskoto re-{enie i kaj srednoto u~ili{te vo Broni(1979), koe po svojata kompaktnost potsetuvana delata na Paladio. Vo simetralata na at-riumot e smesten t.n. integrativen objekt koje podelen na pravoagolen hol i na osmoagolenauditorium. Piramidalniot krov na audito-riumot go ozna~uva centarot na ovaa ednos-tavna, pa duri i stroga kompozicija.

Teatarot na svetot (1979) e sozdaden zapotrebite na Prvata me|unarodna izlo`bana arhitekturata vo Venecija (1980). Ednos-tavniot osmoagolen objekt so piramidalenkrov e izgraden od ~eli~ni gredi so drvenaobvivka i e postaven na splav, taka {to mo`eda se prenesuva na razli~ni lokacii. Ovoj t.n.koncept na „kratkotraen“ objekt e povrzanso renesansnata tradicija na XVI vek.

Sl.297. Vitorio Gregoti i dr. Istra`uva~kiotcentar ENEA, Rim (1985). Izgled i vnatre{nost

Sl.298. Aldo Rosi. Proekt za plo{tad pred Gradskiot sovet,Segrate (1965). Perspektiva

Sl.299. Aldo Rosi. Osnovnotou~ili{te, Fawano Olana (1972)

Sl.300. Aldo Rosi. Teatarot nasvetot (1979). Osnovi i izgledi

104104104104104

RENCO PIJANO (1937-)

Renco Pijano e roden vo Xenova, studirai se usovr{uva na Politehnikata vo Milano,po {to sorabotuva so Ri~ard RoxersRi~ard RoxersRi~ard RoxersRi~ard RoxersRi~ard Roxers (od 1970do 1977), a potoa so in`enerot Piter RajsPiter RajsPiter RajsPiter RajsPiter Rajs.Negovite prvi proekti, koi poteknuvaat odsredinata na 60-tite godini, pove}e se pris-posobeni na potrebite na korisnicite ot-kolku na estetskite kvaliteti. Taka na pri-mer, rezidencijata vo Garone kaj Alesandrija(1969) poka`uva deka Renco Pijano u{te voprvite proekti nastojuva da ja dostigne teh-ni~ki sovr{enata arhitektura.

Administrativniot objekt V&V kaj Ko-mo (1973), Renco Pijano go pravi vo vid nakutija obesena me|u nose~kata struktura, do-deka ̀ ivopisno oboenite instalacioni cev-ki gi poka`uva na fasadata. Preku takviotpristap, kako i preku eksperimentite soplasti~ni obvivki i adaptibilni objekti,toj ja navestuva svojata idna neobi~na arhi-tektura.

So proektot za centarot @or` Pompiduvo Pariz (1971-77) Renco Pijano i Ri~ard Ro-xers pobeduvaat na golem me|unaroden kon-kurs. Arhitekturata na ovoj objekt proizle-guva od tehnolo{ki sovr{enata struktura,

koja iskreno pa duri i napadno se poka`uvana nadvore{nosta. So cel da se sozdade ce-losno adaptibilen prostor, nosa~ite na ~e-li~nata konstrukcija se isfrleni pred ob-vivkata na objektot vo vid na grade`ni ske-liwa, za koi se zaka~eni staklenite tubi naeskalatorite. So takvite karakteristiki,ovoj objekt nedvosmisleno potsetuva na fu-turisti~kite proekti na Antonio Sant ÄEli-ja, na ruskiot konstruktivizam i na proek-tite na grupata Arhigram.

Vo ponatamo{noto tvore{tvo, RencoPijano postojano eksperimentira i bara no-vi mo`nosti vo arhitekturata i urbanizmot.Patuva~kiot izlo`ben paviljon na IBM(1982) so svojata lesna, nabrana i izdol`enapolucilindri~na forma vo vid na harmonikanalikuva na ogromna gasenica.

Muzejot na kolekcijata Menil vo Hjus-ton, Teksas (1981-86), pretstavuva multi-funkcionalen, fleksibilen i otvoren ob-jekt za kulturni potrebi. Negovite nadvo-re{ni yidovi se oblikuvani na sli~en na~inkako i postarite drveni objekti od neposred-nata okolina, a eksponatite se osvetleni sopomo{ na specijalno profilirani tavanskielementi.

Po podigaweto na sportskata sala vo Ra-vena (1986), Renco Pijano go gradi stadionotKomunale vo Bari (1987-90) vo vid na ogromencvet sozdaden od lamelite na gledali{teto,koi se delumno pokrieni so lesna ~eli~no-plasti~na struktura.

Rabotilnicata na UNESKO vo PuntaNove, Xenova (-1991), e smestena pokraj mor-skiot breg i so krovot na svojata transpa-

rentna struktura go sledi naklonot na tere-not. Rabotnite edinici se rasporedeni tera-sesto, a preku posebni elementi krovot pro-pu{ta svetlost i son~eva toplina po potre-ba. Od druga strana, Me|unarodnata izlo`baKolumbus vo Xenova (-1992), smestena na vo-data vo staroto pristani{te, so svoite jar-boli, sajli i {atoresti lu{pi nalikuva na eg-zoti~na `iva forma od morskite dlabo~ini.

Renco Pijano poka`uva golema ume{nosti vo oblasta na adaptacijata i dogradbata napostarite objekti. Takov zafat najprvin pra-vi vo blizinata na centarot @or` Pompiduvo Pariz so dogradbata na Institutot zaakusti~ki istra`uvawa - IRCAM (-1990), a po-toa vr{i prenamena na fabrikata Lingotovo Torino (-1994). Adaptiraj}i go stariotfabri~ki objekt, toj poka`uva golemo maj-storstvo vo sozdavaweto ekskluzivni rabot-ni prostorii, kako {to e salata za konferen-cii pokriena so stakleno-~eli~na kupola.

Sl.308. Renco Pijano. Centarot @or` Pompidu,Pariz (1971-77). Fragment od izgledot

Sl.309. Renco Pijano. Patuva~kiot izlo`ben paviljon na IBM (1982)

Sl.310. Renco Pijano. Muzejot na kolekcijata Menil, Hjuston, Teksas (1981-86). Izgled i presek

Sl.311. Renco Pijano. Me|unarodnata izlo`baKolumbus, Xenova (-1992)

Sl.312. Renco Pijano. Prenamena na fabrikataLingoto, Torino (-1994). Salata za konferencii

105105105105105

So pomo{ na svoite sorabotnici RencoPijano pobeduva na golemi me|unarodni kon-kursi za isklu~itelno zna~ajni objekti. Poizgradbata na golemiot trgovski centar Ber-si 2 vo Pariz (-1990), toj go podiga ogromniotInternacionalen aerodromski terminalKansai vo Osaka (1988-94). Upornoto ekspe-rimentirawe so novi formi i konstrukcii,Renco Pijano go doveduva do sovr{enstvo kajovoj objekt. Vrz ve{ta~ki sozdadeniot os-

trov, izvitkanata silueta na objektot seprostira vo dol`ina od 2 km. I pokraj og-romnite dimenzii, so pomo{ na mo}nata kon-strukcija na haj-teh arhitekturata, vnatre{-nosta na ovoj objekt e ispolneta so svetlina.

Me|unarodnata slava na Renco Pijano sepotvrduva i vo obnovata na Berlin, kade {togo izrabotuva regulacioniot plan za Pots-damer plac (1992-97), koj opfa}a kapitalniobjekti {to gi proektiraat svetski zna~ajniarhitekti. Za istiot plo{tad toj pravi pro-ekti za nekolku objekti (1998), a vo prethod-nata godina ve}e go ima podignato sedi{tetona kompanijata Debis (1994-97), koe iako imalesna struktura, vo izvesna mera se nametnu-va nad okolinata.

Nacionalniot centar za nauka i tehno-logija vo Amsterdam (-1997), so formata na-likuva na prekuokeanski brod po ~ija ,,palu-ba“ se dvi`at posetitelite, dodeka so kolo-ritot potsetuva na holandskiot neoplasti-cizam. So edna neobi~na koncepcija RencoPijano pobeduva i na konkursot za Kultur-niot centar Xibau vo Numea, Nova Kaledo-nija (1991-98), koj e smesten vo borova {umapokraj bregot na Tihiot Okean. Od gustata{uma izniknuva edna serija baraki vo vid naprese~eni bo~vi, {to pretstavuva stilizi-rana interpretacija na tradicionalnata do-ma{na selska naselba. So takvata strukturae ovozmo`ena poefikasna klimatska kontro-la vo odnos na sonceto i veterot {to doa|aod okeanot.

Na pragot na noviot milenium, od atel-jeto na Renco Pijano proizleguvaat u{temnogu zna~ajni proekti, kako {to se: rekon-strukcijata na sedi{teto na UNESKO voPariz (1994), administrativniot oblakoderso stanbeni objekti vo Sidnej (1996), adap-tacijata i dogradbata na Umetni~kiot muzejvo Harvard, Kembrix, Masa~usets (1957), Mu-zejot na Paul Kle vo Bern, [vajcarija (1999)i drugi.*30

*Adolfo NataliniAdolfo NataliniAdolfo NataliniAdolfo NataliniAdolfo Natalini (1941-) poka`uva svoj

na~in za povrzuvawe so klasi~nata tradicijaupotrebuvaj}i strogi formi i kolosalenraster na bankata vo Alyate, Brijanca (1985).Celata armiranobetonska konstrukcija naovoj objekt e oblo`ena so granitni plo~i vodve nijansi, koi pravat horizontali na fa-sadite. Takvite eksperimenti toj gi sprove-duva vo ramkite na grupata Superstudio(1966-), ~ii ~lenovi stanuvaat profesori naUniverzitetot vo Firenca.

Sl.313. Renco Pijano.Internacionalniot aerodromskiterminal Kansai, Osaka (1988-94).Izgled na pristani{nata zgradai vnatre{nost

Sl.314. Renco Pijano. Sedi{teto na kompanijataDebis, Berlin (1994-97)

Sl.315. Renco Pijano. Kulturniot centar Xibau,Numea, Nova Kaledonija (1991-98). Presek i izgled

Sl.316. Adolfo Natalini. Bankata vo Alyate, Brijanca (1985)

112112112112112

Sl.338. Luixi Snoci. Ku}ata Kavali vo Ver{o,Ti~ino (1976). Osnova na kat, presek i izgled

Grupata od {est arhitekti, me|u koi iLuixi SnociLuixi SnociLuixi SnociLuixi SnociLuixi Snoci (1932-), vo svoeto tvore{tvo sezalagaat protiv raspar~uvawe i nasilstvovrz prirodniot i urbaniot pejza`. Istovre-meno tie nastojuvaat da go izbegnat pritiso-kot na aktuelniot formalizam. Luixi Snociverojatno e najgolemiot avtoritet na {ko-lata od Ti~ino, koj gradi nekolku objekti odbitno zna~ewe, istovremeno vodej}i raspra-vi za kontekstualizmot {to go kombinira sosilnoto ~uvstvo za istorija. Majstorskiotrakopis na Luixi Snoci se prepoznava po ti-polo{kata mo} na negovite proekti. Posta-venite tezi za morfologijata na gradot i niv-niot politi~ki odraz vrz humanite urbaniuslovi, Luixi Snoci go pretstavuvaat kakoeden od najtalentiranite evropski arhitek-ti. Kaj ku}ata Kavali vo Ver{o, Ti~ino(1976), Luixi Snoci go kombinira klasi~ni-ot racionalizam so karakteristikite na lo-kalnata tradicionalna arhitektura. Od dru-ga strana, ku}ata Diner vo Ronko kaj Askona,[vajcarija (1988-89), toj ja pravi so yidovi

od priroden kamen i so mazen natur-beton, aso terasestata struktura taa e integrirana voprirodniot pejza`.*32

Fabio RajnhardFabio RajnhardFabio RajnhardFabio RajnhardFabio Rajnhard (1942-), koj isto taka po-teknuva od pokrainata Ti~ino, zavr{uva vi-soko tehni~ko u~ili{te vo Cirih, kade krat-ko vreme (1972-74) raboti kako asistent naAldo Rosi. Podocna karierata toj ja prodol-`uva vo sorabotka so Bruno RajhlinBruno RajhlinBruno RajhlinBruno RajhlinBruno Rajhlin (1941-),koj e isto taka nekoga{en asistent na AldoRosi. Tie zaedno ja proektiraat ku}ata To-nini vo Tori~ela (1973-74), koja spored svo-jata kvadratna osnova i kompaktniot kubusso lanterna, pretstavuva eden vid tran-spozicija na Paladievskata arhitektura.

MARIO BOTA (1943-)

Mario Bota pretstavuva isklu~itelnatvore~ka li~nost, koja so svojot talent i ra-no projaven interes za arhitekturata postig-nuva me|unarodna slava. Na vozrast od 15 go-dini toj go napu{ta u~ili{teto vo svoetorodno mesto Mendrizio za da stane pomo{nikvo edno arhitektonsko atelje vo Lugano.Slednata godina ve}e ja proektira svojata pr-va ku}a. Po zavr{uvaweto na studiite vo Mi-lano i Venecija, Mario Bota nakratko rabo-ti vo krugot na: Le Korbizje, Luis Kan i Lui-xi Snoci.

Vo tekot na 70-tite godini, Mario Botagradi golem broj privatni rezidencii vo: Ka-denaco, Riva San Vitale i Ligorneto. Na me-|unarodnata scena toj se probiva vo Francijaso Domot na kulturata vo [anberi (1982-87)i so medijatekata vo Viqurban (1984-88).

Mario Bota primenuva ~isti ednostavniformi i edna majstorska struktura so lokal-ni materijali, kako kaj svoite prvi proektiza vili, taka i za podocne`nite pogolemi op-{testveni i drugi objekti. Na izvesen na~inmo`e da se ka`e deka negoviot arhitektonskiizraz se odlikuva so eden strog, pa duri ifundamentalisti~ki postmoderen klasici-zam. Toa go ilustrira arhitektonskata kom-pozicija na ku}ata Bjanki vo Riva San Vita-le (1971-73) i u{te pove}e ku}ata Medi~i(Kaza Rotonda) vo Stabio (1980-82).Sl.339. Luixi Snoci. Ku}ata Diner,

Ronko kaj Askona (1988-89)

Sl.340. Fabio Rajnhard i Bruno Rajhlin. Ku}ataTonini vo Tori~ela, Ti~ino (1973-74).

Osnova, presek, izgled i vnatre{nost

113113113113113

Ku}ata na knigata, slikata i zvukot, na-re~ena medijateka vo Viqurban, Francija(1988), isto taka pretstavuva monolitenblok, koj vo simetralata e probien so stak-leno-~eli~en procep i simetri~ni ,,granki“od mali prozorci. Ovoj objekt, zaedno sooblikuvaweto na okolniot parter, pravieden vid metafizi~ki prostor.

Vo site objekti na Mario Bota se pri-sutni slednite tri prepoznatlivi oblikovnielementi: polni geometriski formi, fasadiso dolgi lenti i so vre`ani otvori, kako isovr{eni pa duri i fantasti~ni detali.

Administrativniot objekt vo Belinco-na (1991) poka`uva deka Mario Bota vo Ti-~ino ne proektira samo individualni objek-ti. Ovoj monoliten blok so tesni prozorci,vo simetralata e probien so ~etirikatna mo-derna ,,triumfalna porta“ do koja se doa|apreku most.

Spored Mario Bota, arhitekturata morada se spasi od: gubeweto na identitetot, ba-nalnosta na sekojdnevniot ̀ ivot i potro{u-

va~koto op{testvo. Deka tie opredelbi tojgi sproveduva na majstorski na~in, svedo~atnegovite mnogubrojni objekti {irum svetot.

Kaj bankata Gotardo vo Lugano (1988), re-lativno golemata sodr`ina Mario Bota ja se-parira na pomali funkcionalni edinici sokoi formira neobi~ni volumeni po merka naokolinata. Sekoj volumen kon ulicata e sa-miot za sebe simetri~en i so eden prozorecvo sredinata, koj e oblikuvan na umetni~kina~in. Kon zadnata strana, simetrijata e nag-lasena so prisustvoto na edna kula. Vo vna-tre{nosta na objektot dominira linearnatakompozicija vo vid na skulptura, kade {tosvetlosta ima posebna uloga.

Stanbeno-trgovskiot objekt vo Lugano(1991) ima osnovna forma na cilinder, koj eomilen oblik na Mario Bota, no ovde toj gootvora cilinderot kon ezerskiot breg, vmet-nuvaj}i vo sredinata poniska kristalna stak-lena struktura. Fleksibilniot plan ovozmo-`uva objektot da bide upotrebuvan za razli~-ni nameni.

Ku}ata Daro vo Daro (1992) e smestenavo karpestiot predel na Ti~ino, bez preten-zii za vklopuvawe vo okolniot pejza` ili na-selba. Naprotiv, taa asocira na Noeviot ko-rab, taka {to se {titi od nesakanite pose-titeli. Vrskata so nadvore{nosta e vospos-tavena samo preku tesni otvori vo yidot ipreku atriumot. So svojot klun, ovoj ,,brod“e zabien vo karpite, a so zadniot del se izvi-{uva nad okolinata.

Izgradbata na Muzejot na modernataumetnost vo San Francisko (1990-94) MarioBota uspeva da ja dobie vo konkurencija na:^arls Mur, Frenk O. Geri, Tadao Ando i dru-gi. Toj e smesten vo centarot na gradot, nasprotivnata strana od ednostavniot objektna centarot Jerba Buena (1991-93) na Fumihi-ko Maki. Objektot ima tristepena terasestaforma so fasadi od tula bez prozorci. Od cen-tarot na kompozicijata se izvi{uva eden kosozase~en cilinder so zenitalno svetlo so koese osvetluvaat pet vnatre{ni nivoa i ednavisoka galerija postavena na najgorniot kat.

Sl.341. Mario Bota. Administrativniot objekt, Belincona (1991)

Sl.

342.

Mar

io B

ota.

Sta

nben

o-tr

govs

kiot

obj

ekt,

Lug

ano

(199

1)

Sl.343. Mario Bota. Muzejot na modernataumetnost, San Francisko (1990-94). Izgled i

presek niz elementite so zenitalno osvetluvawe

122122122122122

Od intelektualna gledna to~ka, generalnozemeno, tie gi otfrlaat postmodernata i de-konstruktivizmot, koi se ,,na umirawe“. Ar-hitektonskite tendencii koi poka`uvaat zna-ci na somnevawe, kriticizam i nedoverba, vo[panija imaat mali izgledi za prifa}awe.

Evropskata arhitektura od 30-tite godi-ni na {panskite arhitekti im izgleda pop-rigodna za sozdavawe na optimisti~ka vizijaza idninata. Postmodernata e prisutna edin-stveno vo arhitekturata na Rikardo BofiljRikardo BofiljRikardo BofiljRikardo BofiljRikardo Bofilji toa pove}e nadvor od [panija, pred sî voFrancija. Kaj mnozinstvoto arhitekti, posmrtta na Franko se vgnezduva eden vid ar-hitektonski intelektualizam, koj e prisutenvo prvite dela na pomladite tvorci.

Od krajot na 70-tite godini, pod vlijaniena centralnoevropskite raspravi za teori-jata i praktikata, se razviva edna suptilnasimboli~na arhitektura. Toga{ {panskitearhitekti se zafateni od spontani eksperi-menti so formite na modernizmot, pod vod-stvo na HoseHoseHoseHoseHose Rafael MoneoRafael MoneoRafael MoneoRafael MoneoRafael Moneo od Madrid i nagrupa arhitekti od Barselona, na ~elo so Ho-Ho-Ho-Ho-Ho-sep Martoreljsep Martoreljsep Martoreljsep Martoreljsep Martorelj. Od druga strana, mladiot San-San-San-San-San-tijago Kalatrava tijago Kalatrava tijago Kalatrava tijago Kalatrava tijago Kalatrava steknuva me|unarodna re-putacija so svoite objekti koi asociraat naorganski formi.

Mladata demokratija vo [panija dobivamo`nost za afirmacija preku arhitekturataza vreme na Svetskata izlo`ba vo Sevilja(1992) i Olimpijadata vo Barselona (1992).Za kratko vreme se realizirani zna~ajniaerodromi, `elezni~ki stanici, kulturni iadministrativni centri. Toga{ i vo oblastana domuvaweto se nudat novi re{enija. Takana primer, vo Barselona edna cela naselba eizgradena vo prodol`enie na stariot kvartSerda. Urbanisti~kiot plan za nea go pravi

firmata na Martorelj, a proektot za zgra-dite e delo na golem broj mladi arhitekti.

[panskata arhitektura se otvora za vli-janieto na arhitekturata od Zapadna Evropa,SAD i od Japonija, taka {to poznati stran-ski arhitekti podigaat zna~ajni objekti. Os-ven vo podigaweto izlo`beni paviljoni voSevilja, stranskite arhitekti vo Barselonapodigaat pove}e kapitalni objekti, me|u koi:Palatata na sportot od Arata IsozakiArata IsozakiArata IsozakiArata IsozakiArata Isozaki,Olimpiskiot stadion od F. KoreaF. KoreaF. KoreaF. KoreaF. Korea, A. MiljaA. MiljaA. MiljaA. MiljaA. Miljai V. GregotiV. GregotiV. GregotiV. GregotiV. Gregoti, Olimpiskata kula Kalserolaod Norman FosterNorman FosterNorman FosterNorman FosterNorman Foster, Muzejot na sovremenataumetnost od Ri~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard Mejer itn. Filip Xon-Filip Xon-Filip Xon-Filip Xon-Filip Xon-sonsonsonsonson i Xon BarxiXon BarxiXon BarxiXon BarxiXon Barxi vo Madrid ja podigaat Por-tata na Evropa so dve kuli simetri~no nak-loneti edna kon druga. Firmata Foster voValensija podocna ja podiga Kongresnata pa-lata (1998) so trem po celata viso~ina na ob-jektot, a Feliks KandelaFeliks KandelaFeliks KandelaFeliks KandelaFeliks Kandela od Meksiko go po-diga Akvaparkot (2002) so prepoznatlivitehiperboli~no-paraboloidni armiranobe-tonski lu{pi.

Navedenoto poka`uva deka toa e vremena tesna sorabotka me|u doma{nite i stran-skite arhitekti, pri {to i {panskite tvorcise afirmiraat so svoi objekti podignati vostranstvo. Ureduvaweto na plo{tadite i ma-lite slobodni prostori vo {panskite grado-vi mo`e da poslu`i kako primer za drugiteevropski zemji. Zapostavuvaj}i gi stilisti~-kite eksperimenti na postmodernata i na de-konstruktivizmot, mladata {panska avangar-da se pretstavuva so svoja specifi~na arhi-tektura, koja se nao|a me|u tradicijata, sim-bolizmot i neomodernizmot, odnosno so ednaisklu~itelno kreativna arhitektura so,,nova senzibilnost“.

Vo toj period se javuvaat i grupi arhi-tekti, koi na soodveten na~in ja transfor-miraat mediteranskata kubisti~ka arhitek-tura, koja e sovr{eno prisposobena na lokal-nite klimatski uslovi. Na takov na~in, Pi-Pi-Pi-Pi-Pi-lar A. Sotomajorlar A. Sotomajorlar A. Sotomajorlar A. Sotomajorlar A. Sotomajor ja podiga naselbata Ozunavo Sevilja (1983-91), koja e sostavena od stan-beni nizi na individualni ku}i so P+1 nivoi kosi pokrivi so mediteranska }eramida.

Sl.369. Norman Foster. Kongresnatapalata, Valensija (1998)

Sl.370. Pilar A. Sotomajor. NaselbataOzuna, Sevilja (1983-91). Izgled i preseci

123123123123123

HOSE RAFAEL MONEO (1937-)

Po diplomiraweto vo Madrid, Hose Ra-fael Moneo odi da raboti so danskiot arhi-tekt Jern Utzon, a potoa stanuva profesorna nekolku univerziteti vo Evropa i SAD.Negovata arhitektura sodr`i suptilni vrs-ki so neposrednata okolina, kako i efikasnoprisposobuvawe na modernizmot kon isto-riskite pouki. Toa go poka`uva ve}e kaj svo-jot prv zna~aen objekt, Muzejot na rimskataumetnost vo Merida (1980-85), ~ij konceptpretstavuva zna~aen prilog za arhitektonski-te dvi`ewa vo vtorata polovina na HH vek.

[panskata osiguritelna kompanija voSevilja (1982-87), koja se nao|a vo neposrednablizina na gradskata saat-kula, gi prezema ka-rakteristikite na istoriskoto jadro za da jaoformi svojata fizionomija. Bez da insisti-ra na li~na ekspresija, ovoj objekt so propor-ciite i arhitektonskite elementi harmonis-ki e integriran vo istoriskata okolina, iakovo odnos na nea ima relativno golem volumen.

[panskata banka vo Haen (1983-88), so ti-pologijata na elementite i so vtisnatiot am-blem na venecot, pravi izvesen stilski os-vrt na {panskata tradicija od 30-tite godi-ni. Bankata e smestena zad visok yid i do nease doa|a niz dvor so pergola od natur-beton,{to go ozna~uva javniot karakter na objektot.

Opredelbata za reinterpretacija na iz-vornata moderna arhitektura, Moneo ja po-ka`uva i kaj terminalot na aerodromot voSevilja (1989-91), kade {to nad izdol`enata

ramna fasada e sozdadena igra na piramidal-ni pokrivi so lanterni.

@elezni~kata stanica Ato~a vo Madrid(1991) ima razigrana prostorna kompozicija,vo koja dominiraat edna rotonda i edna saat-kula, izgradeni so crvena tula. Lanternitenad podzemnoto metro, so svojata ,,neregular-na“ postavka, pravat dinami~na igra vrz par-terot pred objektot.

Pred da go napravi proektot za fonda-cijata Pilar i Hoan Miro vo Palma de Mal-jorka (1987-92), Moneo go realizira svojotprv objekt nadvor od [panija, Muzejot so kul-turen centar Dejvis vo Velsli, Masa~usets(1989-93). Ovoj objekt vsu{nost pretstavuvadogradba na umetni~kiot centar Xevit (1985)izgraden od Pol Rudolf. So cel da se razli-kuva od sosedniot objekt, dogradbata e napra-vena vo vid na kutija so ,,slepi yidovi“ od tu-la. Pokraj prizemje i dva kata nameneti za

galerija, objektot ima: suteren so auditoriumza 200 slu{ateli, kafeterija i sala za pov-remeni izlo`bi. Najgolemo vnimanie priv-lekuva enterierot na dvojno zakrivenata salai na izlo`benite galerii.

So proektot za festivalskata palata voVenecija, Moneo kako i kaj prethodnite ob-jekti steknuva me|unaroden ugled, poradi vo-deweto smetka za minatoto, vklopuvaweto vookolinata, pejza`ot i klimata. Ovoj ugledpridonesuva toj da stane rakovoditel na ar-hitektonskiot oddel na postdiplomskitestudii na Univerzitetot Harvard vo Kem-brix, Masa~usets (1985-90).

So dogradbata na Gradskiot sovet voMursija, [panija (1991-98), Moneo poka`uvaprefineto ~uvstvo za istoriskata okolina.So ednostavnite pravi linii, ovaa dogradbaja potencira vrednosta na katedralata, kojase nao|a od sprotivnata strana na plo{tadot.Ritamot na fasadnite otvori i bojata na po-vr{inite na nov na~in ja interpretiraat ne-posrednata okolina.

Inspiracijata od arhitektonskite mode-li na 20-tite i 30-tite godini na HH vek, vo

Sl.371. Hose Rafael Moneo. [panskata osiguritelnakompanija, Sevilja (1982-87)

Sl.372. Hose Rafael Moneo. @elezni~kata stanicaAto~a, Madrid (1991). Panorama i izgled na parkingot

Sl.373. Hose Rafael Moneo. Muzejot Dejvis, Velsli, Masa~usets (1989-93)

Sl.374. Hose Rafael Moneo. Gradskiotsovet, Mursija, [panija (1991-98)

126126126126126

SANTIJAGO KALATRAVA (1951-)

Tvore{tvoto na Santijago Kalatrava,zaedno so negovata ̀ ed za u~ewe, pretstavuvaunikatna pojava vo arhitekturata kon krajotna HH vek. Toj e roden vo Valensija kade {tostudira umetnost (1968-69), a potoa diplomi-ra na Arhitektonskiot fakultet vo istiotgrad (1974) i go studira urbanizmot. Kakopostdiplomec, vo 1979 godina vo Cirih stek-nuva diploma na grade`en in`ener, a vo 1981godina se zdobiva so doktorat na tehni~kitenauki. Istata godina vo Cirih, Kalatrava ot-vora sopstvena agencija za arhitektura i in-`enerstvo, a vo 1989 godina nejzino pretstav-ni{to vo Pariz.

Vo vistinska smisla na zborot, SantijagoKalatrava e ~ovek {to pravi mostovi prekureki, no i mostovi me|u severot i jugot, me|uskulpturata i konstrukcijata, me|u realnos-ta i fantazijata. Se ~ini deka negovite sup-tilni i fantasti~ni formi vle~at koren du-ri od deloto na Antonio Gaudi i negovitenaslednici Toroha i Kandela.

Kalatrava gi prou~uva i gi nadminuvabioni~kite formi na Pjer Luixi Nervi i seinspirira od kriljata na pticite za da soz-dade eden nov stil, koj gi soedinuva: umetnos-ta, arhitekturata i in`enerstvoto. Ako zaNervi pretstavuva{e predizvik umetni~ki-ot na~in za sovladuvawe na konstruktivniteproblemi, Kalatrava nao|a re{enija kako dago napravi toa na dinami~en umetni~ki na-~in. Negovite umetni~ki oblikuvani kon-strukcii, vo vistinska smisla na zborot za-po~nuvaat da se dvi`at, kako {to se dvi`at`ivite organizmi. Takvata promenliva for-

ma na bioni~kata arhitektura ve}e ne mo`eda se smesti vo nitu eden stil, bidej}i taapretstavuva eden vid koncept, {to prerasnu-va vo nau~noistra`uva~ka metodologija, kojarezultira so racionalno umetni~ko obliku-vawe na formite.

Taa tvore~ka nasoka Kalatrava ja zapo~-nuva u{te vo 80-tite godini, koga so svoitesorabotnici ja pravi fabri~kata zgrada nakompanijata Ernsting vo Kesfeld, Lete vo[vajcarija (1980-86). Kaj razli~no obliku-vanite fasadi, posebno vnimanie privlekuvafasadata so vratite napraveni od metalni la-meli, koi pri otvoraweto se krevaat vo for-ma na pti~ji krilja.

Svoite in`enersko-umetni~ki sposob-nosti Kalatrava gi doka`uva so izgradbatana serija neobi~ni mostovi, kako {to se: mos-tot Ba~ de Roda vo Barselona (1985-87), mos-tot Alamiljo vo Sevilja (1987-92), kako imostovite vo: Merida (1988-91), Bordo (1990-97), Valensija (1991-95) i Bilbao (1990-97).Negovite metalni kosturi i sajli, so koi sov-laduva ogromni rasponi, imaat eden vid umet-ni~ki transformirani organski formi. Soformata na mostovite, Kalatrava nastojuvakaj publikata da razbudi ~uvstvo sli~no naona {to go pravat, na primer, simfoniskitekoncerti na Mocart. Kako {to harfata ililirata predizvikuvaat suptilno ~uvstvo kaj

slu{atelite, taka i mostovite na Kalatravago zapiraat zdivot na nabquduva~ite. Takana primer, mostot Alamiljo, vgnezden vo bre-govite na rekata Gvadalkivir, so nakloneti-ot pilon i so sajlite {to go dr`at 140 m dol-giot raspon, nalikuva na vistinska harfa.No, seto toa ne e slu~ajno, tuku ima i ednagenijalna stati~ka logika. Golema atrakcijana izlo`bata vo Sevilja (1992) predizvikuvai paviljonot na Kuvajt, isto taka delo na Ka-latrava.

Vo svoeto rodno mesto Valensija, osvenedna interesna telekomunikaciska kula, Ka-latrava ima podignato i most, ~ij la~en nosa~e hrabro naklonet kon nadvor, taka {to os-tava vpe~atok na dinami~na stati~nost. Pro-dorot na Kalatrava vo nebeskite viso~ini eodbele`an so proektot za ogromnata teleko-munikaciska kula Kalserola za Olimpiski-te igri vo Barselona, visoka 250 m.

Vo samiot Olimpiski kompleks na ridotnad Barselona, Kalatrava ja pravi telekomu-nikaciskata kula Monthuik (1989-92), koja vovistinska smisla na zborot pretstavuva„funkcionalna“ skulptura, okolu koja se raz-vivaat olimpiskite objekti, a me|u niv i pa-viljonot Sant Hordi na Arata Isozaki. Sopomo{ na natur-betonot, Kalatrava pravi ed-na dinami~na skulptura so naklonet nosa~ iprsten koj ja dr`i „iglata“ na telekomuni-kaciskite uredi. Od platformata na prste-not se pru`aat prekrasni vizuri na Olim-piskiot ansambl i na celiot grad.

Sl.382. Santijago Kalatrava. Mostot Ba~ deRoda, Barselona (1985-87)

Sl.383. Santijago Kalatrava. MostotAlamiljo, Sevilja (1987-92)

Sl.384. Santijago Kalatrava. Mostot imetrostanicata, Almeida, Valensija (1991-95).Izgled i vnatre{nost,

Sl.

385.

San

tija

go K

alat

rava

. Tel

ekom

unik

acis

kata

kul

a M

onth

uik,

Bar

selo

na (1

989-

92)

127127127127127

Gradskata ̀ elezni~ka stanica vo Cirih(1983-90) e smestena vo centarot na gradot.Nejziniot podzemen del e napraven od masi-ven armiran beton so „pe{terska“ atmosfe-ra, dodeka nadzemniot del e sostaven od pre-fineti metalni elementi so forma vo vidna ribin kostur.

@elezni~kata stanica Lion-Satolas(1990-94) so povr{ina od 6.500 m2 pretstavuvadel od novata brza `elezni~ka mre`a naFrancija (TGV) i e vo direktna vrska soaerodromot. Objektot ima dol`ina od 120 m,{iro~ina od 100 m i viso~ina 40 m, a od negoprodol`uvaat peroni dolgi 300 m. Niz sred-nite koloseci mo`at da „proletaat“ superbrzi vozovi so 300 km na ~as, poradi {to Ka-latrava ima predvideno posebni sistemi zaamortizacija na dinami~kite udari i na vib-raciite. Spored svojot buen obem i konstruk-cija, ovoj objekt go nadminuva aerodromskiot

terminal Xon Kenedi (TWA) vo Wujork (1957-62). Formata na objektot, zaedno so pokrie-niot premin kon aerodromot, nalikuva napraistoriska ptica so ra{ireni krilja, noisto taka i na morska riba. Negoviot centra-len konstruktiven sistem vo vid na ~eli~enÄrbet te`i 1300 toni.

Me|unarodnata reputacija na Kalatravase potvrduva ne samo so izgradba na objektituku i so fascinantni proekti. Toj e fina-list na konkursot za obnova na Rajhstagot voBerlin (1993) i e avtor na proektot za crk-vata Sv. Jovan vo Wujork, kako i na galeri-jata so skverot na nasledstvoto na plo{tadotBCE vo Toronto (1987-92).

Na pragot na XXI vek, neobi~noto delona Kalatrava dostignuva ogromni razmeri vonegoviot roden grad Valensija, kade {to voramkite na presu{enoto re~no korito se po-diga ansamblot na Gradot na umetnostite ina naukite. Najprvin, vo 1998 godina vo upo-treba e pu{ten objektot Hemisferik, a potoaMuzejot na naukite Princ Filip i nat-stre{nikot so botani~ka gradina, pod koj esmesten golem parking. Ansamblot se kom-pletira so Palatata na umetnostite (1996-2002). Site objekti so ubavo oblikuvanite or-ganski formi izniknuvaat od vodenoto ogle-dalo.

Sl.386. Santijago Kalatrava. Gradskata `elezni~kastanica, Cirih (1983-90). Panorama

Sl.387. Santijago Kalatrava. @elezni~kata stanicaLion-Satolas (1990-94). Izgled i stani~niot hol

Sl.388. Santijago Kalatrava. Isto~nata`elezni~ka stanica, Lisabon (1993-98)

Sl.389. Santijago Kalatrava. Proektot zaadaptacija i nadgradba na Rajhstagot, Berlin (1993)

Sl.391. Santijago Kalatrava. Hemisferikot i Muzejot na naukitevo Gradot na umetnostite i naukite, Valensija (1991-98)

Sl.390. Santijago Kalatrava. Gradot na umetnostite i naukite,Valensija (1988-). Situacija

128128128128128

Fantasti~noto prostorno tvore{tvo naKalatrava, so celosnata sinteza na urbaniz-mot, arhitekturata i mehanikata, go dostig-nuva svojot zenit na po~etokot na XXI vek,dobivaj}i ja mo`nosta da gi podigne sport-skite objekti za Olimpijadata vo Atina(2004).*37

*Enrik MiraljesEnrik MiraljesEnrik MiraljesEnrik MiraljesEnrik Miraljes (1955-2000) i KarmeKarmeKarmeKarmeKarme

PinosPinosPinosPinosPinos (1954-) se zdru`uvaat vo 1983 godinakoga pobeduvaat na konkursot za parkot i gro-bi{tata Igualda kaj Barselona (1985-92). Vokoncepcijata tie gi obedinuvaat arhitektu-rata i skulpturata, pri {to objektot vo vidna dolga izvitkana plasti~na forma e vmet-nat vo ridskiot pejza`.

Enrik Miraljes relativno rano steknuvame|unaroden ugled, taka {to se pojavuva i ka-ko profesor na nekoi fakulteti vo SAD ivo Velika Britanija. Nasproti minimaliz-mot na drugite arhitekti od Barselona, de-loto na Miraljes se odlikuva so edna bujnaarhitektura, ~ii neobi~ni }o{iwa poneko-ga{ potsetuvaat na dekonstruktivizmot. Me-|utoa, negoviot intres za dekonstruktiviz-mot ostanuva pove}e na nivo na literatura,so izrazena skepsa za negova prakti~na pri-mena. Miraljes se navra}a na „~istiot“ mo-dernizam, no so upotrebata na surovi i mo}niformi, toj nalikuva pove}e na buntovnik ot-kolku na imitator.

Vo sorabotka so Karme Pinos, Miraljesgi sozdava i slednite objekti: Op{tinskiotcentar La Mina vo Barselona (1987-92), stre-la~kite objekti za Olimpijadata vo Barse-lona (1989-91), sportskata palata vo Hueska(1988-94) i avtobuskata stanica vo Takaoka,Japonija (1993-95).

Op{testveniot centar vo Hostalets deBalewa (1988-94), vo blizinata na Barselona,iako ima samo 1100 m2, toj e re{en so namerada primi 20-tina razli~ni funkcii. Negova-ta struktura mo`e da se sporedi so onaa naruskiot konstruktivist Konstantin Meqni-kov, pred sî poradi upotrebata na surovi in-dustriski materijali i na geometriskifragmenti. Vleznite rampi koi gi povrzuvaatterasite so gradinata, „ ...na objektot mu davaat

Sl.392. Santijago Kalatrava. Palatata na umetnostite (1996-2002)vo Gradot na umetnostite i naukite, Valensija. Maketa

Sl.393. Santijago Kalatrava. Olimpiskiotstadion, Atina (2001-2004). Maketa

forma, sozdavaj}i kompleksen mural“. Vnat-re{nite prostorii se osmisleno izdvoeni ed-na od druga, zavisno od nivnata funkcija i odpotrebata vo niv da navleze prirodno svetlo.

Nacionalniot trening centar za ritmi~-ka gimnastika vo Alikante (1989-93) e izgra-den za odr`uvawe na Svetskiot {ampionatvo gimnastika, a sodr`i: sala za 4.000 gleda-~i, sala za trening i u~ili{te za profesio-nalna ritmi~ka gimnastika. I pokraj prisut-nata kompleksnost, krovnata konstrukcijanad prostranite enterieri e montirana za sa-mo eden mesec. I vo ovoj objekt e prisutensamo duhot na dekonstruktivizmot, bidej}ispored Miraljes „ ...osven vo literaturata,toj e neprimenliv vo arhitekturata“.*38

Sl.394. Enrik Mirales i Karme Pinos. Parkot igrobi{tata Igualda, Barselona (1985-92)

Sl.396. Enrik Mirales i Karme Pinos.Nacionalniot trenig centar za

ritmi~ka gimnastika, Alikante (1989-93).Panorama i vnatre{nost

Sl.395. Enrik Mirales i Karme Pinos.Avtobuskata stanica vo Takaoka, Japonija (1993-95)

129129129129129

PORTUGALIJAPORTUGALIJAPORTUGALIJAPORTUGALIJAPORTUGALIJA

I pokraj golemite prekumorski posedi,vo prvata polovina na HH vek Portugalija edosta siroma{na zemja, koja stenka pod dik-taturata na Salazar. Po revolucijata i sopostepenata demokratizacija na op{testvo-to, napreduva i ekonomijata, a so nea i arhi-tekturata. Glavnata zasluga za afirmacija naportugalskata moderna arhitektura mu pri-pa|a na Alvaro Siza.

ALVARO SIZA (1933-)

Po diplomiraweto, Alvaro Siza kratkovreme raboti so Fernando Tavora (osnova~na {kolata vo Oporto), a potoa razviva svojspecifi~en arhitektonski izraz. Toj stanuvaprofesor na Univerzitetot vo Porto, dobit-nik na nagradata Mis van der Roe (1988) i nanagradata Pricker (1992). Vo Portugalija tojima izgradeno mnogubrojni objekti so ednos-tavni i promisleni formi.

^uvstvoto za postojnata topografi-ja i za duhot na mestoto Alvaro Siza gopoka`uva ve}e na pragot na 60-tite go-dini, osobeno kaj serijata ku}i, izgrade-ni od 1967 do 1977 godina. Preku nivnatarealizacija, toj poka`uva na kakov na~inmo`e novite elementi da se integriraatvo pejza`ot, pravej}i spoj na tradicio-nalnoto i sovremenoto.

Bliskosta so organskite metodi naAlvar Alto, Alvaro Siza ja poka`uvakaj bankata vo Oliveira de Azemejs(1971-74). Sepak, negovite organski kom-pozicii so nepravilni volumeni se se-koga{ razbla`eni so komponenti na si-metrijata, proizlezeni od tradicijata naitalijanskiot racionalizam.

Portugalskata revolucija (1974) iosloboduvaweto od diktaturata, na arhi-tektite kako Alvaro Siza im sozdava po-volni mo`nosti za prezemawe na golemipotfati. Po nara~ka od novata demo-kratska vlast, toj gi sozdava stanbeniteansambli Bosa (1973-77) i Sao Viktor(1974-77) vo Oporto. Nivnata arhitektu-ra so ramni yidovi i mali otvori pret-stavuva spoj na kubizmot i na tradicio-nalnite ku}i so ramni pokrivi.

Specifi~niot stil na Alvaro Sizaja sodr`i tradicijata na modernizmot, ko-ja e uramnote`ena so pozitivnite stranina regionalizmot. Negovite proekti sekoncipirani taka, {to ovozmo`uvaatpostojano dodavawe i poednostavuvawe.

Takvi primeri se: univerzitetot vo Porto(1984) i tehni~koto u~ili{te vo Setubal.

Enterierite vo objektite na Alvaro Si-za nikoga{ ne se inertni kutii, tuku dina-mi~ni prostori, vo koi svetlosta, proporci-jata, pregraduvaweto i inklinacijata na yi-dovite sekoga{ doveduvaat do novi re{enija.So ednostavnata geometrija i so redukcijatana materijalite, negovata arhitektura pot-setuva na klasi~niot modernizam, kako {tose ku}ite na Le Korbizje, Bruno Taut i Misvan der Roe vo naselbata Vajzenhof kaj [tut-gart. Kon niv, Alvaro Siza dodava novi ele-menti so mediteranski karakter, koi potek-nuvaat od narodnata arhitektura na Portu-galija.

Alvaro Siza uspeva da go premosti jazotme|u sofisticiranata arhitektura na medi-teranskite vili i lesnata estetika na Mi-sovite stanbeni gradbi. Toa zna~i deka ne-govoto delo go ima svoeto zna~ewe tokmu vosposobnosta da napravi ume{en spoj me|u so-cijalnite aspekti na arhitekturata i nejzi-nite formi. Proekti {to go poka`uvaat go-lemiot razvoj na Alvaro Siza vo taa nasokase bankata Borhes i Irmao vo Vilja do Konde(1969-82) i stanbeniot ansambl vo Evora(1977).

Golem broj od slednite objekti na Alva-ro Siza se izgradeni nadvor od Portugalija,{to ja potvrduva negovata me|unarodna re-putacija. Taka na primer, vo Hag, Holandijatoj podiga ansambl od dve ku}i so prodavnicavo prizemjeto (1984), pri {to ku}ite imaat

Sl.397. AlvaroSiza. Ku}ata za ~ajBoa Nova, Lesa dePalmeira (1958-63)

Sl.398. Alvaro Siza. Ku}ata na Antonio Karlos Siza,Santo Tirso (1976-78)

Sl.

399.

Alv

aro

Siz

a. S

tanb

enio

t an

sam

blS

ao V

ikto

r, O

port

o (1

974-

77)

Sl.400. Alvaro Siza.Bankata Borhes i

Irmao, Vilja do Konde(1969-82). Izgled i

vnatre{nost

136136136136136

Empaer stejt bilding (1930-32) na [rju,[rju,[rju,[rju,[rju,Lemb i HarmounLemb i HarmounLemb i HarmounLemb i HarmounLemb i Harmoun, kako i oblakoderot Kraj-sler vo Wujork (1929) na Vilijam van AlenVilijam van AlenVilijam van AlenVilijam van AlenVilijam van Alen(1883-1954) pretstavuvaat vra}awe nazad kakovo pogled na arhitektonskiot izraz taka ivo funkcionalnoto re{enie. [teta e, {totoa mo`e da se ka`e i za pogolemiot broj ob-lakoderi podignati vo SAD me|u 30-tite i60-tite godini na HH vek. Sepak, kaj dobardel od tie objekti zabele`liv e golem napre-dok vo grade`nata tehnologija so odnapredpodgotveni konstruktivni elementi. Taka, naprimer, pri gradeweto na Empaer stejt bil-ding, vo tek na edna sedmica prose~no se po-digani po ~etiri do pet kata. So zavr{uva-weto na negovite 102 kata, toj postignuva re-kordna viso~ina od 381 m.

Vo sredinata na HH vek, arhitektite inivnite pokroviteli go sfa}aat zna~ewetona slobodniot prostor i na prostudiranataarhitektonska struktura. Taka, so pomo{ naavtorite proizlezeni pred sî od {kolataBauhaus, nastanuva procut vo proektirawetona oblakoderite. Prv zna~aen beleg na tojnapredok pretstavuva sedi{teto na OON vo

Wujork (1948-50), koe e proektirano od in-ternacionalen arhitektonski tim, pod rako-vodstvo na Valas Harison Valas Harison Valas Harison Valas Harison Valas Harison (1895-1981) i Maks Maks Maks Maks MaksAbramovic Abramovic Abramovic Abramovic Abramovic (roden 1908), a vo konsultacijaso Le Korbizje i Oskar Nimaer. Poednosta-venata ~ista struktura na visokiot objektpretstavuva interpretacija na ideite na Bau-haus, {to vo SAD gi propagiraat Mis van derRoe, Valter Gropius i nivnite sorabotnici.

Oblakoderot Alkoa vo Pitsburg (1952)pretstavuva druga zna~ajna realizacija na fir-mata Harison i Abramovic, kade {to do izrazdoa|a strukturata od profiliranite alu-miniumski plo~i vrz ~eli~en kostur. Vo po-~etokot na 50-tite godini, golemo vlijanie vrzizgradbata na oblakoderite vr{at kuliteblizna~ki vo ̂ ikago (1951) na Mis van der Roe Mis van der Roe Mis van der Roe Mis van der Roe Mis van der Roe,kako i pred toa podignatoto sedi{te na OON.

Navedenite tendencii doveduvaat do iz-gradbata na prviot zna~aen deloven objekt voarhitekturata na SAD, Lever haus vo Wujork(1951-52) na firmata Skidmor, Ouvings i Me-ril (SOM, formirana 1936), a vo sorabotkaso dizajnerot Gordon Ban{aftGordon Ban{aftGordon Ban{aftGordon Ban{aftGordon Ban{aft (1909-1990).Objektot ima izgled na visoka pravoagolnaplo~a oblo`ena od site strani so staklo voposvetla i potemna zelenikava nijansa. Pri-zemjeto e oblikuvano kako trem i ja zafa}are~isi celata lokacija, a nad nego e zatvore-niot javen prostor, koj so vertikalnata plo~asozdava forma vo vid na bukvata „L“. Otspro-tiva na Lever-hau se smesteno remek-delotona Mis van der Roe i Filip Xonson, Sigrambilding (1954-58), izgradeno spored istiteprincipi, kako spomenik na modernata in-dustrija.

Marina Siti vo ̂ ikago (1959-64) na Ber-Ber-Ber-Ber-Ber-trand Goldbergtrand Goldbergtrand Goldbergtrand Goldbergtrand Goldberg (1913-97), pretstavuva an-sambl na dve stanbeni kuli so kru`ni osnovi.Tie imaat viso~ina od 63 kata, od koi prvite19 slu`at za gara`i i so pomo{ na vovle~e-niot kat namenet za peralnici, oblikovno seizdvoeni od stanbeniot del. Okolu kulite sesmesteni op{testveni sodr`ini i marina za700 ~amci.

Sl.421. Vilijam van Alen.Oblakoderot Krajsler,Wujork (1929)

Sl.422. SOM i Gordon Ban{aft.Lever haus, Wujork (1951-52).

Osnova i izgled

Sl.423. Bertrand Goldberg. MarinaSiti, ^ikago (1959-64)

137137137137137

CBS Bilding vo Wujork (1962-64) na EroEroEroEroEroSarinen Sarinen Sarinen Sarinen Sarinen (1910-61), so svoite prekr{eni ver-tikalni lenti i vovle~eni prozorski otvoripravi moderna interpretacija na gotskatastruktura. Od druga strana, dvata oblakoderina Svetskiot trgovski centar vo Wujork(1967-73), izgradeni spored proektite na Mi-Mi-Mi-Mi-Mi-noru Jamasaki noru Jamasaki noru Jamasaki noru Jamasaki noru Jamasaki (1912-86) i firmata Emeri RotEmeri RotEmeri RotEmeri RotEmeri Rotso sinoviteso sinoviteso sinoviteso sinoviteso sinovite, pretstavuvaat najmonumentalensimbol na Misovata arhitektura. So viso~i-nata od 110 kata, vo toa vreme tie se najviso-kite zgradi vo svetot. Do niv vodi posebnametro-linija, so koja sekojdnevno pristigaatnekolku iljadi vraboteni i desetici iljadiposetiteli. Za `al, ovie objekti se urnatiso teroristi~kite napadi na 11 septemvri2001 godina.

Brus GreamBrus GreamBrus GreamBrus GreamBrus Gream (1925-) od biroto SOM gopodiga oblakoderot Xon Henkok centar vo^ikago (1965-70), so kombinirana sodr`inaod deloven i stanben prostor. So svojata tem-na ~eli~no-staklena silueta visoka okolu300 m, nekolku godini toj be{e najvisokiotobjekt vo ^ikago. Nabrzo toj e nadminat odsledniot oblakoder na biroto SOM, Sirs ta-uer vo ̂ ikago (1972-74), koj so viso~inata od447,5 m ostanuva podolgo vreme najvisok ob-jekt vo svetot. I pokraj ogromnata viso~ina,so skalestoto ras~lenuvawe na masite, ovojobjekt sepak izgleda stabilno.

Lejk point tauer vo ^ikago (1964-68) gopoka`uva definitivniot triumf na Miso-vata arhitektura od koski i ko`a, koja toj japroklamira u{te vo 20-tite godini na HH

vek. So napredokot na amerikanskata indus-trija se sozdadeni site uslovi, sledbenicitena Mis van der Roe od firmata [iporejt-[iporejt-[iporejt-[iporejt-[iporejt-HajnrihHajnrihHajnrihHajnrihHajnrih da ja realiziraat i negovata zamislaza oblakoder so osnova vo vid na ameba.

Vo arhitekturata na oblakoderite od 70-tite godini, zapo~nuvaat da se pravat vari-jacii na prethodnite temi, so barawe na noviizrazni mo`nosti. Taka na primer, IDScentarot vo Mineapolis, Minesota (1973),na Filip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip Xonson, ima skalesto prekr{uva-we na staklenite fasadi, dodeka Kolumbushaus vo Wu Hevn, Konektikat (1965-70), na Ke-Ke-Ke-Ke-Ke-vin Ro{vin Ro{vin Ro{vin Ro{vin Ro{ ima originalna forma so kru`nipiloni na }o{iwata. Sprotivno na toa, kajnegovata osiguritelna kompanija vo Indija-napolis, Indijana (-1974), preovladuvaat pi-ramidalnite formi, napraveni od ~elik istaklo, smesteni me|u piloni od natur-beton.

Vo 70-tite godini na HH vek, razvojot naoblakoderite vo SAD poka`uva raznovidnitendencii. Taka na primer, Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{ (1922)vo oblikuvaweto na hotelot na OON vo Wu-jork (1976-) primenuva dinamiziran moderenizraz, dodeka Filip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip Xonson i XonXonXonXonXon BarxiBarxiBarxiBarxiBarxi(1933-) vo oblikot na ATT (Sony) bilding voWujork (1978-84) voveduvaat postmodernielementi. Podocna, istite arhitekti, sooblakoderite Porta na Evropa vo Madrid,[panija (-1996), pravat neobi~na simetri~nadinaminizirana kompozicija, koja so naklo-netite volumeni ima dopirna to~ka so dekon-struktivizmot.*43

Helmut JanHelmut JanHelmut JanHelmut JanHelmut Jan (1940-), po doseluvaweto odGermanija vo ^ikago (1967), stanuva glavenarhitekt vo firmata Marfi, pri {to dobivamo`nost da podiga zna~ajni objekti. Prekusvoite dela toj go transformira re~nikot namodernata arhitektura, sozdaden vo {kolataBauhaus. Koristej}i gi mo`nostite na moder-nata tehnologija, Helmut Jan vo stakleno-~e-li~nite strukturi voveduva elementi koipotsetuvaat na amerikanskiot art deko odpo~etokot na 30-tite godini. Takviot pris-tap e vidliv kaj oblakoderot na avenijataLeksington vo Wujork (1984-89), kako i kaj Me-seturm vo Frankfurt, Germanija (1985-91).

Sl.424. Minoru Jamasaki i Emeri Rot so sinovite.Kulite blizna~ki na Svetskiot trgovski centar,Wujork (1967-73, razurnati 2001) Sl.425. SOM. Sirs Tauer, ^ikago (1972-74)

Sl.426. Kevin Ro{ i Xon Dinkelu. Osiguritelnatakompanija, Indijanapolis (1967-74)

Sl.427. Filip Xonson i Xon Barxi. OblakoderitePorta na Evropa, Madrid (-1996)

138138138138138

Oblakoderot Meseturm, so viso~inata od251m, stanuva najvisokiot administrativenobjekt vo Evropa. Svojot uspeh vo GermanijaHelmut Jan go potvrduva so atraktivniotproekt za centarot Sony vo Berlin (1995).

Vilijam PedersenVilijam PedersenVilijam PedersenVilijam PedersenVilijam Pedersen (1938-) vo kulata naulicata Veker drajv 333, ̂ ikago (1983) pravireinterpretacija na Misovata visokosjajnastakleno-~eli~na struktura, dodeka oblikotproizleguva od formata na lizgalkite, koiavtorot mnogu gi sakal dodeka bil dete.

Firmata Kon, Pedersen i Foks (formi-rana 1976), kako specijalisti za finansiskiadministrativni objekti, go podigaat sedi{-teto na DG bankata vo Frankfurt, Germanija(1987-93), koe vo viso~inata od 208 m ima kom-binirana sodr`ina. Podocna ovie avtori do-bivaat mo`nost da go podignat ogromniot ob-jekt na Svetskiot trgovski centar vo [an-gaj, Kina (1997-), koj so viso~inata od 460 mstanuva urbana poenta na ovoj megalopolis.Ovoj moderen pove}enamenski objekt imaaerodinami~na silueta, ostar vrv probien soogromna kru`na dupka i mazna sjajna povr{i-na, vo koja se menuva refleksijata na dnevna-ta svetlina. Vo negova neposredna blizina,birotobirotobirotobirotobiroto SOM SOM SOM SOM SOM so Adrijan D. SmitAdrijan D. SmitAdrijan D. SmitAdrijan D. SmitAdrijan D. Smit go podiga88 kata visokiot @i Mao bilding, (-1998), kojso dekorativno ras~lenetata silueta potse-tuva na starite kineski pagodi.

Svetskata slava na biroto SOM vo so-rabotka so Gordon Ban{aftGordon Ban{aftGordon Ban{aftGordon Ban{aftGordon Ban{aft se potvrduva ikaj objektot na Nacionalnata komercijalnabanka vo Xeda, Saudiska Arabija (1983), koje sostaven od kubi~en administrativen ob-lakoder i cilindri~en nizok del za priem

na stranki. Soglasno so klimatskite uslovi,objektot ima re~isi celosno zatvorena fa-sada, pri {to prostoriite se orientiranikon atrium, ~ie prisustvo na fasadata e oz-na~eno so ogromen kvadraten otvor.

SESAR PELJI (1926-) e najvpe~atlivgraditel na visoki objekti kon krajot na XXvek, koj slavata na amerikanskite oblako-deri ja prenesuva niz celiot svet. Po dose-luvaweto od Argentina, toj najprvin rabotivo ateljeto na Ero Sarinen, potoa e glavenproektant vo firmata Gruen i partneri, a vo

1997 godina stanuva dekan na Arhitektonski-ot fakultet na Jejl.

Kako prethodnica na svoite enormno vi-soki objekti, Pelji go podiga objektot naSvetskiot finansiski centar so zimskatagradina vo Wujork (1981-88), kade {to poka-`uva deka e daleku od formalisti~kiot pri-od na svoite sovremenici. Negovoto majstor-stvo za dizajn i za ureduvawe na prostorotpridonesuva javniot prostor i zimskata gra-dina vo objektot da dobijat izvesen stepen naprivatnost. Ovoj ansambl sodr`i ~etiri ku-li so viso~ina od 33 do 55 kata.

Svojot dizajn Sesar Pelji uspeva da gonametne i vo Japonija, zemjata so ogromenbroj talentirani arhitekti, podigaj}i go Ad-ministrativniot centar NTT vo Tokio (1990-95). Ovoj pove}enamenski objekt e sostavenod dva jasno izdvoeni volumeni, vo ~ij oblikdramati~no se sprotivstavuvaat pravite ikrivite linii.

Po pobedata na golem konkurs, SesarPelji go podiga svoeto remek-delo, kuliteblizna~ki Petronas vo Kuala Lumpur, Ma-lezija (1992-97), koi so viso~inata od 454 mtoga{ stanuvaat najvisoki objekti vo svetot.Po~ituvaj}i ja doma{nata tradicija, vo niv-nata osnova i vo siluetata Pelji gi razvivatradicionalnite islamski formi, taka {totie imaat pove}e doma{ni otkolku uvezeniamerikanski karakteristiki.

Deka postoi na~in za prisposobuvawekon okolinata i pri gradeweto golemi ob-jekti, Pelji doka`uva i so oblakoderot Kar-negi hol vo Wujork (1999). Po~ituvaj}i giritamot i bojata na nasledenata okolina, av-torot pravi ras~leneti i relativno zatvo-reni volumeni, so koi se sprotivstavuva naostrata i temna ogledalna silueta na kulataMetropoliten, simbolot na wujor{kata ar-hitektura od 80-tite godini.

Sl.428. Helmut Jan. Oblakoderot naavenijata Leksington, Wujork (1984-89)

Sl.429. Kon, Pedersen i Foks. Svetskiot trgovski centar,[angaj, Kina (1997-). Mestopolo`ba vo gradskiot centar

Sl.430. SOM i Gordon Ban{aft. Nacionalnatakomercijalna banka, Xeda, Saudiska Arabija (1983)

Sl.431. Sesar Pelji. Svetskiot finansiski centarso zimska gradina, Wujork (1981-88)

139139139139139

Ku}i i rezidenciiKu}i i rezidenciiKu}i i rezidenciiKu}i i rezidenciiKu}i i rezidencii

Bidej}i tro{ocite za gradewe vo SADse golemi, investitorite re~isi ne dozvolu-vaat da se eksperimentira so proektirawetooblakoderi. Zatoa, mnozinstvoto arhitektisvoite eksperimenti gi sproveduvaat vo ob-lasta na individualnata stanbena izgradba.Kako i golemiot Frenk Lojd Rajt, taka i no-vodojdenite evropski arhitekti golem del odsvojata kariera ja imaat posveteno na indi-vidualnite stanbeni objekti. Ovoj vid ame-rikanska arhitektura, vo ramkite na prvatakniga od ovaa materija e ve}e analiziran pre-ku delata na: Rajt, Nojtra, GropiusRajt, Nojtra, GropiusRajt, Nojtra, GropiusRajt, Nojtra, GropiusRajt, Nojtra, Gropius i Mis vanMis vanMis vanMis vanMis vander der der der der RoeRoeRoeRoeRoe. Osven ovie avtori, posebno vnimaniezaslu`uvaat u{te golem broj tvorci vo oblas-ta na individualnata stanbena arhitektura.*44

U{te vo tekot na vtorata decenija na HHvek, vo oblasta na individualnata stanbenaizgradba vo SAD se prisutni vlijanijata nazapadnoevropskata avangardna arhitektura,no i vlijanijata na Frenk Lojd Rajt. Tie mo-`e da se sretnat vo delata na Irving XilIrving XilIrving XilIrving XilIrving Xil(1870-1936), kako {to se:

- ku}ata na V.L. Dox vo Los Anxeles(1914-16), vo ~ie oblikuvawe preovla-duva kubisti~kiot pristap so poednos-taveni volumeni, i

- ku}ata Horacio vest kort vo Santa Mo-nika, Kalifornija (1919-21), vo koja seobedineti karakteristikite na neo-plasticizmot i kubizmot.

Iako vo mal broj slu~ai, sepak vo 30-titegodini vo arhitekturata na SAD se prisutnii vlijanijata na evropskiot purizam so vid-livi tendencii kon funkcionalizmot. Ka-rakteristi~en primer od toj vid pretstavuvaansamblot od rezidencii vo Los Anxeles(1937-39) na Gregori EnGregori EnGregori EnGregori EnGregori En.

Rudolf [indlerRudolf [indlerRudolf [indlerRudolf [indlerRudolf [indler (1887-1954) e me|u pr-vite evropski arhitekti koi se doseluvaatvo SAD. Toj ima studirano kaj Oto Vagner iraboteno kaj Hans Maer i Frenk Lojd Rajt(1917-20), a vo 1921 godina otvora sopstvenoatelje vo Los Anxeles. Vrz osnova na pret-hodnoto iskustvo i tesnata sorabotka so Ri-~ard Nojtra, toj se razviva vo poznat arhi-tekt, osobeno vo oblasta na industriskata

stanbena izgradba. Sepak, negovi najpoznatiobjekti se slednive:

- sopstvenata ku}a na [indler vo zapadenHolivud, Kalifornija (1921-22), kojaima atriumski geometriski koncept,realiziran vo kombinacija od natur-be-ton i drvo;

- Lovel bi~ haus vo Wuport, Kalifornija(1922-26), koja e naparevena so jaki ar-miranobetonski nosa~i za da bide ot-porna na zemjotresi. Kako protivte`ana ednostavnite nadvore{ni formi, vovnatre{nosta taa ima slo`en sostav oddvovisinski i ednovisinski prostori.*45

FILIP XONSON (1906-2005) so stak-lenata ku}a vo Wu Kenan, Konektikat (1949),kako sorabotnik na Mis van der Roe, direkt-no vlijae i vrz Misovata idejna zamisla zaku}ata vo Plano (1950). I kaj dvata objektigranicata me|u vnatre{nosta i nadvore{nos-ta postoi samo vo vid na tenka staklena mem-brana.

Sl.

432.

Ses

ar P

elji

. Kul

ite

bliz

na~k

i P

etro

nas,

Kua

la L

umpu

r, M

alez

ija

(199

2-97

). O

snov

a i

mak

eta

Sl.433. Irving Xil. Ku}ata Horacio vest kort,Santa Monika, Kalifornija (1919-21)

Sl.434. Gregori En. Ansamblot rezidencii,Los Anxeles (1937-39)

Sl.435. Rudolf [indler. Lovel bi~ haus, Wuport, Kalifornija (1922-26)

Sl.436. Filip Xonson. Staklenata ku}a, Wu Kenan, Konektikat (1949). Izgled i vnatre{nost

144144144144144

Ta{kovi}Ta{kovi}Ta{kovi}Ta{kovi}Ta{kovi}, koj poteknuva od Bitola, Make-donija. Po~nuvaj}i od 60-tite godini, toj soz-dava nad 50 ku}i vo koi glavna uloga igraat:imaginarnata svetlina, bogatstvoto na geo-metriskite formi i suptilnite promeni navizuelnite efekti, kako i intimnosta naprostorot. Osobeno vnimanie privlekuva ku-}ata Ta{kovi} kaj Paund Brix, Wujork(1988), koja e smestena vo {uma pokraj HajdenLejk. Nejzinata kompleksna i transparentnakompozicija e sostavena od majstorski spojna pravi i krivi linii, na polno i prazno,na ispaknato i vdlabnato.

ROBERT VENTURI (1925-) u{te vo po-~etokot na 60-tite godini osmisleno zapo~-nuva da go uriva platonskiot idealizam namodernata. Negoviot Dom za stari lica Gildhaus vo Filadelfija, Pensilvanija (1960-63),e oblikuvan prozai~no, kako {to e prozai~naneposrednata okolina, pa i `ivotot na sta-rite lica. Gledaweto televizija, kako glavnapreokupacija na starite, dobiva svoj ironi-~en simbol preku stiliziranata TV-antenapostavena na najvisokata to~ka od monumen-talno simetri~niot objekt.

Teoriskite raspravi na Venturi, izne-seni vo negovata kniga Kompleksnosta i kon-tradikcijata vo arhitekturata, nao|aat svojmaterijalen odraz so podigaweto na ku}atana Vana Venturi vo ^esnat Hil, Pensilva-nija (1962-64). Ovaa ku}a toj ja narekuva „malaku}a so golem razmer“, {to vo nadvore{nostae ozna~eno so elementite na planot, a toa se:dol`inata na vleznata simetri~no-asimet-ri~na fasada, ednostavnosta i dopirlivostana siluetata kako celina.

Svojot potsmev kon modernite formi odprvata polovina na HH vek, Venturi go pot-vrduva so oblikuvaweto na {umskata ku}i~kavo Vest~ester, Wujork (1974-76), i zimskataku}i~ka vo Vejl, Kolorado (1975-77), upotre-buvaj}i agresivni i preuveli~eni dvosmis-leni elementi na modernata. Sepak, so upo-trebata na lokalniot materijal ({tici i{indra), kako i so formata na krovot, tojpostignuva izvesen organski odnos kon oko-linata.*51

Se ~ini deka vrv na ironi~niot odnoskon modernata arhitektura pretstavuva rea-lizacijata na Dejzi haus vo Porter, Indijana(1976-77), na Stenli TajgermanStenli TajgermanStenli TajgermanStenli TajgermanStenli Tajgerman (1930-) i so-

Sl.453. Edvard Nils. Rezidencijata Sajdli,Malibu, Kalifornija (1985-91). Osnova i izgled

Sl.454. Vuko Ta{kovi}. Ku}ata Ta{kovi} (vila Makedonija) kaj Paund Brix, Wu Jork (1988). Osnova i izgled

Sl.455. Robert Venturi. Domot za stari lica Gild haus,Filadelfija, Pensilvanija (1960-64).

Sl.456. Robert Venturi. Ku}ata na Vana Venturi,^esnat Hil, Pensilvanija (1962-64). Osnovi na

prizemje i kat, izgled

Stiven Elri~ Stiven Elri~ Stiven Elri~ Stiven Elri~ Stiven Elri~ (1946-) so kompozicijatana svoite ku}i se nadovrzuva na raniot kali-forniski modernizam. Preku spojot na mal-terisanite yidovi, natur-betonot i drvoto,toj pravi ubavo proporcionirani ku}i, koiimaat organski odnos kon okolinata, {to evospostaven so pomo{ na krevkata granicame|u vnatre{nosta i nadvore{nosta.

Toa e osobeno vidlivo kaj rezidencijata[ulman vo Brentvud, Kalifornija (1989-92),~ie bogatstvo se zgolemuva so prisustvoto na{umata i bazenot. Sprotivno na toa, rezi-dencijata Hempstid vo Venecija, Kalifor-nija, ima jasno ras~leneta cvrsta kubisti~kaforma, ~ii proporcii i kolorit proizlegu-vaat od regionot.

Edvard NilsEdvard NilsEdvard NilsEdvard NilsEdvard Nils (1935-) pri sozdavaweto narezidencijata Sajdli vo Malibu, Kalifor-nija (1985-91), ja koristi filozofijata na ja-ponskiot metabolizam, taka {to pokraj ednaizdol`ena oska gi rasporeduva potrebnitesodr`ini. Sekoja prostorna edinica ima svo-ja segmentna stakleno-~eli~na forma, poradi{to celata kompozicija nalikuva na vselen-sko vozilo od holivudskite filmovi. Od dru-ga strana, rezidencijata Gudsan vo Malibu,Kalifornija (1990-93), ima ednostavna pira-midalna forma so stakleno-~eli~na obvivkaotvorena kon okolinata. So upotrebata na yi-dovi od staklena tula i so denivelacijata naprostorot, ovaa ku}a potsetuva na ku}ata od~elik i staklo vo Pariz (1932) na Pjer [aro.

Konceptot vospostaven od Pettemina odWujork go prifa}aat i drugi arhitekti, nose ~ini deka najdosleden me|u niv e VukoVukoVukoVukoVuko

145145145145145

rabotnicite, koja sodr`i satiri~ni obli-kovni elementi, ~ii formi potsetuvaat naintimnite delovi na ~ove~koto telo.

Teoriski dobro podgotveniot RobertRobertRobertRobertRobertSternSternSternSternStern (1939-) i Xon HegmanXon HegmanXon HegmanXon HegmanXon Hegman, so eden prefi-net postmoderen spoj na klasi~nata i Rajtovataarhitektura, ja oblikuvaat rezidencijataVest~ester vo Armonk, Wujork (1975-76). Oddruga strana, Helmut [ulicHelmut [ulicHelmut [ulicHelmut [ulicHelmut [ulic voveduva haj-teharhitektura vo oblikuvaweto na ku}ata [u-lic vo Beverli Hils (1977), pri {to napadno,no bez ironija ja primenuva metaforata na LeKorbizje za ku}ata kako ma{ina za `iveewe.

FRENK O. GERI (1929-) vo vtorata po-lovina na 80-tite godini zapo~nuva da ja raz-viva svojata koncepcija za kompleksno raz-lo`uvawe na arhitektonskite oblici so upo-treba na raznovidni ekonomi~ni materijali.So ponatamo{noto istra`uvawe, toj stanuvanajzna~aen pretstavnik na dekonstruktiviz-mot kon krajot na HH vek. Kako prethodnicana taa inicijativa toj ja podiga ku}ata O. Ge-ri vo Santa Monika, Kalifornija (1978), so~ija dekonstruktivisti~ka arhitektura na-vleguva vo „banalnata“ gra|anska sredina.Takvata postapka od strana na nekoi kriti~a-ri e ozna~ena kako po~etok na „manipulaci-jata so arhitektonskite formi i materijali“.

Vo oblikuvaweto na Norton haus vo Ve-necija, Kalifornija (1982-84), Frenk O. Gerina produhoven na~in gi interpretira for-mite na nabquduva~kite ku}i~ki na kraj-

bre`nite spasiteli. So kompozicijata na[nabel haus vo Brentvud, Kalifornija(1986-89), toj doka`uva deka negovite kom-pleksni nadvore{ni oblici soodvetstvuvaatna vnatre{nite prakti~ni i komforni vo-lumeni. Sepak, dokolku ovie isprekr{eni izarotirani volumeni se dovedat vo eden or-togonalen red, mo`e da se dobie edno pavil-jonsko re{enie, koe e blisko do Rajtovatakoncepcija.*52

Inicijativata za dekompozicija na arhi-tektonskite formi i za superimpozicija naarhitektonskite planovi, {to ja zapo~naFrenk O. Geri, zafa}a pogolem broj ameri-kanski arhitekti, od koi nekolkumina nas-tojuvaat da ostavat i svoj avtorski pe~at. Ta-ka na primer, Erik Ouven MosErik Ouven MosErik Ouven MosErik Ouven MosErik Ouven Mos (1943-) kaj Lo-usan/Vestn haus vo Los Anxeles (1988-93),sozdava arhitektonski formi koi proizle-guvaat od fazite na umetni~kata kreacija.Toa, spored avtorot, sozdava ~uvstvo na „ne-usoglasenost i iznenaduvawe“, {to u{te po-ve}e e potencirano so nevoobi~aeniot spoj naraznovidnite materijali: beton, metal, drvo.

Sli~en takov pristap, so ne{to posmi-reni formi no so ponaglasen kolorit, upo-trebuva Frenklin IzraelFrenklin IzraelFrenklin IzraelFrenklin IzraelFrenklin Izrael (1945-) vo kompo-zicijata na rezidencijata Goldberg Bin voHolivud Hils, Kalifornija (1991). Me|utoa,ovaa smirenost na kompozicijata proizlegu-va od novata obvivka okolu stariot pravoa-golen objekt, koj se dograduva so eden nov za-rotiran paviljon.

Upotrebuvaj}i cvrsti yidni konstrukciiso nepravilni formi ili otvori, nekoi ar-hitekti koristat i prenaglasen `ivopisenkolorit, kako {to e slu~ajot so grupite: Ar-hitektonika i [vajcer BIM. Grupata Arhi-Grupata Arhi-Grupata Arhi-Grupata Arhi-Grupata Arhi-tektonikatektonikatektonikatektonikatektonika (1977-), pod rakovodstvo na Ber-Ber-Ber-Ber-Ber-nardo Fort Bre{anardo Fort Bre{anardo Fort Bre{anardo Fort Bre{anardo Fort Bre{a (1951-), vo negovata rodnazemja Peru ja podiga Mulder haus vo Lima(1983-85), koja e sostavena od kombinacija nakrivi i ramni povr{ini, sekoja za sebe `i-vopisno kolorirana, {to donekade potsetuvana holandskiot De Stajl.

Grupata [vajcer BIMGrupata [vajcer BIMGrupata [vajcer BIMGrupata [vajcer BIMGrupata [vajcer BIM (1987), na ~elo soXozef [vajcerXozef [vajcerXozef [vajcerXozef [vajcerXozef [vajcer (1953-) vo rustikalniot pre-del na Kalifornija kaj mestoto Xo{ua Tri,za svoi potrebi ja podiga ku}ata nare~enaSpomenik (1987-90). Nejzinata kompozicijae sozdadena od tri posebni `ivopisno kolo-rirani kubusi, koi vo kamenitiot predel soz-davat nadrealisti~ki vpe~atok.

Sl.457. Frenk O. Geri. Ku}ata O. Geri, SantaMonika, Kalifornija (1978).

Sl.458. Frenk O. Geri. [nabel haus, Brentvud, Kalifornija (1986-89). Izgled i vnatre{nost

Sl.459. Erik Ouven Mos. Lousan /Vestn haus,Los Anxeles (1988-93). Izgled i vnatre{nost

Sl.460. Arhitektonika. Mulder haus,Lima, Peru (1983-85)

Sl.461. [vajcer BIM. Ku}ata Spomenikkaj Xo{ua Tri, Kalifornija (1987-90)

148148148148148

^arls Gvetmi ^arls Gvetmi ^arls Gvetmi ^arls Gvetmi ^arls Gvetmi (1938-), dve decenii podoc-na, go dograduva novoto krilo na istiot hotel(1991), vo koe najzna~ajno mesto zazema salataza balovi so kapacitet za 3.000 lica. So neo-bi~nite dinami~ni formi i `ivopisen ko-lorit, noviot objekt e vo celosen kontrastso prethodniot.

Korporacijata Volt Dizni na avtoriteim ovozmo`uva golema sloboda vo tvore{-tvoto, poradi {to gi privlekuva i najzna~aj-nite akteri na docnomodernata i postmoder-nata arhitektura. Majkl Grejvs Majkl Grejvs Majkl Grejvs Majkl Grejvs Majkl Grejvs vo parkotSvetot na Volt Dizni na Florida, pokrajezeroto Buena Vista vo 1987 godina gi podigahotelot Lebed i hotelot Delfin, koi imaat`ivopisni formi i boi, a nivnata silueta ezbogatena so stilizirani skulpturi na del-fini i lebedi.

Sli~en pristap na prethodniot, MajklGrejvs primenuva i pri oblikuvaweto na TimDizni bilding vo Burbenk, Kalifornija(1985-91), kade {to na simetri~nata fasadaso klasi~ni elementi vmetnuva skulpturi najunacite od Diznievite animirani filmovi.

Robert SternRobert SternRobert SternRobert SternRobert Stern vo istiot park vo Burbenkgo podiga simetri~niot izdol`en i ̀ ivopis-

no koloriran Kasting centar (1987-89), a gru-pata ArhitektonikaArhitektonikaArhitektonikaArhitektonikaArhitektonika go pravi Ol star rizort,pred ~ija trikatna fasada e postavena ogrom-na bezbol palka. Robert Stern podocna e an-ga`iran da go podigne i Diznieviot objektza animacija vo Burbenk (1993), koj nad tri-korabniot korpus ima sala so oblik na ame-rikanska {apka.

Korporacijata Volt Dizni ja pro{iruvagraditelskata aktivnost i vo Evropa, kade{to go gradi Evro Dizni vo Marn-la-Vale,Francija (1992). Antoan PredokAntoan PredokAntoan PredokAntoan PredokAntoan Predok (1936-) tamugo podiga hotelot Santa Fe vo vid na tera-sest lavirint, postaven vo zelena povr{ina.Negovite masivni mazno malterisani yidovinalikuvaat na arhitekturata od regionot naSanta Fe vo SAD. Frenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. Geri, imaj}i japrivilegijata za celosna avtorska sloboda,vo Evro Dizni go podiga ansamblot FestivalDizni (1992), koj obiluva so raznovidni `i-vopisni formi, ~ija atraktivnost e zgoleme-na so upotrebata na razli~ni materijali, boii moderni tehni~ki elektronski uredi.

Celosnata avtorska sloboda Frenk O.Geri ja ima steknato vrz osnova na svojataprethodna aktivnost, so koja dobiva svetska

popularnost. Taka na primer, nekolku godiniporano toj go ima podignato poznatiot Fi{dens restoran vo Kobe, Japonija (1984), kade{to ras~lenetosta i razdvi`enosta na osnov-nite formi se dovedeni do nivo na bizarnost.Ovoj neobi~en arhitektonski sklop go dobi-va svoeto ime spored eden od paviljonite na-praven vo vid na ogromna razigrana riba.

Evidentno e deka na krajot od vekot ame-rikanskite arhitekti se vo mo`nost svoetograditelsko iskustvo da go plasiraat {irumsvetot i vo oblasta na hotelite. Taka na pri-mer, biroto SOMbiroto SOMbiroto SOMbiroto SOMbiroto SOM, koe e specijalizirano zagradewe oblakoderi, vo sorabotka so BrusBrusBrusBrusBrusGreamGreamGreamGreamGream go podiga hotelot Arts vo Barselona(1992). Kulata vo koja se smesteni sobite eoblikuvana so vidlivo ~eli~no skele, zad koese nao|aat yidovi so prozorski otvori. Ovaakula, zaedno so sosednite, go oblikuva vlezotvo gradot od strana na pristani{teto za jahtii golemata pla`a.

Sl.468. Majkl Grejvs. Hotelot Lebed, ezero Buena Vista, Florida (1987) Sl.469. Majkl Grejvs. Hotelot Delfin pokraj ezeroto Buena Vista, Florida (1987)

Sl.470. Robert Stern. Kasting centarot, Burbenk, Kalifornija (1987-89)

Sl.471. Arhitektonika, Ol star rizort, Burbenk, Kalifornija (1987-89)

Sl.473. Frenk O. Geri. Fi{ dens restoran, Kobe, Japonija (1984). PanoramaSl.472. Andoan Predok. Hotelot Santa Fe, Evro Dizni, Marn-la- Vale, Francija (1992)

149149149149149

Administrativno-upravni objektiAdministrativno-upravni objektiAdministrativno-upravni objektiAdministrativno-upravni objektiAdministrativno-upravni objekti

Kategorijata administrativno-upravniobjekti opfa}a mnogu {irok spektar na gra-ditelska aktivnost, od mali kancelariskiobjekti pa sî do oblakoderi i celi ansambli,kako sedi{ta na va`ni dr`avni instituciiili na golemi trgovski i proizvodstveni or-ganizacii. Pozna~ajnite ostvaruvawa od tojvid arhitektura do sredinata na HH vek serazgledani vo ramkite na prvata kniga odovaa materija {to se odnesuva na arhitekton-skite dvi`ewa i poznatite avtori.

Na pragot na 60-tite godini, arhitektu-rata na SAD e zafatena od baraweto za vos-postavuvawe na ,,kontinuitet so kulturnitevrednosti na minatoto“, no prvite realiza-cii od toj vid amerikanskite arhitekti gipravat nadvor od SAD. Vo oblasta na admi-nistrativno-upravnite objekti toa mo`e naj-prvin da se vidi vo delata na grupata grupata grupata grupata grupata TASTASTASTASTASso Valter Gropius,Valter Gropius,Valter Gropius,Valter Gropius,Valter Gropius, kako {to e ambasadata naSAD vo Atina (1956), a potoa vo delata naEdvard StounEdvard StounEdvard StounEdvard StounEdvard Stoun kako {to e ambasadata na SADvo Wu Delhi (1958).

Luis KanLuis KanLuis KanLuis KanLuis Kan (1901-74), po~nuvaj}i go grade-weto na Narodnoto sobranie vo Daka, Ban-glade{ (1962-74-83) uspeva da vospostavi vis-tinski kontinuitet so lokalnite kulturnivrednosti. Koristej}i tradicionalni gra-de`ni tehniki i materijali, toj sozdava ednamonumentalna arhitektura so prepoznatlivaregionalna pripadnost.

Iznenaduva faktot {to paralelno so na-vedenite nastojuvawa, oddelni arhitekti za re-lativno bogati investitori razvivaat nova

koncepcija za t.n. ekonomi~na izgradba na ob-jekti. Taka na primer, Krejg Elvud Krejg Elvud Krejg Elvud Krejg Elvud Krejg Elvud (1922-92)kaj Saut bej benk vo Menhetn Bi~, Kalifor-nija (1956), nadgraduvaj}i ja teorijata na Misvan der Roe, sozdava svoja konzistentna teo-rija za prefabricirana ekonomi~na gradba.So takviot pristap, toj ja navestuva arhitek-turata {to }e se razviva so nastapuvaweto naekonomskata kriza vo 80-tite godini, ~ij naj-zna~aen pretstavnik vo Evropa e @an Nuvel.

Vo slednata decenija, za vreme na docno-modernata arhitektura vo SAD se podignatinekolku karakteristi~ni administrativno-upravni objekti. Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{ (1922-) go podigasedi{teto na Osiguritelnata kompanija voIndijanapolis (1967-74), kade {to so volu-menite na objektite pravi metafori~ni pi-ramidi na vlasta.

Romaldo Xurgola Romaldo Xurgola Romaldo Xurgola Romaldo Xurgola Romaldo Xurgola (1920-), razvivaj}i giideite na Luis Kan, go proektira sedi{tetona Junajtid faund vo Filadelfija (1970), ~ijarazdraznuva~ka forma proizleguva od nadvo-re{nite uslovi i vnatre{nite faktori voobjektot. KolmanKolmanKolmanKolmanKolman, Noels Noels Noels Noels Noels i Mek Kinel Mek Kinel Mek Kinel Mek Kinel Mek Kinel so ob-

jektot na Gradskiot sovet vo Boston (1969)gi obnovuvaat pretenziite za ureduvawe na`ivotot so pomo{ na soodvetna arhitektura,koja bi imala uloga na zgrada simbol.

Razli~no od prethodnoto, Sesar PeljiSesar PeljiSesar PeljiSesar PeljiSesar Peljikaj Siti hol, San Bernardino, Kalifornija(1972) nudi edna smirena kubi~na forma, pos-tavena na tenki noze i so sovremena tehni~kaobrabotka. Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{ so sorabotnicite kajFordovata fondacija vo Wujork (1968) ja pro-dol`uva linijata na svoite transparentnistrukturi, vo koja prostraniot pokrien at-rium so vegetacijata vo nego e sli~en na onie{to gi pravi Xon Portman.

Vrvnite administrativno-upravni ob-jekti na postmodernata vo SAD gi sozdavaMajkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl Grejvs, so {to predizvikuva polemiki{irum svetot. Kaj administrativniot objektna Javnite slu`bi vo Portland, Oregon(1980-82) toj upotrebuva sloboden hibridenstil, vo koj preovladuva eden nov neoklasi-~en pristap. Na sli~en na~in, so vmetnuvawena transformirni prototipovi i so upotrebana individualni elementi, toj go sozdava Hu-mana bilding vo Luisvil, Kentaki (1982-86).

Vo poslednata ~etvrtina na HH vek, ad-ministrativno-upravnite objekti vo arhi-tekturata na SAD sî po~esto vleguvaat vosostav na t.n. centri, koi pretstavuvaat kom-binirani ansambli so raznovidni objekti od:administrativen, hotelsko-ugostitelski itrgovski karakter. Prvite takvi centri, vokoi glavnoto mesto go zazema hotelot, gi imapodignato Xon Portman.

Helmut Jan Helmut Jan Helmut Jan Helmut Jan Helmut Jan (1940-), koj proizleguva od{kolata na Mis van der Roe, so svoite delanastojuva izvorniot modernizam da go povrzeso novata tehnolo{ka idnina, poradi {to enare~en „romanti~en modernist“. Po nara~-ka na guvernerot na Ilinois, so takov pris-tap toj go podiga Xejms Tompson centarot(porano centarot na dr`avata Ilinois, ^i-kago, 1978-85). Ironi~no e toa {to primene-tite tehnolo{ki sistemi vo ovoj objekt ~estokolabiraat. Od druga strana, formata na ovoj

Sl.474. Luis Kan. Narodnoto sobranie,Daka, Banglade{ (1962-74-83)

Sl.475. Krejg Elvud. Saut bej benk,Menhetn Bi~, Kalifornija (1956)

Sl.476. Sesar Pelji. Siti hol, SanBernardino, Kalifonija (1972)

Sl.477. Helmut Jan. Xejms Tompson centarot,^ikago, Ilinois (1978-85). Izgled i vnatre{nost

152152152152152

Site objekti se oblikuvani so arhitekton-skiot izraz na moderniot neoklasicizam. Vosostav na centarot se nao|a i teatarot Vivi-jan Bomon (1965) na Ero SarinenEro SarinenEro SarinenEro SarinenEro Sarinen.

Pod vlijanie na Linkoln centarot, voSAD se gradat i drugi ansambli za kulturnipotrebi, so objekti rasporedeni okolu maliplo{tadi. Taka na primer, Vilijam PereiraVilijam PereiraVilijam PereiraVilijam PereiraVilijam Pereiravo Los Anxeles go podiga Oblasniot umet-ni~ki muzej (1962), ~ii objekti imaat sli~enklasi~en red i tremovi, kako i onie vo Lin-koln centarot.

Mo`e da se ka`e deka vo 60-tite godinimnozinstvoto arhitekti go prodol`uvaatsvoeto tvore{tvo bez nadvore{ni pritisoci,nastojuvaj}i na najsoodveten na~in da gi za-dovolat programskite barawa i da privle~at{to pove}e posetiteli.

Hosep Luis SertHosep Luis SertHosep Luis SertHosep Luis SertHosep Luis Sert (1902-83), kako afirmi-ran tvorec od SAD, se pojavuva so svoi ori-ginalni objekti i vo stranstvo. Mejt-muzejot

vo Sen Pol-de-Vans, Francija (1967), toj gopodiga so plasti~ni, relativno lesni ele-menti od natur-beton, ~ii formi imaat edenvid „prevrteni lu{pi“ na krovot.

Sert, vo sorabotka so XeksonXeksonXeksonXeksonXekson, e avtor ina objektot za fondacijata Huan Miro voBarselona (1972-74), kade {to elementite nazenitalnoto osvetluvawe se identi~ni so ne-koi od objektite na Sert, prethodno izgra-deni vo Boston.

Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{ (1922-) e ploden avtor na raz-novidni objekti. Negoviot muzej Ouklend voOuklend (1967-70) ima originalna oblikovnakoncepcija so terasesto re{enie, pokrienoso zeleni povr{ini i so pe{a~ki platformi.Za razlika od toa, kaj severnoto krilo naUmetni~kiot muzej Metropoliten vo Wujork(1967-70), vo sorabotka so Xon DinkeluXon DinkeluXon DinkeluXon DinkeluXon Dinkelu, tojpravi piramidalno nakloneti stakleni yi-dovi, pod koi se smesteni fragmenti na egi-petski hram zaobikolen so vodena povr{ina.

Vitni-muzejot za umetnost vo Wujork(1965) ja poka`uva preokupacijata na MarselMarselMarselMarselMarselBroerBroerBroerBroerBroer vo toj period so kompaktnite volume-ni od armiranobetonska konstrukcija.

Filip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip Xonson kaj Amon Karter muzejotna zapadnata umetnost vo Fort Vort, Teksas(1961), so pomo{ na elegantno izvitkanitenatur-betonski elementi na tremot, pravi so-

vremena interpretacija na anti~ki peripte-ros. Na sli~en na~in toj postapuva i kajUmetni~kata galerija na univerzitetot Neb-raska vo Linkoln (1962). Ovie poeti~ni for-mi na konstrukcijata neizostavno potsetu-vaat na ve}e izgradenata Palata na zorata voBrazilija od Oskar Nimaer. So Muzejot naju`en Teksas vo Korpus Kristi, Teksas(1973), upotrebuvaj}i ~isti beli kubi~niformi, Filip Xonson se navra}a na predvo-eniot evropski neoplasticizam.

Xon Johansen Xon Johansen Xon Johansen Xon Johansen Xon Johansen (1906-) kaj Mamers teata-rot vo Oklahoma Siti (1972) go povtoruva ar-hitektonskiot izraz na razigrani natur-be-tonski kubusi, sli~no kako i kaj objektitena Univerzitetot vo Wujork, {to gi ima po-dignato istata godina.

Za vreme na arhitektonskite kolebawakon krajot na 60-tite godini, koga docnomo-dernite arhitekti baraat novi pati{ta, kon-tinuitetot vo razvojot na modernata nasto-juva da go za~uva Luis KanLuis KanLuis KanLuis KanLuis Kan, koj vrz realna os-

Sl.485. Vilijam Pereira. Oblasniotumetni~ki muzej, Los Anxeles (1962)

Sl.486. Hosep Luis Sert. Mejt-muzejot,Sen Pol-de-Vans, Francija (1967)

Sl.487. Kevin Ro{ i Xon Dinkelu. Severnotokrilo na Umetni~kiot muzej Metropoliten,

Wujork (1967-70). Presek i vnatre{nost

Sl.488. Filip Xonson. Amon Karter muzejot nazapadnata umetnost, Fort Vort, Teksas (1961). Presek i izgled

Sl.489. Filip Xonson. Muzejot na ju`en Teksas, Korpus Kristi, Teksas (1973)

153153153153153

nova go postavuva nejziniot idealizam. Vosvoite posledni dela toj uspeva da gi vgradikulturnite vrednosti na minatoto, {to segleda kaj Umetni~kiot muzej vo Fort Vort,Teksas (1974), kako i kaj Centarot na anglis-kata umetnost i studii vo Wu Hevn, Konek-tikat (1978), podignat od negovite u~enici.

Vo 70-tite godini na HH vek, vo arhitek-turata na SAD zapo~nuvaat golemite post-moderni eksperimenti i vo oblasta na objek-tite od kulturata. Amerikanskite arhitektistanuvaat barani i vo stranstvo, no i stran-cite se pojavuvaat so svoi objekti vo SAD.Objektite od kulturata stanuvaat kolku fun-kcionalni tolku i neobi~no oblikuvani, socel da privle~at pove}e posetiteli i so raz-li~ni performansi da predizvikaat voodu-{evuvawe kaj niv.

Gio Obata Gio Obata Gio Obata Gio Obata Gio Obata so sorabotnicite, pokraj cen-tralnata avenija vo Va{ington, go podiga Na-cionalniot muzej na vozdu{niot prostor(1975-76). Ovoj objekt ima strogo opredelenageometriska ritmizacija, kade {to me|u ~e-tirite zatvoreni mermerni kuli se smestenitri golemi sali so transparentni yidovi. Sotakvata dostoinstveno smirena kompozicija,objektot se prisposobuva na svojata monumen-talna sredina i na potrebata da primi okolu50.000 posetiteli na den.

Robert VenturiRobert VenturiRobert VenturiRobert VenturiRobert Venturi, so dogradbata na neokla-si~niot objekt za Umetni~kiot muzej vo ko-lexot Oberlin, Ohajo (1973-77), gi sprovedu-va zalo`bite za postignuvawe na kontradik-cii, pa i ironija vo arhitekturata. Negovatadogradba, osven {to ne nalikuva na muzej, taane vospostavuva nitu oblikoven kontinuitetso postariot objekt. Sepak, takvite postavkina Robert Venturi, potkrepeni so teoriskiraspravi, privlekuvaat po{iroko vnimanie.

So novoto krilo na Muzejot na sovreme-nata umetnost vo San Diego, Kalifornija(1986-96), Robert Venturi vo sorabotka so De-niz Skot Braun vsu{nost pravi dogradba naSkrips haus (1915), podignata od pionerot namodernata vo SAD, Irving XilIrving XilIrving XilIrving XilIrving Xil (1870-1936).Sprotivno na prethodniot primer, ovaa dog-radba tolku ve{to e dodadena na postariot ob-jekt, {to odvaj mo`e da se razlikuva od nego.

Postapkata za sozdavawe arhitektura vokontekst, Robert Venturi ja doveduva do sovr-{enstvo so izgradbata na novoto krilo na Na-cionalnata umetni~ka galerija vo London(1986-91). Vo ~uvstvitelniot prostor na Tra-falgar skver, Venturi podiga edna diskretnadogradba so ednostavna arhitektonska for-ma, koja e „zbogatena“ so fragmenti od mi-natoto, pri {to zenitalnoto osvetluvawe so-vr{eno odgovara na funkcionalnite potrebi.

Sl.490. Luis Kan.Centarot na angliskataumetnost i studii,Wu Hevn, Konektikat(1978)

Sl.491. Robert Venturi i Deniz Skot Braun. Novoto krilo naMuzejot na sovremenata umetnost, San Diego, Kalifornija (1986-96).

Sl.492. Robert Venturi iDeniz Skot Braun.

Umetni~kiot muzej, Sietl,SAD (1984-91)

Sl.

493.

Ri~

ard

Mej

er. M

uzej

ot n

ade

kora

tivn

ite

umet

nost

i, F

rank

fur

tna

Maj

na (1

979-

85).

Aks

onom

etri

jai

fra

gmen

t od

izg

ledo

t

Takvata tvore~ka postapka, istite avto-ri ve}e ja imaat ispitano kaj Umetni~kiotmuzej vo Sietl (1984-91), kade {to so novata,jasno prepoznatliva arhitektura se pribli-`uvaat do ritamot i vtorostepenata plasti-ka na nasledenata okolina. I vo ovoj slu~ajRobert Venturi ne se otka`uva od upotrebatana istoriski fragmenti.

Na preminot od 80-tite vo 90-tite godi-ni, zna~ajna uloga vo izgradbata na objektiteod kulturata igraat i pretstavnicite na ne-koga{nata grupa Pettemina od Wujork, pri{to i ponatamu ja razvivaat arhitekturataso ednostavni formi i so beli povr{ini. Natakov na~in, ^arls Gvetmi^arls Gvetmi^arls Gvetmi^arls Gvetmi^arls Gvetmi so ednostavniotkubus kaj dogradbata na Muzejot Gugenhajm voWujork (1982-92) pravi odmeren kontrast naorganskata forma na arhitekturata od FrenkLojd Rajt.

Ri~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard Mejer i vo ovoj period sozdava ob-jekti pod parolata deka „belata boja pretsta-vuva kratkotraen beleg na ve~noto dvi`ewe“.Golemiot umetni~ki muzej vo Atlanta, Xor-xija (1980-83), ima prostrani razdvi`eniformi i fasadi oblo`eni so beli porcelan-ski tabli, dodeka so konceptot na atriumottoj potsetuva na Rajtoviot muzej Gugenhajm.Na sli~en na~in, Ri~ard Mejer postapuva iso Muzejot na dekorativnite umetnosti voFrankfurt na Majna, Germanija (1979-85),pri {to vo razvienite Korbizjevski volume-ni ja vklopuva vilata Mecler (XIX vek). Pri-menetiot strog i dosleden arhitektonskikoncept vo enterierot ima te{kotii da seprisposobi kon osnovnata potreba za prezen-tacija na umetni~kite predmeti. Isto taka,mo`e da se zabele`i deka relativno golemi-te stakleni povr{ini na fasadite od objek-tot ne se dovolno pogodni za za{tita na umet-ni~kite eksponati vo nego.

158158158158158

Stiven Elri~Stiven Elri~Stiven Elri~Stiven Elri~Stiven Elri~ (1946), so Centarot za od-gleduvawe deca vo Kalver Siti, Kalifor-nija (1992-94), za potrebite na kompanijataSoni pravi edna celosno nova koncepcija zagradewe na takvi objekti. Izvitkanite for-mi so ̀ ivopisno obrabotenite i koloriranipovr{ini imaat za cel da ja razbudat detska-ta fantazija.

Sesar PeljiSesar PeljiSesar PeljiSesar PeljiSesar Pelji so sorabotnicite, pri soz-davaweto na U~ili{teto za fizika i astro-nomija na Univerzitetot vo Sietl (-1994),gi obedinuva re~isi site svoi kvaliteti:prisposobuvawe kon podnebjeto i okolinata,integracija na estetskite i socijalnite as-pekti, kako i zbogatuvawe na urbaniot dizajnso javni prostori, koi go odrazuvaat dinamiz-mot na gradot.

Gio ObataGio ObataGio ObataGio ObataGio Obata so sorabotnicite, kaj Akvato-riumot vo Tempa, Florida (1995), so edna at-raktivna i `ivopisna arhitektonska struk-tura sozdava scenario za vozbudlivi do`i-vuvawa na morskiot svet, pri {to objektotcelosno e integriran vo krajbre`niot pojasso prekrasni pla`i. Vo negovata prostranakompozicija dominira segmentno superponi-raniot centralen stakleno-~eli~en prostor,poln so egzoti~ni `ivi formi.

*Objektite za nau~no istra`uvawe pri-

vlekuvaat pogolem interes kaj arhitektitekon krajot na 50-tite godini, koga i vo ovaaoblast se ovozmo`uva pogolema sloboda naizrazot. Preminot od strogiot modernizam

kon docnomodernata arhitektura e ozna-~en so deloto na Luis KanLuis KanLuis KanLuis KanLuis Kan, koj nastojuvada go za~uva dostoinstvoto na modernata,preku nejzino povrzuvawe so kulturnitevrednosti na minatoto. Takva postapkaevidentno e prisutna kaj objektite za me-dicinski istra`uvawa na univerzitetotPensilvanija vo Filadelfija (1957-61),kade {to od „praformite“ toj uspeva dasozdade novi formi, preku koi go izrazuvasimbolot na institucijata {to e smestenavo niv. Uviduvaj}i deka takva postapka mo-`e da dovede do izvesen formalizam, LuisKan kaj Selk Institutot La Olja, Kali-fornija (1959-65), so arhitektonskata struk-tura go zajaknuva edinstvoto me|u funkcijatai oblikot.*53

Ero SarinenEro SarinenEro SarinenEro SarinenEro Sarinen, u{te vo tekot na 60-titegodini, preku laboratorijata La Bela vo WuXersi ja promovira staklenata fasada, kojareflektira 75% od son~evata svetlost. Se-pak, poradi otporot na kompaniite, koi to-ga{ sî u{te proizveduvaat obi~no proyirnostaklo, po{irokata primena na ovaa novost}e se slu~i desetina godini podocna.

Sogleduvaj}i deka ednostavnite kubusiso ogledalni fasadi nabrzo mo`at da stanatdosadni, Sesar Pelji Sesar Pelji Sesar Pelji Sesar Pelji Sesar Pelji (od firmata na ViktorGruen), kaj prviot objekt na Pacifik centa-rot za dizajn vo Los Anxeles (1975-77), neo-bi~nata forma ja oblekuva so temnosinostaklo. Vtoriot objekt na ovoj centar (1988)ima sosema razli~na forma, koja nalikuva naprevrtena piramida vrz ~ij ramen pokriv epostavena mala piramida za osvetluvawe nacentralniot prostor. Kon ovoj kubus, obvit-kan so intenzivno zeleno staklo, e dodadeneden proyiren cilinder, koj treba da sozdadevrska so idniot (tret) objekt, koj e planiranso forma na segmenten ise~ok.

Grupata Arhitektonika Grupata Arhitektonika Grupata Arhitektonika Grupata Arhitektonika Grupata Arhitektonika u{te pove}e jarazviva kubisti~kata arhitektura so ostriagli i `ivopisni boi na staklenite fasadikaj Centarot za novi tehnologii vo Herndon,Virxinija (1985-88). Objektot se sostoi odtri paviljoni povrzani so horizontalata napodzemniot parking, ~ij pokriv e napravenvo vid na park.

Ri~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard Mejer, ostanuvaj}i veren na svo-ite idei, go sozdava Istra`uva~kiot centarna Dajmler Benc vo Ulm, Germanija (1989-93), koj e sostaven od regularno rasporedenikubi~ni volumeni, ~ij arhitektonski izrazpretstavuva transpozicija na Korbizjevataarhitektura od 30-tite godini.

Majkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl Grejvs vo 90-tite godini go pro-dol`uva svoeto tvore{tvo, koe sodr`i alu-zii na klasi~nata i regionalnata arhitek-tura vo kombinacija so apstraktni formi.Iako paralelno so niv upotrebuva raznovid-ni materijali i ̀ ivopisni boi, toj uspeva dapostigne vidlivo edinstvo na kompozicijata.Toa se potvrduva kaj Istra`uva~kiot centarna Univerzitetot vo Sinsinati, Ohajo (1995),kade {to dominira oker bojata, proizlezenaod terakotnata fasada i obvivkata od baka-ren lim.

Sl.511. Stiven Elri~. Centarot za dneven prestojna deca, Kalver Siti, Kalifornija (1992-94)

Sl.512. Gio Obata. Akvatoriumot, Tempa, Florida (1995) Sl.513. Sesar Pelji. Pacifik dizajn centarot, Los Anxeles (1975-77-88). Panorama

Sl.515. Majkl Grejvs. Istra`uva~kiot centar,Univerzitet Sinsinati, Ohajo (-1995)

Sl.514. Arhitektonika. Centarot za novi tehnologii,Herndon, Virxinija (1985-88). Panorama

159159159159159

Proizvodni, servisniProizvodni, servisniProizvodni, servisniProizvodni, servisniProizvodni, servisnii trgovski objektii trgovski objektii trgovski objektii trgovski objektii trgovski objekti

Proizvodnite, servisnite i trgovskiteobjekti pretstavuvaat raznobojna paleta vorazvojot na arhitekturata vo SAD. Pri niv-noto planirawe redovno se nastojuva na ra-cionalna izgradba so mo`nost za adaptacijana prostorot za nov proces vo raboteweto.Vo ova {iroko arhitektonsko pole svoj in-teres nao|aat golem broj arhitekti, me|u koii majstorite na modernata, od doma{niot ar-hitekt Frenk Lojd Rajt, preku Mis van derRoe i Valter Gropius, pa sî do nivnite sled-benici.

Albert KanAlbert KanAlbert KanAlbert KanAlbert Kan (1869-1942) spa|a me|u prvi-te amerikanski arhitekti, koi go otvoraatpatot za izgradba na fabri~ki objekti sodobro funkcionalno re{enie i so prefine-ti kubisti~ki formi. Zaedno so toa, toj kre-ira novi funkcionalni i estetski detali, so{to vr{i vlijanie vrz tvore{tvoto na Misvan der Roe i Ero Sarinen. Najdobar primerod tvore{tvoto na Albert Kan pretstavuvafabrikata za staklo na kompanijata Ford voDirborn, Mi~igen (1924), kade {to vrz ed-nostavnata fabri~ka hala toj pravi simet-ri~ni {ed krovovi so podvi`ni lameli zaispu{tawe na topliot ne~ist vozduh. Svoetomajstorstvo za izgradba na industriski ob-jekti Albert Kan go doka`uva i vo SovetskaRusija kade raboti ~etiri godini (1928-34).

Po Vtorata svetska vojna, glavna tenden-cija pri planiraweto na naselbite vo SADe otstranuvawe na industriskite objekti odprenaselenite gradovi, pri {to kontaktotso potro{uva~ite glavno se vr{i preku ko-respondencija i po telefon. Za potrebite narabotnicite zapo~nuvaat da se gradat pomalistanbeni zaednici, smesteni vo prirodna sre-dina.

Tehni~kiot centar na Xeneral motorsvo Voren, Mi~igen (1951-57), e eden od prvitepovoeni golemi industriski kompleksi. Gla-ven tvorec na ovoj centar e spektakularniottalent me|u pomladite arhitekti, Ero Sari- Ero Sari- Ero Sari- Ero Sari- Ero Sari-nennennennennen. Centarot pretstavuva kompleks od ob-jekti, rasporedeni okolu edno ve{ta~ko eze-ro, a istra`uva~kata laboraborija so svojotoblik pretstavuva inspiracija od tvore{-tvoto na Mis van der Roe.

Glavnoto zna~ewe na Tehni~kiot centarproizleguva od vkupniot proektantski kon-cept i od primenata na prefabricirani gra-de`ni elementi, kako {to se glaziraniteplo~i za oblo`uvawe na yidovite. Vo kom-pleksot se vovedeni inventivni formi, {tose gleda kaj kulata za voda i kupolata na am-fiteatarot.

Fabrikata Oliveti vo Harisburg (1966-70) na Luis KanLuis KanLuis KanLuis KanLuis Kan pretstavuva primer na tipi-zirana prefabricirana gradba, sostavena odosmoagolni kletki, me|u koi ima kvadratnozenitalno osvetluvawe, dodeka gara`nata ku-}a vo Wu Hevn, Konektikat (1961), na Pol Ru-Pol Ru-Pol Ru-Pol Ru-Pol Ru-dolfdolfdolfdolfdolf sodr`i ekspresionisti~ki izraz, ost-varen so jakite konzolni horizontali, izve-deni od natur-beton.

Svojata {ansa za izgradba na atraktivnitrgovski objekti vo vremeto na docnomoder-nite i postmodernite kolebawa ja nao|a igrupata grupata grupata grupata grupata SITE, koja e formirana vo 1975 go-dina od skulptorot Xejms Vajns Xejms Vajns Xejms Vajns Xejms Vajns Xejms Vajns (1932-). Za-lo`bata na ovaa grupa za tretirawe na arhi-tekturata kako umetnost, najdobro e izrazenapreku realizacijata na serija trgovski ob-jekti za korporacijata BEST. So pomo{ nasvojata de-arhitektura tie nastojuvaat da ja

promenat uniformnosta na izgradenata oko-lina. Taka na primer:

- {oping-centarot BEST vo Hjuston, Tek-sas (1975), so cel da privle~e interesdobiva izgled na polurazurnat objekt,

- {oping centarot BEST vo Sakramento,Kalifornija (1977), nema otvori na fa-sadata, a vlezot e ovozmo`en niz pod-vi`no „razurnato }o{e“, dodeka

- Supermarketot vo Tauson, Merilend(1978), na vleznata fasada ima dvojnonaklonet yid, koj nalikuva kako da e po-mesten pod dejstvo na zemjotres.

Sl.516. Albert Kan. Fabrikataza staklo na kompanijata Ford,Dirborn, Mi~igen (1924).Presek i izgled

Sl.517. Ero Sarinen. Tehni~kiot centar na Xeneral motors, Voren, Mi~igen (1951-57).Vlez vo glavniot objekt i vestibilot vo istra`uva~kiot oddel

Sl.518. Pol Rudolf. Gara`nata ku}a,Wu Hevn, Konektikat (1961)

Sl.519. SITE. [oping-centarot BEST,

Sakramento, Kalifornija(1977)

160160160160160

Pribli`uvaj}i se kon krajot na HH vek,arhitekturata vo SAD go zajaknuva skulptu-ralniot tretman na proizvodnite i servis-nite objekti. Taka na primer, kaj fabrikataza ladewe Ukla vo Los Anxeles (1987-94), VesVesVesVesVesXonsXonsXonsXonsXons (1958-) nastojuva od industriskite for-mi da sozdade umetnost, {to go pribli`uvado deloto na ruskiot konstruktivist Jakov^ernihov. Blagodarenie na noviot teoriskipotkrepen arhitektonski pristap, Ves Xonsstanuva eden od najmladite viziting-profe-sori na nekolku univerziteti vo SAD.

Frenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. Geri, so objektite na fabrika-ta za mebel vo Roklin, Kalifornija (-1989),vo negostoprimlivoto toplo i suvo podnebjesozdava edna mala naselba so `ivopisna ar-hitektura, koja ñ kontrastira na okolinata,a so sistemot na plo{tat~iwa go namaluvanejzinoto negativno vlijanie. Stenli Tajger-Stenli Tajger-Stenli Tajger-Stenli Tajger-Stenli Tajger-manmanmanmanman ja prifa}a pokanata vo ovoj ansambl dakreira edna orientalna kupola, postavenavrz neoklasi~en kubus vo koj se nao|a konfe-renciskata sala.

Kombinirani centriKombinirani centriKombinirani centriKombinirani centriKombinirani centrii javni prostorii javni prostorii javni prostorii javni prostorii javni prostori

Poimot centar vo arhitekturata na SADima mnogu {iroko zna~ewe, kako vo pogledna funkcijata, taka i vo odnos na brojot ividot na objektite {to mo`e da gi opfati.Zatoa neizbe`no e nekoi poznati centri dase ve}e razgledani vo ramkite na: objektiteod kulturata, obrazovanieto, hotelsko-ugos-titelskite, administrativno-upravnite idrugite objekti; ili da se ve}e analiziranikako zna~ajni oblakoderi. Sepak, ovoj vid ar-hitektonsko-urbanisti~ki sklopovi, koi naj-~esto imaat struktura na kompletni ansam-bli, zaslu`uvaat posebno vnimanie, bidej}iza nivnoto sozdavawe se koncentrirani go-lemi arhitektonski napori i materijalnisredstva.

Vo izvesna smisla, preku gradeweto cen-tri mo`e da se sledi hronolo{kiot i stil-skiot razvoj vo arhitekturata na SAD. Setotoa mo`at da go potvrdat ve}e razgledaniteobjekti, kako dela na golemite majstori, ilikako arhitektonska programa na celi gradi-telski timovi.

Sekako deka najzna~aen sostav od takovvid vo prvata polovina na HH vek pretstavu-va Rokfeler centarot vo Wujork (1929-37),koj e sostaven od raznovidni sodr`ini i ob-jekti vo vid na oblakoderi. Golemo vnimaniepo Vtorata svetska vojna predizvikuva Lin-koln centarot za interpretatorski umetnos-ti (60-tite), kako i Svetskiot trgovski cen-tar vo Wujork (1962-64). Posebno vnimanievo istiot period zaslu`uvaat objektite vosostav na raznovidnite centri {to gi sozdavaXon Portman so sorabotnicite.

Vo tekot na 70-tite godini golemo vnima-nie privlekuva Pacifik dizajn centarot voLos Anxeles, ~ija etapna realizacija zapo~-nuva vo 1975 godina pod rakovodstvo na SesarPelji. Vo isto vreme, grupata SITE gi sozdava

svoite {oping-centri so kontroverzen arhi-tektonski izraz, nare~en de-arhitektura.

Ovaa predizvikuva~ka graditelska pro-grama ja prifa}aat i najzna~ajnite akteri napostmodernata arhitektura, kako {to se:

- Frenk O. Geri so proektot za Ameri-kanskiot centar vo Pariz (1983),

- Piter Ajzenman so Veksner centarotza vizuelni umetnosti vo Kolumbus,Ohajo (1985-88),

- Majkl Grejvs so Istra`uva~kiot centarna Univerzitetot vo Sinsinati, Ohajo(-1995) itn.

Preku arhitektonskiot izraz na ovie t.n.centri sozdadeni od sredinata na 80-tite go-dini, zapo~nuvaat da se nasetuvaat mo`nitenasoki vo idniot razvoj na arhitekturata voSAD, {to mo`e da se zaklu~i od delata nanekolkumina zna~ajni avtori od toj period.

RI^ARD MEJER, ve}e kako doka`an in-ternacionalen majstor, prodol`uva da gradipodednakvo uspe{no vo SAD i vo Evropa.Brixport centarot vo Konektikat (1984-89)e eden od negovite retki objekti koi imaatpogolema viso~ina i vo ~ij sostav, pokraj ras-~lenetite beli kubusi e voveden i vtor ko-lorit proizlezen od crvenata granitna ob-loga. Ovoj t.n. grad vo malo, sodr`i razno-vidni funkcii.

Geti centarot vo Los Anxeles (1984-96),Ri~ard Mejer go koncipira vo vid na eden so-vremen umetni~ki kapitol, koj ja sodr`i naj-bogatata zbirka na umetni~ki dela vo svetot.Zadr`uvaj}i go svojot arhitektonski izrazkaj prostorno-volumenskite karakteristikina mnogubrojnite objekti, Ri~ard Mejer od-lu~uva niv da gi oble~e vo travertin, {tomo`e da pretstavuva vrska so rimskata an-ti~ka i renesansna arhitektura.

Gradskiot sovet i centralnata biblio-teka vo Hag, Holandija (1986-95) se postavenivo t.n. kulturen kvart na gradot, kade {to po-

Sl.521. Freng O. Geri i Stenli Tajgerman.Fabrikata za mebel, Roklin, Kalifornija (-1989)

Sl.520. Ves Xons i dorabotnicite. Fabrikataza ladewe i zatopluvawe Ukla, Los Anxeles (1987-94) Sl.522. Ri~ard Mejer. Geti centarot, Los Anxeles (1984-96). Maketa

161161161161161

kraj objektite na ministerstvata, se smesteniteatarskite objekti na Herman Hercbergeri na Rem Kolhas. So mala rotacija na dveteglavni krila, Ri~ard Mejer uspeva noviot ob-jekt da go smesti na nepravilnata lokacija ivo nego da go oformi najgolemiot zastaklenatrium vo Evropa, koj ima 47 m viso~ina. Ce-liot objekt e podignat od lesna metalna kon-strukcija, koja e oblo`ena so beli emajli-rani metalni paneli so dimenzii 85 h 180 cm.

Objektot za izlo`bi i sobiri vo Ulm,Germanija (1986-93), se nao|a vo ~uvstvitel-noto istorisko jadro, kade {to dominira go-lemata gotska katedrala. Predlagaj}i reo-blikuvawe na Minster plac, Ri~ard Mejersozdava eden objekt na P+2 nivoa, ras~lenetna paviljoni so fasadna povr{ina od granit-ni plo~i Dante roze i so bel malter. Od iz-lo`beniot prostor preku stakleniot pokrivse otvoraat ubavi vizuri kon kulata na kate-dralata, koja na takov na~in stanuva del odumetni~kata zbirka.

Helmut JanHelmut JanHelmut JanHelmut JanHelmut Jan (1940-), po golemiot uspehpostignat so Xejms Tompson centarot vo ̂ i-kago (1978-85), ja dobiva mo`nosta da ja doka-`e svojata me|unarodna reputacija so Cen-

tarot Soni vo Berlin (1995-). Ovde do celo-sen izraz doa|aat negovite spektakularni mo-derni formi sozdadeni so napredna tehnolo-gija. Ovoj pove}enamenski centar e smestenna edna triagolna lokacija i se integrira voPostdamer plac, pri {to vo sredinata eoformen eden golem kru`en atrium so „stak-len ~ador“. Vo negovi ramki, so pomo{ na naj-novite tehni~ki otkritija e predvideno dase slu~uvaat interesni performansi, koitreba da privle~at golem broj posetiteli.Koloristi~kata gama na objektot proizle-guva od kamenata obloga, koja ima nijansi odtemnosivi do srebrenobeli.

Antoan PredokAntoan PredokAntoan PredokAntoan PredokAntoan Predok, kaj Centarot na ameri-kanskoto nasledstvo vo Larami, Vajoming(1987-93), verojatno ja sozdava najneobi~nataarhitektonska struktura za ovoj vid objekti.Ansamblot se sostoi od edna aleja, pokraj ko-ja se rasporedeni crvenikavi kubi~ni objek-ti, a zavr{uva so eden neobi~en povisok ko-nusen objekt, pokrien so bakaren lim. Vo pa-viljonite pokraj alejata e smesten Univer-zitetskiot muzej na ubavite umetnosti, a vokonusniot objekt se nao|a istra`uva~kiotcentar. So rasporedot na funkcionalniteedinici, Predok saka da ovozmo`i nepre~enponatamo{en razvoj na ovoj centar, a so ob-likot na konusot da sozdade mo}na prepoz-natlivost na dr`avata Vajoming. Oblikot nakonusot podednakvo nalikuva na vulkan, naNLO, kako i na vojni~ki {lem, no isto takapretstavuva eho od formata na sosedniot sta-dion za ko{arka.

Grupata Grupata Grupata Grupata Grupata SITE kon krajot na HH vek goprodol`uva razvojniot pat na t.n. ekolo{kaarhitektura, proektiraj}i go AkvatoriumotTenesi vo ̂ atanuga (1993-). Toj e celosno vto-pen vo prirodnata sredina i vsu{nost pret-stavuva centar posveten na: istorijata, nau-kata, kulturata i za{titata na vodata; kakoglaven problem na pragot na XXI vek. Objek-tot ima elipsovidna osnova, koja napre~no epodelena so branovidni lenti, so {to se ofor-muvaat oddelnite funkcionalni edinici, vokoi so pomo{ na video i na interaktivendisplej se do`ivuva virtuelnata realnost.

Sl.523. Ri~ard Mejer. Gradskiot sovet icentralnata biblioteka, Hag, Holandija

(1986-95). Osnova na prizemje, izgled i atrium

Sl.524. Ri~ard Mejer. Objektotza izlo`bi i sobiri, Ulm,Germanija (1986-93)

Sl.525. Helmut Jan. Centarot Soni, Berlin (1995-)

Sl.526. Antoan Predok. Centarot na amerikanskotonasledstvo, Larami, Vajoming (1987-93)

162162162162162

JAVNITE PROSTORI, za razlika odprvata polovina na HH vek, vo vtorata polo-vina na vekot dobivaat sî pogolemo zna~ewe,bidej}i lokalnite vlasti definitivno sfa-}aat deka kvalitetnata urbana sredina morada sodr`i otvoreni prostori za sredbi na lu-|eto. So nivnata kreacija, arhitektite vovremeto na postmodernata sozdavaat neobi~-ni formi, koi ~estopati imaat: simboli~en,dvosmislen i zabaven karakter.

Takviot pristap prv go primenuva ̂ arls^arls^arls^arls^arlsMurMurMurMurMur, sozdavaj}i ja Pjaca dÄItalija vo Wu Or-leans (1974-78), ~ij arhitektonski izraz mo-`e da se ka`e deka e dvojno kodiran, bidej}iso visokosjajni tehnolo{ki materijali ja in-terpretira arhitektonskata tradicija. Takana primer, kru`niot trem okolu plo{tadote sozdaden od „toskanski dorski redovi“ nap-raveni od ponikluvan metal, ~ii kapiteli sekrunisani so neonsko svetlo. Vlezot vo res-toranot e ozna~en so motivot serlijano, dode-ka vo sredinata na kru`niot plo~nik od ka-mena kocka e smestena fontana so mal ostrov,koj ja ima formata na kartata na Italija.

Deka ̂ arls Mur korenite na svojata novatehnolo{ka arhitektura gi ima vo minatoto,se potvrduva i preku gra|anskiot centar Be-verli Hils vo Los Anxeles (1985). Negoviotpolukru`en trem okolu plo{tadot vsu{nostpretstavuva moderna interpretacija na mek-sikanskata tradicionalna arhitektura, soz-dadena pod {pansko vlijanie.

Robert VenturiRobert VenturiRobert VenturiRobert VenturiRobert Venturi vo realizacijata naFrenklin kort kompleks vo Filadelfija(1976) primenuva edna dotoga{ nevidena pos-tapka za obnova na starite mesta od isklu~i-telno istorisko zna~ewe. Toj ja napu{ta voo-bi~aenata metodologija za restavracija i re-vitalizacija, taka {to spomenot na nekoga{-nata ku}a na Frenklin Ruzvelt so nejzinataneposredna okolina gi pretvora vo istoriskipark, vo ~est na 200-godi{ninata od nezavis-nosta. Po dobivaweto na zada~ata, toj oprav-dano se protivi da napravi proekt za resta-vracija na nekoga{niot objekt, bidej}i za is-~eznatiot oblik na ku}ata nemalo dovolnomaterijalni dokazi. Zatoa, Venturi so po-mo{ na metalna konstrukcija samo ja ozna-~uva pribli`nata silueta na ku}ata i ofor-muva gradina okolu nea. Vo parterot napra-ven so crvena tula, mestopolo`bata na avten-ti~nite temeli e ozna~ena so bel mermer.Takvata „obnova“ se bazira na indirektnitesoznanija dobieni od korespondencijata naFrenklin Ruzvelt, koj kako ambasador vo Pa-riz ja vodel so negovata sopruga, koja ja nad-gleduvala izgradbata na ku}ata. Muzejskatapostavka e smestena vo podzemjeto na objek-tot, vo koe se doa|a niz rampa ili skali smes-teni vo tremot pokraj yidot na gradinata.

Sl.528. Robert Venturi.Frenklin kort kompleks,Filadelfija (1976)

Sl.527. ^arls Mur. Gra|anskiot centar Beverli Hils, Los Anxeles (1985)

Verski i drugi objektiVerski i drugi objektiVerski i drugi objektiVerski i drugi objektiVerski i drugi objekti

Golemata ekonomska mo} na multikul-turnata, multietni~kata i geografski raz-novidna dr`ava SAD, rezultira so izgradbana ogromen broj objekti od sekakov vid. Ovaaraznovidnost prakti~no e nevozmo`no da sesistematizira spored nekoj izdr`an metodo-lo{ki red. Vo ramkite na ovaa kusa analizae napraven eden relativno tesen izbor naprimeri spored koi bi mo`ele da se prika-`at najzna~ajnite zalo`bi i da se nasetat ne-koi osnovni nasoki vo arhitektonskiot raz-voj. Spored toa, pod naslovot „drugi objekti“bi mo`ele da se pretstavat barem u{te tolku

Sl.529. Marsel Broer. Crkvata ikambanarijata na manastirot vo Kolexvil,

Minesota (1953-61). Panorama

163163163163163

vidovi, kolku {to se dosega analizirani. Se-pak, vo zavisnost od raspolo`liviot pros-tor, ovde se prika`ani u{te samo nekolkuobjekti so interesni programski sodr`ini.

Verskata arhitektura otsekoga{ pret-stavuvala golem predizvik za arhitektite,osobeno vo katoli~kiot svet, kade {to e doz-volena relativno pogolema tvore~ka slobo-da. So taa ~uvstvitelna tema se zafa}aat igolemite majstori na modernoto tvore{tvo.Najzna~ajniot me|u niv sekako e Frenk LojdRajt, koj u{te vo prvata polovina na HH vekpoka`uva kreativen pristap kon ovaa arhi-tektura, koja treba da pretstavuva simbol nakonkretnata verska zaednica, a istovremenoda go odrazuva duhot na novoto vreme.

Kon sredinata na HH vek, i drugite go-lemi majstori vo SAD dobivaat mo`nost dasozdadat zna~ajni hramovi. Taka na primer,Marsel Broer Marsel Broer Marsel Broer Marsel Broer Marsel Broer gi podiga crkvata i kambana-rijata na manastirot vo Kolexvil, Minesota(1953-61), vo vid na monolitna umetni~ki ob-likuvana armiranobetonska konstrukcija somonumentalni razmeri i so izvitkani linii,koi potsetuvaat na tvore{tvoto na OskarNimaer.

Filip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip XonsonFilip Xonson i vo oblasta na verskiteobjekti se pretstavuva kako golem majstor,sozdavaj}i nekolku zna~ajni objekti. Sina-gogata vo Port~ester, Wujork (1956), e kon-cipirana vo vid na ednostavno simetri~nore{enie so isto taka ednostaven enterier nakubi~niot naos, koj e osvetlen niz tenki ver-tikalni procepi na fasadata. Od ednata stra-na na naosot e postaven elipsoviden vlez, aod drugata strana se prostoriite na sve{te-nikot.

^arls Mur^arls Mur^arls Mur^arls Mur^arls Mur bogatstvoto na idei go poka-`uva i vo oblasta na verskata arhitektura,pri ~ie sozdavawe znae da gi koristi pret-hodnite iskustva, da go zadovoli duhot na od-redena verska zaednica i da se prisposobi napodnebjeto. Kaj episkopskata crkva Sv. Matejvo Pacifik Palisads kaj Los Anxeles (1980)toj pravi eden kaleidoskop od: boja, svetlosti povr{ina. Toa go postignuva preku spoju-vaweto na bazilikalno i centralno re{enie,kako i so upotrebata na materijalot. Spoju-vaj}i gi sprotivstavenite prototipovi, tojsozdava eden kontroverzen liturgiski pros-tor poln so svetlina i kompleksnost. Kon toapridonesuva i umetni~ki oblikuvanata drve-na konstrukcija na koja se obeseni linearnineonski svetla.

Crkvata na Hristovoto ra|awe (1989) esmestena me|u vegetacijata na ran~ot SantaFe, severno od La Olja, Kalifornija. Nadsvojata okolina taa se istaknuva so crvenitenakloneti krovovi i belo varosanite yidovi,{to potsetuva na arhitekturata na prvite{panski katoli~ki misii. So takvata nepo-sredna ednostavnost ^arls Mur go oblikuvai enterierot, kade {to nad belata osnova sepojavuva crveniot kerami~en pod. Preku go-lemite prozorci bez vitra`i, vo vnatre{-nosta se probiva indirektnoto osvetluvawe,koe sozdava misti~na atmosfera.

Kapelata Tornkraun na planinata Ozarkvo Arkanzas e proglasena za najdobro ostva-ruvawe vo arhitekturata na SAD za 80-titegodini. Arhitektot Fej XonsFej XonsFej XonsFej XonsFej Xons nea ja izveduvaod lokalen grade`en materijal, koj niz tes-nite {umski pateki mo`e da go prenesat samodvajca rabotnici. Nejzinata konstrukcija esostavena od isprepleteni drveni gredi socelosno zastakluvawe kon nadvor. Blagoda-

renie na toa i na streme`ot da se probie nadvisokata {uma, ovoj objekt duhovno se povr-zuva so gotskata tradicija. Nesomneno dekaFej Xons na majstorski na~in go koristi Raj-toviot pristap upotreben pri sozdavawetona kapelata Vejfarers vo Palos Verdes, Ka-lifornija (1951), a donekade i iskustvoto na^arls Mur so crkvata Sv. Matej vo Los An-xeles (1980).

Vilijam BradrVilijam BradrVilijam BradrVilijam BradrVilijam Bradr, kaj hramot Kol Ami voSkotsdejl, Arizona (-1994) uspeva da postigneatmosfera sli~na na legendarnata zaednicaMasada kaj Erusalim od pred 2000 godini.Ovoj objekt, koj sodr`i evrejski hram i u~i-li{te, nalikuva na utvrdeno selo, koe dalekuod Bliskiot Istok e smesteno isto taka vopustinski pejza`. Za da gi postigne sakaniteefekti, avtorot se slu`i so ednostavni i ev-tini materijali. Yidovite gi pravi od beton-ski blokovi so neramna fasada odnadvor ivnatre, taka {to tie izgledaat mnogu stari.Psiholo{kiot efekt e dopolnet so prostu-dirani prodori na dnevnata svetlina.

Sl.531. ^arls Mur. Episkopskata crkvaSv. Matej, Pacifik Palisads,Los Anxeles (1980). Vnatre{nost

Sl.530. Filip Xonson. Sinagogata, Port~ester, Wujork (1956)

Sl.531a. Fej Xons.Kapelata

Tornkraun naplaninata Ozark,

Arkanzas (1980)

Sl.532. Vilijam Bradr. Hramot KolAmi, Skotsdejl, Arizona (-1994)

168168168168168

Siti hol, glavniot administrativen cen-tar na Dalas, Teksas (1966-67), kako simbolna gradot ima oblik na dramati~na i robusnaarmiranobetonska gramada, koja e umetni~kioblikuvana.

Xon Henkok tauer vo Boston (1966-67),napraven vo sorabotka so Henri KobHenri KobHenri KobHenri KobHenri Kob, do mak-simum i na ume{en na~in ja koristi malatalokacija, sozdavaj}i eden kristalen oblako-der, vo ~ija staklena fasada se ogleduva ne-boto i istoriskata okolina.

Isto~niot objekt na Nacionalnata gale-rija vo Va{ington (1968-78), sozdaden pod in-spiracija na golemata Aleksandriska bib-lioteka, so pomo{ na strogite geometriskiformi ja poka`uva mo}ta na arhitektonskataumetnost, na vkusot, no i na parite.

Umetni~kiot muzej Everson na Univer-zitetot Sirakuza, Wujork (1965-69), e pomal

objekt so elasti~no funkcionalno re{enie,kade {to zatvorenite i ostri kubi~ni for-mi imaat topol kolorit.

Xejkob K. Xevid Konven{n centar voWujork (1979-86), so volumenite vo vid nakristali, formira dinami~na kompozicija{to se razviva po horizontala.

Rekonstrukcijata na dvorot i podzemjetona dvorecot Luvr vo Pariz (1983-89), sporedt.n. proekt za Golem Luvr, pretstavuva pove-}eslojna rabota, po~nuvaj}i od arheolo{kiteistra`uvawa, pa sî do sozdavaweto na podze-men moderen hol pred vlezovite vo oddelnitepaviljoni na muzejot Luvr. Kako kontrast nabaroknite i klasi~nite te{ki oblici, JoMing Pei ja voveduva lesnata geometriskastruktura na staklenata piramida, postavenavo simetralata na triumfalnite porti iElisejskite poliwa.

Kriejtiv artist ejxensi vo BeverliHils, Kalifornija (1986-89), e smestena naedna nepravilna lokacija, koja e ve{to is-koristena za sozdavawe na ekspresionisti~-ki volumeni vo kombinacija od krivi i pravipotezi.

Simfoniskiot centar Maerson vo Dalas(1981-89) ima sovr{eno funkcionalno re{e-nie, koe e prisposobeno kon barawata zapostmoderno oblikuvawe, pri {to se osobenonaglaseni dinami~nite potezi na vestibiloti polihromniot tretman na salata, ~ij ente-rier nalikuva na vselensko letalo.

Objektot na Kineskata banka vo HongKong (1982-90) ima ogromna viso~ina i e ob-likuvan vo vid na prostorna re{etka od ~e-lik i staklo. Re{etkata e koncipirana taka,za najracionalno da gi raspredeli silite nanapregawata.

Sl.549. Jo Ming Pei. Siti hol, Dalas, Teksas (1966-67)

Sl.550. Jo Ming Pei. Isto~niot objekt na Nacionalnata galerija, Va{ington (1968-78)

Sl.551. Jo Ming Pei. Rekonstrukcija na dvorot i podzemjeto nadvorecot Luvr, Pariz (1983-89). Izgled i vlezniot hol

169169169169169

*53 Podetalno vo Scully, Vincent. Louis I.Kahn*54 Podetalno vo McHale, John. R. Buckminster Fuller*55 Poop{irno vo Temco, Allan. Eero Saarinen*56 Podetalno vo: Jodidio, Philip. Contemporary American

Architects I, str.130-141Ieoh Ming Pei. The Prizker Architecture Prize, 1983Reid, Aileen. I.M. PeiWisman, Carter. I.M. Pei, A Profile in American Architec-ture. Harry N. Abrams Publichers, New York, 1990

Holot vo slava na rokenrolot vo Kliv-lend, Ohajo (1993-95), pretstavuva skulptura-len objekt so piramidalen stakleno-~eli~envestibil i so dinami~ni, navidum slobodnorasporedeni zatvoreni volumeni. So spekta-kularnata forma na lokacijata pokraj ezer-skiot breg, toj privlekuva golem broj pose-titeli.

*Vo ramkite na prvata kniga od ovaa ma-

terija, oddelno e razgledan golemiot prido-nes na SAD vo razvojot na docnomodernata ipostmodernata arhitektura vo vtorata polo-vina na HH vek, a vo toj kontekst ulogata na:Luis KanLuis KanLuis KanLuis KanLuis Kan, Kristofer AleksanderKristofer AleksanderKristofer AleksanderKristofer AleksanderKristofer Aleksander, FilipFilipFilipFilipFilipXonsonXonsonXonsonXonsonXonson, Robert VenturiRobert VenturiRobert VenturiRobert VenturiRobert Venturi, Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{Kevin Ro{, SesarSesarSesarSesarSesarPeljiPeljiPeljiPeljiPelji, Brus GofBrus GofBrus GofBrus GofBrus Gof, ^arls Mur^arls Mur^arls Mur^arls Mur^arls Mur, Robert SternRobert SternRobert SternRobert SternRobert Stern,Ri~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard MejerRi~ard Mejer, Piter AjzenmanPiter AjzenmanPiter AjzenmanPiter AjzenmanPiter Ajzenman, Majkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl GrejvsMajkl Grejvs,Frenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. GeriFrenk O. Geri, grupata grupata grupata grupata grupata SITE i drugi.

Sl.553. Jo Ming Pei. Objektot na Kineskatabanka, Hong Kong (1982-90)

Sl.552. Jo Ming Pei. Simfoniskiot centar Maerson,Dalas (1981-89). Izgled i vnatre{nost

KANADAKANADAKANADAKANADAKANADA

Arhitekturata vo Kanada me|u dvetesvetski vojni mnogu zaostanuva zad onaa narazvienite evropski zemji. Od sredinata na20-tite godini do po~etokot na Vtorata svet-ska vojna, vo kanadskata kultura preovladuvastreme`ot za sozdavawe na samobitna nacio-nalna {kola. Ovoj streme` dava plod vo ob-lasta na umetnosta, no vo oblasta na arhitek-turata takvata nacionalno-romanti~arskanasoka ne dostignuva osoben dostrel.

Kako nositel na neoklasi~nata nasoka nakanadskata arhitektura vo 20-tite godini sejavuva Xon LajlXon LajlXon LajlXon LajlXon Lajl. Negovata arhitektura se od-likuva so prefinetost vo obrabotkata i soume{na upotreba na mermer i bronza. Vo kom-poniraweto na arhitektonskite redovi, tojprimenuva stilizirani motivi od doma{nataflora i fauna.

Paralelno so nacionalno-romanti~ar-skata nasoka se zgolemuva vlijanieto od ar-hitekturata na SAD, poradi {to vo golemitegradovi, kako Montreal i Toronto, se gradatoblakoderi so administrativna i hotelskasodr`ina. Nivniot arhitektonski izraz pro-izleguva od tradicionalnata arhitektonska{ema. Za vreme na ekonomskata recesija, voperiodot od 1929 do 1939 godina, e zabele`anosamo pla{livo poddr`uvawe na evropskiotfunkcionalizam.

Istovremenite vlijanija od arhitektu-rata na SAD i Zapadna Evropa, mo`e da seilustriraat preku delata na nekolkumina ka-rakteristi~ni avtori. Taka na primer,Frensis SalivenFrensis SalivenFrensis SalivenFrensis SalivenFrensis Saliven pod vlijanie na svojot u~i-tel Frenk Lojd Rajt, vo arhitekturata na Ka-nada ja voveduva koncepcijata na preriski ku-}i, dodeka Robert BlaterRobert BlaterRobert BlaterRobert BlaterRobert Blater i Ernest Kormiese nao|aat pod vlijanie na asimetri~nitekompozicii na evropskiot modernizam.

Ernest KormieErnest KormieErnest KormieErnest KormieErnest Kormie (1885-1980) mo`e da sesmeta za vode~ki arhitekt na Kanada vo pr-vata polovina na HH vek. Po studiraweto vo[kolata na ubavite umetnosti i potoa voRim, koristej}i go svojot redok talent, tojgi spojuva racionalniot plan i bogatiot or-nament. Na takov na~in, toj sozdava sve~eniprostori so majstorska upotreba na novatagrade`na tehnologija i materijali. Negovo

Sl.554. Ernest Kormie. Vrhovniotsud, Otava (1938-50)

172172172172172

deweto vo takvi ~uvstvitelni podra~ja, se na-pu{ta konceptot na soliterska izgradba zasmetka na kolektivnite stanbeni blokovi, koise integriraat vo postojnata urbana {ema.Barton Maers, od svoja strana, nudi izrabot-ka na mali, ekonomi~ni individualni ku}i,koi mo`at da se gradat vo razli~ni varijacii.

Kanadskite gradovi so pointeresno gra-ditelsko nasledstvo odlu~uvaat da gi revi-taliziraat svoite istoriski jadra, kako naprimer: Sent Xons, Wufaundlend, Halifaks,Montreal i drugi. Najvpe~atliv e primerotso Grenvil Ajlend vo Vankuver, kade {to in-dustriskite i magacinskite objekti od prva-ta polovina na HH vek ume{no se revitali-ziraat pod koordinacija na Norman HotsanNorman HotsanNorman HotsanNorman HotsanNorman Hotsan.

Se ~ini deka razli~nite vlijanija od me-|unarodnata i doma{na arhitektura nao|aatnajveren odraz vo tvore{tvoto na ArturArturArturArturArtur(^arls) Erikson(^arls) Erikson(^arls) Erikson(^arls) Erikson(^arls) Erikson (1924-), koj naprvo studiravo rodniot grad Vankuver, a potoa vo Mont-real. Erikson bez kolebawe gi prifa}a pozi-tivnite vlijanija od: Le Korbizje, Luis Kan,Pol Rudolf i od noviot brutalizam; no znaeniv da gi preraboti na svoj kreativen na~in.

Erikson umee so ikonografsko ~uvstvoda gi upotrebi arhitektonskite paradigmi:oskite, simetralite, arkadite itn.; {to mo-`e da se sogleda vo negovite dela: Kanadskiotpaviljon na EKSPO Ä70 vo Osaka, Antropo-lo{kiot muzej vo Vankuver (1971-77) i gole-miot ansambl na novata Palata na pravdata

vo Vankuver (1973-80). Takvite golemi pro-ekti ne go popre~uvaat Erikson da se zafatii so istra`uvawe na problematikata na ra-cionalnite ednostavni drveni ku}i, soglasnoso strukturalizmot na Mis van der Roe, nonim toj im dava regionalni karakteristiki.

Slo`enite prostorni strukturi, so nag-lasena t.n. bioni~ka plasti~nost, go dostig-nuvaat svojot maksimum vo objektite na Ro`eRo`eRo`eRo`eRo`eTajber Tajber Tajber Tajber Tajber (1926-), izgradeni za Olimpiskite ig-ri vo Montreal 1976 godina. Stadionot imaoblik inspiriran od formite na morskiot`iv svet (meduzi, ribi i sl.), dodeka velodro-mot ima posmirena arhitektura. Koriste-weto na slo`enite prostorni strukturi kajsportskite objekti, Tajber prethodno ve}e goima isprobano so rekonstrukcijata na stadi-onot Park de prens vo Pariz (1972).*58

*57 Vidi: Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v.,VIA, Tom 11, str.549-567Dictionary of 20th–Century Architecture

*58 Podetalno vo Taillibert, Roger. Construire l’avenir

Sl.563. Ro`e Tajber.Sportskite olimpiskiobjekti, Montreal (1976).Panorama

Sl.565. Ro`e Tajber. Olimpiskiot velodrom, Montreal (1976). Vnatre{nostSl.564. Ro`e Tajber. Olimpiskiot stadion, Montreal (1976). Fragment od izgledot

173173173173173

Na pragot na HH vek vo arhitekturatana Latinska Amerika sî u{te dominira ko-lonijalnoto kulturno nasledstvo, vo koe sespojuvaat tradicionalnite elementi na{panskiot i portugalskiot barok so vlija-nijata na neoklasicizmot i francuskiot aka-demizam. Vo po~etokot na vekot samo oddelniavtori gi prifa}aat predizvicite na zapad-noevropskiot art nuvo.

Arhitektite od Latinska Amerika u{tevo prvite decenii na HH vek stanuvaat svesniza mo`nostite {to gi nudat prisutnite is-toriski stilovi od razli~ni periodi, po~-nuvaj}i od civilizacijata na: Inkite, Acte-kite i Maja-indijancite; pa sî do najnovitezapadnoevropski avangardni vlijanija. Votaa nasoka pridonesuvaat i nekoi naprednirevolucionerni nastani, kako {to e Meksi-kanskata revolucija od 1910 godina, kogavlasta gi poistovetuva svoite socijalni pro-grami so naprednite arhitektonski idei.

Novite op{testveni odnosi, predpriem-ni{tvo i tehnolo{kiot napredok privleku-vaat novi doselenici od Evropa, koi stanu-vaat katalizator na brzi promeni vo pozi-tivna nasoka. Poradi tie pri~ini, napred-nite arhitektonski dvi`ewa vo LatinskaAmerika se razvivaat re~isi istovremeno soevropskite, dodeka, na primer, vo SAD sî u{-te preovladuva eklekticizmot. Taka se slu-~uva, ruskiot emigrant Grigorij Var{av~ikvo 1925 godina vo Brazil da go objavi svojotManifest na funkcionalisti~kata arhitek-tura, sostaven pod vlijanie na ranoto tvo-re{tvo na Le Korbizje.

Ovie novi arhitektonski pogledi nabrzose uramnote`uvaat so svesta na arhitektiteza: vrednostite na doma{nata tradicija, gra-de`nite tehnologii i za pejza`ot. Potreba-ta za za{tita od toploto sonce, {to ja ini-cira Aleksandar Albukerk, dobiva isklu~i-telno zna~ewe, {to ima direktno vlijanievrz strukturata i oblikot na objektot. Ovie

novi arhitektonski koncepti, sozdadeni naj-prvin vo Meksiko i Brazil, nabrzo gi pri-fa}aat i drugite latinoamerikanski dr`avi,a potoa vo slednite pedesetina godini go pri-vlekuvaat vnimanieto na arhitektite od ce-liot svet.

Slobodno mo`e da se ka`e deka arhitek-turata na Latinska Amerika vo HH vek seprepoznava spored fantasti~nite lu{pestii armiranobetonski skeletni konstrukcii,koi ~estopati imaat skulpturalno izvitkaniformi. Takvata poeti~na interpretacija nanovite konstruktivni sistemi nastanuva ka-ko rezultat od asimilacijata na zapadnoev-ropskiot modernizam od 20-tite i 30-tite go-dini vo doma{nata arhitektura. Zemjite sorelativno postabilna ekonomija, kako {tose toga{ Meksiko, Venecuela i Brazil, odsredinata na 30-tite godini ja razvivaat svo-jata arhitektura vo vid na prijatelska koeg-zistencija me|u modernizmot i tradicijata,odnosno me|u zapadnoevropskite prototipo-vi i doma{niot identitet.

X. LATINSKA AMERIKA. LATINSKA AMERIKA. LATINSKA AMERIKA. LATINSKA AMERIKA. LATINSKA AMERIKA

Svetskata ekonomska kriza vo 30-tite go-dini na HH vek go razbuduva latinoameri-kanskiot instinkt za samoza{tita, {to pret-stavuva katalizator na ekonomski promeni.Se poddr`uva raste`ot na doma{nata manu-fakturna industrija, so {to se zajaknuva ulo-gata na srednata i na novata rabotni~ka kla-sa. Industrijalizacijata, doseluvaweto i de-mografskiot raste` predizvikuvaat enorm-no zgolemuvawe na gradovite i voop{to nanaselenieto. Taka na primer, Brazil od 18milioni ̀ iteli vo 1900 godina se zgolemuvana okolu 178 milioni kon krajot na vekot, aMeksiko od 13,5 milioni na 110 milioni voistiot period. Brazilskiot industriski gradSao Paulo od 200 iljadi vo 1890 godina zaslednite 100 godini narasnuva na 9 milioni`iteli.

Po revolucijata na @etulio Vargas od1930 godina, vo Brazil se sozdavaat usloviza cela serija avangardni proekti. Vladeja~-kite sloevi baraat od avangardnite tvorciarhitekturata da gi simbolizira: promenite,

Sl.566. Grigorij Var{av~ik.Individualnata ku}a naul. Itapolis, Sao Paulo (1928)

Sl.

567.

Mar

io P

ani

i so

rabo

tnic

ite.

Kom

plek

sot

prez

iden

t A

lem

an, M

eksi

ko S

iti

(194

8-50

)

Sl.568. Rino Levi.Bolnicata

De Kamargo,Sao Paulo (1954)

178178178178178

konstrukcii na Feliks KandelaFeliks KandelaFeliks KandelaFeliks KandelaFeliks Kandela (1910-97).Interesot za niv, Kandela go ima dobienou{te kako student vo Madrid, koga se zapoz-nava so sli~nite konstrukcii na EdvardoEdvardoEdvardoEdvardoEdvardoToroha Toroha Toroha Toroha Toroha (1900-63). Od doseluvaweto vo Mek-siko (1939), pa sî do krajot na 50-tite godini,toj gi usovr{uva formite na hiperboli~no-paraboloidnite lu{pi, koi mo`at da se iz-vedat so ramna oplata, pri {to imaat mnogutenka nose~ka debelina od okolu 2 cm.

Na takov na~in, Kandela, vo sorabotkaso drugi arhitekti, podiga raznovidni objek-ti so slobodni organski oblici i so eden vidnov plasticizam. Takov e, na primer, nego-viot restoran kaj Meksiko Siti (1957), iz-raboten vo sorabotka so H.A. Ordowez. Fe-liks Kandela vo sorabotka so Enrike de laMora, ja podiga i kapelata vo Kojoakan(1956), kako i crkvata vo Monterej, NuevoLeone (1959).

Hoakin Alvarez OrdowezHoakin Alvarez OrdowezHoakin Alvarez OrdowezHoakin Alvarez OrdowezHoakin Alvarez Ordowez kajDr`avniot Kapitol vo Kampe~e (1963)na kreativen na~in gi spojuva modernitekubisti~ki formi so meksikanskatatradicija. Administrativniot del naobjektot e napraven vo vid na horizonta-len kvadar so lentovidni prozorci, do-deka sobraniskata sala ima oblik na geo-metriska {kolka, koja e sostavena od dveplitki prese~eni piramidi svrteni ednakon druga, a me|u niv se javuva procep zaosvetluvawe na vnatre{nosta.Vo 60-tite godini, Vladata ja sproveduva

programata za izgradba na u~ili{ta, za ~ijkoncept meksikanskata arhitektura imadobieno me|unarodno priznanie na XII trie-nale vo Milano. Osnovnoto jadro na u~ili{-teto, sozdadeno spored idejata na Pedro Ra-mirez Vaskez so sorabotnicite, pretstavuvatipska u~ili{na edinica od prefabricira-ni elementi, so edna u~ilnica i stan za nas-tavnikot.

Vaskez e nazna~en i za pretsedatel naOlimpiskiot komitet, pod ~ie rakovodstvose izgradeni zna~ajni objekti vo razli~ni de-lovi na Meksiko Siti. Spored negoviot pro-ekt e podignat i golemiot Olimpiski stadi-on na Actekite (1966) so kapacitet od 100.000gleda~i.*60

LUIS BARAGAN (1902-88) i negovitesorabotnici, u{te kon krajot na 20-tite go-dini, vo Gvadalahara razvivaat eden vpe~at-liv regionalen arhitektonski jazik, koj sebazira na ednostavnite lokalni formi od ra-niot kolonijalen period. No, nivnite objek-ti vo slednite desetletija ostanuvaat neza-bele`ani, za kon krajot na vekot da stanatzna~ajni primeri za t.n. apstraktna redefi-nicija na regionalnata arhitektura.

Kon sredinata na vekot, Baragan, iako poobrazovanie e grade`en in`ener, stanuvapoznat arhitekt. Negovoto poznavawe na tra-dicionalnata arhitektura i na internacio-nalniot stil, kako i sorabotkata so slikarii skulptori, mu ovozmo`uva da razvie svojprepoznatliv jazik na umetni~ka ekspresija.Negovite arhitektonski kompozicii so nad-realisti~ka atmosfera se sostojat od ednos-tavni geometriski formi, pridru`eni so ve-getacija i voda. Ovie efekti u{te pove}e senaglaseni so voveduvawe na vol{ebno osci-lira~kiot kolorit.

Kako najvpe~atlivi dela od tvore{tvotona Baragan kon sredinata na vekot, mo`at dase istaknat: ku}ata Baragan vo Takubaja(1947), ku}ite vo naselbata Pedragal (1950)i kulite vo Sjudat Satelit (1957), podignativo sorabotka so skulptorot Geric. Pette raz-

Sl.585. Feliks Kandela i H. A. Ordowez.Restoranot kaj Meksiko Siti (1957)

Sl.586. Hoakin Alvarez Ordowez.Dr`avniot kapitol, Kampe~e (1963)

Sl.587. Pedro Ramirez Vaskez.Tipska u~ili{na edinica za

selski reoni (60-tite). Osnova

Sl.588. Luis Baragan i M. Geric.Kulite vo Sjudad Satelit (1957)

Sl.589. Luis Baragan. Plo{tadot Fuente delBabedero, Naselbata Las Arboledos,

Meksiko Siti (1957-61)

Sl.590. Luis Baragan. Imotot SanKristobal kaj Meksiko Siti (1967-68)

179179179179179

nobojni kuli vo vid na nadrealisti~ka grad-ska porta se postaveni na vlezot kon starotojadro na Meksiko Siti. Nivnite proporcis-ki odnosi i izoliranosta od drugite objekti,predizvikuvaat opti~ka iluzija kaj voza~ite{to se spu{taat po avtopatot. Ovie betonskiskulpturi so ostri rabovi nalikuvaat na ob-jekti so viso~ina od 20 kata, iako imaat vi-so~ina ednakva na objekti od tri kata.

Arhitektonsko-urbanisti~koto plani-rawe na stanbenata naselba Las Arboledosvo Meksiko Siti (1957-61) i oblikuvawetona nekolku javni prostori vo nea, gi poka`u-va kompoziciskite priodi na Luis Baraganso upotreba na ednostavni formi i silen ko-lorit, koj e kombiniran so voda i vegetacija.

Takviot pristap Baragan go primenuvai pri {irokoto planirawe na imotot SanKristobal vo Meksiko Siti (1967-68), kojima kombinirana sodr`ina so rezidencija,{tali i tereni za trening na trka~ki kowi.Jakata rozova i violetova boja na ednostav-nite yidni povr{ini, sovr{eno e vkomponi-rana so bojata na visokata vegetacija i {i-rokiot bazen so vodopad.*61

RIKARDO LEGORETA (1931-) vo svoiteobjekti go nadgraduva ~uvstvoto na Luis Ba-ragan za: volumen, povr{ina, boja, voda i ve-getacija. Negoviot hotel Kamino real voMeksiko Siti (1968), so intimnosta na sekojahotelska edinica i atriumot so voda, zboga-teni so ̀ ivopisen kolorit, go poka`uva kon-ceptot na t.n. ~uvstvitelna arhitektura.

Objektot na fabrikata Reno vo Durango(1985) e smesten srede peso~na pustina, nadkoja se izdiga so svojot poln volumen probienso ispaknati prozorski ramki. Vo golemiotatrium so sini yidovi vozduhot se razladuvaso pomo{ na vodeni kaskadi i vodoskoci.

Majstorstvoto na Rikardo Legoreta sedoka`uva i na me|unarodna scena. Spored ne-gov proekt e izgradena katedralata vo Ma-nagva (1993), koja e podignata na mesto od ob-jekt urnat vo zemjotres. Nejzinata masivnamonumentalnost i streme`ot vo viso~ina gosimboliziraat heroizmot na narodot na Ni-karagva.

Kaj Centralnata biblioteka na Univer-zitetot vo Monterej, Nuevo Leone (-1994), Ri-kardo Legoreta so sorabotnicite poka`uvaprefineto ~uvstvo za arhitektonsko obliku-vawe vo prijatelski odnos so prirodnata oko-lina. Ovoj naglaseno moderen objekt ima na-turbetonski kubus obvitkan so otvoren ci-linder od tula, poradi {to asocira na tra-dicionalnata meksikanska arhitektura. ̂ i-talnicite se smesteni vo cilindri~niot del,

koj ima {iroki otvori svrteni kon {umatai ezerceto, od koi izniknuva prefinetatarampa na otvoreniot cilinder.

Vo 1985 godina, Rikardo Legoreta e po-kanet da gi ispita mo`nostite za revitali-zacija na eden degradiran prostor vo Los An-xeles. So pomo{ na svoite sorabotnici i ur-bani pejza`isti, toj go oblikuva Per{ingskver (1994), sozdavaj}i nov humaniziran i`ivopisen prostor, koj vo dinami~niot gradnalikuva na nadrealisti~ka kompozicija.Ovde, do celosen izraz doa|aat: ednostavniteformi, bojata, vodata i vegetacijata, so {totoj potsetuva na tradicionalen {panskiplo{tad, kade {to mo`e da se dru`at razno-vidni etni~ki grupi.

Teodoro Gonzales de LeonTeodoro Gonzales de LeonTeodoro Gonzales de LeonTeodoro Gonzales de LeonTeodoro Gonzales de Leon (1926-), kakosledbenik na Rikardo Legoreta prifa}a irazrabotuva edna druga regionalna tema, vokoja atriumot go tretira na razli~ni na~inii so razli~ni golemini. Negovite atriumiponekoga{ se otvoreni, delumno pokrieniili zatvoreni, no sekoga{ zazemaat central-no mesto vo planot, ostanuvaj}i osnovna soo-bra}ajna vrska. Na takov na~in, Leon posta-puva kako vo stanbenite strukturi taka i vozna~ajnite op{testveni objekti, kakov {toe Vrhovniot sud vo Meksiko Siti (1987-99).

Sl.591. Rikarto Legoreta. Fabrikata Reno,Durango (1985). Izgled i atrium

Sl.592. Rikarto Legoreta. Centralnata univerzitetskabiblioteka, Monterej, Nuevo Leone (-1994) Sl.593. Rikarto Legoreta. Per{ing skver, Los Anxeles, Kalifornija (1994)

Sl.594. Teodoro Gonzales de Leon.Vrhovniot sud, Meksiko Siti (1988-99)

182182182182182

BRAZILBRAZILBRAZILBRAZILBRAZIL

So pojavata na modernite dvi`ewa, voBrazil se razviva eden vid tropska verzijana internacionalniot stil, so poetski pri-zvuci i so elementi na regionalnata arhi-tektonska tradicija. Taa tradicija e sozda-dena za vreme na kolonijalnoto vladeewe, sou~estvo na portugalskiot barok i na eklek-ti~nite stilovi na XIX vek. Sepak, vo 20-titegodini na HH vek, ve}e postoi intelektualnapodgotvenost da se prifatat novite arhitek-tonski koncepcii i primenata na dobritesvetlosni odnosi, so upotreba na posebnielementi za za{tita od tropskoto sonce.

Prisposobuvaweto na arhitekturata konnovite nau~ni soznanija zapo~nuva u{te vovtorata decenija na HH vek, koga AleksandarAleksandarAleksandarAleksandarAleksandarAlbukerkAlbukerkAlbukerkAlbukerkAlbukerk vo 1916 godina uspeva vo normati-vite za gradewe vo Sao Paulo da vmetne pre-cizni odredbi za minimalno oson~uvawe nanovogradbite. Isto taka, so voveduvawetokontrola pri gradeweto, se nastojuva da sespre~at arhitektonski ekscesi.

Grigorij Var{av~ikGrigorij Var{av~ikGrigorij Var{av~ikGrigorij Var{av~ikGrigorij Var{av~ik (1896-1972), kakoemigrant od Rusija, koj gi ima zavr{eno stu-diite vo Rim, ve}e vo 1927 godina gi prika-`uva svoite prvi kubisti~ki ku}i, baziranivrz negoviot Manifest na funkcionalisti~-

kata arhitektura, objaven dve godini porano.So tie ku}i, kako profesor na [kolata zaubavi umetnosti, toj vr{i golemo vlijanievrz pomladite arhitekti. Spored tie prin-cipi se oblikuvani negovite individualniku}i vo Sao Paulo na ul. Itapolis (1928) ina ul. Tome de Suoza (1929).

Kaj stanbeniot blok vo Sao Paulo (1939)Grigorij Var{av~ik go omeknuva strogiotkubizam so pomo{ na ̀ ivopisna kriva linijana balkonite i so teksturata na fasadata voprizemjeto. Prisposobuvaj}i se na klimat-skite i tradicionalnite karakteristiki,Var{av~ik go pravi krajbre`niot paviljonna g-|a @or`e Prado kaj Sao Paulo (1946).So pomo{ na prirodnata struktura na drvotoi slamata, toj postignuva sovr{eno funkcio-nalno re{enie i `ivopisna kompozicija.

Revolucijata od 1930 godina, pod rako-vodstvo na @etulio Vargas, nosi golemo os-ve`uvawe vo politi~kite i kulturnite od-nosi vo zemjata. Programata za podigawe najavni objekti, mladite arhitekti ja prifa-}aat so entuzijazam. I pokraj toa, na javniotkonkurs za objektot na Ministerstvoto zazdravje i obrazovanie se odbieni najdobritetrudovi. So takvata odluka na ocenuva~katakomisija ne se soglasuva ministerot GustavoKapanema, koj go povikuva Lusio Kosta daformira svoj tim i da izraboti nov proekt.Vo ekipata, me|u drugite se Oskar Nimaer iAfonso Rejdi, a vo 1936 godina za konsultante povikan i Le Korbizje.

Kratkotrajniot trinedelen prestoj naLe Korbizje vo Rio, preku negovite predava-wa vr{i presudno vlijanie vrz mladite bra-zilski arhitekti. Negovoto slobodno krei-rawe na oblicite celosno odgovara na bra-

zilskiot mentalitet, a predlo`enite briso-lei pretstavuvaat apsolutna nu`nost za za{-tita od toploto sonce. Koristej}i gi tie pos-tavki, mladite arhitekti zapo~nuvaat da raz-vivaat edna tipi~na brazilska varijanta nainternacionalniot stil, ~ija afirmacijanastanuva preku objektite gradeni vo vreme-to od 1937 do 1943 godina.

Po Vtorata svetska vojna zapo~nuva in-tenzivna industrijalizacija na dr`avata,{to predizvikuva i zajaknata graditelska

Sl.605. Grigorij Var{av~ik. Individualnata ku}a naul. Tome de Suoza, Sao Paulo (1929)

Sl.

606.

Gri

gori

j Var

{av

~ik.

Sta

nben

iot

blo

k, S

ao P

aulo

(193

9)

Sl.607. GrigorijVar{av~ik.

Krajbre`niotpaviljon na g-|ata@or`e Prado kajSao Paulo (1946).

Osnova ivnatre{nost

Sl.608. L. Kosta, O. Nimaer, A. Rejdi i dr.Ministerstvoto za zdravje i obrazovanie, Rio de @aneiro (1936). Osnovi na vtoro i treto nivo,fragment od izgledot

183183183183183

dejnost, koja svojot maksimum go dostignuvavo 50-tite godini. Pokraj ve}e analiziraniteobjekti na golemiot majstor Oskar NimaerOskar NimaerOskar NimaerOskar NimaerOskar Nimaer(roden 1907), posebno treba da se istaknat de-lata na Lusio Kosta, Afonso Rejdi, Rino Le-vi (1901-65) i drugi.

Lusio KostaLusio KostaLusio KostaLusio KostaLusio Kosta (1902-98) e priznat lider namodernata arhitektura vo Brazil, koj vo 1931godina stanuva direktor na Umetni~kata aka-demija so Visoka {kola za arhitektura vo Riode @aneiro. Vo svoite dela toj poka`uva si-gurno ~uvstvo za oblicite i nadarenost za sin-teza na kulturnata tradicija so moderniotdinamizam. Dobar del od proektite toj gi pra-vi vo sorabotka so svoite istomislenici, me-|u koi najmnogu se istaknuva Oskar Nimaer.

Hotelot Park vo Nova Friburgo, Riode @aneiro (1944), Lusio Kosta go oblikuvaso naglaseno prisustvo na tradicionalniteformi i elementi, kako i so obilna primenana surovo drvo za skeletniot sistem.

Stanbenite zgradi vo parkot Ginle voRio de @aneiro (1948-50-54), kako i prethod-nite objekti na Lusio Kosta, pretstavuvaatpatokaz za pomladite arhitekti vo integra-cijata na internacionalnoto so nacionalno-to. Od 1937 godina, Lusio Kosta e viden ~lenna organizacijata koja se zanimava so prou-~uvawe i za{tita na starata brazilska ar-hitektura.

Urbanisti~kiot proekt na Lusio Kostaza noviot glaven grad Brazilija pobeduva name|unarodniot konkurs vo 1956 godina. So ne-

govata postepena realizacija se sozdadavaatidealni ramki za smestuvawe na poznatitemonumentalni objekti na Oskar Nimaer, koive}e se analizirani vo prvata kniga od ovaamaterija.

Afonso E. RejdiAfonso E. RejdiAfonso E. RejdiAfonso E. RejdiAfonso E. Rejdi (1909-64) zazema posebnomesto me|u brazilskite arhitekti so svojatafantazija i interes za novite oblici, koi gispojuva so konstruktivnata logika i dobriotdetaq. Tie osobini, zaedno so gri`ata za so-cijalnite problemi, se vgradeni vo site ne-govi dela, od najmalite objekti, pa sî do ur-banisti~kite planovi. Vo 1931 godina Rejdistanuva asistent na Var{av~ik, koj od stranana Lusio Kosta e naimenuvan za profesor poarhitektura na Akademijata. Od pogolemiotbroj interesni ostvaruvawa na Rejdi, te{komo`e da se izdvojat najzna~ajnite, no sepakslednite dva imaat posebna va`nost:

Sl.609. Lusio Kosta. Hotelot Park, Nova Friburgo, Rio de @aneiro (1944)

Sl.610. Lusio Kosta. Stanbenite zgradi vo parkot Ginle, Rio de @aneiro(1948-50-54). Osnovi (prizemje, parni i neparni katovi) i izgled

Sl.611. Lusio Kosta.Urbanisti~kiot plan na

gradot Brazilija isituacija na

plo{tadot na Tritevlasti (1956)

Sl.608a. Oskar Nimaer. Muzejot Nimaervo Kuritiba (2002)

1. Prateni~ki dom, 2. Senat, 3. administrativenkorpus, 4. dvorec na pretsedatelot, 5. Vrhoven sud

184184184184184

Naselbata Pedriguljo vo Rio de @anei-ro (1947-52) pretstavuva prv brazilski pri-mer za kompleksen tretman na op{testveniotstandard, kade {to kon stanbenite objektise priklu~eni neophodnite op{testveni so-dr`ini. Ovie principi, Rejdi podocna gi uso-vr{uva pri planiraweto na naselbata Gaveavo Rio (zapo~nata 1954).

Muzejot na modernata umetnost vo Riode @aneiro (1954-59) nalikuva na modernageometriska skulptura, vo koja eksponatitese osvetleni so kombinacija na dnevno i ve{-ta~ko svetlo. Oblikot na objektot proizle-

guva od natur-betonskite ramki napraveni vovid na bukvata „V“.

Vo uslovi na haoti~en raste` na nasel-bite, pridonesot na Rejdi za gradskoto pla-nirawe vo Brazil ima posebno zna~ewe. Takana primer, industriskiot centar Sao Paulo,od 1,3 milioni `iteli vo 1944 godina naras-nuva na 6 milioni vo 1970 godina (8,4 milioniso predgradijata). Za takviot golem raste`na gradovite pridonesuva emigracijata od se-lata, poradi {to potrebite za re{avawe nastanbenite problemi se zgolemuvaat do fan-tasti~ni razmeri.

So pretenzii za moderno razre{uvawe nastanbenite problemi, arhitektot Karlos Fe-Karlos Fe-Karlos Fe-Karlos Fe-Karlos Fe-derigo Fereiraderigo Fereiraderigo Fereiraderigo Fereiraderigo Fereira go proektira predgradietoSanto Andre vo Sao Paulo (1945) so sovreme-na arhitektura, slobodno postavena vo prosto-rot. Kako kaj stanbenite, taka i kaj op{tes-tvenite objekti {to gi podiga vo ova predgra-

die K.F. Fereira uspeva vo kubisti~kata for-ma da vovede elementi, koi na arhitekturatañ davaat regionalna prepoznatlivost.

Pottikanti od uspesite koi gi postignu-vaat ovie tvorci, i drugite arhitekti gi raz-vivaat koncepciite za prisposobuvawe na in-ternacionalniot stil kon doma{nite uslovii tradicionalen vkus. Pritoa, `ivopisnostastanuva sostaven del na novata brazilska ar-hitektura, {to mo`e da se vidi vo tvore{tvo-to na mnogumina arhitekti, kako {to se:

- @oao Vilanova Artigas@oao Vilanova Artigas@oao Vilanova Artigas@oao Vilanova Artigas@oao Vilanova Artigas (1915-85) sosopstvenata ku}a vo Sao Paulo (1949) i

- Enrike MindlinEnrike MindlinEnrike MindlinEnrike MindlinEnrike Mindlin (1911-71) so ku}ata na@or`e Hima vo Petropolis (1949).

Arhitektonsko-urbanisti~kata prena-trupanost nabrzo go zafa}a i centralnotopodra~je na Rio de @aneiro, kade {to sî po-ve}e dominiraat oblakoderite. Kon sredina-ta na vekot, Brazil postepeno prerasnuva vosvetska fudbalska velesila, poradi {to sejavuva potrebata za izgradba na golemi fud-balski gledali{ta.

Stadionot Marakana vo Rio de @aneiro(1950), so kapacitetot od 155.000 gleda~i sta-nuva eden od najgolemite gledali{ni objektivo svetot. Arhitektite P. Bastus P. Bastus P. Bastus P. Bastus P. Bastus, R. Galvao R. Galvao R. Galvao R. Galvao R. Galvao,vo sorabotka so in`enerot Rodrigez da Kos-Rodrigez da Kos-Rodrigez da Kos-Rodrigez da Kos-Rodrigez da Kos-tatatatata, ovoj objekt go koncipiraat vo vid na are-na, ~ie gledali{te e delumno pokrieno sotriesetmetarska konzola od armiranobeton-ski rebra, so zategnata plo~a me|u niv.

Novata katedrala vo Rio de @aneiro(1964-79) na Edgar de FonsekaEdgar de FonsekaEdgar de FonsekaEdgar de FonsekaEdgar de Fonseka so svojot volu-men nalikuva na perforiran prese~en konus.Yidovite na objektot se oformeni so hori-zontalni kon nadvor navednati brisolei, koiza{tituvaat od sonce, a vo vnatre{nosta pro-pu{taat indirektno misti~no svetlo. Sog-lasno so klimatskite uslovi, ovoj objekt ne-ma nitu prozorci nitu vrati, bidej}i nemapotreba da se formira celosno zatvorenprostor.

Evidentno e deka modernata arhitekturavo Brazil se razviva pod isklu~itelno po-volni uslovi. Bogatite meceni se natpreva-ruvaat vo podigaweto reprezentativni objek-ti. Poradi toa, dosta se zapostaveni objek-

Sl.612. Alfonso Rejdi. Naselbata Pedriguljo, Riode @aneiro (1947-52). Urbanisti~ki plan i panorama

Sl.613. Alfonso Rejdi.Muzejot na modernataumetnost, Rio de@aneiro (1954-59).Presek i izgled

Sl.614. Karlos F. Fereira. PredgradietoSanto Andre, Sao Paulo (1945)

Sl.615. @oao Vilanova Artigas. Ku}ata Artigas,Sao Paulo (1949)

185185185185185

tite na op{testveniot standard (u~ili{ta,bolnici, evtini stanbeni zgradi), a isto takai re{avaweto na urbanite problemi, kako ienteriernoto oblikuvawe. Vo sredinata na60-tite godini se pojavuvaat tendencii zanadminuvawe na navedenite nedostatoci, koiso te{ka maka se sproveduvaat.*63

Novata generacija brazilski arhitekti,koja nastapuva vo po~etokot na 70-tite godi-ni, re{itelno se zafa}a sovremenata arhi-tektura da ja dovede vo celosna soglasnost sodoma{nite klimatski i ekonomski uslovi.

@oakim Gedes@oakim Gedes@oakim Gedes@oakim Gedes@oakim Gedes se sprotivstavuva na uve-zenite arhitektonski modeli, koi se sozda-deni za zemjite so razviena ekonomija. Toj seanga`ira za voveduvawe na arhitektonsi kon-cepcii usoglaseni so mo`nostite na siro-ma{nite sloevi. Najdobar primer za toapretstavuvaat realizaciite vo noviot gradKaraiba (1976).

Karlos Nelzon Fereira dos SantosKarlos Nelzon Fereira dos SantosKarlos Nelzon Fereira dos SantosKarlos Nelzon Fereira dos SantosKarlos Nelzon Fereira dos Santos sosvojata arhitektura im se pribli`uva na naj-siroma{nite op{testveni sloevi koi `i-veat vo supstandardnite faveli. Vo sitemotna gradewe i oblikuvawe, toj koristi loka-len i lesno dostapen grade`en materijal,{to mo`e da se vgradi so ednostavni grade`-ni tehniki.

Nastojuvawata na Gedes i Dos Santosnao|aat vistinska primena vo delata na po-mladite arhitekti: Zanino KaldasZanino KaldasZanino KaldasZanino KaldasZanino Kaldas, FabioFabioFabioFabioFabioPenteadoPenteadoPenteadoPenteadoPenteado, Paulo Mendes da Ro{aPaulo Mendes da Ro{aPaulo Mendes da Ro{aPaulo Mendes da Ro{aPaulo Mendes da Ro{a, kako i@oao Filgeiras@oao Filgeiras@oao Filgeiras@oao Filgeiras@oao Filgeiras LimaLimaLimaLimaLima koj go sozdava vpe~at-liviot Administrativen centar vo Salva-dor, Baija.

Modernata arhitektura so prepoznatli-vi regionalni karakteristiki {to se razvi

vo Brazil, Venecuela i Meksiko go pottik-nuva razvojot na sli~na arhitektura i vo dru-gite latinoamerikanski dr`avi. Presudnovlijanie vo taa nasoka vr{at delata na gole-mite majstori: Baragan, Nimaer, Viljanuevai drugi; {to zaedno so vlijanieto na Le Kor-bizje i na doma{nata tradicija go oformuvaspecifi~niot latinoamerikanski izraz.

Vo ogromniot prostor na Latinska Ame-rika rabotat golem broj nadareni arhitekti,koi vo ramkite na op{tiot latinoamerikan-ski imenitel ~estopati znaat da vnesat i svoiprepoznatlivi karakteristiki. Tipi~enprimer od toj vid pretstavuvaat delata na ku-banskiot arhitekt Rikardo Poro Rikardo Poro Rikardo Poro Rikardo Poro Rikardo Poro (1925-), oso-beno vo oblasta na objekti za obrazovanie,kako {to se:

- U~ili{teto za plasti~na umetnost voHavana (1962-65), koe ima zbir na pot-kupolni prostori, povrzani so krivi izasvodeni hodnici, taka {to nalikuvana skulptura;

- U~ili{teto za klasi~ni tanci, kako i- U~ili{teto za moderni tanci vo Ha-

vana (1964-66), koi ponatamu ja razvi-vaat prethodnata koncepcija.*64

*59 Poop{irno vo Sir Banister Fletcher’s. A Historyof Architecture, str.1532-1549

*60 Poop{irno vo: Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.575-602Modernity and the Architecture of MexicoBullrich, Francisco. Orientamenti nuovi nell’ architecturadell’America Latina

*61 Poop{irno vo Luis Barragan. The Prizker ArchitecturePrize, 1980

*62 Poop{irno kaj: Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.602-615Bullrich, Francisco. Orientamenti nuovi nell’ architecturadell’America Latina

*63 Poop{irno vo: Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.615-643Bullrich, Francisco. Orientamenti nuovi nell’ architecturadell’America LatinaMindlin, Henrique. Neues Bauen in Brazilien

*64 Poop{irno vo: Bullrich, Francisco. Orientamenti nuovinell’ architectura dell’America Latina

Sl.616. Edgar de Fonseka. Novata katedrala, Riode @aneiro (1964-79). Izgled i vnatre{nost

Sl.617. @oakim Gedes. Ku}ata na Ana Moro,Sao Paulo (1978)

Sl.

618.

Rik

ardo

Por

o. U

~ili

{te

to z

apl

asti

~na

umet

nost

, Hav

ana

(196

2-65

)

Sl.617a. @oao Filgeiras Lima. Regionalniot elektorski tribunal vo Salvador, Baija (1998)

186186186186186

Vo vtorata polovina na XIX vek zavr{u-va feudalnata epoha vo istorijata na Japo-nija. Po krunisuvaweto na kralot Meixi(1868), zemjata se otvora za kontakti so stran-stvo, so {to se sozdadeni uslovi za izgradbana objekti ne samo od tradicionalnata drvenakonstrukcija tuku i od tula ili kamen. Sotoa, se formira t.n. japonsko-evropski me-{an stil, koj gi povrzuva elementite na re-nesansata i gotikata so tradicionalnata ja-ponska arhitektura. Sepak, i pokraj prima-weto nadvore{ni vlijanija, japonskata kul-tura znae da ja za~uva svojata tradicija i daja dovede vo harmoniska soglasnost so uveze-nite elementi.

Kon krajot na XIX vek, se voveduva ske-leten sistem od ~elik ili armiran beton,{to predizvikuva zasilen razvoj na japonska-ta grade`na industrija. Nabrzo, japonskitearhitekti se povrzuvaat so pretstavnicitena germanskiot jugendstil i vienskata sece-sija. Vo 1920 godina, nekolku arhitekti goformiraat zdru`enieto na japonskata sece-sija, {to go ozna~uva po~etokot na modernotodvi`ewe, odbele`ano so naglasen humanizam.

Novata japonska arhitektura najjasno jamanifestira Mamoru JamadaMamoru JamadaMamoru JamadaMamoru JamadaMamoru Jamada, pri gradewetopo{tenski i `elezni~ki objekti kakvo {to

e sedi{teto na Glavniot telegraf vo Tokio(1926). Ovaa arhitektura podocna ja razvivafunkcionalistot Tecuo Jo{idaTecuo Jo{idaTecuo Jo{idaTecuo Jo{idaTecuo Jo{ida, ~ij najka-rakteristi~en objekt pretstavuva Glavnatapo{ta vo Tokio (1931).

Internacionalniot stil vo Japonijapristignuva po kontaktot na mladite arhi-tekti so: germanskiot Verkbund, francuski-ot Nov duh i Bauhaus. Vo toa vreme Japonijaja posetuvaat nekoi zna~ajni arhitekti od za-padnite zemji, kako {to se Frenk Lojd Rajt(koj go gradi hotelot Imperijal vo Tokio,1915-22) i Bruno Taut, koj detalno se zapoz-nava so japonskata tradicionalna arhitektu-ra i ja objavuva knigata „Ku}ite i narodotna Japonija“ (1938).

Presudna uloga vo formiraweto na ja-ponskata moderna arhitektura ima asisten-tot na Frenk Lojd Rajt, ^ehot Antonin Raj-Antonin Raj-Antonin Raj-Antonin Raj-Antonin Raj-mondmondmondmondmond (1886-1976), koj po zavr{uvaweto na ho-telot Imperijal, ostanuva da raboti vo To-kio. Toj vo japonskata arhitektura na golemavrata go voveduva armiraniot beton, {toovozmo`uva moderna interpretacija na ja-ponskiot strukturalizam i sozdavawe na es-tetska senzibilnost. Arhitektonskata teo-rija i praktika na Rajmond ima golemo vli-janie vrz formiraweto na mladite arhitektikoi pominuvaat niz negovoto atelje. Od go-lemiot broj originalni moderni objekti {togi podiga Rajmond, osobeno vnimanie priv-lekuvaat golf-klubot Tokio (1932) i rezi-dencijata Akabo{i (1935).

Vo 1937 godina, vode~kite japonski ar-hitekti go osnovaat zdru`enieto KosakuBunka Renmai (japonskiot Verkbund), ~ijaglavna cel e sintezata na osnovnite oblicina modernata arhitektura i re{avaweto nanovite stanbeni i ̀ ivotni problemi. Videnpretstavnik na grupata stanuva Kunio Maje-Kunio Maje-Kunio Maje-Kunio Maje-Kunio Maje-kavakavakavakavakava, koj prethodno ima raboteno vo ateljetona Le Korbizje i na Antonin Rajmond.

Po~etokot na Vtorata svetska vojna jaonevozmo`uva rabotata na japonskiot Verk-bund, a racionalizacijata stanuva glaven gra-ditelski pristap vo narednata decenija. Pomirovniot dogovor vo San Francisko (1951),modernata japonska arhitektura dobiva novpolet. Prva zada~a pretstavuva gradewetoobjekti za amerikanskata vojska, a potoa op-{tata obnova na zemjata. Vo toj period naj-mnogu se istaknuvaat arhitektite koi mu pri-pa|aat ili mu se bliski na japonskiot Verkbund. Do po~etokot na 60-tite godini se iz-gradeni golem broj objekti, zna~ajni ne samoza japonskata tuku i za svetskata arhitektura.Od pogolemiot broj arhitekti, nekoi zaslu-`uvaat posebno vnimanie.*65

Vo sredinata na vekot, Mamoru JamadaMamoru JamadaMamoru JamadaMamoru JamadaMamoru Jamada(1894-1966) vo internacionalen stil ja gradibolnicata na socijalnoto osiguruvawe vo To-kio (1953), koja ima trikra~na osnova i nagla-

XI. JAPONIJA. JAPONIJA. JAPONIJA. JAPONIJA. JAPONIJA

Xosija Konder. Nacionalniot umetni~ki muzej, parkJeno, Tokio (1882). Ran spoj na formi od istok i zapad

Sl.619. Tecuo Jo{ida. Glavnata po{ta, Tokio (1931)Sl.619a. Antonin Rajmond. Ku}ata [iro

Akabo{i, Tokio (1935)

Sl.620. Mamoru Jamada. Bolnicata na socijalnotoosiguruvawe, Tokio (1953). Osnova i izgled

187187187187187

seni horizontali. Hideo KosakaHideo KosakaHideo KosakaHideo KosakaHideo Kosaka na sli~en na-~in i so vidliva transparentnost ja podigaPo{tenskata {tedilnica vo Kjoto (1954).

KUNIO MAJEKAVA (1905-86), kako sa-mostoen tvorec se pojavuva u{te vo 1935 go-dina. Negovite istra`uvawa za konstruktiv-nite mo`nosti na armiraniot beton rezul-tiraat vo podigawe objekti so mo}ni plasti~-ni oblici, od koi pova`ni se slednite tri:- Centarot za kultura Kanagava vo Jokohama(1954), koj pretstavuva funkcionalen ansambl,sostaven od koncertna sala i biblioteka, sonaglasena robusna plastika od natur-beton;- Apartmanskata zgrada Harumi vo Tokio(1957), koja sodr`i eden vid prisposobuvawena tradicionalniot japonski na~in na domu-vawe kon dimenziite na modernite stanbenizgradi; i

- Centarot za kultura (Metropolitenfestival hol) vo parkot Jeno, Tokio(1958-61), koj go potvrduva skulptorskiotpristap na Kunio Majekava vo obliku-vaweto na objektite. Raznovidnite po so-dr`ina i po oblik volumeni se vkompo-nirani vo edna pravoagolna ramka, po-dignata nad trem.

Kunio Majekava so svojata teorija ipraktika vr{i silno vlijanie vrz pom-ladite japonski arhitekti, me|u koi naj-mnogu se istaknuva negoviot pomlad so-rabotnik i majstor na modernata, KenzoTange.

KENZO TANGE (1913-)

Kenzo Tange, po diplomiraweto(1938) se vrabotuva vo ateljeto na KunioMajekava i se priklu~uva kon japonskiotVerkbund, postojano nadopolnuvaj}i gosvoeto obrazovanie. Samostojnata arhi-tektonska dejnost, toj ja zapo~nuva durivo 1949 godina, na 36-godi{na vozrast.Sledej}i ja evolucijata na ovoj majstorpo periodi, mo`e da se zaklu~i deka tiese sovpa|aat so osnovnite etapi vo raz-vojot na povoenata japonska arhitektura.

Tvore{tvoto na Kenzo Tange vo raniotperiod e naso~eno kon barawe na prerodba itransformacija na kompoziciskite i kon-struktivnite priodi na doma{noto graditel-sko nasledstvo. Za ponatamo{niot razvoj najaponskata arhitektura, ovie istra`uvawa sepoka`uvaat kako plodotvorni. Po otvorawe-to na svoe proektantsko biro (1946), KenzoTange stanuva profesor na Tokiskiot uni-verzitet vo oddelot za arhitektura i urba-nizam, po {to nabrzo se zafa}a so pravewe naurbanisti~kiot plan na Hiro{ima (1948-52).

Kenzo Tange za prvpat stanuva poznat vostranstvo so podigaweto na Memorijalniotcentar na mirot vo Hiro{ima (1949-56). Ne-govata arhitektura so nevoobi~aen takt go ove-kove~uva spomenot na op{to~ove~kata kata-strofa, no bez afekt ili neumesna patetika.

Takanare~enata plasti~na faza od tvo-re{tvoto na Kenzo Tange, zapo~nuva vo 50-tite godini, pod vlijanie na noviot plasti-cizam na Le Korbizje. Toga{, Tange, Maje-kava i Sakakura, po~ituvaj}i ja tradicijatai sovremenite potrebi, gi postavuvaat osno-vite na t.n. japonski brutalizam. Na toj

Sl.621. Hideo Kosaka. Po{tenskata{tedilnica, Kjoto (1954)

Sl.622. Kunio Maekava. Centarot za kulturaKanagava, Jokohama (1954). Osnova i izgled

Sl.623. Kunio Maekava. Apartmanskata zgradaHarumi, Tokio (1957)

Sl.624. Kunio Maekava. Centarot za kultura (Metropoliten festival hol), Tokio (1958-61)

Sl.625. Kenzo Tange. Memorijalniot centarna mirot, Hiro{ima (1949-56)

188188188188188

na~in, novodojdeniot funkcionalizam e do-polnet so potrebata za monumentalnost, mo}i ma`estvenost, kako neizostavni atributina japonskata graditelska tradicija. Toa mo-`e da se doka`e niz pove}e primeri.*66

Ve}e pri podigaweto na sopstvenata ku}avo Tokio (1951-53), Kenzo Tange prakti~noja poka`uva mo`nata materijalizacija nasvoite teoriski zalo`bi za sozdavawe na sa-mobitna japonska arhitektura, vo koja isto-vremeno se vgradeni principite na tradici-jata i na tehnolo{kiot napredok. Ovaa ar-hitektura se prepoznava spored: struktural-niot sistem, tremovite, ~ardacite i golemi-te strei.

Po pobedata na konkursot vo 1952 godina,Kenzo Tange so sorabotnicite do 1957 godinago razrabotuva proektot za Gradskiot sovetna Tokio. Negovata ideja se sostoi vo toa dasozdade administrativno sedi{te na ogrom-niot grad, koe dolgoro~no bi gi zadovolilopotrebite na milioni `iteli. Vo prostor-nata kompozicija na ansamblot dominiraattri kubusa: 20-katna vertikala za rabotniprostorii, 10-katen blok za kancelarii i me-|u niv postavenata sobraniska sala so izvit-kana krovna linija.

Od niv e realiziran samo 10-katniotblok i toa so promena na osnovnata ideja. Kajovoj objekt e vidlivo nastojuvaweto na KenzoTange za sozdavawe eden nov arhitektonski

jazik, vo koj se vgradeni vlijanijata na LeKorbizje i na doma{nata tradicija. Na toaupatuva upotrebata na skeletniot sistem odnatur-beton i dlabokite brisolei, koi pre-rasnuvaat vo loxi. Od nivo na mezaninot trg-nuvaat pe{a~ki mostovi za direktna vrskaso sobraniskata sala, me|utoa taa ne e rea-lizirana.

Gradkiot sovet vo [imizu (1954), so ja-kata konstrukcija i lesnite fasadni yidovi,go ozna~uva po~etokot na noviot streme`, do-deka Gradskiot sovet Kagava vo Takamacu(1955-58) ima struktura od armiranobetonskiskeleten sistem, ~ija forma proizleguva oddrvenata skeletna struktura na japonskatatradicionalna arhitektura.

Umetni~kiot centar Sogecu vo Tokio(1956-58), kako i prethodniot objekt pretsta-vuva sovremena interpretacija na tradicio-nalniot Xomon stil. Gradskata sala vo Si-zuoka (1957), i pokraj relativno malite di-menzii, sli~no kako i prethodnite objekti eispolneta so mo} i dostoinstvo, postignatiso pomo{ na monumentalnite proporcii.

Navra}aweto kon skulpturalniot izrazi simbolizmot e karakteristi~no za arhitek-turata na Kenzo Tange kon krajot na 50-titegodini. Takviot priod e vidliv kaj sledniveobjekti:- Gradskata sala Kura{iki vo Okajama (1960),koja ima fasada od natur-beton vo stil natradicionalnite yidovi od drveni gredi;- Palatata na sportot vo Takamacu (1962-64),koja e oblikuvana vo forma na tradicionalenjaponski ~amec, prifaten so ~etiri piloni;- Katedralata Sv. Marija vo Tokio (1962-65),koja so pomo{ na romboidnata osnova sozdavaprostorna plastika vo vid na krst; a- Centarot za kultura vo Ni{inan ima oblikna moderna skulptura od natur-beton so nak-loneti yidni i pokrivni povr{ini.

Olimpiskite igri Olimpiskite igri Olimpiskite igri Olimpiskite igri Olimpiskite igri vo Tokio (1964) se is-koristeni kako dobra mo`nost za me|unarod-na afirmacija na japonskata arhitektura, ka-de {to glavna uloga igra Kenzo Tange. Nego-vite Nacionalni sportski sali se najgole-mite pokrieni objekti vo olimpiskiot kom-

Sl.626. Kenzo Tange. Ku}ata naarhitektot, Tokio (1951-53).Osnova i izgled

Sl.627. Kenzo Tange.Gradskiot sovet,Tokio (1952-57)

Sl.628. Kenzo Tange. Gradskiot sovetKagava, Takamacu (1955-58)

Sl.629. Kenzo Tange. Palatata na sportot, Takamacu (1962-64)

Sl.630. Kenzo Tange. KatedralataSv. Marija, Tokio (1962-65)

189189189189189

pleks. Tie pretstavuvaat primer za uspe{nasinteza na arhitektonskite oblikovni i kon-struktivni idei. Spored zamislata na KenzoTange, konstruktorot J. CuboiJ. CuboiJ. CuboiJ. CuboiJ. Cuboi sozdava ednasinxiresta spiralovidna konstrukcija so go-lem raspon. Ovie razvieni organski kon-struktivni formi se dovedeni vo celosnasoglasnost so funkcionalnata sodr`ina naobjektite nameneti za: olimpiski bazen, ba-zen za umetni~ki skokovi i sala za ko{arka.

Centarot na sredstvata za masovna komu-nikacija Jamana{i vo Kofu (1962-67), so no-

vata prostorna struktura od kru`ni kuli imostovi mo`e i natamu organski da raste, ta-ka {to mu pripa|a na novopojaveniot meta-bolizam vo japonskata arhitektura.

Od sli~ni arhitektonski strukturi sesostoi i predlogot na Kenzo Tange za objek-tite na Gradskiot yid vo sostav na konkurs-noto urbanisti~ko re{enie na centralnotogradsko podra~je vo Skopje (1964), no taa ide-ja ne e dosledno po~ituvana vo ponatamo{-nata razrabotka na planot. Transportniotcentar vo Skopje (70-tite), spored zamislatana Kenzo Tange, sî u{te ne e dovr{en. Vo ne-govi ramki pod ̀ elezni~kata stanica podig-nata na mostovska konstrukcija, vo 2005 go-dina definitivno zapo~nuva da raboti i me-|ugradskata avtobuska stanica.

Sedi{teto na Sizuoka [inbun vo Tokio(1967), ekipata na Kenzo Tange go pravi vovid na grozd (klaster), so cilindri~no jadrona koe se zaka~eni rabotnite prostorii.

Za EKSPO Ä 70 vo Osaka, Kenzo Tangego podiga centralniot ansambl, nare~en Fes-tival Placa, koj so ogromnata ~eli~na re-{etkasta konstrukcija pokriva obemni sodr-`ini, me|u koi i edna vodena povr{ina. Oddruga strana, Gradskiot Sovet Sogecu vo To-kio (1977) so stakleno-~eli~nata strukturago doka`uva visokiot tehnolo{ki sjaj na ja-ponskata grade`na industrija.

Kenzo Tange, kako afirmiran iskusentvorec, u~estvuva na site zna~ajni svetski so-biri na arhitektite, pri {to aktivno pri-donesuva vo oformuvaweto na najnovite ar-hitektonski i urbanisti~ki koncepcii. Toje potpisnik na Povelbata Ma~u Pik~u, do-nesena na XIII kongres na Svetskata unija naarhitektite (UIA), odr`an vo Meksiko Si-ti vo 1978 godina. Ovoj dokument ima preten-zii da zameni golem del od nadminatite pos-tavki na Atinskata povelba.

Od ateljeto na Kenzo Tange i vo 80-tite,pa i vo 90-tite godini, izleguvaat avangardniproekti so koi toj ~esto pobeduva na zna~ajnikonkursi. Taka na primer, vo 1986-87 godina,spored negoviot konkursen proekt e izgradennoviot Gradski sovet vo Tokio, koj sodr`ipove}e funkcii smesteni vo nekolku objektiza javni potrebi. Re{enieto e sosema racio-nalno vo odnos na funkcijata, oblikuvawetoi upotrebenite raznovidni formi, koi sodr-`at elementi specifi~ni za arhitekturatana Kenzo Tange.

Sedi{teto na televizijata Fuxi vo To-kio (1995) spa|a me|u poslednite dela na Ken-zo Tange, vo koe se nudi edna transparentnastruktura od ~eli~no-stakleni kubusi. Dvatastrani~ni kubusi se me|u sebe povrzani somostovski konstrukcii, vrz koi se organizi-rani nekolku mali „vise~ki“ plo{tadi. Naj-gorniot most e opfaten so kristalna topka,kako simbol na ovoj neobi~en objekt smestenpokraj reka.

XUNZO SAKAKURA (1901-69) e treti-ot velikan na japonskata moderna arhitek-tura, koj niza godini ima raboteno vo atelje-to na Le Korbizje, kade {to ja sovladuvaume{nosta za gradewe vo beton, ~elik i stak-lo. Vo 1937 godina na izlo`bata vo Pariz,Sakakura go podiga japonskiot paviljon, kade{to novite grade`ni materijali se prime-neti na eden ~uvstvitelen na~in, koj dotoga{e neviden vo ramkite na internacionaliotstil. Vo 1959 godina toj zema u~estvo vo gra-deweto na Muzejot na zapadnata umetnost vo

Sl.631. Kenzo Tange. Nacionalnite sportski sali, Tokio (1964). Panorama i plan

Sl.632. Kenzo Tange. Sedi{teto naSizuoka [inbun, Tokio (1967)

Sl.633. Kenzo Tange. Festival Placa,EKSPO Ä 70, Osaka

Sl.634. Kenzo Tange. Sedi{teto natelevizijata Fuxi, Tokio (1995)

192192192192192

za {to svedo~at nekoi poedine~ni ostvaru-vawa vo 60-tite godini. Taka na primer, Mla-dinskiot rekreativen centar vo Okajama naJ. A{iharaJ. A{iharaJ. A{iharaJ. A{iharaJ. A{ihara, ima naglasena horizontala i ma-la kupola nad katot, dodeka Me|unarodniotizlo`ben centar vo Tokio od M. MurataM. MurataM. MurataM. MurataM. Murata imagolema lu{pesta armiranobetonska kupola,pri {to vo oblikuvaweto na fasadite se upo-trebeni transformirani tradicionalnielementi.

Napredokot na metabolizmot vo japon-skata moderna arhitektura prodol`uva i vo70-tite godini na HH vek, {to e potpomogna-to od napredokot na tehnologijata. Za toa naj-dobro svedo~i Nebesnata stanbena zgrada voTokio (1967-70) na Jouxi VatanabeJouxi VatanabeJouxi VatanabeJouxi VatanabeJouxi Vatanabe, koja eoformena od prefabricirani stanovi, vo vidna kapsuli zaka~eni na centralno jadro.

*Predvodnici na vtorata generacija mo-

derni arhitekti vo Japonija se: Arata Iso-zaki, Fumihiko Maki, Kazuo [inohara i

Ki{o Kurokava. Site tie se rodeni me|u 1925i 1934 godina, taka {to svojata rabota ja za-po~nuvaat kon sredinata na HH vek i vo tekotna 30-godi{noto rabotewe sozdavaat eden videksperimentalno tvore{tvo. Japonskite ar-hitekti vo toj period baraat novi pati{ta,pred sî vo stanbenata arhitektura, pri {to se-koj avtor nastojuva da pronajde sopstven pat.

Na preminot od 70-tite vo 80-tite godi-ni, paralelno so navedenata „golema ~etvor-ka“, me|unarodna reputacija steknuvaat i ar-hitektite rodeni vo po~etokot na 40-tite go-dini, kako {to se: Tadao Ando, Tojo Ito, Icu-ko Hasegava i drugi.

Edna od karakteristikite na japonskataarhitektura vo vtorata polovina na HH vekse prepoznatlivite kontrastni manifesta-cii, za {to pridonesuva istovremenoto pri-sustvo na kultni arhai~ni mesta i mesta sohaj-teh arhitektura, smesteni edni pokrajdrugi. Ovaa karakteristika go dostignuvasvojot maksimum koga kontrastnite izrazi sesre}avaat na eden ist objekt, taka {to na kra-jot se postavuva pra{aweto: dali e toa„novata arhitektura“ prigodna za krajot naHH vek?

Sekako deka takvata arhitektura e rezul-tat na japonskata qubov za kontradikcija, ko-ja proizleguva od osnovnata postavka na ja-ponskata filozofija, koja glasi: „ova i onaisto taka“. Japoncite gi zadr`uvaat vrskiteso svoite korewa, taka {to se gordi na svoetoruralno poteklo, {to pridonesuva nivnataarhitektura da bide oslobodena od predra-sudite koi se prisutni vo arhitekturata nazapadnite zemji. Taka na primer, Tadao Ando,sli~no kako i Le Korbizje, veli deka kompo-nira so pomo{ na svetlosta, no dodava dekatoa go pravi so „sjajna temnina“.

Od druga strana, simetrijata za japonska-ta arhitektura re~isi nema nikakvo zna~ewe,a pregradite me|u oddelnite prostorii ne-maat definitiven karakter i ne se pravat odcvrst materijal. I pokraj navedenite poseb-nosti, japonskata arhitektura kon sredinatana HH vek ne uspeva celosno da go izbegnevlijanieto na zapadnite koncepcii vo podi-gaweto naselbi spored principite na Atin-skata povelba, kako i spored postavkite naLe Korbizje za komponirawe na ku}ite, kakoma{ini za `iveewe. Toa predizvikuva reak-cija na grupata metabolisti, koi re{itelnomu se sprotivstavuvaat na internacionalni-ot stil, {to go dostignuva svojot maksimumna EKSPO Ä 70 vo Osaka. Vsu{nost, najgole-miot pridones na Japonija za svetskata arhi-tektura vo vtorata polovina na HH vek, pret-stavuvaat delata na metabolistite.

Sl.645. Sa~io Otani.Studentskata naselba Kitazato, Sagamihara (1967).Osnova i presek niz auditoriumot

Sl.646. Jouxi Vatanabe. Nebesnata stanbenazgrada, Tokio (1967-70). Izgled i fragment

Sl.647. Tradicionalna arhitektonskastruktura. Paviljonot za ~aj vo palatataKacura, Kjoto (ran XVII vek)

Sl.648. Arata Isozaki. Gradskiot centar,Cukuba (1983). Pogled od gore

193193193193193

Za vreme na 70-tite i 80-tite godini, ja-ponskata arhitektura povtorno se svrtuvakon zapad i pa|a pod vlijanie na postmoder-nata, a osobeno pod vlijanieto na Robert Ven-turi i ̂ arls Mur. Citiraweto na zapadniteurneci nekoi japonski kriti~ari go nareku-vaat „period na nemoralnost“, a oddelni to-ga{ni dela na Arata Isozaki, za niv pret-stavuvaat „{izofreni~ki eklekticizam“.Samiot Isozaki, za svojata arhitektura velideka e slikovita, Ki{o Kurokava za svojatadeka e simbioza na istokot i zapadot, a Fu-mihiko Maki za svojata, deka pretstavuva„kondenzirana verzija na modernizmot“.

Vo po~etokot na 80-tite godini, arhitek-tite i umetnicite od celiot svet se sprotiv-stavuvaat na diktatot za univerzalni apso-lutni pravila i baraat pogolema sloboda votvore{tvoto. Vo toj period vo Japonija naj-dobro se snao|aat arhitektite od grupata naTojo Ito, koi vo 70-tite godini ja praktiku-vaat „kritikata na realnosta“. Tie ne saka-at vo Japonija da gi imaat „nitu dekadentna-ta moderna, nitu razuzdenata postmoderna ar-hitektura“.

Vo tekot na 80-tite godini, vo Japonija,za razlika od drugite zemji, se zgolemuva in-vesticionata aktivnost, taka {to cenata nagrade`nite parceli vo centarot na Tokiodostignuva nad 150.000 dolari za m2. Toa pri-donesuva da se pojavat kreativni arhitektikoi pravat ekonomi~ni gradbi, so {to cenatana objektite stanuva mnogu pomala od cenatana opremata {to se smestuva vo niv. Takvatasostojba doveduva do famoznoto „sî e mo`no“,{to pridonesuva za prodol`uvawe na anar-hi~niot bum vo japonskite gradovi. Osobi-nite na takviot razuzden porast te{ko mo`eda se vklopat vo zapadnite estetski poimi,no vo Japonija „haosot ne e ni{to drugo osveneden osobeno suptilen sistem“.

Haosot stanuva dvigatel na arhitektura-ta i „raboteweto so haosot“ stanuva osnovnamotivacija za re~isi site japonski arhitek-ti. Toa, bez somnevawe e pri~inata poradi

koja japonskata arhitektura se smeta za „mno-gu egzoti~na“. Sepak, kon krajot na 70-titegodini, i samite Japonci se pra{uvaat za kojacel mo`e da im slu`i haosot, taka {to votoa vreme sî u{te ne go prifa}aat po{iroko.Sepak, nekade na po~etokot na 80-tite godiniva`ni katalizatori vo razvojot stanuvaat:centrifugalnite, lavirintskite i zasiteni-te strukturi. Se ~ini deka ova e vistinskiotpridones na japonskite tvorci vo razvojot naarhitekturata kon krajot na HH vek.

Impresijata na haosot vo arhitekturatae sozdadena od prenatrupanosta so sekundar-ni elementi, kako {to se: reklamnite panoa,elektri~nite svetle~ki linii, plakatite,izlo`bite itn. Arhitektite go zemaat pred-vid ova „kralstvo na znacite“, go analizira-at, transformiraat i go prerabotuvaat za daproizvedat celosno nov ansambl na sliki.

Kako i da e, mo`e da se ka`e deka japon-skite arhitekti upravuvaweto so haosot gopravat na izvesen dijalekti~ki na~in. Od ed-na strana, tie haosot go intepretiraat na fa-sadite izrazuvaj}i go svojot voshit za: frag-mentite, le`ernosta i nekompletnosta; pri{to nudat edna zasitenost so detali, koi godramatiziraat urbaniot haos. Od druga stra-na, objektot vo sklop na ansamblot tie go ko-ristat za da go dr`at haosot pod kontrola.Za japonskite arhitekti objektot pretstavu-va „orevova lu{pa“ koja ne mo`e da potonevo moreto na haosot. Na haosot tie mu spro-tivstavuvaat razli~ni metafori, taka {tomo`e da se vidat ~eli~ni ili limeni struk-turi inspirirani od vino`itoto, od forma-ta na drvjata, od planinite i sli~no.

Kolku i da izgleda trivijalno, od pris-tojna dale~ina ne{tata ja gubat svojata egzo-ti~nost. Luksuznite japonski spisanija, koiprezentiraat eden vid samobitna arhitektu-ra, poka`uvaat samo edna poluvistina. Pog-lednata i proanalizirana vo svojot kontekst,japonskata arhitektura vo figurativna smis-la izgleda bliska do zapadnata. No, takva kak-va {to e, taa mo`e da egzistira samo vo Japo-

nija, na nejzinata posebna po~va kade {to giima svoite korewa, kako i vo stimulira~kataklima na modernite metropoli.

Toa pretstavuva dovolna pri~ina, poradikoja ovaa arhitektura ne mo`e lesno da seraznese niz svetot, duri i ako pretstavuva pr-va izgradena verzija na postindustriskotoop{testvo. Sepak, vo XXI vek, so zasilenatakulturna razmena, mo`e da se o~ekuva dekajaponskata arhitektura }e dobie mnogu va`nauloga. Vo vtorata polovina na HH vek, Japon-cite vo site oblasti poka`uvaat deka umeatlesno da gi prifatat dostignuvawata na dru-gite zemji i u{te polesno da gi nadgradat sonovi kvaliteti, sozdavaj}i tipi~no svoj pro-izvod.

Dokolku prodol`i procesot na globali-zacijata, koj ima namera da gi nivelira eko-nomiite i kulturite na razli~nite zemji, ar-hitekturata mo`e odnovo da stane svetska(univerzalna), no na eden porazli~en na~inod vremeto na internacionalniot stil. Ne-somneno deka golem pridones vo taa nasokaima i }e ima japonskata arhitektura so golembroj majstori, od koi nekolkumina zaslu`u-vaat posebno vnimanie.*67

Sl.649. No}na panorama od centarotna Tokio (kraj na HH vek)

Sl.650. [in Takamacu. Stiliziran urban haos na fasadata na Kirin Placa, Osaka (1986)

Sl.

651.

Icu

ko H

aseg

ava.

Kul

turn

iot

cent

ar [

onan

daj,

Fux

isav

a, K

anag

ava,

(198

7-90

). F

ragm

ent

od v

e{ta

~kat

apr

irod

a so

alu

min

ium

ski

drvj

a

194194194194194

ARATA ISOZAKI (1931-)

Arata Isozaki, po diplomiraweto izves-no vreme raboti kaj Kenzo Tange, a od 1963godina se osamostojuva i postepeno steknuvame|unarodna reputacija, gradej}i vo SAD iEvropa. Za nego Kenzo Tange so pravo velideka ima na raspolagawe pove}e arhitekton-ski re~nici. Spored svoeto tvore{tvo voramkite na metabolizmot, Arata Isozakistanuva {ampion na geometriskata kompozi-cija, kako osnoven princip na japonskiot di-zajn. Nabrzo potoa, toj gi otkriva modelitena Klod-Nikola Ledu i na Karl Fridrih[inkel. Na krajot, po sozdavaweto na mani-risti~kite postmoderni gradbi, toj pravi us-pe{na sinteza na svojata 30-godi{na rabota,vo vid na slikovita japonska umetni~ka tvor-ba so zapadno vlijanie. Glavnoto moto vo tvo-re{tvoto na Arata Isozaki glasi: „Kvadra-tot i krugot se edinstvenite orudija na koiarhitektot mo`e da se potpre“.

Zamislite na metabolistite za prosto-ren grad Arata Isozaki Arata Isozaki Arata Isozaki Arata Isozaki Arata Isozaki gi ima pretstavenonagledno vo vid na model, ili na crte`i. Namodelot se gleda deka funkcionalnite edi-

nici ednostavno se zaka~eni za jadro vo vidna grozdovi, dodeka na crte`ot za idnata ur-bana struktura (1964), edinicite vo vid na re-{etkasti nosa~i se zategnati me|u vertikal-nite jadra. Vo prv plan se pretstaveni arheo-lo{ki ostatoci, {to soodvetstvuva na paro-lata na Isozaki: „Samo edno ne{to e sigur-no: idninata }e gi sodr`i ostatocite na se-ga{nosta“.

Arata Isozaki nastojuva ideite na me-tabolistite da gi sprovede i vo praktikata,pri gradeweto pomali strukturi. Taka naprimer:- @enskata gimnazija vo Oaita (1964) go so-dr`i nastojuvaweto: oddelnite funkcional-ni sodr`ini da se smestat vo zasebni verti-kalni volumeni, me|u sebe povrzani so obe-seni hodnici.

- Kaj bibliotekata vo Oaita (1966) toj go po-ka`uva nastojuvaweto na metabolistite „vozavr{ena kompozicija da se pretstavi neza-vr{eniot razvoj “.

Od bogatoto tvore{tvo na Arata Isoza-ki mo`e da se izdvojat pove}e primeri so me-|unarodno zna~ewe, od koi nekolku neizos-tavno mora da se navedat. Po sozdavaweto naobjektite na svoeto rodno mesto Oaita, tojstanuva poznat {irum Japonija, podigaj}i po-ve}e objekti.

Muzejot na ubavite umetnosti vo Taka-saki, Gunma (1971-74), ja potvrduva preokupa-cijata na Arata Isozaki so strogite, no slo-bodno postaveni geometriski formi. Toj imavisok tehnolo{ki sjaj na metalnite elemen-ti, koi formiraat edna ras~leneta kubisti~-ka struktura, {to se reflektira vo vodenatapovr{ina od koja izniknuva objektot.

Dogradbata na sedi{teto na bankata voFukuoka (1971, 1983) ima simetri~na, longi-tudinalna i stroga geometriska kompozicija,sozdadena od beton i ~elik. Od druga strana,dogradbata na Gradskiot umetni~ki muzej voKitakju{u, Fukuoka (1974-86), so mo}nitesanda~esti i izdol`eni „lebde~ki“ kubusidominira nad okolinata.

Sl.652. Arata Isozaki. Proekt zaurbana struktura (1964)

Sl.653. Arata Isozaki. @enskatagimnazija, Oaita (1964)

Sl.654. Arata Isozaki. Gradskiot umetni~ki muzej, Kitakju{u,Fukuoka (1974-86). Osnova na prizemje i kat, izgled

Sl.

655.

Ara

ta I

soza

ki. G

rads

kiot

cen

tar,

Cuk

uba

(197

8-83

). S

itua

cija

i f

ragm

ent

od i

zgle

dot

195195195195195

Muzejot Nagi MoKa vo Nagi-~o, Okajama(1992-94) e isto taka smesten vo ruralna sre-dina nad koja dominira so tri razli~no ob-likuvani paviljoni. Sekoj paviljon e name-net za poseben umetnik i ima svoj posebenkosmolo{ki znak: Sonce, Mese~ina i Zemja.Posebno vnimanie privlekuva japonskatagradina smestena vo nakloneta tuba, koja janaru{uva fizi~kata ramnote`a na poseti-telite.

Koncertniot hol vo Kjoto (1992-95),Arata Isozaki go podiga otkako na konkursgi pobeduva drugite golemi arhitekti, me|ukoi i Fumihiko Maki. Objektot sodr`i ne-kolku gledali{ni sali, restoran i podzemenparking. Ovaa mo}na gradba, koja e postavenapokraj ulicata, e oformena so dolgi „ondu-lirani“ stakleni lenti. Vlezniot hol e ob-likuvan na za~uduva~ki na~in, poradi sozda-denite opti~ki iluzii na mermerniot pod,vrz koj se postaveni 12 stol~iwa, kako simbolna 12-te isto~ni zodija~ki znaci.

Proektot na Centarot za konvencii voNara (1992-98) e dobien vo konkurencija nastotina kandidati, pri {to vo vtoriot krugna konkursot Arata Isozaki gi pobeduva:Hans Holajn, Kristijan de Portzampark, Ma-

Zgradata na Gradskiot centar vo Cukuba(1978-83) e sozdadena so transpozicija naeklekti~nite elementi na evropskata arhi-tektura od XIX vek, koja na imaginativen na-~in e prisposobena na doma{nite uslovi.

Prethodnite uspesi na Arata Isozakipridonesuvaat toj da se pro~ue vo SAD, ka-de{to najprvin go podiga Muzejot na sovre-menata umetnost vo Los Anxeles (1981-86) iMuzejot Gugenhajm vo Soho, Wujork Siti, apotoa Upravata na korporacijata Volt Diznivo Orlando, Florida (1990-94). Objektot naupravata nalikuva na admiralski brod so„oxak“ vo sredinata, koj go sodr`i vlezniothol. Celata kompozicija se sostoi od osnov-

nite stereometriski formi, napraveniod haj-teh materijali, aluminium i stak-lo so jaki boi. Ovoj arhitektonski sklopsodr`i izvesna ironi~na nota, poradiprisustvoto na formi koi potsetuvaatna junacite od animiranite filmovi naVolt Dizni: u{ite na Miki Maus, klu-not na Pajo Patorot i sli~no.

I pokraj sî pogolemata pobaruva~kavo stranstvo, Arata Isozaki intenzivnoprodol`uva so svoeto tvore{tvo vo Ja-ponija, gradej}i mnogu zna~ajni objekti.Muzejot na grafi~kata umetnost vo Ni-{ivaki, Hjogo (1982-84), so dispropor-cijata me|u mo}niot trem i ne`niot po-lukru`en timpanon zastapuva edna post-moderna nelogi~nost. Od druga strana,Kulturniot centar Mito vo Ibaraki(1986-90), so rasporedot na ednostavnitekubi~ni formi, na eden regionalenpostmoderen na~in ja preraska`uva ar-hitekturata na Le Korbizje od prvatapolovina na HH vek.

Domot na Golf-klubot Musa{i-Kjurjo e eden od mnogubrojnite objektina Arata Isozaki, smesten vo ruralenpredel vo vid na kamen vo gradina. Vosredinata na kompozicijata se izdiga ed-na kula napravena od kedrovi stebla vi-soki 20 m. So takvoto oblikuvawe, vlez-niot prostor dobiva eden vid komemo-rativna monumentalnost.

Sl.656. Arata Isozaki. Upravata na korporacijataVolt Dizni, Orlando, Florida (1990-94)

Sl.657. Arata Isozaki. Muzejot na grafi~kataumetnost, Ni{ivaki, Hjogo (1982-84)

Sl.658. Arata Isozaki. Kulturniot centarMito, Ibaraki (1986-90)

Sl.659. Arata Isozaki. Muzejot Nagi MoKa, Nagi-~o, Okajama (1992-94). Izgled i vnatre{nost

198198198198198

Trgnuvaj}i od eden kola`, sostaven od:transpozicii, simboli, opisi i prepu{teniformi, [inohara sozdava eden vid metafo-ri~ka arhitektura. Ovaa arhitektura toj janarekuva „nulta ma{ina“, ~ie edinstvenozna~ewe i edinstvena misija e na konstruk-tiven na~in da gi odrazi: indiferentnosta,konfuzijata i nerealnosta na ugnetuva~kitemetropoli. [inohara ja slavi „ubavinata naprogresivnata urbana anarhija“, a haosot zanego pretstavuva „bazi~en uslov za egzisten-cija na dene{niot grad“.

U{te kako mlad arhitekt, [inohara sevklopuva vo obrazovniot proces na Tehno-lo{kiot institut vo Tokio, vr{ej}i golemovlijanie vo razvojot na mladite arhitekti.Pogolemiot del od negovoto tvore{tvo se od-nesuva na individualnite ku}i, kako {to se:ku}ata Ambrela vo Tokio (1961), ku}ata voBelo, Tokio (1966), ku}ata Tanikava, ku}atavo Uehara i ku}ata [inohara.

Ku}ata Tanikava vo Agacuma, Gunma(1974) ima naglasen strmen krov, pod koj seformira stanbeniot prostor so vidlivi dr-veni stolbovi i kosnici. Prozorskite lentise niski i bez parapet, taka {to se vosposta-vuva direkten kontakt so nadvore{nosta. Oddruga strana, ku}ata vo Uehara (1976) e nap-ravena od natur-beton, vo ~ija skeletna kon-strukcija povtorno e upotreben motivot nastolb so kosnici.

Ku}ata [inohara vo Jokohama (1984)pretstavuva kola` na staroto i novoto. Tra-dicionalnoto japonsko domuvawe, [inoharago smestuva vo „ma{inski oblici“ komponi-rani navidum slu~ajno. „Slu~ajot“ pravi edenvid ansambl na prostori so pogled kon nadvori obratno, {to pretstavuva iznenaduva~koiskustvo vo `iveeweto.

Muzejot Okio-E vo Macumoto, Nagano(1982), pretstavuva primer od periodot natvore{tvoto na [inohara, koga toj se dvi`i

na relacijata me|u modernata i postmoder-nata. Kubisti~kiot volumen na objektot eoformen od skeleten konstruktiven sistem,koj e celosno oblo`en so ogledalno staklo.

Holot na stoletieto na Tehnolo{kiotinstitut vo Tokio (1987) sodr`i edna tipi~-na „estetika na haosot“ i razviva za~uduva~kiambient od harmonija i poezija, Oddelniteelementarni geometriski formi na ume{enna~in se razvivaat i istovremeno se spojuva-at. Od ova edinstvo na sprotivnostite, [i-nohara sozdava dinami~na i koherentna kom-pozicija vo vid na tehnolo{ka interpreta-cija na konceptot, {to ve}e go ima primene-to Le Korbizje kaj kapelata vo Ron{an. Oddinami~ni oblici e oformen i vnatre{ni-ot prostor, kade {to instalaciite vo vlez-niot hol pretstavuvaat element na obliku-vaweto. Za [inohara ova delo pretstavuva„ma{ina koja lebdi vo vozduhot“.

Sedi{teto na policijata vo Kumamoto(1990) gi obedinuva nastojuvawata na [ino-hara za arhitektura koja lebdi vo vozduhot,~ii oblici ñ se pot~ineti na geometrijata.^eli~no-stakleniot objekt e oblikuvan vovid na prevrtena stepenesta piramida, kojana zemjata dopira samo so 40% od svojot ga-barit.

Sl.668. Kazuo [inohara. Ku}ata [unohara, Jokohama (1984). Izgled i vnatre{nost

Sl.669. Kazuo [inohara. Holot na stoletieto,Tehnolo{ki institut, Tokio (1987).

Izgled i vnatre{nost

Sl.670. Kazuo [inohara. Sedi{tetona policijata, Kumamoto (1990)

199199199199199

KI[O KUROKAVA (1934-)

Ki{o Kurokava, iako mlad arhitekt, vo60-tite i 70-tite godini na XX vek nastapuvakako radikalen metabolist, koj vo praktikaja proveruva teorijata zasnovana na biolo{-ko-organskite principi. Toa go pravi so po-mo{ na minimalnite stanbeni „}elii vo vidna kapsuli“, koi celosno se oformeni i kom-pletirani vo fabrika, a potoa se naredeniedna vrz druga. Takva e negovata hotel-kulaNagakin vo Tokio (1970-72), kako i paviljo-not Takara za EKSPO Ä 70 vo Osaka.

Trgnuvaj}i od metabolizmot, Kurokava jarazviva „filozofijata na simbiozata“, ili„kohabitacijata me|u prostorot i vremeto,me|u delot i celinata, kako i me|u ma{inatai indinata“. Nakratko, arhitekturata na Ku-rokava pretstavuva sinteza na arhitekton-skata tradicija na Dale~niot Istok (osobenona budizmot) i tekovnata moderna i postmo-derna zapadna misla.

Kaj sedi{teto na japonskiot Crven krstvo Tokio (1978), Kurokava pravi sinteza najaponskata tradicionalna koncepcija naprostorot so postmoderniot klasicizam vooblikuvaweto. Tesniot, tradicionalen pre-min niz simetralata vo prizemjeto, go deliobjektot na dve funkcionalni polovini.

Od druga strana, Muzejot na modernataumetnost Urava vo Saitama (1982) ima visoktehnolo{ki sjaj, osobeno izrazen kaj brano-vidnite stakleno-~eli~ni yidovi kon atriu-mot, koj e pokrien so pergola.

Umetni~kiot muzej, Nagoja (1987) pret-stavuva primer za „arhitektura na simbio-zata“, koja sozdava meka vrska me|u vnatre{-niot i nadvore{niot prostor. Toa e postig-nato so pomo{ na pergoli, koi se svojstvenikako za Istokot, taka i za Zapadot. Naglase-nite elementi na izvitkanite stakleni fa-sadi vo svojot izraz se dvojno kodirani. Tiepotsetuvaat na Aldo Rosi i Xejms Stirling,a istovremeno i na japonskata arhitektonskatradicija.

Kaj umetni~kiot muzej vo Hiro{ima(1988), Kurokava ja prodol`uva koegzisten-cijata me|u Istokot i Zapadot, kreiraj}iprostori koi potsetuvaat na renesansni at-riumi, no i formi koi poteknuvaat od japon-skata tradicija.

Memorijalniot hol vo Akita (1990) eposveten na polarniot istra`uva~ Nobu[irase. Objektot e smesten vo park i sosvojata forma nalikuva na pribe`i{te, koena ~ovekot mu ovozmo`uva da pre`iveepokraj mrazot i snegot. So pomo{ na natur-betonski yid Kurokava formira zatvorenkrug so pre~nik od 50 m, vo ~ij centar se nao|aeden konus zaobikolen so vodena povr{ina.Takvata koncepcija sozdava naglasen mir ispokojstvo vo vnatre{nosta na objektot.

Muzejot na modernata umetnost vo Vaka-jama (1994) se razviva po horizontala za dane gi naru{i atraktivnite vizuri kon zamo-kot vrz bliskoto rit~e. Stakleno-~eli~natastruktura se razviva nad edno razigrano par-terno ureduvawe, koe e zbogateno so vodenapovr{ina.

Me|unarodnata reputacija na Kurokavapridonesuva da mu bide doverena izgradbatana Me|unarodniot aerodrom vo Kuala Lum-pur, Malezija (1992-98). Ovoj ogromen objekte programiran so kapacitet za 25 milionipatnici godi{no, za vo skora idnina toj dase zgolemi na 90 milioni. Organizacijata nanegovoto gradewe e dovedena na genijalno ni-vo, bidej}i vo {pic periodite na gradili{-teto istovremeno se anga`irani okolu 20.000rabotnici.

Sl.671. Ki{o Kurokava. PaviljonotTakara, EKSPO Ä 70, Osaka

Sl.672. Ki{oKurokava.Umetni~kiotmuzej, Nagoja(1987)

Sl.673. Ki{oKurokava.

Memorijalniothol, Akita (1990)

Sl.674. Ki{o Kurokava. Muzejot na modernata umetnost, Vakajama (1994)

Sl.675. Ki{o Kurokava. Me|unarodniot aerodrom, Kuala Lumpur (1992-98)

202202202202202

- Muzejot Suntori vo Osaka (1991-92) pret-stavuva prva faza od razvojot na idniot an-sambl so muzej i plo{tat~iwa za nabquduva-we na zalivot i morskiot breg. Osnovniotkoncept nalikuva na ~ekrek so dva cilindri,od koi pogolemiot ima nakloneti yidovi konnadvor.- Japonskiot paviljon na EKSPO Ä 92 vo Se-vilja, [panija, go poka`uva {irokoto istra-`uvawe na Ando za upotreba na drvoto, kakotipi~en japonski grade`en materijal, koe tojretko, no majstorski go upotrebuva.- Studiskiot centar Vitra vo Vajl na Rajna,Germanija (1992-93), pretstavuva prvo delo naTadao Ando vo Evropa, vo koe ne ja napu{tasvojata opredelba za upotreba na betonot, ni-tu vkusot za sozdavawe neobi~na vlezna par-tija.- Stanbenite naselbi Roko I i Roko II vo Kobe,Hjogo (1987-91-93), se napraveni od natur-be-ton vo vid na terasesti strukturi vrz naklo-net teren i so svoja interna ulica. Sekoj stanima mal dvor ili svoja terasa, so {to se sozdavacelosna insolacija i otvoreni vizuri.- Muzejot na drvoto vo Mikata-gun, Hjogo(1993-94), kako simbol za za{tita na {umite,e napraven vo vid na eden prese~en konus pos-taven vrz platforma od zemja. Nadvore{niotpre~nik na objektot ima dimenzja od 46 m, do-deka onoj na vnatre{nata praznina ima 22 m.Do muzejot vodi poplo~ena izvitkana pateka,koja vo vid na pasarela go probiva objektoti prodol`uva do gostinskata ku}a so vidi-kovec, oddale~ena 200 m. Armiranobetonski-ot skelet na objektot e zatvoren so horizon-talno postaveni {ti~ki, dodeka vo enterie-rot preovladuva drvoto.- Prostorot za meditacija do palatata naUNESKO vo Pariz (1994-95) ima samo 33 m2

povr{ina smestena vo armiranobetonski ci-linder. Cilinderot e postaven vo sredinatana edna nakloneta povr{ina, niz koja posto-jano te~e voda. Vlezot vo nego e preku dvojnoprekr{ena armiranobetonska rampa. Ente-rierot isto taka ima stroga ednostavnost(bez vrati i dekoracija), taka {to ima samodva stola dizajnirani od Tadao Ando. Spo-kojnata atmosfera e naglasena so pomo{ naindirektnoto zenitalno osvetluvawe, koe etipi~no za tvore{tvoto na Tadao Ando.*69

Vo 80-tite godini na HH vek, t.n. {peku-lativen formalizam prisuten vo ku}ite naTadao Ando e zamenet so arhitektura, koja epomalku simboli~na i pomalku konceptual-na, a vo koja se ~ini deka ̀ iveeweto e poles-no. Ku}ite vo pogolema mera se povrzani sonadvore{nosta, gi prifa}aat realnostite nagradot i se svrtuvaat kon svoeto sosedstvo.

TOJO ITO (1941-) e karakteristi~en av-tor, koj svojot prethoden koncept na zatvo-renost go menuva vo naglasena otvorenost konokolinata. Negovite objekti dobivaat tenkitransparentni obvivki, koi potsetuvaat nalesnite pregradi od tradicionalnite japon-ski ku}i.

Sl.685. Tadao Ando. Vodeniot hram, Avaxi (1991)

Sl.686. Tadao Ando. MuzejotSuntori, Osaka (1991-92)

Sl.687. Tadao Ando.Studiskiot centar Vitra,Vajl na Rajna (1992-93).Izgled i vnatre{nost

Sl.688. Tadao Ando. Muzejot na drvoto,Mikata-gun, Hjogo (1993-94)

Sl.689. Tojo Ito. Kulatana vetrovite, Jokohama,

Kanagava (1986)

203203203203203

Po diplomiraweto, Tojo Ito nekolku go-dini raboti kaj Kijonori Kikutake, za potoada otvori sopstvena firma. Toj e eden od glav-nite pretstavnici na generacijata koja doa|apo [inohara i Isozaki, pri {to negoviotarhitektonski izraz e poblizok do onoj na[inohara. Negovite tvorbi se prepoznavaatspored vozdu{estata proyirnost, koja toj jasmeta za edna nova arhitektonska koncepcijavo vekot na menlivosta i elektronikata. Zasvoeto tvore{tvo samiot veli deka pretsta-vuva „protest protiv izopa~enata modernaarhitektura“. Navedeniot koncept mo`e dase potvrdi niz nekolku karakteristi~ni pri-meri:- Objektot Srebrena koliba vo Tokio (1984)ima lesen metalen re{etkast svod, koj mo`eda se pokrie so platno.- Kulata na vetrovite vo Jokohama, Kanagava(1986) vo vid na transparenten stakleno-~e-li~en cilinder e postavena vrz edna venti-laciona {ahta, kade {to so pomo{ na svet-losta, ti{inata i veterot, vo razli~ni vre-menski intervali pravi razli~ni likovnivarijacii, pretvoraj}i se vo eden vid spome-nik na nematerijalnosta.- Klubot Nomad vo Tokio (1986) ima enterierso golem dinamizam, koj e osobeno vidliv kajbranovidnite i transparentni tavanski ele-

menti, taka {to negovoto oblikuvawe mo`eda se nare~e oma` na mobilnoto op{testvo.

Gostinskata ku}a vo Saporo (1989) esmestena vrz padinite na eden golem park, nadkoj se izdigaat originalno oblikuvanite ven-tilacioni kuli. Svrten kon sonceto, pogo-lemiot del na ovoj polukru`en objekt e smes-ten pod zemjata, a za{titata od jakoto pla-ninsko sonce e napravena vo vid na strea odperforiran aluminiumski lim. So vkopuva-weto vo terenot, avtorot se trudi {to po-malku da ja naru{i prirodnata okolina.

Inventivniot pristap na Tojo Ito konre{avaweto na sekoj proektantski problempridonesuva za postojano iznao|awe na novifunkcionalni i oblikovni re{enija:- Gradskiot muzej vo Jacu{iro, Kumamoto(1991) e postaven na edno malo vozvi{uvawe,na koe se {irat izvitkanite tenki metalnipokrivni lu{pi.- Protivpo`arnata stanica vo Jacu{iro, Ku-mamoto (1992-95), pretstavuva tipi~en objektso le`eren arhitektonski izraz, vo koj TojoIto nao|a sli~nosti so delata na Le Korbizje.

ICUKO HASEGAVA (1941-), po diplo-miraweto najprvin raboti vo ateljeto na Ki-jonori Kikutake, a potoa kako mlad istra-`uva~ i asistent na Kazuo [inohara, za vo1979 godina da otvori svoe sopstveno atelje.Taa nastojuva da sozdade eden vid alternativ-na realnost, ili u{te pove}e eden „ve{ta~kipriroden oblik“, {to naj~esto se sre}ava kajnejzinite neobi~ni proekti. Hasegava e ob-zemena so nostalgi~na potraga po nova pri-roda, vo koja rastat aluminiumski drvja i kojanalikuva na razigraniot isto~en morski bregna Japonija.

Navedenata arhitektonska koncepcija,Hasegava najprvin ja sproveduva delumno, pripodigaweto na privatni ku}i vo razli~nimesta, kako na primer vo Nerima (1986), Ku-mamoto (1987) i Higa{itamagava (1987). Vosite niv se prisutni tradicionalnite tran-sparentni fasadi, no tie se napraveni od me-talna mre`a ili od perforiran aluminium-ski lim.

Sl.690. Tojo Ito. Gostinskata ku}a,Saporo (1989). Izgled i vnatre{nost

Sl.691. Tojo Ito. Gradskiot muzej, Jacu{iro, Kumamoto (1991) Sl.692. Tojo Ito. Gradskiot muzej, [imosuva, Nagano (1990-93)

Sl.693. Icuko Hasegava.Naselbata Kona, Amagasaki (1990)

- Gradskiot muzej [imosuva na ezeroto Suvakaj Nagano (1990-93), e smesten na tesna iz-vitkana lokacija pokraj avtopat {to pomi-nuva pokraj ezerskiot breg. Poradi toa i ob-jektot dobiva izdol`ena i izvitkana formavo vid na trup od prevrtena la|a, zad koja esmesten eden kockast paviljon namenet za po-vremeni izlo`bi. So tehnolo{kiot apstrak-ten sjaj na aluminiumot i stakloto, ovaastruktura izgleda mnogu lesno. *70

206206206206206

Naselbata Hotakubo vo Kumamoto (1991),so seriskata struktura od tipski objekti serazviva okolu edno golemo detsko igrali{te,napraveno vo vid na stadion so gledali{te.Glavniot motiv vo oblikuvaweto proizlegu-va od robusnata natur-betonska konstrukcijai od krovnite terasi, pokrieni so „lebde~-ki“ segmentni pokrivi.

Stanbeniot ansambl Rjukoen-to{i vo Jo-kohama, Kanagava (1992), za razlika od pret-hodnata naselba, se sostoi od raznovidni in-dividualni ku}i, koi se grupirani okolu ednagalerija i so nea se povrzani preku zastak-leni skali. Tradicionalnata japonska tran-sparentnost e prisutna duri i vo perfori-raniot lim na skalite i pristapnite rampi.

Xunior haj skul vo Ivadejama, Mijagi(1996), pretstavuva ansambl od eden ednosta-ven i eden ras~lenet kubus, koj od prviot eoddelen so ekran potpren na ~eli~na re{et-ka. Ekranot so forma na filmsko platno mo-`e da slu`i kako za{tita od sonce, no i daprifati solarni kolektori.

[IN TAKAMACU (1948-), po {koluva-weto otvora svoja firma vo Kjoto i predavana univerzitetite vo Kjoto i Osaka. Toj pro-

fitira od grade`niot bum vo 80-tite godini,koga sozdava golem broj objekti so eden spe-cifi~en antropomorfen ili ma{inski re~-nik. Takamacu pravi mo}ni proekti, iako po-nekoga{ ekscentri~ni, {to e povrzano so{pekulaciite proizlezeni od privatnatasopstvenost na zemji{teto. Po zavr{uvawetona ekonomskiot bum, toj se orientira koneden pomalku provokativen re~nik, koj e re-~isi moderen. Iako toa mo`e da bide rezul-tat na negovoto sozrevawe, toa isto taka epovrzano so novata ekonomska sostojba, vo ko-ja malite privatni proekti stanuvaat retki.

Objektite na fabrikata Orixin I, II iIII vo Kamigjo, Kjoto (1980-86), osven {to seoble~eni vo metal, imaat i fasadi „nae`eniso kopja“, koi formiraat raznovidni vari-janti na prozorci. Svojot arhitektonski iz-raz Takamacu go narekuva dead tech, no zad tievidlivi „smrtni znaci“ ima ne{to drugo. Ta-kamacu ima aspiracii na hroni~ar, bidej}i ne-govite objekti pretstavuvaat svedo{tvo na du-hot i na demonite na svoeto vreme. Preku sto-kovnata ku}a Kirin Placa vo Osaka (1985-87),toj ja razobli~uva ambivalentnosta na op-{testvoto, koe od edna strana go poddr`uvapotro{uva~kiot luksuz, a od druga strana od-

vratnosta na no}nite ko{mari. Soglasno natoa, Kirin Placa e sostavena od ~etiri kuli-svetilnici so ̀ estoka boja, ~ii fasadi ima-at zlobni treperlivi o~i. Gledana vo celost,negovata fasada nudi edna svoevidna stili-zacija na prisutniot urban haos.

Ulicata Kitajama-dori, Saijo-ku vo Kjo-to, koja sodr`i stari prodavnici, postepenose pretvora vo izlo`bena ulica na [in Ta-kamacu, koj tamu gradi nekolku trgovski ma-gacini. Najpoznata od niv e stokovnata ku}aSintaks (1988-90) vo ~ij oblik preovladuvama{inskiot, pa duri i robotskiot arhitek-tonski izraz. Nejzinata forma nalikuva naparabrod so komanden most na krovot, a ar-hitektonskite detali od metal se napraveniso golema preciznost.

Stokovnata ku}a Imani{i vo Kjoto(1991) e napravena na edna tesna lokacija, ta-ka {to nejzinata kompozicija so tesni ver-

Sl.702. Riken Jamamoto. NaselbataHotakubo, Kumamoto (1991). Panorama

Sl.703. Riken Jamamoto. Stanbeniot ansambl Rjukoen-to{i, Jokohama, Kanagava (1992)

Sl.704. Riken Jamamoto. Xunior haj skul, Ivadejama, Mijagi (1996)

Sl.705. [in Takamacu. Fabri~kiot ansambl Orixin,Kamigjo, Kjoto (1980-86). Fragment od izgledot

Sl.706. [in Takamacu. Stokovnata ku}aKirin Placa, Osaka (1985-87)

207207207207207

tikalni elementi nalikuva na „potro{uva~-ka katedrala“. Vertikalata e potencirana sotesniot raster na prozorcite, {to kako mo-tiv se pojavuva i vo vnatre{nosta. Od drugastrana maliot administrativen objektEarthtecture Sub-1 vo Tokio (1991) e oblikuvanso mehani~ki formi, koi nalikuvaat na va-kuum-ma{ina ili na turbina.

Trgovskiot objekt Sela vo Kjoto (1992) eoblikuvan kako simbol na japonskata tehno-logija. Toj e napraven od natur-betonski pa-ralelopipedi, a kon ulicata zavr{uva so stak-leno-~eli~en cilinder, koj nalikuva na del odavtomobilski motor. Ovie grade`ni ele-menti, kako i samite avtomobili, se proiz-vedeni od robot. Sepak, ovde e vidliva tenden-cijata na [in Takamacu za pribli`uvawe konkubisti~kite formi na noviot modernizam.

Kunibike Mese vo Macue, [imane (1991-93), pretstavuva objekt namenet za promocijana industriskoto proizvodstvo. Soglasno nanegovoto ime, toj ima terasesta kompozicijana kubusi od ~elik i armiran beton. Najat-raktiven del na objektot pretstavuva sred-niot zastaklen prostor, koj odi po celata vi-so~ina i vo koj se smesteni aluminiumski ste-reometriski formi, pri {to delot pod sjaj-niot konus pretstavuva salon za ~aj. Vkupnos-ta i poedine~nite formi na ovoj objekt so-sema odgovaraat na noviot neomoderen arhi-tektonski izraz na Takamacu.

Vo poslednata decenija na HH vek, Taka-macu pravi u{te nekolku objekti vo arhitek-tonski izraz na neomodernizmot, koi se nao-|aat nadvor od Kjoto: sedi{teto na Kirin vo^uo-ku, Tokio (1993-95), Muzejot na fotogra-fijata vo Ki{imoto-~o, Totori (1993-95), ipristani{nite objekti vo Motofune-~o, Na-gasaki (1994-95).

Vo ekonomski razvienata, raznovidna irelativno golema japonska zemja, osven nave-denite majstori poznati na me|unarodno ni-vo, rabotat u{te mnogu golem broj arhitekti,~ie delo postepeno stanuva poznato i nadvorod Japonija. I tie, kako i dosega navedenite,retko se slu~uva da rabotat individualno, tu-ku vo ramkite na svoite firmi ili vo sora-botka so drugi arhitekti. Na takov na~in, sotimska rabota polesno gi re{avaat zada~itekoi pred niv gi postavuvaat sî poslo`eniteop{testveno-ekonomski odnosi i zabrzaniotnapredok na tehnikata. Toa predizvikuva ne-koi proektanti, pa i celi ateljea da se spe-cijaliziraat za odredena arhitektonska te-matika.

I pokraj silnite tradicionalni vlija-nija, Japonija sî pove}e se otvora za ostana-tiot svet, taka {to na krajot od HH vek vonea za~esteno gradat i arhitekti od zapad-nite zemji. Nekoi od niv so svoeto tvore{tvosî pove}e zaslu`uvaat da se najdat vo eden po-tesen izbor na doma{ni i stranski avtori.

JO[IO TANIGU^I (1937-) i sorabot-nicite e arhitektonska grupa specijalizi-rana za proektirawe muzei i sli~ni ustano-vi, oblikuvani glavno so prefineta kompo-zicija na kubisti~ki elementi. Takvi se:- Umetni~kiot muzej [iseido vo Kakegava,[izuoka (1978), sostaven od rotonda i parale-lopiped, napraven od aluminiumski paneli.- Muzejot na fotografijata vo Sakata, Jama-gata (1983), koj ima slo`en prostoren sostavod polukru`ni i paralelopipedni formi.- Akvariumot na morskiot svet vo Tokio(1989) napraven od transparentni stakleno-~eli~ni strukturi vo forma na topka, {atori sli~no.

Sl.707. [in Takamacu. Stokovnata ku}aSintaks, Saijo-ku, Kjoto (1988-90)

Sl.708. [in Takamacu. Administrativniotobjekt Earthecture Sub-1, Tokio (1991)

Sl.709. [in Takamacu. Kunibike Mese, Macue, [imane (1991-93).Izgled i vnatre{nost

Sl.710. Jo{io Tanigu~i. Akvariumot na morskiot svet, Tokio (1989)

Sl.

711.

Jo{

io T

anig

u~i.

Gra

dski

otum

etni

~ki

muz

ej, T

ojot

a, A

i~i

(199

5)

210210210210210

Kolonizacijata na Avstralija zapo~nuvakon krajot na XVIII vek re~isi celosno so do-selenici od Velika Britanija, od koi najgo-lemiot del se zatvorenici i vojnici. So bes-platnata rabota na zatvorenicite, dobrovol-nite imigranti zapo~nuvaat da go razvivaatzemjodelstvoto i ov~arstvoto.

Prvite golemi graditelski raboti se po-vrzani so vladeeweto na guvernerot Makerivo periodot od 1809 do 1821 godina, koga sevospostaveni temelite na t.n. kolonijalenavstraliski stil. Procutot na toj stil e po-vrzan so imeto na arhitektot Frensis Grin-Frensis Grin-Frensis Grin-Frensis Grin-Frensis Grin-vej vej vej vej vej (1777-1837), koj poradi svoite graditel-ski zaslugi e osloboden od robija, no ostanu-va da raboti vo Avstralija. Toj ima izgradenogolem broj kasarni, crkvi, op{testveni,pristani{ni i objekti za osudenici. Ovieobjekti, so strogosta na formite, ubaviteproporcii i so ednostavnite kompozicii, soz-davaat osnovi za ona {to denes se narekuvatrajna avstraliska arhitektonska tradicija.

Prvite pozna~ajni gradski naselbi se po-dignati vo jugoisto~niot del na Avstralija,a toa se: Sidnej, Vindzor i Brizbejn. Melburne osnovan vo 1836 godina, a po nego i Adela-ida. Navedenite gradovi, osobeno posledni-te, se podigaat vrz osnova na regularni urba-nisti~ki planovi. Po otkrivaweto na zlat-nite nao|ali{ta (1851-56), nastanuva zabrzanraste` na gradovite, taka {to ve}e vo 1861 go-dina, od okolu 1.200.000 `iteli na Avstrali-ja, polovinata `iveat vo Sidnej i Melburn.

Ekonomskiot bum povrzan so obrabotka-ta na zlatoto pridonesuva i za zasilena gra-ditelska aktivnost. I pokraj toa {to grado-vite ja nemaat potrebnata infrastruktura,

objektite dobivaat paraden i reprezentati-ven karakter. Eklekti~nata i stilizatorskaevropska arhitektura od XIX vek vo Avstra-lija do`ivuva rasko{en procut. Nivoto nataa arhitektura jasno se poka`uva na prvataSvetska izlo`ba vo Avstralija, odr`ana voSidnej (1879). Toga{ se istaknuva arhitektotXon JangXon JangXon JangXon JangXon Jang, koj go podiga glavniot objekt na iz-lo`bata, Golemiot dvorec (izgoren 1882) sostilizirana neobarokna arhitektura.

Za potrebite na svetskata izlo`ba, XonJang za prvpat voveduva elektri~no osvetle-nie vo Avstralija, a se javuva i kako pobornikza upotreba na `elezoto kako nov grade`enmaterijal. Betonot vo toga{noto graditel-stvo na Avstralija sî u{te ne se primenuva.

Eklekticizmot i stilizatorstvoto voavstraliskata arhitektura do`ivuvaat oso-ben procut vo vremeto na najgolemiot eko-nomski raste` vo 80-tite godini na XIX vek,podednakvo vo oblasta na op{testvenite i naindividualnite stanbeni objekti. Sepak, napragot na HH vek se pojavuvaat novi streme-`i vo arhitekturata, osobeno vo oblasta nastanbenite objekti, {to e povrzano so zna-~ajnite socio-ekonomski promeni. Postepe-no se napu{taat dekorativnite motivi, a imse posvetuva pogolemo vnimanie na komforoti na racionalnosta.

Vo 1901 godina, {est avtonomni avstra-liski kolonii i dve zavisni teritorii ob-razuvaat federalna republika pod angliska-ta kruna, no so svoj parlament. Po dolgitepregovori za izbor na zaedni~ka prestolni-na, tie se soglasuvaat da izgradat nov glavengrad smesten me|u Sidnej i Melburn, oddale-~en 120 km od moreto. Planot na Kanbera edobien na me|unaroden konkurs vo 1912 godi-na, koga od trite nagradeni trudovi, na ElielSarinen, Aga{ i Grifin, e prifatena ide-jata na posledniot.

Koncepcijata na Valter Barli GrifinValter Barli GrifinValter Barli GrifinValter Barli GrifinValter Barli Grifin(1876-1937), sli~no kako onaa na Sarinen, jarazviva toga{nata evropska ideja za grad-gra-dina so nekolku centri, okolu koi se formi-raat radijalni i kru`ni soobra}ajni magis-trali. Izgradbata na Kanbera, kako najgolemgraditelski potfat vo Avstralija, zapo~nuvave}e po Prvata svetska vojna, taka {to vo1927 godina prestolninata od Melburn eoficijalno premestena vo nea.

Iako Avstralija gi ima pominato sitefazi vo poddr`uvaweto na evropskite sti-lovi od XIX vek so edno vidlivo provinciskoizdanie, taa sepak ima razraboteno i sopstve-ni arhitektonski kompoziciski priodi, koiigraat va`na uloga vo oformuvaweto na no-vata arhitektura na HH vek. Toa, pred sî, se

XII..... AVSTRALIJA AVSTRALIJA AVSTRALIJA AVSTRALIJA AVSTRALIJA

Frensis Grinvej. Zgradata za osudenici,Hajd park, Sidnej (1817-19)

Sl.720. Valter Barli Grifin.Urbanisti~kiot plan na

Kanbera (konkurs 1912)

1 voen spomenik 2 gra|anski centar 3 Tehni~ki kolex 4 Nacionalen univerzitet 5 kula 6 op{tinska bolnica 7 Nacionalna biblioteka 8 lokacija za parlamentot 9 lokacija za vrhovniot sud10 hotel Kambera11 Parlament12 Nacionalna galerija

211211211211211

odnesuva na ranokolonijalnata arhitekturai na nejzinata funkcionalno-konstruktivnakompozicija, vo koja se gledaat karakteris-tikite na avstraliskata klima i na lokal-niot grade`en materijal.

So postepenoto raspa|awe na britanska-ta imperija vo tekot na HH vek, avstralis-kiot dominion dobiva sî pogolema samostoj-nost, taka {to i nejzinata kultura, vklu~u-vaj}i ja i arhitekturata, dobiva specifi~nikarakteristiki. Po Prvata svetska vojna, av-straliskata arhitektura zaostanuva zad nap-rednite zemji na Evropa i Amerika. Nejzi-niot napredok e pottiknat so osnovaweto napogolemi industriski firmi, {to pridone-suva 80% od naselenieto da se koncentriravo gradovite. Sepak, domorodnoto aborixin-sko naselenie e prinudeno da `ivee vo po-sebni rezervati, smesteni vo pustinskite ilivo tropskite predeli.

Op{testvenite objekti vo 20-tite i vo30-tite godini se gradat so naglasenite mo-numentalni sve~eni formi na klasicizmot

ili na t.n. maoritanski stil. Sepak, na krajotod 30-tite godini i vo po~etokot na 40-titegodini se pojavuvaat i op{testveni objektisozdadeni so racionalisti~ki principi,kako {to se nekolku bolni~ki objekti vo:Sidnej, Melburn i Hajdelberg. Nivnite po-ve}ekatni korpusi se izgradeni od armira-nobetonska ili ~eli~na konstrukcija i se od-likuvaat so uspe{ni funkcionalni re{eni-ja. Takva e bolnicata na milosrdieto vo Mel-burn (1935-38) od StefensonStefensonStefensonStefensonStefenson (1890-1967) iMeldrumMeldrumMeldrumMeldrumMeldrum. Taa e koncipirana spored re{eni-eto na sanatoriumot vo Paimio na Alvar Al-to, koj{to Stefenson go ima prethodno po-seteno.

Po Vtorata svetska vojna, od zemjodel-sko-sto~arska, Avstralija definitivno sepretvora vo industriska zemja, so site znacina monopolisti~ki kapitalizam. Industris-kite objekti glavno se gradat vo jugoisto~naAvstralija, okolu bogatite rudni nao|ali{-ta. Arhitektite se osloboduvaat od provin-ciskiot izraz i zapo~nuvaat da gi sledat no-vite svetski dvi`ewa, taka {to vo po~etokotna 50-tite godini internacionalniot stilnavleguva i vo Avstralija. Pogolemiot delod izvedenite objekti na toa pole svedo~atza edno sosema prose~no arhitektonsko nivo.Istovremeno, osobeni napori se pravat zasozdavawe na nacionalen avstraliski stil,so koristewe na svetskite iskustva.

Vo sredinata na HH vek zapo~nuvaat dase pravat regionalni i generalni urbanis-ti~ki planovi, so osnovna ideja za decentra-lizacija na gradovite so pomo{ na satelit-ski naselbi, rasporedeni okolu golemite in-dustriski centri. No i pokraj toa, prodol-`uva stihijnoto rastewe na gradovite so pri-gradski naselbi, vo koi se podigaat ednokat-ni privatni objekti so dvorovi. Takva e ku-

}ata na Rouz Zajdler vo Sidnej (1949), kojaHari ZajdlerHari ZajdlerHari ZajdlerHari ZajdlerHari Zajdler (1923-) ja pravi so kubisti~kivolumen potpren vrz kameni yidovi i vrz ten-ki ~eli~ni stolbovi. Denivelacijata naprostorot odnadvor e sovladana so pomo{ narampa.

Karakteristi~en primer vo oblasta nakolektivnoto domuvawe pretstavuva stanbe-nata zgrada Stenhil vo ju`en Melburn (1942-50). Nejziniot avtor, Frederik RombergFrederik RombergFrederik RombergFrederik RombergFrederik Romberg(1913-92), vo 1939 godina se doseluva od Germa-nija i go donesuva vlijanieto na internacio-nalniot stil, kombiniran so plasti~nite for-mi od ranoto tvore{tvo na Erih Mendelson.

Sl.720a. Valter Barli Grifin.Centralnata avenija vo Kanbera i parlamentot

Sl.721. Stefenson i Meldrum. Bolnicatana milosrdieto, Melburn (1935-38)

Sl.

722.

Har

i Z

ajdl

er. K

u}at

a na

Rou

zZ

ajdl

er,

Sid

nej (

1949

). O

snov

a i

izgl

ed

Sl.723. Frederik Romberg. Stanbenata zgradaStenhil, ju`en Melburn (1942-50)

216216216216216

Uspe{noto zavr{uvawe na Olimpiskiteigri vo Melburn (1956) pretstavuva pottikza izgradba na sportski centri i vo drugitegradovi na Avstralija, me|u koi najpoznat eNacionalniot sportski centar vo Brus. Tojsodr`i pove}e sportski objekti, od koinekolku zaslu`uvaat posebno vnimanie:- Pokrieniot pliva~ki bazen za trening(1982), Deril XeksonDeril XeksonDeril XeksonDeril XeksonDeril Xekson i sorabotnicite go po-digaat so terasesta ~eli~na silueta, vo kojanamesto prekr{uvawa pod prav agol se napra-veni zaobluvawa niz koi navleguva zenitalnosvetlo.- Atletskiot stadion (1974-77), Filip KoksFilip KoksFilip KoksFilip KoksFilip Koks(1939-) i sorabotnicite go pravat so pokrivnad glavnata tribina, koj so sajli e obesen zajarboli. Takvata koncepcija tie podocna ja

usovr{uvaat kaj fudbalskiot stadion voSidnej (1988), kade {to site tribini se pok-rieni so ~eli~na prostorna re{etka.

Izgradbata na hoteli, isto taka ja izra-zuva mo}ta na avstraliskata ekonomija, pri{to nivnata koncepcija naj~esto e inspiri-rana od ve}e izgradenite hoteli vo SAD, aosobeno od onie na Xon Portman. Central-niot del na tie objekti obi~no ima atriumpo celata viso~ina i zenitalno osvetluvawe,a vo suterenot se smesteni gara`i na 2-3 ni-voa. Takvi karakteristi~ni primeri pret-stavuvaat:

- hotelot Merlin vo Pert (1984) na XonXonXonXonXonEndrjusEndrjusEndrjusEndrjusEndrjus i sorabotnicite, so krstovidnaosnova na centralnoto jadro, i

- hotelot Hajat vo Kanbera (1988) na De-De-De-De-De-ril Xeksonril Xeksonril Xeksonril Xeksonril Xekson i sorabotnicite, so atriumi skali, koi „lazat“ po vnatre{nite fa-sadi.

Posebno poglavje na avstraliskata arhi-tektura vo 70-tite i vo 80-tite godini pret-stavuva individualnata stanbena izgradba,koja svoite najkarakteristi~ni primeri gidobiva kaj sopstvenite ku}i na arhitektite.Tie imaat raznovidni arhitektonski izrazi,od funkcionalisti~ki preku regionalen, pasî do ku}i so visok tehnolo{ki sjaj:- Ku}ata na Xon Endrjus vo Jugovra, Nov Ju-`en Vels (1980), go odrazuva sjajot i lesno-tijata na hromiranata ~eli~na konstrukcijai na limot.- Ku}ata na Ken Vuli vo Pedington, Sidnej(1981), se navra}a na izvornite principi nakubizmot so izvesni regionalni varijacii.*71

So zapo~natiot graditelski bum, osvennavedenite gradovi se zafateni i ostanatitenaselbi vo Avstralija, kade {to se gradat ob-jekti so raznovidna namena. Soglasno regio-nalnite uslovi, poseben izraz dobiva arhi-tekturata vo ogromnite severni predeli sotropska i suptropska klima. Nejzina osnovnakarakteristika pretstavuva za{titata od`e{koto sonce i ovozmo`uvaweto na prirod-na ventilacija na objektite, koi se izgradenivo soglasnost so okolinata.

Sl.739. Deril Xekson.Pokrieniot pliva~kibazen za trening, Brus (1982)

Sl.740. Filip Koks idrugi. Fudbalskiot

stadion, Sidnej (1988)

Sl.741. Deril Xekson. Hotelot Hajat,Kanbera (1988). Atriumot

Sl.742. Xon Endrjus. Ku}ata na na arhitektot,Jugovra, Nov Ju`en Vels (1980). Osnova i panorama

Sl.

743.

Ken

Vul

i. K

u}at

a na

arh

itek

tot,

Ped

ingt

on, S

idne

j (19

81)

217217217217217

GLEN MARKUT (1936-)

Glen Markut e sestrano obrazovan arhi-tekt, koj raboti sam za da postigne „indivi-dualen koncept na objekti prisposobeni zaavstraliskoto podnebje, osobeno za Nov Ju-`en Vels“. Negovoto tvore{tvo istovreme-no e: moderno, naturalisti~ko, humanisti~koi ekonomi~no, i e prisposobeno na neposred-nata okolina i na konkretnite klimatski us-lovi. Objektite {to gi sozdava Glen Markutponekoga{ mo`e da se opi{at kako sintezana Misovata i domorodnata avstraliska ar-hitektura. Kako i da e, mnogubrojnite kli-enti gi sakaat negovite objekti poradi niv-nata unikatnost i prifatlivite re{enija.

Glen Markut generalno odbegnuva izra-botka na proekti za golemi zafati, koi bibarale da ja pro{iri svojata dejnost, bidej}isaka bez nadvore{en pritisok da im posvetili~no vnimanie na detalite, koi mu davaatindividualen karakter na sekoj negov objekt.Toj upotrebuva raznovidni materijali: me-tal, drvo, staklo, kamen, tula i beton, koi giodbira zavisno od klimatskite uslovi i pot-rebata od za{teda na energija. Zemaj}i gi predvid: svetlinata, veterot, sonceto, mese-

~inata i vodata, toj razmisluva na koj na~inku}ata }e „raboti“ i kako }e odgovori na svo-jata okolina.

Glen Markut smeta deka klu~na rabotavo negovite objekti e sloevitosta i promen-livosta, odnosno baraweto na~in kako tie dase prisposobat na razli~nite godi{ni vre-miwa, razmisluvaj}i istovremeno za konteks-tot i za pejza`ot. Negovite objekti so: ed-nostavnosta na planovite, izgledot, zbunu-va~kite zenitalni svetla i prozorcite so ̀ a-luzini, nalikuvaat na tradicionalnite av-straliski verandi.

Navedenite karakteristiki vo tvore{-tvoto na Glen Markut mo`e da se vidat kajsite negovi objekti, bez razlika na nivnatanamena. Taka na primer: Bol-Istavej haus voGlenori kaj Sidnej (1980-83), Frederik hausvo Xamberu (1981-82) i Muzejot na lokalnataistorija so turisti~ko biro (prva faza) voKempsi, gi imaat slednite zaedni~ki karak-

teristiki: site se smesteni vo {umskite pre-deli na Nov Ju`en Vels, site imaat ednos-tavni izdol`eni volumeni so vozdu{en slojme|u objektot i terenot, kako i polukru`nipokrivi napraveni od branoviden lim.

Kaj Magni haus binxi binxi vo SautKost, Nov Ju`en Vels (1982-84) ve}e e zabe-le`liva ne{to posovr{ena tehnolo{ka izra-botka. Ovde povtorno se upotrebeni lesni ele-menti od rebrest lim, koi so pokrivnata po-vr{ina formiraat silueta na ptica, pod ~iikrila se osvetluva vnatre{nosta na objektot.Niz `aluzinite na golemite prozorci sepru`aat prekrasni vizuri kon morskiot breg.

Za razlika od prethodnata, vtorata Mag-ni haus vo Pedington, Sidnej (1986-90) e smes-tena vo {umski predel i ima parter zbogatenso vodena povr{ina. So crvenata boja na yi-dovite i golemite natstre{nici od ve{ta~-ki materijal (lim i platno), taa donekadepotsetuva na holandskiot neoplasticizam.Takviot avtorski rakopis u{te pove}e e iz-razen kaj Dan haus vo Mosmen, Sidnej (1988-91), kon {to pridonesuvaat ednostavnite ku-busi so `ivopisna `olta i sina boja.

Sl.744. Glen Markut. Frederik haus, Xamberu, Nov Ju`en Vels (1981-82)

Sl.745. Glen Markut. Magni haus binxi binxi, Saut Kost, Nov Ju`en Vels (1982-84)

Sl.746. Glen Markut. Magni haus, Pedington, Sidnej (1986-90)

Sl.747. Glen Markut. Dan haus, Mosmen,Sidnej (1988-91). Izgled i atrium

218218218218218

Koncepcijata na gostinskoto studio naMarkut vo Kempsi, Nov Ju`en Vels (1992),celosno potsetuva na veranda smestena vosenkata na visokite drvja, pri {to nalikuvana provizorium, no kade {to sekoj elementima svoja logi~na polo`ba, soglasno so ne-govata funkcija. Takvata koncepcija nao|ametalen ekvivalent vo Simpson-Li haus, Ma-unt Vilson, Nov Ju`en Vels (1989-94), vo koja

kako dodaten element e upotrebena i vo-denata povr{ina. I kaj dvata objekti, go-lemata strea nad tremot se kreva nagoreza da go zafati veterot, so {to se podo-bruva ventilacijata.

Marika-Alderton haus vo JirkalaKomuniti, Severna Teritorija (1991-94),osven {to e izdvoena od terenot so voz-du{en sloj, taa ima sli~en izolacionensloj i pod limeniot pokriv. Osven golemistrei, na nadol`nata fasada se pojavuva-at brisolei za strani~na za{tita od son-~evite zraci, a bo~nite yidovi imaat ot-klopni drveni paneli so `aluzini.

Obrazovniot centar Artur i IvonBojd vo Riversdejl, Nov Ju`en Vels(1996-99), e me|u retkite dela na GlenMarkut so pogolema povr{ina i so viso-~ina od P+1 nivo. Negovata `ivopisnaprostorna struktura proizleguva od kom-binacijata na golemite brisolei i od maj-storskiot spoj na: natur-beton, limenpokriv i drveni prozorci so `aluzini.

Navedenite uspesi pridonesuvaatGlen Markut vo 2002 godina da ja dobienagradata za `ivotno delo Pritzker, kojavo oblasta na arhitekturata pretstavuvaekvivalent na Nobelovata nagrada.*72

*Mo`e da se ka`e deka avstraliskata

arhitektonska scena vo poslednata dece-nija na HH vek e zafatena so kontroverz-ni tendencii, koi se manifestiraat nizraznovidni vidovi na objekti. Pri niv-noto sozdavawe mnozinstvoto arhitekti

se potpira vrz teorijata na ^arls Xenks zapostmodernizmot i saka da ima svoja prepoz-natliva kreativnost i profesionalen priodosloboden od sekakva klasifikacija. Arhi-tektite ~esto pati proklamiraat deka niv-nite objekti „nemaat stil“, no sepak tiepretstavuvaat odraz na arhitektonskata mis-la i okolnostite pod koi se sozdadeni.

Avstraliskata arhitektura po~esto giodrazuva individualnite arhitektonski iz-razi i socijalnite uslovi, otkolku poetski-ot ideal za duhot na mestoto. Poradi toa,sli~ni arhitektonski koncepcii uspe{no serealizirani na razli~ni mesta vo razli~nopodnebje i toa od arhitekti koi me|usebnone se poznavaat. Sli~no kako Evropa i Ame-rika, Avstralija e zafatena od postmoder-nite tendencii vo vid na edna istoriska ret-rospektiva, koja na nov tehnolo{ki na~in gireinterpretira delata na modernata od 20-tite godini na HH vek, pa duri i na onie odAndrea Paladio.

Najgolemite objekti vo Avstralija re-~isi redovno se proektirani od multidis-ciplinarni timovi rakovodeni od proektme-naxeri, koi se ve{ti vo planiraweto na ro-kovite i buxetot. Te`i{teto na graditel-stvoto se premestuva od administrativniteoblakoderi kon stanbenite zgradi, pri {tozna~ajna uloga vo donesuvaweto na odlukitezapo~nuvaat da igraat dr`avnata uprava i lo-kalnata samouprava.

Vo novosozdadenata javna pobaruva~ka zadobri proekti zapo~nuva teoriska raspravaza definiraweto na poimot dobar proekt.Toga{ Kralskiot institut na avstraliskitearhitekti zapo~nuva da dodeluva godi{ninagradi za najdobrite realizacii vo razno-vidnata arhitektonska produkcija. Institi-tutot na organite na vlasta im prepora~uvaklu~nite proekti da im gi doveruva na naj-talentiranite i doka`ani arhitekti. No ipokraj toa, se slu~uva nekoi od najpoznatitearhitekti, kako na primer Hari Zajdler iGlen Markut da ne dobijat nitu edna pora~kaza sportskite objekti nameneti za odr`uva-we na olimpijadata vo Sidnej 2000 godina.

Sl.748. Glen Markut.Gostinskoto studio na

Markut, Kempsi, NovJu`en Vels (1992).

Izgled i vnatre{nost

Sl.749. Glen Markut. Simpson Li haus,Maunt Vilson, Nov Ju`en Vels (1989-94)

Sl.750. Glen Markut. Marika Alderton haus, Jirkala Komuniti, Severna Terotirija (1991-94). Izgled i vnatre{nost

219219219219219

*71 Poop{irno vo: Arhitektura XIX - na~ala HH vv.,VIA, tom 10, str.545-562Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v., VIA,tom11, str.817-831Harry Seidler. Houses, Buildings and Projects, 1955/63L’Architecture d’aujourd’hui, No 285/1993, str.55-120Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1646-1668Taylor, Jennifer. Australian Architecture since 1960

*72 Poop{irno vo Glenn Murcutt. The Pritzker ArchitecturePrize, 2002

*73 Poop{irno vo Jackson, Davina; Johanson, Chris.Australian Architecture Now. Thames & Hudson,London, 2000.

Od krajot na 70-tite godini vo arhitek-turata na Nov Ju`en Vels so glaven grad Sid-nej, dominira arhitektonskiot izraz na GlenMarkut, {to se prepoznava spored metalniotskelet, lesno podeleniot izdol`en „univer-zalen“ prostor i „lebde~kite“ krovovi. Tak-viot arhitektonski izraz go prifa}aat ~e-tiri generacii sidnejski arhitekti, zapo~-nuvaj}i od Filip Koks, preku Aleks Popovdo Piter Sta~bari. Ostanatite sidnejski ar-hitekti go pretpo~itaat pravoagolniot mi-nimalizam na Ludvig Mis van der Roe ili pakse naglaseno sovremeni.

Raznovidnosta e prisutna i vo arhitek-tonskata praksa na Melburn, kade pri pro-ektiraweto naglaseno se upotrebuvaat kom-

pjuterskite tehniki i kompleksnite nau~niteorii. Vo 90-tite godini „arhitektonskatakultura“ vo Melburn e pod silno vlijanie naakademikot od Ju`na Afrika Leon van SkajkLeon van SkajkLeon van SkajkLeon van SkajkLeon van Skajk,dekan na Fakultetot za izgradena okolina.Toj go transformira nastavniot plan i soz-dava „dinami~no natprevaruva~ka, kreativnoprogresivna, teoriski zgusnata i glamuroz-na“ {kola za arhitektura i dizajn. Toa rezul-tira so obrazovanie na kadri koi go menuvaatlikot na gradot, kako i sozdavawe na novi ur-neci.

Napredokot i zrelosta na avstraliskataarhitektura se potvrduva i so afirmacijatana avstraliskite arhitekti {irum svetot.Taka na primer: Piter Vilson vo sorabotka

so Julija Bols postignuva uspesi vo Germa-nija, dodeka drugi arhitekti svojata arhitek-tonska teorija i praktika gi plasiraat vo:Singapur, Los Anxeles, Rim, Boston itn.

Spored dobrite poznava~i na avstralis-kata arhitektura, vo poslednata decenija naHH vek, taa gi sodr`i slednite osnovnioblikovni tendencii: slobodna geometriza-cija, stap~esti strukturi, kubisti~ka ap-strakcija, romanti~na strogost i arhitektu-ra sostavena od fragmenti, sloevi i kola`i.Naj~esto se realiziraat slednite arhitek-tonski programi: javni i komercijalni ob-jekti, objekti za koristewe na slobodnotovreme, revitalizacija na nasledstvoto i seka-ko objekti za domuvawe koi se najzastapeni.*73

Sl.751. Glen Markut. Obrazovniot centar Artur iIvon Bojd, Riversdejl, Nov Ju`en Vels (1996-99)

Sl.751b. NeoMetro. Stanbenatazgrada Nido, Melburn (1994)

Sl.751a. Aleks Popov. Ku}ata vo Midol Kouv, Nov Ju`en Vels (1997)

224224224224224

SEDAT ELDAM (1908-87) e najvlijatel-niot moderen arhitekt vo Turcija, koj oso-beno se interesira za regionalnata stanbenaarhitektura. Toa pridonesuva za sozdavawena negov prepoznatliv stil, kako i za sozda-vawe na Vtoroto nacionalno arhitektonskodvi`ewe. Negovata arhitektura od armira-nobetonski skelet pretstavuva moderna in-terpretacija na tradicionalnata ku}a so:naklonet krov, cvrsta osnova i lesna modu-larna drvena konstrukcija.

Interesot za kreativna upotreba na is-torijata i tradicijata, Sedat Eldam go po-ka`uva u{te vo prvata polovina na 40-titegodini, podigaj}i gi: Fakultetot za priorod-ni nauki na Univerzitetot vo Ankara (1945)i Fakultetot za umetnost i literatura naUniverzitetot vo Istanbul (1944). Najsoo-dveten primer za integracija na regionalni-ot pristap so modernite principi pretsta-vuva Centarot za socijalno osiguruvawe voIstanbul (1963-70). Negoviot oblik ima ri-tam sozdaden od vertikalni brisolei, konzo-li i strei, poradi {to asocira na minatoto.

Prethodno, Sedat Eldam u~estvuvavo proektiraweto na hotelot Hilton(1952-55, vo sorabotka so grupata SOM iGordon Ban{aft), koj so izdol`eniotpravoagolen kubus pretstavuva prepoz-natliva urbana poenta vo noviot del naIstanbul.

Timot Beruz Beruz Beruz Beruz Beruz (1932-) i Altug ̂ ini~iAltug ̂ ini~iAltug ̂ ini~iAltug ̂ ini~iAltug ̂ ini~i(1935-) sozdava golem broj vlijatelni de-la, koi ponekoga{ nalikuvaat na kola`od pozajmeni formi i idei od arhitektu-rata na Japonija i SAD, a koi se inspi-rirani od regionalnata anadolska arhi-tektura. Najpoznati dela na ovoj tim se:Kampusot na Univerzitetot na SredniotIstok (1964-68), naselbata za ~lenovi naParlamentot (1982) i xamijata na Par-lamentot (1985), site vo Ankara.

Me|u drugite zna~ajni turski arhi-tekti spa|aat: Mehmed Kanuralp, ̂ engizBekta{ i timot Dogan Tekeli - Sami [i-{a. ^engiz Bekta{^engiz Bekta{^engiz Bekta{^engiz Bekta{^engiz Bekta{ (1934-) kaj soliter-skiot objekt na Zdru`enieto za turski

Sl.762. Sedat Eldam. Centarot za socijalnoosiguruvawe, Istanbul (1963-70)

Sl.763. SOM, G. Ban{aft i S. Eldam.Hotelot Hilton, Istanbul (1952-55)

Sl.764. Berus i Altug ^ini~i. Xamijatana Parlamentot, Ankara (1985)

Sl.765. ^engiz Bekta{. Zdru`enieto za turskijazik, Ankara (1972-78). Izgled i atrium

Sl.766. Tekeli i [i{a. Fabrikata zaavtomobilski gumi Lasa, Iznit (1977)

jazik vo Ankara (1972-78) pravi atriumsko re-{enie, koe e inspirirano od tradicionalni-te re{enija na ku}ite od centralna Anado-lija. Kaj fabrikata za avtomobilski gumi La-sa vo Iznit (1977), TekeliTekeliTekeliTekeliTekeli i [i{a[i{a[i{a[i{a[i{a poka`u-vaat eden nov tip na gradewe, koj zapo~nuvada preovladuva vo moderniot proektantskipristap na turskite arhitekti.

225225225225225

TURGUT KANSEVER (1926-) ima sli~enpristap kako Sedat Eldam, no negovite mno-gubrojni dela imaat pogolemo filozofsko iintelektualno obrazlo`enie. So cel da goizrazi kontinuitetot so minatoto, toj gi po-vrzuva funkciite i materijalite so kontek-stot, a arhitektonskite sloevi so istorijata.Poradi toa, negovite dela se ~estopati ko-mentirani vo nau~nite raspravi za regiona-lizmot.

Kansever e edinstveniot arhitekt kojtripati ja ima osvoeno presti`nata nagradaza arhitektura Aga Kan. Negovata arhitek-tura pravi eho na svojata okolina, bez da goimitira minatoto. So rasporedot na volume-nite i so upotrebenite materijali i detali,toj sozdava edna nova arhitektura, zasnovanavrz arhitektonski „re~nik“, taka {to samatapretstavuva eden vid „govor“.

Ku}ata Erte|un vo Bodrum (1973) e re-modelirana i dogradena so simetri~no pov-toruvawe na beliot volumen, taka {to nali-kuva na tradicionalnite stanbeni ansambli,sostaveni od haremlak i selamlak, koi se pri-dru`eni so drugi sodr`ini.

Turisti~kata naselba Demir kaj Bodrum(1987) e sozdadena spored slednite jasni kri-teriumi: da ne se naru{i pejza`ot, da bideevtina i brzo da se izgradi. Trgnuvaj}i od tieuslovi, Kansever na povr{ina od 50 ha smes-tuva 35 vili, izgradeni spored devet vari-jantni re{enija. Nivnite kubusi od P+1 nivoimaat volumeni bliski do lokalnata tradi-cionalna arhitektura, a se izgradeni od fu-giran kamen so vidliva betonska konstruk-cija, dodeka vo vnatre{nosta preovladuvadrvoto.

Mo`en zaklu~ok za vkupnata arhitekton-ska produkcija vo Turcija e deka taa se ka-rakterizira kako moderna, koja e povremenopovrzana so narodnoto tvore{tvo. Toa pro-izleguva od istorijata na zemjata i golemiotbroj profesionalci, kako i od dolgata tra-dicija na arhitektonskoto obrazovanie voTurcija.*75

Sl.768. Turgut Kansever. Turisti~katanaselba Demir, Bodrum (1987).

Osnovi na edna vila i panorama

Sl.767. Turgut Kansever. Ku}ataErte|un, Bodrum (1973)

SREDEN ISTOKSREDEN ISTOKSREDEN ISTOKSREDEN ISTOKSREDEN ISTOK

Egipet zafa}a samo mal del od Azija, noso „izvozot“ na arhitektura i arhitekti tojvr{i golemo vlijanie vo razvojot na arhitek-turata na Sredniot Istok. Vo toj pogled, de-loto na verojatno najpoznatiot arhitekt naislamskiot svet, Hasan FatiHasan FatiHasan FatiHasan FatiHasan Fati (1900-89), imagolem broj sledbenici vo Azija i po{iroko.Do`ivotniot napor na Fati za promocija naedna izvorna, domorodna arhitektura, pri-sposobena na toplata i suva klima, pretsta-vuva kontrate`a na internacionalniot stil.

Poezijata na formite, na lakovite i ku-polite, {to ja pravi Hasan Fati, e mnogupatipovtoruvana od pomladite. Taka na primer,egipetskiot arhitekt Abdel Vahed-El-VakilAbdel Vahed-El-VakilAbdel Vahed-El-VakilAbdel Vahed-El-VakilAbdel Vahed-El-Vakil(1943-) toa go pravi kaj palatite i xamiitevo Xeda, Saudiska Arabija i vo ramkite nanegoviot „Razvoen seminar“ vo Luristan,Iran. Na sli~en na~in nastapuva i najpozna-tiot jordanski arhitekt Rasem BadranRasem BadranRasem BadranRasem BadranRasem Badran i mno-gu drugi na Sredniot Istok.

Ira~kite arhitekti Mohamed MakijaMohamed MakijaMohamed MakijaMohamed MakijaMohamed Makija(1914-) i Rifat ^adirxiRifat ^adirxiRifat ^adirxiRifat ^adirxiRifat ^adirxi (1926-) isto taka giformuliraat ideite za arapski karakter naarhitekturata, davaj}i im na modernite ob-jekti identitet, koj e po~ituvan vo arapskiotsvet. Vo nivnoto oblikuvawe tie upotrebu-vaat betonski lakovi, koi go odbele`uvaatarhitektonskiot izraz na zemjite pokrajPersiskiot Zaliv i Saudiska Arabija.

Sl.769. Hasan Fati. Likovna pretstava navila kaj Fajoum, Egipet (50-tite)

Sl.770. Abdel Vahed-El-Vakil. XamijataAl Sulejman, Xeda, Saudiska Arabija (1979)

Sl.771. MohamedMakija. BankataRafidain, Kufa,Irak (1968)

* * *

226226226226226

Poneseni od naftenoto bogatstvo i od`elbata za brza modernizacija, zemjite pok-raj Zalivot zapo~nuvaat so nekriti~ki uvozna ekskluzivna arhitektura, koja e nesoodvet-na za nivnoto klimatsko i kulturno podnebje.Zatoa, duri na po~etokot na 80-tite godinitie zapo~nuvaat da vodat smetka za lokalniteklimatski i socijalni karakteristiki.

Vo Iran, koj vo 60-tite godini se pretsta-vuva kako napredna dr`ava, se podigaat golembroj novi objekti. Golemite firmi, kako Far-man Farmijan, dominiraat na grade`niot pa-zar i vr{at golemo vlijanie vrz pomladite na-dareni arhitekti, kako {to se Ardalan i Di-ba, koi se imaat {koluvano vo SAD.

Nadar ArdalanNadar ArdalanNadar ArdalanNadar ArdalanNadar Ardalan svojata moderna arhitek-tura ja smiruva so interesot za geometrijatai za misti~nite islamski tradicii. KamranKamranKamranKamranKamranDiba Diba Diba Diba Diba (1937-), koj isto taka e zadoen so moder-noto dvi`ewe, raboti re~isi edinstveno jav-ni objekti i se koncentrira na kolektivnitestanbeni zgradi. Talentot na ovie dvajcaafirmirani arhitekti se spojuva pri sozda-vaweto na Muzejot na sovremenata umetnostvo Teheran, Iran (1967-76), kade {to na ume-{en na~in ja koristat lokacijata i sozdavaatslo`ena interakcija me|u vnatre{niot inadvore{niot prostor. Preku modernata in-terpretacija na regionalnite polucilin-dri~ni formi, tie sozdavaat funkcionalnonatsvetlo vo izlo`beniot prostor. Ekspre-sionisti~kite formi se sozdadeni so yidoviod fugiran kamen i od natur-beton. Po is-

proektite toj go integrira noviot tehnolo{-ki razvoj. Na sli~en na~in Badran nastapuvapri sozdavaweto novi urbani formi vo kon-tinuitet so strukturata na islamskite gra-dovi.

Obnovata na kvartot Kasr Al-Hokm voRijad, Saudiska Arabija (1979-92), so Pala-tata na pravdata, se odviva niz tri fazi, pri{to prvite dve se ve}e realizirani. Prvatafaza opfa}a objekti na dr`avnata uprava, do-deka vtorata sodr`i: nekolku komercijalnicentri, edna golema xamija i Palata na prav-

lamskata revolucija (1979), ovie dvajca na-dareni arhitekti rabotat nadvor od Iran.

Turskiot arhitekt Vedat DalokajVedat DalokajVedat DalokajVedat DalokajVedat Dalokaj (1927-91), po dolgo nastojuvawe uspeva da ja izgradiNacionalnata xamija, ili Xamijata nakralot Fejsal vo Islamabad (1966-86). Nej-zinata arhitektura pravi impresivna pret-stava za Pakistan kako islamska republika.Objektot ima oblik na tradicionalen {atori viti minariwa vo vid na molivi, a so svoja-ta visokotehni~ka arhitektura toj e re{i-telno moderen.

RASEM BADRAN (1941-) od Jordan,spa|a me|u najzna~ajnite arhitekti na arap-skata arhitektura vo poslednite decenii naHH vek. Toj studira vo Germanija i tamu ra-boti do svoeto vra}awe vo Aman (1973). Vo1976 godina toj ja osnova firmata SBA, kojapobeduvaj}i na golem broj konkursi i plasiraproekti niz celiot Sreden Istok, vo [pa-nija i vo Malezija. Badran ima plodno i raz-novidno tvore{tvo, od ku}i i naselbi, prekuuniverziteti do op{irni institucionalniobjekti. Za da gi izrazi svoite idei, namestozborovi toj koristi vonredni skici i maketi,upotrebuvaj}i intuitiven, namesto intelek-tualen pristap.

Badran bara na~in za razvoj na edna ,,is-lamska arhitektura“ so sovremen arapskire~nik, {to e vidlivo vo negoviot domoroden,,pustinski“ izraz i vo negovite vrski so is-toriskite modeli. Paralelno na toa, preku

Sl.772. Rifat ^adirxi. Likovna pretstavaza sovremena regionalna arhitektura,

Sl.773. N. Ardalan, K. Diba i Xon Mejxor. Muzejot nasovremenata umetnost, Teheran, Iran (1967-76)

Sl.774. Vedat Dalokaj. Nacionalnataxamija, Islamabad, Pakistan (1966-86)

Sl.775. Rasem Badran.Palatata na pravdata,Rijad, Saudiska Arabija(1979-92). Osnova i izgled

227227227227227

data. Pri nivnata gradba, Badran go koristilokalniot arhitektonski izraz, interpreti-ran vo beton oblo`en so ̀ olt kamen. Ju`niotdel na ovoj kvart, so svoite {est nivoa, sodebelite yidovi i so prostranite kuli, na-likuva na tvrdina. Severniot del na kvartote orientiran kon gradinite i ima dramati~-na fasada so mal broj otvori. Ovoj komplek-sen sostav od objekti pretstavuva najuverli-vo i najavtoritativno delo na Rasem Badran.

VEEAN e grade`na firma od SaudiskaArabija, ~ie ime na arapski zna~i totalna(celosna) okolina, a nejzini sopstvenici searhitektite Abdul Rahman Husaini Abdul Rahman Husaini Abdul Rahman Husaini Abdul Rahman Husaini Abdul Rahman Husaini i AliAliAliAliAli[uajbi[uajbi[uajbi[uajbi[uajbi (1950-), koi se podednakvo odgovorniza site proekti. Po osnovaweto, ovaa firmauspeva da napravi golem broj su{testvenomoderni proekti za potrebite na vladini inevladini institucii. Ovaa arhitektonskagrupa posebno vnimanie mu posvetuva na

pejza`noto ureduvawe vo zemjata, koja nemare~isi nikakva tradicija vo taa oblast.

Poznavaweto na sopstvenata zemja i nej-zinata kultura, Husaini i [uajbi gi povle-kuva da go modificiraat svojot pristap, vo-dej}i smetka za lokalnite uslovi. Od reali-zacija do realizacija, nivnite proekti i de-tali stanuvaat sî posofisticirani. Osvoju-vaj}i golem broj regionalni i me|unarodninagradi, ovaa grupa sî pove}e dobiva ulogana promotor na arapskata i aziskata arhi-tektonska kultura.

Dimplomatskiot kvart vo Rijad (1981-96) pretstavuva golem urban prostor, koj pos-tepeno se kompletira. Vo sredi{teto naprostorot, nare~eno Al-Kindi, se smesteni:xamijata Petok, administrativni i trgovskiobjekti, servisi za rekreacija i parkinzi;koi zaedno zafa}aat 26.000 m2, ili dvojno po-ve}e od zafateniot teren. Objektite, koiformiraat kontinuiran ansambl okoluplo{tadot Al-Kindi, se prisposobeni kontoplata i suva klima, a so toa i kon lokalni-ot arhitektonski izraz, pri {to vo izgrad-bata e upotrebena i moderna tehnologija.Ovaa realizacija, koja vo 1989 godina ja do-biva nagradata Aga Kan, ima golem pridonesza razvojot na arhitekturata vo ovoj region.*76

Sl.776. Rasem Badran. Stanbeniot ansambl, Sana,Jemen. Pobedni~kiot konkursen proekt (1991)

Sl.777. BEEAH.Diplomatskiot kvart,

Rijad, SaudiskaArabija (1981-96).

Aksonometrija, izgledi atrium na

administrativniotobjekt

Sl.775a. Rasem Badran. Palatata na pravdata, Rijad,Saudiska Arabija (1979-92). Izgled na eden vlez

228228228228228

INDOPAKISTANSKIINDOPAKISTANSKIINDOPAKISTANSKIINDOPAKISTANSKIINDOPAKISTANSKIPOTKONTINENTPOTKONTINENTPOTKONTINENTPOTKONTINENTPOTKONTINENT

Vo 70-tite godini vo Indopakistanskiotpotkontinent modernoto arhitektonsko dvi-`ewe ima evidentno dlaboko vlijanie, koe epristignato preku objektite {to tamu gi gra-dat: Le KorbizjeLe KorbizjeLe KorbizjeLe KorbizjeLe Korbizje, Maksvel FrajMaksvel FrajMaksvel FrajMaksvel FrajMaksvel Fraj i Luis KanLuis KanLuis KanLuis KanLuis Kan.Mnozinstvoto arhitekti, koi rabotat na pot-kontinentot vo vremeto koga toj steknuva ne-zavisnost (1947), se {koluvani vo Evropa, asamo nekolkumina od niv vo SAD. Taka naprimer, doajenot na indiskata arhitektura,A~jut Kanvinde, prestojuva na Harvard vovremeto na Valter Gropius.

Habib Rahman Habib Rahman Habib Rahman Habib Rahman Habib Rahman (1916-) e eden od najplod-nite indiski arhitekti, koj u{te vo sredi-nata na XX vek gradi raznovidni objekti nizcelata dr`ava. Negoviot 14-katen Nov sek-retarijat (1945-54), so moderniot izraz e me-|u prvite visoki objekti vo Kalkuta. Izlo`-benata zgrada na Rabindra Bhavan vo Delhi(1959-61) toj ja podiga vrz razgraneta petagol-na osnova, koja ja sledi krivinata na soobra-}ajniot krug. Prozorskite otvori na objek-tot se pokrieni so „domorodni“ tranzeni, koipropu{taat difuzno svetlo vo izlo`beniotprostor.

A~jut Kanvinde A~jut Kanvinde A~jut Kanvinde A~jut Kanvinde A~jut Kanvinde (1916-) na majstorski na-~in go interpretira Korbizjeviot neobruta-lizam, vnesuvaj}i naglaseno estetsko ras~le-nuvawe na kompozicijata. Negoviot Indiskiinstitut za tehnologija vo Kanpur (1959-60),vo vertikalnoto ras~lenuvawe ume{no gi ko-risti natur-betonot i tulata. Od druga stra-na, fabrikata za prerabotka na mleko vo Gu-xerat (1971-74) ima terasesta armiranobe-tonska struktura so tesni vertikalni „ku-tii“, koi za ovaa funkcija ne se sosema soo-dvetni.

Objektite {to gi podiga Korbizje vo^andigar (1952-56), glavniot grad na Penxap,vr{at golemo vlijanie vrz indiskite arhi-tekti, me|u koi najpoznati se: Balkri{na Do-{i (koj gi dovr{uva proektite na Le Kor-bizje vo Ahmedabad), Hasmut Patel, ^arlsKorea i drugi.

Po izrabotkata na proektite za Indis-kiot institut za menaxment vo Ahmedabad

(1963-74), Luis Kan raboti vo Daka (toga{ voIsto~en Pakistan, denes glaven grad na Ban-glade{). Tamu go podiga ansamblot Kapitol(1962-84), kako urnek za regionalnata arhi-tektura, koja do sovr{enstvo ja doveduva do-ma{niot arhitekt Mazharul IslamMazharul IslamMazharul IslamMazharul IslamMazharul Islam.

Kon krajot na 60-tite godini, nekoi odarhitektite, kako Rax RevalRax RevalRax RevalRax RevalRax Reval i Utam XejnUtam XejnUtam XejnUtam XejnUtam Xejn(1934-), zapo~nuvaat da baraat inspiracija odtradicionalnata indiska arhitektura. Oddruga strana, Mehdi Ali MirzaMehdi Ali MirzaMehdi Ali MirzaMehdi Ali MirzaMehdi Ali Mirza kako urnekgi zema preriskite ku}i na Frenk Lojd Rajt,za da go razvie svojot regionalen izraz na ob-jektite vo oblasta Sind. Sepak, modernisti~-kite i brutalisti~kite tendencii prodol`u-vaat i vo 70-tite godini, za {to svedo~atslednite objekti:

- postojanata izlo`ba na objekti vo Del-hi (1971-74) od Rax Reval,

- kulata Kan~anxunga vo Bombaj (1975-83) od ̂ arls Korea i Pravina Mehta, i

- ku}ata vo Kara~i (1979) od arhitektotHabib Fida Ali.

Kaliforniskiot arhitekt Xozef AlenXozef AlenXozef AlenXozef AlenXozef AlenStejnStejnStejnStejnStejn raboti vo Indija okolu 50 godini, pri{to realizira nekolku prefineti objekti,kako {to se: Me|unarodniot centar Indija(1958-62), sedi{teto na Fordovata fondacija(1966-68) i sedi{teto na UNICEF, site voDelhi. Site tie pretstavuvaat primer za pri-sposobuvawe na internacionalniot stil konprirodnite i kulturnite karakteristiki naregionot, so pomo{ na dobro osmislenata in-tegracija na: oblikot, pejza`ot i upotrebe-Sl.778. Habib Rahman. Izlo`benata

zgrada na Rabindra Bhavan, Delhi (1959-61 )

Sl.779. A~jut Kanvinde. Indiskiot institut za tehnologija, Kanpur (1959-60)

Sl.780. MasharulIslam. Nacionalnatabiblioteka, Daka,Banglade{ (1976)

Sl.781. Habib FidaAli. Ku}ata vo

Kara~i (1979)

Sl.782. Xozef Alen Stejn. Me|unarodniot centar Indija, Delhi (1958-62)

229229229229229

niot materijal. Kaj Me|unarodniot centarIndija, so pomo{ na niskite yidovi se obez-beduva cirkulacija na vozduhot me|u dvoroti nadvore{nosta.

Amerikanskata firma Pejet i sorabot-Pejet i sorabot-Pejet i sorabot-Pejet i sorabot-Pejet i sorabot-nicitenicitenicitenicitenicite, pri sozdavaweto na bolnicata i me-dicinskoto u~ili{te vo univerzitetot AgaKan, Kara~i (1972-85), primenuva sli~enpristap kako arhitektot Stejn. Avtorite ba-raat nov izraz na pustinskiot arhitektonskire~nik od oblasta Sind, {to go kombiniraatso starata islamska arhitektura i so stan-dardite na zapadnite bolni~ki objekti. Setotoa rezultira so regionalno vkoreneta ar-hitektura, kon {to pridonesuva i barawetona Aga Kan za „sozdavawe na sovremen arhi-tektonski izraz za konkretnoto kulturnopodnebje“.

Zabele`itelen isklu~ok od glavniot tekna indiskata arhitektura pravi Lori BejkerLori BejkerLori BejkerLori BejkerLori Bejker(1917-), koj raboti nad 30 godini vo ju`niteoblasti na ovaa golema zemja. Soglasno sou~eweto na Gandi, toj se anga`ira za sozda-vawe na objekti po pristapni ceni, vo slu`bana op{testvoto. Na takov na~in, Bejker soz-dava edna originalna arhitektura so yidoviod tula, koi se razvivat glavno vrz kru`niformi. Realizaciite na Bejker se dvi`at odmali individualni ku}i do golemi objekti,

kako {to se: kapelata Lojola i Auditoriu-mot vo Srikarajam kaj Trivandrum (1971), ka-tedralata Sv. Pavle vo Tiruvela (1973-77) iCentarot za studii i razvoj vo Trivandrum(1975).

^ARLS KOREA (1930-) e golem teore-ti~ar i prakti~ar vo oblasta na arhitektu-rata i urbanizmot. Negovite realizacii sesovr{eno prisposobeni na karakteristikitena mestoto i klimata, pri {to e obrnato go-lemo vnimanie na dvi`eweto i igrata nasvetlosta. Imaj}i jasen socijalen stav, tojsozdava higienski mali ku}i, nameneti za si-roma{nite. Svoite stavovi za urbanizmot idomuvaweto, Korea elokventno gi obrazlo-`uva i bara da se konkretiziraat vo razvojotna Nov Bombaj.

^arls Korea, kako i pogolemiot broj in-diski arhitekti, vo svoeto rano tvore{tvose nao|a pod vlijanie na Le Korbizje, upotre-buvaj}i natur-beton, no nego toj go kombiniraso fasadna tula, so cel da najde re{enie po-blisko do klimatskite karakteristiki na re-gionot. Takva e ku}ata Ramkri{na vo Ahme-dabad (1962-64), koja e obikolena so ̀ ivopis-ni gradini.

Spored idejata za izgradba na stanbenazgrada-kula vo Bombaj (1959) ^arls Koreago proektira stanbeniot blok vo Pune (1967),koj sodr`i razli~ni stanovi na tri nivoa.Stanovite me|usebno se preklopuvaat vo vidna ~e{el, a sekoj stan ima mala gradina, kojazazema dve nivoa vo ramkite na blokot.

Korea isto taka e poznat proektant nahoteli, administrativni zgradi i kulturnicentri. Negoviot inventiven na~in za sli-kovito pretstavuvawe na glavnata ideja e oso-beno naglasen vo poslednite realizacii.Sklonosta na Korea kon dramatikata inspi-rirana od „univerzalnite kosmi~ki dijagra-mi“ na hindu-budizmot, e na konkreten na~ininterpretirana vo objektite so cel da ja iz-razi „dlabokata struktura na tamo{nite kul-turi“.

Ku}ite za siroma{ni vo Belapur, NovBombaj (1986), imaat pove}enaso~en koncept,i toa: mo`nost za pro{iruvawe, pristap dojavnata infrastruktura, u~estvo na ̀ itelitevo oblikuvaweto na prostorot, obrabotlivipovr{ini za sozdavawe prihod, zaedni~ki ot-voreni prostori itn.

Nacionalniot muzej na umetni~ki zana-eti vo Delhi (1975-91) sodr`i sekvenci odprostorii i dvorovi, koi se me|usebno povr-zani so pomali interni dvorovi. Golematapostojana izlo`ba e smestena vo betonskastruktura, koja e modelirana spored dimen-ziite na selskite ku}i. Kompleksot ne ko-respondira so voobi~aenite idei za muzei,bidej}i negovata koncepcija proizleguva odsocijalnite i umetni~kite preduslovi. Sog-lasno na `ivata indiska tradicija, vo ovojansambl e smesteno malo umetni~ko selo, ka-de {to se prodavaat predmetite proizvedenina lice mesto.

Sl.783. Pajet i sorabotnicite. Bolnicatana univerzitetot Aga Kan, Kara~i (1972-85)

Sl.784. Lori Bejker. Kapelata Lojolavo Srikarajam, Trivandrum (1971)

Sl.785. ^arlsKorea. Ku}ata

Ramkri{na,Ahmedabad

(1962-64)

Sl.786. ^arls Korea. Stanbeniot blok vo Pune(1967). Presek niz blokot i tri osnovi na eden stan

Sl.787. ^arls Korea. Nacionalniot muzejna umetni~kite zanaeti, Delhi (1975-91). Atriumot

232232232232232

Sl.796a. Balkri{na Do{i. Galerijata Gufa,Ahmedabad (1993). Osnova i izgled

Kaj Nacionalniot institut za tehnolo-gija na modata vo Wu Delhi (1994), Do{i kom-binira sloevi od urbani formi i fragmentiod objekti, sozdavaj}i serii od gradbi okolueden vkopan dvor, organiziran vo vid na ne-formalen bazar. Takvoto slobodno redewe naformite nalikuva na dekonstruktivizmot,koj e ve}e prisuten vo zapadnoevropskata ar-hitektura.

IIIIIslamskata Republika Pakistanslamskata Republika Pakistanslamskata Republika Pakistanslamskata Republika Pakistanslamskata Republika Pakistan,po osamostojuvaweto (1947) e sostavena od dvadela, Isto~en i Zapaden Pakistan, me|u koise nao|a Indija. Vo 1972 godina Isto~en Pa-kistan, koj e glavno naselen so Bengalci (koimnogu se razlikuvaat od muslimanite na Za-paden Pakistan), se proglasuva za NarodnaRepublika Banglade{.

Vo periodot od 1951 do 1961 godina, voPakistan se odviva golema graditelska ak-

tivnost, taka {to se sozdadeni 109 novi gra-dovi, glavno vo Zapaden Pakistan. Me|u nivnajvidno mesto zazema novata prestolninaIslamabad (1960), podignata spored planotna Zdru`enietoZdru`enietoZdru`enietoZdru`enietoZdru`enieto DoksijadesDoksijadesDoksijadesDoksijadesDoksijades, ~ie ortogonal-no re{enie e protkaeno so slobodni poteziod zelenilo i vodeni povr{ini. Vo stanbe-nite zoni, so pomo{ na dvorovi e sozdadenamaksimalna izolacija me|u individualnitezgradi, a brojot na kolektivnite stanbenizgradi e sveden na minimum.

Najgolem interes vo Islamabad pri-vlekuva zgradata na Parlamentot (1961-), iz-gradena spored proektot na danskiot arhi-tekt Arne JakobsenArne JakobsenArne JakobsenArne JakobsenArne Jakobsen. So simetri~noto re{e-nie, dvata dvora i so relativnata zatvorenostkon nadvor, ovoj objekt se povrzuva so tradi-cijata na islamskiot istok. Od druga strana,italijanskiot arhitekt Xo PontiXo PontiXo PontiXo PontiXo Ponti, vo sora-botka so FornareliFornareliFornareliFornareliFornareli i RoseliRoseliRoseliRoseliRoseli, kaj Dr`avniotsekretarijat vo Islamabad (1964-68) go ko-risti iskustvoto na Le Korbizje vo toj domen.Negovata kompozicija se sostoi od dve grupiso po ~etiri blokovi povrzani preku: tera-sesti gradini, vodeni kanali i fontani.

Sl.

797.

Bal

kri{

na D

o{i.

Nac

iona

lnio

t in

stit

utza

teh

nolo

gija

na

mod

ata,

Wu

Del

hi (1

994)

. Atr

ium

Sl.798. Osnovi i izgledi na edna stanbenaniza vo Islamabad (60-tite)

Sl.799. ArneJakobsen.Parlamentot voIslamabad (1961-).Osnova i presek

Sl.800. Xo Ponti, Fornareli i Roseli. Dr`avniotsekretarijat, Islamabad (1964-68)

233233233233233

NAJAR ALI DADA (1945-) e poznatsovremen arhitekt na Pakistan, ~ii delaglavno se nao|aat vo Lahore. Toj najprvin sezanimava so slikarstvo, a potoa interesot gonaso~uva kon problemite na: obrazovanieto,arhitekturata vo kontekst, istorijata i is-lamskata kultura. Ali Dada se `ali deka naarhitekturata ñ nedostasuva jasna oprede-lena cel, konstatiraj}i deka taa treba da bi-de „prekrasen spoj na pragmati~noto i spi-ritualnoto“.

So besprekornite planovi, Ali Dada naj-prvin stanuva poznat po gradeweto ku}i zabogati, za da stane slaven so objektite name-neti za op{testveni institucii i za kultur-ni potrebi. Vo podigaweto na objektite, tojkoristi tula i beton, vo ~ija moderna pri-mena vnesuva novi interpretacii na lokal-niot oblikoven jazik. Vo negovite najnovi de-la prisutni se: vistinska gri`a za okolina-ta, upotreba na minimum energija i naglaseniislamski i humani vrednosti.

Umetni~kiot centar Alhambra vo Laho-re (1976-87), koj so svojata slo`ena sodr`inase realizira po fazi, vo sebe sodr`i: tri au-ditoriumi, izlo`bena galerija, u~ilnici,biblioteka, studio za snimawe i kancelarii.Spored monumentalnata nota vo oblikuvawe-to, toj potsetuva na regionalna odbranbenaarhitektura od tula, a so ednostavnosta na{estagolnite paviljoni predizvikuva vos-hit. Teatarot na otvoreno vo Lahore (1990)

isto taka pretstavuva karakteristi~en pri-mer za majstorskata upotreba na yidovi od tu-la, ras~leneti po pojasi i namesta za`iveaniso `ivopisni fajansovi plo~ki vo duhot natradicijata.

Penxap haus vo Islamabad (1991) e smes-tena vrz blago naklonetiot teren na `ivo-pisniot rid Margala i pretstavuva reziden-cija za visokite funkcioneri, koi doa|aatna poseta od Penxap. Osnovata na objektotima aksijalna simetrija, a raznovidnite ob-jekti se smesteni okolu uredeni dvorovi. Ar-hitektonskiot izraz na objektot pretstavuvamoderna interpretacija na arhitekturataMugal od XVII vek.

XEFRI BOUA (1930-2003) od [ri Lan-ka (Cejlon), vo duhot na Lori Bejker sozdavaobjekti so golema suptilnost i so vonrednaestetika. Tie se tolku cvrsto vkoreneti vonarodnata tradicija, {to ponekoga{ ostava-at vpe~atok kako da se ve}e odamna sostavendel na pejza`ot. Xefri Boua ima individua-len tvore~ki pristap so rafiniran vkus, kojodi raka pod raka so karakteristikite na:podnebjeto, pejza`ot i starata kultura na[ri Lanka. Blagodarenie na toa, toj se smetaza eden od najdobrite svetski arhitekti vovtorata polovina na HH vek.

Bidej}i najprvin se zanimava so advo-katura, toj zapo~nuva da proektira duri na38-godi{na vozrast i stanuva poznat so nego-vite raznovidni objekti: u~ili{ta, hoteli,privatni ku}i, objekti za visoko obrazova-nie, pa i za Parlamentot. Negovoto ~uvstvoza okolinata pridonesuva za vnimatelno soz-davawe na: prostorni sekvenci, perspektivi,pejza`i i pateki; kako i za prefineta upo-treba na materijalot i za tretmanot na deta-lite.

Ku}ata i studioto na Xefri Boua vo Ko-lombo (1963), so upotrebata na tradicional-ni sostavi i materijali ja poka`uva negovatapovrzanost so regionalnite arhitektonskisodr`ini, pri {to osnovnoto vnimanie mu eposveteno na atriumskiot prostor, kade {totesniot zenitalen procep se ogleduva vo iz-

Sl.801. Najar AliDada. Umetni~kiotcentar Alhambra,Lahore (1976-87).Izgled ivnatre{nost

Sl.802. Najar Ali Dada. Penxap haus, Islamabad(1991). Panorama i glavnoto foaje

Sl.803. Xefri Boua. Ku}ata i studiotoBoua, Kolombo (1963). Atrium

234234234234234

dol`eniot bazen. Od druga strana, trite pa-viljoni na budisti~kiot hram, podignat naostrovot vo ezeroto Beira vo Kolombo (1977)se napraveni od dobro obraboteno drvo sotradicionalna profilacija i pokriv od po-lukru`na }eramida.

Fakultetite na umetnostite i naukite nauniverzitetot Ruhunu vo Matara (1980-86),nameneti za 5.000 studenti, se rasporedenipokraj morskiot breg so prekrasni vizuri.Ansamblot sodr`i serija objekti povrzaniso terasi, gradini i pokrieni pateki, taka{to se formiraat prostori za: pauzi, sredbii razmisluvawe. Odmereno elegantnite ob-jekti so razli~na viso~ina se vnimatelnosmesteni vo pejza`ot i formiraat prigodnaakademska atmosfera.

Hotelot Triton vo Ahungala (1982) senao|a na jugozapadniot breg na [ri Lanka iso svoite 130 sobi e postaven po dol`inatana morskiot breg. Xefri Boua vo planot in-tegrira razigrani elementi, kako {to se: go-lemiot dekorativen bazen smesten nasprotivlezniot trem, dvorot vo vid na bukvata „P“i holot so pogled kon morskiot breg. Sitetie elementi sozdavaat „pejza` vo pejza`ot“,{to gi stimulira vizuelnite percepcii.

Moderna arhitektura so regionalni va-rijacii, osven vo delata na Xefri Boua, mo-`e da se sretne i vo delata na drugite arhi-tekti od [ri Lanka, kako {to se: Minet deMinet deMinet deMinet deMinet deSilvaSilvaSilvaSilvaSilva, Anura Ratnavibu{anaAnura Ratnavibu{anaAnura Ratnavibu{anaAnura Ratnavibu{anaAnura Ratnavibu{ana i drugi. Takove, na primer, Auditoriumot vo Kulturniotcentar na umetni~koto zdru`enie, Kandijan(1984) od Minet de Silva.*78

Sl.804. Xefri Boua. Paviljonot na glavniot sve{tenikvo budisti~kiot hram na ezeroto Beira, Kolombo (1977)

Sl.805. Xefri Boua. Fakultetot za fizika na univerzitetot Ruhunu, Matara (1980-86)

Sl.807. Minet De Silva. Auditoriumot vo Kulturniotcentar na umetni~koto zdru`enie, Kandijan (1984)

Sl.806. Xefri Boua.Parlamentot voKolombo (1983)

*74 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*75 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*76 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*77 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*78 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

235235235235235

Zemjite na jugoisto~na Azija, osven Taj-land, gi obedinuva zaedni~kiot indonezisko-malajski jazik so negovite varijanti. Ovoj re-gion dolgo vreme se nao|a pod kulturno vli-janie na Indija, Kina i na Sredniot Istok;kako i pod pritisok na zapadniot kolonija-lizam. Kako rezultat na toa, vo oblasta naarhitekturata se sozdava unikatna sinteza nauvezenite i doma{nite elementi prisposo-beni na tropskoto podnebje, {to e osobenokarakteristi~no za sredinata na HH vek.

Vo vtorata polovina na vekot, multikul-turnoto op{testvo na jugoisto~na Azija senaru{uva od procesot na globalizacijata itehnologijata za klimatizacija, {to sozdavahomogenizirana arhitektura, koja sepak ene{to porazli~na od drugite regioni vo sve-tot. Na krajot na vekot, mal broj arhitektinastojuvaat da vospostavat ramnote`a me|umodernizmot i tradicijata, koja ja izrazuvalokalnata klima i kulturata na jugoisto~naAzija.

SINGAPURSINGAPURSINGAPURSINGAPURSINGAPUR

Po steknuvaweto nezavisnost (1957),Singapur do`ivuva ekonomska i demografskaeksplozija, {to predizvikuva golemi proble-mi na urbanisti~ko i arhitektonsko nivo. Zapokoordinirano re{avawe na ovie proble-mi, vo 1960 godina se formira Sovetot za na-selbi i razvoj (HDB), so {to po~nuva sozda-vawe na novi gradovi spored evropski mode-li. Malata raspolo`liva grade`na povr{i-na ja nalaga potrebata od podigawe stanbenioblakoderi spored zapadni re{enija. Poradizabrzaniot ekonomski razvoj, ve}e vo sredi-nata na 70-tite godini Singapur so Malezijase vbrojuva me|u ~etirite „aziski tigri“(pokraj Tajvan, Hong Kong i Ju`na Koreja).

Golemata ekonomska mo} na Singapur giprivlekuva najpoznatite svetski arhitekti,koi tamu podigaat kapitalni objekti, kako{to se:

- Jo Ming PeiJo Ming PeiJo Ming PeiJo Ming PeiJo Ming Pei so OCBC – Centarot (1976)i Refl Siti (1985),

-Xon Portman Xon Portman Xon Portman Xon Portman Xon Portman so Paviljon internej{e-nel hotel (1983) i Marina skver (1985),

- Mo{e SafdiMo{e SafdiMo{e SafdiMo{e SafdiMo{e Safdi so stanbeniot oblakoderArdmor Kondomnium (1984),

- Pol Rudolf Pol Rudolf Pol Rudolf Pol Rudolf Pol Rudolf so proektot za stanbeniotoblakoder Greinx Roud (1987),

- Kenzo TangeKenzo TangeKenzo TangeKenzo TangeKenzo Tange so OUB - Centarot (1986)i stadionot Indor (1989), i drugi.

Paralelno so arhitektite dojdeni odnad-vor, i doma{nite tvorci zapo~nuvaat da soz-davaat svoi prepoznatlivi dela. Taka na pri-

mer, Teng Guan BiTeng Guan BiTeng Guan BiTeng Guan BiTeng Guan Bi vo Singapur ja podiga stan-benata zgrada Institju{nal hil (1988) vo vidna `ivopisna kompozicija so naglasena vto-rostepena plastika i bogat kolorit. Vo Sin-gapur se sozdava prototipot na golemite tr-govski ku}i, {to }e stanat poznati niz celaAzija, kako {to se {oping-centrite Goldenmajl (1972) i PiplÄs park (1973) od VilijamVilijamVilijamVilijamVilijamLimLimLimLimLim i Taj Keng Sun.Taj Keng Sun.Taj Keng Sun.Taj Keng Sun.Taj Keng Sun.

XIV. JUGOISTO^NA AZIJA JUGOISTO^NA AZIJA JUGOISTO^NA AZIJA JUGOISTO^NA AZIJA JUGOISTO^NA AZIJA

Sl.808. Jo Ming Pei. OSVS-centarot,Singapur (1976)

Sl.809. Mo{e Safdi. Stanbeniot oblakoderArdmor Kondomnium, Singapur (1984)

Sl.810. Teng Guan Bi. Stanbenata zgradaInstitju{nal hil, Singapur (1988)

Sl.811. Vilijam Lim i Taj Keng Sun. [oping-centarot Golden majl, Singapur (1972)

240240240240240

tehnolo{ka {ema stavena vo funkcija naekologijata, proizleguva edna ras~leneta ar-hitektura sozdadena so pre{lenovidni for-mi, pri {to sekoj pre{len vo ovoj objekt na30 nivoa sodr`i privatna terasa.

Proektot za kulata Hite~nijaga vo Kua-la Lumpur (1994) predviduva gradba od ~eli-~en skelet so integrirani visokotehnolo{-ki elementi i klimatski instalacii.

Paviljonot Gutri vo Selangor kaj KualaLumpur (1995-98), pretstavuva ekspresionis-ti~ko ekstravagantno re{enie so pnevmatskapokrivna konstrukcija, koja ima uloga na ~a-dor za sozdavawe senka nad zgradata. Nejzi-nite cvetni „liv~iwa“ se probieni so jarbo-li od re{etkasta metalna konstrukcija, koigi prifa}aat vertikalnite sili, a celiotsistem e zacvrsten so sajli, koi se zakotvenivo okolniot teren.*80

INDONEZIJAINDONEZIJAINDONEZIJAINDONEZIJAINDONEZIJA

U{te za vreme na kolonijalnoto vladee-we vo Indonezija, holandskite arhitekti vo20-tite godini zapo~nuvaat da baraat na~iniza sovremena interpretacija na regionalnataarhitektura. Henri Meklejn PointHenri Meklejn PointHenri Meklejn PointHenri Meklejn PointHenri Meklejn Point toga{ gosozdava prviot od serijata zna~ajni objekti,proizlezeni od prodlabo~enoto istra`uva-we na regionalnata tradicija, koja doveduvado nov na~in za iskoristuvawe na izvornitekarakteristiki. Toa e Institutot za tehno-logija vo Bandung (1924), ~ij drven skelet istrmni krovovi mu pripa|aat na regionot. Sopomo{ na pove}eslojnite pokrivi i so tre-movite vo prizemjeto, obezbedeno e zasilenostruewe na vozduhot. Arhitektot Point eks-perimentira so vise~ki krovovi od drvo, {topotoa go prodol`uva negoviot asistent To-To-To-To-To-mas Karstenmas Karstenmas Karstenmas Karstenmas Karsten. Takvata arhitektura podocna goinspirira germanskiot graditel Oto Fraj zasozdavawe na t.n. {atoresti krovovi.

Za ̀ al, navedenite eksperimenti vo In-donezija se napu{teni sî do po~etokot na 60-tite godini, bidej}i tamo{nite tvorci ne-kriti~ki ja prezemaat aktuelnata zapadnaarhitektura. Toga{ na scena stapuva nova ge-neracija arhitekti, koja se svrtuva kon vred-nostite na regionot i nivnata majstorska tran-sformacija, pred sî vo oblasta na hotelsko-ugostitelskite objekti. Nabrzo so ova dvi`e-we se zafateni stanbenite objekti za semejstvaso visoki primawa, pa duri i administrativ-nite objekti. Karakteristi~en primer od toapole pretstavuva glavniot administrativenobjekt na Indoneziskiot univerzitet vo De-pok kaj Xakarta (1986). Negoviot prostorensostav proizleguva od hramovite na ostrovotJava, so kroven sistem na pagoda podelen na trisloja: glava, telo i stapalo.

Golemiot industriski razvoj potpomog-nat od izvozot na nafta i drugi surovini, voIndonezija predizvikuva zabrzan porast nagradovite, vo koi kapitalnite objekti gi po-digaat arhitekti od stranstvo. So isklu~ok

na nekolku firmi i poedinci, doma{nite ar-hitekti igraat sporedna uloga. Sepak, tiepostignuvaat zna~aen uspeh vo sozdavawetonov koncept na stanbenite zgradi, {to dobi-va {iroko zna~ewe vo 80-tite godini, predsî poradi podobruvaweto na `ivotnite us-lovi na gradskite siroma{ni `iteli.

ATELJETO 6 kon krajot na HH vek pos-tignuva zna~ajni rezultati vo indoneziskataarhitektura. Toa e sostaveno od {estmina ar-hitekti, sekoj so svoi sorabotnici, pri {tosekoja ~lenka go zadr`uva zasebniot tvore~-ki pristap i kontrolata vrz realizacijatana svoite proekti. Nivnite najzna~ajni re-zultati se vo oblasta na: kulturnite, obra-zovnite i administrativnite objekti.

Adhi MoersidAdhi MoersidAdhi MoersidAdhi MoersidAdhi Moersid, kako ~len na Atelje 6, seposvetuva na interpretacijata na regional-nata arhitektura, so cel da „rekonstruiraserija komponenti so simboli~na sodr`ina“.

Sl.829. Ken Jang. Paviljonot Gutri, Selangor, Kuala Lumpur (1995-98)

Sl.830. Henri Meklejn Point. Institutot za tehnologija, Bandung (1924)

Sl.831. Glavniot administrativen objekt naIndoneziskiot univerzitet, Depok, Xakarta (1986)

Sl.832. Adhi Moersid. Administrativniotobjekt na P+12, Xakarta (1991)

241241241241241

Toa e prisutno kaj pogolem broj negoviobjekti, iako kaj visokite delovni zgra-di preovladuva internacionalniot stil.Vo objektite nameneti za razli~ni in-stitucii, moderniot izraz toj go stavana prvo mesto.

Administrativniot objekt na P+12nivoa vo Xakarta (1991) pretstavuva ed-na moderna arhitektura razli~na od dru-gite objekti na Atelje 6, koi obi~noimaat formi bliski do tradicijata.

Adhi Moersid voveduva lokalni ele-menti za da sozdade hibridna arhitektu-ra, {to pretstavuva odraz na ̀ elbata dase za~uva tradicijata vo edno op{testvo,koe zabrzano se modernizira. Na takovna~in, toj sozdava raznovidni objekti iso eklekti~en izraz, so cel da odgovorina formite i simbolite na arhitektu-rata od ostrovot Java.

Poznatiot tan~ar i koregoraf Sar-dono Kusomo pora~uva od Adhi Moersidda napravi adaptacija i nadgradba na ne-govata ku}a smestena ju`no od Xakarta.Vo sorabotka so sopstvenikot, arhitek-tot go preureduva prostorot okolu zad-niot dvor i go nadgraduva objektot za dasmesti studio na katot. Prostoriiterasporedeni okolu vnatre{nata gradi-na, so svojata forma sozdavaat vozdu{estlesen otvoren prostor.

Odmorali{teto Karita bi~ vo Ban-ten, zapadna Java (1993), e izgradeno vovid na golemo selo za odmor pokraj mor-skiot breg. Negovata arhitektura imamnogu zaedni~ki to~ki so drugite turis-ti~ki objekti vo jugoisto~na Azija. Toasodr`i eden centralen objekt so javen

prostor i sobi, edna serija mali ku}i~ki,sportsko-rekreativni objekti i nekolkume|usebno povrzani bazeni smesteni ne-posredno do pla`ata. Arhitektonskiot iz-raz e inspiriran od lokalniot stil, {to segleda od naklonetite krovovi pokrieni so}eramida, niskite objekti i paviljonitesmesteni vo gradini so bujna vegetacija.*80

Sl.833. Adhi Moersid. Ku}ata Sardono.Xakarta (1992). Izgled na atriumot i dnevna soba

Sl.

834.

Adh

i M

oers

id.

Odm

oral

i{te

toK

arit

a bi

~, B

ante

n, z

apad

na J

ava

(199

3)TAJLANDTAJLANDTAJLANDTAJLANDTAJLAND

Tajland e edinstvenata zemja od jugois-to~na Azija koja nema potpadnato pod vlastana kolonizatorite od zapad. Sepak, vo po~e-tokot na HH vek, vo nejzinata arhitekturase pojavuvaat nadvore{ni vlijanija, koi pri-donesuvaat za sozdavawe na eden vid hibridenstil. Nekoi primeri potvrduvaat deka poli-ti~kata nezavisnost ne ja garantira kultur-nata nezavisnost.

Arhitekturata vo Tajland po Vtoratasvetska vojna te{ko mo`e da se razlikuva odonaa {to se sozdava vo novite nezavisni zemjina regionot. Vode~kite majstori na moder-nata arhitektura od svetot vr{at vidlivivlijanija i vrz tajlandskata arhitektura. To-ga{ zapo~nuvaat da se gradat objekti so be-tonski yidovi, so stolbovi i brisolei, taka{to tie nalikuvaat na gradbite na Le Kor-bizje i na onie vo Kuala Lumpur.

SUMET XUMSAJ (1939-) vo poslednitedecenii na HH vek se pojavuva kako najvlija-telen arhitekt vo Tajland, koj spored pret-hodno opi{anite karakteristiki gi sozdavaobjektite: U~ili{teto za slepi (1973) i Mu-zejot na naukata (1977), dvata vo Bangkok.Svoite pogledi za arhitekturata, Xumsaj giobjavuva vo vesnikot Nacija i gi iznesuva namnogubrojni predavawa. Od niv se gleda deka,osven od Le Korbizje, toj se inspirira i odKolin Rou i Bakminster Fuler. Novite ar-hitektonski tvorbi i tehni~ki modeli toj giprimenuva kaj objektite proektirani vo kon-tekst.

Vo tekot na 80-tite godini, naprednitearhitektonski stavovi Xumsaj gi doveduvado visokotehnolo{ka estetika, bliska doteorijata na „robotskata arhitektura“. Pri-toa, robotot toj ne go sfa}a kako ednostavnama{ina, tuku kako simbol koj se nao|a vo ne-razdelna interakcija me|u ma{inata i ~ove-kot. Toa na mnogu kontroverzen na~in e pri-sutno vo objektot na Aziskata banka, a e uso-vr{eno vo zgradata na vesnikot Nacija.

Sl.835. Sumet Xumsaj. Muzejot nanaukata, Bangkok (1977)

244244244244244

So proektot za univerzalniot trgovskicentar Ax vo Suzou (1994), Tao Ho se navra}ana klasi~nata kineska arhitektura. Prostor-nata struktura na ovoj kompleksen centar na-likuva na tradicionalno ̀ iveali{te so nak-loneti krovovi od }eramidi. Negovite trgov-ski, rekreativni i stanbeni sodr`ini sesmesteni na sedum nivoa, koi se superponi-rani na tradicionalen na~in. Centarot esmesten vo ambient {to nalikuva na Vene-cija, no ovde toj e nastanat nekolku veka po-rano.

Sl.842. Tao Ho. Univerzalniot trgovski centar Ax, Suzou (1994). Maketa

Sl.843. Antoni Ä Ng. Naselbata CeungKvan O, Hong Kong (1997). Maketa

Sl.844. Teri Farel. Tramvajskata stanicaAper Pik, Hong Kong. Maketa

Sl.845. SOM. @in Mao bilding,[angaj (1994-99). Maketa

Sl.846. SOM. Administrativniot oblakoderHLW International, ^onking, Kina (1995). Maketa

Kon krajot na HH vek, vo Hong Kong na-vleguvaat vlijanijata na t.n. ekolo{ki po-dobna arhitektura, koja e vo soglasnost soklimatskite uslovi. Takov karakteristi~enproekt pravi Antoni ÄNgAntoni ÄNgAntoni ÄNgAntoni ÄNgAntoni ÄNg za naselbata CeungKvan O (1997), koja e koncipirana kako„zelen grad na kuli“.

Na pragot na XXI vek, Teri FarelTeri FarelTeri FarelTeri FarelTeri Farel (1938-)go sozdava za~uduva~kiot proekt za tramvajska-ta stanica Aper Pik, koja stanuva nov urbanorientir vo Hong Kong. So neobi~nata for-ma toj e postaven na visok podium i potsetuvana tradicionalnata kineska arhitektura.

So otvoraweto na NR Kina kon svetot,preku Hong Kong navleguvaat novi, hrabri,pa duri i fantasti~ni koncepcii. Mnogumi-na svetski arhitekti nastojuvaat da se doka-`at vo ogromnata zemja so golem potencijal.Taka na primer, firmata SOM go proektiraoblakoderot @in Mao vo [angaj (1994-99),koj ima 88 kata i 419 m viso~ina. Prvite 50nivoa se nameneti za kancelarii, a hotelotGrand hajat so svojot atrium gi zafa}a naj-gornite 30-ina nivoa.

Vo ^onking, glavniot grad na provinci-jata Se~uan, se planira da se izgradi admi-nistrativniot oblakoder na HLW Internati-onal, vo koj bi bil smesten i golem hotel. Ne-govite 110 nivoa, zaedno so antenata, trebada ja dostignat fantasti~nata viso~ina od516 m. Takvata maksimalna iskoristenost nalokacijata ja diktira korporacijata, kojazemji{teto go zema pod zakup za slednite 50godini. *83

245245245245245

JU@NA KOREJAJU@NA KOREJAJU@NA KOREJAJU@NA KOREJAJU@NA KOREJA

Vo prvata polovina na HH vek, vo Korejase slu~uvaat dramati~ni promeni na poli-ti~ko i ekonomsko pole. Od 1910 do 1945 go-dina zemjata se nao|a pod japonska okupacija,a od 1950 do 1953 godina vo nea se vodi ednaod najkrvavite vojni vo svetot. Kako rezultatna sudirot me|u dve razli~ni ideologii, zem-jata e podelena na dva dela. Dodeka SevernaKoreja, pod sovetsko vlijanie sozdava monu-mentalen arhitektonski stil, brzata rekon-strukcija na Ju`na Koreja vo 60-tite godinise odviva pod silno vlijanie na evropskata iamerikanskata arhitektura.

Vlijanijata na racionalizmot, funkcio-nalizmot i internacionalniot stil prido-nesuvaat za sozdavawe na eden specifi~en ar-hitektonski izraz, koj mo`e da se nare~e„stil na ednostavni formi“. So novi ednos-tavni objekti se vr{i zabrzana zamena na do-toga{nite niski gradbi od drvena konstruk-cija i so pokrivi od }eramida. Zapadnite vli-janija mo`e da se vidat vo delata na najpoz-natite doma{ni arhitekti, koi vo najgolemdel imaat studirano ili raboteno vo Evropaili SAD.

Kim Svu XjunKim Svu XjunKim Svu XjunKim Svu XjunKim Svu Xjun (1931-86), iako ima studi-rano vo Tokio, se nao|a pod vlijanie na LeKorbizje za kogo raboti vo Pariz. Po vra}a-weto vo Koreja (1952), toj otvora svoja firmai vo 1960 godina ja dobiva golemata zada~a zapodigawe na zgradata na Nacionalnoto sob-ranie. Vedna{ potoa, toj prodol`uva so drugispecifi~ni objekti, kako {to se Francus-kata ambasada (1961) i Olimpiskiot stadion(1977), dvata vo Seul.

Kako osnova~ na grupata Prostor, toj gopokrenuva istoimenoto spisanie, preku koe japropagira novata korejska arhitektura. Soumetni~kiot kompleks Gumi vo Kumi (1983-90), voda~ot i ~lenovite na grupata Prostorsozdavaat edno golemo delo od beton i ~eli~-ni gredi so ekspresionisti~ki ras~lenetivolumeni, koi se oblo`eni so tula.

Kim ^ung-upKim ^ung-upKim ^ung-upKim ^ung-upKim ^ung-up (1922-88) isto taka ima ra-boteno za Le Korbizje za vreme od tri godini,

a po vra}aweto vo Koreja proektira okolu200 objekti. Pri krajot na karierata, toj sesvrtuva kon tradicijata i zanaet~istvoto,koi gi koristi za tvore~ka inspiracija, {tomo`e da se vidi kaj negovata Olimpiska por-ta vo Seul (1988).

Vtorata generacija moderni arhitektivo Ju`na Koreja se rodeni vo 40-tite godini,taka {to nivnoto vlijanie vo doma{noto gra-ditelstvo se gleda vo 80-tite godini na HH vek.Me|u niv najpoznati se: Kim Von, Kim Sok-~ol, Co Kunjong i Kju Sung Vu. Prifa}awetona Ju`na Koreja (1981) za doma}in na Zim-skite olimpiski igri (1988) pretstavuva go-lem predizvik za doma{nite arhitekti, koise nafa}aat da gi realiziraat golemite pro-ekti, kako {to se: Olimpiskoto selo i dru-gite pridru`ni objekti. Sepak, proektite zabrziot transporten sistem i za me|unarod-niot aerodrom im se dovereni na stranskifirmi. Poradi toa, dobar del od doma{nitearhitekti baraat rabota vo sosednite zemji,a osobeno vo Kina.

Co KunjongCo KunjongCo KunjongCo KunjongCo Kunjong so svojata firma se javuva ka-ko golem modernist vo arhitekturata na Ju`-na Koreja. Taka na primer, negoviot deset-

katen H-plus bilding vo Seul (1992) e sosta-ven od vertikalni polni i stakleni kubusi,za ~ie podigawe koristi armiranobetonskai ~eli~na konstrukcija. Me|utoa, tretmanotna tie formi, osobeno nivnata viso~ina ot-skoknuva od neposrednoto sosedstvo.

Kim VonKim VonKim VonKim VonKim Von, kako zna~aen tvorec na grupataProstor, vo 1976 godina otvora sopstvenafirma, a ve}e slednata godina postignuva go-lem uspeh so pobedata na konkursot za Ko-rejskiot izlo`ben centar. Negovite proektise vkoreneti vo modernoto dvi`ewe i pret-stavuvaat zna~aen del na urbaniot pejza`. Soupotreba na tulata i so golemata gri`a zadetalite, Kim Von sozdava odmereni kompo-zicii, za razlika od brutalisti~kiot izrazna objektite podignati od kamen i beton.

Kim Von so sorabotnicite steknuva sla-va so objektite nameneti za institucii, po-beduvaj}i na golem broj konkursi i dobivaj}ipogolem broj nagradi. No, toj isto takauspe{no raboti urbanisti~ki planovi i eviden ~len na razli~ni odbori i fondacii.Toj e pred sî zagovornik na edna arhitektura,koja treba da go izrazi moderniot korejskiidentitet. So raznovidnite varijacii voramkite na svojot prepoznatliv arhitekton-ski izraz, Kim Von sozdava pove}eslojni ar-hitektonski vrednosti.

Majstorskata upotreba na tulata, KimVon ja poka`uva kaj manastirot Sv. Pavle od[artr vo Seul (1983), kade {to so golemavnimatelnost gi sozdava la~nite formi ikru`nite prozorski otvori. Od druga strana,

Sl.847. Kim Svu Xjun. Umetni~kiotkompleks Gumi, Kumi (1983-90)

Sl.848. Co Kunjong. H-plusbilding, Seul (1992)

Sl.849. Kim Von. ManastirotSv. Pavle od [artr, Seul (1983). Fragment

Sl.850. Kim Von. Umetni~kata galerija Bing,Seul (1985-90). Izgled i vnatre{nost

246246246246246

umetni~kata galerija Bing vo Seul (1985-90),se istaknuva vo vid na moderna skulptura vozgusnatiot urban ambient. So izgled nastaklen kristal, ovoj objekt pretstavuva fo-kusna to~ka na nekolku uli~ni potezi. Ne-govata skeletna struktura e ,,oble~ena“ soaluminiumski paneli, taka {to sozdava so-vr{ena moderna ramka za modernata umetnost{to ja prika`uva.

@enskiot manastir na korejskite ma~e-nici vo Seul (1993) e napraven so cel da sekompletira i pro{iri eden postar objekt,smesten vo urban prostor so golema gustina.Petkatniot manastir opfa}a: kapela, dvor,trpezarija, sobi i biblioteka. Toj e izgradenod armiranobetonska konstrukcija so oblogaod fasadna tula i so pokriv od bakarni plo~-ki. Ansamblot sodr`i pove}e otvoreni dvo-rovi, zaobikoleni so objekti koi se napra-

veni da propu{taat {to pove}e svetlost ivozduh. Za taa cel vo enterierot preovladu-vaat ednostavnite formi so svetli boi namalterot i na lamperiite.

Kju Sung Vu Kju Sung Vu Kju Sung Vu Kju Sung Vu Kju Sung Vu u~i arhitektura i raboti voKoreja i vo SAD, so {to go potvrduva kos-mopolitskiot karakter na modernata, no tojsekoga{ ostanuva na kriti~ka distanca odnea. Negovata arhitektura poka`uva nagla-sena sovremena ~uvstvitelnost kako vo kon-

ceptot taka i vo detaqot. Svoite realizaciiVu gi gleda kako idei vo dvi`ewe, koi ja pre-obrazuvaat izgradenata okolina. Toj se nao|avo postojan dijalog so investitorot, konsul-tantite i kolegite, so cel da gi razre{i gra-de`nite problemi i da iznajde arhitekton-ski jazik svojstven za konkretniot objekt.

Kju Sung Vu veruva deka specifi~nosti-te na mestoto sodr`at mo`nosti i ograni~u-vawa, koi treba da dovedat do re{enija {tose istovremeno poedine~ni i univerzalni.Kako urbanist, toj nastojuva da gi pomiriekonomskite mo`nosti, funkcionalnite im-perativi i socijalnite potrebi. Vu e istotaka sposoben da razre{uva problemi od nivona mala ku}a, do golemi ansambli i javni ob-jekti, pri {to postojano go potvrduva svojotkvalitet.

Ku}ata i studioto Kim (1984-88) na KjuSung Vu sodr`i spoj na funkcii za `iveewei za rabota vo eden introverten prostor, kojpotsetuva na tradicionalnata korejska ku}a,no samo spored svojata organizacija, a ne ispored stilot. Studioto e celosno ispolnetoso prirodna svetlina, {to pridonesuva od-mereniot i eleganten enterier da dojde do ce-losen izraz.

Sl.851. Kim Von. @enskiot manastir na korejskitema~enici, Seul (1993). Izgled i vnatre{nost

Sl.852. Kju Sung Vu. Ku}ata i studioto Kim,Seul (1984-88). Vnatre{nost

Sl.

853.

Kju

Sun

g V

u i

Vil

ijam

s. O

lim

pisk

oto

selo

,S

eul

(198

8). P

ogle

d od

voz

duh

i pa

nora

ma

sogo

lem

ata

gale

rija

vo

cent

arot

247247247247247

Olimpiskoto selo vo Seul (1988), podig-nato za odr`uvawe na 24-tite Olimpiski ig-ri sodr`i 5.540 stanbeni edinici i pridru`-ni objekti. Za negovata izgradba, Vu zaednoso VilijamsVilijamsVilijamsVilijamsVilijams pobeduva na me|unaroden konkurs(1985). Rabotej}i so golem broj sorabotnicii so u~estvo na golem broj firmi, Vu uspevaizgradbata da ja zavr{i za samo 18 meseci.Urbanisti~kiot plan na naselbata imaednostavno zrakasto re{enie so rastewe nakatnosta kon periferijata, {to ovozmo`uvasozdavawe na raznovidni odnosi me|u vnat-re{niot i nadvore{niot prostor.

Stanovite vo Olimpiskoto selo se od-napred prodadeni na Korejcite, taka {to tievo niv se vseluvaat vedna{ po zavr{uvawetona Igrite. Zrakasto postavenite i dobro ure-deni pe{a~ki ulici se soedinuvaat vo cen-tarot na kompozicijata, kade {to se smestenizaedni~kite sodr`ini. Me|u niv glavno mes-to zazema stakleno-~eli~nata galerija so ob-lik na proyiren torus, postaven vrz osnovavo vid na bukvata ,,U“, so {to se sozdava re-prezentativen plo{tad.

Muzejot Vanki vo Seul (1988-93) so svo-ite ras~leneti volumeni e smesten vrz nak-lonet teren. Glavniot objekt na ansamblotima krov so oblik na dva polucilindri~nisvoda pod koi e smestena postojanata izlo`-ba. Vo drugite objekti se nao|aat prostoriiza povremeni izlo`bi, kafeterija i butici.^eli~niot skelet e zatvoren so granit i sobetonski blok~iwa, zakrivenite pokrivnipovr{ini se pokrieni so olovni plo~i, do-deka vo enterierot preovladuvaat: kamenot,staklenata tula i drvoto. Cela kompozicijae rasporedena okolu eden dvor i e vramena sobedemi, koi pretstavuvaat cvrsta granicakon nadvore{niot svet.*84

Na preminot od XX vo XXI vek korejski-te investitori u{te pove}e se otvoraat kon

Sl.854. Kju Sung Vu. Muzejot Vanki, Seul (1988-93). Aksonometrija, izgled na ateljeto za konzervacija i vnatre{nost na izlo`beniot salon

*79 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*80 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*81 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*82 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*83 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

*84 Poop{irno vo Arhitektura kapitalisti~eskihstran HH v., VIA, Tom 11, str.697-816Sir Banister Fletcher’s. A History of Architecture,str.1445-1465; 1594-1645Khan, Hasan. Contemporary Asian Architects,Taschen Köln, 1995

nadvore{ni vlijanija, osobeno za noviteidei na arhitektite od SAD. Toga{ se podi-gaat niza kapitalni objekti, kako {to se:

- sedi{teto na korporacijata Samsung voSeul (-1999) na Rafael ViwoliRafael ViwoliRafael ViwoliRafael ViwoliRafael Viwoli, i

- oblakoderot na finansiskiot centarDongbu vo Seul (2002), napraven sporedproektot na firmata Kon, Pedersen ifirmata Kon, Pedersen ifirmata Kon, Pedersen ifirmata Kon, Pedersen ifirmata Kon, Pedersen iFoksFoksFoksFoksFoks.

Sl.854a. Rafael Viwoli. Sedi{tetona korporacijata Samsung, Seul (-1999)

264264264264264

265265265265265

Sl.856. Panorama na centarot na Hong Kong (1996). Vo sredinata e sedi{teto na Bankarskata korporacija Hong Kongi [angaj (1979-86) na Norman Foster, a desno e oblakoderot na Kineskata banka (1982-90) na Jo Ming Pei.

266266266266266

Za materijalnata pomo{ vo pe~ateweto na ovaa kniga, avtorot izrazuvaosobena blagodarnost na:

Agro Komerc, SkopjeBalkoprom, StrugaBolana, SkopjeVardar gradba, SkopjeVeda, SkopjeVentus, StrumicaGeoing, SkopjeEVG, SkopjeElkom in`enering, SkopjeEl-Sa-D, SkopjeZlatno zrno, SkopjeLikont, SkopjeLinea, [tipMAK-Agrocentar, OhridMakform, Skopje

Mebel Acevski, SkopjeMegaron, SkopjeMER, StrugaPartes produkcija, SkopjePotos, SkopjeProekt houp, SkopjeSalon 29, SkopjeSevauz, SkopjeStudio Venci, SkopjeTeraplan, GostivarTetraktis, SkopjeTimelproekt/Art forma, SkopjeTrgoi`nering, GostivarFleksolinea, SkopjeHeming, Skopje

Posebna blagodarnost do site poedinci i institucii, koi so kupuvaweto naknigata Arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto na noviot vek, kako iknigata 100 godini moderna arhitektura - golemite dvi`ewa i majstori,pomognaa vo sozdavaweto na osnovnite materijalni uslovi za tehni~kapodgotovka i pe~atewe na ovaa kniga