SZ BAI Trk edebiyatnn islamiyet'ten nce ve slam dnem genel tasnifi iinde; Trk Halk Edebiyat kendine has yerini almaktadr. Bu edebiyat; iledii konular itibariyle, halkn dilini, duygu ve dncelerini, zevkini, mill ve din inanlarn esas alarak halk-cumhur sentezinde/her zmreye hitap ederek btnletirici bir rol oynamaktadr. Bu edebiyat; milli birlik ve beraberlik lksnde vermek istedii mesajlar, halkn kolayca anlayabilecei ve kabullenebilecei bir anlatm tarz iinde Trke olarak onlara ulatrmaya almaktadr. Elinizdeki bu "Trk Halk Edebiyat El Kitab" da bu hedefin bir parasdr. Zira bu ahma; buyandan toplumun ihtiya duyduu konular, onlarn anlayabilecei bir ekilde verebilmekte, dier yandan da niversitelerimizde okuyan genlerimizi bu konularda bilimsel veriler itibariyle bilgilendirebilmektedir.

Ayrca bu ahma; hem ilk-orta retim programlarndaki bu disiplin ile ilgili konular, hem de niversitelerin "Trk Dili ve Edebiyat" ile "Trke retmenlii" ve dier ilgili blmlerdeki ders programlarnn muhtevalarna uygun olarak hazrlanmtr. Ayrca, orta retim programlarnda yer alan Halk Edebiyatna ait konular da tespit ederek bunlarn gnmzde yetersizliini ve retmenler tarafindan daha reel olarak verilmesi gerei zerinde de durulmutur. Trk Halk Edebiyat El Kitabi'nda; "Trk Dili ve Edebiyat" ile "Trke retmenlii" blmlerinde okutulan programlardaki baz kaymalar da yerine oturtmaya altk. Bu cmleden olarak, bilim dal itibariyle Halk Edebiyatna ait olan konularn Eitim Fakltelerindeki Eski Trk Edebiyat I'e kaydrlmasnn dzeltilmesi gerektiini de bilimsel veriler iinde vermeeye altk.

Trk Halk Edebiyat El Kitabnda Halk edebiyat trleri ile Dini-Tasavvufi Trk Edebiyatn, ait trleri ayn ayn verdik. nk birincisi daha ok anonim veya ak edebiyat konularn ihtiva etmekte, ikincisi ise btnyle, dini-tasavvufi Trk edebiyatdr ki, bunun bir baka zellii de, kendi-sine ait trlerin Trkenin retiminde kullanlmasdr. Bilindii gibi dini-tasavvufi Trk edebiyat terminolojisini gnmzde baka isimler ad altnda vermek isteyenler de vardr, kanaatimizce bu yanl olur. nk bu konu, sadece Trklere ait dini-tasavvufi temleri ilemektedir ve bu terminoloji artk oturmutur. Zira bu disiplinin temel ideolojisi ve 20 fikir kayna; Trk mill kltr, islam din ve islam tasavvufudur. Bu cmleden olarak bu edebiyat; d unsurlar itibariyle, yani vezin ve nazm ekli bakmndan ou zaman mill ruhu aksettirirken; i unsurlar itibariyle de, yani mefhumlar, mecazlar, dil ve slup bakmndan Trk mill kltr bnyesinde din-tasavvuf inan ve vecdi ortaya koymaktadr. Bunun sebebi, Trk milletinin islam iman gibi. slam tasavvufunu da yine Trk'n inanma slubuyla birletirmi olmasdr. nk bu edebiyatn kadrosunda, divan ve saz. airleri bulunmakta ve bu edebiyatlara ait nazm ekillerini de mtereken kullanmaktadrlar. Fakat bu edebiyat, her iki edebiyat da, hem birbirlerine yaklatrr, hem de onlarn hitap ettii ayr ayr zmreleri, kendi bnyesinde halk-cumhur potasnda birletirip btnletirerek bir edebiyat kprs kurmaya alr. Bizim bu ahmamz; Giri, alt blm ve bibliyografyadan olumaktadr. Girite genel anlamda Trk edebiyatnn; kavramlar, edebiyatta ifade tarzlar, tarih iinde Trk edebiyatnn tarihi geliimi ve Trk edebiyatnn gnmze gre tasnifi zerinde durduk. Biz burada zellikle yeni bir tasnif denemesi erevesinde Trk edebiyatn islam ncesi ve Islam dnem banda; Trk Dili, Trk Halk edebiyat, Din-Tasavvuf Trk edebiyat. Divan edebiyat. Ak edebiyat. Dnya edebiyatlarnn tesirinde kalan Trk edebiyat, Cumhuriyet

dnemi Trk edebiyat, Trk Cumhuriyetleri ve Trk topluluklar edebiyatlar bal altnda yeni bir tasnif denemesi ile bir btnn olumasn temine altk Birinci blmde; Trk Edebiyat ile ilgili kavramlar; edebiyatn tanm, konusu, muhtevas, metodu; edeb eser vb. hususlar ele aldk. Buna bal olarak edebiyat tarihinin nemi zerinde durarak edebiyat-dil-kltr ilikisini inceledik, edebiyatn dier bilim dallaryla ilgisini kurmaya altk. ikinci blmde; islam ncesi Trk edebiyatnn tarihi seyrini, genel zelliklerini, ilk dnemlerde oluan szl-yazl eserler ile eski Trk irinde grlen Kirleri ksa anekdotlarla vermeye altk. nc blmde; Orta Asya sahas Trk edebiyatnda; Trk Kltr ve slamiyet arasndaki ilikiler, Trklerin islam ncesi inan sistemleri, Trkler ve islamiyet, Trklerin islam'a gemeden nce Araplarla olan temaslar, Hz. Muhammed dneminde Trklerin durumu ve Hz. Muhammed'in Trkler hakkndaki hadisleri, ilk fetihler srasnda Trk Arap mnasebetleri, Trklerin Mslman olular.. vb'lerini; ayrca 11-20. yzyl aras Orta Asya Trk edebiyatnn genel zellikleri ile bu yzyllarda yaayan belli bal mutasavvflarndan; Yusuf Has Hacib, Kagarl Mahmud, Ahmed Edib Ykneki, Ahmed Yesv, Sleyman Hakim Ata, ah smail Safav, Mahdum Kulu'mn bu edebiyata katklar ve temsilleri zerinde durduk. 21 Drdnc blmde; esas almamzn adn oluturan Trk Halk edebiyat hakknda; kavramlar. Halk edebiyatnn genel ilkeleri. Halk edebiyatnda metodoloji, ilk ve orta retim programlarnda Halk edebiyatna ait konularn ksa bir deerlendirilmesi, retim etkinlikleri, bu derslerde kullanlan ara-gereler ve retim metodlarnn uygulanmas hakknda mahhas bilgiler vermeye altk. Beinci blmde; Trk Halk Edebiyatn, Ortaretim programlarna gre ama, plan, ilenen konular, ders ara ve gereleri vb. adan bir deerlendirmeye tabi tuttuk.

Altnc blmde; Trk Halk edebiyatnda trleri ilerken, bu trlerin hece ve aruzu gre yazlanlar ve ekil zellikleri zerinde durduk. Ayrca burada Trk halk edebiyat trlerinin Trke retimindeki nemli fonksiyonlarn ve bu hususla ilgili olarak; ninni, mani, trk ve destan... verilerini etkilerini ortaya koymaya altk. Yedinci blmde; Ak tarz Trk edebiyatnn genel zellikleri ve 16-20. yzyla kadar olan zaman dilimini birletiren rnek ahsiyetlerden birkan vermeye altk. Sekizinci blmde; Dini-Tasavvufi Trk edebiyatnn genel zellikleri, tasavvufun tarihi geliimi, divan ve halk edebiyat ile mterek kullandklar nazm ekilleri, yzyllara gre mutasavvf airlerden rnekler vermeye alrken, yine bu edebiyata ait olan; Allah, Peygamberler, din ve tasavvuf yolunun bykleri, dini ve tasavvufi dncelerle ilgili 45 nazm tr'n rneklerle deerlendirmeye altk. Bibliyografyada da; bu almamzda kullandmz eserler, makale vb'lerini yazarlarn soyadlarna gre alfabetik olarak vermeye altk. almamzda grlebilecek baz noksanlklarn, meslekdalarmz ve okurlarmz tarafndan yine iyi niyetler erevesinde deerlendirilmesini, dzeltilmesini ve yaplmas ngrlen baz ilaveler iin de bize destek olunmasn en samimi duygularmzla bekliyoruz. Ankara 02.08. 2003 Prof. Dr. Abdurrahman Gzel Prof. Dr. Ali Torun KNCi BASKIYA SZ BAI rencilerimizin, retim elemanlarmzn, okurlarmzn ve 'halk-cumhur'ua, byk ilgisine mazhar olan 'Trk Halk Edebiyat El Kitab' adl bu almamz, bir yl iinde bitmitir. Bundan dolay hem mutluyuz, hem mteekkiriz, hem de almamzn daha iyi olmas iin her trl gayreti gstermek zorunda olduumuzun idraki iindeyiz. Bu cmleden olarak kitabmzn bu yeni basksn iki boyutlu olarak ele aldk. Bunlar da:

* Birinci baskda meydana gelen; tashih, dizgi hatalar, baz tekrarlarn, tiir'lerin, dip notlarnn ve konularn..vb.'lerinin konulmamas sebebiyle yeniden gzden geirilerek dzeltilmeler yaplmtr. * Eserde yaptmz yeni dzenlemelerle; hem bu noksanlklarn tamamlanmas, yani giri, yeni blmler, yeni konular, yeni tr ve metinlerin eklenmesi, baz metinlerin karlmas veya sadeletirilmesi; hem de konular arasndaki dankln ortadan kaldrlarak benzer konularn da birletirilmesi suretiyle bir btnn olumasni temine altk. almamz; sz ba, giri, sekiz blm ve bibliyografyadan olumaktadr. Giri blmnde; genel anlamda Trk Edebiyat'nn tarih geliimi iinde, Trk Dili ve Edebiyatnn devirlere ve gnmze gre yeni bir 'tasnif denemesi' ni yapmaya ve devirler hakknda da zet bilgiler vermeye altk. zellikle bu yeni tasnif denemesi erevesinde, slam ncesi ve slam dnem banda Trk Edebiyatn; Trk Dili, Trk Halk Edebiyat, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Divan Edebiyat, Ak Edebiyat, Dnya Edebiyatlarnn tesirinde kalan Trk Edebiyat, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar edebiyatlar bal altnda deerlendirmeye altk. Birinci blmde, bu edebiyat oluturan kavramlar zerinde durduk. Mmkn olduunca bunlar hakknda bilgiler vermeye altk. kinci blmde; 'slam ncesi Trk Edebiyat zerinde duruldu. Burada szl-yazl edebiyat ve Tr'ler ele alnd. nc blmde; Orta Asya sahas Trk edebiyat'nda Trkler'in Mslman olular ve 1120. yzyllar arasnda yaayan mutasavvflardan rnekler verildi. Drdnc blmde; 'Trk Halk Edebiyat retiminde kullanlan genel yntemler' hakknda 'alan eitimine' ynelik bilgiler verildi. 23

Beinci blmde; 'Trk Halk Edebiyat'nn ilk ve orta retim proGramlarna gre ksa bir deerlendirilmesi zerinde durduk. Altnc blmde; Anadolu Sahas Trk Halk Edebiyatnda Trler ele alnarak rneklerle ilenmeye alld. Buraya birinci baskda yer almayan 'Mit, efsane, tekerleme..vb'lerini de ekledik. Ayrca bu edebiyatn Anadolu sahasnda balangc ve 13-20. yzyllar arasnda yetien belli bal mutasavvflardan her yuzyla gre, 3-5 aras mutasavvf ve eserlerinden rnekler vermeye altk Yedinci blmde; 'Ak Tarz Trk edebiyatnda ak tipinin dn bugn zerinde ksa bir deerlendirme yaptk. Ayrca yzyllara gre 18a-k'n eserlerinden rnekler de verdik. Sekizinci blm'de; 'Dini-tasavvufi Trk edebiyat' hakknda genel bir bilgi verildikten sonra, bu edebiyatn eserlerinde tespit etmeye altmz trleri rneklerle de deerlendirmeye aldk. zellikle bu trleri; Allah, peygamberler, din ve tasavvufyolunun bykleri, din ve tasavvuf dncelerle ilgili olarak yazlan 45 tr rneini verdik. Ayrca bu edebiyatn manzum eserlerini ekil bakmndan incelemeye altk Burada; vezin, kafiye, redif, Divan Edebiyat ile ortak olan nazm ekillerini vermeye altk. Bibliyografya blmnde; bu almamzda kullandmz eser, makale... vb'lerini yazarlarn soyadlarna gre alfabetik olarak verdik almamzn asl hedef kitlesi olan ; 'siz niversite retim yeleri, rencileri ve halkcumhur'un burada grecekleri her trl noksanlklarn, yine iyi niyetler erevesinde deerlendirilmesini, dzeltilmesini ve yaplmas ngrlen baz ilaveler iin de bizlere destek olunmasn en samim duygularmzla bekliyoruz. Bilindii gibi bu almada; zamanla alan bilgisi, ve alan eitiminin verilmesi de ihmal edilmemitir. Bu cmleden olarak eserin birinci basksnn ksa zaman iinde tkenmi olmas sebebiyle, biz de siz okurlarmzn destekleri ve uyarlaryla elinizdeki bu ikinci basky sizlere sunmay bir grev saydk.

Bu alma; bir yandan lise ve dengi okullardaki 'Trke ve Edebiyat dersleri'nde 'yardmc ders ve retmen el kitab' grevini yerine getirirken, dier yandan da niversitelerimizin Edebiyat ve Eitim Faklteleri lisans, Ykseklisans ve Doktora proramlarnda yer alan 'Trk Dili ve Edebiyat, ada Trk Leheleri, Halk Bilimi, Trke'nin Eitimi-retimi ve dier ilgili Blmlerinde okutulan 'Trk Halk Edebiyat ' derslerinin 'El Kitab' olarak yerini almaktadr. Dolaysyla bu almann ilk basksnn ksa zamanda bitmesi neticesinde, bu ikinci basksnda sizlerden gelen uyarlar ve hogrler balanmda, hem dzeltmeler, hem de ihtiyaca ve istee uygun olarak eklemeler yaplmtr. nk bu eserin asl sahibi olan sizlerin bu yakn ilgileri bu baarl sonuca ulamay salad. 24 Bu balamda 'Trk Halk Edebiyat El Kitab' hakknda meslektalarmzdan aldmz iyi niyete dayal dzeltmelerin bize bizzat gnderilmesi bizi ok mutlu etti. Bu cmleden olarak kymetli meslekdamz, sevgili dos-tumuz sayn Sabri Koz beyefendi'de bizzat bendenizi arayarak baz dzeltmeler yaplmas gerektiini ve bunlarla ilgili notlar gndermilerdir. Biz de bu 'iyi niyet tavsiyelerini' dikkatle ele alp bu dzeltmeleri memnuniyetle yaptk. Bundan dolay kendilerine kranlarm sunuyoruz. Bize kar gsterilen bu yakn ilgi ve hogrlerden dolay hepinize en derin kranlarmz sunmay bir bor biliriz. Ankara 05 Ekim 2004 Prof. Dr. Abdurrahman Gzel Prof. Dr. Ali Torun

GR TRK EDEBYATININ DEVRLERE AYRILMASINDA KULLANILAN LTLER VE TRK EDEBYATININ GNMZE GRE TASNF :

A. Trk Edebiyatnn Devirlere Ayrlmasnda Kullanlan ltler: 1. Dil Anlay: Asya ve Avrupa'nn eitli blgelerinde balayp gelien Trk Edebiyatlarn birbirinden ayran, yalnzca ekil, muhteva ve gaye farkll deildir. nemli bir faktr daha vardr ki, bu da edeb eserin asl malzemesi olan dilde ortaya kmaktadr. Bunlara lehe veya ive ayrl adn veriyoruz. Bu ayrma ksmen de olsa az farkllklarn da alabiliriz. Gnmzde bu kavramlar sk sk birbirine kartrlmaktadr. Bu sebeple konuya girmeden nce bu kavramlarn ak bir ifadeyle tanmlanmalar gerekmektedir. Lehe (dialecte, dialect, dialekt); bir dilin deiik lkelerde ve blgelerde, yine ayn "dil birlii'nden olan kimselerce konuulan deiik biimidir.1 ive: is (si: ve). Ar. ive. Syleyi zellii. Bu kelimenin ayn zamanda "az" anlam da vardr.2 Az: Bir dilin snrlar iinde, blgelere ve snflara gre deien syleyi zellii. Bunun yannda, slub ve ifade zellii anlamlarna da gelmektedir.3 Yukardaki kavramn tanmlarna baktmzda, ive ve az kavramlarnn syleyi zellii noktasnda birletiklerini, dolayisiyle ayn kavramlar olduklarn grrz. Bu ayn zamanda "konuma" ile de dorudan ilgilidir. Bir dilin snflandrlmasnda bu kavramlarn mutlak surette gz nne alnmas gerekmektedir. Bu kavramlar aa kavuturduktan sonra imdi Trke'nin tasnifi ile ilgili aklamalara geebiliriz. Bilindii gibi Trk dillerinin tasnifi meselesi ile ilk uraan kimse ola-rak Kagarl Mahmud zikredilebilir. O, 1072-1074'te tamamlanm olan Divan Lugati't-Trk adl mehur eserinde, Trk kabilelerinin o zamanki 26 durumuna gre kaba bir tasnifini yaparak bunlar ark ve garb (doulu ve batl) olmak zere iki byk gruba ayrmtr.4

Bu tasnif, dil ve edebiyat tarihimizde olduka nemli bir yer tutmaktadr. Edeb metinlerin asl malzemesinin dil olduunu dnrsek, bu tasnif Trk Edebiyatnn devirlere ayrlmasnda da o gnn artlarna gre nemli kstaslar ortaya koymutur. Divan Lgati't - Trk isimli eseri 11. yzyla ait bir deneme olduu iin Kagarl Mahmud'un ahmasn ancak tarihi bir vaka olarak kabul etmekle beraber, yaad devre ait btn Trk aile ve boylar arasnda dolaarak hemen hemen btn Trk lehe ve ivelerini incelemi olmas ve iveleri mukayese ederken ses hususiyetlerini de dikkate almas dil anlayna dair tasnife ne kadar ciddiyete yaklatn ortaya koymaktadr.5 Trkenin en eski dnemlerinden gnmze kadar, ive ve lehelerinde bu farkllklara rastlamak mmkndr. Konuyu Trke asndan deerlen-dirdiinzde, bu farkllklar, uzaktan yakna doru azalarak mevcut kalmtr. Uzaktan yakna diyoruz, nk bugn uvaa ve Yakuta, gnmz Trkiye Trkesinden olduka farkldr. Bunun nedeni, bu iki dilin, Trkenin en eski dnemlerinde ayrlmalarndan kaynaklanmaktadr. uvaa ve Yakuta gibi, bir dilin bilinmeyen dnemlerinde ayrlan kollarna lehe ad verilmektedir. Her iki dil de Ural-Altay Dil Ailesinin Ural grubundaki Trkenin tarih dnemde ayrlm olan leheleridir. ok eski dnemlerde ayrldklar iin de, bugn Trkeden farkl birer dilmi gibi alglanmaktadrlar. 2. Dil Corafyas Trk dilleri geni bir coraf dalmlar, farkl dil tipleriyle ilikileri, zaman ierisindeki grece dayankllklar, morfoloji ve sentaks asndan kurall olularyla genel olarak ilgi ekici grnrler. Yirminci yzyln sonundaki gelimeler sebebiyle pek ok Trk dili, son zamanlarda gittike artan bir politik nem kazanmtr.6 Gnmzde bu kadar geni bir corafyada konuulmakta olan Trke, balangtan 13. yzyla kadar tek bir koldan ilerleyen yaz dili durumundayken, 12. yzyldan itibaren eitli dallara ayrlmaya balamtr.

Orta Asya Trk Dnyas, 12. yzyldan itibaren baz kaynama, karma ve ayrmalarn sonucu olarak, yava yava Trk dilinin genel yapsnda birtakm deime ve gelimelere sahne olmutur. Bu deime ve yenilemeler yeni yaz dillerinin olumasna ortam hazrlamtr.7 27 Bu dallanmalar sonucunda Trke, Gneybatda Trkiye ve komularndan, gneydouda Dou Trkistan'a ve hatta in'in ilerine kadar uzanr. Buradan kuzeydouya, gney ve kuzey Sibirya zerinden Kuzey Buz Denizi'ne ve son olarak Bat Sibirya ve Dou Avrupa zerinden kuzeybatya uzanr.8 Orta Asya'da da en ok konuulan ve daha geni alanlara yaylan Trke, farkl corafyalarda ve deiik kollar halinde geliir. Bugn Trke'nin; Azeri Trkesi, Krgz Trkesi, zbek Trkesi, Trkiye Trkesi ve Balkan Trkesi gibi iveleri vardr. Gnmzde ise dnyann en ok konuulan dilleri arasndadr. 2000 yl rakamlaryla, al Trk Cumhuriyetinde 124. 682. 000, Rusya Federasyonu'nda 20 milyona yakn, Avrupa, ABD, Avustralya ve Balkan lkelerinde 5, 4 milyon, iran'da 40 milyona yakn, rak'ta 4. milyon, Afganistan'da 2. 5 milyon, Moolistan'da 188 bin, in'de 14. 5 milyon, Suriye'de 500 bin olmak zere toplam 280 milyon civarnda insan tarafndan kullanlmaktadr. Bu rakam 2025'te 350 milyona yaklaacaktr.9 Trke'nin dil corafyasnn zaman ierisinde ne kadar geni bir alana yayldn yukardaki ksa aklamalardan bile anlayabiliriz. 3. Din Hayat Tarihleri boyunca Trklerin din anlaylarn ana dneme ayrmak mmkndr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz. 7. amanizm. 2. Maniheizm - Budizm. 3. islam Dini.

ncelikle unu belirtmek gerekir ki, bu din deiiklikleri Trklerin edeb kltrlerini dorudan etkilemitir. Gktrkler'in dini konusunda baz kaynaklar, birbiriyle elikilidir. Bir ksm aratrmaclar, Gktrkler'in amanizm dinini benimsediklerini, ileri srmektedirler. Bu tr elikilerin tek yolu, Orhun Kitabeleri'nin muhtevasna ba vurmaktr. "Trkler, yce ve mcerret tek Tanr telakkisine erimi olmakla birlikte, balangta yine de O'nu Gk 'te dnyorlard. Nitekim Orhun Kitabeleri'nde "ze gk tengri" terkibinde Tanr ayn zamanda gk manasn da ifade etmekteydi. Bu sebeple de tekamlc bir yaklamla Trkler de "Tanr" dncesinin, maddi Gkyznden, manada Ulu Varla doru bir gelime gsterdii ne srlmtr. Gktanr, kendisine tapnlan mavi gkyzn deil, Yce Tanr'y ifade etmektedir. 28 Trklerin ilk benimsedii din olan amanizm, aslen byye, sihre ve halk hekimliine dayanmaktayd. Saman dininin temsilcisine Kam, Kaman veya Saman ad verilmekteydi. Baz Trk topluluklarnda devletin bandaki hkmdar, ayn zamanda amanizmin de temsilcisi idi. Bunlara Trk tarihinde Tudun ad verilmektedir. Uygurlar, Gktrklerin varlna son verdikten sonra, Trk tarihinde kltrel ve din bakmdan yepyeni bir dnem balad. Uygurlar iki dine mensup olmulardr. Bunlar Maniheizm ve Budizm dinleri idi. Maniheizm, evrende birbirine zt iki ilke (hayr ve er) bulunduuna, balangta birbirinden tamamyla ayn olan bu iki ilkenin dnyada, err'in marifetiyle birbirine karm olduuna inanan bir dindir. Mani'ye gre kurtulu, hayrn serbest kalmasyla ve tekrar eski yerini almasyla gerekleecektir.11

Uygurlarn benimsedikleri dinlerden biri de Budizm'dir. Budizmin temel prensibi, somut olarak, "Bir kiinin kendi can pahasna da olsa bakalarna yardm etmesi" dncesine dayanmaktadr. Bu dnemde kaleme alnan edeb nitelikteki eserlerde, her iki dinin de ilkeleri, temel anlaylar ar basmaktadr. Nitekim, Gktrk Kitabelerinde ve eski Trk destanlarnda Gk Tanrdan bahsedilirken, Uygur edebiyatnda Mani ve Budha 'nin temel prensiplerinden sz edilmektedir. Burada eski Trklerin dini anlaylar ile ilgili zet bilgiler verilmitir. Din konusu ayrntl bir ekilde ele alndnda, yukarda ismi geen temel dinin izlerine eski Trk toplumlarnda yer yer rastland grlmektedir. rnein, Budizm'in izlerine ffun'larda ve Gktrkler''de de rastlandna kaynaklarda tesadf edilmektedir. zetlemek gerekirse Trkler, yukarda isimlerini verdiimiz dinleri belli bir sra takip ederek benimsememilerdir. Dini hayattaki bu karklk Trklerin; slam Dinini kabullerine kadar devam etmitir. Trkler, bu dneme kadar, kk topluluklar halinde farkl dinlerin etkilerine maruz kalmlardr. Ancak slam Dini kabullerinden sonra baka bir din arama yoluna gitmemilerdir. Edebiyatmzda asl kkl deiiklik daha nce de belirtildii gibi, 10. yzyldan itibaren slamiyet'in kabul edilmesiyle balamtr. Bata Karahanh Devleti olmak zere Gazneliler. Harzemahlar ve Seluklular bnyesinde yeni ve gl bir edebiyatn baladn gryoruz. Bu deiiklik sadece edebiyatta snrl kalmam, sanatn eitli dallarnda da kendisini gstermitir. Hatta, hat sanat gibi, yeni bir sanatn da balangc olmutur. 11. ve 12. yzyllarda Mslman Araplar ve ranllarla iyi ilikiler kuran Mslman Trkler, artk slam medeniyeti dairesinde yer alacaklardr. 29

Edeb, kltrel ve siyasi alanlarda karlkl etkileime ve slam inanca bal olarak yeni dnya grnn ifadesi olan bir edebiyat balamtr. Bu edebiyat gelierek Tanzimat Dnemine kadar devam etmitir. 4. Kltrel Farkllama Kltr, "Bir milletin dil, din, duygu, dnce ve yaay tarzndaki btnlktr." Bu saydmz unsurlarda balayan deime, kltrel farkllamay ortaya karmaktadr. Kltr kavram, Trk Edebiyatnn devirlere ayrlmasnda nemli bir lt olarak gz nne alnmaktadr. Mehmet Kaplan, edebiyat ve kltr terimleri arasndaki ilikiyi u ekilde dile getirmektedir. "Ben ahsen, edebiyat kltre denk buluyorum. Denklik ayniyet demek deildir. Aynadaki hayal, kendisine akseden esyaya benzer. Edebiyat, bu manada kltrn aynadaki aksine benzetilebilir. Bu demektir ki, kltr sahasnda ne varsa, onlarn hepsinin akilerin edebiyatta bulmak mmkndr." Trkler, tarih sahnesine ilk ktklar zamandan itibaren, gerek madd gerekse manev kltr birikimlerini yeni nesillere aktarmak iin byk aba harcamlardr. zellikle yerleik hayata gemeleri le birlikte, bu birikimlerin daha da arttn gryoruz. Uygurlardan itibaren Trk kltr, her alanda bir deiim geirmeye balamtr. Bozkr kltr yerini yava yava ehir kltrne brakmtr. 10. yzylda slamiyeti kabul eden Trkler, bu dini inancn kabullerine ters dmeyen baz geleneklerini de srdrmlerdir. Bunun en nemli nedenlerinden biri de, Trklerin bu yeni dini birden deil, yava yava benim-semesinden kaynaklanmaktadr. 640'l yllarda balayan geiler, tam manasyla 940'l yllarda tamamlanmtr. Bu kadar uzun bir gei dnemi, slam dininin Trk topluluklar arasnda ne kadar iyi zmsendiini, kltrel anlamda ne kadar iyi sindirildiini ortaya koymaktadr.

Trklerin islam medeniyeti dairesine girmeleri, tarih sre ierisinde, yazl kltrlerine dorudan sirayet etmitir. Bu etkiyi edeb nitelikteki eserlerde ak bir ekilde grmek mmkndr, zellikle slamiyet ncesi ve slamiyet sonrasnda yazlan eserlerde bu fark aka gze arpmaktadr. Edeb trler, zellikle iirler, biim bakmndan az ok benzerlik gsterse de eserlerde ele alnan konular, birbirlerinden olduka farkldr. slamiyet'in kabul edilmesinden 10-17. yzyla kadar mspet ilimlerle manev ilimler atba yrm, fakat 1683* ten Tanzimat'a kadar olan dnemlerde dini eserler arlk kazanmtr. Bunun da sebebi devletin gl olmas ile orantldr. Tanzimat dneminde ise, edeb eserlerin eklinde ve muhtevasnda byk deimeler olmutur. Gerek Tanzimat Fermannda (1839), gerekse onun tamamlaycs niteliindeki Islahat Fermannda (1856) ifade edilen siyas, asker, ekonomik ve dier alanlardaki deiiklikler dorudan Bat medeniyeti esas alnarak dzenlenmitir. Bu durum, devletin Bat medeniyeti dairesine girmeyi resm bir politika haline getirmesinden kaynaklanmaktadr. Yaplan almalar ksa zamanda meyvesini vermi; devlet halkyla ve ynetimiyle hzl bir deiim srecine girmitir- zellikle sosyal hayatn deimesi dorudan o dnemde yazlan edeb eserlere yansmtr. zetlemek gerekirse, 10. yzyldan itibaren Acem ve Arap edebiyatlarnn etkisiyle ve Islami dnceye dayal olarak balayp daha sonra mill bir hviyet kazanan yazl Trk Edebiyat, Tanzimat'tan itibaren hzl bir batllama srecine girmitir. Bunun etkileri ise 2000'li yllara geldiimiz u gnlerde de devam etmektedir. B. Trk Edebiyatnn Gnmze Gre Tasnifi: Trk Edebiyat aratrmalarnda salkl bir neticeye ulaabilmemiz Trk Edebiyatnn btnln zedelememek kaydyla, salkl bir snflama yapmamamza baldr. Bilindii gibi edebiyat tarihileri, Trk edebiyatn kronolojik larak Islamiyetten nce. Islamiyetten Sonra ve Bat Tesirinde Kalan Trk Edebiyat olmak zere ana dneme

ayrmlard. Bunlardan zellikle islamiyet Sonras Trk Edebiyatn, Divan (Klasik) ve Halk Edebiyat biiminde ncelemek konusunda mterek bir anlaya varmlard. Ana hatlaryla doru olan ve aratrmalar asndan da kolaylk salayan bu snflamada Din-Tasavuf Trk Edebiyatnn yeri mulak kalm, dier Trk topluluklarna ait edebiyatlar ise ihmal edilmitir. Bu sebeple Trk Edebiyatnn yeniden tasnif edilmesi gereine inanyoruz. Aadaki biimde yaplacak bir tasnifin bu itirazlar ortadan kaldraca kanaatindeyiz.13 A. islamiyet ncesi Trk Edebiyat. 1. Szl Eserler. 2. Yazl Eserler. B. Islam Dnem Trk Edebiyat. 1. Halk Edebiyat. 2. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat. 3. Divan (Klasik Trk) Edebiyat. 4. Ak Edebiyat. 5. Dnya Edebiyatlar Tesirinde Kalan Trk Edebiyat. 6. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. 7. Trk Dnyas ve Trk Topluluklar Edebiyatlar. 31 a. Trk Cumhuriyetleri Edebiyat aa. Azerbaycan Trk Edebiyat ab. Kazakistan Trk Edebiyat a. Kuzey Kbrs Trk Edebiyat ad. Krgzistan Trk Edebiyat ae. zbekistan Trk Edebiyat af. Trkmenistan Trk Edebiyat

b. Trk Topluluklar Trk Edebiyat ba. dil-Ural evresi Trk Edebiyat, Tatar, Bakurt ve uva Edebiyatlar bb. Karadeniz, Kafkas ve Hazar tesi Trk Edebiyat Gagauz, Krm, Karaay-Balkar, Kumuk, Nogay, Kara-kalpak be. Sibirya Trkleri Edebiyat Saha, Hakas, Tuva, Altay Edebiyatlar bd. Balkanlar ve Irak Trkleri Edebiyat Balkanlar: (Romanya, Yugoslavya, Makedonya, Bulgaristan, Bat Trakya)Irak Trkleri Edebiyat be. Dou Trkistan Trk Edebiyat Uygur Trkleri Edebiyat

BRNC BLM TRK EDEBYATI LE LGL KAVRAMLAR A. Edebiyat ve Edeb Eserler ile lgili Kavramlar a. Edebiyat: Genel anlamda edebiyat kavram, geni bir yelpazede incelenmesi gereken nemli konu balklarn ihtiva etmektedir. Bunlarn banda ncelikle edeb eserin; konusu, muhtevas, metodu, tarih bakmdan nemi, kaleme aln ekli, kltrel durumu vb.leri gelmektedir. Bir milletin edebiyatnn incelenmesinde bu kavramlarn ayrntl bir ekilde ele alnp deerlendirilmesi gerekmektedir. imdi, bu kavramlar ayr ayr balklar halinde inceleyelimm. Bu incelemeye gemeden nce, edebiyat kavram zerinde ksaca durmaya alalm. 1. Tanm Edebiyat, Arapa kkenli bir kelimedir. Edep (Edb) kknden tretilmitir. Arapada olduu gibi Trkede de bu kelimenin birok manas vardr. Bu tanmlardan birkan sralayacak olursak,

- Edebiyat, derinletirme, ileme, gelitirme, dzen verme, iyice belirtme, vb'leri hakknda yazlm ve sylenmi olan hereydir. - Edebiyat, derin hisler uyandran duygu, dnce ve hayallerin, dil araclyla gzel, etkili ve belli bir ekil ierisinde anlatmdr.14 - Edebiyat, gnlden kopan duygular ayn gzellikle bakalarna duyurabilmektir. - Edebiyat, tabiat, maddi alemi uzak ve yakndan terih ederek insanlarca makbul olabilecek bir suretle anlatmaktr. - Edebiyat, ekil ve yapl itibariyle her zaman semalarn derinliklerine uabilen bir balondan farkszdr, lim ve fenden kuvvet aldka sktuna imkan grlmez. 36 Dikkat edersek, tanmlarn genelinde edebiyat kavramnn estetik yn daha arlkl olarak ele alnmtr. Halbuki edebiyat kavram, tarih ierisinde sadece estetik ynyle alglanmamal, ayn zamanda, ierisinden kt toplumun kltrn, hem ayn donemdeki dier toplumlara, hem de ait olduu milletin doacak nesillerine aktarmada nemli bir ara olarak grlmelidir. Bu noktadan yola karak edebiyat, basl olan herey olarak tanmlanabilir mi? Byle bir tanm bizi, 14. yzylda tp meslei, ortaa balarnda gezegenlerin hareketleri, eski ve yeni ingiltere'de byclk konusundaki kitaptan da inceleyecek bir konuma sokar. Edwin Greenlaw'va iddiasna gre, medeniyet tarihiyle ilgili hibir ey bizim alanmzn (edebiyatn) dnda deildir.15 Edebiyat kavramnn bu sahip olduu ilevler, ilikide olduu sosyal bilimlerin zaman, mekan, ahs, muhteva ve konu balanmda ne kadar ilendii ile ilgilidir. Sonu olarak, edebiyatla ilgili tanmlar incelediimizde, bu kavramn tanmyla ilgili iki temel bak a olan, estetik ve reticilik ynleri itibariyle ortaya ktn gryoruz. Bu bak alar, ayn zamanda edeb eserin, dier eserlerden nasl ayrt edilebilecei konusun da gndeme getirmektedir. Bu konuyu "edebi eser nedir?" bal altnda daha ayrntl ekilde ele

alacaz. imdilik, burada sadece edebiyat kavramnn hem estetik hem de reticilik ynnn olduunu vurgulamakla yetiniyoruz. 2. Konusu: Bilindii gibi Konu, 'konumada, yazda, eserde ele alnan dnce, duygu, olay veya durum, mevzu-konu olarak tanmlanmaktadr'^6 Konumada, ya da yazda ele alnan durum, olay ya da mevzunun temel konusu insandr. O halde, "Edebiyatn asl konusu insandr." eklinde bir hkm vermek yanl olmaz. Edeb eseri meydana getiren de bir insan olduuna gre, bu hkmmz daha da geerlilik kazanmaktadr. Konu kavram, edebiyat erevesinde dnldnde, iki nemli noktay daha gndeme getirmektedir. Bunlar ana fikir ve temadr. Birinci ana fikir, edebi eseri meydana getiren konunun asl fikridir. Her edeb eser, bir konu ve buna bal bir ana fikirden meydana gelmektedir. Edeb eserde verilmek istenen ana fikir, ou kez, yazar tarafndan dorudan verilmeyebilir. Burada ana fikri karmak, okuyucuya braklmaktadr. Okuyucu bu gibi durumlarda, yardmc fikirlerden yararlanarak ana fikre ulamaya alr. Hibir zaman, edeb eserin konusu ile ana fikri birbiriyle kartrlmamaldr. Ana fikir, yeri geldiinde bir tek cmleyle de ifade edilebilmelidir. 37 kinci anafikir "tema"dr. Yani, szde ve yazda ilenip gelitirilen bir dnce veya grtr, zellikle manzume ve iirlerde hakim olan ve kardakine verilmek iin ilenen, gelitirilen duygudur. Temann yapsn meydana karan bulu, gr, dn ve duygu bir eserin en belli bal motifidir.17 Yukarda yaplan aklamalar ksaca zetleyecek olursak, edebiyatn konusunu, insan ilgilendiren herey olarak tanmlayabiliriz. Ayrca, konu kavram, beraberinde ana fikir ve tema kavramlarn da getirmektedir. Bir edeb eserin konusunun anlalmasnda bu kavramlar gznnde bulundurmak gerekmektedir.

3. Muhteva Muhteva(ierik), bir eyin iinde bulundurduu elerin btn18 olarak tanmlanmaktadr. Bir baka deyile, edeb eseri meydana getiren unsurlarn tamam, edeb eserin muhtevasn oluturmaktadr. Bu dnceden yola karak, edebiyatn muhtevas bal altnda, edeb eseri meydana getiren elerden bahsetmek gerekir. Daha nce de belirtildii gibi edebiyat, "Derin hisler uyandran duygu, dnce ve hayallerin dil araclyla, gzel, etkili ve belli bir ekil ierisinde anlatmdr." Muhtevann olumasnda ise, "anlatm tarznn, nazm ekillerinin, edebi trlerin, amalarn, ilkeler ve hedeflerin nemli bir yeri" vardr. Btn bunlar, sanatkarlarn ahsi slubuyla zenginleerek esere yansmaktadr. slup, muhtevann etkili bir biimde ortaya konmasnda son derece nemlidir. Sanatkarn kendine has slubunun yardmyla okuyucu, bir eserin ierisinde, sanatkarn ideallerini, hayal dnyasn, deer yarglarni, diline getirdii zenginlikleri ve duygularn ahenkli bir btn halinde grr. Edebi eserin ierii, ayn zamanda insanlarn duygu ve dnce dnyasn harekete geirip zenginletirmede nemli bir rol oynamaktadr. 4. Metot: Edebiyat, gzel sanatlarn bir koludur. Ancak birok ynyle de artk bilim olarak kabul edilen bir alandr. Edebiyat metot olarak, "tarih, sosyoloji, psikoloji, felsefe ve ekonomi" vb gibi bilim dallarnn verilerinden yararlanmaktadr. Edeb eserin ise; iki nemli ynn tekil eden hayal ve gerekliin ortaya konmasnda belirli metotlar gznnde bulundurulmaktadr. Sanat, edeb bir eser ortaya koyarken, vermek istedii mesaj, ferdin i dnyas, toplumun kabulleri, tarihi ve sosyolojik motifler, kltrel seviye gibi hususlar gz nnde bulundurarak dzenler. Burada edebiyatn metodu, "Gzel olan, hogry, sevmeyi, sevilmeyi dil araclyla ifade etmesidir."

b.. Edebi Eser: 1. Tamm: Edebi eser; "insan etkileyen, duygu, dnce ve hayalleri harekete geiren her trl szl ve yazl eserlerdir." Edeb eserin "ana malzemesi dildir. Edeb eser, dilin en gzel ve en etkili bir biimde kullanlmasyla meydana gelmektedir. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi, edeb eserin meydana gelmesinde dil nemli bir aratr. Edeb nitelikteki eserler, toplumlarn maddi ve manev dnya grlerini yanstmaktadr. Ortak duygu ve dncelerin dile getirilmesinde nemli bir rol stlenmektedir. Btn bunlarn yansra yetimekte olan nesillere ana dili bilincini ve sevgisini alamaktadr. Bu ynyle edeb eseri ksaca, belli kurallarla iletiimi salayan dilin, estetik bir biimde belli unsurlar eliinde ilenmi hali olarak da tanmlayabiliriz. 2. zellikleri: ncelikle "edeb bir eserde" olmas gereken nemli zelliklerden biri, insanlar zerinde derin duygu ve dnceler uyandrmasdr. Bir edebiyat eserisin etkileyicilii, ele alnan konunun ortaya konu biiminde sakldr. Kukusuz, ele alnan duygu ve dnceler, dil vastasyla okuyucuya ulatrlr. Edeb eser bir anlamda, dil birliini ve kltr birliini de salamaktadr. Bu bakmdan, yazarn dili kullanma becerisi de nem tamaktadr. Edeb eserde bulunmas gereken bir dier nemli nitelik, biimdir. Yazar, aktarmak istedii duygu ve dnceleri belirli bir formada okuyucuya sunmaldr. Bir baka deyile, eserini hangi trde verecekse, o trn zelliklerini iyi zmsemi olmas gerekir. Btn bunlarn yansra, eserde yer alan olaylar ve durumlar, edeb bir syleyi tarzyla kaleme alnmaldr. Bu syleyi tarz, ou zaman yazarn slubu ierisinde ekillenmektedir. c. Edebiyat Tarihinin nemi: Bir milletin meydana getirmi olduu eserleri ve bu eserlerin yazarlarn kronolojik olarak (eser-sanat-dnem ilikisi iinde) inceleyen eserlere "edebiyat tarihi" ad verilmektedir.

Edebiyat tarihi, hem edeb eser ve ahsiyetlerin bir btn olarak incelenmesi, hem de milletin uygarlk tarihine yapaca katk bakmndan byk nem tamaktadr. Tarih, bir milletin hafzasdr. Edebiyat tarihi de tarih biliminin geni kapsaml bir koludur. Bir milletin, tarih seyrini iyi takip edebilmesi iin edeb rnlerin iyi incelenmesi gerekmektedir. 39 Bir milletin gemiinde, belirli bir dnem hakknda bilgi toplarken tek bana resmi kaytlarn incelenmesi yetmez, ayn zamanda, o dnemde yazlan edeb rnlerin de ele alnmas gerekmektedir. Bilindii gibi yazarlar, yaadklar dnemin sosyal ve kltrel olaylarndan youn bir ekilde etkilenmektedirler. Edebiyatmzda bunun birok rneine rastlayabiliriz. rnein, Milli Mcadele Tarihi'ma ayrntlarn o dnemde yaam yazar ve airlerin ortaya koyduklar rnlerden daha canl ve ayrntl olarak renebiliriz. Halide Edip Adivar ve Yakup Kadri Karaosmanolu'nun baz romanlar o dnemi cam sahnelerle ve bireye indirgeyerek vermektedir. Bir milletin kaderini derinden etkileyen olaylarn bu tip eserlerden renilmesi, yetimekte olan nesiller Uzerinde daha etkili ve retici bir ekilde tezahr edebilir. Bu nedenle edebiyat tarihi kavram byk nem tamaktadr. Sonu olarak, edebiyat ve tarih kavramlar zellikle aratrmaclar iin birbirinden ayrlmaz bir btn olarak alglanmaldr. d. Edebiyat-Dil-Kltr Birliktelikleri: Bilindii gibi, edebiyatn ana malzemesi dildir. Yazarlar ve airler, herkesin grd veya bildii bir olay, ustalkla kullandklar dil araclyla daha canl ve etkileyici bir biimde ortaya koyarlar.

Dil, ayn zamanda kiilii ve kltr yanstan bir aynadr. Ayn toplumda yaayan kiiler, dil araclyla ortak birtakm deerlere sahip olurlar. Ortak deerlerin btn, ayn zamanda o toplumda yaayan insanlarn kltrn oluturmaktadr. Toplumsal deerlerin bir ksm evrensel deerlerle rtt gibi nemli bir ksm da baka milletlere gre farkllk arzeder. Biz buna "milli kltr" adn veriyoruz. Mill kltrn gelimesinde ve nesillere aktarlmasnda dil nemli bir aratr. Dil, sadece bu unsurlar aktarmakla grevlidir. Kltrel deerlerin yeni nesiller tarafndan zmsenmesinde asl unsur edebiyattr. Edebi eserler, kltrel deerlerin sonraki nesillere zmsetilmesinde uzun vadeli ve kalc bir etki yaratmaktadr. Yazar, eserini ne kadar nitelikle bir ekilde ortaya koyarsa, bu etki o kadar gl ve kalc olur. Yukardaki aklamalarmz ksaca toparlayacak olursak. Dil, edebiyat ve kltr arasnda doal bir iliki olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bir milletin geleceini emanet edecei nesiller bu kavram arasndaki doal ilikiden ne kadar olumlu ynde etkilenirse, o millet sonsuza kadar bamsz yaayacaktr. Bilindii gibi, bir milletin dili, "sanat adamlar, yazar ve airler tarafndan gelitirilir ve zenginletirilir. Bu bakmdan edeb eserler, bir milletin dilinin en gzel ve en doru bir biimde temsil edildii rnler olmaldr. 40 e. Edebiyat Aratrmalar ve Dier Bilim Dallar: Edebiyat aratrmalarnda, zellikle "tarih, dini bilimler, sosyoloji, felsefe, psikoloji" vb. baz bilim dallarnn metotlarndan faydalanlmaktadr. Zira edebiyat aratrmacs, eserin yazld dnemin, sosyal ve siyasi artlarn, kltrel deiimlerini, toplumun baz deer yarglarn tarih, din bilimler ve sosyoloji yardmyla ortaya karmaktadr. Bu bilgiler nda eserin, edeb akmlarn, ahsiyetlerin ele alnan konunun, olay rgsnn incelenmesinde farkl yaklamlar oluturulabilir, rnein, edebiyatmzda Mehmet Kaplan, edeb metin incelemelerinde psikanaliz, metodunu getirmitir. Teyfik Fikret'in iirlerini incelerken, yazarn ruhi zelliklerinden ve bu zellikleri oluturan siyasi ve sosyal olaylardan yola kmtr.

Edebiyatn dier bilim dallaryla ilikilendirilmesi konusunda bu ok arpc bir rnektir. Kaplan, Tevfik Fikret'in eserlerini yorumlarken, kendisini sadece edebi rnn ierisine hapsetmemi, dnemin siyasi ve sosyal olaylarnn yazar zerindeki psikolojik etkilerini tespit edip, adeta yazarn bir ruh analizini yaparak verdii rn yorumlamaya almtr. Demek oluyor ki, Trk Edebiyatnn, kendini besleyebilmek ve gelitirebilmek iin, dier bilim dallarnn kaynaklarndan, kadrolarndan ve kulland metotlardan faydalanmas gerekmektedir.19 B. EDEBYATTA FADE TARZLARI a. Szl fade 1. Tanm: Duygu ve dncelerimizi konuma yoluyla anlatmaya szl ifade ya da szl anlatm denir. Dil kavram drt temel beceriyi iine almaktadr: Okuma, dinleme, konuma ve yazma. Szl ifade de bu dil becerilerin-den konuma ile ilgilidir. Dil becerilerinin hepsi bir dieri kadar nemlidir. Bu sebeple eitimde bu dil becerilerinin ayn oranda gelitirilmesi ve en ileri dzeye ulatrlmas hedeflenmelidir. Szl ifade ya da szl anlatm da eitim srecinde zerinde titizlikle durulmas gereken bir husustur. 2. ncelii ve nemi: insanlk tarihine bakldnda belli dnm noktalar grlr ki, bu noktalar insanln gelime yolundaki byk sramalarna tanklk etmitir. Bunlardan en nemlisi hi phesiz "yaznn" bulunmasdr. Yaznn bulunmasndan nce insanlar arasndaki anlama sze dayal olarak gereklemekteydi. Bu ynyle dnldnde szl anlatm insanln varoluundan bu yana kulland bir anlama biimi olarak deerlendirilebilir. nsan olmann belirleyici zellii olarak deerlendirilen konuma, insanln geleceinde de nemini koruyacaktr. 41 Konuma, insann kendisini, salad birimlerden de yararlanarak kusursuz bir sz diliyle dinleyicilere yanstmasdr. (Aca 1999: 71) Bu yanstmadaki basan kiinin yaamndaki baary da dorudan etkilemektedir. Konuma, kiiliin, bilginin, zarafetin ve kltr dzeyinin

bir gstergesi olarak deerlendirilmektedir. Bu ynyle konuma, bir ihtiyatan ziyade zevk hali-ne gelmitir. Konumadaki baar, konumann az zelliklerinden arnm olmasna ve kltr dili seviyesinde gereklemesine baldr. Konuma eitimindeki hedef de bu olmaldr. Gnmzde sz, teknolojinin imkanlar ile ok geni dinleyici kitlelerine ulaabilmekte, iyi sz syleyen kiiler toplumlar peinden srkleyebilmektedir. Yaamn her alannda konumann / szn gc kendini gstermektedir. Gnmzde dil, bir sanat olarak kabul edilmekte, konuma da dil sanatlarndan birisi olarak karmza kmaktadr. Bu nedenledir ki, bir gzellik dzeyine ulam kiisel konumalar bir edebiyat rn olarak deerlendirmek gerekmektedir. Nutuk (sylev) bu edebi trlerin banda gelmektedir. b.Yazl fade: Yaznn bulunmas insanlk tarihinin en byk sramas olarak kabul edilebilir. Yazdan nceki dnemlerde kuaklar aras sze dayal bilgi aktarm mevcutken; bu, insanln en byk buluuyla birlikte, mevcut bilgilerin yeni kuaklara aktarm ok daha salkl ekilde gereklemi bylelikle insanlk yazdan sonra her alanda ok byk gelimeler gstermitir. Yaznn koruyucu zellii ayn bilgi, beceri ve tecrbelerin tekrar tekrar retilmesinin nne geerek, eski bilgi, beceri ve tecrbelerin zerine yenilerinin eklenmesine imkan salamtr. Yaznn kullanlmaya balanmasnn ardndan sze dayal anlatmann yannda yazyla anlatm da doal olarak ortaya kmtr. Bugn, hayatn her alannda ok nemli bir yere sahip olan yazl anlatm, eitim srecinde de zerinde titizlikle durulmas gereken bir konudur. Yazl anlatm; "bir duygunun, dncenin, konunun daha genel bir ifadesiyle pek ok hususlar hakkndaki bilgilerin yaz ile muhatabna/ okuyucuya aktarlmasna" denir. Trke eitimi asndan bakldnda yazma / yazl anlatm ise; drt temel dil becerisinden biri olarak

karmza kar. Bu anlamda yazl anlatm, ya da yazma, bir konu hakknda salt bir bilgi aktarlmasndan farkl olarak dnlmelidir. Yazl anlatm, uygulan bakmndan nesir ve nazm olmak zere ikiye ayrlmaktadr. 1. Nesir ve Nesir Eserleri: Nesir kelimesi, "yaymak, samak, datmak, sermek" anlamlarna gelmektedir. l ve kafiye endiesi tamadan yaz dilinin kurallarna uygun cmlelerle oluturulan eserlere nesir veya dz yaz denir. Manzum eserlerin oluturulmasnda vezin ve kafiye gibi snrlayclar 42 bulunurken, nesir iin bylesi bir snrlama sz konusu deildir. Bu bakmdan nesir yazan daha zgrdr. Nesirde cmle uzunluu, cmlenin yarg kapsamna gre deiir. Bu nedenle cmle uzunluunda bir snrlama yoktur. Yazarn baars, dncesini inandrc hale getirmesi neticede verecei mesaj tam verebilmesi ve kendi slubunu kurmasyla llr. Nesir, yaz dilinin kurallarna uyularak yazlr. Yaz dili, bir lkede herkesin uymak zorunda olduu kurallara uygun bir anlatm yoludur. lmi eserler kaleme alnrken de bu kurallara uyma mecburiyeti vardr. Ancak, bir nesrin yanlsz kaleme alnm olmas, onun edeb bir nesir olmasn salamaya yetmez. Nesir / dz yaz gnlk ihtiyalar gidermek iin oluturulduu gibi edeb eser olarak da ortaya konabilir. Bir edeb eser sadece bir isimden ibaret deildir, nk onun karakterini belirleyen onun uyduu estetik kuraldr. (Wellek-Warren 1983: 311) Okuyucuda, "estetik zevk uyandran ve ayn zamanda estetik deeri bulunan nesirlere edebi nesir" denir. Bu estetik zevk, okuyucuda oluan dil zevki olarak somutlatrlabilir. Edebi deeri olan bir nesir, alar st bir zellik gstermelidir. Yani hem yazld dnemde hem de sonraki dnemlerde okuyanda ayn estetik duygular harekete geirebilmelidir. Dz yaz ile yazlm farkl trdeki eserler nesir trlerini oluturur. Roman, hikaye, deneme vb. birok farkl trdeki eser nesir formunda kaleme alnr ve nesir eserlerini oluturur.

2. Manzum ve Manzum Eserler: Nazm, manzum ve manzume ayn kkten treyen kelimelerdir. Bu sebeple ncelikle nazm zerinde durmak gerekir. Nazm, sra, dzen, dizmek anlamlarna gelmektedir. Edebiyattaki anlam vezinli ve kafiyeli anlatm eklidir. Msralardan meydana gelen, vezinli ve kafiyeli anlatm ekline nazm denir. Nazm, edebiyatn en temel ve en eski formu ve btn milletlerin szl edebiyat dnemlerinde kullandklar ifade eklidir.Yaznn kullanlmad dnemlerde nazm, hatrda daha kolay kalmas ve bylelikle kuaklar arasnda iletiimi salamas dolaysyla zel bir yere sahip olmutur. Nazm, alar iinde birok yeni zellikler kazanarak gelimi olmasna ramen msralardan olumas zelliini kaybetmeden gnmze kadar gelmitir. Nazm tarznn zelliklerini tayan genellikle uzun saylabilecek eserlere manzum eser denir. Klasik edebiyatmzda nemli yer tutan, mesneviler, terkib-i bent ve terc-i bent gibi uzun nazm ekilleri birer manzum eserdir. Gnmzde ls ve kafiyesi olmayan manzum eserler de yazlmaktadr. Bylece lnn ve kafiyenin nazma verecei ahenk, kelimelerin yan yana getirili ekli ve msralarn birbirine balanmasndaki akclkla salanmaktadr. Yine vezin ve kafiye gibi kurallara uyularak yazlm ksa eserlere manzume denir. Rubailer manzume olarak adlandrlabilen trlerdendir. 43 2.1. Manzum Eserlerin ekil zellikleri: Manzum eserler msralardan oluur. Bir nazmn her satrna msra ad verilir. Msralarn bir araya gelerek oluturduklar yapya nazm birimi ad verilir. Nazm birimi, en az iki msra olmak zere, , drt, be ya da daha fazla msrann bir araya gelerek oluturduu yaplardr. Beyit, ayn lyle sylenmi ve anlam birbirini tamamlayan iki msrann oluturduu yapdr. Klasik edebiyatmzda yaygn olarak kullanlan nazm birimidir.

Bir manzumenin her bir blmne kt'a veya bent denir. Beyit ve drtlkte msra says belli olmasna ramen, bentte msra says deiebilir. 2.2. Ahenk zellikleri: Ahenk, bir szn kulaa ho gelmesi, dinleyici zerinde musik etkisi yapmasdr. iiri iir yapan en nemli zellik bu ahenge sahip olmasdr. iirde ahengi salayan unsurlar; l, kafiye, vurgu ve tonlamadr. Kelimelerin seiminde de bu ahenge dikkat edilir. l, btn msralarn ayn ses deerine sahip olmas ve ayn uzunlukta olmas iin uyulan kurala denir. Edebiyatmzda hece ls (her msradaki hece saysnn denk olmas) ve aruz ls (seslerin uzunluuna ve ksahsna dayanan l) kullanlmtr. Kafiye, msra sonlarndaki birbirinden farkl kelimelerdeki ses benzerlikleri olarak ifade edilmektedir. Msra sonlarnda ayn anlam ve grevde kullanlan ses benzerliklerine redif ad verilmektedir. Vurgu, bir metni okurken veya konuma srasnda baz heceleri dierlerine gre daha baskl okumaya denir. Vurgu, hem kelimenin anlamn glendiren hem de iiri ahenkli klan bir unsurdur. Vurgu ve tonlama okunan iirin ahengini ve etki gcn arttrr. Tonlama, anlatlmak istenen duygu ve dncenin daha etkili ifade edilebilmesi iin ses tonunu deitirerek okumadr. Tonlama dilin tabi zellii deildir. Okuyucu ses tonunu metnin muhtevasna uygun olarak ykseltir, ya da azaltr. Bylece, acma, znt, zlem, hayranlk, sevgi, korku gibi duygular belirginlik kazanr. c. Szl ve Yazl fade Tarzlar Arasndaki Benzerlikler ve Farkllklar: Szl ifade; dinleyiciyi, yazl ifade ise okuyucuyu hedef alr. Bu sebeple szl ifadede, szn etki gcn tonlama, vurgulama, jest ve mimiklerle arttrma imkan vardr. Yazl ifade kalcdr. Szl ifade zamanla unutulur.

Szl ifadede hedef alnan kitle snrladr. Bu kitle yalnzca dinleyenlerdir. Yazl ifadenin yaylma alan snrszdr. 44 Yazl ifadede dzeltme ve gelitirme imkan vardr. Szl ifadede ise bu imkan yoktur. Her iki ifade biiminin de malzemesi dildir. Yazl ifadede gerektiinde uzun soluklu anlatm trlerine bavurulabilir. Szl ifadede ise konumann ksa ve etkili olmas gerekir. Dinleyici roman kadar uzun bir konumay dinleme sabrn gsteremez.20 Szl ifadede, eser sahibine konumac, ya da hatip; yazl ifadede ise eser sahibine yazar ya da air denir. C. Edebiyat Eitimi-retimi ile ilgili Kavramlar 1. Eitim: Dnyaya gelen bebek; zamanla yrmesini, konumasn, yemek yemesini renir. Balangta annesi, babas ya da ailesinin dier bireyleri bebein bir eyler renmesine yardmc olur. Bu retilenlerin tmne "eitim" denir. Zamanla byyen ocuk evresindeki kiilerce eitilecektir. Ancak ocuun evresindeki doal eitimcilerin ocua salad eitim ounlukla plansz ve programszdr. ocuun bu tr eitim ortamnda tam olarak eitilmesi yannda eksik ya da yanl eitilmesi de sz konusudur. Oysa profesyonel eitimciler, retmenler byle bir davrann douraca sonular bilirler ve evrenin byle bir etkisi varsa bunu da gidermeye alrlar. Gerek eitim ortamnda ocuk planl ve programl bir biimde her eyin dorusunu renir. Gerek eitim ortam okulda salanr. Byle bir ortamda ocuk eitiminin en genel amac olan "bireyi topluma yararl hale getirme" ilkesine gre yetitirilir.21 2. retim: renmenin gereklemesi ve bireyde istenen davranlarn gelimesi iin uygulanan rgn srelerin tmdr.22 Bir baka deyile planl programl eitime "retim" denir.23

3. renme: Yaants sonucunda insann davrannda oluan deimedir. nsan, ya yeni ya eski davrann biimlendirerek yeni bir davran yaptnda eskisine gre davrann deitirmi olmaktadr.24 4. Eitim-oretimde Metot: "Metot" kelimesi Latince'deki "meyhodos methodus"tan alnm; "bir amaca ulamak iin izlenen, tutulan yol, usul, sistem.." vb' endir. Ancak konumuz itibariyle "Trk Halk Edebiyat" asndan bir tarif yapacak olursak metot; "Trk Halk Edebiyatnn retiminde bir plana gre izlenen yol olup, giri, belli bir hedefe ynelik sistem" anlamna gelmektedir. (Heuer 1979, 115) Bu kavramda, retmenin ders tatbikindeki davrann ynlendirmeye uygun olan grler, usuller ve tekrar edilebilen davran rnekleri, toparlanr ki, bu, rencinin szl genel davranndaki retim aralarnn deiik trlerinin, seilerek oluturulan ve kur biimindeki kullanmna dayanabilir ve kalc bir ekilde retmeyi amalar. (Werlichl986,ll) Bu yntem retii sadece ders tatbikinin ynlendirihnmesini tarifini ele almaz, ayn zamanda ders plannn hazrlanmasna ve retim malzemesinin gelimesine dair talimat da ierir. D. Trk Halk Edebiyat le ilgili Kavramlar a. Halk-Cumhur-Millet Kavramlar 1. Halk; Trke'de bazen "kavim" bazen "devletin tebas" bazen de "mmet" anlamlarnda kullanlm olan halk kelimesi ve mefhumu, din siyas hadiselerde i blmnn meydana getirdii birtakm zmrelerin domas ile ortaya kmtr. Halk ad verilen topluluk aile. ky, airet, meslek gruplar, siyas partiler din ve lisan cemaatler gibi birtakm ocaklardan mteekkildir.26 Halk daha ziyade kltr muhtevasn bnyesinde koruyan kltrlerie, unsurlar muhafaza eden bir zmredir. Halk, kendi seviyesinde kltrn unsurlarn muhafaza eden bir zmredir. Halk seviyesinde kltr unsurlar bir har vazifesi grr ve karde soylar bir arada yaatr. Halk zmresi, kltrn muhafaza edildii ve kltr muhtevasnn canl olarak korunduu bir

seviyedir. Kltr kuaktan kuaa nakleden ailelerdir. Fakat kltr soylar ve aileler arasnda bir kalp halinde muhafaza eden ve yaatan da halk dediimiz sosyal zmredir. 2. Cumhur; topluluk, halk, kalabalk. Cumhur Nas (Halk kalabal 3. Millet; "Ortak bir gemii olan ve birlikte yaama arzusu olan insan topluluudur." Millet, manev bir ilkeye, bir ruha dayanr. Ortak gemiten anlalan ayn tarihe sahip olmaktr. Bir milleti millet yapan e, kiilerde ortak bir bilincin varl ve belli bir lkeye ballk ve ortak yaama arzusunun bulunmasdr. Millet kavram, devamllk ve ebedilik fikri ifade eder. Bu bakmdan da millet, manev bir varln karldr ve hkm bir ahsiyettir. Millet halinde yaayan bir topluluun amac dier millletlere kar ortak menfaatlerini korumak olmakla beraber, ortak inanlar, hayat tarzn, adet, fikir, bilin ve iradeyi de devam ettirmektir. Halk ise, belli zaman ve yerde birlikte yaayan insan topluluudur. 46 Halk kavramnda devamllk yoktur. Halk, kiilerden oluan kolektif ve fiziksel bir topluluktur. Halbuki millet, politik bir rgtlenme sonucunda iradesini gsterebilecek duruma gelmekle devlet ekline girer. Ziya Gkalp'in millet tanm ise yledir; "Millet, lisanca, dince, ahlaka ve bediiyata mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir. "28 4. mmet; "nsanlar belirli zamanlarda bir araya toplayan, onlara belirli yerlerde ibadetler yaptrtan ve o insanlar belirli ulv ve manev deerler iinde barndran, yalnz milliyet lksnde birlemeyen, sadece din lkde birleen ok geni bir camiadr, yahut zmredir. Yani ayn dinden olan insanlarn mecmuuna mmet" denir. mmet zmresi, siyasi faktrn dnda tamamyla din muhtevaya sahip ve din prensiplerin insanlarna, yani ayn dinden olanlara tatbik edildii dini bir zmredir. Bu zmre ok geni ve byk manev gleri bnyesinde muhafaza eden bir topluluktur.

5. mmet- Devlet- Millet; Bu zmrelerin aralarndaki farklar din, siyas ve kltrel niteliklere sahip olmalarndan ileri gelmektedir. Bu farkllklar dikkate alan Ziya Gkalp mmet, devlet ve millet kavramlarn u ekilde tanmlamtr: "Din bir efkar- amme rabtasyla birletirerek din bir velayete tabi olan heyete mmet"denilir. Siyas bir efkar- amme rabtasyla birletirerek siyas velayete tabi olan heyete devlet denilir. Harsi efkar- ammelerin rabtasyla birletirerek hars velayete tabi olan heyete millet nam verilir.29 b. Halk Edebiyat ve Halk Bilimi ile ilgili Kavramlar 1. Halk Edebiyat Folklor disiplini Avrupa'da domutur. Disiplinin douunu hazrlayan sebeplerin kkleri coraf keiflere kadar uzanr. Coraf keifler Avrupa toplumunda bir dizi dnme sebep olur. "Rnesans" ve "Reform" hareketleri Avrupa toplumunda kkl yap ve zihniyet deiikliklerine yol aar. Romantizm hareketi "Halk" hayatna kar ilgi uyandrr. "Halk" kavramna bal bir halk edebiyat anlay doar. Alman filozofu J. G. Von Herder'in "Milliyet", "Mill ruh" "Halk edebiyat" ve "Mill kimlik" konularnda bavurulacak yegane kaynak olarak "halk" gstermesi an sosyal ve beeri ilimlerinde heyecan yaratr. Fransz inklab ile birlikte "halk" hayatinin aratrlmas ve "millyet" tespiti nem kazanr.30 Halk edebiyat, Trk edebiyatnn "btn" iinde geni halk ktlesi ile tarikat zmrelerinin edeb zevk, dnce, inan ve hayat grlerini genellikle sade bir dille aksettiren"31 veya "Divan Edebiyat dnda kalan saz ve tekke iiri nevinden ferd mahsullerle malzemesi dile dayanan atalar sz, destanlar, masallar, hikayeler, fkralar, bilmeceler, maniler, trkler, atlar, ninniler v b. gibi ilk syleyicileri genellikle de tespit edemediimiz anonim veya ferdi eserler"dir. 32 Ancak bu tarifteki, "Saz ve Tekke iiri nev'inden" ayr birer bilim dal kabul ederek, halk edebiyatn "anonimler" iin kabullenmenin daha doru olacan syleyebiliriz. 1908'den sonra Trkiye Trklerinde halka dn hareketi, Trklk ve Milliyetilik davalarna paralel olarak nazarde folklor cereyan eklinde kendini gsterdi. Halk kltr ile

aydnlarn bilgi veya kltrleri arasndaki hududu tayin etmek, Trk halknn madd ve manev hayatn aramak, bulmak dncesi ve "Divan Edebiyat" yannda bir de "Halk Edebiyat" tasavvuru bu devrin romantizmini tekil eder.33 Milletlerin en eski hayatlarnda meydana getirilen eserler, ferdin mal olmaktan ok cemiyetin rnleridir ve bu rnler onlarn zevk ve dncelerine tercman olmulardr. Bugn asl edebiyat saylan rnler zaman iinde bu eserlerin tekaml ile meydana gelmilerdir. Sonraki devrelerde ortaya konulan ferdi manzum eserlerin vezin, kafiye, ekil gibi unsurlarda ilk rnlerin teknik ve geleneine bal kald unutulmamaldr. Bunun iin anonim ve kolektif karakter tayan rnleri, "Halk Edebiyat" iinde gstermek gerekir. 2. Halkbilimi Halkbilimi, bir lke ya da bir blge halkna ilikin madd ve manev a-landaki kltrel rnleri konu edinen bunlar kendine zg yntemleriyle derleyen, snflandran, zmleyen, yorumlayan ve son aamada da bir birleime vardrmay amalayan bir bilim daldr.34 Bir lkenin bir yre halknn bir etnik grubun hayatinin btnn kapsayan ve temelinde o halk oluturan insanlarn ortak davran kalplarna, yaama biimine, belirli olaylar ve durumlar karsndaki tavrna, evresini ve dnyay alglayn aklamada; geleneksel ve trensel hayat dzenleyen, zenginletiren, renklendiren bir dizi beceriyi, beeniyi, yaraty, treyi; zamanmza uzanan gelenekler, grenekler, adetler zincirini saptamada; bu kltrn atardamarlarn yakalayarak bunlardan zgn ve ada yaratmalar karmada halkbiliminin rol ve nemi birinci derecededir.35 Demek oluyor ki Halk Bilimi, toplumun genel anlamda mad ve manev hayatnn ahenkli bir btndr.

KNC BLM SLAMYET NCES TRK EDEBYATI A. Devrin Genel zelliklerine Ksa Bir Bak

Trklerin islamiyet'i kabul etmelerinden nceki dnem, tamamen bir szl edebiyat karakteri tamaktadr. nk yaanan hayat, yazl edebiyat geleneinin balayp gelimesine msait deildir. Yazl edebiyat; dndklerini ve hissettiklerini yazma, yazarak dnme, okuma, bilgilenme, bilgilerini yazya aktarma, bilgiyi kitaplarda arama, bunlar alp yeni bilgiler retme vs. demektir. Bu faaliyetler iin kiinin belli bir mekan ve bu mekanda yazma imkan; en nemlisi de okuyucusu olmas gerekir. Halbuki bu dnem Trk dnyasnda yazan ve okuyan olmak zere iki ayr snf yoktur. Sylenen ve dinleyen vardr. Syleyen ve dinleyen de iki ayr snf deil, bizatihi halkn kendisidir. Ancak Trk boylarnda ozan, baks, kam, saman gibi isimlerle anlan bir sanat tipi var ki, bunlar, sadece edeb ahsiyetler deildirler. Bunlar; mzisyenlik, bilim adaml, din adaml, tabiplik, kahinlik vb. gibi pek ok zelliklere sahiptiler. Sr, len, yo gibi trenlerin ba aktrleri bu sair ruha-m'lerdi. Bunlar trenleri idare ederler, trenlerin mahiyetine gre sagu, kouk ve destanlar sylerlerdi. Bu dneme ait bir tr olan destanlar da yalnzca bunlar ezbere biliyorlard, ite ozan adyla bilinen bu sanatlar, sz edebiyat rnlerini zel zamanlarda kopuz eliinde okuyorlard. Bu rnler zamanla merasim ortamlarndan ayrlarak mstakil bir tr halini almaya balad. Bylece halk edebiyatnn ilk rnekleri olutu. Bilindii gibi Trkler; eski zamanlarda ayr ayr boylar halinde yaarlard. Sonralar birleerek kavimlere dayal topluluklar, bunlar da bir araya getirerek devletleri oluturdular. boylarn ayr ayr beyleri olmasna karlk bunlarn hepsinin bal olduu hakan ve hatun, devleti temsil ederlerdi. Bundan dolay Trk devlet yapsnda zayf bir merkeziyetilik hakimdi. Her an dalmaya msait olan bu yap sebebiyle iktidar sk sk el deitirirdi. Glenen boylar, derhal dierlerini hakimiyetleri altna alarak yeni bir devlet kurarlard. Trkler, slamiyet'in kabul yllarna kadar ekseriyetle yan gebe olarak bir adr hayat srmekteydiler. Savalara ve yeni vatanlara ordu-millet halinde gp evleriyle, yani adrlaryla birlikte gitmekteydiler.

50 Bir ksm halkn baz kk ehirler kurup buralarda yaadklar bilinmekteyse de kalabalk Trk boylar besledikleri hayvanlara bal olarak yazn baka, kn baka yerlerde konar ger bir hayat srmekteydiler. Gebe halinde yaayanlar, avclk ederler, hayvan srleri beslerler, kldan yaplma adrlarda otururlard. Binicilik ve silah kullanmakta olduklar kadar, madenden sanat eseri yapmakta da usta idiler. Boynuzdan yaylar, keskin kllar, slk sesli oklar vardi. Vcutlarna gslk koyarlar, kemerlerini kabartmalarla sslerlerdi. Trkler, gebe bir hayat srmekle birlikte iftilikle de urarlard. Sr ve av rnlerini inlilerle tahl karlnda deiir; Hint, ran ve Bizansla ticaret yaparlard. B. lk Dnemlerde Oluan Szl-Yazl Eserler ve Eski Trk iirinde Trler a. Szl Eserler Trklerin henz yazy kullanmadktan veya edeb rnlerini yazya geirmedii dnemlerdeki bu edeb rnler szl edebiyat iinde deerlendirilir. Bu rnler destan, sagu, kouk ve yarlardan ibarettir. Bunlar daha ok kopuz eliginde sylenen mill vezin ve nazm ekilleriyle ifade edilmitir. Szl edebiyat rnlerinin en eskileri Uygurlar dneminde yazya geirilen din ilah ve dualardr. Bunlardan baka daha sonraki yzyllarda yazya geirilen baz kaynaklarda ve Divan Lugati't-Trkte eski Trk iiri ile ilgili kaytlar mevcuttur. imdi bu szl edebiyat rnlerinden birka rnek vermeye alalm: 1. Sagular Sagular, islamiyet'in kabul ediliinden nceki dnemlere zg iirlerdir. nk bu dnemlerde len kiiyi topraa vermeden nce yu/yo36 ad verilen, gsterili bir tren dzenleniyordu. Komu lke kaynaklarna gre yu/yo merasimlerinde; cenaze adra yatrlr, lenin yaknlar atlarna binerler, adrn etrafinda yedi defa dnerler, sonra atlarndan inerek

yksek sesle alap, yakalarn, yzlerini yrtarlar, bu esnada ozanlar da trene katlanlarn hznn artrc sagular sylerlerdi. Sagular, at treni anlamna gelen bu yu trenlerinde kopuz eliginde okunuyordu. Cenaze ile ilgili bu trenlerin Anadolu'nun pek ok yresinde bugn de uyguland, atlar yakld hatta baz yrelerde bu iin profesyonel atlar tarafndan yrtld bilinmektedir. 51 Sagunun, bugnk karl attr. Trk dnyasnda Sagunun karl olarak; "a (Azerbaycan), szlamag (Irak Trkmenleri), joktov, kouk in, kri (Kazaklar), cr, coktov, kook (Krgzlar), Bozlaw (Nogaylar), a, tav, tava, tovum, ses etmek (Trkmenler)" gibi deiik kavramlar kullanlmakla beraber esas itibariyle bunlarn hepsi birbirine benzemektedir. Gemite bu iirlerde, len bir devlet adamnn, bir kahramann veya sevilen herhangi bir kimsenin lmnden duyulan znt dile getirilirken, gnmzde ise her insan iin sylenebilmektedir. Klasik edebiyatta da muhteva ynnden sagular ve atlara benzeyen rnekler vardr. Ancak bu iirlere ekil olarak kaside, tr olarak da mersiye denmektedir. Bu iirler sagu/atlardan ekil olarak olduu kadar, muhteva itibariyle de ayrlr. En nemli farklar ise; sagu/atlarn sanat kaygsndan uzak, fakat ifadelerinde samim olular, buna karlk mersiyelerin bir sanat kaygs tamalar ve ifadelerinin resm olulardr. Bugn elimizde bulunan en eski sagu rnei; Alp Er Tonga isimli Trk hkmdar iin sylenmi olup, 11. yzylda Kagarh Mahmud'un Divan Lgati't-Trk adl eserinde bulunmaktadr. Eserin tamam 12 drtlktr. Ancak bu drtlklerin hepsi bir arada verilmemitir. Eserde muhtelif maddelerde deiik kelimelerin izahnda ayr ayr zikredilmitir. Belki de tamam daha uzun olan bu sagunun ancak 12 drtl Divan Lgati't- Trk'te yer almtr.

Bu para da Alp Er Tonga'nn lm zerine dzenlenen "yug" trenin-de sylenmitir. Belki de bu iir ilk kez bu trende okunmu ama, daha sonra Alp Er Tonga'y sevenler tarafndan gelitirilmitir. Bu iirlerde len kiinin kahramanlktan, idealleri, yapt almalar ve lmnden duyulan znt dile getirilmitir. Sagu, islamiyet ncesi Trk iirine ait bir nazm trdr. Sagular da bu dneme ait dier iirler gibi hece vezniyle sylenmitir. Nitekim Alp Er Tonga sagusunun 7'li hece vezniyle ve 4+3=7 durakl olarak sylendiini gryoruz: Alp Er Tonga / ldi m 4+3=7 isiz ajun/kald mu4+3=7 dlek in /ald mu4+3=7 Emdi yrek /yrtlur4+3=7 Sagularn nazm birimi drtlktr. ekil olarak komaya benzer. Kafiye sralan yledir: aaab / cccb / dddb /... 52 ALP ER TONGA SAGUSU Alp Er Tonga ldi m isiz ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek yrtilur dlek yarag kzetti Ogn tuzak uzatt Begler begin aztt Kasa kail kurtulur Ulp eren brley Yrtp yaka urlayu Stknp ni yuriayu Sigtap kzi rtlr Beyler atn argurup Kadgu an turgurup Mengzi yzi sargarup Krkm angar trtlr dlek kni tavratur Yalnguk kuin kevretr Erdin ajun sevritr Kasa tak ertilr greyki mundag ok Munda adn tldag ok Atsa ajun ograp o Tagiar ba kertilr Gnmz Trkesiyle Alp Er Tonga ld m Kt dnya kald n Zaman cn ald m? Artk yrek yrtlr Felek firsat gzetti Gizli tuzak uzatt Beyler beyin artt Kasa nasl kurtulur

Uludu erler kurta Barp yrttlar yaka rdlar slkla Yatan gzler rtlr Beyler atlarn yordular Kaygudan zayf dtler; Sarard betler benizler, Sanki zaferan drtlr. Felek gn davrandrr, insann gcn sndrr, Dnyay erden boaltr; Ne kadar kasa er lr. Onun adeti byle, Gayns hep bahane, Acun gelip ok atsa, Dalar ba kertilir. Divan Lugati't-Trk

2. Savlar Sav "atalar szdr. Bu cmleden olarak atalar sz; bilgi, tecrbe ve tavsiyelerin veciz (zl) bir ekilde dile getirili eklidir. Atalar szne islamiyet ncesi dnemde sav (sab) deniyordu. Bu kavram, tarih kaynaklarda da grlmektedir. yle ki; Kl Tigin Kitabesi'nde sav kelimesi "sab" biiminde; "Tokuz Ouz begleri, bu sabi'mn katigd tngla: Dokuz Ouz beyleri, bu sabi'm adamakll dinle!"olarak gemektedir. Bu cmlede sab (sav) kelimesinin; nemli sz, nasihat anlamlarnda kullanldn gryoruz. Ayn kelime daha sonraki dnemlere ait Uygur metinlerinde ayn anlamlara gelecek ekilde kullanlmtr. 53 Kagarl Mahmut, sav (sab) kelimesinin, mektup, atlar sz, ksa hikaye, kssa anlamlarnda kullanldn belirtmektedir. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adh eserinde sav kelimesinin yerine mesel kelimesini kullanmtr. 11. yzylda yazlm olan bu eserde Arapa ve Farsadan alnm ok sayda kelime kullanldn biliyoruz. Mesel kelimesi de islamiyet'in kabulnden sonra hzlanan kltr alveriiyle alnm bu kelimelerden biridir. Burada dikkat eken durum mesel, misal

kelimeleri-nin yaygn olarak zl sz, anlaml sz veya olay, atalar sz anlamnda kullanlmasdr. Sav kelimesi ise 12. ve 13. yzyllarda soy. sz eklinde telaffuz edilmeye balanmtr. Btn bunlardan u anlalmaktadr: Sav kelimesi, 12. yzyla kadar atalar sz anlamnda da kullanlm; ancak 12. yzyldan sonra bu anlam mesel, misal, temsil kelimeleriyle ifade edilir olmutur. Bazen de bu kelimenin Osmanl Turkesinde darb- mesel eklinde sylendiini gryoruz. Bu alanda ilk ilm almay Tanzimat dnemi air ve yazarlarndan ibrahim inasi Efendi yapmtr. Yapt almaya da Durb- Emsal-i Osmaniye (Osmanl Ata Szleri) adn vermitir. 1871 ylnda da Ahmet vefik Paa'yi Mntehabat- Durb- Emsal-i Trkiyye adl almasyla grrzAta szleri, atalarmzla bizim pek ok ortak ynmz gsteren kltr mirasdr. Binlerce yl ncesinde komuluk, iyilik, tarm, ticaret, evlilik, aile gibi pek ok konuda sylenmi ata szleri bugn de kullanlmaktadr. Bu durum bizim atalardan farkl dnmediimizi, onlarn devam olduumuzu gstermektedir. Balangta mutlaka bir kii tarafndan sylenmi olan ata szleri, syleyenin unutulmasndan sonra millete mal olmutur. Bu sebeple ata szlerini Trk Halk edebiyatnn anonim rnleri iinde deerlendiriyoruz. Ata szlerimizin ou edeb sanatlarn gcnden faydalanarak sylenmi cmlelerdir. Bu sebeple hem etkili hem de ezberlenmeye msait ve aklda kalcdr. - Aa yas iken eilir, (istiare) - Kurt komusun yemez. (Mecaz) - Sana su vermeyene sen st ver. (Mecaz) - Misafir gelse mutluluk da gelir. (Hsn-i ta'll) - Can boazdan gelir. (Kinaye)

- Gvenme varla; dersin darla. (Tezat) Ata szlerimizin ou manzum zellikler gstermektedir. Kafiye, redif, aliterasyon gibi nazma ait hususiyetlerden faydalanlarak syleyi gzelliine ulalmtr: - Yiga uua yil tegir, krklk kiige sz tegir. (Yksek aaca yel, gzel kiiye sz gelir.) Bu ata sznde "g" sesiyle aliterasyon yaplmtr. 54 - Sub bermeske st bir. (Su vermeyene st ver.) - Tay atatsa at tmur, (Tay byynce at dinlenir.) Oul erdese ata tmur. (Oul erleince baba dinlenir.) Bu ata szlerinde ise "sub-st" kelimeleri ve "at-ata" kelimeleriyle kafiye yaplmtr. Ancak bu kafiye tr kelimelerin sonundaki deil bandaki seslerle elde edilmitir, islamiyet ncesi dnemde bu tr kafyeye de sk sk bavurulduunu gryoruz.

SAVLAR 1. Yga ucuya yil tegir, korktuk kiiye sz tegir. (Yksek aaca yel, gzel kiiye sz gelir.) 2. Bri konusin yimes. (Kurt bile komusuna zarar vermez.) 3. Yir basruki tag, budun basrug beg. (Yerin dzeni da ile, milletin dzeni bey ile. 4. Kan kan bile yumas. (Kan, kanla ykamazlar.) 5- Sub benneske st bir. (Sana su vermeyene sen st ver.) 6. Uma kelse kut bolir. (Misafir gelince mutluluk getirir.) 7. t srmas, at tepmes dime. (t srmaz, at tepmez deme.) Divan Lgati't-Trk 3. Kouklar atalarmz, yerleik hayata islamiyet'in kabulnden sonra gemeye balamlardr. Bundan nce Orta Asya steplerinde yan gebe bir hayat sryorlard. adrlarda oturuyorlar ve hayvancla byk nem veriyorlard. Bu nedenle btn planlarn tabiat artlarn dikkate

alarak yapyorlard. Byle bir kltr iinde tabiatn nemli bir yer tutmas kanlmazdr. Bu sebeple tabiat, gzellik ve kahramanlk (yiitlik) konulu iirler, slamiyet ncesi Trk edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. Ak tarz Trk iirindeki komaya ok benzeyen bu iirlere "kouk" diyoruz. Kouklar en ksa tarifiyle bir gzellik ve vg iirleridir. Kouklar gnmzde Trk halk edebiyatndaki trklere benzemektedir. Syleni biimi, sylenme zaman ve ekil zellikleri bakmndan ise Ak Tarz Trk iirindeki koma ile byk benzerlikler gstermektedir. Kouklar, pratik, hareketli ve coku dolu bu hayat ierisinde nemli bir yere sahiptir. Bugn koaklama, gzelleme, talama diye ifade ettiimiz deiik trlerin hepsine birden slam ncesindeki dnemde kouk deniyordu. Dolaysyla kouklar; "yiitlik, kahramanlk, gzellik, ak, hayranlk" gibi temalarn ilendii, bazen de pastoral bir iir olarak karmza kmaktadr. 55 Kouklar, genellikle 7'li hece vezniyle sylenmitir. Oysa Ak Tarz Trk iirinde koma vezninin 7l'li kalbyla sylenir. Ama kouklar da koma gibi drtlklerle kurulur ve kafiye sralan bakmndan da fark yoktur. Nitekim aada okuyacanz koukta kafiye dzeni yledir: aaab/ ece b/ dddb ... KI LE YAZIN ATIMASI K yay bile tokut Kngr kzn bakt Tutukal yakt Utgal mat ograur Yay k bile kart Erdem yayn kunt erig tutup kreti Oktagal utruur KI: K yaygaru savlayur Er at menin tavrayur iler yeme savrayur Et y in tak bekrir YAZ: Tumlg kelip kapsad Kutlug yayg tepsedi Karlap ajn yapsad Et yin p emrir KI:

Sende kopar adanlar Kudgu singek ylanlar D ming koyu tmenler Kudruk tikip ygrr YAZ: Senden kaar sundla Mende tnar kargla Tatlg ter sanduva Erkek tii uruur Gnmz Trkesiyle K ile yaz dt, Dman gzle bakt, Tutumak iin yaklat; Yenmek iin urar. Yaz ile k ekiti, Hner yayn kurutu, Asker tutup greti; Karlkl oklar. KI: K yaza kar syler Er, at benimle sertleir, Hastalklar iyileir, Et ve beden pekleir. YAZ: Souk gelip kaplad, Kutlu yaz kskand, Kar dnyay kapatt; Vcut yp titreir. KI: Sende kar iyanlar, Sivri sinek, ylanlar, Binlerce on binlerce Kuyruk dikip kouur. YAZ: ayr kuu senden kaar, Krlanglar bende durur. Blbl tatl tatl ter, Erkek dii iftlesin 56 KOUK pkem kelip ogradn Arslanlayu kkredm Alplar ban togradn Emti meni kim tutar Toki ire untm Ulug birle kartm Tgz atn yartm Aydm emdi al Utar -'..r 'f ini iitiirdm A.-'.T.-"; ..'..r. z kadrdm A-a c*"^ ydrdm ua kaim om ter Tapdu manga Hindi Emgek kr ulnd Klmnga ilendi Tutgun bolup ol katar Keldi beni arturu Birdi ilin ertr Munda kalp olturu Bkri bolup n bter

Ba aning alkt Kan yzp turukt Bali bolup tagikt Emdi an kim tutar Kan akp youldu Kap kamug teildi lg birle kouldu Tugmu kni batar ? Gnmz Trkesiyle fkem geldi frladn Arslan gibi kkredim Yiitler bam doradn imdi beni kim tutabilir? Savata (ben de) vurutum (Dmann) by ile arptm Aln aktmal at ile kouturdum Dedim: imdi al (bakalm ey) Utar (Dmann) Ko yiitlerim seip ayrdm Onlarn boyunlarm edirdim Altn gmlerim ykletirim Askerleri ok idi. Kim (yanp) geer (diye dndm) Tapdu bana esir oldu Istrap ekti, canndan bkt Yaptklar iin ilendi Tutsak oldu, derdi artt Kalabalk bir ordu ile geldi lkesini vermek zorunda kald aresiz kalp burada oturuyor Beli bklm, sesi kmyor Onun yaras azd (Yarasndan) kan akt, ariat Yaraland ve daa kt imdi ona kim yetiebilir Kan akp boand Derii (kab) batan baa deildi llerle bir sayld Doan gnei ite batyor

4. Destanlar Bir milletin tarihinde gereklemi, unutulmas mmkn olmayan bir olay zerine sylenmeye balayp gelimesini asrlarca devam ettiren mill eserlere destan diyoruz. 57

Destanlar, btn dnya edebiyatlarnn en eski rnleridir. Bu sebeple her millet, destanlarna her ynyle mill eser gzyle bakar. Destanlarn nemi, anlatlan olaylarn ve ahsiyetlerin geree uyup uymadndan deil, sylendii dile ve o dili konuan millete ait pek ok eski zellii bnyesinde bulundurmasndan kaynaklanr. Destanlar, tarih olaylarn ve ahsiyetlerin tarihi gzyle deil, halkn gzyle yorumlanmasdr. Bu sebeple destanlarda her ey abartlr Destan, edeb eserler ierisinde en uzun, en mill ve olumas en zor olandr. Bu nedenle her milletin mill destan yoktur. Mill destann oluabilmesi iin u artlarn salanm elmas gerekir. Onlar da: 1. Destan ekirdei elediimiz ok byk bir olayn gereklemeli ve bu olaydan sonra da destann geliebilmesi iin uzunca bir skunet dnemi yaanmas gerekir. 2. Destan ekirdei dediimiz bu olayn (byk bir sava, salgn, deprem, sel baskn, kuraklk, toplu g, byk zafer...) gerekletii zamanda sz konusu toplumun sosyolojik aamasn tamamlayp millet olma seviyesine ulamas ve bu toplum iinden kan sanatlarn bu olay iirle ifade etmesi gerekir. 3. Bu iirlerin varyantlama srecinin balamas gerekir. Bir baka ifadeyle iirlere yaplan ekleme ve karmalarla, ferdin mal olmaktan kp anonim bir karakter kazanmas gerekir. 4. Bir edeb eser olarak ortaya km olan bu mill destann unutulmamas iin usta bir air tarafindan bir kompozisyon dahilinde derlenip yazya geirilmesi gerekir. Trk tarihi, destan konusu olabilecek olaylar ve kahramanlklarla doludur. Nitekim islamiyet ncesi Trk edebiyat bir destan zenginliine sahiptir. Ancak bu destanlarn orijinal tam metinleri elimizde yoktur. in, ran ve Arap kaynaklarnda baz paralar bulunmakta; fakat bu paralar sadece byle bir Trk destannn yaam olduunu gstermekte, fazla bilgi vermemektedir.

Demek ki, bir destann gnmze kadar gelebilmesi onun unutulmadan yazya geirilmesiyle mmkndr. Bizim destanlarmz zerinde byle bir alma yaplmad iin pek ou unutulmutur. Destanlar, eitli Trk boylarnda ozan, kam, saman, baks gibi isimler verilen sanatlar, ezbere biliyorlar ve eitli vesilelerle kopuz eliinde seslendiriyorlard. Bu sanatlarn ayrca din hviyeti de vard. Trk boylar arasnda islamiyet'in yaylmasndan sonra bu sanat tipi itibar grmedii iin yava yava silinmitir. Bylece destanlarn tamamn ezbere bilen ve her frsatta bir eyler katan sanatlar da artk yetimez olmutur. Bu sebeple yazya da geirilmemi olan destanlar unutulmaktan kurtulamamtr. 58 Bugne kadar gelen destanlarmz ise u veya bu ekilde deiik kaynaklarda bir blmyle yer alm veya zetlenmi biimdedir. Bugn iin haberdar olduumuz belli bal Trk destanlar kronolojik sraya gre unlardr: /. Saka Trklerine Ait destanlar 1. Alp Er Tonga Destan 2. u Destan //. Hun-Ouz Trklerine Ait Destanlar 1. Ouz Kaan Destan Gktrk Destanlar 1. Bozkun Destan (Efsanesi) 2. Ergenekon Destan 4. Uygur Trklerine Ait Destanlar 1. Treyi Destan (Efsanesi) 2. G Destan 5. Karahanllara Ait Destanlar 1. Sank Bura Han Destan

6. Krgz Trklerine Ait Destanlar 1. Manas Destan 7. islami Devirde Gelien Baz Destanlar 1. Cengiz Han Destan (Cengizname) 2. Danimend Gazi Destan 3. Battal Gazi Destan 4. Krolu Destan imdi tarihi Trk destanlarmza metin olarak birer rnek vermeye alalm: 1. a. Saka Trkleri Destanlarndan U DESTANI Kagarl Mahmud'un Divan Lgati't-Trk'te kaydettii bu destan ilk bakta Makedonyal skender (Zlkameyn)'in ran zerinden Trkistan'a yapt sefer esnasnda u'nun davranlarn anlatyor gibi gzkyorsa da gerekte destan ok daha eski tarihlere, yani milattan nce 12.-10. yzyllara kmaktadr. Muhtemeldir ki. ranllarla sakalarn Trkistan'da yaptklar savalardan kaynan alan bu destan, sonraki olaylardan, iskender'in Trkistan zerine yapt seferlerden baz hatralar da alarak, islamiyetten sonraki Trk dncesinde de yorularak bu halini almtr. Kagarl, Trkmen kelimesinin izahnda bu destann bir blmn zabt etmitir: 59 Zlkameyn (skender), Semerkand' geip de Trk lkesine yneldii sralarda Trklerin ok kuvvetli ve byk ordusu bulunan u adnda gen bir hakanlar vard. Balasagun yaknnda u kalesini bu am ve bu yaptrmt. Her gn Balasagun'daki saraynn nne beyler iin yz altm nbet davulu vurulurdu. Hakan u'ya Zlkameyn'in yaklat haber verilmi "Emriniz nedir, sava m edelim, ne buyurursunuz?" demiler; halbuki Hakan, Hoant rma'nn kenarna karakol kurmak, Zlkameyn 'in getiini haber vermek iin krk tarhan gzc gndermiti. Bu kol, kimse grmeden gittii iin askerin haberi yoktu. Hakan yrei pek

duruyordu. Hakann gmten bir havuzu vard. Sefere kldnda birlikte tanr ve iine su doldurulur; sonra kazlar, rdekler yzdrlr idi. Kendisine "Ne buyurulur, harp edelim mi?" denildii zaman cevap olarak "u kazlara, rdeklere bakiniz, nasl suya dalyorlar." demi. Bunun zerine orada bulunanlar hkmdarn sava iin hazrlanmad ve buradan ekilip gitmek niyetinde olmad zannna dmler. Zlkameyn, Hoant suyundan geerek karakola gelir. Zlkameyn 'in getiini bu gzc karakol Hakana haber verir. Hakan hemen davullar aldrarak douya doru yrr. Halk, gitmek iin hazrlk grmeyen hakanlarnn savuup gitmesi yznden mitsizlie der. Bir rknt, bir karklk olur. Binek bulabilenler hayvann srtna atlyarak hakann arkasndan koarlar. Karklkla birbirlerinin hayvanlarn alrlar. Sabah olunca ordugah dz bir ova naln alr. O sralarda Taraz, sbicab, Balasagun ve bunun gibi yerler yaplmam idi. Onlar hepsi sonradan yaplmtr. Oralar halk gebe idi. Hakan ordusuyla savuup gittikten sonra orada oluk ocuklaryla yirmi iki kii kalmt. Bunlar geceleyin hayvanlarn bulamamlar ve savuamamlar idi. Bakalm yaren-lik var. ite bunlar o kimselerden ki kitabn ba tarafnda adlarn syledim. Hayvanlarnn blgelerini beyan ettim: Knk, Salgur ve bakalar gibi. Bu yirmi iki kii yayan ekilip gitmek, yahut orada kalmak zere konuurlarken iki kii kagelir; bunlar arlklarn srtlarna yklenmiler, yanlarna oluk ocuklarn almlard. Ordunun izine derek gidiyorlard, yorulmular, terlemilerdi. Bu yirmi iki kii yeni gelen iki kii le tanrlar ve konuurlar. Bu ikiler derler ki "Zlkameyn denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durmaz, buradan da geer gider, biz de kendi yerimizde kalrz." Yirmi ikiler onlara Trke kal a derler, a kal demektir. Sonradan bunlara Kala denilmitir; asllar budur. Bunlar iki kabiledir. Zlkameyn gelip uzun sal ve zerlerin-de Trk belgeleri bulunduunu grnce sormadan onlarda Trk manend demi, Trk'e benzer demektir, ite bu ad onlara bugne kadar kalmtr.

Trkmenler aslnda yirmi drt kabiledir. Lakin iki kabileden ibaret olan Kalallar baz kerre bunlardan ayrldklar iin kendileri Ouz saylmaz; asl olan budur. 60 Hakan u, in'e doru geip gitmitir. Zlkameyn arkasna dm idi. Uygurlara yakn. Hakan, Zlkameyn'e bir blk asker gnderir. Zlkameyn de ona gnderir. Bu arpma Altm kan denilen bir dada olmutur. Bu gn Altm Han denir. Bunun zerine Zlkameyn hakanla bart ve Uygur ehirlerini yapt; bir mddet oralarda oturdu. Zlkameyn ekilip gittikten sonra Hakan u geldi, Balasagun'a kadar ilerledi. Kendi adn vererek u adndaki ehri yaptrd. Oraya bir tlsm koydurdu. Bu gn leylekler o ehrin karsna kadar gelirler, fakat ehri geemezler. Tlsm bugne kadar bozulmamtr.38 6. a. Hun-Ouz Kaan Destan: Ouz Kaan Destan; bir mill kahraman ve onun evresinde gelien olaylar anlatlr. Destann ba kahraman olan Ouz Kaann byk Hun Hkmdar Mete olduu sanlmaktadr. Bu destan slamiyet'in kabulnden sonra da gelimesini srdrmtr. Destann 13. yzylda yazya geirilmi metni. slamiyet ncesi dneme aittir. Destann 13. yzylda bir kere daha yazya geirildiini gryoruz. Bu varyant ile ilki arasnda nemli farkllklar vardr. 13. yzyl yarsnda destan, tamamen slam bir hviyet kazanmtr. Ouz Kaan Destannda tarih olaylar ve mitolojik unsurlar bir arada gryoruz. Ouz Kaann Urum Kaan, Masar Kaan ve dier komularyla yapt savalar destana tarih bir deer kazandrmaktadr. Ouz'un maviri olan Ulu Trk'n ryasnda grd "altn yay", "gm ok", "Ouz'a. yol gsteren gk tyl, gk yeleli kurt" Trk destanlarnda grdmz mitolojik unsurlardan birkadr. Ouz Kaan, gerek kiilik ynyle, gerekse fizik grnmyle ideal bir tip olarak karmza kmaktadr. Hem bir devlet adam olarak, hem bir baba olarak, hem de bir eitimci olarak

destanlatnmtr. Bunda Ouz Kaann gerekte yapt hizmetlerin nemli bir yeri vardr. lkel bir devirde Trk birliini salam olmas, millet uuruna eren bir toplum ortaya karmas devlet, zenginlik, g kavramlarn halkna tantan ve bu zevki tattran biri olmas destan ekirdeinin atlmasnda ok nemli olmutur. imdi destann bir parasn vermeye alalm. "Gnlerden bir gn Ay Kaann gz parlad. Doum arlar balad ve bir erkek ocuk dourdu. Bu ocuun yz gk; az ate (gibi) kzl; gzleri ela; salar ve kalar kara idi. Perilerden daha gzeldi. Bu ocuk, anasnn gsnden ilk st emdi ve bir daha emmedi. i et, orba ve arap istedi. Dile gelmee balad; krk gn sonra byd, yrd 61 ve oynad. Ayaktan kz aya gibi; beli kurt beli gibi; omuzlar samur omuzu gibi; gs ay gs gibi idi. At srleri gder, ata biner ve av avlard. Gnlerden ve gecelerden sonra yiit oldu. (Ouz Kaan, halka eziyet eden, onlarn atlarn yiyen byk bir gergedan avlamak iin yola kar. Bu arada bir geyik ele geirir ve onu bir aaca balayp gider. Sabahleyin gelip baktnda gergedann, geyii alm olduunu grr. Sonra bir ay bulup onu da ayn yere balar. Sabahleyin gelip baktnda, onun da gergedan tarafndan alndn grr. Sonra aacn dibinde kendisi durup bekler. Gergedan gelince onu karg ile ldrr ve ban keser. Yine gnlerden bir gn Ouz Kaan tanr'ya yalvarrken gkten bir k iner. O n iinde ok gzel bir kz grr. Onu e olarak kabul eder. Sonra "Gn", "Ay", "Yldz" adlarnda erkek olu olur. Yine bir gn ava gittiinde bir aacn kovuunda baka bir kz grr. Ouz Kaan onu da sever ve e olarak alr. Bu esinden de "Gk", "Da", "Deniz" adnda erkek olu olur.)

Sonra Ouz Kaan byk bir toy (ziyafet) verdi. Ouz Kaan, halk a-nnca, ahali birbirine dant ve geldi. Ouz Kaan krk masa ve krk sra yaptrd. Trl yemekler, tatllar ve kmzlar vb. yediler itiler. Toydan sonra Ouz Kaan beylere ve halka buyruk verdi ve: Ben sizlerle oldum kaan, Alalm yay ile kalkan, Nian olsun bize buyan (uur) Bozkurt olsun (bize) uran (sava naras) Demir karg olsun orman, Ay yerinde yrsn kutan, Daha. deniz, daha mren (nehir) Gne bayrak, gk kurukan (adr). dedi. Ondan sonra Ouz Kaan drt yana emirler yollad; tebliler yazd ve elilere verip gnderdi. Bu teblilerde yle yazlmt: Ben Uygurlarn kaanym ve yeryznn drt kesinin kaan olsam gerektir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emirlerime ba eerse, hediyelerim kabul ederse, onu dost edinirim. Kim ba emezse, gazaba gelirim; dman sayarak, ona kar asker karr ve derhal baskn yapp onu astrr ve yok ettiririm, dedi. (Yine o zamanlarda. Ouz Kaann sa yanndaki Altun Kaan ona itaat ederken sol yanndaki Urum Kaan itaat etmezdi. Ouz Kaan bu duruma kzarak Urum Kaann zerine gider. Krk gn sonra Buz Da adnda bir dan eteine gelir. adrn kurup burada uyur. Tan aarnca adra bir k girer. Bu n iinden bir kurt kar. Bu kurt Ouz Kaana: 62 "Ey Ouz, sen Urum stne yrmek istiyorsun; ey Ouz., ben senin nnde yrmek istiyorum." der. Bu kurt. Ouz Kaan ve askerlerine yol gsterir. Ouz Kaan til Mrenin kenarndaki bir kara dan nnde Urum Kaanla. savar ve onu yenilgiye uratr.)

Sonra Ouz Kaan, askerleriyle "til" adndaki rmaa geldi, til byk bir rmaktr. Ouz Kaan onu grd ve "til'in suyunu nasl geeriz? " dedi. Asker arasnda iyi bir bey vard. Onun ad Ulu Ordu Bey idi. O akll r:r erdi. Grd ki, bu yerde pek ok dal ve pek ok aa... O aalar kesti ve ^'. aalara yatt, geti. Ouz Kaan sevindi, gld ve: Sen. burada bey ol; senin adn Kpak Bey olsun, dedi. }:':