1 Ona tili 2016 4754 - O`zbekiston Respublikasi axborot...
112
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA AKSIYADORLIK KOMPANIYASI BOSH TAHRIRIYATI TOSHKENT — 2017 T. G‘AFFOROVA, E. SHODMONOV, X. G‘ULOMOVA ONA TILI Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik O‘n uchinchi nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan
Transcript of 1 Ona tili 2016 4754 - O`zbekiston Respublikasi axborot...
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAAAKSIYADORLIK KOMPANIYASI
BOSH TAHRIRIYATITOSHKENT — 2017
T. G‘AFFOROVA, E. SHODMONOV, X. G‘ULOMOVA
ONA TILIUmumiy o‘rta ta’lim maktablarining
1-sinfi uchun darslik
O‘n uchinchi nashr
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan
© T.G‘afforova, E.Shodmonov, X.G‘ulomova, 2003, 2017.© «Sharq» NMAK Bosh tahririyati, 2003, 2017.
— savol va topshiriqlar
— uyda bajaring
— multimedia ilovasi
— dars tugadi
ISBN 978-9943-26-465-6
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan chop etildi.
UO‘K 811.512.133 (075.2)KBK 81.2.O‘z–2-922
G‘ – 27
T a q r i z c h i l a r :
Muhabbat Qurbonova, O‘zbekiston Milliy universiteti professori, f.f. doktori;
Nazira Ahmedova, RTM Boshlang‘ich ta’lim bo‘limi boshlig‘i;
Muhabbat Umarova, Toshkent shahridagi 112-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.
Shartli belgilar:
Ona tilim
Ona tilim, jon tilim,Sen o‘zingsan jon-dilim.Yuragimning to‘ridaSayrab turgan bulbulim.
Sen borsan — men tirikman,
Suyumliman, suyukman.Men sen bilan ardoqli,Men sen bilan
buyukman.
Muhammad Yusuf
3
TOVUSHLAR VA HARFLAR
Tovush va harf
1-mashq. Rasmda kimlar tasvir-langan?
So‘zlarni o‘qing. Qaysi tovush so‘zma’nosini o‘zgar ti rayotganini ayting.
Aka — uka, ota — ona — opa,bola — xola, buva — buvi.
Tovushlar sonini aniqlang. Ko‘chi-ring.
Tovushlarni talaffuz qilamiz vaeshi tamiz. O‘zbek tilida 30 ta to -vush bor.
4
2-mashq. O‘qing. So‘zlarningbitta to vushini tushirib, yangi so‘zhosil qi ling.
Anhor — , bahor — ,hunar — , dona — , .
So‘zlarning ma’nosini o‘zgartira -yotgan tovushni ayting. So‘zlarni juftholda yo zing.
3-mashq. Rasmdagi bolalargaism qo‘ ying. Ular nima qilyapti-lar?
Javob yozing:
Bolalar ismida qaysi tovushlar ish-tirok etgan? Tovushlarni almashtirib,yangi ismlar hosil qiling.
5
Tovushlar harflar bilan ifodalanadi.Harflarni yozamiz, ko‘ramiz va
o‘qiy miz. O‘zbek yozuvida 29 taharf bor.
4-mashq. Rasmdagi hayvon vanarsa lar nomini ayting va yozing.
So‘zlardagi tovush va harflar so-nini ay ting. Qaysi tovushlar so‘zma’ nosini o‘zgartiryapti?
5-mashq. So‘zlarning bitta to -vu shini o‘zgartirib, yangi so‘zhosil qi ling va yozing.
Qovun — sovun, ikki — ________,so‘qmoq — _______.
Foydalanish uchun harflar: u, t.
So‘zlarning ma’no sini izohlang.
6
6-mashq. Qovun nomlarini aniq-lang.
Qovunlar
Ananas – qasir-qusur,Pichoqqa ilinmaydi.Oqurug‘ — mayiz, holva,Po‘chog‘i bilinmaydi.Bo‘rikalla, asati,Ko‘kturnasin aytmayman.Ming til bilan so‘zlab hamMaqtoviga yetmayman.
Tolib Yo‘ldosh
Qovun nomlarini ko‘chiring. Qo-vunlar nega har xil nomlanadi? Qavsichida tovush va harflar sonini yozing.
7-mashq. Ko‘rsatkichlar asosidaoltita so‘z tuzing va yo zing.
o t an o na k a
Tuzgan so‘zlaringizning ma’nosiniizohlang.
7
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. O‘zbek tilida nechta tovush bor?2. Tovushni nima qilamiz?3. Tovushlar yozuvda nimalar bilan
ifodalanadi?4. O‘zbek tilida nechta harf bor?5. Nimani yozamiz, ko‘ramiz, o‘qiy-
miz?
Unli tovushlar va harflar
8-mashq. O‘qing. She’r qaysishahar haqida ekanini toping.
Poytaxt shahar, bosh shahar,Qadim tuproq, Shosh shahar...Sen tinchlik qo‘ng‘irog‘i,Sen ozodlik kuyisan.
Muhammad Yusuf
She’rning dastlabki ikki qatoriniko‘ chiring. Unlilar tagiga chi zing.Qaysi tovushlarsiz so‘z hosil bo‘l-maydi?8
ku
n
ztSo‘zdagi qaysi tovush tushirib qol-
dirilsa, so‘z hosil bo‘lmaydi?
10-mashq. O‘qing. Uchinchi vato‘rtinchi gaplarni ko‘ chi ring.Unlilarning tagiga chi zing.
Qishda dalalarni, bog‘larni oppoqqor qoplaydi. Bahorda qorlar eriydi.Qorning suvlari yerning tashnaliginiqondiradi. Hosilning mo‘l bo‘lishigayordam beradi.
11-mashq. So‘zlarning birinchibo‘ g‘i ni da a tovushini talaffuz qiling.
Baho, bahor, davlat, jahon, javon,hammom, havo, Shavkat.
Ko‘chiring. So‘zning qaysi o‘rnidaxato qilish mumkinli gini ayting.
9
9-mashq. Harflardan foydalanib,so‘z lar tuzing va yozing.
Undoshni al mash ti rib, yangi so‘z-lar tuzing va yozing. So‘z ma’nosi-ning o‘zgarish sababini ayting.
13-mashq. Nuqtalar o‘rniga ayoki o unlisini qo‘yib yozing.
Xondayliq qishlog‘i tog‘lar bilano‘r . l gan. Uning h.vosi mus. ffo, sh. -moli yoqimli. Men tog‘larni t . m . shaqilishni yoqtiraman.
Sobit G‘afurovdan
a va o unlilarining aytilishi va yo-zilishini izohlang.
14-mashq. Tez aytishni bir nafasbilan necha marta ayta olasiz?
1. Tursunda to‘rtta to‘rqop bor.2. Gulsum guldonda gul keltirdi.
q . v o q q . r m o q
12-mashq. Nuqtalar o‘rniga ayoki o unlisini qo‘yib o‘qing.
t b
10
Ko‘chiring. u unlisi o‘rniga i unlisiqo‘llanganda so‘z ma’nosida qandayo‘zgarish bo‘ladi?
Ularning qaysi bo‘g‘inida xato qi -lish mumkin?
a, e, i, o, u, o‘ — unli tovush-larni ifodalovchi harflar.
15-mashq. So‘zlarni o‘qing. Oxir - gi bo‘ g‘i ndagi u unlisining talaffuzigae’tibor bering.
qirg‘ovul
boyqush bulbulchumchuq
burgut
Ko‘chiring. u unlisining tagigachi zing.
11
16-mashq. O‘qing. Nuqtalar o‘r-ni ga mos unlini qo‘yib ko‘chi ring.
Chumchuq
Bir chumch.q don-dun izlab,Sov.qda qopti m.zlab.Olib darrov qo‘limga, Kuf-kufladim shu zumda.Berdim unga ushoq non,Shu kun bo‘ldi u mehmon.
Qutbi Nosirova
Unli tovushlar qanday aytiladi?
17-mashq. She’rni o‘qing. i va uunlilarining talaffuziga e’tibor bering.
Toychoq
Toychog‘im uchqur, ziyrak,To‘rt oyog‘i g‘ildirak.Sindirmasang bas, unga Na o‘t-u, na suv kerak.
Anvar Obidjon
Ko‘chiring. i va u unlilarining ta-laffuzi va yozilishiga e’tibor bering.12
18-mashq. Tushirib qoldirilganunli larni qo‘yib, hayvonlar nominiguruhlab yozing.
kuch.k mush.k qo‘z .choqechk.
19-mashq. Ikkinchi bo‘g‘inida iaytilib, u yoziladigan so‘zlar to-pib yozing.
Yozgan so‘zlaringizni lug‘atdantekshi ring. Unlilarning aytilishi va yozi-lishidagi farqni ayting.
13
xo‘t .k s .gir b .zoqt .ychoq
Aa Oo O‘o‘ Uu Ii Ee
Hayvonlar nomini yozing. Unlilartagiga chizing.
Bir so‘zning ikkita bo‘g‘inida ham a,o, u unlilari yoziladigan so‘zlar toping.
21-mashq. O‘qing. Unli tovush-larni ayting. Maqollarda qaysi unliishtirok et ma gan?
1. Bilim — davlatdan qimmat.2. Olim bo‘lsang, olam seniki.
Ko‘chiring. Unli lar tagiga chizing. Davlat so‘zi yana qanday ma’noni
bildi radi?
20-mashq. Harflarni yo zing.
14
22-mashq. Harflardan foydala-nib, so‘zlar tuzing va yozing.
shqi
nt
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. Tilimizda nechta unli tovush bor ?Unli tovushni ifodalovchi harf larnechta?
2. Unli tovushlar qanday aytiladi?
Undosh tovushlar va harflar
23-mashq. She’rni o‘qing. Ko‘-chiring. Undoshlar tagiga chizing.
Yong‘oq
Kuz kelganda pishaman,Qoqsang, tap-tap tushaman.Yog‘li qilib noningni,Tozalayman qoningni.
Ibrohim Donish15
Yozganlaringizni lug‘atdan tekshi -ring. Undosh larning tagiga chizing.
25-mashq. Topishmoqni o‘qing,javobini toping.
O‘zi ekin, gul taqar,Pishgach, yesang, xo‘p yoqar.Kun doim unga boqar,U doim kunga boqar.
Ko‘chiring. Harf birikmasining ta gigachizing.
24-mashq. Rasmdagi sabzavot-larning no mi ni ayting va yozing.
16
26-mashq. Tagiga chizilgan harf - lar ni yozma shaklda yozing.
Bb, Dd, Ff, Gg, Hh, Jj, Kk, Ll,Mm, Nn, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Vv, Xx,Yy, Zz, G‘g‘, Sh sh, Ch ch, Ng ng.
Bu harflar qanday tovushlarni ifo-da laydi? Tilimizda nechta undoshtovush bor?
27-mashq. She’rni o‘qing.
Kichik usta
Men kichik ustaman,O‘z ishimga puxtaman.Dadam bilan ertalab,Yog‘och, taxta randalab,Uycha qurdim tovuqqa.Qolmasin deb sovuqqa.
Odil Abdurahmon
She’rning oxirgi ikki qatorini ko‘-chiring. Bir undosh tovushi bilanma’nosi o‘zgargan so‘zni toping.
17
O‘zbek tilida 24 ta undoshtovush va 23 ta undosh harf bor.
28-mashq. Matnni o‘qing. Matn-dan nimalarni bilib oldingiz?
Ruxsat so‘rash odobi
Darsda o‘qituvchingizdan bi ror nar-sani so‘rashni ista sangiz, qo‘lingizniko‘taring. O‘qi tuvchi ruxsat bersa,o‘r ningizdan tu ring va savoli ngizniayting.
Ko‘chiring. Undoshlarning tagigachi zing.
29-mashq. O‘qing. So‘zlarda xva h harflarining o‘qilishini ayting.
Xiva, Buxoro, Xorazm, mehmon,hovli, Jizzax, hammom, mehribon.
Ko‘chiring. x va h harfli so‘zlarniustun shaklda yozing.18
30-mashq. Xat yozishni o‘rga-ning. x va h harfli so‘zlarning o‘qi-lishi va yozilishini yodi ngizda tu ting.
Assalomu alaykum, Xolida xola!Tuza lib qoldingizmi? Xat orqali sog‘-lig‘ingizni ma’lum qiling.
Onam sizga salom yo‘llayaptilar.Xayr. Jiyaningiz Hakima.
2017-yilning 3-fevrali.
Namunaga qarab yaqin kishingiz-ga xat yozing.
31-mashq. Nuqtalar o‘rniga xyoki h harfidan mosini qo‘yibyozing.
Ya.malak, .ona, .ola, ta . ta, . irmon,mi . , .olva, ba . o, ja .on, .avo.
Yozgan so‘zlaringizni lug‘atdantekshi ring.
32-mashq. Rasmga qarab «Onatabiat» mavzusida og‘ zaki hikoyatuzing. Hikoya ngizda j tovushliso‘zlardan foydala ning.
19
20
Savollarga javob yozing:
1. Rasmda qaysi hayvonlar tasvirlan-gan?
2. Ular jilg‘a yoqasiga nima uchunke lishdi?
Tuzgan hikoyangizdagi hayvonlarno mini o‘qing. j harfi yana qaysitovushni ifodalaydi?
33- mashq. So‘zlarni o‘qing. jhar fining o‘qilishiga e’tibor bering.
Jamol, jur’at, jiyda, ajdar, ijozat,ijro, jiblajibon.
Ko‘chiring. j harfi qatnashganso‘zlardan yana topib yozing.
21
34-mashq. Bolalarga j tovushiqatnashgan ism qo‘ying. Savol-larga javob yozing.
1. Kimlar jurnal o‘qi yapti?2. Jurnalda nima tas vir lan gan?
Jurnal, jirafa so‘zlaridaj harfi qanday talaffuz qilinadi?
Harf birikmalari
35-mashq. O‘qing. She’r nimahaqida ekanini ayting.
— Shamol, qayga chopyapsan, Seni quvlarmi birov?— Axir, qancha ishim bor, Bo‘lmas bormasam darrov.
Rauf Tolib
She’rni yoddan yozing. Harf birik-malarining tagiga chizing.
36-mashq. She’rni o‘qing. Ajratibko‘rsatilgan so‘z larni tahlil qiling.
Til topishdi
UchrashdilarG‘oz va O‘rdak.— Isming nima?— Menikimi?G‘oq-g‘oq-g‘oq.Seniki-chi?
— G‘o-g‘o-g‘o.Bir zumda tilTopishdi.O‘ynaganiChopishdi.
Qambar Ota
Tahlil namunasi:Chopishdi – yettita tovush, besh-
ta harf, ikkita harf birikmasi, to‘rttaundosh (ch, p, sh, d), uchta unli (o,i, i).22
37-mashq. O‘qing. Ko‘chiring.
Shahrisabz
O‘quvchilar Shahrisabzga bordilar.Sha har ning chiroyli, tarixiy joylarinito mosha qildilar. Ular sayohatdanxursand bo‘lib qaytdilar.
Harf birikmalarining tagiga chi-zing.
38-mashq. Matnni o‘qing. Siz-ningcha, oldin nima bo‘lgan?
Ona qarg‘a
...Ona qarg‘a nobud bo‘l ganbolasi oldiga asta qo‘ndi.Boshini egganicha uzoq turdi.Keyin o‘zi ham yiqildi. Uqaytib turmadi.
Durbek Mahmudovdan
Ko‘chiring. Aytilishi yozilishidanfarq qilgan undoshlarning tagigachi zing.
23
s a z it u x m
sh m o l
39-mashq. Topishmoqlarni o‘qingva javobini ayting.
1. Yer ostida oltin qoziq.
2. Qoziq ustida qor turmas.
3. Qo‘lsiz, oyoqsiz eshikochar.
Bo‘sh katakchalarda qaysi tovushyashiringan? Harf birikmasi qatnash-gan topish moq ni javobi bilan yozing.
40-mashq. Ko‘chiring. Harf bi -rikmalarining tagiga chizing.
Chotqol, Chirchiq, cho‘mich, sha-mol, boshoq, singil, bodring, tong.24
ng harf birikmasi ishtirok etganso‘zlarni qatnashtirib gap tu zing vayozing.
41-mashq. Bo‘sh kataklarga qyoki g‘ harflaridan mosini qo‘yibo‘qing.
Tuzgan so‘zlaringizni yozing. Qay-si so‘zlarda q undoshi g‘ tarzdatalaffuz qilinadi? Shu so‘zlarningyozilishini izohlang.
42-mashq. Ifodali o‘qing. Ajratibko‘rsatilgan so‘zlarni ko‘chiring. Un-doshlarning tagiga chizing.
Top, o‘rtoq!
Shu tik turgan joyingdaShimol-u sharq, g‘arb qayoq?
Top, o‘rtoq!
q a y m o q i sh l o t o
p i sh l o q u l o d o
25
Oymi, quyosh yo yulduzQaysi biri yaltiroq?
Top, o‘rtoq!
Obid Rasul
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. O‘zbek tilida nechta undosh to-vush bor?
2. O‘zbek alifbosida undosh tovush-larni ifodalagan nechta harf bor?
43-mashq. Nuqtalar o‘rniga te -gishli undoshni qo‘yib o‘qing.
Yaxshi bola
Sevgan do‘sti — kito.-ofto.,Qoidasi axloq-odo..Maqtanishning hech o‘zi yo‘q,Gaplarida «sen» so‘zi yo‘q.
Obid Rasul
Ko‘chiring. Ajratilgan so‘zlarningtalaffuzi va yozilishidagi farqniay ting.
26
44-mashq. O‘qing. So‘zlarningtalaffuzi va yozi lishini taqqoslang.
tug — tuk qarz — qarsyod — yot tub — tup
Ko‘chiring. So‘zning ma’nosini o‘z-gartirayotgan harfning tagiga chi zing.
Berilgan harflar qaysi to vushniifodalaydi? Ular so‘zda qaysi to vushkabi aytilishi mumkin? Bo‘sh katak-larga shu tovushni ifodalovchi harfniyozing.
choyshahiso irubo
UmiOzo aXurshi
B D G Z
45-mashq. So‘zlarni o‘qing. Ka-takchalarga b va d un doshlaridanmosini qo‘yib ko‘chi ring.
27
So‘z oxiridagi unli harfni tushiribo‘qing. Oxirgi tovush qanday talaffuzqilinyapti?
46-mashq. So‘zlarning aytilishiva yozi lishini taqqoslang. Qaysitovush larning aytilishi bilan yozi -lishida farq bor?
1. Kitob, oftob, savob, javob, ja-nub.
2. Ozod, obod, avlod, ajdod.
Ko‘chiring. b va d undoshlariningtagiga chizing.
So‘zlar oxiridagi b va d undoshlaritalaffuzda qaysi tovush kabi aytilyapti?
47-mashq. Nuqtalar o‘rniga b – p,d – t, g – k, z – s undoshlari-
dan mosini qo‘yib, so‘zlarni yozing.
Davla ., ozo ., tu ., tarvu ., hiso.,rubo., bar ., Zayna ., kopto., Abbo.,talaffu ..28
48-mashq. Nuqtalar o‘rni ga za-rur harflarni qo‘yib o‘qing.
Tanishaylik, men kito.,Asl bilimlarga kon.Boylik beray behiso.,Bo‘lsang agar qadrdon.
Qudrat Hikmat
Kitob, bilim so‘zlarini tahlil qiling.
49-mashq. O‘qing. Topishmoq-ning javobini toping.
Dur shodalar uzilgandekKo‘kdan tushar patirlab.Yer yuzida turar andakSuv bo‘lguncha yaltirab.
Ziyod Komilov
Ko‘chiring. Ajratilgan so‘zlardagiayti lishi yozi lishiga mos kelmaganundosh larning tagiga chizing.
D
29
Tutuq (’) belgisi
50-mashq. Tutuq belgili so‘zlar -ning ayti lishi va yozilishiga diq-qat qi ling.
1. Rahmat olgan omondir,La’nat olgan yomondir.
2. Va’daga vafo — mardning ishi.
Ko‘chiring. Maqollarning ma’nosinitu shun tiring.
51-mashq. So‘zlarni tutuq bel-gisiga rioya qilib o‘qing.
da’vo — davo she’r — shersur’at — surat ta’na — tana
Ko‘chiring. So‘zlarning ma’nosiniizohlang.
52-mashq. So‘zlarni tutuq bel-gisiga rioya qilib o‘qing.
Tal’at, va’da, jur’at, san’at, Ma’-mura, A’zam, she’r, sa’va.30
53-mashq. Tez va ko‘p aytishgatayyorlaning.
Sa’va saharda sadada sayradi.Tal’at tandir tagidan tanga topdi.
Sa’va, Tal’at so‘zlari dagi tutuqbelgisini tushirib o‘qing va ma’no-sidagi farqni ayting. Sa’va so‘zinitahlil qiling.
54-mashq. She’r nima haqida?
Ayoz dedi: — Sha’nimga she’rYozmasang ham rahmat senga.Qizdiraman oyoq-qo‘lingBirpas o‘ynab bersang menga.
Abdurahmon Akbar
She’r va sher so‘zlarini qatnashtirib ikkita gap tuzing.
55-mashq. Tutuq belgili o‘ntaism yozing.
Ko‘chiring. Qaysi so‘zlarda tutuqbelgisi tushirilsa, ma’no o‘zgaradi?
31
Alifbo
56-mashq.
Alifbe va alifbo
Siz «Alifbe» kitobini o‘qidingiz. Uorqali tovush va harflarni bilib oldi-ngiz.
Alifbomizda 29 ta harf bor.Ulardan 3 tasi harflar birikmasi. 1 tatutuq belgisi bor.
ALIFBO
Aa Bb Dd Ee Ff Gg
Hh Ii Jj Kk Ll Mm
Nn Oo Pp Qq Rr Ss
Tt Uu Vv Xx Yy Zz
O‘o‘ G‘g‘ Sh sh Ch ch Ng ng
Alifboda harflar tartib bilan joy-lashadi.
Alifboni yozma shaklda yozing vauni yod oling.32
57-mashq. Nuqtalar o‘rniga za rurharf larni qo‘yib, gullar nomini o‘qing.
gulsa.sarkarn.ygul chin.igul
Gul nomlarini alifbo tartibida yo-zing. Gul nomlarini qatnashtirib, bittagap tuzing va yozing.
58-mashq. So‘zlarni alifbo tarti-bida yozing. Qo‘sh undoshlarningtagiga chizing.
Naqqosh, rassom, varrak, novvot,izzat, kassa, mitti.
So‘zlarning yozilishini yodingizdatu ting. Shu so‘zlardan qatnashtirib,bitta gap tuzing va yozing.2 — Ona tili, 1- sinf 33
59-mashq. Nuqtalar o‘rniga za-rur harf larni qo‘yib, so‘zlarni alif-bo tar tibida ko‘chiring.
Pil.a, til.a, chit.ak, ik.i, has.a.
Foydalanish uchun harflar: l, t, k, s.
So‘zlarning imlosini yodda tuting.
60-mashq. Nuqtalar o‘rniga za-rur harflarni qo‘ yib, so‘zlarni alifbotar tibida ko‘chiring.
Yong‘o., sha.toli, an.ir, sho.ut,bo.om, ol.o‘ri, to.olcha, d.lana.
Foydalanish uchun harflar: q, f, j,t, d, x, g‘, o‘.
61-mashq. Bo‘sh katakchalargaunli harf lardan mosini qo‘yib o‘qing.
M na l f b n i y d b l m n
S z - ch ?34
Savol va topshiriqlar:
1. So‘z oxirida kelgan qaysi undosh-lar talaffuzda o‘zgaradi? Nimauchun?
2. Alifboni yoddan ayting.
62-mashq. So‘zlarni o‘qing.Ularni alifbo tartibida yozing.
Yo‘lbars, timsoh, zarra, kurak,supurgi, arra, kakku, qimmat.
Shu so‘zlardan qatnashtirib, bittagap tu zing va yozing.
Bo‘g‘in
63-mashq. So‘zlarni bo‘g‘inlar-ga bo‘ lib o‘qing va namunada-
gidek yozing.
Namuna: Op-poq, ...
Sovuq, chana, yaxmalak, qo‘lqop,quyosh, musaffo, havo.
Musaffo so‘zining ma’nosini ay-ting.
35
So‘z bo‘g‘inlarga bo‘linadi.
64-mashq. Matnni o‘qing. Ajra-tilgan so‘zlarni bo‘ g‘in larga bo‘libyozing.
Namuna: i-ni-dan, ...
Hasan va qaldirg‘och
Hasan qaldirg‘ochning inidan uch-to‘rtta tuxum olib tushdi.
— Tuxumlarni joyiga qo‘y, onasiqarg‘aydi, — dedi buvisi.
Hasan tuxumlarni joyiga qo‘ydi.
Hikoyani davom ettiring. So‘znimalarga bo‘linadi?36
65-mashq. She’rni o‘qing. So‘z -larni bo‘g‘inlarga bo‘lib, chi -ziqcha bilan yozing.
Namuna: Bo‘-ri, ...
Senimi, shoshmay tur!
— Bo‘ri quyonni tutmay,Nega paysalga solar?— Qiziqsan, tutib yesa,Multfilm tugab qolar.
Rauf Tolib
So‘zlar necha bo‘g‘inli bo‘ladi?
66-mashq. O‘qing. Topishmoq-ning ja vo bini toping.
Suvga yoysa bo‘ladi,So‘ng o‘ljaga to‘ladi.
Topishmoqdagi so‘zlarni bo‘g‘in -lar ga bo‘ling. Har bir so‘zda nechtaunli tovush va nechta bo‘g‘in bor?
Unli tovushlar bo‘g‘in hosil qiladi.37
38
67-mashq. Matnni o‘qing. Ajratibko‘r sa tilgan so‘zlarni bo‘g‘inlargabo‘lib yo zing.
Do‘lana
Do‘lana — tog‘ o‘simligi. Do‘lanatog‘li joylarda, sha g‘alli qiyaliklardao‘sadi. Respublikamizda do‘lana-ning besh ta turi bor. Uning mevasijuda ko‘p kasalliklarga davo dir.
Do‘lana haqida nimalarni bilib ol-dingiz?
68-mashq. O‘qing. Matn nimahaqida ekan?
Xonqizi qo‘ng‘izini ko‘r ganmisiz?Xonqizi qo‘ng‘izining ran gi qizil,
ustida yetti dona xoli bor. Bu rangumri ning oxirigacha o‘z garmaydi.
Ikki va uch bo‘g‘inli so‘zlarni bo‘ -g‘in larga bo‘lib yozing.
So‘zlarni bo‘g‘inlab ko‘chirish
69-mashq. O‘qing. So‘zlarningbo‘g‘inlar ga bo‘linishini va bo‘-g‘inlab ko‘chiri lishini kuzating.
Bo‘g‘inlar gabo‘lish:
Mu-qad-dassar-kar-daA-zim-jono-na-xon
Bo‘g‘inlab ko‘chirish:
Muqad-das, Mu-qaddassar-karda, sarkar-daAzim-jon ona-xon
O‘ylang. So‘zlarning bir satrgasig‘ may qolgan qismi ikkinchi satrgaqanday ko‘chi riladi?
So‘zlar bir satrdan ikkinchi satr-ga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi.
70-mashq. So‘zlarni ko‘chirishqoidasiga moslab bo‘g‘inlarga bo‘ libyozing.
Hilola, olma, sakkiz, o‘quvchi, ki-tob, ushoq, sur’at, ma’no.
39
O‘ylang. So‘zlarni bo‘g‘inga bo‘ -lish bilan bo‘g‘inlab ko‘chirish o‘r-tasida qanday farq bor?
71-mashq. So‘zlarni bo‘g‘inlabo‘qing. Bir satrdan ikkinchi satrgabo‘g‘inlab ko‘chirib bo‘lmaydiganso‘z larni yo zing.
Qorbobo, G‘ayrat, tennis, a’lo,odob, eshik, o‘roq, o‘rtoq, odam,opa, ozoda, asal, e’lon, uka.
O‘ylang. Siz yozgan so‘zlarni nimauchun bir satrdan ikkinchi satrga bo‘ -g‘inlab ko‘chirib bo‘l maydi?
72-mashq. Matnni o‘qing.
Paxtadan ip yigiriladi, gaz lama to‘ -qiladi. O‘zbekiston paxtasi ko‘p ginaxorijiy ellarga sotiladi.
Ko‘chiring. Ajratilgan so‘zlarniko‘chirish qoidasiga ko‘ra bo‘g‘in -larga bo‘lib yozing.
40
73-mashq. So‘zlardagi unli to -vush lar ning sonini ayting. Berilganso‘zlar nima uchun bir satrdan ikkin-chi satrga bo‘g‘inlab ko‘chirilmaydi?
Asr, qasr, harf, sharf, mart, mard,qadr, go‘sht.
So‘zlarning yozilishini yodi ngizdatu ting.
74-mashq. So‘zlarni bo‘g‘inlargabo‘lib o‘qing.
Jiblajibon
Jiblajibon — foydali qush. U ba-horda o‘lkamizga birinchi bo‘libuchib keladi. Jiblajibon mayda ha-sharotlar bilan oziqlanadi.
Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni ko‘-chirish qoidasiga ko‘ra bo‘g‘in largaajratib yozing.
41
Meni derlarNashvati.SharbatlarningSharbati.
MazzalarningMazzasi.LazzatlarningLazzati.
75-mashq. Maqolni o‘qing, ma’-nosini tushuntiring.
Kattani hurmat qil,Kichikni izzat qil.
Ko‘chiring. Ajra tilgan so‘zlarni ko‘ -chi rish qoi dasiga ko‘ra bo‘ g‘inlargabo‘lib yozing.
76-mashq. So‘zlarni bo‘ g‘in lar gabo‘lib o‘qing.
Ra’no, ma’no, jur’at, sa’va, da’vo.
O‘ylang. Bu so‘zlar keyingi satrgaqanday ko‘chiriladi? So‘zlarni ko‘ -chirish qoidasiga ko‘ra bo‘g‘inlargabo‘lib yo zing.
77-mashq. She’rni o‘qing.
Nashvati
Erkin Vohidov42
Qo‘sh undoshli so‘z larni bo‘g‘in-tovush tomondan tahlil qiling.
78-mashq. She’rni o‘qing. Ajra-tilgan so‘zlarni tahlil qiling.
Yurtim chiroyli,Yashnagan bahor.Bog‘larda gullarBizga intizor.
Rauf Tolib
Tahlil namunasi:
1. Vatan: Va-tan (ikkita bo‘g‘in).2. Beshta tovush, beshta harf.3. Undosh tovush: v, t, n (uchta).4. Unli tovush: a, a (ikkita).
79-mashq. Topishmoqning javo -bini to ping.
Yoniga kelsa bolasi,Ta’zim qilar onasi.
43
So‘zlarni ko‘chirish qoidasigako‘ra bo‘g‘inlarga bo‘lib, topishmoq-ni yozing.
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. So‘zlar nimalarga bo‘linadi?
2. Qaysi tovushlar bo‘g‘in hosil qi-ladi?
3. So‘zlar bir satrdan ikkinchi satrgaqanday ko‘chiriladi?
80-mashq. Rasm yordamidasport o‘yinlariga oid so‘z larningbo‘g‘inlarini toping.
So‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lib yo -zing.
44
SO‘Z
So‘zning ma’nosi
81-mashq. Rasmdagi shaxs vajonivorlarning nomini ayting.Ularga so‘roq bering.
uchadisuzadiyuguradiyozyapti
Shaxs va jonivorlarning harakatinibildir gan so‘zlarni o‘qing. Ularga so‘ -roq bering. So‘zlar nimasiga ko‘rafarqlanyapti?
82-mashq. Ajratilgan so‘zlar qan-day ma’no bildirayotganini ayting.
Sariq gul, shirin olma, aqlli qiz,beshta nok.
So‘zlar shaxs, narsa, harakat,belgi, miqdor ma’nolarini bildiradi.
45
Kim? Nima? Nima qildi? Qanday? Necha?
83-mashq. O‘qing. So‘z larningqanday ma’ no bildirayotganini ayting.
Qizil, ko‘za, o‘n, soch, Gulsara,kuldi, kat ta, yetti, bo dom, ochildi,shirin, besh, uxladi, ishchi, Durdona.
So‘zlarni so‘roqlar yordamida gu-ruhlab yozing.
84-mashq. So‘zlarga so‘roq be-ring. Ularning qanday ma’no bil-dirayotganini ayting.
Muyassar, baland, shifokor, aqlli,oy, o‘qidi, so‘zladi.
So‘zlarni so‘roqlar asosida gu ruhlabyozing.
Kim? Nima? Qanday? Nima qildi?
46
85-mashq. Juft holda berilganso‘z lar ning ma’nosini izohlang.
Kul — ko‘l, qol — qo‘l, qo‘y —to‘y, bil — bol.
So‘zlarni so‘roqlar asosida guruhlabyozing. So‘z ma’nosini o‘zgartira-yot-gan tovushni ayting.
86-mashq. Rasmni kuzating. Bo-lalarga ism qo‘ying.
Savollarga rasm asosida javobbering:
1. Qaysi fasl boshlandi?2. Kimlar sayrga chiqdi?3. Bolalar qirda nima qildilar?
Javobingizni yozing.47
87-mashq. So‘zlarni o‘qing.
Muallim, kutubxonachi, quruvchi-lar, mehmonlar, shoir, qo‘shnilar.
Avval kim?, keyin kimlar? so‘ roq -lariga javob bo‘lgan so‘zlarni yozing.
88-mashq. Ko‘chiring.
Bahor keldi. Dehqon dala ishlariniboshladi.
Kim? so‘rog‘iga javob bo‘l ganso‘zlarning tagiga to‘g‘ri chiziq vanima qildi? so‘rog‘iga javob bo‘lganso‘zlarning tagiga ikki chiziq chizing.
89-mashq. So‘roqlarga mosso‘zni qo‘yib, gaplarni ko‘chiring.
(Nima?) tindi. Chumoli (nima qil-di?). (Qanday?) qushlar navosiboshlandi.
Foydalanish uchun so‘zlar: yom g‘ir,o‘rmaladi, sayroqi.48
Tuzgan gaplaringizdagi har birso‘z nimani bildiryapti?
90-mashq. So‘roq lar ga mosso‘zni qo‘yib yozing.
Quyosh (nima qildi?). (Kim?) bog‘-ga bordi. U bog‘da (qanday?) daraxto‘t qazdi.
Foydalanish uchun so‘zlar: chiqdi,bog‘bon, mevali.
Shaxs va narsaning nomini bildirgan so‘zlar
91-mashq. She’rni ifodali o‘qing.
Ulug‘ Temur bobomizSevgan, sig‘ingan Vatan!Bobur Mirzo doimoQo‘msab sog‘ingan Vatan!
Rauf Tolib
Ko‘chiring. Kim? so‘rog‘iga javobbo‘l gan so‘zlarning tagiga to‘g‘richiziq chi zing.
49
92-mashq. So‘zlarni o‘qing, ular-ga so‘roq bering.
Qush, gul, sabzavot, sabzi, turna,qal dirg‘och, binafsha, chuchmoma,piyoz.
Qush, gul, sabzavot nom larinianiqlang va guruhlab yo zing.
Shaxsning nomini bildirgan so‘z-lar kim?, narsaning nomini bildir-gan so‘z lar nima? so‘ro g‘iga javobbo‘ladi.
93-mashq. Rasmdagi shaxslar-ning kasbini ayting va yozing.Ularga so‘roq bering.
50
94-mashq. Nima? va nimalar?,kim? va kimlar? so‘roqlariga javobbo‘lgan so‘z lar ni topib yozing.
Qumri xola doshqozonda sumalakpishirdi. Odil, Nargiza Qumri xolagayordamlashdi. Qumri xola bolalargaertaklar va qo‘shiqlar aytib berdi.Bolalar ko‘p narsalarni bilib olishdi.
Shaxslarni bildirgan so‘zlar kim-lar?, narsalarni bildirgan so‘zlarnimalar? so‘roqlariga javob bo‘-ladi.
95-mashq. O‘qing. Avval kim?,so‘ng nima?, nimalar? so‘roqlarigajavob bo‘lgan so‘zlarni ko‘chiring.
Bobomiz Amir Temur bog‘lar yarat-gan. Bog‘larning ichiga saroy, ho-vuz, favvoralar qurdirgan. U yerlargamevali daraxtlar, gullar ektirgan.
Bog‘da tovus va ohular sayr qilibyurgan.
Xurshid Davrondan51
96-mashq. O‘qing. So‘zlarni so‘-roqlariga ko‘ra guruhlab ko‘chi -ring.
Hovli, o‘yinchoqlar, Halima, da raxt,mehmon, gilam, zinapoya, ay von,ustunlar, mezbonlar, Mukambar,chavandoz, tennis, o‘quvchilar.
Qaysi so‘zlarning yozilishini biliboldingiz?
Kishilar ismi va familiyasiningbosh harf bilan yozilishi
97-mashq. So‘zlarning yozilishinitaq qoslang. So‘zlar nima uchun
kichik va bosh harf bilan yozilgan?
bobobuviota ona akasingil
NurmatSharofatHikmatXosiyatNe’matDilafro‘z
HusanovMajidovaNe’matovNurmatovaHikmatovYo‘ldosheva
Oila a’zolaringizning ismi va fami -liya sini yozing.52
Kishilarning ismi va familiyasibosh harf bilan yoziladi.
98-mashq. Ismlarga familiya qo‘-shib, matnni o‘qing. Mazmunini hi-koya qiling.
Opa-singillar
Nilufar, Xurshida va Xolida________ opa-sin gillar. Ularning onasiSaodat ________ mo hir che var. Qizlarham onala ridan bichish-ti kishnio‘rganishgan.
Ismlarning imlosini yodda tuting.
99-mashq. Rasmni kuzating.Bo la lar ga ism qo‘ying.
53
Savollarga javob yozing:
1. Kim kutubxonaga bordi?2. Kutubxonada kimlar bor edi?3. Kim Ma’murga kitob berdi?
Yozgan gaplaringizdagi shaxs vanar sa nomini bildirgan so‘zlarningtagiga chi zing.
100-mashq. O‘qituvchi va o‘quv -chi larga ism va familiya qo‘ying.
Savollarga javob yozing:
1. Kim o‘quvchilarni o‘qityapti?2. Kimlar o‘qituvchining gapini ting -
la yapti?54
Yozgan gaplaringizdagi ism vafamiliyani bil dir gan so‘zlarning tagigachizing.
101-mashq. Ifodali o‘qing. She’rkimlar ha qi da ekanini ayting.
Isib ketyapman
Davron dedi Omonga:— Ketyapmiz qay tomonga?— Janubga, — dedi Omon.— Sen buni bilding qandoq?— Axir, yo‘l yurgan sariIsib ketyapman, o‘rtoq!
Rauf Tolib
She’rdagi bolalar ismini ko‘chi ring.Ular qanday harf bilan yozilgan?
102-mashq. O‘qing. Tez aytish-ni o‘rga ning.
1. G‘ulom sholg‘om sho‘rvani ichibsog‘ lom bo‘ldi.
2. To‘lqin topishmoqni to‘g‘ri topdi.55
Ko‘chiring. Bolalar ismini bildirganso‘z larning tagiga bitta to‘g‘ri chi ziqchizing. Ularga so‘roq bering.
Joy nomlarining bosh harfbilan yozilishi
103-mashq. Rasm ni kuzating. Un-da qaysi shahar tasvirlanganiniayting.
Toshkent — O‘zbekistonning poy-taxti. Toshkentning yerosti shahar-56
chasi metro deyiladi. Metroning Chi-lonzor, O‘zbe kis ton, Yunusobodyo‘nalishlari da po yezd lar qatnaydi.
Toshkentda Fransiya, Germaniya,Rossiya, Koreya, Yaponiya kabiko‘plab xorijiy davlatlar ning elchi -xonalari joylashgan.
Joy nomlari qanday harf bilanyozilgan? Nima uchun?
104-mashq. O‘qing. So‘roqlaryordamida joy nomlari va kishi ism-larini aniqlang.
Ko‘hna Urganch Xorazm davlati-ning poytaxti edi. Uni Chingizxonqo‘shinlari vayron etdi. JaloliddinManguberdi Vatan ozodligi uchunkurashdi.
Ko‘chiring. Joy nomlari va kishiism lari ning tagiga chizing. Matndannimalarni bilib oldingiz?
57
Siz vayron etdi deganda nimani tu-shunasiz?
Joy nomlari bosh harf bilan yozi-ladi.
105-mashq. O‘qing. Matndakim ning yoshligi bayon qilingan?
Mening bolalik yillarim Farg‘onavodiy sining Yaypan, Bu vay da, Yul-g‘unzor, Oqqo‘rg‘on degan qishloq-larida o‘tgan. O‘tmish hayotimdanesimda qolganlarini «O‘tmishdan er-taklar» asarimda yozdim.
Abdulla Qahhordan
Ko‘chiring. Joy nomlarini qandayharf bilan yozdingiz? Joy nomlariningtagiga chizing. Ularga so‘roq bering.
58
106-mashq. Matnni o‘qing. Joynomlarini ko‘chi ring.
Qarshi
Qarshi — qadimiy va navqiron sha-har. Qarshi shahridan temiryo‘lo‘tadi. Temiryo‘l Qarshini Toshkent,Farg‘ona, Samar qand, Buxoro, Ter-miz shaharlari bilan bog‘laydi.
Joy nomlarining imlosini tushunti-ring. Ularga so‘roq bering. Ketma-ket kelgan undoshlarning tagigachizing.
Navqiron so‘zining ma’nosini bila -sizmi?
107-mashq. O‘zingiz bilgan sha-har, qish loq, ko‘cha nomlarini yo zing.
Namuna:
Shaharlar: Toshkent, ____ , ____, ____, ...Qishloqlar: Yakkatol, ____ , ____ , ____ , ...Ko‘chalar: Qatortol, __ __ , ____, ____, ...
59
108-mashq. Ko‘chiring. Joynomlarining tagiga chizing.
Buxoro
Buxoro — qadimiy va navqironshahar. Sha harda Labihovuz, Ko‘kal -dosh ka bi yodgorliklar bor. Sayo hat -chilar Shoh rud arig‘i bo‘yi da sayrqiladilar.
B. Saidomonovdan
Hayvonlarga atab qo‘yilgan nom-larning bosh harf bilan yozilishi
109-mashq. Har bir hayvon nomi-ni unga atab qo‘yilgan nom bilanyo zing.
mushukitotsigir
Olapar, QoplonBoychiborQashqa, GovmishPopuk, Momiq
Yozganlaringizni tekshiring. Hayvonnomlari nima uchun bosh harf bilanyozilgan?60
Olapar kishnaydiMosh vovullaydiBoychibor miyovlaydi
BaroqTo‘rtko‘zQorabayir
Targ‘il
110-mashq. Birinchi ustungahay von nomlarini, ikkinchi ustungaular ga atab qo‘yilgan nomlarni yo-zing.
Ikkinchi ustundagi so‘zlarni nimauchun bosh harf bilan yozdingiz?
Hayvonlarga atab qo‘yilgan nom-lar bosh harf bilan yoziladi.
111-mashq. Berilgan so‘zlardanbir-bi riga mosini tanlab gaplartu zing va yozing. Gaplarni boshharf bilan boshlang.
61
Bu so‘zlar qaysi so‘roqqa javobbo‘ ladi?
113-mashq. Ko‘chiring. Kishilar -ning is mini va joy nomlarini guruhlabyozing.
Ko‘hna Turon farzandlari
Men Shiroqman,Vatan uchun jon fido qilgan.
Men — To‘maris,Vatan uchun dilbandidan kechgan.
Hayvonlarga atab qo‘yilgan nom-larning ta giga chizing.
112-mashq. Rasmdagi narsalar -ning nomini ayting va yozing.
62
Dilbandi so‘zining ma’nosini bila -sizmi?
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. So‘zlar nimalarga nom bo‘ladi?2. Kishilarning ismi va familiyasi qay-
si so‘roqqa javob bo‘ladi?3. Nima? so‘rog‘i qaysi so‘zlarga
beri ladi?4. Hayvonlarga atab qo‘yilgan nom-
lar qan day harf bilan yoziladi?
114-mashq. Chiziqlar o‘rnigajoy nomlarini qo‘yib, gaplarniko‘chi ring.
Men _________ yashayman. O‘rto-g‘im ___________ ko‘chasida yashaydi.Bizning ___________ nomli mahallamizjuda obod.
Men — Najmiddin Kubro,Xorazm elini og‘ir paytdaTashlab ketmagan.
63
Shaxs va narsaning harakatinibildirgan so‘zlar
115-mashq. Berilgan so‘zlargakim? so‘rog‘iga javob bo‘lganso‘z qo‘yib yozing.
o‘qitadi, o‘qiydi, davolaydi, o‘y-naydi.
Harakatni bildirgan so‘zlarning ta-giga ikki to‘g‘ri chiziq chizing.
Namuna: Qizcha o‘ynaydi.
116-mashq. Bolalar nima qi la -yotganini bir so‘z bilan ayting. Shuso‘z larga so‘roq bering.
64
Bolalarga ism qo‘yib, harakatnibil dirgan so‘zlar bilan yozing.
Shaxs va narsaning harakatinibil dirgan so‘zlar nima qildi?, nimaqilyapti?, nima qiladi? so‘ro q larigajavob bo‘ladi.
117-mashq. O‘qing. Nima qil-di?, nima qilyapti?, nima qiladi?so‘roq lariga javob bo‘lgan so‘z-larni topib, guruhlab yozing.
Olma, anor, qochdi, qizil, qo‘ndi,ishlaydi, uzyapti, behi, chiqyapti, de-raza, kelyapti, oladi, qoladi, chiqdi.
Qaysi so‘zlarning imlosini biliboldingiz?
118-mashq. She’rda qaysi fasltasvirlangan?
Tog‘da negaEridi qor?
3 — Ona tili, 1- sinf 65
Nega loyqaOqar anhor?Nega gullarKuldi takror?Chunki yanaKeldi _______.
Chiziq o‘rniga fasl nomini qo‘ying.Harakatni bildirgan so‘zlarni toping.
119-mashq. She’rni o‘qing. So‘-roqlar yordamida hara katni bildirganso‘zlarni toping.
Yaproqlar
Zumrad, yashil yaproqlar
Shovullaydi bog‘larda.
Soyasiga chorlaydi
Kun qizigan chog‘larda.
Bizlar uchun chang yutib,
Tozalaydi havoni.Ko‘zimizga
yashnatib Ko‘rsatadi
dunyoni.
Qambar Ota66
Yaproqlar, chorlaydi so‘zlarini qaysiso‘zlar bilan almashtirish mumkin?
Chang yutib deganda nimani tu-shunasiz?
120-mashq. Berilgan so‘zlardanfoydalanib savollarga javob yozing.Hara katni bildirgan so‘zlar tagiga ik-ki to‘g‘ri chiziq chizing.
Namuna: Bola kuladi, yuradi, o‘y-naydi.
Kim kuladi, yuradi, o‘ynaydi?Nima oqadi, qaynaydi, soviydi?Nima sayraydi, uchadi?Nima teriladi, yigiriladi?Nima yuguradi, chopadi, kishnaydi?
Foydalanish uchun so‘zlar: bola,qal dir g‘och, suv, ot, paxta.
121-mashq. O‘qing. Harakatnibil dirgan so‘zlarni so‘ roqlar yor-damida toping.
Bahor keldi. Bog‘larda gullar ochil-di. Ariqlarda suvlar shildirab oqdi.
67
Jamalak sochli Zumrad bog‘ga kirdi.U olxo‘ridan dovuchcha so‘radi.
Olxo‘ri dedi: «Tez kunlarda pi-shaman, yer ga tap-tap tushaman.O‘shanda kel, qizaloq...»
Mirmuhsindan
Harakatni bildirgan so‘zlarning ta-giga ikki to‘g‘ri chiziq chizing.
122-mashq. Narsaning harakatinibildirgan so‘zlarni o‘qing.
g‘aramlaydi
yig‘adiyanchadi
o‘radi
Kombayn bajaradigan ishlarni tar -tib bilan ayting.
68
123-mashq. So‘zlarni o‘qing.Ular nimani bildiradi?
To‘quvchi, kapalak, baliq, suv.
Shaxs va narsa nomlariga mosharakatni bildirgan so‘z topib yozing.
124-mashq. O‘qing. Hara katnibildirgan so‘z larni topib ko‘chiring.
Men Javohir bilan dalaga bordim.Shud ring tushgan o‘tloqda rosa ay-lan dik. Ikka la miz bir xalta yalpiz,jag‘jag‘, ismaloq terdik.
Yalpiz, ismaloq, jag‘-jag‘ kabidorivor ko‘katlarning foydasini bilasiz-mi?
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. Shaxs va narsaning harakatini bil -dirgan so‘zlar qaysi so‘ roqlargajavob bo‘ladi?
2. Shaxs va narsaning harakatinibildir gan so‘zlar tagiga nechtachiziq chiziladi?
69
125-mashq. Quyida berilgansavollarga javob yozing.
1. Hozir siz qaysi kitobni o‘qiyapsiz?2. Siz biror to‘garakka boryapsizmi?
Shaxs va narsaning harakatini bildir-gan so‘zlarni topib, tagiga ikki chi ziqchi zing.
Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so‘zlar
126-mashq. O‘qing. Ajratib ko‘r-satilgan so‘z larga so‘roq bering.
Oq gulim, oppoq gulim,Ushlab ko‘rsam yumshoq gulim.
Ko‘chiring. Qanday?, qanaqa?so‘ roqlariga javob bo‘l gan so‘zlar -ning tagiga to‘lqinli chi ziq chi zing.
Namuna: Oq gulim, ...
Shaxs va narsaning belgisini bil-dir gan so‘zlar qanday?, qanaqa?so‘ roq lariga javob bo‘ladi.
~~~~~
70
127-mashq. Matnni o‘qing. Qan-day?, qanaqa? so‘ roq lariga javobbo‘lgan so‘zlarni to ping.
Qishlog‘imizda gilos, olma bog‘laribor. Bahor da mevali daraxtlar oq,pushti rangda gullaydi. Yozda vakuzda shirin va mazali mevalar pi-shadi. Biz mevalarni terishda bog‘-bonga yordam beramiz.
So‘roqlar o‘rniga mos so‘zni qo‘-yib yo zing.
Qanday? bog‘, qanday? daraxtlar,qanaqa? rang, qanday? mevalar.
128-mashq. Chiziqlar o‘rnigabelgini bildirgan so‘zlarni qo‘yib,gaplarni o‘qing.
Polizda qovunlar pishdi.Men ertak o‘qidim.Bozordan olma sotib oldik.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
71
129-mashq. Belgini bildir ganso‘zlarga mos shaxs yoki narsa-ning nomini bil dirgan so‘zlartopib, namunada gidek yozing.
Chiroyli, odobli, shirinso‘z, mahma-do na, aqlli, go‘zal.
Namuna: Chiroyli shahar, ...
Ma’nodosh so‘zlarni topib ayting.
130-mashq. O‘qing. So‘zlargaso‘roq be ring.
Ko‘k, dumaloq, oq, shirin, sershox,nordon, achchiq, pakana, sariq, ya-shil, uzunchoq, chu chuk, mazali,qizil, qiyshiq, bemaza.
So‘zlarni ma’nosiga ko‘ra guruh-larga ajratib yozing.
Rangbildiruvchi
so‘zlar
Mazabildiruvchi
so‘zlar
Shaklbildiruvchi
so‘zlar
72
________________________
131-mashq. Chiziqlar o‘rniga be-rilgan so‘zlardan mosini qo‘yib gaptuzing va yozing.
1. bola elga manzur.2. gap bilan ilon inidan chi -
qadi.3. so‘zni so‘zlama.4. Yolg‘onchining gapi ham
yolg‘on.
Foydalanish uchun so‘zlar: yaxshi,yol g‘on, rost, odobli.
Qanday? so‘rog‘iga javob bo‘lganso‘zlar ning tagiga to‘lqinli chiziqchi zing.
132-mashq. Topishmoqning ja-vo bini toping. Uni topishda sizgaqaysi so‘zlar yordam berdi?
1. O‘zi shirin, tukligina,Mazasi ham totligina.
2. Oq sandig‘im ochildi,Olamga zar sochildi.
________________________
________________________
________________________
73
Ko‘chiring. Qanday?, qanaqa? so‘ -roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarningtagiga to‘lqinli chiziq chi zing. Totliso‘ziga ma’nodosh so‘z to ping.
133-mashq. Rasmni kuzating.Bo la larga ism qo‘ ying.
Sa vollarga javob yo zing:
1. Bolalar nima qilyapti?2. Bog‘da qanday gullar ochilgan?3. Gullarga qanday kapalaklar qo‘n -yapti?
Belgini bildirgan so‘zlarning tagigachi zing.74
134-mashq. Har bir ustunchada-gi so‘zlardan gap tuzib yo zing.
issiq ko‘m-ko‘k qoqigullarboshlandi ko‘kardi sariqkunlar maysalar ochildi
Qanday?, qanaqa? so‘roqlarigajavob bo‘l gan so‘zlarning tagigato‘lqinli chi ziq chi zing. Ular nima -larning belgisini bildir yapti?
135-mashq. O‘qing. Gapdagi so‘z-larni ma’nolariga ko‘ra tahlil qiling.
Saida chiroyli gullar terdi.Komil qiziq hikoya o‘qidi.
Namuna: Saida – kim? shaxsma’nosi; gullar – nimalar? narsama’nosi; terdi – nima qildi? harakatma’nosi.
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. Shaxs va narsaning belgisini bil-dirgan so‘zlar qaysi so‘ roqlargajavob bo‘ladi?
75
Shaxs va narsaning miqdorini vatartibini bildirgan so‘zlar
137-mashq. Raqamlarni o‘qing.Ular ning har biriga so‘roq bering.
2.Rang, maza, shakl bildirgan so‘z-larga misollar keltiring.
136-mashq. Belgini bildirganso‘z larni rasmdagi shaxs va nar-sa nomlari bilan yozing.
Odobli
Shirin
Chiroyli
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10
76
Beshta raqamni nom bildirganso‘z lar bilan yozing.
Namuna: Bitta olma, ...
138-mashq. She’rdagi necha?so‘rog‘iga javob bo‘ladigan so‘z-larni toping.
Laylaklar
Mo‘jaz hovuz,Qo‘sh olmurut,Bir juft chinor.Uch tup yashilBaqaterakAdl turar.
Ikki laylak Xashak tashir,Bir daraxtni Makon etdi,Ark qildi.
Tursunboy Adashboyev77
Ko‘chiring. Miqdorni bildirganso‘z lar ning tagiga to‘lqinli chiziqchizing.
Adl, ark so‘zlarining ma’nosini bi-lasizmi?
Shaxs va narsaning miqdorinibildirgan so‘zlar necha? yokinechta? so‘rog‘iga javob bo‘ ladi.
139-mashq. Raqamlarni so‘z larbilan o‘qing va namunadagidekyozing.
Namuna: Bir yil — o‘n ikki oy, ...
12 oy
3 oy
30 kun yoki 31 kun
7 kun
24 soat
yil
fasl
oy
haftasutka
1
78
140-mashq. Namunaga qarabo‘qishni o‘rganing.
Namuna: 1-sinf — birinchi sinf, ...
1-sinf, 7-ko‘cha, 5-qator, 3-uy,2-far zand.
Raqamlarni so‘z bilan yozing.Qaysi raqamlarning nomida qo‘shundosh yoziladi?
O‘ylang. Chiziqcha o‘rniga qaysiqo‘ shimcha yozildi?
Shaxs va narsaning tartibini bil -dirgan so‘zlar nechan chi? so‘-rog‘iga javob bo‘ladi.
141-mashq. Raqamlarni narsayoki shaxs nomini bildirgan so‘zlarbilan namunadagidek yozing.
Namuna: O‘n beshinchi qator, ...
2-, 14-, 7-, 8-, 19-.79
142-mashq. Nechta? nechan chi?so‘roqlari o‘rniga miqdor, tartibnibildirgan so‘zlarni qo‘yib o‘qing.
Nechta? eshik, nechanchi? sinf,nechta? deraza, nechanchi? qator,nechta? o‘quvchi.
Namuna: Bitta eshik, ...
Savol va topshiriqlar:
1. Shaxs va narsaning miqdorinibildirgan so‘z lar ning so‘rog‘iniayting.
2. Shaxs va narsalarning tartibinibildirgan so‘z lar ning so‘rog‘iniayting.
3. Miqdorni bildirgan qo‘sh undoshliso‘zlarni yozing?
143-mashq. O‘qing. Topishmoq-ning javobini toping.
1. Besh juft oshnaDoim ishga tashna.
80
2. To‘rtta uning oyog‘i,Temir mixli tuyog‘i.Manzilga yetishtirar,Toshdan qattiq tuyog‘i.
Necha?, nechta?, qanday? so‘roq -lariga javob bo‘lgan so‘zlarni topibyo zing.
144-mashq. O‘qing. Matnningnima haqida ekanini ayting.
Qadimda odamlar baland osmondauchishni orzu qilganlar. Afsonaviyuchar gilamlar haqida ertaklar to‘-qishgan. Ularning orzulari haqiqatgaaylandi. Ixcham va qulay samolyotlar4 — Ona tili, 1- sinf 81
yaratildi. Hozir O‘zbekistondan ja-honning ko‘plab mamlakatlariga sa -molyotlar qatnamoqda.
Shaxs, narsa, belgi va harakatnibil dirgan so‘z lar ni toping.
So‘zlarning imlosini yodda tuting.
145-mashq. She’rni o‘qing. Nar-saning hara katini bildirgan so‘z larnitoping.
O‘rmonda
Chak-chak tomib sumalak,Ko‘zlarini yoshlaydi.Ariqchalar chuldirab,Qo‘shig‘ini boshlaydi.Jonivorlar uqtirarMudroq ayiqpolvonga:— Ajablanma, maymoqvoy,Bahor keldi o‘rmonga!
Hamza Imonberdiyev
Ko‘chiring. Ajratib ko‘rsatilganso‘zlarning imlosini yodda tuting.82
146-mashq. Ko‘chiring. Raqam-larni so‘z bilan yozing.
1. 2 yaproq 1 tanda,Yozda kezar chamanda.
2. Quyon emas, uzun quloq,Ot emas, 4 ta tuyoq.
Necha? yoki nechta? so‘roqlarigajavob bo‘ladigan so‘zlarning tagigato‘l qinli chi ziq chizing.
N a m u n a : Ikki yaproq, ...
147-mashq. So‘roqlar o‘rnigamos so‘z qo‘yib, gaplarni o‘qing.
1. Kimlar? quyon boq di.2. Quyonlar nechta? bo‘l di.3. Qanday? quyonlar kim ga? yoqdi.
Gaplar nimalardan tuzilgan?
~~~~~~~~
83
148-mashq. Ko‘chiring. She’r ni-ma haqida ekanini ayting.
Vatanim — quyosh,Boshimni silar.U menga ko‘z-qosh,Iqbolim tilar...
Obid Rasul
Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga so‘ -roq bering. Ular nimani bildiryapti?
149-mashq. Ko‘chiring. Hara-katni bildirgan so‘zlarning tagigachi zing.
Chiniqish
Erta tongda turaman,Hovlida yuguraman.Mashq qilib: bir, ikki, uch...Chiniqaman to‘plab kuch.
Sobir Jabbor
Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning im-losini yodda tuting.
84
NUTQ. GAP
Og‘zaki nutq va yozma nutq
150-mashq. Ustoz va shogirdgaism qo‘yib, rasm mazmunini hi-koya qiling.
Siz tuzgan hikoya nima deyiladi?Nut qingiz nimalardan tuzildi?
151-mashq. Matnni o‘qing.
Anvar rassom bo‘lishni istaydi. Uko‘m-ko‘k dala, beg‘ubor osmonrasmini chizdi. Rasm o‘rtoqlarigayoqdi.
85
Ko‘chiring. Anvar haqida nima larnibilib oldingiz? Siz qanday nutq o‘qidi -ngiz? Hikoya nimalardan tuzilgan?
152-mashq. O‘qing. Hikoya ni-malardan tuzilgan?
ZiyofatBahorda Orifjon yetti yoshga to‘l-
di. U Furqat, Farhod, Nilufarni uyigataklif qildi. Orifjonning onasi bola-larni shirinliklar bilan mehmon qildi.
Ko‘chiring. Shirinliklarga nimalarkirishini ayting.
153-mashq. Rasm asosida savol-larga javob bering.
«Mehmon-mehmon» o‘yini
86
1. Mehmon kelganda qanday kutibolinadi?
2. Mehmonning qo‘liga suv qandayqu yiladi?
3. Mehmonga sochiq qanday tuti-ladi?
154-mashq. O‘qing. Siz qandaynutq o‘qi ganingizni ayting.
Zarif va Zafar
Zarif shaharda yashaydi. U qishloq-dagi xolasining uyiga bordi. Zarif uyerda Zafar akasiga yordamlashdi.
Ko‘chiring. Yordamlashdi so‘zigama’ nodosh so‘zlar to ping.
155-mashq. O‘qing. Siz qandaynutq o‘qiganingizni ayting.
Afrika jirafasi tez yuguradi. U kattaqadam tashlaydi. Yugurganda uninghar bir odimi to‘rt-besh metr keladi.
Ko‘chiring. Matndan qadam so‘zi-ga ma’nodosh so‘zni toping.
87
Gap
156-mashq. O‘qing. Har bir gap- ning oxirida ovozingizni pasayti-ring.
Biz hayvonot bog‘iga bordik. Bog‘keng maydonni egallabdi. Hayvonotbog‘ida de ngiz akvariumi ham borekan.
Ko‘chiring. Nechta gap yozdingiz?Har bir gap qanday harf bilanboshlangan? Dengiz akvariumideganda nimani tushundingiz?
Gap so‘zlardan tuziladi. Gapningbirinchi so‘zi bosh harf bilanboshla nadi.
157-mashq. O‘qing.
Quddus Muhammadiy
Quddus Muhammadiy — bolalar-ning sevimli shoiri. Bolalar shoirning«Tabiat alifbesi» kitobini sevib o‘qiy-
88
dilar. Bu kitob ona tabiatni va joni-vorlarni sevishga o‘rgatadi.
Ko‘chiring. Nechta gap yozdi ngiz?Gaplar sonini qanday aniqladingiz?
158-mashq. O‘qing. Matn nech-ta gapdan iboratligini aniqlang.
Shohimardon
Shohimardon — Farg‘ona vodiysi-ning chi royli joylaridan biri. U yerdaoromgohlar ko‘p.
Shohimardon yaqinidagi balandcho‘q qilarda alpinistlar mashq o‘tka-zishadi.
Ko‘chiring. Ajratilgan so‘zlarningimlosini yodda tuting.
159-mashq. Hikoya kim haqidayozilgan? Unda nechta gap bor?
89
90
Farhod bobosi bilan dala hovligabordi. Bobosi daraxtlarni, toklarniparva rish qil di. Farhod bobosiningishlariga yordam lashdi.
Ko‘chiring. Ajratilgan so‘zlarningimlosini yodda tuting.
160-mashq. O‘qing. Ertak nech-ta gapdan tuzilganini ayting.
Qadim zamonda bir kampir bilanchol yashagan ekan. Ular ovchilikbilan kun ko‘rishar ekan.
Chol tuzoq qo‘yibdi. Tuzoqqa kattalaylak tushibdi. Shu payt laylakodamday so‘zlay boshlabdi...
(Ertakdan)
Birinchi va to‘rtinchi gaplar kimva nima haqida aytilgan? Ertaknidavom ettiring.
______________________
______________________________
______________
____________________
161-mashq. Chiziqlar o‘rnigatushi rib qoldirilgan so‘zlarni qo‘-yib matnni ko‘chi ring. Gaplaroxiriga tegishli ti nish belgisiniqo‘ying.
Yordamchi qiz
Mening __________ yax shi pa zandaOnam jiz zali ________ yopadi Onam_______ taomlar pi shi radi Onam tay -yorlagan lag‘mon, manti, norinmenga ______ Men doim onamga _____
Foydalanish uchun so‘zlar: onam,non lar, mazali, yoqadi, yordamla -shaman.
162-mashq. Ko‘chiring. She’r-dagi har bir gap ning oxiriga qaysitinish belgilari qo‘yilgan? Nimauchun?
Yurak kerak
— Yomg‘ir quysa, osmongaNima kerak?
91
— Chelak kerak.— Qor yog‘sa-chi, osmongaNima kerak?— Elak kerak.— Yomg‘ir, qordan qo‘rqqangaNima kerak?— Yurak kerak!
Po‘lat Mo‘min
So‘roq belgili gaplar qanday maz-mun bildiryapti?
Xabar mazmunidagi gapning oxi-riga nuqta (.) qo‘yiladi, so‘roqmazmunidagi gapning oxiriga so‘-roq bel gisi (?) qo‘yiladi, his-haya-jon mazmunidagi gapning oxirigaundov belgisi (!) qo‘yiladi.
163-mashq. O‘qing. Ayrim gap-lar oxiriga nima uchun so‘roq bel-gisi qo‘yilgan?
Tog‘dan so‘rashdi:— Sendan qudratli narsa bormi?— Bor, Inson bilan Mehnat.
92
— Sen-chi, sen nima deysan, onaYer?
— Men Inson va Mehnat bilantirikman.
— Ha, azim Tog‘, ona Zaminninghukm dori Inson va Mehnatdir.
(Ertakdan)
Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar negabosh harf bilan yozilgan?
Sizningcha, dunyoda kim qudratli?
164-mashq. Har bir gapni tu-gallangan ohang bilan o‘qing.Hikoya nechta gapdan tuzilgan?
Hovlimizda bir tup gilos bor Gi -losimiz pishdi U pishishi bilan hov-limiz qushlarga to‘ldi Mening qush-larga havasim keldi Men hamo‘rtoq larimni gilosxo‘r likka taklifqildim
Gaplar oxiriga tegishli tinish bel-gisini qo‘yib ko‘chiring.
93
_________________________
_____________ ___________________
________________
165-mashq. Qo‘zichog‘im so‘ziniharakatni bildirgan so‘z lar bilan ko‘-chiring.
Sezgir cho‘pon
Qo‘zichog‘im ma’raydi,Menga zimdan qaraydi.Bu qarashning ma’nosi —O‘t bilan suv so‘raydi.
Anvar Obidjon
Gaplarning oxiriga nima uchunnuqta qo‘yilgan?
166-mashq. O‘qing. Ertakkasarlavha qo‘ ying.
Chumoli bug‘doyni iniga olib keta -yotgan edi. Chumchuq pirillab uningyoniga tushdi va dedi:
— Chumoli, bug‘doyni menga ber.Chumoli dedi:— Qanoting bor, ko‘zing bor.
O‘zing topib ye.
Aziz Abdurazzoqdan94
Birinchi va oxirgi gaplarda nimahaqida so‘z boryapti?
167-mashq. O‘qing. Topishmoqshe’rning javobini toping.
Topishmoq she’r
Bo‘y-bastimga qara, boq,Qiziqqon olovman naq.Shu sababdan doimoHamrohim hayajon, zavq.
Anvar Obidjon
Ko‘chiring. Topishmoq she’rgayana qanday sarlavha qo‘yish mum-kin?
168-mashq. Tinish belgilariningqo‘yilishiga e’tibor be rib, suhbatnio‘qing.
Bir kuni Ra’no buvisi bilan suhbat -lashdi.
— Boychechak qayerda o‘sa di?— Huv o‘sha qir-adirlarda o‘sadi.
95
Tepalik etagida boychechak uxlabyo tibdi.
— U qachon uyg‘onadi?— ...Bahor kelganda eng birinchi
bo‘lib boychechak uyg‘onadi!
Aziz Abdurazzoqdan
Gaplarning oxiriga nima uchunnuqta, so‘roq yoki undov belgisiqo‘yilgan?
Ra’noning buvisi aytgan gaplarniko‘chi ring.
169-mashq. Oxiriga so‘roq vaundov belgisi qo‘yilgan gaplarni ko‘-chiring. Gaplar oxiriga tinish belgila-rining qo‘yilish sababini tu shun tiring.
Qasos
(Hazil she’r)
Qalaysan, babaq xo‘roz?Qo‘lga tushding,Qanday soz!Uyqum buzib har safar,
96
Qichqirarding har sahar.Quvsam, tutqich bermasding,Hech gapimga kirmasding.Berolmaysan endi pand,Seni yeyman, xo‘rozqand!
Anvar Obidjon
170-mashq. «O‘qish kitobi»dagi«Olma» hikoyasidan so‘roq gap-larni topib ko‘chiring.
171-mashq. Gaplar oxiriga nimauchun so‘roq belgisi qo‘yilgan?
1. Siz ona tili darsida nimalarni o‘r-gan dingiz?
2. Ona tilidan uyga qanday vazifabe rildi?
3. Uy vazifasini o‘zingiz bajarasizmi?
Savollarga javob yozing. Yozgangaplaringizning oxiriga qaysi ti nishbelgisini qo‘ydingiz? Nima uchun?
97
172-mashq. O‘qing. Topishmoq-ning javo bini ayting. Topish moqnechta gapdan tuzilganini aniqlang.
Maydoni tekis, oppoq,Urug‘i qora munchoq.Qo‘l bilan ekiladi,Ko‘z bilan teriladi.
Ko‘chiring. Qanday? so‘rog‘iga ja-vob bo‘ladigan so‘zlarning tagigachizing.
173-mashq. Ohang yordamidagap lar ning chegarasini aniqlang.
Men Saidjon bilan qishloqqa bor-dim qish loq shahardan salqin ekanquyosh issig‘ini daraxtlar sezdirmay-di biz an hor da cho‘mildik
Gaplarning oxiriga tegishli tinishbelgisini qo‘yib ko‘chiring.
98
174-mashq. O‘qing. Tengdoshi-ngiz kim haqida hikoya qilib berdi?
Mening bobomni bilasizmi? Meningbo bom — cho‘pon. Bobomning qirdaqo‘ylari ko‘p. Bobom doim otdayuradi. Bobom uloqda hech kimnioldiga tushirmaydi.
Hakim Nazirdan
Ko‘chiring. Gaplar oxiriga so‘ roqbelgisi va nuqta nima uchun qo‘yil-gan?
175-mashq. Ibn Sino bilan otasi -ning gapini topib ko‘chiring.
Ibn Sino
Bir kuni otasi Ibn Sinodan so‘rab-di:
— Bolam, katta bo‘lganingizda kimbo‘lasiz?
Ibn Sino shunday javob beribdi:— Men tabib bo‘laman. Sizni,
onamni, hamma odamlarni davolay-man.
«Asotir va rivoyatlar»dan99
Ko‘chirgan gaplaringiz oxiriga qan-day tinish belgilari qo‘yilgan? Nimauchun?
176-mashq. «Mening orzum»mav zusida to‘rtta gap tuzib yo-zing.
177-mashq. Har bir qatordagiso‘z lardan gap tuzing va yozing.
Yashil, ko‘kardi, o‘tlar Daraxtlar, yozdi, bargochildi, Qizil, gullar sayradi, Bulbullar, sho‘x
Gaplarning oxiriga qanday tinishbelgisi qo‘ydingiz? Nima uchun?
178-mashq. O‘qing. Matn nechtagapdan tuzilganini ayting. Gaplaroxiriga nima uchun so‘roq belgisiyoki nuqta qo‘yilgan?
Maktub tashuvchi kabutar haqidaeshitganmisiz?100
Ular bir yurtdan ikkinchi yurtga xattashiydi.
Ko‘chiring. Maktub va xat so‘zlariqan day ma’noni bildiradi?
179-mashq. O‘qing. Matn nechtagapdan tuzilgan?
— Yo‘ldosh bobo, nega bo‘rinihamma yomon deydi? Uning hechyaxshi ishi yo‘qmi?
— Bir kuni cho‘l-u biyobonda qolibketib, suv qidira boshladik. Uzoqdabir jonivor yer kovlayotganini ko‘rdik.U bo‘ri ekan. Biz bo‘rining sahrodasuv bor joyni bilishiga guvoh bo‘ldik.
Zamira Ibrohimovadan
Gaplarning oxiriga nima uchunso‘roq yoki nuqta qo‘yilgan?
Savollarga og‘zaki javob bering:
1. Nutq deganda nimani tushunasiz?2. Nutq nimalardan tuziladi?3. Gapning birinchi so‘zi qanday harf
bilan boshlanadi?101
– Nima gap tog‘da?– Tinchlik tog‘larda!Nima gap bog‘da?– Tinchlik bog‘larda!
Dil ravshan tortib,Chaqnar edi ko‘z.Hammaga yoqarTinchlik degan so‘z.
Habib Rahmat
Ikkinchi to‘rtlikni ko‘chiring. Gaplaroxi riga qaysi tinish belgilari qo‘yil-gan? Nima uchun?
4. Gaplarning oxiriga qaysi tinish bel-gilari qo‘yiladi? Nima uchun?
180-mashq. She’rni o‘qing.She’r nima haqidaligini ayting.
Yaxshi so‘z
Uchrashib qoldiBurgut va kaptar.Biri-biridanHol-ahvol so‘rar:
102
O‘QUV YILI OXIRIDAGI TAKRORLASH
181-mashq. Ko‘chiring. Unlilarta giga bitta, undoshlar tagiga ikkitachiziq chi zing.
Orzu
Biz Vatanning yulduzi,Ertasi — umid ko‘zi,Xizmat qilmoq baxt o‘zi.Tilimizda shu orzu,Dilimizda shu orzu.
Habib Rahmat
182-mashq. O‘qing. Harflar bi-rikmasi ishtirok etgan so‘zlarnibo‘g‘inlarga bo‘ling.
Ilmning cheki yo‘q. Qancha ko‘po‘qisangiz, bilimingiz shuncha osha-di. Odam ilm bilan yuksaklikka ko‘-tariladi.
183-mashq. Nuqtalar o‘rniga xva h harflaridan mosini qo‘yib,so‘z larni bo‘g‘inlarga bo‘lib yo-zing.
103
.ovli, .alq, .olva, .ikoya, .arf,.irmon, me.mon, xonta.ta, me.ribon.
Yozganlaringizni lug‘atdan tekshi -ring.
184-mashq. Ajratilgan so‘zlargaso‘ roq bering. Ular nimani bildir -yapti?
Oyog‘i yo‘q-ku, lekinPastga qarab chopadi.Bog‘-rog‘lar-u sahrolarUndan hayot topadi.Agar chiqmasa quyosh,Xafa bo‘lib to‘kar yosh.
185-mashq. Gaplarni o‘qing.
Bolalar bilan hayvonot bog‘iga bor-dik. U yerda cho‘l va sahrolarda,tog‘ va o‘rmonlarda yashaydiganhayvonlarni ko‘rdik.
Ko‘chiring. Shaxs, narsa va hara-katni bildir gan so‘zlarning tagigategishli chiziqlar chizing.104
186-mashq. O‘qing.
Non
Kishilar qadim zamonlardan buyonnonni e’zozlaydilar. Uni oltinga,quyoshga qiyo s lay dilar. Nonni tejay-dilar. Non — hammamizning rizq-ro‘zimiz.
Kimlar?, nima?, nimalar?, nimaqiladilar? so‘roqlariga javob bo‘l ganso‘zlarni toping.
187-mashq. Ko‘chiring.
Tulki
Tulki hidni tez sezadi. U qishdasichqon ovlaydi.
Tulki bahorda yoki yozning boshidabolalaydi. Bolalari to‘rt oylik bo‘lgan-da mustaqil bo‘ladi.
Nima qiladi? so‘rog‘iga javob bo‘l-gan so‘zlarning tagiga chizing.
105
188-mashq. Ko‘chiring. Gaplar -ning oxiriga qaysi tinish belgisi qo‘-yilgan? Nima uchun?
— Kecha-kunduz necha soat,Qani, ayt-chi, Adolat?
— Topdim-topdim, bilib oldim,U yigirma to‘rt soat.
Obid Rasul
189-mashq. O‘qing. Matndan ni -malarni bi lib oldingiz?
— Quchoq-quchoq lola teribsizlar.Tog‘ga chiqdinglarmi?
— Ha, tog‘ etagida sariq, qizillolalarni terdik.
— Ilgari lolalar bog‘larda, dalalardako‘p bo‘lardi. Odamlar uzib bitirish-di. Sizlar uzgan lolalar ham kelgusiyil unib chiqmaydi. Uzaversangiz,tog‘dagi lolalar ham tugaydi.
O‘tkir Hoshimovdan
106
Matnda nechta gap bor? Ajratibko‘rsatilgan so‘zlarga so‘ roq be ring.Ular qanday ma’no bildiryapti?
190-mashq. She’rni ifodali o‘qing.
Birinchi iyun
— Bilag‘on deb atasharDo‘stlaring seni, Suyun.Top-chi, qanday kun o‘zi,Deylik, birinchi iyun?
— O‘sha kuni ta’tilgaChiqishadi bolalar.Farzandlarin hordiqqaJo‘natadi onalar.
— Aytganlaring-ku to‘g‘ri,Bilib ol yana shuni:Birinchi iyun, jo‘ra,Yozning tug‘ilgan kuni.
Abdurahmon Akbar
107
Lug‘at
G
gulbeorGulsara
H
hammomharfhavohisobhissaholvahovliho‘kiz
J
jahonjayron
K
karamkarnaygulkartoshkakitob
A
Abbosanjirayiq
B
bahobahrabargbarmoqbodombog‘bonbuzoq
D
davlatdavoda’voduradgordo‘lana
E
echki108
Ppaxtapiyolapiyozpishloqpichoq
Qqahratonqarmoqqayiqqaymoqqishloqqovoqqozonquloqqo‘qongulqo‘zichoq
Rrubob
Ssabzisakkizsaratonsarimsoq
koptokkuchuk
L
lavlagi
M
mardmehmonmehribonmixmusaffomushuk
N
navona’matak
O
odoboftobolmurutolxo‘riozodoshpaz
109
sigirsovuqsupurgiso‘qmoq
T
talaffuztarvuztovoqtovuqtovustoychoqtog‘olchatubturptuxumtuzto‘qqizto‘rt
U
ukkiuzum
X
xaroba
xirmonxolaxonaxontaxta
Y
yaxmalakyong‘oq
Z
zanjirzardoliZaynab
Sh
shaftolishifokorsholg‘omshotut
Ch
chinnigulchoynakcho‘mich
110
MUNDARIJA
Ona tilim...............................................................3
Tovushlar va harflar
Tovush va harf ......................................................4Unli tovushlar va harflar ........................................8Undosh tovushlar va harflar ................................15Tutuq (’) belgisi ..................................................30Alifbo...................................................................32Bo‘g‘in ................................................................35So‘zlarni bo‘g‘inlab ko‘chirish.............................39
So‘z
So‘zning ma’nosi .................................................45Shaxs va narsaning nomini bildirgan so‘zlar .......49Kishilar ismi va familiyasining boshharf bilan yozilishi ...............................................52Joy nomlarining bosh harf bilan yozilishi ............56Hayvonlarga atab qo‘yilgan nomlarning bosh harf bilan yozilishi ......................................60Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so‘zlar ...64Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so‘zlar .....70Shaxs va narsaning miqdorini va tartibinibildirgan so‘zlar ...................................................76
Nutq. Gap
Og‘zaki nutq va yozma nutq..............................85Gap.....................................................................88O‘quv yili oxiridagi takrorlash .......................103Lug‘at ...............................................................108
111
G‘afforova T. va boshq.Ona tili: 1-sinf uchun darslik /Muall. T. G‘afforova, E. Shodmonov,
X. G‘ulomova. — T.: «Sharq», 2017. — 112 b.
I. 1, 2. Muallifdosh.
UO‘K 811.512.133 (075.2)KBK 81.2.O‘z–922
G‘ – 27
ISBN 978-9943-26-
O‘quv nashri
TAL’AT G‘AFFOROVA, ERGASH SHODMONOV , XOLIDA G‘ULOMOVA
ONA TILI
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining1-sinfi uchun darslik
O‘n ikkinchi nashr
«Sharq» nashriyot-matbaaaksiyadorlik kompaniyasi
Bosh tahririyatiToshkent – 2017
Muharrir E. BozorovBadiiy muharrir F. BasharovaRassom G. Shoabdurahimova
Texnik muharrir D. Gabdraxmanova Kompyuterda sahifalovchi A. Nisanbayeva
Musahhihlar: M. Ziyamuhamedova, Sh. Xurramova, S. Allayeva
Nashr litsenziyasi AI ¹ 201, 28.08.2011
Bosishga ruxsat etildi 11.03.2016. Bichimi 70x90 1/16. «Pragmatic»garniturasi. Kegli 18 shponli. Ofset bosma. Shartli bosma tabog‘i 8,19.
Nashriyot-hisob tabog‘i 6,5. Adadi ... nusxa. Buyurtma ¹ ...
«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi, 100000, Toshkent shahri, «Buyuk Turon» ko‘chasi, 41.
