Materiały do konkursu„Historia i zabytki regionu Gminy

Chełmża”

Zabytkowe budowle

1

Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Dźwierznie.

Zbudowany w stylu gotyckim na przełomie XIII i XIV wieku. Podczas wojen ze Szwecją został poważnie zniszczony. Posiada barokową kruchtę. Obiekt jest orientowany, zbudowany w przeważającej części z ciosanych kamieni polnych z niewielkim

dodatkiem cegły na planie prostokąta. Okna zamknięte półkoliście Po bokach kościół wspierają skarpy. Na szczycie kruchty mieści się kamienny zegar słoneczny z 1677 roku. Wyposażenie: - ołtarz główny z połowy XVIII wieku, barokowy

- dwie późnogotyckie rzeźby przyścienne (Chrystusa Zmartwychwstałego i Matki Boskiej z Dzieciątkiem)

- monstrancja z XVII wieku barokowe)- dwie puszki z XVII wieku (barokowe)

Pałac w Pluskowęsach.

W XVI wieku Pluskowęsy były własnością Achacego Konopackiego; istniał wówczas dwór.

2

W końcu XVIII wieku przejął ten majątek Józef Kalkstein. Jego syn, Karol, prawdopodobnie rozpoczął budowę nowej siedziby i wzniósł klasycystyczny dwór oraz założył park.

W skład zespołu pałacowo – parkowego wchodzą: murowany pałac, położony na wzniesieniu między dwoma stawami, rozległy park krajobrazowy, do którego przylegają dawne ogrody

pałacowe, zabudowania gospodarcze -zachowały się do dziś jedynie dwa

murowane budynki z II połowy XIX wiek, zespół budynków mieszkalnych – czworaków - zachowały się 2, budynek dawnej szkoły, przebudowany w 1905 roku na dom

mieszkalny; na nim istnieją inicjały „ A K” Istniała także oficyna dworska z końca XVIII wieku, w której mieściła

się kuchnia. Budynek ten rozebrano w latach 60 – tych. Przebudowy pałacu Antoni Kalkstein. Architektem został Stanisław

Hebanowski. Według jego projektu przebudowano wcześniejszy dwór w stylu francuskiego renesansu.

Podczas choroby Antoniego Kalksteina i kuracji za granicą majątkiem zarządzał dziedzic Nawry Michał Sczaniecki.

Antoni Kalkstein zmarł w 1918 roku w San Sebastian (Hiszpania) i tam prawdopodobnie został pochowany. Od tego czasu posiadłością zarządzała wdowa, Antonina, z pomocą rodziny.

Ostatnia dziedziczka Pluskowęs Antonina, zmarła w 1940 roku. Wraz z jej śmiercią zakończył się 148 – letni okres zarządzania majątkiem przez Kalksteinów.

Podczas II wojny światowej pałac znalazł się pod przymusowym zarządem III Rzeszy.

Po wojnie mieściła się tu szkoła rolnicza, potem szkoła podstawowa a następnie mieszkania prywatne. Wyposażenie pałacu, sprzęty, obrazy, część księgozbioru zaginęły bezpowrotnie

Od 1994 roku dla pałacu nastały lepsze czasy. Nabyli go państwo Pruss – Grobelscy i obecnie trwają prace remontowe, które, być może, przywrócą zabytkowi dawną świetność.

Kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Kiełbasinie.

3

Pochodzi z I połowy XIV wieku. kościół gotycki, orientowany, salowy, założony na planie prostokąta. Zbudowany z kamieni polnych z zastosowaniem cegieł wokół otworów

okiennych i portali. Nad nawą istnieje dwuspadowy dach. Wnętrze - sklepienie kolebkowe, w zakrystii strop płaski. Otwory okienne od wewnątrz rozglifione

Wyposażenie: ołtarz główny z I poł. XVIII w. z obrazem Wniebowzięcia NMP, posiada

rzeźby Chrystusa i 14 świętych chrzcielnica późnobarokowa konfesjonał i ławki neobarokowe

Na cmentarzu wokół kościoła spoczywa m.in. szambelan papieski ks. Polikarp Gulgowski, członkowie rodziny Mellinów z Zalesia.

Pałac w Nawrze.

Według opisu z XVII wieku był to budynek piętrowy, podpiwniczony. Dwór przez jakiś czas niszczał. Do dobrego stanu doprowadził go Antoni Kruszyński.

4

Dzieło jego kontynuował syn Konstanty, który przebudowę pałacu powierzył warszawskiemu architektowi Hilaremu Szpilowskiemu.

Pałac zbudowany w stylu klasycystycznym z cegły, na rzucie prostokąta, zwrócony frontem ku kościołowi. Ma 2 kondygnacje. Pośrodku frontowej elewacji znajduje się portyk z pilastrami i jońskimi kolumnami. Dach dwuspadowy znajdował się od frontu, a z tyłu, od strony ogrodu pulpitowy. Oprócz głównego wejścia pałac posiadał dwa boczne i jedno od strony ogrodu. Do pałacu dochodziła obszerna aleja dojazdowa. Z niej wchodziło się po schodach do

sieni a następnie do wnętrza pałacu. Przed budynkiem umieszczono na cokole rzeźby amorków. Wnętrze cechowała różnorodność form zdobniczych. Pokoje (np. biblioteka,

bawialnia, gabinet pana domu, salon) były różnej wielkości, w stylu klasycystycznym. Ściany zdobiły lustra, pilastry, na sufitach umieszczano plafony. Podłogi wykonane były z desek dębowych i sosnowych, ułożone w geometryczne wzory. Z tyłu, po bokach pałacu stały dwie oficyny. Za nimi założono park krajobrazowy w stylu angielskim, wykopano sadzawkę.

Podczas II wojny światowej, w latach 1940 – 1941 Niemcy przejęli pałac, gruntownie go przebudowali i zaadaptowali do potrzeb domu matki i dziecka. Prace te zdewastowały obiekt, pozbawiając go jego uroku.

Po II wojnie światowej stan pałacu ulegał stopniowemu pogorszeniu. Są wprawdzie plany odbudowy, ale dotąd nie udało się ich zrealizować.

Kościół w Grzywie

należy do najciekawszych zabytków naszej gminy. Podaj kilka informacji o tym obiekcie.

pochodzi z końca XIII wieku, zbudowany jest w stylu gotyckim,

5

w XVII wieku dobudowano do niego barokową kruchtę i neogotycką wieżę, orientowany, na szczycie elewacji frontowej umieszczono 7 terakotowych płaskorzeźb

gotyckich, zbudowany z kamienia polnego z małą ilością cegły.

Pytania z wcześniejszych edycji konkursu

Do kogo należała Ziemia Chełmińska po II pokoju toruńskim (po 1466 roku)?Po II pokoju toruńskim Ziemia Chełmińska powróciła do Polski.

6

Od czego pochodzi średniowieczna nazwa Chełmży – „Culmsee”?Nazwa pochodzi od położenia miasta. „Culm” – wzgórze, „See” – jezioro ( z jęz. niemieckiego) - wzgórze nad jeziorem.

Gdzie znaleziono ślady bytowania ludności z kręgu „kultury pucharów lejkowatych” i czym się zajmowała?

Ludność z kręgu „kultury pucharów lejkowatych” zamieszkiwała okolice Brąchnówka; zajmowała się głównie rolnictwem. Pola pod uprawę uzyskiwano za pomocą wypalania lasów.

Drugim ważnym zajęciem była hodowla (hodowano kozy, owce, trzodę i bydło domowe). Wyrabiano narzędzia z krzemienia, zajmowano się także garncarstwem oraz przędzeniem nici z lnu, konopi i wełny.

Z jakiej epoki pochodzi wyposażenie bazyliki Świętej Trójcy w Chełmży? Wyposażenie bazyliki pochodzi głównie z epoki baroku.

W architekturze istnieje pojęcie „meluzyna”. Wyjaśnij je i podaj przykład.Jest to przedmiot, mogący pełnić funkcję świecznika. Może posiadać kształt półkobiety z ogonem ryby, węża lub posiadającą jelenie rogi; może być wiszący lub stojący. W bazylice w Chełmży istnieje meluzyna wisząca, przedstawiająca głowę jelenia wraz z porożem; między rogami usytuowano krzyż.

Dlaczego nie przetrwał dokument lokacyjny miasta Chełmży?W wyniku pożaru w katedrze spłonęło archiwum diecezji; wśród dokumentów znajdował się dokument lokacyjny, który również spłonął.

Czym zajmowała się ludność zamieszkująca okolice Jeziora Chełmżyńskiego w okresie neolitu?W okresie neolitu ludność naszych okolic zajmowała się głównie rybołówstwem, rolnictwem, hodowlą, garncarstwem, tkactwem, wyrabianiem narzędzi.

Do kogo należała Ziemia Chełmińska po I rozbiorze Polski? Po I rozbiorze Polski Ziemia Chełmińska przeszła w ręce państwa pruskiego.

Jaki kościół w naszej gminie ma na swej fasadzie figurki z terakoty?Figurki z terakoty posiada kościół parafialny w Grzywnie.

Co to znaczy, że kościół jest orientowany? Orient = wschód. Budowla jest orientowana, to znaczy, że wejście do niej znajduje się na ścianie zachodniej i wchodząc kierujemy się na wschód; kościoły orientowane budowano w średniowieczu.

7

Od jakiego naczynia miał, według legendy, zależeć los wieży katedry w Chełmży?Los katedry, według legendy, zależy od glinianego kubka, zrzuconego

z wieży Opalińskiego przez protestanckiego budowniczego. Wydarzenie to miało miejsce 5 kwietnia 1692 roku. Budowniczy, zrzucając naczynie z wieży był przekonany, że ulegnie ono zniszczeniu – miało to znaczyć, że wieża również nie będzie stała długo. Jednak, wbrew przepowiedni, kubek ocalał; katedra również. Zła wróżba spełniła się w 1950 roku, gdy podczas zwiedzania katedry kubek stłukł się. Wkrótce po tym wydarzeniu wieża uległa zniszczeniu w pożarze, spowodowanym uderzeniem pioruna.

W kościołach spotyka się „pasje”. Wyjaśnij to pojęcie i wskaż znany Ci przykład.Pasją nazywany przedstawienie męki Jezusa Chrystusa pod postacią rzeźby. Pasja znajduje się w bazylice w Chełmży.

Jak nazywał się ród, którego pałac znajduje się w Pluskowęsach? Podaj imiona ostatnich właścicieli.?Był to ród Kalksteinów. Ostatnimi właścicielami pałacu, należącymi do tego rodu byli Antonina i Antoni Kalksteinowie.

Kiedy Chełmża otrzymała prawa miejskie?Chełmża otrzymała prawa miejskie w 1251 roku.

W jakim styku zbudowana jest większość kościołów w naszej gminie?Większość kościołów w naszej gminie zbudowana jest w stylu gotyckim.

W jakich okolicznościach Nawra, należąca do rodu Kruszyńskich, przeszła w ręce rodu Sczanieckich?Nawra przeszła w ręce rodu Szczanieckich w momencie, rodu ostatnia z rodu Kruszyńskich, do których należała ta wieś, Bogusława, wyszła za mąż na Michała Szczanieckiego.

Jak nazywał się pierwszy polski biskup chełmżyński?Był to Wincenty Kiełbasa.

Co to są „sedilia”? Gdzie można obejrzeć sedilia kamienne?Sedilia są to siedziska, przeznaczone dla odprawiającego mszę świętą i jego asysty. Kamienne sedilia znajdują się w prezbiterium bazyliki w Chełmży.

Kto i dlaczego ufundował pod koniec XVII wieku barokową wieżę?Barokową wieżę ufundował magistrat miasta Torunia. Biskup Opaliński

zasłynął prowadzeniem procesji ku czci Bożego Ciała w Toruniu w czasach, gdy na naszych terenach było dużo protestantów. Protestanci zakłócili przebieg tej

8

uroczystości. Biskup złożył skargę do papieża, króla Jana III Sobieskiego i do parlamentu Rzeczypospolitej. Król uznał protestantów winnymi zajścia i nakazał magistratowi miasta Torunia wypłacenie 21 tysięcy złotych praskich tytułem odszkodowania biskupowi chełmińskiemu. Kazimierz Jan Opaliński przeznaczył te pieniądze na hełm wieży, która odtąd nosi jego imię.

Kiedy i w jakim celu książę Konrad Mazowiecki sprowadził Krzyżaków na Ziemię Chełmińską?

Książę Konrad Mazowiecki, nie mogąc samodzielnie pokonać plemion pruskich, zezwolił Krzyżakom na osiedlenie się na naszych terenach; było to w 1226 roku.

Co wydarzyło się w Chełmży w nocy z 1 na 2 sierpnia 1950 roku?Tej nocy piorun uderzył w wieżę katedry chełmżyńskiej, w wyniku czego wieża zapaliła się i runęła wzdłuż ulicy Tumskiej.

Co znajdowało się we wsi Bocień podczas II wojny światowej?We wsi Bocień znajdował się podobóz obozu koncentracyjnego w Sztutowie. Przebywały tam kobiety narodowości żydowskiej, które zatrudniano do ciężkich prac fizycznych. Pamięci więźniarek z Bocienia poświęcony jest pomnik w Brodnie, zwany potocznie „Żydówką”.

Ile naw posiada bazylika w Chełmży?Bazylika posiada 3 nawy.

Ile lat budowano chełmżyńską katedrę?

Chełmżyńską katedrę budowano około 100 lat.

Do kogo należała wschodnia kapa, którą katedrze podarował król Jan III Sobieski? Kapa ta została przerobiona z czapraka na konia i należała do wezyra Kara Mustafy, który dowodził wojskami tureckimi w bitwie pod Wiedniem.

Do kogo należała Ziemia Chełmińska po II pokoju toruńskim (po 1466 roku)? Po II pokoju toruńskim Ziemia Chełmińska powróciła do Polski

Od czego pochodzi średniowieczna nazwa Chełmży – Culmsee? Nazwa pochodzi od położenia miasta. „Culm” – wzgórze, „See” – jezioro (z jęz.

niemieckiego) = wzgórze nad jeziorem

Jaki kościół w naszej gminie posiada na swej fasadzie figurki z terakoty?

9

Takie figurki posiada kościół w Grzywnie

Kiedy Chełmża otrzymała prawa miejskie? Chełmża otrzymała prawa miejskie w 1251 roku

W jakim stylu zbudowano większość kościołów w naszej gminie? Większość kościołów w naszej gminie zbudowano w stylu gotyckim

Jak nazywał się pierwszy polski biskup chełmżyński? Pierwszy polski biskup chełmżyński nazywał się Wincenty Kiełbasa

Kiedy na Ziemię Chełmińską sprowadzono Krzyżaków? Krzyżacy zostali sprowadzeni w 1226 roku

Kto sprowadził Krzyżaków na Ziemię Chełmińską? Był to książę Konrad Mazowiecki

W jakim celu sprowadzono Krzyżaków na Ziemię Chełmińską? Krzyżaków sprowadzono na ziemie polskie, ponieważ książę nie mógł samo

dzielnie pokonać plemion pruskich i potrzebował pomocy Krzyżaków

Co wydarzyło się w Chełmży w nocy z 1 na 2 sierpnia 1950 roku? Tej nocy piorun uderzył w wieżę katedry chełmżyńskiej, w wyniku czego wieża

zapaliła się i runęła wzdłuż ulicy Tumskiej

Do kogo należała Ziemia Chełmińska po I rozbiorze Polski? Po I rozbiorze Polski Ziemia Chełmińska przeszła w ręce państwa pruskiego

Skąd wzięła się średniowieczna nazwa Chełmży – Łoza? Nazwa nawiązuje do roślinności porastającej brzegi Jeziora Chełmżyńskiego, które

zwano łozą, łoziną. Był to gatunek wierzby

Jaki szlak wiódł w czasach pierwszych Piastów w okolicach Chełmży? Był to „Szlak Chrobrowy”

Jak brzmi pełna nazwa Zakonu Krzyżackiego? Nazwa Zakonu, zwanego Krzyżackim brzmi: Zakon Szpitala Najświętszej Marii

Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie

Podaj imiona i nazwisko ostatnich dziedziców Pluskowęs. Ostatnimi dziedzicami Pluskowęs byli Antoni i Antonina Kalksteinowie

Kto nadał Chełmży prawa miejskie? Prawa miejskie nadał biskup Heidenryk (Henryk)

Kiedy ponownie, po II wojnie światowej, zaczęła ukazywać się „Gazeta Chełmżyńska”?

10

Nowa edycja „Gazety Chełmżyńskiej” zaczęła ukazywać się w 1990 roku.

W jakich latach Chełmża była stolicą biskupstwa chełmińskiego? Chełmża była stolicą biskupstwa w latach od 1251 do 1824 roku.

W którym roku założono chełmżyński Chór Świętej Cecylii? Chór Świętej Cecylii został założony w 1869 roku

Ile lat budowano chełmżyńską katedrę? Katedrę budowano około 100 lat

Jak nazywał się biskup, który zaczął budowę katedry i w którym roku to nastąpiło?

Był to biskup Heidenryk a budowa katedry rozpoczęła się w 1251 roku.

W jakich ważnych wydarzeniach dla Ziemi Chełmińskiej brał udział rycerz Tomasz z Zajączkowa?

Rycerz Tomasz z Zajączkowa świadczył na procesie z Krzyżakami w Warszawie w 1339 roku, że Ziemia Chełmińska wywodzi się z Królestwa Polskiego i należy do tego Królestwa. Rycerz ten podczas wojny z Krzyżakami w 1331 roku przeszedł na stronę Łokietka i walczył przeciw Zakonowi pod Pyzdrami.

Co to są sedilia? Gdzie można je obejrzeć? Sedilia, lub po polsku siedziska, są przeznaczone dla duchownego odprawiającego mszę świętą i jego asysty. Unikalne w skali kraju kamienne sedilia możemy obejrzeć w bazylice w Chełmży. W którym wieku powstała pierwsza szkoła w Chełmży, w jakim miejscu działała i kto

nią kierował?

Pierwsza szkoła powstała w XIII wieku; działała przy katedrze. Z dokumentów wiemy, że w 1330 roku kierował nią scholastyk Jan. Podaj datę wkroczenia wojsk radzieckich do Chełmży po II wojnie światowej i

powiedz, jaki los spotkał mieszkańców miasta

Wojska radzieckie wkroczyły do Chełmży 24 stycznia 1945 roku. Rosjanie wywieźli do obozów w ZSRR przeszło 600 mieszkańców Chełmży. Wywózka do łagrów dotknęła także mieszkańców okolicznych wsi.

Wymień kilka najcenniejszych pozycji, które kiedyś były częścią księgozbioru Kruszyńskich i Sczanieckich:

Są to m.in.:a. „De revolutionibus orbium coelestium” M. Kopernikab. utwory Jana Kochanowskiego i Andrzeja Morsztyna

11

c. poezja Owidiusza i Wergiliuszad. dzieła historyczne Liwiusza i Cezara, publicystyka Cyceronae. utwory Petrarki i Erazma z Rotterdamuf. utwory Moliera, J.J. Rousseau, Cervantesa,g. pergaminy z podpisami i pieczęciami królów polskich

Co znajdowało się we wsi Bocień podczas II wojny światowej?

Istniał tam podobóz obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Tam pracowały w niewolniczych warunkach Żydówki, które zostały w większości zamęczone przez hitlerowców. Ich pamięci poświęcono pomnik w Grodnie, zwany „Żydówką”.

Wyjaśnij, skąd wzięła się nazwa „Brąchnówko”Nazwa tej wsi wzięła się od nazwiska dziedziczki Katarzyny Branchnowskiej.

Jakie znaczenie dla Pluskowęs ma data 1422 r.?

W tym roku wielki mistrz Michał Kuchmeister nadał Pluskowęsy Dawidowi Rosenfeldowi. Obdarowany rycerz miał obowiązek 1 służby wojskowej w zbroi lekkiej w wyprawach Zakonu. Po śmierci Rosenfelda wieś ponownie stała się własnością Zakonu, ponieważ rycerz nie pozostawił spadkobiercy.

W architekturze i zdobnictwie istnieje pojęcie „plafon”. Wyjaśnij je i powiedz, gdzie kiedyś można było go zobaczyć.

Plafon jest to sufit ozdobiony malowidłem lub płaskorzeźbą; kiedyś można było oglądać plafony w pałacach w Pluskowęsach i Nawrze.

W jakich okolicznościach Nawra, należąca do rodu Kruszyńskich, przeszła w ręce rodu Szczanieckich?

W 1865 roku Bogusława Kruszyńska, dziedziczka Nawry, wyszła za mąż za Michała Szczanieckiego.

Wyjaśnij co to jest herma i do czego służy

Herma jest to relikwiarz metalowy w kształcie popiersia, charakterystyczny dla sztuki gotyckiej. Przechowuje się w nim relikwie

Jakie znaczenie dla wsi Kończewice na rok 1522? W tym roku biskup Jan Konopacki odstąpił Kończewice kapitule chełmińskiej w

zamian za Pluskowęsy 800 grzywien

12

Jak nazywał się biskup, który rozpoczął budowę katedry i w którym roku to nastąpiło? Był to biskup Heidenryk a budowa katedry rozpoczęła się w 1251 roku.

W architekturze istnieje pojęcie „plafon”. Wyjaśnij je i powiedz, gdzie kiedyś można było zobaczyć ten element zdobniczy.

Plafon jest to malowidło lub płaskorzeźba na suficie; kiedyś można było oglądać plafony w pałacach w Nawrze i Pluskowęsach

Jak nazywał się pierwszy (według źródeł) właściciel Głuchowa i jakim herbem się pieczętował?

Ów właściciel nazywał się Lutold Głuchy i pieczętował się herbem PRUSS II WILCZE KOSY

Wyjaśnij, co to znaczy, że kościół jest orientowany. Orient = wschód. Budowla jest orientowana, to znaczy, że wejście do niej znajduje

się na ścianie zachodniej i wchodząc kierujemy się na wschód; kościoły orientowane budowano w średniowieczu.

W kościołach spotyka się „pasje”. Wyjaśnij to pojęcie i wskaż znany Ci przykład. Pasją nazywamy przedstawienie męki Jezusa Chrystusa pod postacią rzeźby. Pasja

znajduje się m.in. w Bazylice Świętej Trójcy w Chełmży.

Do kogo należała wschodnia kapa, którą podarował katedrze król Jan III Sobieski? Kapa należała do wezyra Kara Mustafy; pierwotnie był to czaprak na konia.

Z jakiej epoki pochodzi wyposażenie Bazyliki Świętej Trójcy w Chełmży? Wyposażenie bazyliki pochodzi głównie z epoki baroku.

W architekturze istnieje pojęcie „meluzyna” Wyjaśnij je i podaj znany Ci przykład.Meluzyna jest to element zdobniczy często w postaci kobiety z ogonem ryby lub węża. W Bazylice Świętej Trójcy w Chełmży meluzyna ma postać głowy jelenia i zawieszona jest na łańcuchu.

Dlaczego nie przetrwał pierwszy dokument lokacyjny miasta Chełmży? Pierwszy dokument uległ zniszczeniu podczas pożaru miasta. Odnowiony przywilej nadał biskup Tiedeman Gise w 1547 roku

Gdzie znaleziono ślady bytowania ludności z kręgu „kultury pucharów lejkowatych” i czym się ta ludność zajmowała?

Ludność z kręgu „kultury pucharów lejkowatych” zamieszkiwała okolice Brąchnówka. Zajmowała się głównie rolnictwem. Pola pod uprawę uzyskiwano poprzez wypalanie lasów.

13

Drugim ważnym zajęciem była hodowla (hodowano kozy, owce, trzodę i bydło domowe).

Wyrabiano narzędzia z krzemienia, zajmowano się także garncarstwem oraz przędzeniem nici z lnu, konopi i wełny.

Wyjaśnij, do czego służył „pacyfikał”. W jakim kościele można go obejrzeć? Pacyfikał to relikwiarz, często w postaci krzyża lub monstrancji, zazwyczaj srebrny, bogato zdobiony. Można go obejrzeć m.in. w kościele w Dźwierznie.

Chełmża była niegdyś otoczona murami obronnymi. Powiedz, kiedy zostały rozebrane i gdzie znajduje się fragment, który się zachował.

Mury obronne Chełmży zostały rozebrane w XIX wieku. Ocalały fragment murów obronnych znajduje się obok wejścia do Bazyliki Świętej Trójcy – jest to brama ceglano - kamienna

Chełmża posiada swój hejnał. Z jakiego budynku rozlega się i kto go skomponował?

Hejnał miejski odtwarzany jest codziennie o godzinie 12.00 z wieży ratusza. Jego autorem jest Leopold Kałamarski.

Podaj datę wkroczenia wojsk radzieckich do Chełmży po zakończeniu II wojny światowej i powiedz, jaki los spotkał wielu mieszkańców miasta.

Wojska radzieckie wkroczyły do Chełmży 24 stycznia 1945 roku. Rosjanie wywieźli do obozów w ZSRR przeszło 600 mieszkańców Chełmży i okolic.

Los katedry chełmżyńskiej miał, według legendy, zależeć od pewnego naczynia. Powiedz o jakie naczynie chodzi i w jaki sposób spełniła się przepowiednia.

Los katedry, według legendy, zależy od glinianego kubka, zrzuconego z wieży Opalińskiego przez protestanckiego budowniczego. Wydarzenie to miało miejsce 5 kwietnia 1692 roku. Budowniczy, zrzucając naczynie z wieży był przekonany, że ulegnie ono zniszczeniu – miało to znaczyć, że wieża również nie będzie stała długo. Jednak, wbrew przepowiedni, kubek ocalał; katedra również.

Zła wróżba spełniła się w 1950 roku, gdy podczas zwiedzania katedry kubek stłukł się. Wkrótce po tym wydarzeniu wieża uległa zniszczeniu w pożarze, spowodowanym uderzeniem pioruna.

Kto zaprojektował pałac w Nawrze? Podaj imię i nazwisko tego architekta. Pałac zaprojektował architekt warszawski Hilary Szpilowski.

Z jakiego okresu pochodzi ołtarz główny w bazylice chełmżyńskiej i kto go zaprojektował?

14

Ołtarz główny pochodzi z ok. 1650 roku i zaprojektował go włoski architekt Giovanni Baptista Gisleni.

Podaj datę przejęcia przez Polaków Ziemi Chełmińskiej i Pomorza na podstawie traktatu wersalskiego, kończącego I wojnę światową.

To wydarzenie miało miejsce 21 stycznia 1920 roku.

W jakim celu przybył do Chełmży król Polski Zygmunt III Waza z synem Władysławem IV?Król i jego syn przybyli, aby uczcić grób bł. Juty i przyczynić się do rozszerzenia jej kultu.

W jaki sposób zasłużył się, zmarły przed kilku laty, ks. infułat Alfons Groszkowski w dziele odbudowy bazyliki chełmżyńskiej? Odbudowę kościoła ze zniszczeń po pożarze rozpoczął poprzednik księdza Groszkowskiego, ks. biskup Zygfryd Kowalski. Ks. Groszkowski ofiarnie i godnie kontynuował te prace. Z jego inicjatywy dokonano m.in. odnowienia wszystkich ołtarzy, odbudowano wieżę Opalińskiego, pokryto sklepienie polichromią.

Jak obecnie nazywa się wieś, którą w średniowieczu nazywano „BELYZ”? Wieś ta nazywa się obecnie Bielczyny.

Kiedy ufundowano pierwszą kaplicę bł. Juty w Bielczynach?Pierwsza kaplica powstała w XVII w., ufundował ją biskup Lipski. Kaplica ta przetrwała do 1880 roku.

Jak obecnie nazywa się wieś, którą w średniowieczu nazywano „CUNCEDORF”? Ta wieś nazywa się obecnie Kończewice.

Podaj nazwisko chełmżanina, żyjącego na przełomie XVI i XVII wieku, absolwenta Akademii Krakowskiej, sekretarza króla Zygmunta III Wazy?

Nazwisko tego wybitnego chełmżanina brzmi Gabryel Prowański (Władysławski).

W posiadaniu bazyliki chełmżyńskiej znajduje się dar króla Jana III Sobieskiego, pochodzący z odsieczy wiedeńskiej. Jaki to przedmiot?Jest to czaprak turecki Kara Mustafy, przerobiony na kapę. Wykonany jest z granatowo fioletowego aksamitu ze srebrnym haftem.

15

W kościele Św. Mikołaja w Chełmży znajduje się dużych rozmiarów obraz malowany na płótnie, wykonany przez włoskiego malarza Lukę Giordano. Co przedstawia ten obraz?

Obraz przedstawia pokłon trzech króli.

Na chełmżyńskim cmentarzu zwanym „starym” znajdują się dwie kaplice. Jakie rody były ich fundatorami?Kaplice ufundowały rody: Kalksteinów z Pluskowęs i Zawiszów Czarnych z Warszewic.

Wieś Dźwierzno była w średniowieczu własnością rycerską. W 1526 roku przeszła  w ręce Jakuba Rokusza (Rokusa). Dlaczego? Jakub Rokusz dostał tę wieś od króla Zygmunta I Starego w nagrodę za zasługi brata Jana na polu walki.

Co utworzyli Niemcy we wsi Bocień w sierpniu 1944 roku? W sierpniu 1944 roku Niemcy utworzyli podobóz obozu koncentracyjnego w

Stutthofie. Pracowały tam więźniarki – Żydówki.

W XV wieku wieś Nawra uległa podziałowi między kilku właścicieli. W XVII wiekuNastąpił proces scalania wsi, aby w połowie XVII wieku znaleźć się w rękach jednego rodu. Podaj nazwisko owego rodu.

Był to ród Szczanieckich (Sczanieckich).

Z jakiego powodu przebywał w Nawrze Wojciech Kętrzyński? Wojciech Kętrzyński został zaproszony do Nawry w celu uporządkowania i

skatalogowania księgozbioru.

Z jakiego powodu przebywał w Nawrze Oskar Kolberg? Oskar Kolberg przebywał w Nawrze przez dłuższy czas, korzystając z bogatych

zbiorów biblioteki nawrzańskiej, gromadząc materiały do dzieła dotyczącego etnografii ziem polskich.

W jakich ważnych dla Ziemi Chełmińskiej wydarzeniach brał udział rycerz Tomasz z Zajączkowa?Rycerz Tomasz z Zajączkowa uczestniczył w procesie warszawskim z Krzyżakami w 1339 roku i świadczył, że Ziemia Chełmińska należy do Królestwa Polskiego.

16

Chełmża, jak wiemy, otoczona była kiedyś murami obronnymi. Zostały one rozebrane w XIX wieku, lecz pewien ich fragment pozostał. Powiedz, co to jest i gdzie się znajduje.

Jest to brama wjazdowa i znajduje się przy ul. Tumskiej, po prawej stronie od wejścia do bazyliki.

Wyjaśnij, skąd wzięła się nazwa „Brąchnówko”? Nazwa „Brąchnówko” wzięła się od nazwiska dziedziczki tej wsi – Katarzyny Branchnowskiej

W jakich latach Chełmża była stolicą diecezji chełmińskiej? Chełmża była stolicą diecezji w latach 1251 – 1824.

Jak zbudowane jest sklepienie w bazylice chełmżyńskiej? Jest to sklepienie gwiaździste z tzw. żebrem przewodnim i żebrami wpisanymi.

Który kościół w naszej gminie posiada na swej fasadzie figurki z terakoty? Te unikalne figurki posiada kościół w Grzywnie.

Ile naw posiada bazylika w Chełmży? Bazylika posiada trzy nawy.

W bazylice w Chełmży, w nawach bocznych, pomiędzy witrażami, wiszą ogromne obrazy. Powiedz, co one przedstawiają?

Obrazy przedstawiają i ilustrują dwie tajemnice różańca św.: radosną i bolesną.

Czym zajmowała się ludność ziemi chełmżyńskiej w początkach osadnictwa? Ludność zajmowała się: rybołówstwem, rolnictwem, myślistwem, hodowlą, garncarstwem.

Wyjaśnij, skąd wzięła się nazwa „Łoza”?Nazwa „Łoza” pochodzi prawdopodobnie od łoziny (łozy), rośliny, która rosła nad brzegami jezior otaczających Chełmżę.

Pod czyim panowaniem znalazła się Ziemia Chełmińska po I rozbiorze Polski w 1772 roku?

Ziemia Chełmińska po I rozbiorze znalazła się pod panowaniem pruskim.

Jaki ważny zakład przemysłowy uruchomiono w Chełmży w 1882 roku? W 1882 roku uruchomiono cukrownię.

17

Podaj datę otrzymania przez Chełmżę praw miejskich Chełmża otrzymała prawa miejskie w 1251 roku.

Jak nazywał się biskup, który w XIII wieku przeniósł stolicę biskupstwa z Chełmna do Chełmży?

Biskup ten nosił imię Heidenryk (Henryk).

Czyje wojska zdobyły i spaliły Chełmżę podczas wojny 13-letniej? Wojska polskie pod dowództwem Kazimierza Jagiellończyka.

Pod czyim panowaniem znalazła się Chełmża i okoliczne ziemie po II pokoju toruńskim?

Po II pokoju toruńskim Ziemia Chełmińska powróciła do Polski.

Podaj dokładną datę (dzień, miesiąc, rok) pożaru katedry chełmżyńskiej od uderzenia pioruna.

Było to 2 sierpnia 1950 roku.

Jaki los spotkał grono inteligencji chełmżyńskiej w październiku 1939 roku?1939 roku nauczycielom, księżom i urzędnikom chełmżyńskim dostarczono wezwania do stawienia się na dworcu kolejowym w Chełmży, w celu wyjazdu na kurs do Torunia. Na dworcu czekały już bydlęce wagony, którymi odwieziono zgromadzonych do fortu VII.

Jaki motyw dekoracyjny znajduje się na sklepieniu bazyliki chełmżyńskiej? Jest to liść klonu lub winogrona z czerwonym ognikiem.

Większość kościołów w naszej gminie jest orientowana. Wyjaśnij, co to oznacza? Orientowana, czyli posiadająca wejście skierowane na wschód, w kierunku Jerozolimy, gdzie znajdował się grób Chrystusa.

Z jakiego okresu pochodzi kościół w Dźwierznie i z jakiego materiału jest zbudowany?Kościół ten pochodzi z przełomu XIII i XIV wieku. Zbudowany jest z kamieni polnych z niewielką ilością cegieł.

18

Jakie znaczenie dla wsi Kiełbasin ma data 1520 rok? W tym roku król Zygmunt i darował tę wieś Toruniowi w zamian za zamek w  Świeciu.

Jeden z właścicieli wsi Nawra założył w swoim pałacu cenną bibliotekę. Jak nazywał się ów właściciel? Bibliotekę w Nawrze założył Antoni Kruszyński. Jego syn Konstanty kontynuował zamiłowania ojca i wydatnie wzbogacił zbiory.

Podaj datę sprowadzenia Krzyżaków na Ziemię Chełmińską przez Konrada Mazowieckiego.

Był to 1226 rok.

Na terenie jakiej wsi w naszej gminie odnaleziono ślady „kultury pucharków lejkowatych”?

Na ślady tej kultury natrafiono w Brąchnówku.

Z jakiego okresu pochodzą wykopaliska nad Jeziorem Archidiakońskim?Obszar ten był zasiedlony już w okresie neolitu (3000 – 2500 r. p.n.e.). Znaleziono też ślady osadnictwa z VIII – V w. p.n.e. oraz z okresu wczesnego średniowiecza (IX– XI wiek).

Wyjaśnij, co stało się z gospodarstwami opuszczonymi przez Niemców po II wojnie światowej. Wszystkie gospodarstwa przejęło państwo; gospodarstwa powyżej 100 ha zostały rozparcelowane.

Opisz wygląd pomnika nagrobnego biskupa Piotra Kostki w bazylice chełmżyńskiej. Nagrobek posiada imponujące rozmiary. Przedstawia biskupa w stroju

pontyfikalnym, leżącego na tumbie w półokrągłej niszy.

W kościele w Nawrze znajduje się słynący łaskami obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pochodzący z XVII wieku. Wyjaśnij, w jakich okolicznościach obraz ten znalazł się w Nawrze. Obraz ten został przywieziony z niewoli moskiewskiej przez Bernarda Kruszyńskiego.

Opowiedz legendę pt. „Zbrodnia w klasztorze”

19

Podaj nazwę organizacji polskiej, którą założyli w Chełmży ziemianie i zamożni chłopi w celu walki z germanizacją.

Ta organizacja nosiła nazwę „Towarzystwo Rolniczo – Przemysłowe”.

Pierwszy przywilej lokacyjny Chełmży uległ zniszczeniu podczas pożaru miasta. Powiedz, kto i kiedy wystawił nowy dokument lokacyjny.

Nowy dokument wystawił biskup chełmiński Tiedeman Giese w 1547 roku.

Komu przekazano w 1827 roku kościół Św. Mikołaja? Kościół został przekazany gminie ewangelickiej.

Podaj kilka informacji o istniejącym niegdyś w Chełmży kościele Św. Jerzego.

był zbudowany z cegły w stylu gotyckim, usytuowany poza murami obronnymi miasta, prawdopodobnie na miejscu

obecnego „starego” cmentarza, był początkowo kościołem szpitalnym, prowadzili do O.O. Franciszkanie, od 1823 do 1827 roku należał do ewangelików, spłonął w 1827 roku.

Podaj kilka informacji o Kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej, znajdującej się kiedyś w Chełmży w parku nad Jeziorem Chełmżyńskim. zbudowana w 1927 roku na tzw. Białej Górze z inicjatywy ówczesnego

proboszcza ks. infułata Józefa Szydzika, wykonana z cegły, tynkowana, neobarokowa, zaprojektowana na planie

ośmioboku, w 1940 roku wysadzona w powietrze przez Niemców.

Wieś Kończewice w swej historii wielokrotnie zmieniała właścicieli. Wymień przynajmniej trzech z nich. Właścicielami Kończewic byli: biskupi chełmińscy, Zakon Krzyżacki, królowie polscy, burmistrz toruński, prywatni właściciele.

W architekturze istnieje pojęcie „pasja” wyjaśnij je i podaj przykład.W architekturze pasja to przedstawienie męki Chrystusa pod postacią rzeźby. Pasje znajdują się m.in. w kościele w Grzywnie, Chełmży i wielu innych kościołach naszej gminy.

20

Chełmżyńska bazylika posiadała niegdyś bogatą polichromię. Uległa ona zniszczeniu w wyniku licznych pożarów. W którym miejscu w kościele znajduje się zachowany fragment i co on przedstawia? Zachowany fragment znajduje się na filarze – pierwszym od głównego wejścia, po lewej stronie. Przedstawi Chrystusa przywiązanego do słupa a poniżej Św. Katarzynę.

Co to jest pacyfikał?Pacyfikał to relikwiarz, często w postaci krzyża lub monstrancji, zazwyczaj srebrny, bogato zdobiony.

Co to jest herma? Herma jest to relikwiarz metalowy w kształcie popiersia, charakterystyczny dla sztuki średniowiecznej.

W Chełmży przy ulicy Tumskiej znajduje się klasztor Sióstr Elżbietanek. Wyjaśnij, jaką funkcję spełniał ten klasztor i jaką rolę pełniły jego mieszkanki podczas II wojny światowej. W czasie II wojny światowej zakonnice opiekowały się dziećmi, ubogimi i chorymi. Leczyły żołnierzy niemieckich na rozkaz władz okupacyjnych. Po wyzwoleniu mieszkali tam przez pewien czas żołnierze radzieccy.

Jakie były losy biblioteki rodu Kruszyńskich z Nawry podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu?W czasie okupacji Niemcy wywieźli znaczną część księgozbioru do Bydgoszczy. Po wojnie pozostałości biblioteki przeszły na własność Biblioteki Głównej UMK w Toruniu.

Chełmża była otoczona murami obronnymi. Istnieje opis tych murów, pochodzący z XVIII wieku. Jak, według tego opisu, wyglądały mury obronne Chełmży?

Mury były wykonane z kamieni polnych i zaprawy wapiennej. Wysokość ich wynosiła 30 stóp, grubość 3 stopy /1 stopa = 31 cm/. Mury posiadały baszty i 4 bramy wjazdowe.

W którym miejscu w Chełmży znajduje się pomnik Jana Szczypiorskiego, poległego w walce z Grenschutzem Rossbacha?

Pomnik ten znajduje się w Chełmży, na Kuchni.

21

Komu poświęcony jest pomnik, znajdujący się przy cukrowni „Chełmża”? Pomnik poświęcony jest pracownikom tego zakładu, pomordowanym podczas

II wojny światowej.

Czyjej pamięci poświęcony jest pomnik – obelisk w Grodnie?Pomnik ten poświęcony jest Żydówkom – więźniarkom, zamęczonym ciężkimi pracami przymusowymi.

Przy końcu głównej alei chełmżyńskiego „nowego” cmentarza znajduje się pomnik. Komu jest poświęcony?Poświęcony jest pomordowanym w obozach koncentracyjnych. Pomnik ten zawiera urny z prochami z różnych obozów.

Postacie ważnie dla historii regionu

Alfons Groszkowski

Ksiądz Alfons Groszkowski urodził się w 1915 roku w Rybnie na Ziemi Lubawskiej. Studiował w Seminarium w Pelplinie, ale II wojna światowa przerwała tę naukę. Podczas wojny ukrywał się, pracował także jako pielęgniarz w szpitalu. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1946 roku z rąk Prymasa Hlonda.

22

W 1960 roku został mianowany honorowym kanonikiem Kolegiaty w Chełmży, a w 1962 roku został chełmżyńskim proboszczem.

Już w pierwszych latach pobytu w Chełmży dał się poznać jako doskonały organizator. Energicznie zajął się odbudową kościoła pokatedralnego (m.in. pomalowano sklepienie zniszczone podczas pożaru, odnowiono wszystkie ołtarze, zainstalowano witraże).Ks. infułat zajął się również remontem i konserwacją kościoła Św. Mikołaja. Zasługą księdza Groszkowskiego jest rekonstrukcja wieży Opalińskiego. Z jego inicjatywy odnowiono kaplicę na cmentarzu, zbudowano Dom Marii przy bazylice, nowe kaplice w Kończewicach, Warszewicach, Bielczynach i Skąpem oraz Dom Kapitulny.

Posiadał dar zjednywania sobie ludzi. Dostrzegał problemy środowiska, w którym żył. Martwił się o wszystkich. Szczególną troską otaczał chorych, biednych, dotkniętych nałogami. Zapoczątkował akcję pod nazwą „białych wakacji”. Cieszył się ogromnym poważaniem wśród parafian.

Wincenty Frelichowski

Ksiądz Wincenty Frelichowski żył w latach 1913 – 1945. Urodził się w Chełmży. Uczęszczał do tamtejszego Gimnazjum Humanistycznego, a po zdaniu matury wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. Po święceniach kapłańskich został sekretarzem biskupa Okoniewskiego a później wikariuszem przy kościele Najświętszej Marii Panny w Toruniu.

18 września 1939 roku został aresztowany i osadzony w Forcie VII. Stamtąd przewieziono Go do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, następnie w kwietniu 1940 roku do Sachsenhausen, a 14 grudnia 1940 roku do Dachau.

23

Zgodnie z opinią świadków ks. Frelichowski dał się poznać jako człowiek głębokiej wiary i aktywnej pomocy współwięźniom. W obozach organizował wspólne modlitwy, potajemne msze św., docierał do wszystkich chorych z komunią i spowiedzią. Podczas epidemii tyfusu w obozie w Dachau, niosąc pomoc współwięźniom, sam zaraził się śmiertelnie i zmarł 23 lutego 1945 roku.

Błogosławiona Juta z Bielczyn

Juta urodziła się w Turyngii. Rodzina jej męża – Sangerhausen – była bardzo bogata. Za mąż wyszła bardzo wcześnie. Małżeństwo trwało krótko, bowiem mąż zmarł lub zginął podczas wyprawy krzyżowej lub pielgrzymki do Ziemi Świętej. Po odchowaniu dzieci Juta poświęciła się życiu żebraczemu i pokutnemu.

Udała się do Prus, aby swą modlitwą i przykładnym życiem wesprzeć tamtejszych chrześcijan. Zamieszkała w pustelni w Bielczynach koło Chełmży. Prawdopodobnie jej pobyt na naszym terenie trwał około czterech lat. W tym czasie przebywała w swej pustelni modląc się, wyjątek czyniąc jedynie dla wysłuchania mszy świętej w budującej się świątyni w Chełmży. Osobistym spowiednikiem Juty był biskup Heidenryk.

24

Pustelnica Juta otaczała swą opieką chorych i bezdomnych. Żyła i zmarła w opinii świętości 12 maja 1260 roku i, być może, pochowano ją w budowanej katedrze.

Wkrótce po jej śmierci biskup Heidenryk rozpoczął starania zmierzające do uznania jej za błogosławioną, ale nie zdążył ich zakończyć. W XIII wieku jej kult był bardzo rozpowszechniony wśród okolicznej ludności.

Biskup Heidenryk

Był postacią szczególnie zasłużoną dla Chełmży. Brak informacji o jego pochodzeniu i młodości, więcej informacji mamy o późniejszych latach. Będąc członkiem kaznodziejskiego zakonu dominikanów pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji. W 1245 roku został biskupem i otrzymał nominację na biskupstwo chełmińskie.

Na stolicę swej diecezji wybrał osadę, zwaną Łozą. Wybór Łozy nie był przypadkowy. Leżała ona w centrum diecezji i łatwiej było biskupowi łagodzić spory z Krzyżakami. Organizując życie kościelne Heidenryk 22 lipca 1251 roku wydał dekret, na mocy którego rozpoczęto wznosić kościół katedralny pod wezwaniem Trójcy Świętej, a osada otrzymała prawa miejskie. Wówczas Łoza otrzymała nazwę

25

„Culmense”, która z kolei na początku XVI wieku przekształciła się w spolszczoną „Chełmża”. Przy katedrze utworzył kapitułę katedralną, której kanonicy wiedli wspólne życie według reguły Św. Augustyna.

Za życia Heidenryka budowa katedry postępowała sprawnie. W 1260 roku w kaplicy południowego ramienia nawy poprzecznej pochowano pustelnicę Jutę z Sangerhausen. Biskup zmarł w 1263 roku i prawdopodobnie pochowany jest w kościele Dominikanów w Chełmnie.

Poprzez fakt wyboru Chełmży na stolicę biskupią, miasto stało się ośrodkiem życia religijnego i kulturalnego. Tu przybywali różni dostojnicy kościelni i państwowi, królowie i artyści, którzy pracowali przy upiększaniu katedry. U boku biskupiej katedry pomyślnie rozwijało się miasto i dlatego, gdy w 1824 roku stolicę diecezji przeniesiono do Pelplina, Chełmża znacznie podupadła gospodarczo

Test wiadomości z dziejów Chełmży

Za każdą poprawną odpowiedź otrzymasz 1 punkt

1. Od czego pochodzi średniowieczna nazwa Chełmży – „Culmsee”?Średniowieczna nazwa Chełmży – „Culmsee” – nawiązuje do naturalnego położenia miasta, które założono na wzgórzu (Culm) nad jeziorem (See).

2. Jak nazywa się geograficzna kraina, na obszarze której leży Chełmża?26

Jest to Pojezierze Chełmińskie.

3. Ile metrów nad poziom morza wznosi się Chełmża?Chełmża położona jest na wysokości 90 – 100 metrów n.p.m.

4. Podaj powierzchnię Jeziora Chełmżyńskiego

Powierzchnia Jeziora Chełmżyńskiego wynosi około 300 ha5. Kiedy nad Jeziorem Archidiakonka osiedlili się pierwsi mieszkańcy?

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 5 tysięcy lat (neolit).

6. Jaki szlak wiódł w czasach pierwszych Piastów w okolicach Chełmży?W okolicach Chełmży wiódł szlak „chrobrowy”.

7. Jaką decyzję podjął książę Konrad Mazowiecki, gdy nie udało mu się samemu podbić sąsiadów?

Książę Konrad Mazowiecki zdecydował się sprowadzić niemieckich rycerzy – zakonników, którzy mieli bronić grobu Chrystusa w Ziemi Świętej. Chciał, by w jego imieniu pokonali Prusów.

8. Kto nadał Chełmży prawa miejskie?

Prawa miejskie nadał biskup Heidenryk.

9. W którym roku Chełmża otrzymała prawa miejskie?

Nadanie Chełmży praw miejskich nastąpiło w 1251 roku.

10.Dlaczego nie przetrwał dokument lokacyjny Chełmży?Dokument ten nie przetrwał, ponieważ spłonął wraz z całym archiwum miejskim, w czasie wielkiego pożaru w 1531 roku.

11.Jakie były losy Chełmży w 1410 roku, po bitwie pod Grunwaldem? Po bitwie pod Grunwaldem Chełmża dostała się w ręce polskie; po kilku tygodniach Krzyżacy odbili miasto i całą Ziemię Chełmińską z rąk polskich.

12.Czyje wojska złupiły i spaliły Chełmżę w 1422 roku?Były to wojska polsko – tatarskie pod dowództwem Władysława Jagiełły.

13.Jak nazywał się pierwszy polski biskup chełmiński?

Był to biskup Wincenty Kiełbasa.

14. W którym roku i dokąd przeniesiono z Chełmży biskupstwo Chełmińskie?

27

Stolicę biskupstwa przeniesiono w 1824 roku do Pelplina.

15. W jakim stylu zbudowana jest katedra chełmżyńska?Katedrę zbudowano w stylu gotyckim.

16. Z jakiej epoki pochodzi wyposażenie katedry?Wyposażenie katedry pochodzi z okresu baroku.

17. Na czym wzorowano się budując nagrobek biskupa Piotra Kostki ?Renesansowy nagrobek biskupa Piotra Kostki wzorowany jest na nagrobku kardynała Sforzy, znajdującym się w Rzymie.

18. Jaki znany włoski architekt projektował boczny ołtarz Św. Krzyża ?Ołtarz ten zaprojektował włoski architekt Giovani Baptista Cocchi.

19. Do jakiego filmu wypożyczono z chełmżyńskiej katedry barokowe elementy i co się z nimi stało?

Wypożyczono je do filmu „Przygody Pana Michała”; elementy te nigdy

nie wróciły do Chełmży.

20. Do kogo miała należeć wschodnia kapa, którą katedrze podarował jeden z polskich królów?

Kapa ta pierwotnie była czaprakiem na konia i należała do Kara Mustafy,wielkiego wezyra tureckiego.

21.W jaki sposób w dziejach katedry zapisała się noc z 1 na 2. 08.1950r.?

Tej nocy spłonęła wieża Opalińskiego; pożar spowodowany został uderzeniem pioruna.

22.Jak nazywał się istniejący w Chełmży trzeci kościół i co się z nim stało?Był to kościół pod wezwaniem Św. Jerzego; w 1827 roku spłonął i nigdy nie został odbudowany.

23.Gdzie w Chełmży znajdują się resztki murów obronnych?Jedynym śladem umocnień średniowiecznej Chełmży jest kamienno – ceglana brama, przylegająca do katedry.

24. Czyje imię nosi chełmżyńska cukrownia?Cukrownia nosi imię Stanisława Zagrodzkiego.

25.Jakie tragiczne wydarzenia miały miejsce w Chełmży 28 stycznia 1919r.?

28

W tym dniu w Chełmży pojawił się 300 – osobowy oddział Grenschutzu pod dowództwem Gerharda Rossbacha. Ponieważ Polacy nie chcieli oddać mu władzy, kazał ostrzelać miasto z armat. Tego dnia zginęło 7 Polaków a 15 zostało rannych.

26. Kto i kiedy zbudował w Chełmży cukrownię?Cukrownia w Chełmży została uruchomiona w 1882 roku. Jej założycielami byli właściciele okolicznych majątków, w większości Niemcy. Spośród Polaków jej udziałowcami byli ziemianie: Szczaniecki i Czarliński.

27.Co produkowała, założona w 1886 roku, fabryczka braci Pichert?Fabryka braci Pichert produkowała papę.

28.Jaki skarb, według legendy, ma się znajdować pod miastem?Jest to legenda o skarbie pruskim. Wozy wyładowane złotem mają stać w jednym z podziemnych korytarzy.

29.W którym roku powstał Chór Mieszany „Święta Cecylia”?Chór powstał w 1869 roku.

30.Gdzie można usłyszeć hejnał miejski i kto go skomponował?Hejnał miejski odtwarzany jest codziennie o godzinie 12.00 z wieży ratusza. Jego autorem jest Leopold Kałamarski.

Tekst do uzupełnienia

Po II pokoju toruńskim Ziemia Chełmińska znalazła się w granicach…………………. , natomiast po I rozbiorze ponownie znalazła się w posiadaniu państwa …………………..

Średniowieczna nazwa Chełmży – Culmsee pochodzi od słów ……………. i ………. , co po polsku oznacza ………………… nad …………………… . pierwotna nazwa Chełmży – Łoza – pochodzi od ……….………………………………………….……....................................................................…………………………………………………………………………………….……………………………………………………

29

Kościół w …………………… posiada w swej fasadzie figurki z ……………..…...…… W roku ………………… Chełmża otrzymała prawa miejskie. Nadał je miastu biskup

………………………………. . Większość kościołów w naszej gminie zbudowano w stylu ……………………………. Pierwszym polskim biskupem w Chełmży był ………………………………………….. W roku 1226 na nasze tereny zostali sprowadzeni ……………………….. . Księciem, który ich

sprowadził na Ziemię Chełmińską był ……………… ……………………… Książę potrzebował pomocy przy podbijaniu terenów zamieszkałych przez plemiona …………………….. .

W czasach pierwszych Piastów przez nasze ziemie przebiegał szlak ……………………. Rok 1950 był tragiczny dla chełmżyńskiej katedry - w nocy z 1 na 2 sierpnia …………..

…………………………………………………….…….…………….……………………………………………………………………………...………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………..…………………………………………………………………………………….……………….…………..

Ostatnimi dziedzicami Pluskowęs byli ………………………. i ……………………………….. Chełmża była stolica biskupstwa chełmińskiego w latach ……………………………….. W 1869 roku założona w Chełmży chór mieszany, który jako patronkę obrał sobie Świętą

………………………….. . W bazylice Chełmżyńskiej znajdują się unikalne w skali kraju kamienne sedilia . Służyły

one do ……………………………………………………….….……………………………………………………..…………………………………………………………………………………….………………………………………………………………….

W 1422 roku Mistrz Zakonu nadał wieś …………………… Michałowi Rosenfeldowi. Ów rycerz w zamian za tę ziemię miał obowiązek ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

W 1522 roku biskup Jan Konopacki odstąpił ……………………………. Kapitule chełmińskiej w zamian za …………………………….. i 800 ……………….. .

Rycerz Tomasz z ………………….. świadczył na procesie z Krzyżakami w Warszawie, że Ziemia Chełmińska wywodzi się z ……………………………………………… i należy do tego Królestwa. Rycerz ten podczas wojny z Krzyżakami w …………. roku przeszedł na stronę Łokietka i walczył przeciw Zakonowi pod ………………….…..

Pierwsza szkoła powstała w ……..….. wieku; działała przy …………………………….. Z dokumentów wiemy, że kierował nią scholastyk ……………. .

Plafon jest to malowidło lub płaskorzeźba na ………………..; kiedyś można było oglądać plafony w pałacach w ……………….…. i …………………………. .

Jeden z właścicieli wsi Głuchowo prawdopodobnie nazywał się ………………………... i pieczętował się herbem …………………………………………………………………………….………………………………..

30

Budowla jest orientowana, to znaczy, że wejście do niej znajduje się na ścianie ……………………….. i wchodząc kierujemy się na ……………………; kościoły orientowane budowano w ……………..………………….

Pasją nazywamy przedstawienie ……………………………………………. pod postacią …………………………………………………………………………………………………………………………..………………

Meluzyna jest to element zdobniczy często w postaci …………………………………………………...... ………………………………………………………..Bazylice Świętej Trójcy w Chełmży meluzyna ma postać ……………………….i zawieszona jest na ……………………………………………………………………….….

Nawra przeszła w ręce rodu Szczanieckich w momencie, gdy ostatnia z rodu Kruszyńskich – …………………………, wyszła za mąż za ……………………………………………………………………………...

Barokowa wieża na bazylice Świętej Trójcy w Chełmży zwana jest wieżą Kazimierza …………………………………………………………………………………………………………………………………………

Ludność z kręgu „kultury pucharów lejkowatych” zamieszkiwała okolice …………………………………… . wyrabiała narzędzia z ……………………………, hodowała …………………………………………………………… Ziemię uprawną uzyskiwała przez …………………………. lasów.

Pacyfikał to relikwiarz, często w postaci ……………… lub ……………………………. zazwyczaj srebrny, bogato zdobiony.

Architektem pałacu w Nawrze był ………………………………………………………………..………………... Został on zatrudniony przez ……………………………………………………………………………………………

w celu przebudowy pałacu w stylu ……………………………………………

Podczas II wojny światowej Niemcy przeznaczyli pałac na ……………………………………………….

Przebudowując go i niszcząc bezpowrotnie jego piękny wygląd. Niegdyś przed pałacem na cokole znajdowały się rzeźby …………………………. a do posiadłości prowadziła szeroka ……………………………………………………………..

Pałac w Pluskowęsach został przebudowany w XVIII wieku a jego architektem był …………………………………………………………. . Ród Kalksteinów posiadał majątek Pluskowęsy przez ………………. lat. Po II wojnie światowej w pałacu mieściła się szkoła ………………………….. a potem szkoła ……………………….

Mury obronne Chełmży zostały rozebrane w ………….. wieku. Ocalały fragment murów znajduje się obok ……………………………………………………………...……

Hejnał miejski odtwarzany jest codziennie o godzinie 12.00 z wieży …………………. Jego autorem jest ………………………………………………..

Wojska radzieckie wkroczyły do Chełmży …………………………… roku. Rosjanie wywieźli do obozów w ZSRR przeszło …………….mieszkańców Chełmży i okolic.

Los katedry, według legendy, zależy od …………………………………., zrzuconego z wieży kościoła przez ……………………............ budowniczego. Budowniczy, zrzucając naczynie z

31

wieży był przekonany, że ulegnie ono zniszczeniu – miało to znaczyć, że ………………………………………………………………………………………... Jednak kubek ocalał i katedra również. Zła wróżba spełniła się w …………….. roku, gdy podczas zwiedzania katedry kubek stłukł się. Wkrótce po tym wydarzeniu …………………………………………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………….…………………………………………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………..…....

Podobóz OK. Stutthof w Bocieniu i Szerokopasie powstał ……………………….. roku. Obóz ten został zlikwidowany w ………………………………… roku. Załogę, oprócz komendanta i kilku podoficerów ze Stutthofu, stanowiło ………. esesmanów,

wśród których znajdowało się kilkudziesięciu ……………………………. Obóz liczył około ………………….. Żydówek. Żydówki pochodziły głównie z ………………….. i……………………… Więźniarki pracowały przy budowie ………………………………………………….. na przygotowanych

zawczasu liniach obrony. Część była zatrudniona przy ………………... ……………………………………….. na folwarkach niemieckich

Żydówki były zakwaterowane w …………………………. i …………………… , część z nich mieszkała w barakach z …………………

W obozie panowały nieludzkie warunki. W ciągu istnienia obozu zmarło ponad ………………….. żydowskich więźniarek.

Ofiary codziennie wywożono do ……………………… i chowane w masowym grobie. „Szpital” dla więźniarek znajdował się w …………………………….

Wiadomości o losie Żydówek

24 VIII 1944 roku hitlerowcy utworzyli w Bocieniu podobóz obozu koncentracyjnego Stutthof, który został zlikwidowany w końcu stycznia 1945 roku. Komenda obozu mieściła się w majątku Bocień. Załogę, oprócz komendanta i kilku podoficerów ze Stutthofu, stanowiło 140 esesmanów, wśród których znajdowało się kilkudziesięciu Ukraińców.

Obóz liczył około 5 tysięcy więźniarek pochodzenia żydowskiego. Mogły to być Żydówki węgierskie i rumuńskie, przywiezione z Oświęcimia lub ewakuowane z obozów w krajach nadbałtyckich, przed zbliżającym się frontem niemiecko – radzieckim.

32

Żydówki pracowały przy budowie umocnień ziemnych, na przygotowanych zawczasu liniach obrony, wzdłuż rzeki Drwęcy i na terenie ziemi chełmińskiej. Część była zatrudniana przy pracach polowych na folwarkach niemieckich.

Komando dzieliło się na 3 grupy pracujące w trzech rejonach:

1700 kobiet praca w rejonie Brodnicy, 1700 kobiet w rejonie Chełmży: wsie Bocień, Grodno, Szerokopas, 1600 kobiet w rejonie Torunia.

Żydówki były zakwaterowane w oborach i stodołach na terenie Bocienia i w pobliskim Szerokopasie. Część z nich zamieszkiwała w barakach z dykty.

Nieludzkie warunki zakwaterowania i wyżywienia, jesienno – zimowe chłody, ciężka praca i szerzące się choroby dziesiątkowały więźniarki. Na ich miejsce dowożono nowe transporty. W ciągu istnienia obozu w rejonie Bocienia zmarło ponad 1500 Żydówek. Ofiary codziennie były wywożone do Dźwierzna i tu chowane w masowym grobie , wykopanym wzdłuż ogrodzenia na zewnątrz cmentarza parafialnego, od strony południowej i zachodniej. Za sprawą proboszcza parafii Dźwierzno, w celu uszanowania pochowanych Żydówek, w latach siedemdziesiątych groby włączono w obręb cmentarza parafialnego, przesuwając o około 5 metrów na zewnątrz ogrodzenie cmentarza. Obok grobów posadzono rzędy drzew i wystawiono tablicę informacyjną z obeliskiem (1970r.).

Z bazy w Bocieniu i Szerokopasie wywieziono kilkaset chorych więźniarek do „szpitala” w Grodnie, gdzie z reguły były uśmiercane.

W końcu stycznia 1945 roku Niemcy ewakuowali oddziały robocze w kierunku zachodnim, gdyż zbliżały się wojska radzieckie.

Tekst pochodzi z książki „Diecezja Toruńska” tom V, s. 65 - 66

Test wiadomości o losach Żydówek

1. Kiedy powstał podobóz OK. w Bocieniu? Podobóz OK. Stutthof w Bocieniu i Szerokopasie powstał 24 sierpnia 1944 roku.

2. Kiedy został zlikwidowany podobóz w Bocieniu? Obóz został zlikwidowany w styczniu 1945 roku.

3. Kto wchodził w skład załogi obozu?

33

Załogę, oprócz komendanta i kilku podoficerów ze Stutthofu, stanowiło 140 esesmanów, wśród których znajdowało się kilkudziesięciu Ukraińców.

4. Ile osób – Żydówek – było więzionych w Bocieniu? Obóz liczył 5 000 Żydówek.

5. Skąd pochodziły więźniarki, jakiej były narodowości? Żydówki pochodziły głównie z Węgier i Rumunii, przywiezione zostały z Oświęcimia

lub z krajów nadbałtyckich, przed zbliżającym się frontem niemiecko – radzieckim.

6. Jakie prace wykonywały więźniarki? Więźniarki pracowały przy budowie umocnień ziemnych, na przygotowanych

zawczasu liniach obrony. Część była zatrudniona przy pracach polowych na folwarkach niemieckich.

7. Na ile grup dzieliło się Komando i w jakich rejonach pracowały Żydówki? Komando dzieliło się na 3 grup (Brodnica, rejon Chełmży – wsie Bocień, Szerokopas,

Grodno i rejon Torunia)

8.Opisz warunki, w jakich mieszkały więźniarki

Żydówki były zakwaterowane w oborach i stodołach , część z nich mieszkała w barakach z dykty. Nieludzkie warunki zakwaterowania i szerzące się choroby dziesiątkowały stan liczebny więźniarek podobozu.

9. Ile Żydówek zmarło z różnych przyczyn w ciągu istnienie obozu?

W ciągu istnienia obozu zmarło ponad 1500 żydowskich więźniarek.

10. Gdzie chowano zmarłe więźniarki?

Ofiary codziennie wywożono do Dźwierzna i chowane w masowym grobie, wykopanym wzdłuż ogrodzenia na zewnątrz cmentarza parafialnego.

11. Gdzie znajdował się „szpital” dla chorych więźniarek?

„Szpital” dla więźniarek znajdował się w Grodnie.

12. Dlaczego dziś grób więźniarek żydowskich znajduje się w obrębie cmentarza rzymsko – katolickiego?

34

Za sprawą proboszcza parafii Dźwierzno, w celu uszanowania pochowanych Żydówek, w latach siedemdziesiątych grób włączono w obręb cmentarza parafialnego, przesuwając o 5 metrów na zewnątrz ogrodzenie cmentarza.

ZBRODNIA W KLASZTORZE

Na wysuniętym w jeziorze górzystym półwyspie stał klasztor, otoczony małym osiedlem siedzib ludzkich, i błękitem wody. W klasztorze, mimo wczesnej godziny, ruch się już dawno rozpoczął. W klasztorze mieszkali zakonnicy a wśród nich brat Andrzej.

35

Codziennie po odmówieniu wspólnych modlitw młody zakonnik zajmował się karmieniem małego przyjaciela, czarnolśniącego kosa. Znalazł go w lesie przed kilku laty jako małe pisklę. Osądził, że jest zbyt niezaradny, aby móc żyć samodzielnie i zabrał z sobą do klasztoru. Nauczył kosa gwizdać. Kos był niezwykle mądry – z łatwością powtarzał słowa i zdania usłyszane w różnych językach.

Młody zakonnik kochał swego czarnego kosa. Karmił go przyniesionymi z lasu jagodami, nasionkami, mrówczymi jajami, łowił dla niego ulubione chrząszcze i gąsienice. Kos wsłuchiwał się uważnie w słowa wymawiane często przez swego pana i starał się je zapamiętać, by mu je powtórzyć.

Brat Andrzej modlił się głośno, aby zwalczyć różne złe myśli i pokusy. Rozpamiętywał stacje Drogi Krzyżowej i z głośnym wzdychaniem bijąc się w piersi na „mea culpa” (to znaczy „moja wina”) użalał się nad sobą. Często wołał głośno: „będziesz się wił i cierpiał w ciemnościach piekielnych, bo dla takich jak ty zostanie tam płacz i zgrzytanie zębów”.

W takich chwilach, gdy braciszek głośno się modlił, kos siedział pod łóżkiem lub w kącie celi i przedrzeźniał swego pana wykrzykiwaniem słyszanych słów. Potem dostawał w nagrodę okruchy skromnego obiadu i smakowite nasionka. Skrzydlaty przyjaciel stał się nierozłącznym towarzyszem zakonnika i uczestniczył w jego wycieczkach nad brzegi jeziora.

Przybył raz na wizytację klasztoru opat z dalekiego opactwa. Bardzo zmęczony niewygodną podróżą zamieszkał na czas dłuższy w klasztorze. Wczesnym rankiem, zwiedza-jąc długie korytarze klasztorne, zabłądził do celki brata Andrzeja, przerywając mu modlitwy. Słyszał już o mądrym kosie, o którym stworzono legendę, że przepowiada przyszłość. Opat zazdrosny był o posiadanie sławnego ptaka. Wstąpił do celi i chciał zobaczyć kosa. Ptaszyna wyjść nie chciała ze swego ukrycia pod łóżkiem zakonnika. Płoszona kilkakrotnie wracała uparcie do swej bezpiecznej kryjówki. Wówczas opat swą ogromną postacią zagrodził jej miejsce ucieczki i wyciągając rękę zapytał o swą przyszłość. Kos, uspokojony ciszą, która zapadła, zaczął recytować wielokrotnie usłyszane zdania: „będziesz się wił i cierpiał w ciemnościach piekielnych, bo dla takich jak ty zostanie tam płacz i zgrzytanie zębów”.

Opat poczerwieniał, twarz jego oblała się purpurą aż do drobnych żyłek w białkach oczu. Zbliżył się do ptaszyny i kopnął ją metalowym okuciem obcasa, przyduszając w kącie celi. Pod potężną podeszwą buta zginął drobny ptaszek.

Zakonnik Andrzej, oszalały z żalu po stracie swego skrzydlatego przyjaciela, chwycił ciężki, mosiężny lichtarz i uderzył nim w łysą czaszkę opata. Zachwiała się potężna postać opata i osunęła na kamienną podłogę. Z głębokiej rany spływać zaczęła kilku strumykami ciemna, krzepnąca na kołnierzu habitu krew. Gdy brat Andrzej zobaczył, co zrobił, uciekł z klasztoru w gęsty las. Szedł bagnistym brzegiem jeziora. Tą ścieżką, zagłębiając się co chwila w mokradła zaczął uciekać przed siebie.

Młody zakonnik bał sie kary za swą zbrodnię i biegł bez tchu, zapadając powyżej kolan w bagnistym gruncie aż wpadł po pas w lodowatą wodę…

36

Minęło wiele lat od strasznej zbrodni w klasztorze chełmżyńskim. Klasztor przestał istnieć, palony kilkakrotnie i burzony przez nieprzyjaciół. Okoliczni mieszkańcy byli pobożni i często z trwogą i smutkiem opowiadali historię czynu braciszka Andrzeja i legendę o dziwnie uczonym kosie. Co się stało z zakonnikiem nikt nie wie. Jedni mówili, że wiele lat jeszcze błądził oszalały nad brzegiem jeziora, inni znowu twierdzili, że utonął. Miejsce, na którym stał klasztor przez wiele lat omijano z trwogą, opowiadając o pojawiających się tam upiorach. Przez dłuższy czas nie pozwalano na odbudowanie świątyni na takim miejscu, na którym popełniono zbrodnię. Wreszcie duchowni ulegli prośbom ludności, która z datków swych wzniosła potężny dom Boży, jako przebłaganie za zbrodnię.

Tak powstała katedra chełmżyńska.

Napisz, co przedstawia fotografia i gdzie się znajduje ten zabytek.Za każdy prawidłowo opisany zabytek otrzymasz 1 punkt

37

Plakietka wotywna Meluzyna

Kościół parafialny w Nawrze Bazylika w Chełmży

Bazylika w Chełmży – strona Sedilia (siedziska) – Bazylika w Chełmży

wschodnia

38

Figura Chrystusa Zmartwychwstałego Epitafium biskupa Adama Kosa

Kościół parafialny w Dźwierznie Bazylika w Chełmży

Figura Chrystusa niosącego krzyż Portret Ludwiki Kruszyńskiej

Bazylika w Chełmży kościół parafialny w Nawrze

39

Matka Boska z Dzieciątkiem - kościół

parafialny w Nawrze

Stalle - kościół parafialny

w Grzywnie

Stalle – kościół parafialny Ołtarz główny – Bazylika

w Nawrze w Chełmży

40

...

Prezbiterium i ołtarz główny

Kościół parafialny w Grzywnie

Ołtarz główny – kościół

Świętego Mikołaja w Chełmży

Pałac w Nawrze

Kościół Świętego Mikołaja

w Chełmży

41

Kościół parafialny w Kiełbasinie

Bazylika Świętej Trójcy w Chełmży

Figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem

Kościół parafialny w Dźwierznie

42