ARHITEKTONSKI FAKULTET

Univerzitet u Beogradu2011/2012.

MASTER PROJEKAT M9_KULTURNI DISTRIKT U BERNU: REGENERACIJA I RECIKLAŽA KOMPLEKSA SA IDEJNIM REŠENJEM OBJEKTA (STUDENTSKI KONKURS ZA ŠINDLEROVU NAGRADU 2012)

tema:

Transformacija stambenih tipologija – nove forme stanovanja u kontekstu savremenog urbanog prostora

mentor: Prof. mr Petar Arsić

članovi komisije: Prof. Vladimir LojanicaDoc. dr Žikica Tekić

student: Katarina Otović M-2010/192

Apstrakt

Rad se bazira na istraživanju alternativnih vidova stanovanja koji mogu biti integrisani u urbanom jezgru gradova, načina na koji oni podstiču frekventnost aktivnosti i događaja i efekta koji ovi fenomeni imaju na kvalitet života u gradu.

Da bi se objasnila potreba za kreiranjem novih modela stanovanja, neophodno je posmatrati prostore stanovanja kroz prizmu današnjih promena, jer stanovanje podrazumeva različite oblike svakodnevnih potreba ljudi i širok spektar aspekata življenja. Tradicionalna porodična jedinica (majka, otac i deca) postaje samo jedan od oblika shvatanja porodice, što rezultuje spektrom različitih potreba, a samim tim i organizacija stambenog prostora. Strogo razdvajanje poslovnog prostora i stanovanja u savremenom tehnološkom društvu nije više zasnovana, za njih je danas potrebno imati drugačija rešenja sa akcentom na mogućnosti ispunjavanja širokog dijapazona različitih potreba. Dosadašnja diferenciacija, zoniranje stambenog prostora, transformiše se usled nepredvidivih programskih promena.

Transformacija socio-kulturoloških identiteta, razvoj novih tehnika i tehnologija, brz protok informacija, kao i radikalne društvene reorganizacije, utiču na promenu profila korisnika i njihovih potreba i očekivanja od stambenih prostora. Stambeni prostor je danas neophodno organizovati u skladu sa principima jasno definisane fleksibilnosti, koja omogućava funkcionisanje različitih koncepata stanovanja i aktivno korespondira sa kontinualnim promenama. Ove potrebe posledica su nove društvene diferencijacije, različite percepcije pojma doma i sve manje zastupljenosti tradicionalnog porodičnog života, kao i pomeranja programa i funkcija unutar stambenog prostora, razvoja novih potreba za povezivanjem stanovanja i rada i nepredvidivosti smera razvoja promena tokom vremena.

Ključni pojmovi: stanovanje, transformacija, integrisano stanovanje, urbanitet, kvalitet života u gradu, urbana kuća

Uvod

“Originalna forma svakog stambenog prostora ne predstavlja “bivstvovanje u kući”, već “bivstvovanje u opni”. Ova opna nosi karakteristike svog naseljenika.” Valter Benjamin

Stanovanje kao oblik bivstvovanja je suština našeg bića (prema Martinu Hajdegeru u knjizi “Građenje, Stanovanje, Mišljenje”) odnosno predstavlja čak stanje uma. Hajdeger dovodi u direktnu vezu osećanje spokojstva i življenja, povezujući dom sa pronalaskom mira. Mesto na kojem bivstvujemo, u većoj ili manjoj meri predstavlja prostor u kom smo slobodni da organizujemo sopstveni život na način koji nama odgovara.

Nasuprot Le Kororbizjeovom definisanju stanovanja kao spavaonice za “skladištenje” radničke sile, stanovanje predstavlja više od pukog smeštaja, deluje prostorno i vremenski i predstavlja jedan od glavnih problema čovečanstva. Stanovanje podrazumeva različite oblike svakodnevnih egzistencijalnih potreba ljudi i širok spektar aspekata življenja.

U ovom kontekstu može se uvesti pojam “doma”, koji označava emocionalno osnovan odnos između stambenog prostora i njegovog korisnika. Dati odnos je lokalizovan u ideji, ali nije neophodno da ta ideja postoji u fizičkom prostoru. Posedovanje jedinstvenog fizičkog skloništa ne predstavlja neophodan slučaj, ni dovoljan uslov za sociopsihološki doživljaj doma. Ove relacije pokazuju da stanovanje ne može biti svedeno na korišćenje isključivo u praktične svrhe. Socio-kulturološki i urbani identiteti danas se radikalno transformišu, pod jakim uticajem globalizacije, internacionalizacije i brzog protoka informacija koje igraju značajnu ulogu u menjanju stanovanja i doprinose sve češćem gubljenju nematerijalnih aspekta stanovanja koje imenujemo domom.

Poimanje stanovanja se može definisati pomoću fizičke dimenzije, odnosno najčešće pojma shvaćenog kao stambenu jedinicu, a zatim i kao fizički objekat. Svojstvo fizičke dimenzije podrazumeva sve stambene normative i karakteristike: veličina stana, njegova struktura, osvjetljenje, otvoreni prostori, fleksibilnost i infrastruktura. Stanovanje kao sociološki problem ne može se ograničiti samo na potrebe za stanom i u vezi sa stanom. Problem stana znatno je širi i odnosi se na sve sfere u kojima se stanovanje kao društvena ideja ili praksa realizuje. Priroda potreba u satnovanju je složena. Problem satnovanja nije dovoljno posamtrati samo kroz dimenziju potrebe, jer stanovanje je složen problem determinisan biološki, psihološki, socijalno, kulturno, ekološki i prostorno. Stanovanje je je jedno od najstarijih i uvek otvorenih pitanja u svim fazama razvoja grada, jer je potrebu ljudi da žive u gustim sredinama koje vremenom postaju sve veće oduvek pratio i problem njihovog smeštaja.

Jedinstvene sociološke definicije stanovanja nema, ali je prihvatljivo reći da stanovanje određuje civilizacijski nivo razvoja konkretnog društva, karakter proizvodnih odnosa, politika razvoja, kao i istorijski, kulturni i drugi činioci. Individualna potreba za adekvatnim stanovanjem posredovana je klasnom, slojnom i grupnom pripadnošću, a zatim individualnim osobinama pojedinca. Kao najširi, a istovremeno dovoljno neposredni okviri za razumevanje stanovanja u oderđenom društvu, vremenu i prostoru pojavljuju se društveni, kulturno-genetički i istorijski konteksti.

Postoje dva osnovna vida stanovanja, do kojih nas upućuju odnos urbanističkog koncepta i karakteristika porodičnog života, a to su: individualno stanovanje u jednoporodičnoj kući i kolektivno u zgradama sa

više stanova. U našoj urbanističkoj praksi, posmatrano kroz gustinu satnovanja koja je između ostalog iskaz i način stanovanja (kolektivnog odnosno individualnog) pojavljuje se i takozvano mešovito stanovanje. Ono upućuje na urbanistički ambijent u kome se uglavnom nalaze zgrade kolektivnog satnovanja niže spratnosti, kombinovane sa jednoporodičnim stanovanjem.

Razrada

Urbanitet gradova i integrisano stanovanje

Urbanitet gradova održava se kroz razvoj kvaliteta života centralnih gradskih zona i čuvanje identiteta mesta kao mere njihove raznolikosti. Kvalitet života u urbanim sredinama uslovljen je povećanjem stepena kompaktnosti grada i raznolikosti njegove ponude, a to se postiže uvođenjem alternativnih vidova stanovanja, favorizacijom pešačkih komunikacija i otvorenih zelenih gradskih zona, promenljivom namenskom strukturom bloka, odnosno primenom otvorenog sistema razvoja koji neguje otvorenost i transformabilnost. Navedene karakteristike kvaliteta života u gradu neizbežno podrazumevaju stanovanje kao osnovnu funkciju koja održava vitalnost grada i njegov sociološki i kulturni identitet.

Privlačnost grada počiva na podizanju stepena urbaniteta kroz proširenje dijapazona aktivnosti koji nudi, kompaktizaciju i transformaciju fizičke strukture bloka i adaptaciju karaktera jedinice urbanog tkiva – kuće. Veliki broj faktora utiče na funkcionisanje i atraktivnost grada (saobraćajne mreže i alternativni sistemi kretanja, odnos otvorenih javnih prostora i mešovite namenske strukture), ali privlačnost grada se najzahvalnije može meriti prema stepenu kompaktnosti, na koji direktno utiče koncentracija i prisutnost urbanog stanovanja. Potrebno je napomenuti da je održivost kvaliteta života gradskog centra ostvariva samo ukoliko ga raznolika ponuda vidova i oblika stanovanja čini prihvatljivim za različite strukture korisnika (individue, parove, porodice, korisnike sa posebnim potrebama, starije građane).

Integrisano stanovanje je fenomen koji podrazumeva povezivanje i prožimanje naizgled suprotstavljenih aktivnosti stanovanja i javnog života susedstva i grada u celini. Može se definisati kao polifunkcionalna, ali autonomna struktura koja sa jedne strane ima ulogu fizičkog okvira života njenih stanovnika, dok istovremeno ima ulogu da inicira i unapredi kvalitet života u gradu, poveća gustinu aktivnosti i događaja, uravnoteži i uokviri ambijent.

U osnovi fenomena integrisanog stanovanja prepoznaju se sledeće karakteristike:

1. Povezovanje i mešanje proširene funkcije stanovanja (odmor, rad, razonoda,…) i centralnih funkcija grada (poslovanje, trgovina, usluge,…);

2. Fizička i fukcionalna autonomnost (u vlasničkom i ekonomskom smislu), organizovana prema potrebama korisnika i oblikovana prema uslovima okruženja;

3. Unutrašnja adaptibilnost i promenljivost uz poštovanje nasleđene strukture i ambijentalnog karaktera okruženja, odnosno mogućnost kontekstualizacije fenomena.

Fenomen urbane kuće

Posmatrajući pojavu integrisanog stanovanja u okvirima arhitekture i urbanizma kao struke koja se bavi pojavnim oblikom, može se definisati pojam urbane kuće kao urbanistiko – arhitektonski aktivne prostorne strukture kroz koju se materijalizuju različiti vidovi integrisanog stanovanja kroz kulturnu, fizičku i arhitektonsku dimenziju, a uz stalno pojedinačno preispitivanje relacije sadržaja i mesta koji je bliže određuju.

Fenomen urbane kuće definiše se kao osnovna jedinica urbanog tkiva, koja je određena parcelom i izgrađenom strukturom na njoj i koja komponovanjem gradi gradski blok. Kada je u pitanju odnos prema kompaktnosti urbanog tkiva, urbana kuća integriše funkcije većih ili manjih gustina i intenziteta, zavisno od karaktera okruženja. U odnosu prema korisniku grada, ovo je polifunkcionalna struktura koja podrazumeva promenljivost kako na nivou unutrašnje, tako i spoljašnje organizacije, kao i izvestan stepen transparentnosti omotača u korespondenciji sa neposrednim okruženjem.

Funkcionalna struktura urbane kuće podrazumeva proširenu funkciju stanovanja sa aktivnostima odmora, rada i hobija, u zatvorenom i otvorenom prostoru i centralnu javnu gradsku funkciju. Odnos javnih funkcija i stanovanja nije određen unapred već zavisi od uslova okruženja. Najčešći slučaj je da prizemlje prihvata aktivnosti otvorene ka javnom životu kuće, dok su na spratovima intimniji prostori. Kako se može naglasiti granica između javnog i privatnog u horizontalnom, tako je moguće odrediti zone i u vertikalnom smislu. Tako ulični front označava javnost kuće, dok dvorišni pripada privatnom domenu, pa je moguće i na ovaj način uspostaviti stepenovanje aktivnosti u okviru objekta.

Kada je reč o porodičnom, odnosno individualnom stanovanju, funkcionalna organizacija podrazumeva dodatne pomoćne prostore za smeštaj automobila, ostavne prostore, kao i dodatne autonomne celine za iznajmljivanje ili proširenje porodice. Kada je reč o višeporodičnim objektima, teži se individualizaciji mesta stanovanja, što znači težnju da svaka tipologija bude oblikovana prema specifičnim zahtevima korisnika. Otvoreni prostor parcele koristi se kao polujavni prostor koji premošćuje jaz između javnosti ulice i intimnosti kuće. Može podržati najrazličitije aktivnosti proširenog stanovanja, od dečjih igrališta, preko uslužnih prostora, do prostora namenjenih kućnim ljubimcima.

Urbana kuća kao prostorna struktura prepoznaje okvir kontrolisan kroz urbanističke uslove sredine i jednaku opredeljenost u komunikaciji ka ulici i dvorištu. Volumetrija podrazumeva kompaktnost forme pretežno otvorenog plana, fleksibilnu i transformabinu unutrašnjost, u određenom stepenu transparentnu prema javnom prostoru ulice i unutrašnjosti bloka.

Arhitektonska struktura određena je artikulacijom fizičke strukture i njenim otiskom u liku kuće. Lik kuće podložan je promenama usled fluktuacije namkenske strukture unutrašnjosti. Urbana kuća je dvostrano orjentisana prema ulici, odnosno prema javnom prostoru pešačkog koridora i prema unutrašnjosti bloka, odnosno prema otvorenom prostoru pripadajuće parcele.

Nova urbana kuća integrisanog stanovanja je princip su – života fizičkog okvira kuće, korisnika – urbita i neposrednog okruženja grada. Ona nije definisana kao model niti kao tipska struktura, već kao entitet

koji omogućava najrazličitije opcije prožimanja i prodiranja događaja koji čine grad aktivnim i koji iniciraju razvoj urbaniteta.

Održivost fenomena urbane kuće integrisanog stanovanja se zasniva na njegovom osnovnom svojstvu unutrašnje adaptabilnosti kao autonomne jedinice urbanog tkiva i na prilagodljivosti različitim prostornim okvirima kada oblikuje strukturu bloka.

Savremeno stanovanje u urbanom prostoru

Transformacija porodice i promene u kontekstu stanovanja

Transformacija klasične porodice dovodi do stvaranja modela samačkog življenja. Produžetak životnog veka, kasnije odlučivanje na formiranje bračne zajednice i odlaganje proširivanja porodice samo su neki od preduslova za porast “neporodičnog” modela življenja. Porodični život sada traje između 15 i 20 godina i kraće.

Isticanjem individualnosti kroz različite navike, želje i potrebe, javlja se potreba za stanovima koji omogućavaju slobodnije funkcionalno organizovanje i iskorišćenje prostora. Ne postoje univerzalne funkcionalne šeme koje bi odgovarale svim tipovoma porodica, dolazi do pomeranja programa i funkcija unutar stana, ukidanja normativa koji su proistekli iz CIAM-a, i formiranja otvorenih sistema koji omogućavaju različite upotrebe prostora. Iz velikog spektra potreba i različitih struktura porodica, neophodno je da stambena arhitektura prostor ne poima samo kroz njegovu jednu, trenutnu upotrebu.

Potrebno je preispitati postojeće i pronaći nove tipologije koje mogu da zadovolje multifunkcionalnost i fleksibilnost stambenog, ali i radnog prostora koji se ponovo prepliću unutar istih prostornih volumena.

Proces integrisanja stanovanja i rada

Porodični dom, kao intimni prostor, može se smatrati izumom Moderne, ali već od početka 18. veka kuća ne predstavlja više samo utočište, nego i prostor za rad. Stanovanje i rad su bili obavljani u okvirima malih prostornih razdaljina sa ograničenom potrebom za mobilnosti.

Raskol između funkcija stanovanja, rada, transporta i rekreacije je bilo maksimalan u velikim šemama modernističkih gradova i utopija pre i posle II sv. rata. Veliko poverenje u mobilnost dovelo je do stambenih spavaonica i potpunog razdvajanja rada i stanovanja. Ovo razmišljanje se zadržalo do 1970-tih godina kada se pojavila potreba za većom raznolikosti stanova i ponovo je otkriven značaj dinamike grada u kome mnoge funkcije koegzistiraju u prostoru i vremenu pod uticajem informatičke tehnolohije.

Uvođenjem novih tehnologija mnogi svoje radno mesto nose sa sobom, što omogućava i rad kod kuće. Sve manje je stalno zaposlenih osoba, usled promene globalne ekonomske socijalne strukture. Sve veći broj zaposlenih, usled velike konkurencije i napretka tehnika i tehnologija, je na raspolaganju 24h dnevno i sve više koristi dom i kao radno mesto, a porast rada kod kuće smanjuje potrebu za mobilnošću. Usled kohabitacije stanovanja i rada, u stambenim prostorima dolazi do potrebe za njihovim različitim međusobnim odnosima i novim konceptima fleksibilnosti.

Neophodno je izvršiti parametrizaciju stanovanja i rada i omogućiti nesmetano funkcionisanje njihovih kombinacija, tako da se mogu nositi s programskim i prostornim promenama. Prvo je potrebno definisatisve različite kombinacije tipologija stanovanja i rada, od potpuno integrisanih do potpuno razdvojenih:

1. Dva u jednom, (integrisano stanovanje i rad, oni su deo istog procesa, ne postoji jasno razlučenje između ta dva, ne postoji formalno radno vreme).2. Zajedno, ali odvojeno (mogućnost kombinacije rada; rad i stanovanje se paralelno odvijaju, aliodvojeno u tradicionalnoj formi iz praktičnih razloga (farme, lokali sa stanom iznad, stanovi sa prostorijom za privatnu praksu...), poseban odnos privatnog aspekta i prostora koji više pripada javnoj sferi).3. Zajedničke prostorije (stanovanje i rad se odvijaju u sklopu istih prostornih okvira, ali njihov raspored korišćenja prostora je fleksibilan, kako se potrebe i funkcije menjaju).4. Odvojene prostorije (stanovanje i rad na različitim lokacijama, najčešće od ova četiri, ljudi su fleksibilni i često menjaju mesto stanovanja i rada).

Omogućava se formiranje hibridne forme menjajućih kombinacija različitih varijanti integrisanog stanovanja i posla i rada van kuće.

Sadržaj:

Apstrakt

1. Uvod2. Razrada

2.1 Urbanitet gradova i integrisano stanovanje2.2 Fenomen urbane kuće2.3 Transformacija stambenih tipologija u istorijskom kontekstu2.4 Savremeno stanovanje u urbanom prostoru

2.4.1 Transformacija porodice i promene u kontekstu stanovanja2.4.2 Proces integrisanja stanovanja i rada2.4.3 Nove tipologije kao odgovor na potrebe savremenog društva

3. Zaključak