³ور… · Web viewبسم الله الرحمن الرحیم. 350) سوره علق (96) آیه 1...
136
م ی ح ر ل ا ن م ح ر ل له ا م الس ب350 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 1 َ قَ لَ ’ خ ي’ ذَ ّ الَ - كِ ّ بَ رِ مْ س اِ بْ 6 اَ رْ ق ؛ اِ م ی حَ ّ ر ل اِ ن مْ حَ ّ ر ل اِ َ ّ اِ مْ سِ ب22/12/1395 ...... 1 351 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 2 ٍ قَ لَ عْ نِ مَ سانْ ’ بِ B ْ الَ قَ لَ ’ خ23/12/1395 ........................ 9 352 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 3 ُ مَ رْ كَ 6 ْ الَ - كُ ّ بَ رَ وْ 6 اَ رْ ق ا24/12/1395 .......................... 15 43 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 4 مَ لَ قْ ل اِ بَ مَ ّ لَ ع ي’ ذَ ّ ال12/2/1395 .............................. 23 44 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 5 مَ لْ عَ يْ مَ ل ماَ سانْ ’ بِ B ْ الَ مَ ّ لَ ع13/2/1395 ............................ 25 353 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 6 ’ى غْ طَ يَ لَ سانْ ’ بِ B ْ الَ ّ نِ B اَ ّ لَ ك25/12/1395 ....................... 27 354 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 7 ى’ نْ ’ غَ تْ س اُ ه$ اَ رْ نَ 6 ا26/12/1395 ............................ 32 355 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 8 ى غْ جُ ّ ر ل اَ - كِ ّ بَ ى ر لِ B اَ ّ نِ B ا27/12/1395 ......................... 39 356-357 ( ق ل ع وره س) 96 ات ب$ ا) 9 - 10 ىَ ّ لَ ص ا’ ذِ B اً ذاْ بَ ع ى؛ هْ ’ نَ ي ي’ ذَ ّ الَ تْ يَ 6 اَ رَ 6 ا28/12/1395 ...... 44 358 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 11 ذيُ هْ ل ى اَ لَ عَ كانْ نِ B اَ تْ يَ 6 اَ رَ 6 ا29/12/1395 .................. 48 359 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 12 q ويْ قَ ّ ت ل اِ بَ رَ مَ 6 اْ وَ 6 ا30/12/1395 ............................ 51 360 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 13 ىَ ّ لَ وَ تَ وَ تَ ّ ’ ذَ كْ نِ B اَ تْ يَ 6 اَ رَ 6 ا1/1/1396 ......................... 56 20 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 14 ريَ يَ َ ّ اَ ّ نَ 6 اِ بْ مَ لْ عَ يْ مَ لَ 6 ا20/1/1395 ........................... 58 361 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 15 q ِ ةَ يِ ص اَ ّ ’ ب ل اِ بً عاَ ’ قْ سَ ’ نَ لِ هَ يْ نَ بْ مَ لْ نِ 6 َ لَ ّ لَ ك2/1/1396 ........................ 60 362 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 16 ٍ ةَ 6 يِ ط ا’ خٍ هَ یِ ’ كاذٍ ةَ يِ ص ا’ ب3/1/1396 ............................... 68 363 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 17 ُ هَ یِ اذ’ بُ عْ ذَ بْ لَ ’ ف4/1/1395 ................................. 71 364 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 18 َ ةَ يِ ي ا بَ ّ ’ ر ل اُ عْ ذَ ’ بَ س5/1/1395 ............................. 76 365 ( ق ل ع وره س) 96 ه ی$ ا) 19 ْ تِ رَ تْ ق اَ وْ ذُ جْ س اَ وُ هْ عِ طُ ت لَ ّ لَ ك6/1/1396 .......................... 83 1
Transcript of ³ور… · Web viewبسم الله الرحمن الرحیم. 350) سوره علق (96) آیه 1...
بسم الله الرحمن الرحیم��ق1( آیه 96( سوره علق )350 ك الذي خل م رب حيم؛ اقرأ باس�� حمن الر ه الر بسم الل
22/12/1395..............................................................................................1��������ق2( آی��������ه 96( س��������وره عل��������ق )351 خل��������ق اإلنس��������ان من عل
23/12/1395..............................................................................................9����������رم3( آی����������ه 96( س����������وره عل����������ق )352 ك األك اق����������رأ و رب
24/12/1395............................................................................................15م ب�������������������القلم4( آیه96( س�������������������وره عل�������������������ق )43 الذي عل
12/2/1395..............................................................................................23م اإلنس���������ان م���������ا لم يعلم5( آی���������ه 96( س���������وره عل���������ق )44 عل
13/2/1395..............................................................................................25 إن اإلنس�����������ان ليطغى6( آی�����������ه 96( س�����������وره عل�����������ق )353 كال
25/12/1395............................................................................................27تغنى 7( آی������������ه 96( س������������وره عل������������ق )354 أن رآه اس������������
26/12/1395............................................................................................32جعى8( آی������������ه 96( س������������وره عل������������ق )355 ك ال������������ر إن إلى رب
27/12/1395............................................................................................39لى 10-9( آی���ات 96( س���وره عل���ق )356-357 ���دا إذا ص��� ذي ينهى؛ عب أ رأيت ال28/12/1395............................................................................................44
أ رأيت إن ك��������ان على اله��������دى11( آی��������ه 96( س��������وره عل��������ق )35829/12/1395............................................................................................48
قوى 12( آی���������ه 96( س���������وره عل���������ق )359 أو أم���������ر ب���������الت30/12/1395............................................................................................51
ى13( آی��������ه 96( س��������وره عل��������ق )360 ��������ول ��������ذب و ت أ رأيت إن ك1/1/1396................................................................................................56
ه ي������������رى14( آیه96( س������������وره عل������������ق )20 أ لم يعلم ب������������أن الل20/1/1395..............................................................................................58
ية 15( آی�����ه 96( س�����وره عل�����ق )361 اص����� فعا بالن �����ه لنس����� لئن لم ينت كال2/1/1396................................................................................................60
���������ة خاطئة 16( آی���������ه 96( س���������وره عل���������ق )362 ية كاذب ناص���������3/1/1396................................................................................................68
������������ه17( آی������������ه 96( س������������وره عل������������ق )363 ������������دع نادي فلي4/1/1395................................................................................................71
�����������ة18( آی�����������ه 96( س�����������وره عل�����������ق )364 باني ندع الز س�����������5/1/1395................................................................................................76
������رب19( آی������ه 96( س������وره عل������ق )365 جد و اقت ال تطع������ه و اس������ كال6/1/1396................................................................................................83
88...............................................................................جمع بندی سوره علقتوجه: شروع سوره علق
، قرار بر این شد که در انتخاب آیات یک سیر موضوعی مد نظر قرار گ��یرد1395از آبان و اولین موضوع کالن، »انسان شناسی« بود. ابتدا چند دسته از آیاتی که ب��ه خلقت انس��ان در
1
مرتبه قبل از دنیا ناظر بود، پرداخته شد؛ و اینک م��دتی اس��ت »ابع��اد خلقت انس��ان در دنی��ا«موضوع بحث قرار گرفته است.
در همین راستا، اینک سراغ آیات سوره علق می رویم.
2
��ق1( آیه 96( سوره علق )350 ك الذي خل م رب حيم؛ اق��رأ باس�� حمن ال��ر ه ال��ر بسم الل22/12/1395
ترجمهبه نام خداوند گسترده مهر مهرورز، بخوان به نام پروردگارت که آفرید؛
نکات ترجمه ای و نحوی »اقرأ« از ماده »قرء« است که از نظر اغلب اهل لغت، معنایش تقریب��ا مع��ادل ب��ا م��اده »قری« می باشد، که داللت بر »جم��ع و اجتم��اع« می کن��د، چنانک��ه کلم��ه »قری��ة« ب��ه معن��ای
، ص5محلی است که عده ای از انسانها در آن جم�ع ش�ده باش�ند )معجم المق�اييس اللغ�ة، ج ( و به »ایام حیض« زنان هم »قرء« گفته می شود به خ��اطر اینک��ه خ��ون در رحم آنه��ا78-79
و »قرائت« هم نوعی جمع کردن است از این جهت که عبارت است از اینک��ه1جمع می شود؛ حروف و کلمات را همراه با هم ادا کردن، لذا به عمل کسی که فق��ط ی��ک ح��رف را ادا کن��د، »قرائت« نمی گویند؛ و »قرآن« هم مصدر از همین ماده اس��ت، ی�ا از این جهت ک�ه هم�ه آن در یکجا ]مثال در لوح محفوظ[ جمع شده است و یا از این جهت که جامع و مش��تمل ب��ر هم��ه
( و چه بسا از همین جهت »قرائت« باشد، یعنی668حقایق است )مفردات ألفاظ القرآن، صر من الق��رآن« چون کتابی است که بر قرائت آن بسیار تاکید ش��ده اس��ت: »ف��اقرؤا م��ا تيس��
(.20)مزمل/ البته بین »قرائت« و »تالوت« این تفاوت هست که در مورد یک کلمه هم تعبیر »قرائت« و »خواندن« به کار می رود، اما در مورد تالوت، چون پیاپی بودن شرط اس��ت، حتم��ا بای��د دو کلمه یا بیشتر در کار باشد )مثال می گویند اسم فالنی را بخوان، ام�ا نمی گوین��د اس�م فالنی را
(؛ و همچنین تفاوت »قرآن« با »فرقان« - با اینک��ه ه��ر18تالوت کن« )الفروق في اللغة، ص در این است که »قرآن« ناظر به جمع بودن مطالب در–دو از اسمهای این کتاب آسمانی اند
کنار هم است؛ اما »فرقان« ناظر به اینکه بین ح�ق و باط��ل ج�دایی می افکن��د. )الف��روق في(49اللغة، ص
الزم به ذکر است ب��رخی از اه��ل لغت، بین معن��ای »ق��رء« ب��ا »ق��ری« و »ق��رو« تف��اوت گذاشته، ب��ر این باورن��د ک�ه اگرچ�ه »ق��ری« ب��ه معن��ای »جم��ع ک��ردن و اجتم��اع« می باش��د و »قریة« هم از همین ماده است؛ اما دو ماده دیگر با آن متفاوتند؛ و معنای اصلی ماده »قرء« همان معنای »قرائت« )فهم و ضبط معانی مکتوب با چشم( می باش��د؛ و س��عی کرده ان��د ک��ه معانی ای همچون »ق��رء« )ای��ام حیض( را ن��یز ب��ه این معن��ا برگردانن��د )التحقي��ق في كلم��ات
.2(253، ص9القرآن الكريم، جراغب اصفهانی معتقد است که »قرء« در حقیقت برای ورود از حالت پاکی به حالت حیض است: 1
و القرء في الحقيقة: اسم للدخول في الحيض عن طهر. و لما كان اسما جامعا لألمرين الطه��ر و الحيض المتعقب له أطلق على كل واحد منهما، ألن كل اسم موضوع لمعن��يين مع��ا يطل��ق على ك��ل واح��د منهم��ا إذا انفرد، كالمائدة: للخوان و للطعام، ثم قد يسمى ك��ل واح��د منهم��ا ب��انفراده ب��ه. و ليس الق��رء اس��ما للطه��ر مجردا، و ال للحيض مجردا بداللة أن الطاهر التي لم تر أثر الدم ال يقال له��ا: ذات ق��رء. و ك��ذا الح��ائض ال��تي
��ة ق��روء ]البق��رة/ هن ثالث ن بأنفس�� ص�� [ أي: ثالث��ة228استمر بها الدم و النفساء ال يقال لها ذلك. و قول��ه: يترب��ام ام أقرائك« أي أي الة أي الم: »اقع��دي عن الص�� الة و الس�� ��ه الص�� ��ه علي دخ��ول من الطه��ر في الحيض. و قول حيضك، فإنما هو كقول القائل: افعل كذا أيام ورود فالن، و وروده إنما يكون في ساعة و إن ك��ان ينس��ب إلى األيام. و قول أهل اللغة: إن القرء من: قرأ، أي: جم��ع، ف��إنهم اعت�بروا الجم�ع بين زمن الطه�ر و زمن الحيض
حسبما ذكرت الجتماع الدم في الرحم. . و »قرو« را هم به معنای »قصد همراه با اقدام و عمل دانسته، که البته در قرآن کریم به کار نرفت��ه 2
است(. ایشان برای کلماتی مانند »استقراء» برای هریک از این س��ه م��اده، معن��ای متف��اوتی در نظ��ر گرفت��ه است: فاالستقراء من المهموز: يدل على طلب التفهم و الضبط. و بالواو: يدل على طلب القصد في إق��دام. و بالياء: ي��دل على طلب جم��ع و تنظيم. م��ع أن اللغ��ويين ي��ذكرون الكلم��ة في ذي��ل ك��ل من الم��واد الثلث، و
1
ك« »اقرأ باسم رب اینکه حرف »ب�« چه جایگاهی دارد و »باسم ربک« متعلق به چیست، چند دی��دگاه مط��رح
شده است:، ص3الف. حرف »ب�« باء زائده )برای تاکی��د در کالم( اس��ت )اع��راب الق��رآن الک��ریم، ج
( و درواقع، »اسم ربک« در جایگاه مفعول می باشد؛ و منظور آیه این است که »بخ��وان457، ص10اسم پروردگارت را« یعنی خدا را اسمهای مقدسش خطاب قرار بده )مجمع البیان، ج
1(323، ص20( ویا اینکه »بسم الله الرحمن الرحیم« را بخوان )المیزان، ج780
(؛ یعنی متعل��ق ب��ه ی��ک775، ص4ب. »باسم ربک« در جایگاه »حال« است )الکشاف، ج مطلب مقدر است مانند »مفتتحا یا مبتدئا« که آن مطلب »حال« برای »اق��رأ« ب��وده اس��ت، یعنی: بخوان در حالی که ش�روع می ک�نی ب�ا اس�م پروردگ�ارت )یع�نی در ح�الی ک�ه ب�ا بس�م
( ی��ا ب��ه323، ص20)الم��یزان، ج الله ... شروع می کنی، این آیات نازل شده قرآن را بخوان((775، ص4تعبیر دیگر: بسم الله بگو و سپس آیات را بخوان. )الکشاف، ج
ج. حرف »ب�«، باء مالبسه است، یعنی بخوان همراه با اسم پروردگارت )یعنی هم��راه ب��ا(323، ص20)المیزان، ج بسم الله ... این آیات را بخوان(
يفسرونها بالتتبع، و المناسب هو اليائى. و أيض�ا ي��ذكرون مفه�وم الجم��ع في ذي�ل ك�ل منه�ا، م�ع أن الجم��ع والتجمع من معاني اليائى.
.البته عالمه طباطبایی این معنا را برای این آیه قابل قبول نمی داند، بلکه فرموده بر اساس اینک��ه ب��اء 1را زائده بگیریم، معنایش چنین می شود. عبارت ایشان چنین است:
ك« مفع��ول »اق��رأ« و م رب أن التقدير اقرأ القرآن أو ما في معناه، و ليس المراد ... و ال أن قوله: »باس��الباء زائدة و التقدير اقرأ اسم ربك أي بسمل.
2
شأن نزول روایات متعدد از طریق شیعه و سنی، داللت دارند که این اولین سوره ای است که1اغلب
در این زمینه به روایتی از امام هادی ع2در نزول تدریجی قرآن، بر پیامبر اکرم ص نازل شد.بسنده می کنیم:
( امام هادی ع بعد از توضیحاتی درباره رفت و آمدهای حضرت پی��امبر ص ب��ه غ��ار ح��را1می فرمایند:
پس هنگامی که چهل سالش تمام شد، خداوند عز و جل به قلب او نگ��اهی ان��داخت و آن را برترین و جلیل ترین و مطیع ترین و خاشع ترین و خاض��ع ترین قل��وب ی��افت، پس ب��ه دره��ای آسمان اجازه داد که گشوده شوند در حالی که حضرت محم��د ص ب��دانها می نگریس��ت؛ و ب��ه
. البته زمخشری در تفسیرش، با اینکه روایاتی درب�اره اول ب�ودن این س�وره آورده، ام�ا معتق�د اس�ت 1 اغلب مفسران بر این باورند که اولین سوره نازل شده، س��وره حم��د اس��ت »عن ابن عب��اس و مجاه��د: هي
(775، ص4أول سورة نزلت و أكثر المفسرين على أن الفاتحة أول م��ا ن��زل ثم س��ورة القلم« )الكش��اف، ج شاید وجه جمعش به این باشد که این آیات ابتدایی سوره علق، اولین آیات باشد، اما اولین س��وره ای ک��ه ب��ه
طور کامل نازل شده )یا اویلن سوره ای که آیاتش کامل شد( سوره حمد باشد.از باب نمونه می توانید مواردی زیر را مالحظه کنید: 2ن1) اس عن محمد بن الحس�� ور بن العب ��اد عن منص�� ( عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد و سهل بن زي
ه م الل ول الله ص- بس�� ��زل على رس�� ه ع ق��ال: أول م��ا ن ��د الل ري عن أبي عب ري عن عمه علي بن الس�� الس��ك و آخره إذا جاء نصر الله )الكافي، ج حيم اقرأ باسم رب حمن الر (628، ص2الر
ات2) ( روي أن جبرئيل أخرج قطعة ديباج فيه خط فقال اقرأ قلت كيف أقرأ و لست بقارئ إلى ثالث مره تعالى جبرئيل و ميكائيل ع و مع كل ك إلى قوله ما لم يعلم ثم أنزل الل ابعة اقرأ باسم رب ة الر فقال في المر�ده فق�ال واحد منهما سبعون ألف ملك أتى بالكراسي و وضع تاج على رأس محمد ص و أعطي لواء الحمد بيان ��ه و يق��ول بلس�� جد ل يء يس�� ��ل ش� ��ان ك ه فلما نزل عن الكرسي توجه إلى خديجة فك اصعد عليه و احمد الل��ور ور قال ه��ذا ن ه فلما دخل الدار صارت الدار منورة فقالت خديجة و ما هذا الن الم عليك يا نبي الل فصيح السي ��ا خديج��ة إن لمت فق��ال ي ��ك ثم أس�� ه فقالت طال ما قد عرفت ذل ه محمد رسول الل بوة قولي ال إله إال الل الن��ر ه أكب ��ر الل ه أكب ر اآلية فقام و جعل إصبعه في أذنه و ق��ال الل ها المدث رت عليه فنام فنودي يا أي ألجد بردا فدث
(46، ص1فكان كل موجود يسمعه يوافقه. )مناقب آل أبي طالب عليهم السالم )البن شهرآشوب(، جه بن أبي جعف��ر3) يخ األصبهاني ]قال:[ أخبرنا بهلول األنباري حدثنا محمد بن عبد الل ( حدثونا عن أبي الش
ر ح��دثنا اس و حدثنا أبو نصر المفس ازي حدثنا عمر بن هارون حدثنا عثمان بن عطاء، عن أبيه، عن ابن عب الر عمي أبو حامد إمالء سنة سبع و أربعين ]و ثالثمائة قال:[ حدثنا أبو يوسف يعق��وب بن محم��ود المق��رئ ح��دثنالمي حدثنا زيد بن أبي موسى حدثنا عمر بن هارون، عن عثمان بن عطاء عن أبي��ه عن ابن محمد بن يزيد السة ]و �زل بمك ��ه: ه�ذا م�ا ن ��ر ]كالم��ه[ إلى قول ذي خلق و ذك ك ال ة اقرأ باسم رب ه قال: أول ما نزل بمك اس أن عب هي[ خمس و ثمانون سورة. و أول ما نزل بالمدينة البقرة، و آل عمران، و األنفال، و األحزاب، و الممتحنة، و��ه: ��ر إلى قول ان!، و الطالق. و ذك حمن، و ه�ل أتى على اإلنس� ع��د، و ال�ر إذا زل�زلت و الحدي��د، و محمد، و الر
(410، ص2فذلك ثماني و عشرون سورة- مما نزل بالمدينة... )شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج��د4) ماعيل بن عب ( و أخبرنا علي بن أحمد أخبرنا أحمد بن عبيد حدثنا محمد بن الفضل بن جابر حدثنا إس��
يف، عن مجاه��د، عن ابن ي ح��دثنا خص�� حمن القرش�� ��د ال��ر قي قال: حدثني عبد العزيز بن عب الله بن زرارة الر�ه: اق الح�ديث إلى قول ذي خل�ق و س�� ك ال ه من القرآن اقرأ باسم رب ه على نبي ه قال: أول ما أنزل الل اس أن عبحمن، ثم ه�ل أتى على �ه[ ثم ال�ر �ة البق�رة، و األنف�ال إلى ]قول �ه بالمدين ه علي ثم هاجر إلى المدينة و أنزل اللان، ثم الطالق، ثم لم يكن، الح��ديث بطول��ه. ]و[ رواه جماع��ة عن إس��ماعيل ]بن عب��د الل��ه بن زرارة[. اإلنس��
(411، ص2)شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، جهل5) ��و س�� ��ا أب حاق ]ق��ال[: كتب إلين ه بن محمشاذ بن إس�� فسير تأليف أبي القاسم عبد الل ( قرأت في الت
رمذي ه بن محمد بن سليم حدثنا صالح بن محمد الت محمد بن محمد بن علي الطالقاني ]قال:[ أخبرنا عبد اللك، م رب ة اق��رأ باس�� اس قال: أول شيء نزل بمك حدثنا محمد بن مروان، عن الكلبي عن أبي صالح عن ابن عب��ر إلى ��ورت. و ذك مس ك ت، ثم إذا الش�� ر، ثم تب ها الم��دث مل، ثم يا أي ها المز ثم ن و القلم، ثم و الضحى ثم يا أي��ل للمطففين، ثم البق��رة، ثم ��ة وي ��زل بالمدين يء ن ة. و أول ش�� قوله: و هي ثالث و ثمانون سورة مما نزل بمكساء ثم إذا زلزلت ثم الحديد ثم سورة محمد ص ثم ه��ل األنفال، ثم آل عمران ثم األحزاب ثم الممتحنة ثم النورة[ ة كتبت ]الس�� ��زلت بمك ورة ن أتى على اإلنسان ثم الطالق. و ذكر ]كالمه[ إلى قوله: و إذا كانت فاتحة س����ة. )ش��واهد التنزي��ل لقواع��د ��زلت بالمدين ورة ن ��ون س�� ��ة، ف��ذلك ثالث اء بالمدين ه فيه��ا م��ا يش�� ة، ثم يزيد الل ي مك
(412-411، ص2التفضيل، جين ح��دثنا جعف��ر6) م سنة تسع و خمس�� ( أخبرنا أبو نصر المقرئ حدثنا أبو عمرو بن مطر إمالء في المحر
قفي قال: حدثني علي بن الحسين بن واق��د، ق��ال: ح��دثني بن أحمد بن نصر الحافظ حدثنا محمد بن علي الث3
فرشتگان اجازه داد که نازل شوند، در حالی که حضرت محمد ص ب��دانها می نگریس��ت؛ و ب��ه رحمت ]خاصه خود[ دستور داد که از ساق عرش تا سر حضرت محمد ص نازل ش��ود و او را در برگیرد؛ و به جبرئی��ل روح االمین، ک��ه گردنبن��دی از ن��ور دارد و ط��اووس فرش��تگان اس��ت، نگاهی افکند و او به نزد حضرت محمد ص فروآمد، بازوهایش را گرفت و تکانش داد و ب��ه او
گفت: محمد! بخوان!گفت: چه بخوانم؟
ت��ا این آی�ه ک�ه-–گفت: »بخوان به نام پروردگارت که آفرید؛ انسان را از »علق« آفرید« ( سپس آنچه را خداوند ع��ز و ج��ل ب��ه او وحی5-1»بدو آموخت آنچه را نمی دانست.« )علق/
کرده بود، به پیامبر ص وحی کرد، سپس او به جایگاه عالی خود برگشت و حضرت محمد ص از کوه پایین آمد در ح��الی ک��ه عظمت جالل الهی او را در برگرفت��ه، و از ب��زرگی آنچ��ه ب��ر او
وارد شده بود، تب و لرز کرده بود...158-156التفسير المنسوب إلى اإلمام الحسن العسكري عليه السالم، ص
قال علي بن محمد ع:��وب و1... ل القل ه عز و جل إلى قلبه فوج��ده أفض�� فلما استكمل أربعين سنة ]و[ نظر الل
ماء ففتحت، و محمد ص ينظ��ر إليه��ا، و ها، و أطوعها و أخشعها و أخضعها، أذن ألبواب الس أجلاق ��دن س�� ��ه من ل حم��ة ف��أنزلت علي ��ر إليهم، و أم��ر بالر ��وا و محمد ص ينظ أذن للمالئكة فنزلور، ط�اوس �الن وح األمين المط�وق ب العرش إلى رأس محمد و غمرته، و نظر إلى جبرئي��ل ال��ر��ا محمد ه و قال: يا محمد اقرأ. قال: و م��ا أق��رأ ق��ال: ي المالئكة هبط إليه، و أخذ بضبعه و هز��ه[ ذي خلق- خلق اإلنسان من علق - إلى قوله - ما لم يعلم« ثم أوحى ]إلي ك ال »اقرأ باسم ربيه من ، ثم صعد إلى العلو، و نزل محمد ص من الجبل- و ق��د غش�� ه عز و جل ما أوحى إليه رب
افض... ه، و ورد عليه من كبير شأنه ما ركبه به الحمى و الن 2تعظيم جالل الل
ة اق��رأ ه من الق��رآن بمك ��زل الل ن أن أول م��ا أن ن بن أبي الحس�� أبي، قال: حدثني يزيد عن عكرم��ة، و الحس���ل للمطففين. و ��ة وي ه بالمدين ��زل الل �ه: و م��ا أن ��ر ]كالم�ه[ إلى قول ذي خل�ق[ و ن و القلم. و ذك ك ]ال باسم ربان، و حمن، و هل أتى على اإلنس�� البقرة، و األنفال، و آل عمران، و األحزاب ]و ساق كالمه[ إلى ]قوله[: و الر
قتم. الحديث. )شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج بي إذا طل ها الن (413، ص2يا أيحاق ح��دثنا7) ��ا محمد بن إس�� ��اد الع��دل أخبرن ��و محمد بن زي ��رني أب ه، قال: أخب ( أخبرنا الحاكم أبو عبد الل
يعقوب بن إبراهيم الدورقي حدثنا أحمد بن نصر بن مالك الخزاعي حدثنا علي بن الحسين بن واق��د، عن أبي��ه��ر إلى ك و ذك ة: اقرأ باسم رب ه من القرآن بمك حوي عن عكرمة و الحسن قاال ما أنزل الل قال: حدثني يزيد الن قوله: و ]أما[ ما أنزل بالمدينة ]فهي[ ويل للمطففين، و البقرة و آل عمران، و األنفال، و األحزاب، و المائدة،ان، و حمن، و ه��ل أتى على اإلنس�� ع��د، و ال��ر ��زلت و الحدي��د، و محمد، و الر اء، و إذا زل س�� ��ة، و الن و الممتحن
(413، ص2الطالق، و لم يكن. )شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، جين بن محمد البغ��وي8) ( حدثنا أبو القاسم الحسن بن محمد بن حبيب حدثنا أبو الحسن محمد بن الحس��
ن ضر محمد بن أحمد الملقاني حدثنا المطهر بن الحكم الكرابيسي ح��دثنا علي بن الحس�� بها قال: حدثنا أبو الناق مل ]و س� ه�ا المز �ا أي ك ثم ي م رب ة بال خالف اق�رأ باس� �زل من الق�رآن بمك بن واقد، عن أبيه قال: أول ما نه ثم آل بك الل بي حس�� ه��ا الن ��ه: ي��ا أي ��ة البق��رة، ثم األنف��ال إلى قول ��زل بالمدين ��ه:[ و أول م��ا ن الكالم[ إلى ]قولحمن، ثم ع��د، ثم ال��ر ساء، ثم إذا زلزلت ثم الحدي��د، ثم محمد، ثم الر عمران، ثم األحزاب، ثم الممتحنة، ثم الن هل أتى على اإلنسان، ثم الطالق، ثم لم يكن، ثم الحشر. و ساق الحديث. )شواهد التنزيل لقواع��د التفض��يل،
(414، ص2جام، و 1 ج�ارة إلى الش� �رك الت ول الله ص لما ت �ه ف�إن رس� . و أما تسليم الجبال و الصخور و األحج�ار علي
��ه إلى عده، و ينظ��ر من قلل جارات، كان يغدو كل يوم إلى حراء يص�� ه تعالى من تلك الت تصدق بكل ما رزقه اللماء و أقط��ار األرض و البح��ار، و ه و أنواع عجائب رحمته و بدائع حكمته، و ينظر إلى أكناف الس آثار رحمة الل
ه حق عبادته. ر بتلك اآليات، و يعبد الل المفاوز، و الفيافي، فيعتبر بتلك اآلثار، و يتذكه[ 2 �ون، ]و أن اه إلى الجن بتهم إي �ره، و نس� �ذيب ق�ريش في خب . يقول و قد اشتد عليه م�ا يخاف�ه- من تك
يطان و أفع��ال ه، و أكرم براياه و أبغض األشياء إليه الش�� يعتريه شيطان و كان من أول أمره أعقل خليقة اللخور و الم��در، و ه عز و جل أن يشرح صدره و يشجع قلبه، فأنطق الجبال و الص�� المجانين و أقوالهم. فأراد اللول ��ا رس�� ��ك ي الم علي ��ا ولي الله، الس�� الم عليك ي الم عليك يا محمد[ الس ما وصل إلى شيء منها ناداه: ]الس كلنك- و أكرم��ك ف��وق الخالئق ه عز و جل قد فضلك و جملك و زي ه، أبشر فإن الل الم عليك يا حبيب الل الله، السل من �ون، ف�إن الفاض� �ون، و عن ال�دين مفت ك مجن �ك ق�ول ق�ريش: إن أجمعين من األولين و اآلخرين ال يحزن
4
حدیث( امیرالمومنین ع در فرازی از خطبه »قاصعه« می فرمایند:۲
و چنین بود که من هر سال در حراء همراه پیامبر ص بودم؛ او تنها مرا می دیدی و کس… دیگری را نمی دید؛ و آن زمان جز یک خانه واحد در اسالم نبود که در آن رسول خدا ص بود و خدیجه، و من سومین آنها بودم، ن��ور وحی و رس��الت را می دی��دم و ب��وی نب��وت را استش��مام می کردم؛ و هنگامی که وحی بر او ص نازل ش��د، ص��دای نال��ه ش��یطان را ش��نیدم و گفتم: ب��ا
رسول الله! این ناله چیست؟ فرمود: این شیطان است که از عبادتش ناامید شد؛ همانا تو آنچه می شنوم، می شنوی؛ و آنچه می بینم، می بینی، جز اینکه تو پیامبر ص نیستی، بلکه وزیر هستی وقطعا که تو بر خیر و
خوبی می باشی.۱۹۲نهج البالغه، خطبه
و من خطبة له ع تسمى القاصعة و لقد كان يجاور في كل سنة بحراء فأراه و ال يراه غيري و لم يجم��ع بيت واح��د يومئذ…
م ريح الة و أش�� س�� ��وحي و الر ��ور ال في اإلسالم غير رسول الله ص و خديجة و أنا ثالثهما أرى نة ن ه ما هذه الر يطان حين نزل الوحي عليه ص فقلت يا رسول الل ة الش بوة و لقد سمعت رن النت بنبي ك لس�� ك تسمع ما أسمع و ترى م��ا أرى إال أن يطان قد أيس من عبادته إن فقال هذا الش
ك لعلى خير ك لوزير و إن …و لكن
( از امام صادق ع روایت شده است:۳ك م رب « را بخوان��د و در آن روز ی��ا ش��ب…کسی که در روز یا شبش ]سوره[ »اق��رأ باس��
بمیرد، شهید از دنیا رفته است و خداوند او را ش��هید برمی انگیزان��د و ب��ه عن��وان ش��هید زن��ده می کند و همانند کسی است که در راه خدا و همراه رس��ول خ��دا ب��ا شمش��یرش جه��اد ک��رده
است.۱۲۴ثواب األعمال و عقاب األعمال، ص
ماعيل بن مه��ران عن ان عن إس�� أبي ره قال ح��دثني أحم��د بن إدريس عن محمد بن حس��ه ع قال: من قرأ في يوم��ه الحسن عن علي بن مسكان عن سليمان بن خالد عن أبي عبد الل ه شهيدا و أحياه شهيدا ك ثم مات في يومه أو ليلته مات شهيدا و بعثه الل أو ليلته اقرأ باسم رب
ه ص. ه مع رسول الل و كان كمن ضرب بسيفه في سبيل الل
( از امام باقر ع ] در تاویل یکی از باطن های این آیه[ روایت شده است:۴جبرئیل بر حضرت محمد ص نازل شد و گفت: محمد! بخوان!
��ذيب ق��ريش و مه خالق الخلق أجمعين، فال يضيقن صدرك من تك ه[ رب العالمين، و الكريم من كر فضله ]اللوف ينعم و ى منتهى الكرام��ات و يرفع��ك إلى أرف��ع ال��درجات. و س�� ك أقص�� غك رب عتاة العرب لك، فسوف يبل��ة ��اب مدين ك علي بن أبي طالب ع، و سوف يبث علومك في العباد و البالد، بمفتاحك و ب ح أولياءك- بوصي يفرن و علمك علي بن أبي طالب ع، و سوف يقر عينك ببنتك فاطمة ع، و سوف يخرج منه��ا و من علي: الحس��ين لك و ألخي��ك، و م أجور المحب ة، و سوف ينشر في البالد دينك، و سوف يعظ دي شباب أهل الجن الحسين سي��ون هيد، يك ديق و ش�� ��ل نبي و ص�� ��ه ك ��ون تحت ��د أخي��ك علي، فيك سوف يضع في يدك لواء الحمد، فتضعه في ي
عيم. ات الن قائدهم أجمعين إلى جن ذي وعدتني به و ذلك بعد ما ولد علي ع و هو طف��ل- أ - من علي بن أبي طالب ال ي: يا رب فقلت في سر��ه ��زل علي ��ك أن ة من ذل ك علي قليال و هو معه: أ هو هذا ففي كل م��ر و هو ولد عمي و قال بعد ذلك لما تحر��وم القيام��ة ]في ل له علي ع و سائر الخلق من أمته إلى ي ميزان الجالل، فجعل محمد ص في كفة منه- و مث��ان فيه��ا ف��وزن تي ك ��رك علي في كفة محمد ص ال كفة[ فوزن بهم فرجح. ثم أخرج محمد ص من الكفة- و ت��ا محمد ه��ذا علي بن أبي ه: ي ر ��ودي في س�� فته. و ن ��ه و ص�� بسائر أمته، فرجح بهم، فعرفه رسول الله ص بعين�أداء دري ب ه ص� رح الل �ك بع�دك. ف�ذلك حين ش� �رجح على جمي��ع أمت د به ه�ذا ال�دين، ي ذي أؤي ي ال طالب صفي
ي مكافحة األمة و سهل علي مبارزة العتاة الجبابرة من قريش. سالة، و خفف عن الر5
گفت: چه بخوانم؟ گفت: »بخوان به نام پروردگارت که آفرید« یعنی آفرید نور قدیم تو را قبل از هر چ��یزی؛ »انسان را از علق آفرید« یعنی تو را از نطفه ای آفرید و ]حضرت[ علی ع را از ت��و منش��ق و جدا کرد، »بخوان در حالی که پروردگارت کریم ترین است؛ کسی که با قلم آموخت« یعنی به علی بن ابی طالب آموخت »به آن انسان آنچه را نمی دانست آموخت« یع��نی ب��ه ]حض��رت[
علی ع آنچه قبل از آن نمی دانست، آموخت.۴۳۰، ص۲تفسير القمي، ج
حاق بن محمد يباني قال: حدثنا محمد بن أحم��د ق��ال: ح��دثنا إس�� حدثنا أحمد بن محمد الشه بن كيسان عن أبي جعفر قال: حدثنا محمد بن علي قال: حدثنا عثمان بن يوسف عن عبد اللك م رب ع قال نزل جبرئيل على محمد ص فقال: يا محمد اقرأ ق��ال و م��ا أق��رأ ق��ال اق��رأ باس��ذي خلق يعني خلق نورك األقدم قبل األشياء خلق اإلنسان من علق يعني خلق��ك من نطف��ة الم علي بن أبي ط��الب ��القلم يعني عل م ب ذي عل ��رم ال ك األك ��ا اق��رأ و رب ]علقة[ و شق منك علي
م عليا ما لم يعلم قبل ذلك. م اإلنسان ما لم يعلم يعني عل عل
( از امام صادق ع روایت شده است:۵ از رسول خدا ص درباره اسم اعظم سوال شد؛ فرمود: هر اسمی از اسماء الل��ه، اعظم است؛ تو قلبت را از هر آنچه ما سوای اوست، فارغ کن و او را با هر اس��می ک��ه می خ��واهی بخوان، چرا که خداوند در حقیقت، اسمی و نه اسم دیگر، نیست، بلکه او خداوند واح��د قه��ار
است.۱۳۳مصباح الشريعة، ص
قال الصادق عغ ه أعظم ففر ه األعظم فقال ص كل اسم من أسماء الل ه ص عن اسم الل سئل رسول الله في الحقيقة اسم دون اسم بل قلبك عن كل ما سواه و ادعه تعالى بأي اسم شئت فليس لل
ه الواحد القهار. 1هو الل
تدبرك الذي خلق«1 ( »اقرأ باسم رب
اولین آیه ای که بر پیامبر اسالم ص نازل شده، دعوت به »خواندن« است؛ آن هم خواندنبه اسم پروردگاری که همه چیز را او آفریده است.
به عنوان شاید مهمترین عامل تمایز انس��ان–اگر جایگاه زبان و خواندن در هویت انسان ( 3، تدبر221 را درک کرده باشیم )جلسه–از سایر موجودات
و اگر جایگاه توحید و بویژه اهمیت منحصر دانستن ربوبیت )چ��ه رب��وبیت تکوی��نی و ت��دبیر عالم؛ و چه ربوبیت تشریعی و برنامه ریزی برای زندگی( در »خالق« )یعنی اینکه فقط خدا را
(؛2تدبیرکننده و قانون گذار زندگی خود بدانیم(، بر ما معلوم شده باشد )توضیح در تدبرآنگاه درمی یابیم که چه بسا همه پیام دین در همین یک آیه خالصه شده باشد.
ك الذي خلق«2 ( »رب
. این روایت هم قابل توجه است که برای رعایت اختصار در کانال نگذاشتم: 1فار عن محمد ه عنه قال حدثنا محمد بن الحسن الص�� حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الوليد رضي الل��د بن عيسى بن عبيد عن الحسن بن محبوب عن علي بن رئاب عن غير واحد عن أبي عبد الله ع قال: من عبرك و م و المعنى فق��د أش� ��د االس� وهم فقد كفر و من عبد االسم و لم يعبد المعنى فقد كف��ر و من عب ه بالت اللانه في �ه لس� �ه و نط�ق ب �ه قلب ه فعق�د علي ف به�ا نفس�� تي وص� فاته ال من عبد المعنى بإيقاع األسماء عليه بص���ون حقا. )التوحي��د حاب أم��ير الم��ؤمنين ع و في ح��ديث آخ��ر أولئك هم المؤمن ��ه فأولئك أص�� رائره و عالنيت س��
(۲۲۰)للصدوق(، ص6
»رب« تو )آنکه تو را تدبیر می کند و برایت قانون می گذارد( همان »خالق« است.نکته تخصصی دین شناسی
؛ اب��راهیم/ ك ه ش�� ( ک��ه10در قرآن کریم، وجود »خدا« امری بدیهی دانسته شده )أ في الل ( و ح��تی63-61اغلب مشرکان و کافران هم در اصل وجود او تردید نداشته اند )مثال عنکبوت/
طبق برخی از احادیث، بسیاری از کس�انی ک��ه رس��ما خ�ود را »ط��بیعت گرا« و »منک��ر خ��دا« می دانسته اند، اختالفشان در حد یک دعوای لفظی بوده است: هم��ه آنچ��ه م��ا درب��اره »خ��دا« می گوییم )که همه عالم به او وابسته است و او به چیزی وابسته نیس��ت و ...( آنه��ا در م��ورد
»طبیعت« معتقد بوده اند؛ در واقع، به جای نام »خدا«، کلمه »طبیعت« را گذاشته بودند. در حقیقت، مهمترین نزاع کافران و مشرکان با موحدان و انبیاء، نه درباره »وج��ود« و ی��ا حتی »خالقیت« خدا، بلکه بر سر قبول یا رد »رب��وبیت« خداون��د ب��وده اس��ت. آنه��ا این گون��ه می پنداشتند که خدا جهان را آفریده، اما ی��ا ک��ار جه��ان )ت��دبیر ع��الم، رب��وبیت تکوی��نی( را ب��ه دیگران واگذار کرده است؛ ویا اگر تدبیر تکوینی عالم را هم عهده دار باشد، با قانون گ��ذاری و برن��امه ریزی زن��دگی انس��ان )رب��وبیت تش��ریعی( ک��اری ن��دارد؛ و این ش��اید مهم��ترین معض��ل
اعتقادی انسانها از قدیم بوده است: در دوران قدیم، این ربوبیت تشریعی را فرعون ها و کاهنان و قارون ها و هامان ه��ا م��دعی
( س��ر می ده��د )دقت کنی��د:24می شدند، تا جایی که فرعون بانگ »أنا ربکم اعلی« )نازع��ات/ نگفت: »أن��ا خ��القکم االعلی: من آفرینن��ده برت��ر ش��مایم«؛ بلک��ه گفت: »من رب و م��دبر و تدبیرکنن��ده برت��ر ش��مایم«(؛ و ام��روزه هم ص��احبان زر و زور و تزوی��ر )س��رمایه و ق��درت و رسانه( با تکیه بر علوم انسانی و اجتماعی ای ک��ه ج��ایی ب��رای خ��دا در زن��دگی انس��ان قب��ول
ندارد، همین ادعای »انا ربکم االعلی« سر می دهند. من درباره جه��ان مس��یحی قض��اوت نمی کنم، ام��ا آنچ��ه بس��یار ج��ای ش��گفتی دارد وج��ود پاره ای از مدعیان »روشنفکری دینی« در میان مسلمانان است که به »سکوالر« ب��ودن خ��ود افتخار می کنند؛ می گویند ما خدا را و حتی عبادت شخص��ی خ��دا را قب��ول داریم؛ ام��ا رب��وبیت خدا و حضور دین )سخن و خواست خدا( در عرصه برنامه ریزی اجتماعی را قبول ن��داریم؛ در
حالی که:��ع آن، س��خن هم اولین جمله ای که اسالم با آن شروع شد، این بود که »خواندن« )و به تب گفتن و موضع گیری کردن و ...( به نام آن رب تدبیر کننده )رب��وبیت تکوی��نی( و برن��امه ریز )=
ربوبیت تشریعی( ای باشد که خالق همه چیز است؛ (، تاکی��د چن��دباره ب��ر3و هم آخرین سخنی که خبر از کام��ل ش��دن دین داده ش��د )مائ��ده/
نصب امیرالمومنین ع به جانشینی پیامبر ص بود، یعنی تاکید بر تداوم همیش��گی نقش آفری��نیقرآن ناطق در عرصه اجتماع.
ك ...«3 ( »اقرأ باسم ربچرا نفرمود »پروردگارت را بخوان«، و فرمود »اسم پروردگارت را بخوان«؟
الف. بزرگداشت اسم، بزرگداشت مسمی )کسی ک��ه اس��م ب��ر او نه��اده ش��ده( اس��ت؛ و انسانی به »اسم« کسی احترام می گذارد، که به عظمت و احترام آنکه این اس��م اوس��ت پی
(780، ص10برده و نسبت به او معرفت پیدا کرده باشد. )مجمع البیان، ج ب. مقصود از این تعبیر، شروع کردن هر ک��ار ب��ا »خوان��دن« )= گفتن( »بس��م الل��ه ...«
(323، ص20است. )المیزان، ج ج. تنها راهی که برای توجه به خدا داریم، خواندن او به اسمش است ت��ا از این اس��م، ب��ه
( و برت��ر از159مسمی توجه شود؛ چرا که حقیقت خداوند برتر از هر درک، و منزه )صافات/
7
ف: خ��دا بزرگ��تر از آن اس��ت ک��ه در هر توصیفی است )الله اکبر، یعنی الله اکبر من أن یوص�� به قول سعدی شیرین سخن:1(.118، ص1وصف آید؛ کافی، ج
ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهموز هر چه گفته اند و شنیدیم و خوانده ایممجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر
ما همچنان در اول وصف تو مانده ایمhttp://ganjoor.net/saadi/golestan/dibache/
د. ...
ك الذي خلق«4 ( »اقرأ باسم رببخوان به نام پروردگارت که آفرید؛
چه چیزی را بخوانم؟(323، ص20قرآن را. )المیزان، ج
آیا فقط قرآن؟ اگرچه این خطاب به پی��امبر ص در آن لحظ��ه عظیم ت��اریخی، ن��اظر ب��ه خوان��دن ق��رآن و دریافت وحی الهی بود، اما اگر مخاطب آیات قرآن ک��ریم، هم��ه زمانه��ا و هم��ه انسانهاس��ت؛
دلیلی نداریم که این آیه را فقط به آن موقعیت محدود کنیم.پس، می توان از این آیه نتیجه گرفت: هر خواندنی را با بسم الله شروع کنیم،
��ذكر ��ال لم ي ��ل أم��ر ذي ب و بدین ترتیب، این آیه پشتوانه آن حدیث نب��وی می ش��ود ک��ه »كه« فيه فهو أبتر: هر کار مهمی که در آن از بسم الله خ��بری نباش��د، اب��تر می مان��د« »بسم الل
2(25)تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، ص
( »اقرأ...«5(534، ص10 اولین دستور اسالم، یک دستور فرهنگی است. )تفسیر نور، ج
خل��������ق اإلنس��������ان من عل��������ق2( آی��������ه 96( س��������وره عل��������ق )35123/12/1395
حدیثامیرالمومنین ع در فرازی از خطبه »قاصعه« می فرمایند:( 2
...و چنین بود که من هر سال در حراء همراه پیامبر ص بودم؛ او تنها مرا می دیدی و کس دیگری را نمی دید؛ و آن زمان جز یک خانه واحد در اسالم نبود که در آن رسول خدا ص بود و خدیجه، و من سومین آنها بودم، ن��ور وحی و رس��الت را می دی��دم و ب��وی نب��وت را استش��مام می کردم؛ و هنگامی که وحی بر او ص نازل ش��د، ص��دای نال��ه ش��یطان را ش��نیدم و گفتم: ب��ا
رسول الله! این ناله چیست؟
ه ع قال: قال رجل عنده 1 . علي بن محمد عن سهل بن زياد عن ابن محبوب عمن ذكره عن أبي عبد اللجل كيف أق��ول ه أكبر من أي شيء فقال من كل شيء فقال أبو عبد الله ع حددته فقال الر ه أكبر فقال الل الل
ه أكبر من أن يوصف. قال قل الل و رواه محمد بن يحيى عن أحمد بن محمد بن عيسى عن مروك بن عبيد عن جميع بن عمير قال قال أبوه أكبر من كل شيء فقال و كان ثم شيء فيكون أكبر منه فقلت و ما ه أكبر فقلت الل عبد الله ع أي شيء الل
ه أكبر من أن يوصف. هو قال الل��ل أم��ر ذي 2 ه قال: ك ه عز و جل أن . عن أمير المؤمنين ...: أ ما علمت أن رسول الله ص حدثني عن الل
بال لم يذكر »بسم الله« فيه فهو أبتر. 8
فرمود: این شیطان است که از عبادتش ناامید شد؛ همانا تو آنچه می شنوم، می شنوی؛ و آنچه می بینم، می بینی، جز اینکه تو پیامبر ص نیستی، بلکه وزیر هستی وقطعا که تو بر خیر و
خوبی می باشی.192نهج البالغه، خطبه
و من خطبة له ع تسمى القاصعة ... و لقد كان يجاور في كل سنة بحراء فأراه و ال يراه غيري و لم يجم��ع بيت واح��د يومئذم ريح الة و أش�� س�� ��وحي و الر ��ور ال في اإلسالم غير رسول الله ص و خديجة و أنا ثالثهما أرى نة ن ه ما هذه الر يطان حين نزل الوحي عليه ص فقلت يا رسول الل ة الش بوة و لقد سمعت رن النت بنبي ك لس�� ك تسمع ما أسمع و ترى م��ا أرى إال أن يطان قد أيس من عبادته إن فقال هذا الش
ك لعلى خير... ك لوزير و إن و لكن
( از امام صادق ع روایت شده است:3ك...« را بخوان��د و در آن روز ی��ا ش��ب م رب کسی که در روز یا شبش ]سوره[ »اق��رأ باس�� بمیرد، شهید از دنیا رفته است و خداوند او را ش��هید برمی انگیزان��د و ب��ه عن��وان ش��هید زن��ده می کند و همانند کسی است که در راه خدا و همراه رس��ول خ��دا ب��ا شمش��یرش جه��اد ک��رده
است.124ثواب األعمال و عقاب األعمال، ص
ماعيل بن مه��ران عن ان عن إس�� أبي ره قال ح��دثني أحم��د بن إدريس عن محمد بن حس��ه ع قال: من قرأ في يوم��ه الحسن عن علي بن مسكان عن سليمان بن خالد عن أبي عبد الل ه شهيدا و أحياه شهيدا ك ثم مات في يومه أو ليلته مات شهيدا و بعثه الل أو ليلته اقرأ باسم رب
ه ص. ه مع رسول الل و كان كمن ضرب بسيفه في سبيل الل
( از امام باقر ع ] در تاویل یکی از باطن های این آیه[ روایت شده است:4جبرئیل بر حضرت محمد ص نازل شد و گفت: محمد! بخوان!
گفت: چه بخوانم؟ گفت: »بخوان به نام پروردگارت که آفرید« یعنی آفرید نور قدیم تو را قبل از هر چ��یزی؛ »انسان را از علق آفرید« یعنی تو را از نطفه ای آفرید و ]حضرت[ علی ع را از ت��و منش��ق و جدا کرد، »بخوان در حالی که پروردگارت کریم ترین است؛ کسی که با قلم آموخت« یعنی به علی بن ابی طالب آموخت »به آن انسان آنچه را نمی دانست آموخت« یع��نی ب��ه ]حض��رت[
علی ع آنچه قبل از آن نمی دانست، آموخت.430، ص2تفسير القمي، ج
حاق بن محمد يباني قال: حدثنا محمد بن أحم��د ق��ال: ح��دثنا إس�� حدثنا أحمد بن محمد الشه بن كيسان عن أبي جعفر قال: حدثنا محمد بن علي قال: حدثنا عثمان بن يوسف عن عبد اللك م رب ع قال نزل جبرئيل على محمد ص فقال: يا محمد اقرأ ق��ال و م��ا أق��رأ ق��ال اق��رأ باس��ذي خلق يعني خلق نورك األقدم قبل األشياء خلق اإلنسان من علق يعني خلق��ك من نطف��ة الم علي بن أبي ط��الب ��القلم يعني عل م ب ذي عل ��رم ال ك األك ��ا اق��رأ و رب ]علقة[ و شق منك علي
م عليا ما لم يعلم قبل ذلك. م اإلنسان ما لم يعلم يعني عل عل
( از امام صادق ع روایت شده است:5 از رسول خدا ص درباره اسم اعظم سوال شد؛ فرمود: هر اسمی از اسماء الل��ه، اعظم است؛ تو قلبت را از هر آنچه ما سوای اوست، فارغ کن و او را با هر اس��می ک��ه می خ��واهی بخوان، چرا که خداوند در حقیقت، اسمی و نه اسم دیگر، نیست، بلکه او خداوند واح��د قه��ار
است.9
133مصباح الشريعة، صقال الصادق ع
غ ه أعظم ففر ه األعظم فقال ص كل اسم من أسماء الل ه ص عن اسم الل سئل رسول الله في الحقيقة اسم دون اسم بل قلبك عن كل ما سواه و ادعه تعالى بأي اسم شئت فليس لل
ه الواحد القهار. 1هو الل
ترجمهانسان را از »علق«ی آفرید.
نکات ترجمه »علق«
ماده »علق« در اصل داللت دارد بر آویختن چیزی به چیزی که برتر از اوست؛ و به همین جهت، به »زالو« »علق« گفته می شود؛ همچنین به خون »لخته شده ای که هنوز کامال خش��ک نشده« »علقه« )جمع آن: علق( گویند چون حالت چسبندگی دارد و و به صورت آویزان باقی
( درباره کلمه580؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص125، ص4می ماند. )معجم المقاييس اللغة، ج »علق« در این آیه، عالوه بر مطالب فوق، یک احتمال دیگری که مطرح شده، این اس��ت ک��ه
،10منظور »گل«ی باشد که به خاطر مرطوب بودنش ب��ه دس��ت می چس��بد )مجمع البی��ان، ج(. 779ص
دلیل این را که چرا »علق« -اگر جمع »علقه« باشد- به صورت »جمع« آمده است، چنین گفته اند که چون »انسان« در این آیه، در معنای جمع است ]یعنی انسان اس��م جنس اس��ت و
(278، ص3به معنای همه انسانها به کار رفته است[ )معانی القرآن، ج بار از این م��اده ب��ه ک��ار رفت��ه ک��ه ش��ش ب��ار آن ب��ه همین ص��ورت7در قرآن کریم جمعا
»علق« و »علقة« است و یکب��ار هم در معن��ای آوی��زان و در ه��وا معل��ق مان��دن »کالمعلق��ة«( و کنایه از وضعیت بالتکلیفی به کار رفته است.129)نساء/
حدیث( امام حسین ع در فرازی از دعای عرفه فرموده اند:1
خ��دایا، ب��ه ت��و روی آورده ام و ب��ه رب��وبیت ت��و ش��هادت می دهم و اق��رار می کنم ک��ه ت��و پروردگارم هستی و بازگشتم به سوی توست؛ مرا به نعمت خود آغاز کردی پیش از آنکه چیزلب ها ج��ای دادی، ایمن از ح��وادث قابل ذکری باشم؛ و مرا از خاک آفریدی؛ سپس مرا در ص��
روزگار و فراز و نشیب زمانه؛لبی ب��ه رحمی در ح��رکت ب��ودم، و ب��ه خ��اطر پس همواره در گ��ذر روزه��ا و قرن ه��ا از ص�� مهربانی و لطف و احسانت به من، مرا در زمانه حکومت کافرانی که عه��د ت��و را شکس��تند و پیامبرانت را تکذیب کردند، به دنی��ا نی��اوردی؛ بلک��ه از ب��اب مهرب��انی و مالطف��تی ک��ه در حقم داشتی مرا در زمانه ای بیرون آوردی که هدایتی که برایم میس��ر ک��رده ب��ودی ب��ر من س��بقت گرفته بود و در چنین زمانه ای مرا آفریدی و پیش از آن هم با صنع زیب��ا و نعمته��ای ف��راوانت،
در حقم مهربانی کرده بودی؛
. این روایت هم قابل توجه است که برای رعایت اختصار در کانال نگذاشتم: 1فار عن محمد ه عنه قال حدثنا محمد بن الحسن الص�� حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الوليد رضي الل��د بن عيسى بن عبيد عن الحسن بن محبوب عن علي بن رئاب عن غير واحد عن أبي عبد الله ع قال: من عبرك و م و المعنى فق��د أش� ��د االس� وهم فقد كفر و من عبد االسم و لم يعبد المعنى فقد كف��ر و من عب ه بالت اللانه في �ه لس� �ه و نط�ق ب �ه قلب ه فعق�د علي ف به�ا نفس�� تي وص� فاته ال من عبد المعنى بإيقاع األسماء عليه بص���ون حقا. )التوحي��د حاب أم��ير الم��ؤمنين ع و في ح��ديث آخ��ر أولئك هم المؤمن ��ه فأولئك أص�� رائره و عالنيت س��
(220)للصدوق(، ص10
پس آفرینش مرا از منی ای جهن��ده آغ��از ک��ردی، س��پس م��را در ظلمت ه��ای س��ه گانه بین گوشت و پوست و خون جای دادی، مرا شاهد بر آفرینشم ق��رار ن��دادی و ک��ارم را ب��ه خ��ودم
واننهادی، سپس مرا تمام و سالم به دنیا بیرون آوردی ...75، ص2اإلقبال باألعمال الحسنة، ج
عن الحسين بن علي ع في دعاء يوم عرفة ��دأتني �ك م�ردي، ابت ي، و أن إلي ك رب ��ك، مق��را بأن ة ل بوبي ي أرغب إليك، و أشهد بالر اللهم إن��ريب الب أمن��ا ل كنتني األص�� راب ثم أس�� يئا م��ذكورا و خلقتني من الت ��ون ش�� ��ل أن أك بنعمتك قبية و ام الماض�� لب إلى رحم في تق��ادم األي ��ون و اختالف ال��دهور فلم أزل ظاعن��ا من ص�� المنذين ام الكفرة ال القرون الخالية لم تخرجني لرأفتك بي و لطفك لي و إحسانك إلي في دولة أيبق لي من اله��دى ذي س�� نا علي لل ك أخرجتني رأفة منك و تحن نقضوا عهدك و كذبوا رسلك لكن��ك وابغ نعمت نعك و س�� ��ك رؤفت بي بجمي��ل ص�� ��ل ذل أتني و من قب رتني و في��ه أنش�� ذي يس�� ال فابتدعت خلقي من مني يمنى ثم أسكنتني في ظلمات ثالث بين لحم و جلد و دم لم تشهدني
بخلقي و لم تجعل إلي شيئا من أمري ثم أخرجتني إلى الدنيا تاما سويا.
( امیرالموم��نین ع در ف��رازی از خطبه ای ک��ه ب��ه ن��ام خطب��ه »غ��راء« مع��روف اس��ت،2می فرمایند:
]با شما س��خن گ��ويم از اين انس��ان[ ك��ه در تاريكج��اى زه��دانش بيافري��د، و در پردهه��اى تيرهاش در پيچيد. نطفهاى بود جهنده، سپس علقه ای ش��د لخت��ه و ناتم��ام، و ج��نين در رحم و طفل شيرخوار، و كودك و نوجوان. آن گاه براى او قلبى حافظ، و زبانى گويا، و چش��مى بين��ا
قرار داد، تا بفهمد و پند گيرد، و از گناه خوددارى نمايد...83نهج البالغه، خطبه
و من خطبة له ع و هي الخطبة العجيبة تسمى »الغراء« ذي أنشأه في ظلمات األرحام و شغف األستار نطفة دهاقا و علقة محاقا و جنين��ا أم هذا ال��را و را الحظ��ا ليفهم معتب انا الفظ��ا و بص�� و راضعا و وليدا و يافعا ثم منح��ه قلب��ا حافظ��ا و لس��
1يقصر مزدجرا ...
تدبر( »خلق اإلنسان من علق«1
خدا انسان را از علق آفرید. نطفه انسان از ابتدای تکوینش ت��ا وق��تی ب��ه ص��ورت بچ��ه از شکم مادر خارج می شود، مراحلی را طی می کند. »علقه« )جمع آن: علق( اسمی اس�ت ک�ه برای اولین مرحله ای که نطفه تغییر شکل داده، گذاشته شده است؛ ک��ه وق��تی ج��نین در این
مرحله سقط می شود، شبیه یک لخته خون دیده می شود.
. این حدیث از امام صادق ع هم قابل توجه است: 1حم و ه��و محج��وب في ر به الجنين في الر نبتدئ يا مفضل بذكر خلق اإلنسان فاعتبر به فأول ذلك ما يدبحم و ظلمة المشيمة حيث ال حيلة عنده في طلب غذاء و ال دفع أذى و ظلمات ثالث ظلمة البطن و ظلمة الر��زال �ات فال ي ب ه يجري إليه من دم الحيض ما يغ�ذوه كم�ا يغ�ذو الم��اء الن ة فإن ال استجالب منفعة و ال دفع مضرياء ى إذا كمل خلقه و استحكم بدنه و قوي أديمه على مباشرة الهواء و بصره على مالق��اة الض�� ذلك غذاءه حتذي كان يغذوه من دم أمه ى يولد و إذا ولد صرف ذلك الدم ال هاج الطلق بأمه فأزعجه أشد إزعاج و أعنفه حتون إلى ضرب آخر من الغذاء و هو أشد موافقة للمولود من ال��دم فيوافي��ه في إلى ثدييها فانقلب الطعم و اللقتين ��اإلداوتين المعل ��ديي أمه ك اع فه��و يج��د ث ض�� ك شفتيه طلب��ا للر وقت حاجته إليه فحين يولد قد تلمظ و حر��اج إلى غ��ذاء ك و احت ى إذا تحر ن األعضاء حت بن ما دام رطب البدن رقيق األمعاء لي لحاجته فال يزال يغتذي بالل��ه و ��ه الطع��ام فيلين علي غ ب راس ليمض�� فيه صالبة ليشتد و يقوى بدنه طلعت له الطواحن من األسنان و األض��
ى يدرك )توحيد المفضل، ص (46يسهل له إساغته فال يزال كذلك حت11
شبهه ج��نین در هیچی��ک از م��راحلش ص��رفا ی��ک تک��ه خ��ون نیس��ت؛ پس، آی��ا اس��تفاده از کلم��ه
»علقه« برای اشاره به یک مرحله از مراحل جنین، خالف کشفیات علم نیست؟پاسخ
بسیاری از مترجمان، »علقه« را به »خون بسته شده« یا »لخته خون« ترجمه کرده اند و ظاهرا همین موجب بروز این شبهه شده است. در نکات ترجمه نشان داده ش��د ک��ه »عل��ق« همان طور که در مورد »لخت��ه خ��ون« ب��ه ک��ار می رود، در م��ورد زال��و، و ح��تی در م��ورد گ��ل چسبنده ای هم که آویزان می ماند، به کار می رود. درواقع، درست است ک��ه ب��ه »خ��ون لخت��ه شده« هم علقه می گویند؛ اما ظاهرا استعمال این واژه در خصوص یکی از مراحل جنین، ب��ه نح��و »اس��م«ی اس��ت، و ن��ه »وص��ف«ی. یع��نی ق��رآن ک��ریم ه��ر ی��ک از مراح��ل ج��نین را »اسم«گذاری کرده و طبیعی است که در مقام اسم گذاری، از مشابهت های ظاهری استفاده شود. وقتی جنین در اولین مرحله ی بعد از نطفه بودن، سقط می ش��ود، آنچ��ه دی��ده می ش��ود شبیه یک لخته خون است، پس اگر بخواهیم برای این مرحله جنین اسمی بگ��ذاریم ک��ه آن را از مراحل قبلی و بعدی متمایز کند، »علق« اسم مناسبی است؛ اما نه اینکه این شیء لزوم��ا یک لخته خون باشد. پس، چه بسا ترجمه »علق��ه« ب��ه »لخت��ه خ��ون« )ک��ه یکی از مع��انی این واژه ب��وده و ب��ه مناس��بت ش��باهت ج��نین ب��ا آن، این واژه را ب��رای ج��نین اس��تفاده کرده ان��د( ترجمه ای ناروا و رهزن اذهان شده است )زیرا به مخاطب القا می کند که »علقه« به عن��وان
مرحله ای از مراحل جنین، همان لخته خون بوده، و شبهه فوق را پدید آورده است.( خالصه اینکه، اس��تفاده از ی��ک واژه در ی��ک زب��ان، ب��رای اش��اره ب��ه چ��یزی خ��اص، غ��یر از
خواه��د آم��د، چه بس��ا5استفاده وصفی از آن واژه در آن معناست. )البت��ه چن��ان ک��ه در ت��دبر همین نام گذاری هم داللت بر ابعادی از این واقعیت می کند(
( »خلق اإلنسان من علق«2 در قرآن کریم، گاه به آفرینش انسان از خاک یا از نطفه اشاره شده، که اولی اشاره ب��ه نقطه آغاز مطلق انسان، و دومی اشاره به نقطه آغاز هر فرد انسان اس��ت. ام��ا چ�را در این
آیه به آفرینش انسان »از علق« اشاره کرد؟ الف. می خواهد اشاره کن��د ب��ه این نعمت ک��ه از چ��ه پس��تی ای خداون��د انس��ان را ب��ه چ��ه
( و ب��رای نش��ان دادن این پس��تی، م��وقعیت781، ص10مق��امی می رس��اند )مجمع البی��ان، ج»علقه« که کامال شبیه یک لخته خون است، این حالت پستی را بهتر می رساند.
ب. در آیه قبل، به ربوبیت خالق اشاره شد، و در این آیه، برای اینک��ه این رب��وبیت واض��ح، ص20شود، به یکی از مراحل میانی آف��رینش انس��ان اش��اره ش��د. )اقتب��اس از الم��یزان، ج
324) ج. چه بسا عل��ق در معن��ای لغ�ویش م��ورد نظ��ر باش��د یع�نی »ام��ری ک�ه معل��ق و آوی��زان است«. در واقع، اینکه انسان موجودی است که خلقتش او را یکسره بند به این و آن کرده و
هیچ استقاللی از خود ندارد و لذا نیازمند ربوبیت خداوند است، مورد نظر می باشد.د. ...
( »خلق اإلنسان من علق«3 آیا اینکه »انسان« به عن��وان اس��م جنس ب��ه ک��ار رفت��ه و ش��امل هم��ه انس��انها می باش��د، می تواند موید کسانی باشد که خلقت انسان از خاک را نه امری دفعی، بلک��ه ام��ری ت��دریجی )در قالب تطور داروینی( می دانند؟ )از این جهت که این آیه اگ��ر ش��امل هم��ه انس��انها ش��ود، شامل حضرت آدم و حوا هم می شود؛ پس آفریده شدن آدم از خاک، ب��ه معن��ای دفعی نب��وده
است.(
12
)قبال اشاره شد که مشکل اصلی نظریه داروین، نه این اس��ت ک��ه در مس��اله ت��دریجی ی��ا دفعی بودن آفرینش انسان نیست، بلکه مشکل اصلی این است که سابقه وجودی انس��ان راصرفا از خاک ب��دانیم ی��ا روحی الهی را هم ج��زء س��ابقه وج��ودی او ب��ه حس��اب آوریم. جلسه
(4، تدبر232
ك الذي خلق؛ خلق اإلنسان من علق« 4 ( »... رب این آیه را بعد از آیه قبل )که از مطلق آفرینش سخن گفته بود( مصداق تخص��یص بع��د از
(. یعنی بع��د از اینک��ه از »خ��الق ب��ودن خداون��د«779، ص10تعمیم دانسته اند )مجمع البیان، ج)که به معنای خالق همه چیز بودن است( سخن گفت، در این آیه بر خلقت انسان تاکید شد.
چرا؟الف. چون انسان اشرف مخلوقات است و آیات هم به انسان نازل می شود )الکشاف، ج
(775، ص4ب. ...
( »خلق اإلنسان من علق«5 این کلیپ را یکی از اعضا ارسال کرده. در»معانی لغات« سه معنا برای »علق« گفتیم و
جالب است که هرسه در این آیه صادق است.از پزشکی صحت مطلب را سوال کردم،تایید کرد.
http://yekaye.ir/al-alaq-96-2/%d8%b9%d9%84%d9%82%d9%87/
�����������رم3( آی�����������ه 96( س�����������وره عل�����������ق )352 ك األك اق�����������رأ و رب24/12/1395
ترجمهبخوان در حالی که پروردگارت بسیار کریم ]کریم ترین[ است؛
نکات ترجمه»األكرم«
ماده »کرم«، در اصل به معنای »بزرگواری« )شرافت در ذات شخص( و »بزرگ منشی«(.172، ص5)شرافت در اعمال و رفتار( می باشد )معجم المقاييس اللغة، ج
برخی تاکید کرده اند که این کلمه در جایی به کار می رود که این بزرگ��واری و بزرگمنش��ی ظهور و بروز داشته باشد؛ و اساسا شرافت و بزرگواری در هر چیزی که به نحوی بروز کن��د،
��ريم« )واقع��ه/ ��ريم«77کرامت خوانده می شود چنانکه در »ق��رآن ك ( تع��ابیری مانن��د »زوج ك ( ب�ه ک�ار رفت��ه؛ و23(، »قوال كريم�ا« )إس��راء/26(، »زروع و مقام كريم« )دخان/10)لقمان/
»اکرام« و »تکریم« هم متعدی از همین باب و ب��ه معن��ای بزرگ��واری ک��ردن در ح��ق دیگ��ران بدون هیچ چشمداشت، یا چیزی ارزشمند را به کسی بخشیدن می باشد )مثال: »ضيف إبراهيم
( ویا »عباد مكرمون: بن��دگان24المكرمين: مهمانان مورد اکرام حضرت ابراهیم ع« )ذاريات/��ررة؛ عبس/11مورد اکرام«(. همچنین در تعبیر »کرام« )كراما كاتبين؛ انفط��ار/ (16؛ ك��رام ب
ظاهرا هر دو معنا )هم بزرگواری خود شخص و هم مورد اکرام و احترام واق��ع ش��دن( نهفت��ه( 707است )مفردات ألفاظ القرآن، ص
برای فهم بهتر این معنا خوب است به تفاوت آن با کلمات مشابه )عزت، شرف، کبر( نیزتوجه شود:
13
تفاوت »کرم« با »عزت« در این است که در مفهوم عزت نوعی برتری و اس��تعال نس��بت به دیگران نهفته است، در حالی که در »کرامت« لزوما مقایسه ای در کار نیست و بزرگواری خود شخص مد نظر است؛ تفاوتش با »شرافت« در این اس��ت ک��ه این کلم��ه غالب��ا در م��ورد برتری و بزرگی مادی استفاده می شود و لذا به خداوند »کریم« گفته می شود ام��ا »ش��ریف«
گفته نمی شود. ]»کبر: بزرگی« هم به معنای مطلق بزرگ بودن است ولی »ک��رم« ب��زرگی ای اس��ت ک��ه��رم« در زب��ان ع��ربی، ش��ییه تف��اوت »ب��زرگی« و حالت متعالی دارد و لذا تفاوت »کبر« و »ک
»بزرگواری« در زبان فارسی است.[ (، در18در زبان عربی، »کرامة« نقط��ه مقاب��ل »ه��وان« )حق��ارت و پس��تی( اس��ت )حج/
��ر« )ب��زرگی(،8حالی که نقطه مقابل »عزت«، »ذلت« است )منافقون/ ( و نقطه مقابل »کب(46، ص10»صغر« )کوچکی( می باشد. )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج
»أکرم« ص��یغه تفض��یل از م��اده »ک��رم« اس��ت، ام��ا آن را ب��ه معن��ای مبالغ��ه در »ک��رم« ( و توض��یح داده ان��د ک��ه وزن »أفع��ل«367، ص30دانسته اند )الجدول فى اع��راب الق��رآن، ج
)أکرم( گاه در معنای »فعیل« )ک��ریم( ب��ه ک��ار می رود؛ چنانک��ه در آی��اتی مانن��د »و ه��و أه��ونبها األتقى«، ن��یز س��ه کلم��ه »أه��ون، أش��قی، و يجن قى« و »و س�� الها إال األش�� عليه« )( »ال يص�� أتقی« به ترتیب در معنای »هین: آسان« »شقی: بدبخت« و »تقی: پرهیزکار« ب��ه ک��ار رفت��ه
(200است. )التوحيد )للصدوق(، صحدیث
( از امام حسن عسکری از پدرانشان مناجاتی از امیرالمومنین ع روایت شده است ک��ه1در فرازی از آن آمده:
خدایا؛ کریم و بزرگوار هستی، پس در حقم بزرگواری کن هنگامی که از گ��دایان درگ��اهتشدم؛ و با من نیکی کن و مرا در زمره کسانی که بدانها عطا کرده ای قرار ده ...
خدایا، تو مرا به اینکه از تو بهشت را بخواهم راهنمایی کردی، و بع��د از این ش��ناخت ب��ود که دل من به درخواست آن از تو روی آورد؛ آیا به درخواست خوبی هایت راهنم��ایی می ک��نی، و آنگاه از بخشش دریغ می ورزی؟ در حالی که تو کریم و بزرگواری هستی که همه کاره��ایت
دلپسند است، ای صاحب جاللت و کرامت! خدایا ! اگر من سزاوار آنچه از رحمتت که بدان امیدوارم، نیستم، تو سزاواری که با کرم خ��ود ب��ر من تفض��ل ک��نی؛ چ��را ک��ه ک��ریم، این گون��ه نیس��ت ک��ه فق��ط در ح��ق کس��انی ک��ه
شایستگی اش را دارند، نیکی کند...316البلد األمين و الدرع الحصين، ص
ة عن العسكري عن آبائه ع 1مناجات موالنا أمير المؤمنين ع، مروي
( چنین است:319-311. متن کامل دعا )ص 1��ري و ��ري و امتحى من المخل��وقين ذك إلهي صل على محمد و آل محمد و ارحمني إذا انقطع من الدنيا أث��رب ي و اقت ��ال ال��دهر من ي و رق جل��دي و دق عظمي و ن ن ين كمن قد نسي إلهي كبرت س�� صرت في المنسيني و ورتي و امتحت محاس�� رت ص�� هواتي و بقيت تبع��اتي إلهي ارحمني إذا تغي امي و ذهبت ش�� أجلي و نفدت أي��وبي و قطعت مق��التي فال حجة لي و ال ائي إلهي أفحمتني ذن قت أعض�� الي و تف��ر عت أوص�� بلي جسمي و تقطر ��ذنبي الم��رتهن بعملي المته��ور في بح��ور خط��يئتي المتحي عذر فأنا المقر بجرمي المعترف بإساءتي األسير بلك إلهي ��ريم بفض�� ي يا ك عن قصدي المنقطع بي فصل على محمد و آل محمد و ارحمني برحمتك و تجاوز عن��دك ��ة من عن ��ف أنقلب بالخيب ��ر في جنب رجائك أملي إلهي كي ��ك عملي فق��د كب غر في جنب طاعت إن كان ص����وط ��ك قن ي ب ن ظن لط على حس�� ج��اة مرحوم��ا إلهي لم أس�� ��ك و بج��ودك أن تقلبني بالن ي ب ��ان ظن محروما و ك�ر ذنبي إذ كنت �ه و كب �ارز ب �ك بين اآلملين إلهي عظم ج�رمي إذ كنت المب دق رج�ائي ل اآليسين و ال تبط�ل ص�وانك إلهي ي إذا ذكرت كبير جرمي و عظيم غفرانك وجدت الحاصل لي من بينهما عف��و رض�� المطالب به إال أنتني ��ك إلهي إن أوحش�� ن ثواب ج��اء حس�� ة بالر ��اداني إلى الجن ��ك فق��د ن ي عقاب ��ذنبي مخش�� ار ب إن دع��اني إلى النتعداد للقائك الخطايا عن محاسن لطفك فقد آنستني باليقين مكارم عطفك إلهي إن أنامتني الغفل��ة عن االس��ي عن تقويم ما يصلحني فما عزب إيقاني بنظرك دي بكريم آالئك إلهي إن عزب لب فقد أنبهتني المعرفة يا سي
14
إلهي كرمت فأكرمني إذ كنت من سؤالك و جدت بالمعروف فاخلطني بأهل نوالك...فس بعد العرفان على مسألتها ة قبل معرفتها فأقبلت الن إلهي أنت دللتني على سؤال الجن��ا ذا نعه ي ��ل م��ا تص�� وال و أنت الكريم المحمود في ك ؤال ثم تمنعهم الن أ فتدل على خيرك الس
الجالل و اإلكرام؛فضل علي بكرمك فالكريم إلهي إن كنت غير مستوجب لما أرجو من رحمتك فأنت أهل الت
1ليس يصنع كل معروف عند من يستوجبه...
تدبرك األكرم«1 ( »اقرأ و رب
امي فباإليمان أمضتها ]أمضيت[ الماضيات من عي أي لي فيما ينفعني إلهي إن انقرضت بغير ما أحببت من الس��رمت ر ح��اجتي إلهي ك ��ديك ض�� ء بين ي أعوامي إلهي جئتك ملهوفا قد ألبست عدم فاقتي و أقامني مقام األذالكنتي ال يجبره��ا إال عط��اؤك و فأكرمني إذ كنت من سؤالك و جدت بالمعروف فاخلطني بأهل نوالك إلهي مس��ألة واك بالمس�� ض لس�� ع��ر ائال و عن الت ��واب منح��ك س�� تي ال يغنيها إال جزاؤك إلهي أصبحت على باب من أب أمني��رك الم��ألوف إلهي أقمت على قنط��رة عادال و ليس من جميل امتنانك رد سائل ملهوف و مضطر النتظ��ار خي��ا بتخفي��ف األثق��ال إلهي أ من أه��ل ��ك إن لم تعن علين ��ا الهال ��ار فأن من قناطر األخطار مبلوا باألعم��ال و االعتبلى ��ة محمد ص�� ر رجائي إلهي إن ح��رمتني رؤي عادة خلقتني فأبش قاء خلقتني فأطيل بكائي أم من أهل الس الش��ة في دار ��أميلي بالخيب الم و أعدمتني تطواف الوصفاء من الخدام و صرفت وجه ت ه عليه و آله في دار الس اللفاد ��و ق��رنتني في األص�� ��ك و ل ��ك و جالل ت تني نفسي منك يا ذا الفضل و اإلنع��ام إلهي و عز المقام فغير ذلك منرفت وج��ه ام و منعتني سيبك من بين األنام و حلت بيني و بين الكرام ما قطعت رجائي منك و ال ص�� طول األي��و لم ��ك م��ا آمنت و ل انتظاري للعفو عنك إلهي لو لم تهدني إلى اإلسالم ما اهتديت و لو لم ترزقني اإليم��ان ب��ك م��ا ديد عقاب ن لي ش�� ��و لم تبي فني حالوة معرفتك ما ع��رفت و ل تطلق لساني بدعائك ما دعوت و لو لم تعر��ك و ه��و الكف��ر ياء إلي ك في أبغض األش�� وحيد و لم أعص�� استجرت إلهي أطعتك في أحب األشياء إليك و هو التة و ل علي بالجن يتك و إن ركبته��ا فتفض�� فاغفر لي ما بينهما إلهي أحب طاعتك و إن قصرت عنها و أكره معص����رار فق��د بق م��ع األب ف عن الس خل ار و إن استوجبتها إلهي إن أقعدني الت صني من الن إن لم أكن من أهلها و خل��ار محرق��ة لع عليه ن تك في دار الدنيا كيف تط قة بك على مدارج األخيار إلهي قلب حشوته من محب أقامتني الثها بين أطباق نيرانك إلهي لسان كسوته من تماجيدك أنيق في لظى إلهي نفس أعززتها بتأييد إيمانك كيف تذل��رتجي اك ي ��ل مح��زون إي ��ك يلتجئ و ك ��روب إلي ��ل مك ار مشتعالت التهابها إلهي ك أثوابها كيف تهوي إليه من النون عن القصد اهدون بسعة رحمتك فقنعوا و سمع المول إلهي سمع العابدون بجزيل ثوابك فخشعوا و سمع الزل عوارف��ك ��رم عف��وك و فض�� ��ون بك مع المؤمن بجودك فرجعوا و سمع المجرمون بسعة غفرانك فطمعوا و س��جيج بال��دعاء في ��ك منهم عجيج الض�� ى ازدحمت موالي ببابك عصائب العصاة من عبادك و عجت إلي فرغبوا حتئول ��ك مهتاج��ا و أنت المس�� ��ع من بالدك و لكل أمل قد ساق صاحبه إليك محتاجا و قلب تركه وجيب خوف المني ظر لنفس�� لديه وجوه المطالب و لم ترزأ بنزيله فظيعات المعاطب إلهي إن أخطأت طريق الن ذي ال تسود الدة على بما فيه كرامتها فقد أصبت طريق الفزع إليك بما فيه سالمتها إلهي إن كانت نفسي استسعدتني متمر ما يرديها فقد استسعدتها اآلن بدعائك على ما ينجيها إلهي إن ع��داني االجته��اد في ابتغ��اء منفعتي فلم يع��دنيطت اآلن رتها فق��د أقس�� ي بم��ا في��ه حس�� طت في الحكم على نفس�� لحتي إلهي إن قس�� ك بي فيما في��ه مص�� برلته اآلن ��ك فق��د وص�� ير إلي اد في المس�� ة ال��ز فاق رأفته��ا إلهي إن أجح��ف بي قل ��ك إش�� اها من رحمت بتعريفي إي�رت ائلي و إذا ذك حكت إليه�ا وج�وه وس� �ك ض� �رت رحمت بذخائر ما أعددته من فضل تعويلي عليك إلهي إذا ذك��ائس[ فق��د أتلف��ه الظم��أ و ��د آيس ]ي سخطك بكت لها عيون مسائلي إلهي فأفض بسجل من سجالك على عب��رك د غي أحاط بخيط جيده كالل الونى إلهي أدعوك دعاء من لم يرج غيرك بدعائه و أرجوك رجاء من لم يقص����ف ��دن أح��د عيال��ك إلهي كي ترزاقي له��ذا الب ��ا في اس�� ما أن عي إلى نوالك و إن برجائه إلهي كيف أرد عارض تطل أسكت باإلفحام لسان ضراعتي و قد أقلقني ما أبهم علي من مصير عاقبتي إلهي قد علمت حاجة نفسي إلى��ه مح لي ب ��ا من س�� ة بعد وف��اتي في ة استغنائي عنه من الجن زق في حياتي و عرفت قل ما تكفلت لها به من الرتتمام نعمائه و من ��ريم اس�� واهد نعم��اء الك ��ه في اآلج��ل فمن ش�� ��وم ف��اقتي إلي متفضال في العاجل ال تمنعنيه ي��رت من ��و ال م��ا ذك ��راتي و ل كوت عث محاسن آالء الجواد استكمال آالئه إلهي لو ال ما جهلت من أم��ري م��ا ش�� اإلفراط ما سفحت عبراتي إلهي صل على محمد و آل محمد و امح مثبتات العثرات بمرسالت العبرات و هبئات لقليل الحسنات إلهي إن كنت ال ترحم إال المجدين في طاعتك فإلى من يفزع المقصرون و ي لي كثير الس��ف ان فكي ��رم إال أه��ل اإلحس�� ط��ون و إن كنت ال تك إن كنت ال تقبل إال من المجته��دين ف��إلى من يلتجئ المفر�ان قون فبمن يستغيث المذنبون ]المجرم�ون[ إلهي إن ك يصنع المسيئون و إن كان ال يفوز يوم الحشر إال المت��ه إلهي إن لم ى بالجواز لمن لم يتب إليك قبل انقضاء أجل ال يجوز على الصراط إال من أجازته براءة عمله فأن��ه إلهي ذي لم يرضه بين العالمين سعي نقيبت هد مكنون سريرته فمن للمضطر ال تجد إال على من قد عمر بالز��د ��ا ي إن حجبت عن موحديك نظر تغمدك لجناياتهم أوقعهم غضبك بين المشركين في كرباتهم إلهي إن لم تنلن
15
بخوان؛ و پروردگارت بسیار کریم و کریم ترین کریمان است؛ چه نسبتی هست بین »دستور به خواندن« و »کریم بودن پروردگار تو«؟
الف. شاید اشاره دارد که توانایی »خواندن« در آدمی، همان کرامتی است که خ�دا ب�رای��ني من��ا ب انسان قرار داده و بدین جهت او را بر اغلب مخلوقات برتری داده است: »و لقد كر
(2( )توضیح در تدبر70آدم و ... و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيال« )اسراء/ ب. در آیه قبل، اشاره شد که پروردگ��ار انس��ان را از »عل��ق« آفری��د، چ��یزی ش��بیه لخت��ه خون که در نظر ما بسیار پست و حقیر می نمای��د. ش��اید ب��ا این تاکی��د دوب��اره ب��ر »خوان��دن« می خواهد توجه دهد که: ببین خ��دا چ��ه ان��دازه ک��ریم اس��ت ک��ه از چن��ان ام��ر حق��یری، چ��نین
موجودی می سازد که این اندازه فرهیخته است که با خواندن سر و کار دارد.ف م��ا ��ك و استص�� هم فأوجب لنا باإلسالم مذخور هبات إحسانك يوم الورود اختلطنا في الجزاء بذوي الجحود الل��ا و قوف بيوتن بن س�� ��الل ��ا و غميت ب ا بصفو صالتك إلهي ارحمنا غرباء إذا تضمنتنا بطون لحودن رته الجرائر من كد��ا في أعجب رعتنا المناي اجع و ص�� يق المض�� ��ا ف��رادى في أض�� ��ا و خلفن أضجعنا مساكين على األيم��ان في قبورن��رى ة من ث ��ر ��اك ع��راة حف��اة مغب ��ة و هي منهم بالق��ع إلهي إذا جئن ه��ا مأهول المصارع و صرنا في دار ق��وم كأندة ��ة من ش�� ارنا و ذابل عة من أف��زاع القيام��ة أبص�� األجداث رءوسنا و شاحبة من تراب المالحيد وجوهنا و خاش����ا العطش شفاهنا و جائعة لطول المقام بطوننا و بادية هنالك للعيون سوءاتنا و موقرة من ثقل األوزار ظهورنلب عائدة م��ا ا و س�� و مشغولين بما قد دهانا عن أهالينا و أوالدنا فال تضعف المصائب علينا بإعراض وجه��ك عناكالت هدها بنحيب الث بة بمائه��ا و ال أس�� ر ت هذه العيون إلى بكائها و ال ج��ادت متس�� ا إلهي ما حن جاء من له الر مث فقد عزائها إال لما أسلفته من عمدها و خطائها و ما دعاها إليه عواقب بالئها و أنت القادر يا عزيز على كشفا نبكي إذ ا مح��رومين فإن توجبه و إن كن ا نبكي على إضاعتنا من حرمتك م��ا تس�� ا مجرمين فإن غمائها إلهي إن كن��ه بزه��ادة م��ا يعرف��ه قلبي ط��ق في بالغت فاتنا من جودك ما نطلبه إلهي شب حالوة ما يستعذبه لساني من الن��ر لة و أنت خي ��ه من الم��أمورين و أم��رت بص�� ��المعروف و أنت أولى ب ��ه إلهي أم��رت ب ح في داللت ص�� من الن��ه بغ أثواب اك أس�� المسئولين إلهي كيف ينقل بنا اليأس إلى اإلمساك عما لهجنا بطالبه و قد ادرعنا من تأميلنا إيا أغصان رجائنا غبة من مت أرواح الر هبة أفنان مخافتنا انقلعت من األصول أشجارها و إذا تنس ت الر إلهي إذا هزحيم ��ا منه��ا الغف��ور ال��ر فنا و إذا تلون أينعت بتلقيح البشارة أثمارها إلهي إذا تلونا من صفاتك شديد العقاب أس����ك فرحنا فنحن بين أمرين فال سخطك تؤمننا و ال رحمتك تؤيسنا إلهي إن قصرت مساعينا عن استحقاق نظرت��ا من بين األق��اليم ك لم تزل علينا بحظوظ صنائعك منعم��ا و لن فما قصرت رحمتك بنا عن دفاع نقمتك إلهي إن�الي و باقياته�ا إلهي ي �ات الل مكرما و تلك عادتك اللطيفة في أهل الخيفة في سالفات الدهور و غابراتها و خاليحبة ال��دنيا ��ف تف��رح بص�� ��ك إلهي كي ت فتنا من جن اجعل ما حبوتنا به من نور هدايتك درجات نرقى بها إلى ما عر��ا و عب غرورن هو و الل صدورنا و كيف تلتئم في غمراتها أمورنا و كيف يخلص لنا فيها سرورنا و كيف يملكنا بالل��ا ��دي المناي رعتها و فتلت بأي قد دعتنا باقتراب اآلجال قبورنا إلهي كيف نبتهج في دار حفرت لنا فيها حف��ائر ص����ه ه��ذه غت إلي ��و ال م��ا ص�� تها ل فس على انقط��اع عيش�� تنا الن عتنا مكرهين جرع مرارتها و دل حبائل غدرتها و جر��ك ��د خ��دعتها و ب ��ك نلتجئ من مكاي ��ات من ف��واحش زينته��ا إلهي فإلي فوس من رفائغ لذتها و افتتانها بالفاني الن��ك ف جالبيب حيرته��ا و ب نستعين على عبور قنطرتها و بك نستفطم الجوارح عن أخالف شهوتنا و بك نستكش��يب في ��ا و ق��د أص�� زاي نقوم من القلوب استصعاب جهالتها إلهي كيف للدور بأن تمنع من فيه��ا من ط��وارق الر��ك من مرافق��ة نا هنال قلة عن ال��ديار إن لم توحش�� كل دار سهم من أسهم المنايا إلهي ما تتفجع أنفسنا من النج��اء ات إلهي م��ا تج��ف من م��اء الر بتنا منك يا ذا العطي األبرار إلهي ما تضيرنا فرقة اإلخوان و القرابات إن قر��ه و إن بت ��ه فعذ ��ه لم��ا أردت ��د خلقت ��ا إلهي إن ع��ذبتني فعب مجاري لهواتنا إن لم تحم طير األشائم بحياض رغباتنول إلى عم��ل رحمتني فعبد وجدته مسيئا فأنجيته إلهي ال سبيل إلى االحتراس من الذنب إال بعصمتك و ال وص����االحتراس من ال��ذنب م��ا إن لم ��ف لي ب تك و كي ي لفتني في��ه مش�� تك فكيف لي بإفادة ما أس�� الخيرات إال بمشيفس بع��د العرف��ان على ��ل معرفته��ا ف��أقبلت الن ة قب ؤال الجن متك إلهي أنت دللتني على س�� ��دركني في��ه عص�� ت��ا ذا الجالل و وال و أنت الكريم المحمود في كل ما تصنعه ي ؤال ثم تمنعهم الن مسألتها أ فتدل على خيرك السفضل علي بكرمك فالكريم ليس يصنع اإلكرام إلهي إن كنت غير مستوجب لما أرجو من رحمتك فأنت أهل الت��ك ف��أنت أه��ل أن تج��ود على تأهل لم��ا أرج��و من رحمت ��ر مس�� كل معروف عند من يستوجبه إلهي إن كنت غيبه ��ك ق��د أج��ارني إلهي ليس تش�� ي ب ن ظن ��ان ذنبي ق��د أخ��افني ف��إن حس�� ��ك إلهي إن ك عة رحمت المذنبين بس��ؤال و أنا ال غناء بي عما سألتك على كل حال إلهي ائل إذا منع امتنع عن الس ائلين ألن الس مسألتي مسألة الس��ف أدع��وك و د عن عبده و هو عنه غير راض إلهي كي ي ي فقد يعفو الس ي فاعف عن ي فإن لم ترض عن ارض عننعت ��ك فص�� لي علي ها حسن توك أنا أنا أم كيف أيأس منك و أنت أنت إلهي إن نفسي قائمة بين يديك و قد أظل��راف ��ك عملي فق��د جعلت االعت بني من ��ا أجلي و لم يق��ر ��ان ق��د دن بها ما يشبهك و تغمدتني بعفوك إلهي إن ك�ك في الحكم هنال�ك �ذلك و إن ع�ذبت فمن أع�دل من �ك ب بالذنب إليك وسائل عللي فإن عفوت فمن أولى من��زل بي ك لم ت ��ه إلهي إن لم ب ظر لها و بقي نظرك لها فالويل لها إن لم تس�� ي جرت على نفسي في الن إلهي إنن نظ�رك لي بع�د مم�اتي و أنت لم �أس من حس� �ف أي ي بعد وف�اتي إلهي كي ك عن ام حياتي فال تقطع بر بارا أي
16
ج. با توجه به اینکه تعبیر »ربک« آمد، نه »ال��رب« ی��ا »الل��ه« ی��ا »ربکم«، چه بس��ا اش��اره ؛1دارد به اکرامی که خداوند ب�ا ن�زول ق�رآن ب�ر پی�امبر اک�رم ص در ح�ق او روا داش�ته است
یعنی: تو این قرآن را که بر تو فروفرستادیم، بخوان؛ و توجه کن ک��ه پروردگ��ارت در ح��ق ت��وچه اندازه کرامت به خرج داده است.
د. »إقرأ« در این آیه، چه بسا به معنای این است ک��ه »ب��ر م��ردم بخ��وان« و تعب��یر »رب��ک االکرم« هم در مقام تشویق پیامبر بر این کار است، بدین معنا که ت�و این ق�رآن را ب�ر م�ردم بخوان و بدان پروردگارت بس��یار ک��ریم اس��ت و هم پ��اداش مناس��بی ب��ه ت��و خواه��د داد و هم نگران نباش چرا که او با بزرگواریش تو را در این امر تبلیغ یاری خواهد کرد. )جبائی، به نق��ل
(781، ص10از مجمع البيان، جتي لك قد أجارتني فتول من أم��ري م��ا أنت ام حياتي إلهي إن ذنوبي قد أخافتني و محب ني إال الجميل في أي تول أهله و عد بفضلك على من غمره جهله يا من ال تخفى عليه خافية صل على محمد و آل محمد و اغفر لي م��ا��وم القيام��ة ترها ي ��ا إلى س�� اس من أمري إلهي سترت علي في الدنيا ذنوبا و لم تظهرها و أن قد خفي على الن��وم القيام��ة على رءوس حني به��ا ي لمين فال تفض�� ابة من المس�� نت بي إذ لم تظهره��ا للعص�� أح��وج و ق��د أحس����ذاري ��راب أجلي إلهي ليس اعت ني بلقائك عند اقت العالمين إلهي جودك بسط أملي و شكرك قبل عملي فسر اعتذار من يستغني عن قبول عذره فاقبل عذري يا خير من اعتذر إليه المسيئون إلهي ال تردني في حاجة ق��ديحتي لم ��و أردت فض�� ��و أردت إه��انتي لم ته��دني و ل ك ل ��ك و هي المغف��رة إلهي إن أفنيت عمري في طلبه��ا منعني بما له قد هديتني و أدم لي ما به سترتني إلهي ما وصفت من بالء ابتليتنيه أو إحسان أوليتنيه تسترني فمت��و ال ��ك و ل ك فعلته و عفوك تمام ذلك إن أتممته إلهي لو ال ما قرفت من الذنوب ما فرقت عقاب فكل ذلك بمنترحم في ��رمين بتحقي��ق أم��ل اآلملين و أرحم من اس�� ��ك و أنت أولى األك ما عرفت من كرمك م��ا رج��وت ثوابدق بكرم��ك رت بعف��وك فص�� ة بش�� ك تغف��ر لي ف��أكرم به��ا أمني يني بأن ي تمن تج��اوزه عن الم��ذنبين إلهي نفس��نات بين ج��ودك و كرم��ك و ألقتني يه��ا إلهي ألقتني الحس�� يه��ا و هب لي بج��ودك م��دمرات تجن رات تمن مبش��هد لي ن إلهي إذا ش�� يء و محس�� يع بين ذين و ذين مس�� ��ك و ق��د رج��وت أال يض�� ئات بين عف��وك و مغفرت ي الس��ن ��ف ال يبتهج رج��ائي بحس�� ني القرآن على فواضل ج��ودك فكي اإليمان بتوحيدك و انطلق لساني بتمجيدك و دلظ��ر إلهي ��ك الن ��ه من ني على حسن نظرك لي فكيف يشقى امرؤ حسن ل موعودك إلهي تتابع إحسانك إلي يدلني ذنبي ض�� ��ك إلهي إن عر ��ون رحمت تنقاذي منه��ا عي ��امت عن اس�� خطك فم��ا ن إن نظرت إلي بالهلكة عيون س�� لعقابك فقد أدناني رجائي من ثوابك إلهي إن عفوت فبفضلك و إن عذبت فبعدلك فيا من ال يرجى إال فضله و��ا في ع��دلك إلهي خلقت ال يخاف إال عدله صل على محمد و آل محمد و امنن علينا بفضلك و ال تستقص علين��ة ي داعي يك و جعلت لي من نفس�� بك به��ا و أرض�� لي جسما و جعلت لي فيه آالت أطيعك بها و أعصيك و أغض��هوات و أسكنتني دارا قد ملئت من اآلفات ثم قلت لي انزجر فبك أنزجر و بك أعتصم و بك أستجير و إلى الش بك أحترز و أستوفقك لما يرضيك و أسألك يا موالي فإن سؤالي ال يحفيك إلهي أدعوك دعاء ملح ال يمل دع��اء��ذارا من ال��ذنب في ��و ع��رفت اعت ع من قد أقر على نفسه بالحجة في دعواه إلهي ل ع إليك تضر مواله و أتضرعت راف إلهي س�� ��د االنص�� ��ة عن ��ردني بالخيب ��االعتراف و ال ت نصل أبلغ من االعتراف به آلتيته فهب لي ذنبي ب الت نفسي إليك لنفسي تستوهبها و فتحت أفواه آمالها نحو نظرة منك ال تستوجبها فهب لها ما سألت و جد عليه��ارفت على ك أكرم األكرمين بتحقيق أمل اآلملين إلهي قد أصبت من الذنوب ما قد عرفت و أس�� بما طلبت فإني بنفسي قد أضجعت في نفسي بما قد علمت فاجعلني عبدا إما طائعا فأكرمته و إما عاصيا فرحمته إلهي كأنفقون من بعون من جيرتها و بكى الغريب عليها لغربتها و جاد بالدموع عليه��ا المش�� حفرتها و انصرف عنها المترعتها و لم يخ��ف على ��د ص�� ��اة عن تها و رحمها المعادي له��ا في الحي عشيرتها و ناداها من شفير القبر ذوو مود��أى رى عجز حيلتها فقلت مالئكتي فري��د ن دت الث اظرين إليها عند ذلك ضر فاقتها و ال على من رآها قد توس الن��ان لي في دار ال�دنيا داعي��ا و عنه األقربون و وحيد جفاه األهلون نزل بي قريبا و أصبح في اللحد غريبا و قد ك��و �ون أرحم بي من أهلي و ق��رابتي إلهي ل يافتي و تك ��ك ض� ��د ذل ن عن ��وم راجي��ا فتحس�� لنظري إليه في هذا الي��أس عن توقع رى م��ا ردني الي فل الث ج��وم و بلغت أس�� ماء إلى األرض و خ��رقت الن ��وبي م��ا بين الس�� قت ذن طب
غفرانك و ال صرفني القنوط عن انتظار رضوانكن عم��ة أن ه��ديتني لحس�� متني��ه فال تح��رمني ج��زاءك الذي وعدتني��ه فمن الن إلهي دعوتك بال��دعاء الذي علت حالوتها في ة استقر تك و جاللك لقد أحببتك محب دعائك و من تمامها أن توجب لي محمود جزائك إلهي و عزت يك إلهي أنتظ��ر عف��وك كم��ا ينتظ��ره الم��ذنبون و لس�� ك تبغض محب قلبي و ما تنعقد ضمائر موحديك على أنت خط علي فلس� تي يتوقعها المحسنون إلهي ال تغضب علي فلست أقوى لغضبك و ال تس� أيأس من رحمتك ال��دني إلهي انهملت ��دتني فليته��ا لم تل قاء ول ني أم للش�� ��رب تني أمي فليته��ا لم ت ار رب خطك إلهي أ للن أق��وم لس����د البالغ يري و على م��ا ذا يهجم عن ��ون مص�� عبراتي حين ذكرت عثراتي و ما لها ال تنهمل و ال أدري إلى م��ا يكامي تخادعني و قد خفقت فوق رأسي أجنحة الم��وت و رمقتني من ق��ريب مسيري و أرى نفسي تخاتلني و أي��وب ��اء ث ني بين األحي وت إلهي لق��د رج��وت ممن ألبس�� أعين الفوت فما عذري و قد حشا مسامعي راف��ع الص��فعه لي انه أن يش�� ��اتي بإحس�� ني في حي ��وال يني منه بين األموات بجود رأفته و لقد رج��وت ممن ت عافيته أال يعر
17
ه. ... یادآوری: با توجه به قاعده »امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا«، ممکن اس��ت تم��ام
در این آی�ه، م�ورد نظ�ر– و نیز موارد دیگری که فعال به ذهن م�ا خط�ور نک�رده –موارد فوق بوده باشد. یعنی صحت قطعی یکی از اینها بتنهایی دلیل بر نادرست بودن بقیه نمی شود.
ك األكرم«2 ( »اقرأ و رببخوان؛ و پروردگارت بسیار کریم و کریم ترین کریمان است؛
اینک��ه دس��تور ب��ه »خوان��دن« را در کن��ار »بس��یار ک��ریم ب��ودن« پروردگ��ار ذک��ر ک��رد، آی��ا می خواهد اشاره کند به اینکه توانایی »خواندن« در آدمی، همان کرامتی است که خ��دا ب��رای��ني من��ا ب انسان قرار داده و بدین جهت او را بر اغلب مخلوقات برتری داده است: »و لقد كرلناهم على كث��ير ممن خلقن��ا ب��ات و فض�� ��ر و البح��ر و رزقن��اهم من الطي آدم و حملناهم في الب
(؟!70تفضيال« )اسراء/نکته تخصصی انسان شناسی
اغلب ما بهره مندی انسان از »زبان« را به »سخن گفتن« مربوط می دانیم؛ اما ب��رخی از فیلسوفان )مثال: دریدا( نشان داده اند که اساسا »زبان« پیوند وثیقی ب��ا »کت��ابت« دارد و ل��ذااگر انسان بودن انسان تا حدود زیادی به برخورداری وی از »زبان« مرتبط می ش��ود )جلسه
( این ارتباط، بیش و پیش از هر چیز، ناشی از توانایی انسان در عرص��ه خوان��دن3، تدبر221و نوشتن است.
��ا ��ر وح��دتي و ي عند وفاتي بغفرانه يا أنيس كل غريب آنس في القبر غربتي و يا ثاني كل وحي��د ارحم في القبنيعك إلي في دار رى و كيف ص�� ان الث جوى و يا كاشف الضر و البلوى كيف نظرك لي بين سك ر و الن عالم السلين في نعمائه ل المنعمين في آالئه و أنعم المفض�� ام حياة الدنيا يا أفض�� الوحشة و البلى فقد كنت بي لطيفا أي��ك الحم��د على م��ا أوليت و كثرت أياديك عندي فعجزت عن إحصائها و ضقت ذرعا في شكري لك بجزائه��ا فل��ك و بحرم��ة ل إلي الم أتوس�� ل من رج��اه راج بذمة اإلس�� ��ر من دع��اه داع و أفض�� كر على ما أبليت يا خي لك الشتي ل على محمد و آل محمد و اع��رف ذمتي ال ��ك فص�� ب إلي القرآن أعتمد عليك و بحق محمد و آل محمد أتقره�ا ه يعاتبه��ا و يق�ول أي احمين ثم أقبل أمير المؤمنين ع على نفس�� بها رجوت قضاء حاجتي برحمتك يا أرحم الر��ة عام��ا بع��د ع��ام م��ا أراك وب وف بالت الم و المس�� ه بأنواع الكالم و الطالب منه مسكنا في دار الس�� المناجي رب منصفا لنفسك من بين األنام فلو دافعت نومك يا غافال بالقيام و قطعت يومك بالصيام و اقتصرت على القليل��ك و فس اخلطي ليل ته��ا الن من لعق الطعام و أحييت مجتهدا ليلك بالقيام كنت أحرى أن تنال أشرف المقام أيهر رقة جفونه��ا و هي بنف��وس ق��د أق��رح الس�� قين و تشب ك أن تسكني رياض الخلد مع المت نهارك بالذاكرين لعلها نفوس دامت في الخلوات شدة حنينها و أبكى المستمعين عولة أنينها و أالن قسوة الضمائر ضجة رنينها فإنر إلى ��ون و يحش�� ر في��ه المبطل ��وم يخس�� قد باعت زينة الدنيا و آثرت اآلخرة على األولى أولئك وفد الكرام��ة ي
قون. رور المت هم بالحسنى و الس رب. این فراز هم در اواخر دعا قابل توجه است: 1
��ك و أنت ... إلهي لو ال ما قرفت من الذنوب ما فرقت عقابك و لو ال ما عرفت من كرمك ما رج��وت ثوابك يني بأن ي تمن ترحم في تج��اوزه عن الم��ذنبين إلهي نفس�� أولى األكرمين بتحقيق أمل اآلملين و أرحم من اس��يها إلهي يها و هب لي بجودك مدمرات تجن رات تمن رت بعفوك فصدق بكرمك مبش ة بش تغفر لي فأكرم بها أمنييع بين ذين و ئات بين عفوك و مغفرتك و قد رجوت أال يض�� ي ألقتني الحسنات بين جودك و كرمك و ألقتني الس
ذين مسيء و محسن.همچنین این دو عبارت از امام سجاد و امیرالمومنین ع درباره کریم و کرامت:
��ريم ب الك ك ال��ر ��ه، ألن ��ه و رحمت ... ال ينكر- يا إلهي- عدلك إن عاقبته، و ال يستعظم عفوك إن عف��وت عنذي ال يتعاظمه غفران الذنب العظيم. ... )الصحيفة السجادية، دعاء ( 31ال
(222و قال ع من أشرف ]أفعال[ أعمال الكريم غفلته عما يعلم )نهج البالغة، حکمت . در قرآن کریم گاهی از تعبیر »رب��ک« اس��تفاده ش��ده و گ��اه از تع��ابیر »ربکم«، »رب الن��اس« »رب 1
الفلق« و ... . یکی از نکاتی که گفته اند این است که این مضاف الیه های مختلف، اشاره ب��ه م��یزان و اهمیت کاری که خدا انجام می دهد، دارد؛ یعنی مثال »رب الفلق« ربوبیت خدا در حد پدی��ده فل��ق )س��پیده ص��بح( م��د نظر است؛ اما در »رب الناس« ربوبیت و تدبیری که خداوند برای »مردم« به خرج می ده��د، م��د نظ��ر ب��وده
– که برترین مخلوق خداوند و مظه��ر اص��لی خلیفة الل��ه اس��ت –است. با توجه به مقام ویژه پیامبر خاتم ص شاید این تعبیر »ربک« بر امتنان خاص بر پیامبر ص اشاره دارد.
18
شاید بتوان گفت آنچ��ه پش��توانه تم��ام توانمن��دی های انس��ان )در فهم ع��الم و پدی��د آوردن تکنولوژی ها و انتقال فرهنگ ها و سیطره بر همه چیز و ...( است، و به او چنین جایگاه رفیعیمنا بني آدم( و بر موجودات دیگر سوار کرده )حملن��اهم ...( در میان سایر موجودات داده )كرب��ات( و وضعیت غذایی او را چنین متف��اوت ب��ا س��ایر آفری��دگان ق�رار داده )رزقن�اهم من الطي
( و در یک کالم، او را برتر از اغلب مخلوقات خ��دا ق��رار داده )و4، تدبر230)توضیح در جلسه فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفض��يال( همین ت��وان خوان��دن ]و نوش��تن[ اس��ت ک��ه می توان��د
هرچند هزاران فرسنگ آن طرف تر ی��ا ه��زاران س��ال–تمامی اندوخته های معرفتی دیگران را در اختیار بگیرد.–پیش، زیسته باشند
تنها تصور کنید انسان »خواندن« را رها کند، آی��ا بع��د از گذش��ت یکی دو نس��ل، زن��دگیشتفاوت آشکاری با حیوانات خواهد داشت؟
پس »بخوان« و بدان خدایی بسیار کریم تو را بر این کار توانا کرد. توجه: چیزی که این برداشت از آیه را بیشتر تقویت می کند، آیه بعد است که می فرمای��د:
م بالقلم« »الذي عل ک��امال موی��د4 و 2 و 1 مورد بحث قرار گرفت و بویژه تدبرهای 43)این آیه قبال در جلسه
این برداشت هستند؛ لینک زیرhttp://yekaye.ir/al-alaq-96-4/
ك األكرم«3 ( »اقرأ و ربدر آیه اول، دستور »بخوان« آمده بود. چرا دوباره دستور به »خواندن« داد؟
؛ المیزان، ج781، ص10الف. این تکرار است برای تاکید بر دستور قبل )مجمع البيان، ج، ص14( ویا برای مبالغه و نش��ان دادن اهمیت مطلب )تفس��ير ك��نز ال��دقائق، ج324، ص20
346) ب. امر اول، دستور به قرائت خود ایشان بوده و امر دوم، دستور به اینک��ه ایش��ان ق��رآن
1(781، ص10را بر مردم بخواند. )جبائی، به نقل از مجمع البيان، ج
2ج. ...
ك األكرم«4 ( »و ربپروردگارت بسیار کریم است:
پس، (؛324، ص20اگر چیزی می بخشد، لزوما به خاطر استحقاق مخاطب نیست )المیزان، ج
. برخی گفته اند این امر دوم، تکرار نیست بلکه امر اول امر به مطلق قرائت بوده، اما امر دوم، ام��ر 1الةبه قرائت برای تبلیغ یا امر به قرائت در نماز است ) تفس��ير ك��نز؛ األول مطلق، و الثاني للتبليغ أو في الص��
( چون این احتمال اخیر بسیار دور از ذهن می نمود، در متن نیاوردم.346، ص14الدقائق، ج ( چه بسا به346، ص14تفسير كنز الدقائق به عنوان یک احتمال دیگر، مطرح کرده است )ج. صاحب 2
پیامبر دستور داده شده که »بخوان« و ایشان گفته ان��د »خوان��دن نمی دانم« و دوب��اره دس��تور داده ش��ده ک��ه لعله لما قيل له: اقرأ باسم ربك، قال: ما أنا بقارئ، فقيل له: اق��رأ( اگرچ��ه چ��نین حک��ایتی در من��ابعبخوان. )
اهل سنت درباره نزول وحی مطرح شده، اما اوال اصل داستان مشکوک است؛ زیرا اغلب روای��ات مربوط��ه به نحوی است که گویی پیامبر ص در اینکه این آورن��ده فرش�ته وحی ب�وده مش�کوک ب�وده، در ح�الی ک�ه ب�ر
( و ثانیا، ح��تی329، ص20اساس آیات و روایات دیگر، قطعا چنین شکی در پیامبر ص راه نیافته )المیزان، ج اگر اصل آن داستان بدان صورت بوده باشد، علی القاعده، آن تکرار از جانب جبرئیل، سخن خود جبرئی��ل در آن مقام بوده است و غیر از وحی ای بوده که از طریق خداوند فرستاده شده، خصوصا که تعبیر »بخ��وان« و همین استنکاف مورد ادعا، داللت آشکاری دارد بر اینکه از روی متنی بخواند؛ و اگر متنی در کار ب��وده، اینک�ه او بگوید خواندن نمی دانم و دوباره ب��ه او بگوین��د بخ��وان و این دوب��ار در آن متن نوش��ته ش��ده باش��د، چن��دان
معقول به نظر نمی رسد.19
به طوری که حتی اگر کسی استحقاق هم نداش��ته باش��د، او همچن��ان از دادن بس��یاری از(1نعمت هایش دریغ نمی ورزد. )حدیث
پس، اگر در حق کس�ی ک�رامت ورزی�د، لزوم�ا دلی�ل ب�ر اینک��ه او م�ورد توج�ه وی�ژه خداس�ت، نمی شود، چنانکه اگر روزی را بر کسی تنگ گ��رفت هم دلی��ل ب��ر اینک��ه از چش��م خ��دا افت��اده
نمی شود: ��رمن؛ و أما إذا م��ا ابتاله فق��در ي أك ه فأكرمه و نعمه فيقول رب فأما اإلنسان إذا ما ابتاله رب بل ...: اما انسان، هر گاه كه پروردگارش او را آزمايش كند ي أهانن؛ كال عليه رزقه فيقول رب و اكرام نمايد و نعمت بخشد، گويد: پروردگارم م��را گ��رامى داش��ت! و ام��ا ه��ر گ��اه ك�ه او را آزمايش كن��د و روزى را ب��ر او تن��گ گ��يرد، گوي��د: پروردگ��ارم م��را خ��وار ك��رد! چ��نين نيس��ت؛
(17-15بلکه ...« )فجر/
م بالقلم 4( آیه96( سوره علق )43 12/2/1395 الذي علترجمه
]همان پروردگاری[ كه به وسيله قلم تعليم نمود.حدیث
دوا العلم بالكتاب1 .1( و قال ص قي36تحف العقول، ص
پیامبر اکرم ص فرمود: علم را با کتاب )کتابت( در قید و بند ]خود[ آورید.
( توحيد المفضل، برواية محمد بن سنان عنه عن الصادق ع قال قال: تأمل يا مفضل ما2��ذلك ميره إلى أن ق��ال و ك ر به عما في ض�� ذي يعب طق ال ه تقدست أسماؤه من هذا الن أنعم الل د الكتب في العلوم د أخبار الماضين للباقين و أخبار الباقين لآلتين و بها تخل تي بها تقي الكتابة ال و اآلداب و غيرها و بها يحفظ اإلنسان ذكر ما يجري بينه و بين غيره من المعامالت و الحساب��وم و ت العل و لواله النقطع أخبار بعض األزمنة عن بعض و أخبار الغائبين عن أوطانهم و درس����اجون اس من الخلل في أمورهم و معامالتهم و ما يحت ضاعت اآلداب و عظم ما يدخل على النه��ا مما يخلص ك تظن أن ��ه و لعل ظر فيه من أمر دينهم و ما روي لهم مما ال يسعهم جهل إلى الن��ك إليه بالحيلة و الفطنة و ليست مما أعطيه اإلنسان من خلقه و طباعه إلى أن قال فأصل ذله غني كر أثيب و من كف��ر ف��إن الل ��ه على خلق��ه فمن ش�� فطرة البارئ جل و عز و ما تفضل ب
2عن العالمين.
82(، ص 841؛ و »أعالم ال��دين في ص��فات المؤم��نين« )دیلمی م 44، ص1 .در س��رائر ابن ادریس، ج1دوا العلم بالكتابة« و در منیه المرید، ص بدین ص��ورت آم��ده اس��ت و267بدین صورت آمده است »و قال قي
دوا العلم قيل و ما تقييده قال كتابته. ه قال: قي بي ص أن قد روي عن الن . متن کاملتر کالم امام که این فقره از بحث را تمام می کند بدین صورت است:2
�ه عما في ر ب ذي يعب ان من ه�ذا المنط�ق ال �ه على اإلنس� ماؤه ب ت أس� ه تقدس� تأمل يا مفضل م�ا أنعم الل �ة البه�ائم �ان بمنزل �ك ك ه و ل�و ال ذل �ره م�ا في نفس� �ه يفهم عن غي ضميره و ما يخطر بقلبه و ينتجه فكره و بين ��ار الماض�� د أخب تي بها تقي تي ال تخبر عن نفسها بشيء و ال تفهم عن مخبر شيئا و كذلك الكتابة ال المهملة ال��ر م��ا ان ذك ��وم و اآلداب و غيره��ا و به��ا يحف��ظ اإلنس�� د الكتب في العل للباقين و أخبار الباقين لآلتين و به��ا تخل يجري بينه و بين غيره من المعامالت و الحساب و لواله النقطع أخبار بعض األزمنة عن بعض و أخبار الغ��ائبين��ل في أم��ورهم و اس من الخل ��دخل على الن اعت اآلداب و عظم م��ا ي ��وم و ض�� ت العل عن أوط��انهم و درس��ه��ا ك تظن أن ��ه و لعل عهم جهل ظر فيه من أم��ر دينهم و م��ا روي لهم مما ال يس�� معامالتهم و ما يحتاجون إلى النما هو شيء مما يخلص إليه بالحيلة و الفطنة و ليست مما أعطيه اإلنسان من خلقه و طباعه و كذلك الكالم إنرياني و اس فيجري بينهم و لهذا صار يختلف في األمم المختلفة و كذلك لكتابة العربي و الس�� يصطلح عليه الن
20
259، ص13مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، جامام صادق ع فرمود:
ای مفضل! تامل نما در این »نطق«ی که با آن از آنچه در نهان توست تعبیر می کنی ... و همچنین کتابتی که با آن اخبار گذشتگان برای حاضران و اخبار حاض��ران ب��رای آین��دگان ب��اقی می ماندو به وسیله آن است که کتابها در علوم و آداب و غیره جاودان��ه می ش��ود و ب��ه وس��یله آن است که انسان حک��ایت آنچ��ه بین او و دیگ��ران رخ می ده��د )مانن��د مع��امالت و حس��اب و کتاب ها( را نگه می دارد، و اگر نبود، اخبار یک زمان به زمان دیگر نمی رسید و کس��انی ک��ه از وطن خ��ود دور مانده ان��د بی خ��بر می ماندن��د و عل��وم از بین می رفت و آداب ض��ایع می ش��د و خلل های عظیمی می افتاد در امور م��ردم و معامالتش��ان و آنچ��ه از در ام��ر دینش��ان ب��ه نظ��ر کردن در آن نیاز دارند و آنچه برایشان نقل شده که در ندانستنش معذور نیستند؛ و چ��ه بس��ا گمان کرده بودی که از آن چیزهایی است که با تدبیر و زیرکی می توانستند از آن رهایی یابن��د و از آن چیزهایی نیست که در خلقت و طبیعت انسان گذاشته شده است؟! و همچنین اس��ت
1»کالم« ...
http://lib.eshia.ir/71404/1/79متن کامل حدیث در لینک مقابل: تدبر
( بنیاد علم انسانی، بر اساس قلم است: تفاوت انسان با سایر موجودات در این اس��ت1 که انسان ادراکاتش منحصر در غریزه نیست، بنابراین فرهنگ و تمدن دارد؛ و فرهنگ و تمدن داشتن در صورتی ممکن می شود که انسانها بتوانند دانش خود را بدون حضور فیزیکی منتقل
کنند و این کار عظیمی است که »قلم« انجام می دهد. ( پس خدا با قلم، ]تمام[ آنچه انسان را نمی دان��د ب��ه او می آم��وزد )آی��ه بع��د این اس��ت:2
م اإلنسان ما لم يعلم(. شاید بدین جهت است که معجزه پیامبر خاتم )که معج��زه ج��اودان عل است( از جنس کتاب است؛ البته کتابی که می تواند همه حقایق را در خ��ود بگنجان��د و منتق��ل
کند.
طلحوا طلحوا عليه��ا كم��ا اص�� ما اص�� قة في األمم إن تي هي متفر ومي و غيرها من سائر الكتابة ال العبراني و الريء الذي على الكالم فيقال لمن ادعى ذلك أن اإلنسان و إن كان له في األمرين جميعا فعل أو حيلة فإن الش��أ للكالم و ه لو لم يكن له لسان مهي ة و هبة من الله عز و جل له في خلقه فإن يبلغ به ذلك الفعل و الحيلة عطيئة و أصابع للكتابة لم يكن ليكتب أبدا و اعتبر م أبدا و لو لم تكن له كف مهي ذهن يهتدي به لألمور لم يكن ليتكل�ه على خلق�ه فمن ل ب تي ال كالم لها و ال كتابة فأصل ذلك فطرة الباري جل و عز و ما تفض� ذلك من البهائم ال
ه غني عن العالمين. توحيد المفضل، ص: 79-81شكر أثيب و من كفر فإن الل . این احادیث هم بسیار ارتباط داشت که به علت ضیق مجال در کانال نیاوردم1ه القلم فق��ال1 ه ع قال أول ما خل��ق الل ( قال حدثني أبي عن ابن أبي عمير عن هشام عن أبي عبد الل
له اكتب فكتب ما كان و ما هو كائن إلى يوم القيامة198، ص2تفسير القمي، ج
ى بن عم��ران2 ��وفي عن موس�� ه الك ��د الل ناني ق��ال ح��دثنا محمد بن أبي عب ( ح��دثنا محمد بن أحم��د الس����ان عن ��ونس بن ظبي ل بن عم��ر عن ي نان عن المفض�� ين بن يزي��د عن محمد بن س�� خعي عن عمه الحس�� الن��ة إن أبي ح��دثني عن أبي��ه عن ج��ده عن علي ع أن ��ادة ريب تهار بالعب ه قال: االش�� الصادق جعفر بن محمد ع أنجع اس إلى علم��ه و أش�� اس من جم��ع علم الن اس من أقام الفرائض ... و أعلم الن رسول الله ص قال أعبد الن
هم علما ... اس قيمة أقل اس قيمة أكثرهم علما و أقل الن اس من غلب هواه و أكثر الن الن21األمالي) للصدوق(، ص:
م اإلنسان ما لم يعلم « و عن قتادة في تفسيرها:" القلم نعمة من الله عظيمة،3 م بالقلم عل ( »الذي عل لو ال القلم ما قام دين و لم يصلح عيش ... و نبه على فضل علم الكتابة، لما فيه من المنافع العظيمة التي ال يحيط بها إال هو، و م��ا دونت العل��وم و ال قي��دت الحكم و ال ض��بطت أخب��ار األولين و مق��االتهم، و ال كتب الل��ه
الكتب المنزلة إال بالكتابة، و لوالها ما استقامت أمور الدين و الدنيا". و القرط��بي369 و 6:�� 250 )ال��در المنث��ور 389، ص1مكاتيب الرسول صلى الله عليه و آله و س��لم، ج
و الجامع10:� 380 و التبيان 32:� 17 و تفسير الرازي 30:� 161 و الطبري 10:� 514 و المجمع 20:� 1201: 392ألخالق الراوي
21
( قلم مایه کرامت و برتری آدم ب��ر س��ایر موج�ودات ش��د )ب��ر اس��اس آی��ه قب��ل، »رب��ک3 س��وره اس��راء، »ک��رامت« اس��ت ک��ه مای��ه70االکرم« است که با قلم تعلیم نمود؛ و در آی��ه
برتری انسان معرفی شده است( چرا که با قلم انسان توانست ه��ر چ��یزی را ک��ه فراگرفت��هبود، به نسلهای بعدی منتقل کند و جهان را تحت سلطه درآورد.
( پس »قلم« نعمت وی��ژه خ��دا ب��ه انس��ان اس��ت؛ ک��ه البت��ه همانن��د ه��ر نعمت عظیمی4 ظ��رفیت عظیمی ب��رای سوءاس��تفاده دارد؛ ام��ا یادم��ان باش��د، اگ��ر ب��ا »قلم« می خ��وانیم و می نویسیم، همه اش عنایت ویژه خدا بوده است؛ حتی کسی که علیه خدا و علیه تع��الیم الهی قلم می زند؛ چقدر رحمان است این خدا، که دشمنش هم با کم��ک گ��رفتن از لط��ف و عن��ایت
خودش با او دشمنی می کند! ( اگر به این تفاوت انسان به سایر موجودات توجه شود، معل��وم می ش��ود ک��ه ب��رخالف4
نظ��ر آنتروپولوژیس��ت ها )انسان شناس��ان، مردم شناس��ان(، اولین انس��ان، »انس��ان م��اهر« و میلیون سال قبل(1 میلیون سال قبل( یا »انسان جاوه« )حدود 2»انسان شکارچی« )حدود
هزار سال قبل( نبوده؛ آن موجودات، اگرچ��ه ظ��اهری35 تا 150و حتی »نئوآندرتال« )حدود همچون انسان داشتند اما »آدم« نبودن��د؛ آنچ��ه مرب��وط ب��ه »م��ا قب��ل ت��اریخ« اس��ت، انس��ان نیست؛ انسان از زمانی انسان شد که خدا با »قلم« به او آم��وزش داد و او توانس��ت فرهن��گ خود را منتقل کند و تمدن ایجاد کند؛ لذا حضرت آدم، نه غارنشین ب��ود، ن��ه ش��کارچی، ن��ه ...؛ همه اینها موجوداتی قبل از آدم اند؛ اگرچه بدنی کامال شبیه انسان داشته باشند )دیروز اشاره شد که اشکال تلقی داروینی از انسان این است که روح را نادیده می گیرد و فقط بر اس��اس
بدن حکم می کند(.
م اإلنسان ما لم يعلم 5( آیه 96( سوره علق )44 13/2/1395 علترجمه
]پروردگارت[ به انسان آنچه را كه نمىدانست آموخت.حدیث
( عن عنوان البصري عن الصادق ع:1��ه ��ارك و تع��الى أن يهدي ه تب ما هو نور يق��ع في قلب من يري��د الل م إن عل 1... ليس العلم بالت
تفهم تعماله و اس�� ة و اطلب العلم باس�� فإن أردت العلم فاطلب أوال في نفسك حقيق��ة العبوديه يفهمك الل
225، ص1بحار األنوار، جامام صادق ع در فرازی از حدیث معروف »عنوان بصری« می فرماید:
]حصول و ایجاد[ علم به تعلم نیست ]یع��نی حقیقت علم، ی��ک حقیقت متع��الی اس��ت ک��ه آنچه آن را ایجاد می کند، صرف یادگیری از دیگران نیست؛ بلکه[ آن ن��وری اس��ت ک�ه در قلب
کسی قرار می گیرد که خداوتد تبارک و تعالی بخواهد او را هدایت کند.��و2 ام بن الحكم ق��ال ق��ال لي أب ه األشعري عن بعض أصحابنا رفع��ه عن هش�� ( أبو عبد الل
الحسن موسى بن جعفر ع:م بالعقل يعتق��د و ال عل م و الت عل يا هشام ... ال نجاة إال بالطاعة و الطاعة بالعلم و العلم بالت
اني و معرفة العلم بالعقل علم إال من عالم رب17، ص1اصول كافي، ج
( ب��ه ج��ای »یهدی��ه«600 )نوشته مرحوم طبرس��ی م326 . در کتاب مشكاة األنوار في غرر األخبار، ص1 »یبدیه« نوشته شده است که ترجمه اش چنین می شود: در قلب کسی قرار می گیرد ک��ه خداوت��د تب��ارک و
تعالی بخواهد بر او آشکار کند22
امام کاظم ع در ضمن حدیث مفصلی فرمودند: ای هشام! ... نجاتی نیست مگر با ط��اعت ]خداون��د[؛ و ط��اعت ب��ه وس��یله علم اس��ت؛ و
علم با تعلم به دست می آید؛ و تعلم با تعقل به عقیده قلبی تبدیل می شود؛ و علمی نیست مگر ]آنچه[ از عالم رب��انی
]به دست آوری[؛ و شناخت علم ]از شبه علم[ به وسیله عقل است.وفلي عن علي بن سيف رفعه قال:3 ( عن الحسين بن يزيد الن
اس إلى علمه اس؟ قال: من جمع علم الن سئل أمير المؤمنين ع: من أعلم الن230، ص1المحاسن )للبرقی(، ج
از امیرالمومنین ع سوال شد که عالم ترین مردم کیست؟ 1 فرمود: کسی که علم دیگران را نزد علم خود گردآورد.
تدبر ( هرکس هر علمی دارد )حتی علمی که محصول مطالعه است: بالقلم(، خدا به او داده1
است؛ پس اگر با علم مان جایگاه اجتماعی ای به دست آوردیم، مغرور نشویم؛ به کس��انی ک��ه2علم ندارند، تکبر نورزیم و ... .
( خدا علم را به ما داده است. اما وقتی به این واقعیت توج��ه نمی ش��ود، علم منج��ر ب��ه2 احساس بی نیازی می شود و طغیان می آورد )دو آیه بعدی همین سوره( شاید همین نکته یکی از علل این واقعیت است که در نظام آموزشی مدرن دینداری در میان تحصیل کردگان رو ب��ه
افول می گذارد و علم آموزی عمدتا در راستای کسب ثروت و شهرت قرار می گیرد. ( اگر خدا علم می دهد، پس معلم اصلی اوست، پس آنچ��ه حقیقت��ا م��وجب ع��الم ش��دن3
( 1می شود ارتباط با خدا )عبودیت( است، تا هر کار دیگر. )حدیث م( در عین حال، علمی که محصول مطالعه است، علمی است که خدا داده است:4 »عل
م اإلنسان ما لم يعلم«: پس نه سزاوار اس��ت ب��ه بهان��ه خ��دادادی ب��ودن، تحص��یل وبالقلم عل (، و نه سزاوار است که مطالع��ه و قلم را3 و 2مطالعه و نقش قلم را نادیده بگیریم )حدیث
3(.1همه کاره در عالم شدن بدانیم )حدیث
( بسیاری از ما علم حقیقی را در کشف و شهودی جستجو می کنیم ک��ه راهش از جنس5عمل کردن است. دنبال این هستیم که کسی دائما به ما بگوید »چنین و چنان بکن«
4اما قرآن وقتی می خواهد از تعلیم الهی به انسان سخن بگوید، ابتدا ن��ام قلم را می آورد. شاید یکی از علل کم اعتنایی ما ب��ه »مطالع��ه ج��دی ق��رآن«، این اس��ت ک��ه: نقش »مع��رفت حاص��ل از عم��ل« را مهم ت��ر از »مع��رفت حاص��ل از قلم« می دانیم، ول��و آن قلم، قلم الهی
باشد! . و حدیثی دیگر در تفسیر کل آیات و تطبیق آن بر پیامبر اکرم ص و امیرالمومنین ع به نقل از تفسير1
:430، ص2القمي، جيباني قال: حدثنا محمد بن أحمد قال: حدثنا إسحاق بن محمد قال: حدثنا محمد حدثنا أحمد بن محمد الش��زل جبرئي��ل على محمد ه بن كيسان عن أبي جعفر ع ق��ال ن بن علي قال: حدثنا عثمان بن يوسف عن عبد اللياء ��ل األش�� ��ورك األق��دم قب ��ق ن ��ق يعني خل ذي خل ك ال ص فقال: يا محمد اقرأ قال و ما أقرأ قال اقرأ باسم رب ��القلم م ب ��رم الذي عل ك األك ��ا اق��رأ و رب ��ك علي ق من خلق اإلنسان من علق يعني خلقك من نطفة ]علقة[ و ش��
م عليا ما لم يعلم قبل ذلك. م اإلنسان ما لم يعلم يعني عل م علي بن أبي طالب عل يعني عل . خود را برتر نبی�نیم و فخرفروش�ی نک��نیم و فک��ر نک��نیم خودم��ان ک��اره ای ب��وده ایم و خودم��ان زحمت2
(78کشیده ایم و ... )قصص/ . هر علمی را که به دست می آوریم )حتی علم محصول مطالعه : بالقلم( خدا ب��ه م��ا داده اس��ت. پس3
(؛ و هم اینکه این بهانه نشود ک��ه تعلم را1هم حواسمان باشد که علم را خدا می دهد، نه صرف تعلم )حدیث (.3 و 2کنار بگذاریم )حدیث
ه282 . اگر علم را خدا می دهد از راه غیر مطالعه و تعلم ظاهری هم می تواند بدهد )بقره/4 ق�وا الل : و اته؛ و حدیث مكم الل م اإلنس��ان م��ا لم1و يعل م ب��القلم، عل ( اما محور را بر آم��وزش ب��ا قلم گذاش��ته اس��ت )عل
يعلم(23
( ت��ا ت��وان1البت��ه بای��د بدانچ��ه می دانیم عم��ل ک��نیم و از خ��دا طلب فهم ک��نیم )ح��دیث بهره گیری مان از قرآن هم باال رود؛ اما آیا ب��ه ج��ای اهتم��ام ب��ه مرش��د و حکیم، نبای��د ج��دی تر
سراغ قلم و نوشته )قرآن کریم( برویم؟!
إن اإلنس������������ان ليطغى6( آی������������ه 96( س������������وره عل������������ق )353 كال25/12/1395
ترجمهحقا/حاشا، که انسان حتما سرکشی می کند،
نکات ترجمه ای و نحوی«: اصلی ترین معنایی که برای »کال« بی��ان ش��ده این اس��ت ک��ه ح��رفی اس��ت ک��ه در »كال مقام برحذر داشتن و نفی کردن و رد کردن دیدگاه ش�خص مقاب��ل ب��ه ک�ار می رود )مف��ردات
( ]یعنی به معنای »نه چنین است«؛ که در متون فارسی تعب��یر »حاش��ا725ألفاظ القرآن، ص ( و139، ص4و کال« نیز گاه به کار رفته است.[ و تاکیدش از »ال« شدیدتر اس��ت )النهای��ة، ج
از کسائی نقل شده که »ال» صرفا داللت بر »نفی« می کند، اما »کال« چ��یزی را نفی می کن��دتا چیز دیگری را اثبات کند؛
و در هر صورت این معنا چن�ان ش��یوع دارد ک��ه ح�تی از ق�ول ب�رخی از اه�ل لغت )مانن��د سیبوبه و زجاج و خلیل و مبرد و اغلب علمای نحو بصره( نقل شده که هرج��ا در ق��رآن ک��ریم
، ص20؛ ت��اج العروس، ج231، ص15»کال« آم��ده تنه��ا ب��ه همین معناس��ت )لس��ان الع��رب، ج395 .)
اما بسیاری از اه��ل لغت گفته ان��د ک�ه »کال« عالوه ب��ر معن��ای »نفی«، معن��ای دیگ��ری هم دارد؛ هرچند درباره اینکه آن معنا چیست، نظر واحدی ندارن��د و جمع��ا س��ه معن��ا گفت��ه ش��ده
(:250است: حقا، أال، نعم )مغنی اللبیب، صية« اص�� فعا بالن ��ه لنس�� برخی گفته اند در معنای »حقا« به کار می رود و آی��ه »كال لئن لم ينت
( ]در این ص��ورت408، ص5( را ش��اهد ب��ر معن��ای دوم دانس��ته اند )كت��اب العين، ج15)عل��ق/ معنای آیه چنین می شود: حق��ا اگ��ر او ]از گن��اهش[ دس��ت برن��دارد، پیش��انی اش ]ی��ا: موه��ای
جلوی سرش[ را گرفته، ]به سمت عذاب[ می کشانیم[ از ابوحاتم سجستانی نقل شده که معتقد اس��ت ک��ه در ق��رآن ک��ریم »کال« ب��ه دو معن��ای »ال« )نفی( و »أال« )حرف تنبیه، معادل »ه��ان« در فارس��ی( ب��ه ک��ار می رود و »کال« در آی��ه إن اإلنسان ليطغى( را مشخصا به همین معنا »أال« دانسته است. )به نق��ل از محل بحث )كال
(.231، ص15لسان العرب، ج و نهایتا برخی معن��ای غ��یرمنفی »اال« را ب��ه معن��ای کلم��ه ج��واب )»إی«، »نعم«، مع��ادل »آری« در فارس��ی هنگ��امی ک��ه در ج��واب کس��ی و ب��رای تاکی��د ب��ر مطلب گفت��ه می ش��ود(
1دانسته اند.
( هم قابل توجه است:530، ص10این توضیحات از محیی الدین درویش )إعراب القرآن و بيانه، ج 1 كال ردع و زجر لمن كفر بنعمة الله عليه بطغيانه و إن و اسمها و الالم المزحلقة و جمل��ة يطغى خ��بر إن و ال أدري لم تهرب المعربون من الردع و هو أوضح من كل ما قدروه و إليه ذهب الزمخشري أما الجالل فإنه تبع الكسائي فجعلها بمعنى حقا قال الكرخي »قوله- أي الجالل- حقا هو مذهب الكسائي و من تبعه ألنه ليس قبله و ال بعده شيء يكون كال ردا له كما قالوا: كال و القمر فإنهم قالوا معناه إي و القمر و م��ذهب أبي حي��ان أنها بمعنى أال االستفتاحية و صوبه ابن هشام لكسر هم��زة إن بع��دها أي لكون��ه مظن��ة جمل�ة كم��ا بع�د ح��رف التنبيه نحو أال إنهم هم المفس�دون و ل��و ك�انت بمع��نى حق�ا لم��ا كس�رت إن بع�دها لكونه��ا مظن�ة مف�رد، أم��ا الكواشي فأجاز في كال أن تكون تنبيها فيقف على ما قبله��ا و ردع��ا فيق��ف عليه��ا، أم��ا ابن خالوي��ه فق��د لف��ق تلفيقا عجيبا مضحكا قال: »كال يبتدأ به هاهن��ا ألن��ه بمع��نى نعم حق�ا و ليس ردا« و ه��ذا كالم ال مفه��وم ل�ه، و
24
»ليطغى« = »ل�« الم مزحلقه برای تاکید + »يطغى« فعل مض��ارع از م��اده »طغی« ب��ه-http://yekaye.ir/az-zumar-039 )139معنای سرکشی کردن، که درباره این ماده، قبل در جلسه
( بحث شد. / 171شان نزول
حدیث ( از ام��ام ص��ادق ع روایت ش��ده اس��ت ک��ه: شخص��ی ب��ه امیرالموم��نین ع گفت: م��را1
نصیحتی کن مختصر و مفید. فرمود: دنیا در حاللش حساب است و در ح�رامش عق�اب؛ و ش�ما کج��ا و راح�تی در دنی�ا کجا، در حالی که هنوز به سنت پیامبرتان تاسی نکرده اید: چیزی را می جویی��د ک��ه ش��ما را ب��ه
طغیان وامی دارد، و بدانچه شما را کفایت می کند راضی نیستید.459، ص2الكافي، ج
ه ع ��د الل ��ره عن أبي عب ��اد عن يعق��وب بن يزي��د عمن ذك عدة من أصحابنا عن سهل بن زيى اب و حرامه��ا عق��اب و أن قال: قيل ألمير المؤمنين ع عظنا و أوجز فق��ال ال��دنيا حالله��ا حس��
كم تطلبون ما يطغيكم و ال ترضون ما يكفيكم. ة نبي وا بسن وح و لما تأس لكم بالر
( از امام صادق ع روایت شده است که پیامبر ص فرمودند:2خداوند عز و جل هیچ مخلوقی را نیافرید مگر اینکه مخلوق دیگری را بر او برتری داد؛
مطلب این گونه است که خداوند تب��ارک و تع��الی هنگ��امی ک��ه دریاه��ای م��ادون را آفری��د ]ظاهرا اشاره به مواد مذاب درون کره زمین است[ به خود بالید و لبریز شد و گفت: چیست
که بر من چیره شود؟ پس خداوند زمین را آفرید و بر رویش گستراند و ذلیل شد. سپس زمین به خود بالید و گفت: چیست که بر من چیره شود؟ پس خدا کوهه��ا را آفری��د و آنها را همچون میخی بر رویش استوار کرد که نتواند آنچه را که بر رویش هست تکان ده��د
و زمین ذلیل شد. سپس کوه بر زمین فخر فروخت و سربرافراشت و قد کشید و گفت: چیست ک��ه ب��ر من
چیره شود؟ پس خدا آهن را آفرید و آن را شکافت پس کوه آرام گرفت و ذلیل شد. سپس آهن به خود بالید و بر کوه فخر فروخت و گفت: چیس��ت ک��ه ب��ر من چ��یره ش��ود؟
پس خدا آتش را آفرید و آهن را ذوب کرد و آهن ذلیل شد. سپس آهن به خود بالید و زفیر و شهیقی سر داد ]شعله اش را در خود فرو ب��رد و ب��یرون داد[ و به خود بالید و گفت: چیست که بر من چیره شود؟ پس خ��دا آب را آفری��د و ش��عله اش
را خاموش کرد و ذلیل شد. سپس آب به خود بالید و لبریز شد و گفت: چیست که بر من چیره شود؟ پس خدا ب��اد را آفرید و امواجش را به حرکت درآورد و زیرش را رو آورد و مسیرهایش را بس��ت و آب ذلی��ل
شد. سپس باد به خود بالید و طوفان بپا ک��رد و خرامی��دن گ��رفت و گفت: چیس��ت ک��ه ب��ر من چ��یره ش��ود؟ پس خ��دا انس��ان را آفری��د و بناه��ایی س��اخت و در مقاب��ل ب��اد حای��ل س��اخت و
چیزهایی ساخت که او را از باد و غیر آن حفظ کند و باد ذلیل شد.
الحق أن كال حرف ردع و زجر كما قال سيبويه و قال الزجاج كال ردع و تنبي��ه و ذل��ك قول��ك كال لمن ق��ال ل��ك شيئا تنكره نحو فالن يبغضك و شبهه أي ارتدع عن هذا و تنبه عن الخطأ فيه قال الل��ه تع��الى بع��د قول��ه: ربي أهانن كال أي ليس األمر كذلك ألنه قد يوسع في الدنيا على من ال يكرمه من الكفار و قد يضيق على األنبياء و
الصالحين لالستصالح.(782، ص10. قيل إنها نزلت في أبي جهل هشام من هنا إلى آخر السور )مجمع البیان، ج 1
25
سپس »انسان طغیان کرد« و گفت چه کس��ی قوی��تر از من اس��ت؟ پس خداون��د ب��رایشمرگ را آفرید و مرگ بر او چیره شد و انسان ذلیل شد.
سپس مرگ به خود بالی��د و خداون�د ع�ز و ج�ل فرم�ود: فخ��ر مف�روش ک�ه من ت��و را بین بهشتیان و جهنمیان ذبح می کنم و دیگر هیچگاه حیات نخواهی داس��ت ک��ه کس��ی ب��ه ت��و امی��د
ببندد یا از تو بترسد.149، ص8الكافي، ج
بي ه قال ق��ال الن ه ع ]عن أبيه ع[ أن عنه عن هارون بن مسلم عن مسعدة عن أبي عبد اللص:
ه تبارك و تع��الى ه جل و عز خلقا إال و قد أمر عليه آخر يغلبه فيه و ذلك أن الل ما خلق اللطحها �ق األرض فس� يء يغلبني فخل فلى فخ�رت و زخ�رت و ق�الت أي ش� لما خلق البحار الس��ال فأثبته��ا ��ق الجب يء يغلبني فخل ت ثم قال إن األرض فخرت و ق��الت أي ش�� على ظهرها فذل��ال فخ��رت على ت ثم إن الجب ت األرض و استقر على ظهرها أوتادا من أن تميد بما عليها فذل��ال و ت الجب األرض فشمخت و استطالت و قالت أي شيء يغلبني فخلق الحديد فقطعها فقرار فأذابت الحديد ف��ذل ت ثم إن الحديد فخرت على الجبال و قال أي شيء يغلبني فخلق الن ذل��ق الم��اء فأطفأه��ا يء يغلبني فخل ار زفرت و شهقت و فخرت و قالت أي ش�� الحديد ثم إن النكت أمواجه و أثارت ما يح فحر ت ثم إن الماء فخر و زخر و قال أي شيء يغلبني فخلق الر فذلفت و أرخت أذياله��ا و يح فخ��رت و عص�� في قعره و حبسته عن مجاريه فذل الماء ثم إن ال��ريح و غيره��ا ��ه من ال��ر تتر ب خ��ذ م��ا يس�� قالت أي شيء يغلبني فخلق اإلنسان فبنى و احتال و اته له الم��وت فقه��ره ف��ذل ي قوة فخلق الل يح ثم إن اإلنسان طغى و قال من أشد من ت الر فذلي ذابح��ك بين الف��ريقين ه عز و جل ال تفخر ف��إن اإلنسان ثم إن الموت فخر في نفسه فقال الل
ار ثم ال أحييك أبدا فترجى أو تخاف. ة و أهل الن 2 1أهل الجن
�د 1 �و عب خط و الصدقة تغلب الخطيئة ثم ق�ال أب حمة تغلب الس . و قال أيضا و الحلم يغلب الغضب و الرالله ع ما أشبه هذا مما قد يغلب غيره.
، دعایی از امام سجاد آمده که این آیه و آیات دیگری مورد استشهاد176. در الدعوات )للراوندي( ص 2 ،91قرار گرفته اند. این دعا به طور کاملتر در كتاب العتيق الغروي آمده است آن گونه ک��ه در بح��اراالنوار، ج
ه عليه:137-121ص ذکر شده است با عنوان: مناجاة موالنا زين العابدين صلوات اللعت علي في رزقك و لم نت خلقي و عظمت عافيتي و وس ك قد حس و من دعائه ]زين العابدين ع[ رب إن��ا تزل تنقلني من نعمة إلى كرامة و ]من كرامة[ إلى رضا تجدد لي ذلك في ليلي و نهاري ال أعرف غير م��ا أن��ر م��رتبتي ��ون في غي ه ال ينبغي لي أن أك ��ك لي و أن ��ك واجب علي ى ظننت أن ذل فيه من عافيتك يا م��والي حتضا و لم يذللني الفق��ر ف��أعرف ل��ذة الغنى و لم يلهني الخ��وف ف��أعرف ي لم أذق طعم البالء فأجد لذة الر ألنكر ��رت آالءك و لم أش�� ��ري ممن ه��و دوني نك يت في غفل��ة مما في��ه غي فضل األمن يا إلهي فأصبحت و أمس���ة و ال حل�ول فق�ر و ي و ال أحدث نفسي بانتقال عافي ذي أنا فيه دائم غير زائل عن نعماءك و لم أشك في أن الع إليك في دوام ذلك لي مع ضر ال خوف و ال حزن في عاجل دنياي و في آجل آخرتي فحال ذلك بيني و بين الت ما أمرتني به من شكرك ]و وعدتني عليه من شكرك[ و وعدتني عليه من المزيد من لديك فسهوت و له��وتحة ��زل الص�� ر من ��زل الض�� غيير مكان العافية بحل��ول البالء و ن ى جاء الت و غفلت و أشرت و بطرت و تهاونت حتتوجب ألة من ال يس�� ألتك مس�� ذي صرت إليه فس�� بأنواع األذى و أقبل الفقر بإزالة الغنى فعرفت ما كنت فيه للذي كنت فيه من أن تسمع له دعوة لعظيم ما كنت فيه من الغفلة و طلبت طلبة من ال يستحق نجاح الطلبة للهو و االستطالة فركنت إلى م��ا حمة الذي كنت فيه من الز ع من ال يستوجب الر عت تضر ة و تضر اللهو و الغر��ا[ إلهي من ��ك ]ي ��ك ذل ني و البالء ق��د ج��اءني ف��إن ي ني و الفقر قد أذل رتني و إن ]كان[ الضر قد مس إليه صية حيلتي سخطك علي فأعوذ بحلمك من سخطك يا موالي و إن كنت أردت أن تبلوني فقد عرفت ضعفي و قل��ر منوع��ا و قلت فأما اإلنس��ان إذا م��ا ه الخي ر جزوع��ا و إذا مس�� ه الش�� إذ قلت إن اإلنسان خلق هلوعا إذا مسي أه��انن و قلت إن ي أكرمن و أما إذا ما ابتاله فقدر عليه رزق��ه فيق��ول رب ه فأكرمه و نعمه فيقول رب ابتاله ربفنا ��ه أو قاع��دا أو قائم��ا فلما كش�� اإلنسان ليطغى أن رآه استغنى و قلت و إذا مس اإلنسان الضر دعان��ا لجنب��ه نعم��ة ه منيبا إليه ثم إذا خول ه و قلت و إذا مس اإلنسان ضر دعا رب ه مر كأن لم يدعنا إلى ضر مس عنه ضرر دعاءه بالخير و كان اإلنسان عجوال و قلت منه نسي ما كان يدعوا إليه من قبل و قلت و يدع اإلنسان بالشي ق��د تي أعرفه��ا من نفس�� ا رحمة فرح بها صدقت و بررت يا موالي فهذه صفاتي ال ا إذا أذقنا اإلنسان من و إن مضت بقدرتك في غير أن وعدتني منك وعدا حسنا أن أدعوك فتستجيب لي فأنا أدعوك كما أمرتني فاستجبى أبلغ منه رضاك و أنال به م��ا لي كما وعدتني و اردد علي نعمتك و انقلني مما أنا فيه إلى ما هو أكبر منه حت
26
تدبر إن اإلنسان ليطغى«1 ( »كال
نه چنین است که گمان کرده اید، این انسان حتما طغیان می کند.کدام انسان؟
همان انسانی که در آیات قبل، با این تعبیر که »پروردگار بسیار ک��ریمت ب��ه او علم داد«،درباره اش سخن گفت.
بس��یار–(�� 2اگر دقت کنیم این آیات - که بعد از اشاره به خلقت انسان مطرح شده)آی��ه )220 سوره بقره اس��ت ک��ه در جلس��ه 31-30شبیه آیات http://yekaye.ir/al-baqare-2-030/و )
)221جلسه http://yekaye.ir/baqare-2-31/ ��) مورد بحث قرار گرفت: در آنجا بعد از اش��اره ب��ه اینکه خداوند می خواهد در زمین خلیفه قرار ده��د، اع��تراض فرش��تگان ب��ه خ��ونریزی و فس��اد انسان مطرح شد و خداوند برای نشان دادن شایستگی انسان، به علم ویژه ای که به انس��ان داد، استناد کرد؛ در این آیه ابتدا از علمی که به انسان داده، سخن گفت، س��پس ب��ر اینک��ه او
طغیانگر است، تاکید فرمود.نکته تخصصی انسان شناسی
انسانی که خدا آفریده است ظرفیت و امکان خوبی و بدی را با هم دارد.-http://yekaye.ir/al 33( و ابلیس )حج��ر/30این اشتباه است که همچون فرش��تگان )بق��ره/
hegr-15-33 / بدی های او را ببینیم و چرایی خلیفة اللهی او را نفهمیم؛ ،) و ب�ه همین ان�دازه اش��تباه اس��ت ک�ه چ�ون عنای�ات وی�ژه خ�دا و اعط�ای علم ب��ا قلم )= نوشتن، که روی دیگر سکه ی »خوان��دن« و عام��ل برت��ری عظیم انس��ان ب��ر س��ایر موج��ودات
( به انس��ان را ببی��نیم، گم��ان ک��نیم ک��ه این موج��ود ک��ه خداون��د این2، تدبر352است؛ جلسه اندازه اکرامش کرده، دیگر طغیان نمی کند.
»نه چنین است که گمان کرده اید، این انسان حتما طغیان می کند.«
إن اإلنسان ليطغى«2 ( »كالنه چنین است که گمان کرده اید، این انسان حتما طغیان می کند؟
چرا؟ چون اختیار دارد؛ و اختیار داشتن معنی ن��دارد، مگ��ر اینک��ه بتوان��د خالف آنچ��ه بای��د انج��ام دهد، نیز انجام دهد؛ یعنی بتواند طغیان کند؛ و این توانستن، معنی ندارد مگ��ر اینک��ه واقع��ا در
1میان انسانها دیده شود که کسی این راه را برگزیده است.
إن اإلنسان ليطغى«3 ( »كال نه چنین اس��ت ک��ه گم��ان کرده ای��د، در می��ان انس��ان ها حتم��ا کس��انی هس��تند ک��ه طغی��ان
می کنند. پس کسانی که دغدغه اصالح انس��ان و جامع��ه انس��انی را دارن��د، انتظ��ار خ��ود را تص��حیح
کنند: اگر انتظار دارید کاری کنید که با تالش های شما همه خوب شوند، زهی خیال باطل!
خدا به پیامبرش هم فرمود: تو نمی توانی هرکه را دلت می خواه��د ه��دایت ک��نی )قص��ص/(؛ دیگران که جای خود دارند!56
تذکر:
بين ��ه الطي ه على محمد و آل ك سميع الدعاء قريب مجيب و صلى الل عندك فيما أعددته ألوليائك الصالحين- إن]الطاهرين[ األخيار.
زیرا توانایی ای که هیچ مصداق خارجی نداشته باشد، بیشتر به تعارف شبیه است تا به واقعیت! 127
سخن فوق به معنای دست روی دست گذاشتن و کاری نکردن نیست؛ بلکه صرفا تصحیح انتظار خود از عالم و آدم است. کسی که انتظارش از انسان را با نگاه قرآنی تص��حیح نکن��د، چه بسا کارش به جایی برسد ک��ه ت��وهم کن��د علت اینک��ه م��ردم در زم��ان پی��امبر اول��والعزمی
همچون نوح طغیانگر ماندند، ضعف مدیریت آن پیامبر بوده است!
تغنى 7( آی�������������ه 96( س�������������وره عل�������������ق )354 أن رآه اس�������������26/12/1395
ترجمه]انسان حتما سرکشی می کند[ چون که خود را مستغنی دید.
نکات ترجمه ای و نحوی»استغنى«
از ماده »غنی« است؛ که اصل این ماده در دو معنا ب��ه ک��ار رفت��ه اس��ت: یکی در معن��ای »کفایت« و »بی نیاز شدن«، و دوم در خصوص حالت خاص��ی از »ص��وت« )معجم المق��اييس
( که برخی تذکر داده اند که این معنای دوم از زبان عبری وارد عربی شده398، ص4اللغة، ج ( و در275، ص7است و اصلش »عناه« بوده است )التحقي�ق في كلم�ات الق�رآن الك��ريم، ج
موردی که از این ماده استفاده شده در همان معنای اول بوده است.73قرآن کریم تمام استفاده شایع این تعبیر در مورد مال و ثروت است؛ ام��ا منحص��ر در آن نیس��ت؛ ب��رخالف
(169»جدة« که تنها در مورد مال و ثروت به کار می رود )الفروق فی اللغة، ص ( و ب��ا450، ص4تعبیر »استغنی« به معنای »به بی نیازی رسیدن« اس��ت )کت��اب العین، ج
توجه به باب استفعال، در اصل به معن�ای »طلب غن��ا و بی نی��از ش��دن« ب��وده، ام��ا ب��ه خ�اطر کثرت استعمالش در خصوص »غنی« کم کم به معنای »بی نیازی« به کار رفته است. )الفروق
(169فی اللغة، ص��أن تعبیر »غنی« وقتی در مورد مکان به کار می رود، به معنای »اقامت ک��ردن« اس��ت )ك
( و البته اقامت کردنی است که شخص گویی دیگ��ر95 و 68 و هود/92لم يغنوا فيها؛ اعراف/(303به چیزی نیاز ندارد. )الفروق فی اللغة، ص
»أن رآه« = »أن« مص��دری + »رأی« + »ه« )مفع��ول(. این عب��ارت در مق��ام مفع��ول ألجله )مفعول له( برای »یطغی« )در آیه قبل( می باشد: طغی��ان می کن��د ب��ه خ��اطر اینک��ه ...
(457، ص3)إعراب القرآن الكريم، جحدیث
( از امام صادق ع روایت شده است:1 شخص مرفهی با لباسی پاکیزه خدمت رسول خدا ص آمد و نزد ایش��ان نشس��ت. س��پس مرد تنگدستی با لباسی پاره آم��د و کن��ار آن مرف��ه نشس��ت. آن مرف�ه لباس��ش را ب��ه س��مت
خودش جمع کرد.رسول خدا ص فرمود: آیا ترسیدی از فقر او چیزی به تو برسد؟
گفت: نه.فرمود: آیا ترسیدی از ثروت تو چیزی به او برسد؟
گفت: نه.فرمود: آیا ترسیدی لباست کثیف شود؟
گفت: نه.فرمود: پس چه چیزی تو را بدان کار واداشت؟
28
گفت: رسول خدا! حقیقت این است که مرا همدمی اس��ت ک��ه ه��ر ک��ار زش��تی را ب��رایم زینت می دهد و هر خوبی ای را در نظرم زش��ت جل��وه می ده��د. ]ب��ه خ��اطر این ک��ارم[ نص��ف
اموالم را برای او قرار می دهم.پیامبر خدا ص به آن تنگدست فرمود: قبول می کنی؟
گفت: نه.آن مرد گفت: آخر، چرا؟
گفت: می ترسم آنچه در تو وارد شد، در من هم وارد شود.263-262، ص2الكافي، ج
��ره عن أبي ى عمن ذك عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن عثم��ان بن عيس��ه ع قال: عبد الل
ول الله ص فج��اء رج��ل وب فجلس إلى رس�� ه ص نقي الث ول الل ر إلى رس�� جاء رجل موس��وب فجلس إلى جنب الموسر فقبض الموسر ثيابه من تحت فخذيه. معسر درن الث
ك من فقره شيء؟ قال ال. فقال له رسول الله ص أ خفت أن يمسقال فخفت أن يصيبه من غناك شيء؟ قال ال.
خ ثيابك؟ قال ال. قال فخفت أن يوسقال فما حملك على ما صنعت؟
��ه ن و ق��د جعلت ل ��ل حس�� ح لي ك ��ل قبيح و يقب ن لي ك ه إن لي قرينا يزي فقال يا رسول اللنصف مالي.
فقال رسول الله ص للمعسر: أ تقبل؟قال ال.
جل و لم؟ فقال له الر1قال أخاف أن يدخلني ما دخلك.
( از امام صادق ع روایت شده است که در مناجاتی که حضرت موسی ع با خدا داشت،2خطاب آمد:
موسی! هنگامی که دیدی فقر روی آورده، بگو: مرحبا به شعار و عالمت صالحان! . در حکایت زیر عمار شبیه فرد تنگدست فوق، از این آیه استفاده می کند: 1
نعت م��ا ذا ق��ال: كم اليوم نفع بجاهه أخاه المؤمن فقال علي ع: أنا. ق��ال: ص�� ثم قال رسول الله ص: فأيه ول الل ��ا أخ��ا رس�� مررت بعمار بن ياسر و قد الزمه بعض اليهود في ثالثين درهما كانت له عليه فقال عمار: ي��ه م ل صني منه بجاه��ك. ف��أردت أن أكل تي لكم أهل البيت، فخل ص هذا يالزمني و ال يريد إال أذاي و إذاللي لمحبفع لي إلى ك أجل في قلبي و عيني- من أن أبذلك لهذا الكافر و لكن اش�� ه إن اليهودي. فقال: يا أخا رسول اللأله أن فرة ]لفع��ل[ فاس�� ��أطراف الس�� رها ك ي من ال يردك عن طلبة، و لو أردت جميع ج��وانب الع��الم- أن يص��
يعينني على أداء دينه، و يغنيني عن االستدانة.يء »حج�ر أو م�در« ف�إن �ديك من ش� هم افعل ذلك به، ثم قلت له: اضرب بيدك إلى م�ا بين ي فقلت: الل��ل على اليه��ودي ��ده ذهب��ا. ثم أقب به لك ذهبا إبريزا فضرب يده، فتناول حجرا فيه أمنان فتحول في ي ه يقل اللهم بجاه من فقال: و كم دينك قال: ثالثون درهما. فقال: كم قيمتها من الذهب قال: ثالثة دنانير. قال عمار: الل��ة ل ل��ه ثالث ه عز و جل ل��ه، ففص�� ن لي هذا الذهب ألفصل قدر حقه. فأالنه الل بت هذا الحجر ذهبا، لي بجاهه- قل
مثاقيل، و أعطاه.تغنى و ال أري��د غنى ي سمعتك تقول كال إن اإلنسان ليطغى أن رآه اس�� هم إن ثم جعل ينظر إليه و قال: الل��ده، و هم فأعد هذا الذهب حجرا- بجاه من جعلته ذهبا بعد أن كان حجرا. فعاد حج��را فرم��اه من ي يطغيني. الل
قال: حسبي من الدنيا و اآلخرة مواالتي لك- يا أخا رسول الله ص.�اء ن ه تع�الى بالث �ه، و عجت إلى الل ماوات و األرض من فعل �ة الس� ]فقال رسول الله ص:[ فتعجبت مالئك
ه من فوق عرشه تتوالى عليه. عليه، فصلوات الل��ولين في ��ه و من المقت ل أه��ل واليت ��ه، و من أفاض�� ك أخو علي في ديانت قال ص: فأبشر يا أبا اليقظان فإنته، تقتلك الفئة الباغية، و آخر زادك من الدنيا ضياح من لبن و تلحق روحك بأرواح محمد و آله الفاضلين، محب
(86-84فأنت من خيار شيعتي... )التفسير المنسوب إلى اإلمام الحسن العسكري عليه السالم، ص29
و هنگامی که دیدی بی نیازی روی آورده، بگو: گناهی که در عقوبتش عجله کردند!263، ص2الكافي، ج
ليمان بن داود علي بن إبراهيم عن علي بن محمد القاساني عن القاسم بن محمد عن س��ه ع قال: في مناجاة موسى ع: المنقري عن حفص بن غياث عن أبي عبد الل
الحين و إذا رأيت الغنى مقبال فق��ل عار الص�� يا موسى إذا رأيت الفقر مقبال فقل مرحبا بش��1ذنب عجلت عقوبته.
( از امام کاظم ع روایت شده است: 3 خداوند عز و جل می فرماید: من ثروتمند را از باب اینکه نزد من گرامی تر است، ثروتمند نکردم؛ و فقیر را هم از باب اینکه نزدم خوار و پست است، فق��یر نس��اختم؛ و این از ام��وریاست که با آن، اغنیا را به فقرا آزمودم؛ و اگر فقرا نبودند اغنیا مستوجب بهشت نمی شدند.
265، ص2الكافي، ج��ارك غالم ى عن مب ��د عن عثم��ان بن عيس�� حابنا عن أحم��د بن محمد بن خال ع��دة من أص��
شعيب قال سمعت أبا الحسن موسى ع يقول:ي لم أغن الغني لكرامة به علي و لم أفقر الفقير لهوان به علي ه عز و جل يقول إن إن الل
ة. 2و هو مما ابتليت به األغنياء بالفقراء و لو ال الفقراء لم يستوجب األغنياء الجن
( درباره خطبه امیرالمومنین ع که به 3 ، حدیث 212 جلسه؛ و 2 ، حدیث 167 جلسه( قبال )4 »خطبه وسیله« معروف شده، توضیحاتی داده شد و فرازهایی از آن گذشت. در فراز دیگری
از آن می فرمایند: اى مردم! شگفتترين عضو انسان قلب اوست كه م��وادى از حكمت و اض��دادى خالف آن
را در خود جاى داده است:اگر اميدى برايش پيش آيد طمع خوارش مىسازد،
اگر شعله طمعش برافروخته گردد حرصش او را بكشد،اگر نوميدى گريبانش بگيرد افسوس او را از پاى درآورد
اگر خشم بر او عارض شود غيظش شدید گردد،اگر اوضاع بر وفق مراد باشد مصلحت اندیشى را فراموش كند،
اگر دچار ترس شود، برحذر ماندن دغدغه اش گردد، اگر امنیت برایش وسعت یابد، غرور و عزت آسایشش را سلب کند،
اگر مجددا نعمتى به او رسد، غرور و عزت جویی او را در برگيرد،
. این دو حدیث هم در همین مضمون است ناظر به ایمان فقیر: 1 عنه عن محمد بن علي عن داود الحذاء عن محمد بن صغير عن جده شعيب عن مفضل قال قال أبو عبد
ما ازداد العبد إيمانا ازداد ضيقا في معيشته. )الكافي، ج (261، ص2الله ع كل��د الله ع ق��ال ق��ال أم��ير الم عن أبي عب ام بن س�� ��ر عن هش�� ��راهيم عن أبي��ه عن ابن أبي عمي علي بن إب
(265، ص2المؤمنين ع الفقر أزين للمؤمن من العذار على خد الفرس. )الكافي، ج. این دو روایت هم در همین مضمون است البته ناظر به قیامت: 2
��وم ه ع��ز و ج��ل يلتفت- ي ه ع إن الل ��د الل ��و عب و عنه عن أحمد عن علي بن الحكم عن سعدان قال قال أبتي و جاللي م�ا أفق�رتكم في ال�دنيا من ه�وان القيامة إلى فقراء المؤمنين شبيها بالمعتذر إليهم فيق�ول و ع�زة ��ده ف�أدخلوه الجن بكم علي و لترون ما أصنع بكم اليوم فمن زود أحدا منكم في دار ال�دنيا معروف��ا فخ�ذوا بي
(261، ص2)الكافي، جلم عن أبي جعف��ر اء عن محمد بن مس�� عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن أبي نصر عن عيسى الفراس ��ق من الن ه تبارك و تعالى مناديا ينادي بين يديه أين الفق��راء فيق��وم عن ع قال: إذا كان يوم القيامة أمر الل��ل ه��ذا ��رتكم لمث ما اخت ي إن ي لم أفقركم لهوان بكم علي و لكن نا فيقول إن يك رب كثير فيقول عبادي فيقولون لب
ة. )الك��افي، ج ي بالجن ��افوه عن نعه إال في فك اس فمن صنع إليكم معروفا لم يص�� ، ص2اليوم تصفحوا وجوه الن263)
30
اگر مالى بدو رسد بىنيازى او را به طغيان كشد، اگر به فقر بر او چنگ زند، بال مشغولش گرداند ]یا: گریه امانش ندهد[،
اگر مصيبتى بدو رسد ناله او را به رسوايى كشد، اگر گرسنگى او را بفرسايد ضعف زمین گیرش کند،
اگر در سيرى زيادهروى كند شكم پيچه او را در فشار قرار دهد، پس هر كوتاهى ای به او ضرر می زند و هر افراطى براى او تباهىزاست.
)خطبة ألمير المؤمنين ع و هي خطبة الوسيلة(21، ص8الكافي، جر ض�� ين بن الن ميمي عن الحس�� ��ة الت محمد بن علي بن معم��ر عن محمد بن علي بن عكايمر عن ج��ابر بن يزي��د ق��ال: دخلت على أبي الفهري عن أبي عمرو األوزاعي عن عمرو بن ش��ام من وف��اة بعة أي ��ة بع��د س�� اس بالمدين جعف��ر ع ... فق��ال ... إن أم��ير الم��ؤمنين ع خطب الن
ه ص ... فقال ... 1رسول الل
اس أعجب ما في اإلنسان قلبه و له مواد من الحكمة و أضداد من خالفها: ها الن أيه الطمع جاء أذل فإن سنح له الر
و إن هاج به الطمع أهلكه الحرص و إن ملكه اليأس قتله األسف
و إن عرض له الغضب اشتد به الغيظ حفظ ضى نسي الت و إن أسعد بالر
و إن ناله الخوف شغله الحذر ة سع له األمن استلبته العز و إن ات
ة و إن جددت له نعمة أخذته العزو إن أفاد ماال أطغاه الغنى
و إن عضته فاقة شغله البالء ]و في نسخة جهده البكاء[ و إن أصابته مصيبة فضحه الجزع
و إن أجهده الجوع قعد به الضعف ته البطنة بع كظ 2و إن أفرط في الش
فكل تقصير به مضر و كل إفراط له مفسد.تدبر
( »أن رآه استغنى«1دلیل طغیانگری انسان این است که خود را مستغنی می بیند؛
شاید بدین جهت است که انسان در رنج و سختی آفریده شده است: »لقد خلقنا اإلنسان( ؛333، جلسه4في كبد« )بلد/
تا نیازش را فراموش نکند و سر به طغیان برندارد.
( »أن رآه استغنى«2طغیانگری انسان ناشی از این است که خود را مستغنی می بیند؛
.فراز قبلی هم تاحدودی مربوط بود که برای رعایت اختصار صرف نظر شد: 1د و الحساب قبل العقاب و القبر خير من الفقر و غض بل د قبل الت جل ة و الت ة قبل الدني اس إن المني ها الن أيبر �ك فاص� �ان علي �ان ل�ك فال تبط�ر و إذا ك ظر و الدهر يوم لك و يوم عليك فإذا ك البصر خير من كثير من الن
فبكليهما تمتحن ]و في نسخة و كالهما سيختبر[. درباره اینکه سیری هم انسان را به طغیان می کشاند این دو حدیث قابل توجه است: 2
ة رغيف��ا من ي هم ارزقني غدوة رغيفا من شعير و عش�� عن الصادق ع قال في اإلنجيل إن عيسى ع قال الل( 115شعير و ال ترزقني فوق ذلك فأطغى )عدة الداعي و نجاح الساعي، ص
بع ه ع ق��ال: إن البطن إذا ش�� ��د الل عنه عن أبيه عن محمد بن القاسم عن الحسين بن المختار عن أبي عب(446، ص2طغى )المحاسن، ج
31
ش��اید ب��دین جهت اس��ت ک��ه علی رغم اینک��ه معص��ومین ع از منظ��ر اجتم��اعی، فق��ر را نکوهیده اند و حاکمان را در مورد ریشه کن ک��ردن فق��ر مس��ؤول دانس��ته اند، در عین ح��ال، از منظر فردی، فقرا را مدح کرده اند و در مجموع، آنها را به بهشت نزدیکتر از اغنیا دانس��ته اند.
(، چرا که کسی که نیازمند است، غالبا سر به طغیان برنمی دارد.3 و 2)احادیث
( »أن رآه استغنى«3انسان سر به طغیانگری برمی دارد، چرا که خود را مستغنی می بیند؛
این آیه ظاهرا فلسفه ی آنچه را که موجب شد فرشتگان ب��ر آف��رینش آدم اع��تراض کنن��د، بیان می کند. فرشتگان از فساد و طغیانی ک��ه انس��انها در زمین خواهن��د ک��رد، گالی��ه کردن��د و
( و در این آی��ه توض��یح می ده��د2، ت��دبر220؛ جلسه30خداوند س��خن آنه��ا را رد نک��رد )بق��ره/چرایی آن فسادگری انسان را؛
و جالب اینجاست که این روحیه استغنا را با تعبیر »دیدن« اشاره کرد.نکته تخصصی انسان شناسی
مقدمه اول: خداوند به انسان اختیار داده است؛ و چون اختیار دارد، آن کاری را »می خواهد« )و انجام
می دهد( که »تشخیص دهد«. مقدمه دوم:
برای تشخیص دادن، خداوند ب��ه انس��ان هم عق��ل داده )ک��ه تش��خیص کلی می ده��د( و هماحساس )که به امر جزیی و خاص متوجه می شود(
نتیجه به ط��ور کلی را تش��خیص می ده��د؛ ام��ا این تش��خیص1عقل هر انسانی، نیازمند بودن وی
باید به طور خاص احساس شود و با توجه خاص )دیدن( همراه شود، تا انسان به اقتض��ای آن عمل کند. انسان وقتی نیاز خود را احساس می کند و در لحظه ای ک��ه متوج��ه نیازمن��دی خ��ود
، در مقابل خداوند تس��لیم و خاض��ع اس��ت، ب��ه خ��دای خ��ود پن��اه می ب��رد و از او کم��ک2هست می گیرد؛ اما وقتی که احساس بی نیازی کرد )خود را بی نیاز »دید«( دیگر تشخیص کلی ای که عقل انجام می داد، پشتوانه عملش قرار نمی گیرد، بلکه همان احساس، پشتوانه عم��ل وی؛ و در حقیقت، خواسته ی نفس )که کوته بین و ع��اجل خواه اس��ت( مح��رک عملش می ش��ود؛ پس
نفس را در مقام خدایی می نشاند و در مقابل خداوند متعال طغیان می کند.تأمل
شاید بدین جهت است که برتری و فضیلت انسان )که انسان را برت��ر از فرش��تگان ک��رد( ب��ه »علم« دانس��ته ش��د و در عین ح��ال، علی رغم برخ��ورداری از این علم خ��اص، امک��ان
(1طغیانگری او همچنان مورد اذعان قرار گرفت. )جلسه قبل، تدبر
( نکته ای در روش شناسی تفسیر4تغنى(، از نمونه ه��ای ب��ارزی إن اإلنسان ليطغى( در کن��ار این آی��ه )أن رآه اس�� آیه قبل )كال است که کارکرد قاعده »امکان استعمال یک لفظ در چند معن�ا« را نش��ان می ده�د. آی��ه قب��ل بتنهایی یک آیه بود و بحث از طغیانگری انسان را به طور کلی مط��رح می ک��رد و در ت��دبرهای آن هم کوشیده شد، تنها همین مطلب مورد توجه قرار گیرد؛ اما وقتی این آیه ب��ه آن اف��زوده
. اصطالحا: فقر وجودی اش 1 . لذا یک راه عالج این طغیان و غلبه بر احساس استغنا، این است که توجه کند که خ��دا او را می بین��د؛ 2
)14چنانکه در آیه ه يرى : ریش��ه طغی��ان دو538، ص10( بر این تاکید کرد. )تفسیر ن��ور، جأ لم يعلم بأن الل چیز است: یکی اینکه خود را بی نیاز می بین��د؛ دیگ��ر آنک��ه خ��دا را نمی بین�د و گم��ان می کن��د ک��ه خ��دا هم او را
نمی بیند«(32
شد، بحث طغی��انگری ای ک��ه ریش��ه در احس��اس اس��تغنا داش��ت، م��ورد توج��ه ق��رار گ��رفت و1تدبرهای فوق، همگی از این زاویه مطرح شد.
جعى8( آی�������������ه 96( س�������������وره عل�������������ق )355 ك ال�������������ر إن إلى رب27/12/1395
ترجمهبی تردید رجوع ]تنها[ به سوی پروردگار توست.
نکات ترجمه ای و نحویجعى« »الر
از ماده »رجع« است که اصل این ماده به معن��ای »رد« )برگردان��دن( و »تک��رار« )معجم ( و »برگشت )عود( بدانجایی که از آنجا آمده ویا به وضعیتی که490، ص2المقاييس اللغة، ج
؛ التحقي��ق في كلم��ات الق��رآن342قبال در آن وض��عیت ب��وده« )مف��ردات ألف��اظ الق��رآن، ص ( به کار می رود، و ص��یغه ثالثی آن )رج��ع(، هم در معن��ای الزم )برگش��تن،61، ص4الكريم، ج
بازگشتن( و هم در معنای متعدی )برگرداندن، بازگرداندن( استفاده شده است. )کتاب العین،(.225، ص1ج
در زبان عربی، برای »برگشت« و »بازگشت« کلم��ات متع��ددی ب��ه ک��ار رفت��ه اس��ت ک��همقایسه آنها می تواند به فهم بهتر آنها کمک کند:
:رجع« عام ترین معنای آن )= برگشتن، برگرداندن( است ولی«رآن��ات الق��ق في كلم��یمانی؛ )التحقي��ا پش��راه ب��ت هم��اه اس��وع از گن��ه« رج��توب«
(61، ص4الكريم، ج/ر��ه؛ زم ( )الف��روق17»إنابة« رجوع به کار خوب و اطاعت خداست )أن��ابوا إلى الل
(61، ص4؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج300في اللغة، صه�ا ک��ه همانج�ا ب��د )دقیق��د می رس��إیاب« رجوعی است که شخص به انتهای مقص«
؛ التحقي��ق299( ))الف��روق في اللغ��ة، ص25رفته برگردد( )إن إلينا إيابهم؛ غاش��یه/(61، ص4في كلمات القرآن الكريم، ج
ده��عود« رجوعی بعد از انصراف است؛ یعنی یک اقدام ثانوی )قبال کاری انجام ش« و شخص منصرف شده ولی دوباره به انجام آن اقدام می کن��د( )و إن تع��ودوا نع��د؛
(61، ص4( )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج19انفال/ذاب؛��د الع ��ردون إلى أش�� »رد« رجوعی است که با کراهت و اجب��ار انج��ام ش��ود )ي
(107( )الفروق في اللغة، ص85بقره/اؤ��إن ف��ت )ف��ده اس��فيء« رجوع از نزدیک است؛ یعنی رجوعی که خیلی دور نش«
ه غفور رحيم؛ بقره/ (299 )الفروق في اللغة، ص2(226فإن اللعیت��ه قبال در آن وض��ت ک��انقالب« رجوع به حالت خالف و نقیض آن وضعیتی اس«
(300( )الفروق في اللغة، ص144بوده است )انقلبتم على أعقابكم؛ آل عمران/ اما کلمه »رجعى« مصدر ثالثی ب��رای »رج��ع يرج��ع« و م��ترادف ب��ا »رج��وع« و »مرج��ع«ه م��رجعكم جميع��ا« جعى« در این آیه معادل تعبیر »إلى الل ك الر است و لذا تعبیر »إن إلى رب
ه ثم ذرهم في خوضهم يلعبون« است که به تعبیر عالمه طباطبایی، هر 1 . از این جهت شبیه آیه »قل الله ثم ذرهم في ه ثم ذرهم في خوضهم« و »قل الل ه ثم ذرهم« ، »قل الل یک از فرازهای »قل الله« ، »قل الل
خوضهم يلعبون« یک معنای متمایز از معنای دیگر ارائه می دهد و همگی صحیح و معتبرند. . همچنین مالی که از مشرکین به دست می آی��د را ظ��اهرا از این جهت »فیء« گفته ان��د ک��ه گ��ویی از 2
جانبی به جانب دیگر برمی گردد. )منه سمي مال المشركين فيئا لذلك كأنه فاء من جانب الى جانب.(33
( می باشد؛ و از سیبویه نقل شده که چون با حرف »إلی« متعدی می ش��ود105 و 48)مائده/ و گاه در موقعیت »حال« قرار می گیرد، نمی تواند به معنای »اس��م مک��ان« باش��د ]پس اس��م مکان آن، تنها در وزن »مرجع« می آید که در قرآن کریم، این وزن نیامده اس��ت[ هرچن��د ک��همصدر برای وزن »فعل يفعل« غالبا به صورت »مفعل« ]نه مفعل[ می آید. )لسان الع��رب، ج
(114، ص8 بار به کار رفته است که در همگی معنای »برگشتن« م��ورد104این ماده در قرآن کریم
جع؛ طارق/ ماء ذات الر « که با اینکه کلمه »رجع«11نظر بوده است؛ غیر از یک مورد »و الس��ك رج��ع بعي��د، ا ترابا ذل در قرآن کریم به همان معنای »رجوع« هم به کار رفته )أ إذا متنا و كن
ه على رجعه لقادر، طارق/3ق/ (، اما در اینجا اغلب اهل لغت، بر این باورند که این کلمه8؛ إن؛ مف��ردات ألف��اظ الق��رآن، ص491، ص2به معنای »باران« است )معجم المقاييس اللغ��ة، ج
( هرچند برخی، در عین حال که استعمال کلمه »رجع« در مورد باران را انکار نمی کنن��د،343 اما معتقدند که اینجا هم »رجع« به همان معنای »برگرداندن« است، از این جهت که آس��مان آب هایی که به صورت بخار به آسمان رفته، و ب�ا ه��ر چ�یز س��نگینی را ک�ه ب��ه آس��مان پرت��اب
(64، ص4شود، برمی گرداند )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، جك« جار و مجرور، و لذا »خبر إن« می باشد- جعى« ، »إلى رب ك الر در جمله »إن إلى رب
که بر »اسم إن« )ربک( مقدم شده است؛ و لذا داللت بر حصر دارد یعنی »رجوع تنهابه سوی پروردگارت است«
حدیث( از امام باقر ع روایت شده است:1
جبرئیل به پیامبر خدا ص فرمود: بدان ک��ه من هیچ پی��امبری از پی��امبران را ب��ه ان��دازه ت��ودوست نداشته ام. پس زیاد بگو:
��ك جعى و أن ل ��ك المنتهى و ال��ر ��المنظر األعلى و أن إلي ��رى و أنت ب ��رى و ال ت ك ت هم إن اللاآلخرة و األولى و أن لك الممات و المحيا و رب أعوذ بك أن أذل أو أخزى.
]خدایا تو می بینی و دیده نشوی؛ و تو در چشم انداز برتری؛ و همان��ا پای��ان و بازگش��ت ب��ه س��وی توس��ت؛ و آخ��ر و اول هم از آن توس��ت، و م��رگ و زن��دگی هم ب��ه دس��ت توس��ت؛ و
پروردگارا ! به تو پناه می برم از اینکه ذلیل و خوار شوم.172مهج الدعوات و منهج العبادات، ص
ل ال��دعاء عن أحم��د بن محمد رويناه بإسنادنا إلى محمد بن الحسن الصفار في كتاب فض����ة عن ج��ابر عن أبي بن عيسى عن الحسن بن علي بن فضال و علي بن الحكم عن أبي جميل
جعفر ع قال:هم اك فأكثر أن تق��ول الل ي إي ي لم أحب نبيا من األنبياء كحب ه اعلم إن قال جبرئيل يا نبي الل��ك اآلخ��رة و جعى و أن ل ��ك المنتهى و ال��ر ��المنظر األعلى و أن إلي ��رى و أنت ب ��رى و ال ت ك ت إن
األولى و أن لك الممات و المحيا و رب أعوذ بك أن أذل أو أخزى.
( از امام صادق ع روایت شده است:2 »رأس الجالوت« ]= یکی از علم��ای مع��روف یه��ود[ ب��ه یهودی��ان گفت: مس��لمانان گم��ان می کنند که ]حضرت[ علی ع تواناترین مردم در جدل کردن و عالم ترین مردمان است. بیایی��د با هم سراغ علی ع برویم و از او سوالی بپرسم و در آن سوال، اشتباهش را ب��رمال کنم. پس
نزد ایشان آمدند و گفت: یا امیرالمومنین! می خواهم از شما سوالی بپرسم!فرمود: هر چه می خواهی بپرس!
گفت: یا امیرالمومینن! پروردگارمان از کی بوده است؟
34
فرمود: ای یهودی! »از کی بوده« را فقط در مورد چیزی می گویند که نبوده است، آنگ��اه ]سوال می شود[ از کی »بود« شد؛ اما او بوده است بدون اینکه »بود شدنی« در ک��ار باش��د؛ او بود بدون اینکه »چگونه ای« در کار باشد؛ این ط��ور اس��ت، یه��ودی! بل��ه، این ط��ور اس��ت! چگونه برای او »قب��ل«ی باش�د؟! او قب�ل از »قب�ل« ب�ود، ب�دون هیچ غ�ایتی، و ن�ه در انته�ای غایتی، و نه غایتی به او ]برسد[ ، غایات ن��زد او منقط��ع ش��دند ]= از »غ��ایت ب��ودن« س��اقط
شدند[ که او غایت هر غایتی است. راس الجالوت گفت: شهادت می دهم ک��ه دین ت�و ح�ق اس��ت و آنچ��ه ب��ا آن مخ��الف باش�د
باطل است.90، ص1الكافي، ج
علي بن محمد عن سهل بن زياد عن عم��رو بن عثم��ان عن محمد بن يحيى عن محمد بنه ع قال: سماعة عن أبي عبد الل
اس و أعلمهم ��ا ع من أج��دل الن لمين يزعم��ون أن علي قال رأس الجالوت لليه��ود إن المس��ي أري�د أن ي أسأله عن مسألة و أخطئه فيها فأتاه فقال يا أم�ير الم�ؤمنين إن اذهبوا بنا إليه لعل
أسألك عن مسألة.قال سل عما شئت؟
نا؟ قال يا أمير المؤمنين متى كان رب��ائن ة ك ما يقال متى كان لمن لم يكن فكان متى كان هو كائن بال كينوني قال له يا يهودي إن��ة ��ل بال غاي كان بال كيف يكون؛ بلى يا يهودي، ثم بلى يا يهودي، كيف يكون له قبل هو قبل القب��ك هد أن دين ��ة فق��ال أش�� و ال منتهى غاية و ال غاية إليها انقطعت الغايات عنده هو غاية كل غاي
1الحق و أن ما خالفه باطل.
تدبرجعى«1 ك الر ( »إن إلى رب
خدا انسان را آفرید، به او علمی ویژه داد؛ اما او طغی��ان ک��رد؛ چ��را ک��ه احس��اس اس��تغنا( 7-1کرد. )علق/
ظاهرا راه عالج این طغیان، آن است که احساس استغنایش به چالش کشیده شود؛ و بهآن علم برگردد.
و ظاهرا این آیه همین کار را می کند:
. این روایات هم در همین مضمون قابل توجه است: 1��د عن أبي��ه رفع��ه ق��ال: اجتمعت اليه��ود إلى رأس الج��الوت عدة من أصحابنا عن أحم��د بن محمد بن خالر جل عالم يعنون أمير المؤمنين ع فانطلق بنا إليه نسأله ف��أتوه فقي��ل لهم ه��و في القص�� فقالوا له إن هذا الرألك عن ��ك فق��ال أس�� ى خرج فقال له رأس الجالوت جئناك نسألك فقال سل يا يهودي عما بدا ل فانتظروه حتة كان بال كيف كان لم يزل بال كم و بال كيف كان ليس له قبل هو قبل القبل ك متى كان فقال كان بال كينوني رب��ا فه��و أعلم وا بن بال قبل و ال غاية و ال منتهى انقطعت عنه الغاية و هو غاية كل غاية فقال رأس الجالوت امض��
(89، ص1مما يقال فيه. )الكافي، جه ع ق��ال: ج��اء ��د الل و بهذا اإلسناد عن أحمد بن محمد بن أبي نصر عن أبي الحسن الموصلي عن أبي عبك فقال له ثكلتك أمك و متى لم يكن حبر من األحبار إلى أمير المؤمنين ع فقال يا أمير المؤمنين متى كان رب��ه انقطعت ��ة و ال منتهى لغايت ��ل و بع��د البع��د بال بع��د و ال غاي ��ل بال قب ��ل القب ي قب ��ان رب ��ان ك ى يقال متى ك حت��د من عبي��د محمد ��ا عب ما أن الغايات عنده فهو منتهى كل غاية فقال يا أمير المؤمنين أ فنبي أنت فقال ويلك إنه و ال ��ان الل ��ان و ك ؤال عن مك نا قبل أن يخلق سماء و أرضا فقال ع أين س�� ه سئل ع أين كان رب ص و روي أن
(89، ص1مكان. )الكافي، جلي عن ن الموص�� ر عن أبي الحس�� علي بن محمد عن سهل بن زياد عن محمد بن الولي��د عن ابن أبي نص��ما ك قال ويلك إن أبي عبد الله ع قال: أتى حبر من األحبار أمير المؤمنين ع فقال يا أمير المؤمنين متى كان رب�ل و بع�د البع�د بال بع�د و ال ��ل بال قب ��ل القب ��ان قب ��ان ك يقال متى كان لما لم يكن فأما ما كان فال يق��ال متى كول الله ص. )الك��افي، ما أنا عبد من عبيد رس�� منتهى غاية لتنتهي غايته فقال له أ نبي أنت فقال ألمك الهبل إن
(90، ص1ج35
ای انسانی که االن احساس استغنا به تو دست داده،بدان که بی تردید رجوع و بازگشت و نهایت کار تو، به جانب پروردگارت است.
االن احساس بی نیازی می کنی؟! آن موقع چه خواهی کرد؟
جعى«2 ك الر ( »إن إلى رب بی تردید رجوع ]تنها[ به سوی پروردگ��ار توس��ت؛ و می دانیم ک��ه این رج��وع در آخ��رت ب��ر
همگان آشکار می گردد. (. »س��ر7-6قبلش فرمود: کسی که احساس بی نیازی کند، سر به طغیان می زن��د )عل��ق/
به طغیان می زند« یعنی این مقصد را در پیش نمی گیرد و از آنج��ا ک��ه ه��رکس بناچ��ار ب��ه اینمنزل خواهد رسید، رجوع وی با وضع مطلوبی نخواهد بود.
ظاهرا به همین جهت است که رسیدن به سرای مطلوب در آخرت، در گروی این دانسته شده که انسان به سمت علوطلبی و فسادانگیزی )طغیانگری ای ک��ه ناش��ی از غلب��ه غض��ب و��ك ال��دار اآلخ��رة شهوت بر عقل است( نرود، و تقوی )= مراقبت از خویش( پیش��ه کن��د: »تلقين: آن سرای آخرت است، ذين ال يريدون علوا في األرض و ال فسادا و العاقبة للمت نجعلها لل برای کسانی قرارش می دهیم که در زمین نه دنبال برتری جویی ان��د و ن��ه فس��اد، و ع��اقبت از
(83آن تقوی پیشگان است؛ قصص/
جعى«3 ك الر ( »إن إلى رب آیات سوره علق، اولین آیاتی است که بر پیامبر ص نازل ش��ده اس��ت. و الح��ق ک��ه هم��ه
مطالب مورد نیاز انسان در این آیات مرور می شود:شروع آیات این بود که با نام پروردگاری آغاز کن که خالق و مبدا همه چیز است؛
و در این آیه می فرماید: و بازگشت و نهایت همه چیز هم به سوی اوست.ا إليه راجعون: ما از آن خداییم و به سوی او بازمی گردیم. )بق��ره/ ه و إن ا لل یعنی همان: إن
156)به قول مرحوم آقامحمد رضا الهی قمشه ای:
آن خدای دان همه مقبول و ناقبولمن رحمة بدا و إلی رحمة یؤول
از رحمت آمدند و به رحمت روند خلقاین است سر عشق که حیران کند عقول
و بین این مبدا و معاد هم تنها از یک چیز سخن گفته شد: پروردگاری کریم که ب��ه انس��ان علم داد، آن هم با ابزار قلم؛ ولی این انسان، علی رغم چنین بزرگواری ای که در حقش شده،
طغیانگری می کند.
جعى«4 ك الر ( »إن إلى رببی تردید رجوع ]تنها[ به سوی پروردگار توست.
همه ناامیدی ها، تزلزل ها، هوسرانی ها، مردم آزاری ها، ... و در یک کلم��ه، ب��دی ها، از اینج��اشروع می شود که این آیه را فراموش می کنیم.
کسی که پایان همه کارها را به دست خدا ببیند، آیا بن بستی در زندگی می بیند؟ کسی که نهایت همه قدرت ها را در خدا ببیند، آیا در مقابل کوران ح��وادث، ذره ای تزل��زل
به خود راه می دهد؟ کسی که بداند که تمامی اعمال و حرکاتش سرانجام در محضر خدا محاسبه خواهد ش��د،
آیا هر کاری که هوس کند، انجام می دهد؟
36
کسی که حشر نهایی همگان با هم در محضر ع��دل خ��دا را ب��اور کن��د، آی��ا دس��ت ب��ه آزاردیگران می زند؟
و ... خالصه اینکه، کسی که بداند آخر کارش با خداست و جز خدا مقصدی در ک��ار نیس��ت، آی��ا
بدی ای با خود خواهد برد؟
مورد زیر را در کانال نگذاشتم
جعى«5 ك الر ( »إن إلى ربجعى« )= رجوع( به سوی پروردگار توس��ت. و نفرم��ود رج��وع چ��ه - فرمود بی تردید »الر چیزی؟ یعنی این تعبیر را مطلق آورد )نه مقید به چیزی خاص(؛ پس داللت بر رجوع ه��ر چ��یز
به خدا می کند.- اما چرا »ربک« گفت و نفرمود: رجوع ]همه چیز[ به »الله« است؟
-ج( بیان ش��د، بت��وان این آی��ه را ش��اهدی1 )تدبر352شاید با توجه به نکته ای که در جلسه گرفت بر اینکه پیامبر اکرم ص باالترین مقام در میان مخلوقات را داراست: زیرا رجوع هم��ه چیز، به مقامی است ک��ه آن مق��ام، مق��ام »رب ت��و« اس��ت؛ ب��ه تعب��یر دیگ��ر، آن مق��امی ک��ه
ربوبیت تو را برعهده گرفته، همان مقامی است که هر چیزی بدان برمی گردد.توجه:
این مضمون که بازگشت و نهایت صیرورت همه چیز به »الله« است، در بسیاری از آیات��ه راجع��ون، بق��ره/ ا إلي ه و إن ا لل ه م��رجعكم156دیگر، مورد توجه بوده اس��ت )مثال: إن ؛ إلى الل
(؛ سوال فوق، این است که آوردن کلمه »ربک« در حالی که غالبا از105 و 48جميعا، مائده/ کلمه »الله« در این مقام استفاده شده، چه داللت اضافه ای دارد؟ و تلقی فوق این است ک��ه مقام الله )ذات مستجمع حمیع صفات کمال(، همان مقامی است که رب��وبیت ش��خص پی��امبر
ص را برعهده دارد.
لى 10-9( آی����ات 96( س����وره عل����ق )356-357 ����دا إذا ص���� ذي ينهى؛ عب أ رأيت ال28/12/1395
ترجمهآیا دیدی کسی را که باز دارد؛ بنده ای را آنگاه که نماز می گذاشت.
37
1اختالف روایت در تعداد آیات این سوره
شأن نزول ( روایت شده است که ابوجهل بر جمعی از قریش وارد شد و گفت: شنیده ام که محمد1
جلوی چشم شما صورتش را بر زمین می مالد ]اشاره به حالت سجده[ . گفتند. بله، همین طور است.
گفت اگر ديدم كه اين كار را مي كند، گردنش را لگدمال مي كنم. به او گفته شد: او آنجا دارد نماز می گذارد.
رفت تا به ایشان جسارت کند، یکدفعه دیدند عقب عقب می رود و دستهایش را به ح��التدفاع از خود حرکت می دهد.
گفتند ابوحکم ]= لقب ابوجهل[، تو را چه شده؟ گفت ميان من و محمد خندقى پر از آتش بود و وض��عیتی ترس��ناک و باله��ايى ك��ه م��انع از
پيشروى من می شد. و پیامبر خدا ص فرمود: به کسی که جانم به دست اوس�ت س�وگند، اگ�ر ن�زدیکم می ش��د
مالئکه اعضای بدنش را از هم پاره می کردند. 3، ص6؛ الدر المنثور، ج71، ص1، ج2؛ مناقب آل أبي طالب ع782، ص10مجمع البيان، ج
69-370 فقد جاء في الحديث أن أبا جهل قال هل يعفر محمد وجه��ه بين أظه��ركم ق��الوا نعم ق��ال فبالذي يحلف به لئن رأيته يفعل ذلك ألطأن على رقبته فقيل له ه��ا ه��و ذل��ك يص��لي ف��انطلق ليطأ على رقبته فما فجأهم إال و هو ينكص على عقبيه و يتقي بيديه فقالوا ما لك يا أب��ا الحكم قال إن بيني و بينه خندقا من نار و هوال و أجنحة و قال نبي الل��ه و ال��ذي نفس��ي بي��ده ل��و دن��اذي ينهى« إلى آخ��ر م��ني الختطفت��ه المالئك��ة عض��وا عض��وا ف��أنزل الل��ه س��بحانه »أ رأيت ال
3السورة؛ رواه مسلم في الصحيح
( اشاره شد که عثمان هنگام یکسان س��ازی مص��حف ها، پنج342. قبال در بحث اختالف قرائات )جلسه 1 نسخه را در پنج شهر اصلی آن زمان )مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام( قرار داد. اصطالحا نسخه های مکه و مدینه را نسخه حجازی، و نسخه های کوفه و بصره را نسخه عراقی و نسخه شام را نسخه شامی می گوین��د. نحوه شماره گذاری آیات در این نسخه ها اندک تفاوتی داشته است که چه بسا به عنوان یکی از وج�وه اختالف
قرائات برشمرده شود. آیه، و در نسخه19سوره علق در نسخه عراقی )که نسخه کنونی عثمان طه بر اساس آن تنظیم شده(
آیه آمده است؛ ب�دین ص�ورت ک�ه در نس�خه حج��ازی، آی��ه پای��انی، ک��ه18 آیه و در نسخه شامی، 20حجازی ال تطعه و اسجد و اقترب« به ص��ورت دو آی��ه مج��زا آم��ده اس��ت: مشتمل بر سجده واجب است، یعنی »كال ال تطعه« و »و اسجد و اقترب«، و در نسخه شامی، دو آیه محل بحث در جلسه امروز، در قالب یک آیه »كال
لى« آم�ده اس�ت. )تفس�ير الص�افي، ج �دا إذا ص� ورة العل�ق،348، ص5به صورت »أ رأيت الذي ينهى عب : س� مكية؛ عدد آيها عشرون آية حجازي و تسع عشرة عراقي و ثماني عشرة شامي اختالفها آيتان الذي ينهى غير
الشامي لئن لم ينته حجازي( و العدد الكوفي في القرآن منسوب إلى علي ع والبته ظاهرا تعداد آیات در نسخه کوفی معتبرتر است:
ليس في الصحابة من ينسب إلي��ه الع��دد غ��يره و إنم��ا كتب ع��دد ذل��ك ك��ل مص��ر عن بعض الت��ابعين. و منهم المفسرون كعب��د الل��ه بن عب��اس و عب��د الل��ه بن مس��عود و أبي بن كعب و زي��د بن ث��ابت و هم مع�ترفون ل�ه
(43، ص2بالتقدم. )مناقب آل أبي طالب عليهم السالم )البن شهرآشوب(، ج��ه 2 ��ه فجع��ل ينكص على عقبي بي ع و هو يصلي ليط��أ على رقبت . حذيفة و أبو هريرة جاء أبو جهل إلى الن
ي ��ا من ��و دن بي ل ��ة ذوي أجنح��ة فق��ال الن ��ار مه��وال و رأيت مالئك فقيل له ما لك قال إن بيني و بينه خندقا من نالختطفته المالئكة عضوا عضوا فنزل أ رأيت الذي ينهى اآليات
. البته مطلب درباره ولید، و نیز درباره ابوجهل به نحوی دیگر هم گفته شده است؛ مثال: 3ذي ينهى عبدا إذا ه و رسوله فقال أ رأيت ال اس عن الصالة- و أن يطاع الل كان الوليد بن المغيرة ينهى الن
(430، ص2صلى )تفسير القمي، ج��ا محمد أ لم أنه��ك عن ه��ذا و بي ع يصلي عند المقام فمر به أبو جهل فق��ال ي اس و األصم كان الن ابن عب ��وادي نادي��ا ي ألكبر ه��ذا ال ه إن ه و انتهره فقال يا محمد بأي شيء تتهددني أما و الل توعده فأغلظ له رسول اللبانية بالع��ذاب اس لو نادى ألخذته الز بانية فقال ابن عب ذي ينهى إلى قوله فليدع ناديه سندع الز فنزل أ رأيت ال
(55، ص1مكانه. )مناقب آل أبي طالب عليهم السالم )البن شهرآشوب(، ج38
حدیث( از امام صادق ع روایت شده است:2
امیرالموم��نین ع در مس��جد کوف��ه ب��ر م��ردی گذش��ت ک��ه نم��از »ض��حی« می خوان��د. امیرالموم��نین ع ب��ا ش��القی ک��ه در دس��ت داش��ت آرام ب��ه پهل��وی او زد و گفت: نم��از اوابین
)توبه کنندگان( را ذبح می کنی؟ خداوند ذبحت کند! گفت: پس ترکش کنم؟
فرمود: پس ]گمان کرده ای که من کسی هس��تم ک��ه درب��اره اش گفت��ه ش��ده[ »آی��ا دی��دیکسی را که باز دارد بنده ای را آنگاه که نماز می گذاشت«؟
و امام صادق ع در ادام��ه فرمودن��د: همین ک��ه حض��رت علی ع وی را نهی از منک��ر ک��رد،برای اثبات اینکه این کار روا نیست، کافی است.
]توضیح: در فاصله وقتی که خورشید باال می آید تا قبل از اذان ظه��ر، نم��ازی از پی��امبر ص توص��یه نش���ده اس���ت؛ ام���ا در مقاب���ل، نافله ه���ای نم���از ظه���ر بس���یار توص���یه و عالمت »اوابین« )توبه کنندگان( دانسته شده بود. بعد از ایشان، عده ای بدعتی گذاشتند و به بهانه اینک��ه نافل��ه ظهر را قبل از اذان ظهر بخواهیم، ابتدا قبل از اذان ظهر، و سپس برای این مقطع از زمان،
رکعت که تعداد رکعات نافله ظهر است[ توصیه کردند و نامش را نم��از8نمازی را ]تا سقف »ضحی« گذاشتند و بعدا در مقابل سخن پیامبر ص، حتی آن را نماز »اوابین« هم نامیدند!
حضرت علی ع در زمان خالفت خود با این بدعت مخالفت کردند؛ و اینک��ه فرم��ود »نم��از اوابین را ذبح می کنی، یعنی وق��تی اف��راد ب��ه ج��ای نافل��ه ظه��ر، ک��ه وقتش بع��د از اذان ظه��ر است، این نماز را می خوانند، دیگر نافله ظه��ر را نمی خوانن��د و ب��ا این کارش��ان، گ��ویی نافل��ه
(116، ص7ظهر را که به نماز توبه کنندگان معروف بوده، ذبح کرده اند. )الوافي، ج ام��ا از زم��ان معاوی��ه ب��ه بع��د، دوب��اره این ب��دعت رواج ی��افت و این را یکی از اش��کاالت امیرالمومنین ع شمردند! و احادیثی درباره اهمیت این نماز از ق��ول پی��امبر ص جع��ل کردن��د. امروزه هم متاسفانه این نم��از رواج دارد، ب��ا اینک��ه در کتب بس��یار معتبرش��ان، مانن��د ص��حیح بخاری، روایاتی )مثال از قول پسر عمر( دارند ک��ه نه تنه��ا پی��امبر ص، بلک��ه اب��وبکر و عم��ر هم
[1(1110، ح 220، ص1چنین نمازی نخوانده اند )صحیح بخاری، ج566، ص1، ج2؛ من ال يحضره الفقيه452، ص3الكافي، ج
يف بن عم��يرة ماعيل القمي عن علي بن الحكم عن س�� محمد بن يحيى عن محمد بن إس��ة و رفعه قال: مر أمير المؤمنين ص برجل يصلي الضحى في مسجد الكوفة فغمز جنبه بال��درلى ��دا إذا ص�� ذي ينهى. عب ه قال فأتركها قال فقال أ رأيت ال قال نحرت صالة األوابين نحرك الل
ه ع و كفى بإنكار علي ع نهيا. فقال أبو عبد الل
( از امام صادق ع روایت شده است:3 هنگامی که نمازگزار به نماز می ایستد، رحمت از اوج آس��مانها ت��ا گردنه ه��ای زمین ب��ر او نازل می شود و فرشتگان بر او حلقه می زنند و فرشته ای ندایش می ده��د: اگ��ر این نم��ازگزار
از آنچه در این نماز است باخبر بود، نمازش را تمام نمی کرد!ه 1 ي الل ق، ق��ال: قلت البن عم��ر رض�� ��ة، عن م��ور عبة، عن توب . حدثنا مسدد، ق�ال: ح�دثنا يحيى، عن ش�
بي ص ق��ال: ال ��ر؟، ق��ال: ال، قلت: ف��الن عنهما: أتصلي الضحى؟، قال: ال، قلت: فعمر؟، قال: ال، قلت: فأبو بكإخاله. . و روى عبد الواحد بن المختار األنصاري عن أبي جعفر ع قال: سألته عن صالة الضحى فقال أول من 2
ها رسول الله ص و قال إن عليا ع مر على رجل و هو هم كانوا من الغافلين فيصلونها و لم يصل ها قومك إن صاليها فقال علي ع ما هذه الصالة فقال أدعها يا أمير المؤمنين- فقال ع أكون أنهى عبدا إذا صلى يصل
39
265، ص3الكافي، ج��د ��ا عب معت أب علي بن إبراهيم عن محمد بن عيسى عن يونس عن يزيد بن خليفة قال س����ان ماء إلى أعن ��ان الس�� حم��ة من أعن ��ه الر ��زلت علي الة ن ه ع يقول إذا قام المصلي إلى الص�� الل
ي ما في الصالة ما انفتل. 1األرض و حفت به المالئكة و ناداه ملك لو يعلم هذا المصل
تدبرذي ينهى؛ عبدا إذا صلى«1 ( »أ رأيت ال
گاه طغیانگری انسان به حدی می رسد که نه تنه��ا خ��ودش نم��از نمی خوان��د، بلک��ه م��انع ازنمازگزاردن دیگران می شود. البته اینها از دید خدا مخفی نمی ماند.
نکته ای برای اخالق اجتماعی گاهی ممکن است کسی در خانواده ویا جمعی باشد که اهل نماز نیستند و فرد نم��ازگزار
را مسخره می کنند. این آیه به او دلداری می دهد که اندوهی به دل راه مده! ت��و ک��ه در چ��نین ش��رایطی نم��از می خوانی، به پیامبرت اقتدا کرده ای! تازه، اینها تو را فقط مسخره می کنند، اما آن زم��ان در
(1مقابل نماز پیامبر، قصد چه جسارتهایی می کردند؟! )حدیث
ذي ينهى؛ عبدا إذا صلى«2 ( »أ رأيت المقصود از »آیا دیدی کسی را که ...« در این آیه چیست؟
ال��ف. مواخ��ذه اس��ت؛ ب��دین معن��ا ک��ه »فک��ر می ک��نی چ��ه ع��ذابی در انتظ��ار اوس��ت«؟(782، ص10)مجمع البیان، ج
، ص20؛ الم��يزان، ج782، ص10ب. در مق��ام تعجب واداش��تن اس��ت؛ )مجمع البی��ان، ج ( به هم��ان وجهی ک��ه در زب��ان فارس��ی می گ��وییم ک��ه »واقع��ا می بی��نی ک��ه فالنی چ��نین326
می کند؟!« ج. شاید هشداری است به واقع بینی در زن��دگی ی��ک م��ومن و مش��کالتی ک��ه ب��رایش پیش
می آید:نکته تخصصی انسان شناسی
در آیات قبل، ابتدا از اکرام انسان با تعلیم ویژه ای )که مایه برتری او بر غیر انسان ش��ده ( سخن گفت، سپس هشدار داد که گمان نکنید که وقتی خدا چ��نین2، تدبر352است، جلسه
انسان را اکرام کرده، دیگر همه چیز در این انسان بر وفق مراد است: اولین هشدار این ب�ود ک�ه علی رغم چ�نین عن�ایت وی�ژه ای ع�ده ای راه طغی��ان را در پیش
می گیرند. شاید در اینجا دارد هشدار دوم را می ده��د ک�ه: اگ��ر کس��ی م��ومن ش��د و در همین مس�یر
کرامت الهی گام برداشت، انتظار نداشته باشد که از جانب آن طغیانگرها اذیت نشود؛ حتی برای نماز خواندنشان، که ظاهرا یک ام��ر ف��ردی اس��ت و ک��اری ب��ه ک��ار آنه��ا ن��دارد،
مزاحمش خواهند شد.
. این روایت همین مضمون را مفصلتر مطرح کرده است: 1ه محمد بن الحسن عن سهل بن زياد عن ابن محبوب عن أبي حمزة عن أبي جعفر ع قال قال رسول اللحم��ة من ��ه الر ت رف و أظل ى ينص�� ��ه حت ه علي ��ل الل ه إليه أو قال أقب ص إذا قام العبد المؤمن في صالته نظر الله ه به ملكا قائم��ا على رأس�� ل الل ماء و وك ماء و المالئكة تحفه من حوله إلى أفق الس فوق رأسه إلى أفق الس
ها المصلي لو تعلم من ينظر إليك و من تناجي ما التفت و ال زلت من موضعك أبدا. )الك��افي، ج ،3يقول له أي(265ص
40
نکته تخصصی سیاسیاگر نکته فوق صحیح باشد، هشداری است که مواظب باشید:
شیطان برای گرفتن دینتان، ابتدا از زاویه سکوالریسم )جدایی دین از مس��ائل اجتم��اعی( وارد می شود؛ اما اگر وارد شد آزادی عملتان در مسائل دینی مربوط به خودتان را هم تحمل نخواهد کرد. شاهد ساده اش هم مخالفت شدید حکومت های س��کوالر غ��ربی ب��ا حج��اب زن��ان
مسلمان است.د. ...
( »عبدا إذا صلى«3 اگر این سوره اولین سوره نازل شده بر پیامبر ص باشد و یکجا ن��ازل ش��ده باش��د، تعب��یر »بنده ای که نماز می گذاشت« داللت دارد که پی��امبر اک��رم ص قب��ل از ن��زول ق��رآن هم نم��از می خوانده است؛ و این شاهدی است بر اینکه ایشان قبل از برانگیخت�ه ش��دن ب�ه »رس��الت« ]= ابالغ پیام الهی به دیگران[ ، مقام »نبوت« ]اطالع از مطالب وحیانی[ را دارا بوده اس��ت.
(325، ص20)المیزان، ج
ذي ينهى؛ عبدا إذا صلى«4 ( »أ رأيت الذي ينهى« در این آیه، علی القاعده همان انسان طغیانگر است که در آیه 6مقصود از » ال
از او سخن گفته شد.پس،
کسی که خ�ود در مقاب�ل خداون�د طغی��ان ک�رده، رس��م بن�دگی بج�ا نمی آورد، ح�تی ب�رایعبادات فردی انسانهایی که ظاهرا کاری به کار وی ندارند، نیز مانع تراشی می کند.
نکته تخصصی انسان شناسی سیاسی کسی که راه طغیانگری در مقابل خدا در پیش می گیرد، این گونه نیست که به آزادی های
فردی هم احترام بگذارد. در دوره جدید، با شعار »آزادی« و »لیبرالیس��م« )مکتب اص��الت آزادی( تالش ش��د دین و دینداری از عرصه زندگی کنار زده شود؛ با این ادعا که »هرکسی در عرصه زن��دگی خ��ود آزاد است، مادام که به آزادی های دیگران تجاوز ننماید.« و مدعی شدند که دینداری، عرصه را ب��ر آزادی های فردی تنگ می کن��د؛ ام��ا لیبرالیس��م، آزادی همگ��ان، ح��تی دین��داران را ب��ه رس��میت
می شناسد. اما تجربه تم��دن م��درن بخ��وبی اثب��ات ک��رد ک��ه چ��نین »آزادی«ای، بیش از ی��ک ش��عار، و سرپوشی برای بسط سلطه سلطه گران نخواهد بود؛ و انسان ها تا زمانی آزادی دارند، که در مقابل نظام سلطه تسلیم باشند؛ لذا صریحا اعالم کردند که ایدئولوژی »لیبرال دموکراس��ی« آزادی انسان را به رسمیت می شناسد مگر آزادی کسی ک��ه نخواه��د زی��ر ب��ار نظ��ام »لی��برال دموکراسی« برود؛ و از حمایت همه جانبه کشورهای غربی از کودت��ای الجزای��ر- ک��ه م��ردم در انتخابات آزاد به یک حکومت دینی رای داده بودند - تا قوانین سختگیرانه علی��ه حج��اب زن��انی که نمی خواهند ابزار ش��هوترانی م��ردان بی دین ق��رار گیرن��د، و ... همگی ش��واهدی اس��ت ب��ر اینکه »کسی که در مقابل خدا طغی��ان می کن��د، قطع��ا ب��ه دین��داران، ح��تی در مق��ام دین��داری
خودشان هم آزادی نخواهد داد.«
41
أ رأيت إن ك��������ان على اله��������دى11( آی��������ه 96( س��������وره عل��������ق )35829/12/1395
ترجمهآیا نگاه کرده ای که اگر بر هدایت بود، ]چه می شد[ ؟
میالد مبارک حضرت زهرا، صدیقه ک:بری س:الم الل:ه علیه::ا، ب::ر تم::امی پوین::دگانراهش مبارک باد
صدها برکت از کرم فاطمه باشدسالی که بهارش قدم فاطمه باشد پیغام فرج در حرم فاطمه باشدامید که یک مژده ز صدها خبر خوش
حدیث( فرازهایی از خطبه فدکیه1
حضرت زینب س روایت کرده است هنگامی که به حضرت فاطمه سالم الل��ه علیه��ا خ��بر رسید که ابوبکر تصمیمش بر اینک��ه ف��دک را از ایش��ان ب��ازدارد قطعی ش��ده، روس��ری اش را محکم کرد و خود را در چادری پیچید و همراه جمعی از زنان از منزل خارج ش��د، و ب�ه نح��وی
در–حرکت کرد که راه رفتنش، از راه رفتن رسول خدا ص چیزی کم نداشت، ت��ا ب��ر اب��وبکر وارد شد، ناله ای سر داد که همه افراد به–حالی که در میانه جمعی از مهاجران و انصار بود
گریه افتادند، چون گریه اش آرام گرفت، فرمود: ... و شهادت می دهم که پدرم محمد ص بنده و رسول خداست؛ پیش از آنک��ه بیافرین��د او را اختیار کرده بود، و پیش از آنکه مبعوثش کن��د، او را برگزی��ده ب��ود؛ هنگ��امی ک��ه خالی��ق در غیب، مکنون؛ و از هر هول و هراسی، مصون؛ و با عدم، قرین بودند، ]خدا این ک��ار را انج��ام داد[ بر اساس علم خداوند عز و جل به عاقبت امور و احاطه اش به حوادث ایام، و ش��ناختش از حد و اندازه کارها؛ خداوند عز و جل او را مبعوث کرد برای تمام کردن کار خ��ود، و محق��ق ساختن حکمی که مقدر شده بود؛ پس ]حضرت محمد ص[ امت ها را دید که در دین های خ��ود فرقه فرقه شده بودند، هر یک به آتشی گرفتار و به پرستش بت هایی مش�غول ب�ود، و خ�دا را با اینکه می شناختند، انکار می کردند؛ پس خداوند عز و جل با حضرت محمد صلی الل��ه علی��ه و آله، ظلمتهای آنها را نور بخشید، ابهام و تردیدها را از قلبها گش��ود، و تاریکیه��ا را از مقاب��ل
دیدگان زدود، ... ... سپس شما ای بندگان خدا ...گمان کردید ک��ه خداون��د حقی برایت��ان در این ام��ر ق��رار داده است، و عهدی بود که به جانب شما گسیل داشته ب��ود، در ح��الی ک��ه م��ا باقی مان��ده آن چیزی بودیم که خداوند بر شما خلیفه ق�رار داده ب�ود، و کت�اب خ�دا ب��ا م�ا ب�ود، در ح�الی ک��ه بص��یرت هایش آش��کار ب��ود، و آی��اتش در م��ورد م��ا، از ام��ور مخفی اش پ��رده برمی داش��ت، و برهانش ظواهرش را کامال واضح می ساخت، و شنیدنش جان هر جنبن��ده ای را آرام می ک��رد، پ��یروی از آن ب��ه بهش��ت رض��وان ره می نم��ود و گ��وش س��پردن ب��ه آن، ب��ه س��وی نج��ات ره
می برد ... ... در حالی که کتاب خداون��د در مقاب��ل شماس��ت: مط��البش نمای��ان، احک��امش ش��کوفا، نشانه هایش رهنما، برحذرداشتن هایش تردیدناپذیر، و دستوراتش واض��ح اس��ت، و ش��ما آن را
پشت سرتان انداخته اید؛ آیا می خواهید از او روی برگردانید؟ یا به غیر آن حکم می کنید؟ ...104-98، ص1؛ اإلحتجاج )للطبرسي(، ج31-27 بالغات النساء، ص
افقة - قال أحمد بن أبي طاهر: حدثني جعفر بن محمد- رجل من أهل ديار مصر لقيته بالر��ا ��ونس ق��ال: أخبرن ه بن ي ��د الل ��ا عب قال: حدثني أبي قال: أخبرنا موسى بن عيسى قال: أخبرنالم، ين عليهم��ا الس�� ��ه زينب بنت الحس�� ه عليه عن عمت جعفر األحمر عن زيد بن علي رحمة اللتملت الم إجماع أبي بكر على منعها ف��دك الثت خماره��ا و اش�� قالت : لما بلغ فاطمة عليها الس
42
بجلبابها و خرجت في حشدة نسائها و لمة من قومها، تجر أدراعها، ما تخرم من مشية رسولد من المه��اجرين و ى وقفت على أبي بكر- و هو في حش�� ه عليه ]و آله[ شيئا، حت ى الل ه صل الل
ة أجهش لها القوم بالبكاء، فلما سكنت فورتهم قالت: ت أن األنصار- فأن��ل أن طفاه قب ��ه، و اص�� ��ل أن يجتبل ��اره قب وله، اخت ��ده و رس�� هد أن أبي محمدا عب ... و أش�� ابتعثه، و سماه قبل أن استنجبه، إذ الخالئق بالغيوب مكنونة، و بستر األهاويل مصونة، و بنهاية��ل األم��ور، و إحاط��ة بح��وادث ال��دهور، و معرف��ة ه ع��ز و ج��ل بمآي العدم مقرونة، علما من اللاء حكم��ه، ف��رأى األمم ه عز و جل إتماما ألمره و عزيمة على إمض�� بمواضع المقدور، ابتعثه الله م��ع ��رة لل ��دة ألوثانه��ا، منك ف��ا على نيرانه��ا، عاب ��ه[ فرق��ا في أديانه��ا، عك ه عليه ]و آل صلى اللج عن القلوب بهمه��ا، ه عليه ]و آله[ ظلمها، و فر ى الل ه عز و جل بمحمد صل عرفانها، فأنار الل
و جال عن األبصار غممها،ة ه ]ملکه الله[ فيكم عهد قدمه إليكم، و نحن بقي ه ... زعمتم حق لكم لل ...ثم أنتم عباد الل��ة نة بصائره، و آي فينا منكشفة سرائره، و بره��ان منجلي ه، بي استخلفنا عليكم، و معنا كتاب الل
جاة استماعه... إلى الن باعه، مؤد ضوان ات ة إسماعه، قائد إلى الر ظواهره، مديم للبري��اهرة، و زواج��ره ه بين أظهركم، أموره ظاهرة، و أحكامه زاه��رة، و أعالم��ه ب ...و كتاب الل��ره ��ه تري��دون؟، أم بغي ��ة عن فتم��وه وراء ظه��وركم، أ رغب حة، ق��د خل الئح��ة، و أوام��ره واض��
1تحكمون...
( از امام رضا ع روایت شده است:2امام آبی گوارا بر تشنگان است، و راهنمایی برای هدایت و نجات دهنده از هالکت است.
200، ص1الكافي، جضا ع: ه رفعه عن عبد العزيز بن مسلم عن الر أبو محمد القاسم بن العالء رحمه الل
دى. اإلمام الماء العذب على الظمإ و الدال على الهدى و المنجي من الرتدبر
( »أ رأيت إن كان على الهدى«1 در این آیه، جمله شرطیه را آورد ولی جواب شرط را نیاورد: آیا نگاه کرده ای که اگ��ر ب��ر
هدایت بود، ]آنگاه...؟[.منظور از »او« در این جمله که »او بر هدایت بود« کیست، و آن جمله محذوف چیست؟
الف. منظور، همان بنده نمازگزار است؛ و آنگاه جواب شرط می تواند این باشد که:
( »چه عذابی در انتظار آن طغیانگر است«؛ یعنی »اگر آن طغیانگر که بن��ده نم��ازگزار1) را منع می کرد می دانست که آن بنده بر هدایت است، چ��ه ع��ذابی در انتظ��ار او خواه��د ب��ود؟
(326، ص20؛ المیزان، ج783، ص10)مجمع البیان، ج ( »چه اندازه کار آن طغیانگر عجیب و نامعقول بود«؛ یعنی »اگر آن طغیانگر ک��ه بن��ده2)
نمازگزار را منع می کرد می دانست که آن بنده بر هدایت اس��ت، چ��ه ان��دازه ک��ارش عجیب و(783، ص10نامعقول بود«؟ )مجمع البیان، ج
(3... )
. این حدیث هم درباره اینکه هدایت در گروی چیست: 1مد بن علي بن محمد بن ��د الص�� ه الج��وهري ق��ال ح��دثنا عب ��د الل ه أحمد بن محمد بن عبي حدثنا أبو عبد الل�وان عن أبي�ه عن األع�رج عن أبي ه بن ذك �د الل �اد عب ي مكرم قال حدثنا الطيالسي أبو الند ]الوليد[ عن أبي الز��ان على اله��دى و من بعه ك ه عز و جل من ات قلين كتاب الل ي تارك فيكم الث هريرة قال: قال رسول الله ص إن��ه ��رة فمن أه��ل بيت ات فقلت ألبي هري ه في أهل بيتي ثالث مر ركم الل تركه كان على الضاللة ثم أهل بيتي أذك��ة ه في قوله و جعلها كلم��ة باقي ذين ذكرهم الل نساؤه قال ال أهل بيته صلبه و عصبته و هم األئمة االثنا عشر ال
(87في عقبه )كفاية األثر في النص على األئمة اإلثني عشر، ص43
ب. منظور، خود آن طغیانگر است؛ آنگاه جواب شرط می تواند همانند موارد فوق باش��د؛ یعنی: اگر آن طغیانگر بر هدایت بود، می فهمید که با این کارش چ��ه ع��ذابی در پیش دارد؛ ی��ا چه اندازه ک��ارش ن��امعقول ب��وده اس��ت؛ ی��ا چ��ه ک��اری را بای��د ام��ر می ک��رد ی��ا م��انع می ش��د
(؛ یا ... 326، ص20)المیزان، جج. ...
( »أ رأيت إن كان على الهدى«2 گاه انسان بدون اینکه درباره سخن کسی تامل کرده باش��د، پیش�اپیش خ�ود را در موض��ع حق و او را در موضع باطل می بیند. انسان همواره باید قبل از موضع گیری در مورد ه��رکس،
ابتدا با خود بیندیشد که اگر او بر هدایت بود، چطور؟
( »أ رأيت إن كان على الهدى«3 این آیه ظاهرا در مقام این است که آن انسان طغی��انگر را ک��ه در مقاب��ل بن��ده نم��ازگزار سد ایجاد می کرد، مواخذه کند که: تو که چنین می کنی، اگ��ر آن بن��ده در ه��دایت ب��ود و ت��و در اشتباه بودی، چطور؟ اما چرا از تعبیر »اگر او بر هدایت بود« استفاده ک��رد، و تعب��یری مانن��د
اگر واقعا »او آدم خوبی بود و کارش درست بود و تو در اشتباه بودی« نیاورد؟ الف. شاید می خواهد تذکر دهد که مس�اله اص��لی ب��رای قض��اوت ک�ردن درب��اره کس�ی، و خوب یا بد دانستن او، مساله در مسیر هدایت بودن است. یعنی معیار قضاوت درباره اف��راد، وضع کنونی آنها نیست. ممکن است به صورت بالفعل االن ما به�تر از دیگ��ری باش��یم، ام�ا او
چون در مسیر هدایت قرار گرفته، عاقبتش بهتر از ما شود. ب. شاید می خواهد تذکر دهد که مساله اصلی برای قضاوت کردن درباره کسی، و خ��وب یا بد دانستن او، وضع مادی و امکان��ات دنی��وی او نیس��ت؛ بلک��ه وض��عیت معن��وی و در مس��یر
هدایت بودن اوست.ج. ...
قوى 12( آی����������ه 96( س����������وره عل����������ق )359 ����������الت أو أم����������ر ب30/12/1395
ترجمه]آیا نگاه کرده ای که اگر او بر هدایت بود،[ یا به تقوی امر می کرد ]چه می شد[ ؟
تبریک سال نو�� سال نو شد. ��
یک سال دیگر هم از عمرمان گذشت.آنچه خوردیم و پوشیدیم و وقت گذراندیم؛ از دستمان رفت؛
آنچه برای ما ماند و می ماند،باورهایی است که نحوه تصمیم گیری ، و در حقیقت، رنگ و بوی جانمان را رقم زده؛
و اعمال رفتاری که هویت و شخصیت مان را سامان داده است.�� سال نو شد. ��
گرد و غبار از خانه ها رفتیم.آیا غبار از خانه دل نروبیم؟
آیا خودمان نو نشویم؟اما چگونه؟
خداوند پاسخ می دهد:44
»م���ا کت���ابی برایت���ان فرس���تادیم ک���ه در آن ذک���ر و ح���ال شماس���ت؛ پس، آی���ا در آن(10نمی اندیشید؟!« )انبیاء/
جمعی از تشنگان وحی کوشیدند، سال گذشته، هر روز دس��ت کم درب��اره ی��ک آی��ه از اینکتاب بیندیشند.
شما هم اگر می خواهید همراه شوید، بسم الله؛در کانال »یک آیه در روز« عضو شوید و آن را به دوستانتان معرفی کنید:
https://t.me/YekAaye، بتوانیم با یاری قرآن، خودمان را نو کنیم.1396ان شاءالله که در سال
سال نو بر آنان که می خواهند از نو زندگی کنند، مبارک باد.نکات ترجمه
ق��وى« از م��اده »وقی« ب��ه معن��ای نگهداش��تن و حف��ظ ک��ردن اس��ت و ترجم��ه کلم��ه »الت »تقوی« به »خودنگه�داری« بس�یار مناس��ب تر اس��ت ت��ا »پرهیزک�اری«. درب�اره این کلم��ه در
توضیح داده شد.135جلسه حدیث
( از امام صادق ع روایت شده است:1تقوی بر سه گونه است:
یکی تقوای به خدا، و آن عبارت است از اینکه ک��ار مح��ل اختالف ]ک��ه درب��اره اش اختالفنظر هست[ را ترک کند، چه رسد به شبهات؛ و این تقوای خاص الخاص است؛
و تقوای از خدا، و آن عبارت است از ترک شبهات، چه رسد به ترک ح��رام؛ و این تق��وایخاص است؛
و تق��وای از ت��رس آتش و عق��اب، و آن عب��ارت اس��ت از ت��رک ح��رام؛ و این تق��وای ع��اماست ...
و فرمودند: تفسیر تقوا عبارت است از ره��ا ک�ردن آنچ��ه ک�ه انج��امش مش��کلی ن�دارد، ب��رای برح�ذر
ماندن از آنچه مشکل دارد.38مصباح الشريعة، ص
بهة و ال عن الش� �رك الخالف فض� ه و ه�و ت قوى على ثالثة أوجه تقوى بالل قال الصادق ع التال عن الح��رام و ه��و بهات فض�� ��رك الش�� ه تع��الى و ه��و ت هو تقوى خاص الخاص و تقوى من الل
ار و العقاب و هو ترك الحرام و هو تقوى العام ... تقوى الخاص و تقوى من خوف النقوى ترك ما ليس بأخذه بأس حذرا مما به البأس. ... و تفسير الت
( از امام باقر ع روایت شده است:2پیامبر اکرم ص در حجة الوداع خطبه ای خواندند و فرمودند:
ای مردم! به خدا سوگند که چیزی نبود که شما را به بهشت نزدی��ک کن��د و از آتش دور نمای��د، مگ��ر
اینکه شما را بدان امر کردم؛ و چیزی نبود که شما را به آتش نزدیک کند و از بهشت دور نمای��د، مگ��ر اینک��ه ش��ما را از
آن بازداشتم. و همانا روح االمین در جان من چنین القا کرد که کسی نمی م��یرد مگ��ر اینک��ه روزی اش را
به طور کامل دریافت کند؛پس تقوای الهی پیشه کنید و در طلب ]روزی[ حرص نزنید؛
و مبادا اگر چیزی از روزی کسی به تاخیر افتاد، آن را از راه غیر حالل طلب کند؛ چرا ک��هآنچه نزد خداست به دست نمی آید مگر با طاعتش.45
74، ص2الكافي، ج��د عن أبي حم��زة م بن حمي ال عن عاص�� عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد عن ابن فض��
مالي عن أبي جعفر ع قال: الثه ع في حجة الوداع فقال: خطب رسول الل
ار إال و قد أمرتكم به ة و يباعدكم من الن بكم من الجن ه ما من شيء يقر اس! و الل ها الن يا أية إال و قد نهيتكم عنه؛ ار و يباعدكم من الجن بكم من الن و ما من شيء يقر
ه قوا الل ى تستكمل رزقها ف��ات ه لن تموت نفس حت وح األمين نفث في روعي أن أال و إن الره ال ه فإن ��ر حل ��ه بغي زق أن يطلب يء من ال��ر و أجملوا في الطلب و ال يحمل أحدكم استبطاء ش��
ه إال بطاعته. 1يدرك ما عند الل
تدبرقوى«1 ( »أو أمر بالت
(؛ و این بن��ده ای ک�ه ب��ر ه�دایت اس��ت،9-7آن انسان طغیانگر، منع از نماز می کرد )علق/امر به تقوی.
و ج��الب اینجاس��ت ک��ه هم نم��از خوان��دن و هم رع��ایت تق��وی، از اموری ان��د ک��ه در نگ��اهبسیاری از انسان ها مساله ای شخصی و فقط و فقط به خود شخص مرتبط می باشد.
اما شاید این آیات می خواهند این نگاه را به چالش بکشند.نکته تخصصی انسان شناسی
انسان، موجودی اجتماعی است؛ پس، هرچند در ظ��اهر خ��ود را بی اعتن��ایی بزن��د، ام��ا در واقع، نمی تواند نسبت به زندگی دیگران بی اعتنا باشد؛ تا حدی که بس��یاری از جامعه شناس��ان برجسته )مانند کولی، مید و بلومر( از »اثرآینه سان« سخن گفته اند )یعنی انسان هر کاری که می کند، نگاه می کند که چه اثری در دیگران می گذارد و ب��ر اس��اس انعکاس��ی ک��ه در دیگ��ران
دارد کارش را انجام می دهد( و عمده کنش های انسانی را اساسا »کنش متقابل« می دانند. این آیات چه بسا می خواهند بگویند، هر انس��انی، چ��ه طغی��انگر باش��د و چ��ه اه��ل ه��دایت، نمی تواند نسبت به زندگی و رفتار دیگران بی تفاوت باشد؛ و حتی در خصوص رفتاره��ایی ک��ه از منظر بسیاری از افراد، کامال شخصی قلمداد می شود، امر و نهی ای دارند. البته این امر و نهی، صرفا زبانی نیست؛ بلکه بسیاری از اوقات، ما با اعمال مان و ن��یز ب��ا واکنش هایم��ان ب��ه
رفتار دیگران، عمال آنها را امر و نهی می کنیم. ج��دی– که هر انسانی خواه ناخواه در حال امر و نهی دیگران اس��ت –و اگر این واقعیت
گرفته شود، به ادعای دروغین »لیبرالیسم« )که: انسانها مادام که متعرض دیگ��ران نش��ده اند آزادند و ما کاری به باورها و جهت گیری های درونی دیگ��ران ن��داریم( فریفت��ه ش��ویم، خ��واهیم اندیشید که واقعا اگر ما دائما در حال امر و نهی دیگران هستیم، به چه چیزی ام��ر ک��نیم و از
چه نهی نماییم.
. این سه روایت هم در اهمیت تقوی قابل مالحظه است: 1 ( محمد بن يحيى عن أحمد بن محمد عن محمد بن سنان عن فضيل بن عثمان عن أبي عبيدة عن أبي1)
ل. )الكافي، ج (75، ص2جعفر ع قال كان أمير المؤمنين ص يقول ال يقل عمل مع تقوى و كيف يقل ما يتقبل بن عم��ر ق��ال: كنت2) ى عن مفض�� ( عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن عثمان بن عيس��
ه ثم ق�ال لي إن قلي�ل تغفر الل عف عملي فق�ال م�ه اس� �ا م�ا أض� عند أبي عبد الله ع فذكرنا األعمال فقلت أنج��ل يطعم �ل الر �ير بال تق��وى ق��ال نعم مث �ون كث ��ف يك قوى خير من كثير العمل بال تقوى قلت كي العمل مع الت��ون طعامه و يرفق جيرانه و يوطئ رحله فإذا ارتفع له الباب من الحرام دخل فيه فه��ذا العم��ل بال تق��وى و يك
(76، ص2اآلخر ليس عنده فإذا ارتفع له الباب من الحرام لم يدخل فيه. )الكافي، جن الميثمي عن يعق��وب بن3) ترق عن محس�� ى بن محمد عن أبي داود المس�� ( الحسين بن محمد عن معل
�اه ق�وى إال أغن ه عز و جل عبدا من ذل المعاصي إلى عز الت ه ع يقول ما نقل الل شعيب قال سمعت أبا عبد الله من غير عشيرة و آنسه من غير بشر. )الكافي، ج (76، ص2من غير مال و أعز
46
نکند ما جزء کسانی باشیم که عمال از ارتباط انسانها با خدا )نماز( منع می ک��نیم؛ و کس��یرا که اهل ترویج تقواست، از خود می رانیم!
قوى«2 ( »أ رأيت إن كان على الهدى؛ أو أمر بالت قرآن کریم در اولین آیات نازل شده بر پیامبر ص، وقتی می خواه��د مخ��اطب را ب��ه برت��ر بودن یک انسان توجه دهد، دو ویژگی برایش برمی شمرد: اهل هدایت بودن، و آمر ب��ه تق��وی
بودن.یعنی معیار قضاوت درباره خوبی انسانها این دو چیز است:
آیا او در مسیر هدایت است؟آیا او در زمره کسانی است که امر به تقوا می کنند؟
اما این دو ویژگی چگونه می توانند جامع همه خصلتهای خوب شوند؟نکته تخصصی انسان شناسی
پاسخ سوال فوق، نیازمند توجه به چند مقدمه است: ( کار خوب، زمانی واقعا خوب است که انسان را به خدا نزدیک کند )وگرن�ه اگ�ر ب�رای1)
شهرت و ریا و ... باشد، ارزشی ندارد(؛ وهم تقوا و هم هدایت، اموری اند که در نسبت با خدامعنی دار می شوند.
( چنانک��ه از معن��ای لغ��وی این دو کلم��ه هم فهمی��ده می ش��ود »ه��دایت«، ش��ناخت راه2)صحیح است؛ و »تقوی« )= خودنگهداری(، التزام عملی به پیمودن آن.
( »بر هدایت بودن« یک ویژگی ناظر به خود شخص است؛ و »امر به تقوا ک��ردن« ی��ک3)ویژگی ناظر به تعامل انسان با دیگران.
( در منطق قرآن کریم، رابطه متق��ابلی بین تق��وا و ه��دایت هس��ت: ه��دایت اساس��ا در4)قين؛ بق��ره/ ��دوا2متقین اثر می گ��ذارد )ه��دى للمت ذين اهت ( و ثم��ره ه��دایت هم تقواس��ت )و ال
(؛ یعنی اگر کسی بر ه��دایت اس��ت، اه��ل تقواس��ت؛ و17زادهم هدى و آتاهم تقواهم؛ محمد/اگر کسی امر به تقوا می کند، درصدد هدایت دیگران است.
پس،در این دو تعبیر، حقیقت »خوب بودن یک انسان«،
اوال در نسبت با خدا،ثانیا هم به لحاظ فردی و هم به لحاظ اجتماعی،
ثالثا هم در مقام نظر و هم در مقام عمل، نشان داده شده است.
قوى«3 ( »أو أمر بالت لحن آیه قبل )أ رأيت إن كان على الهدى(، به گونه ای بود ک��ه از آن اس��تنباط می ش��د ک��ه انسان همواره باید قبل از موضع گیری در مورد هرکس، ابتدا ب�ا خ�ود بیندیش�د ک�ه اگ�ر او ب�ر
(2هدایت بود، چطور؟ )جلسه قبل، تدبر آمدن این تعبیر )یا به تقوی امر می کرد( بالفاصله بعد از آن، از این سوءتفاهم که: »پس،
ما هرگز حق امر و نهی کردن به هیچکس را نداریم!« جلوگیری می کند. یعنی در عین حال که نباید درباره دیگران سریع موضع گیری کرد و افراد را ب��ا کوچک��ترین اشتباهی در گمراهی محض دانست، اما عرصه هایی هم وجود دارد ک�ه انح��راف و گن�اه ک�امال
آشکار است و در اینجا باید صریحا مخاطب را به تقوا امر کرد.
قوى«4 ( »أو أمر بالت
47
تقوا، از ماده وقی و به معنای نگهداشتن است؛ و »تقوا« آن چیزی است که انسان را درمسیر صحیح نگه می دارد؛
بر اساس شأن نزول این آیات، مصداق اص��لی آن بن��ده ای ک��ه »ب��ه تق��وی ام��ر می ک��رد«، شأن نزول(؛ 356است، پیامبر اکرم ص بوده است )جلسه
و اگر پیامبر ص پیام آور از جانب خداس��ت، بای��د م�ا را ب�ه هرآنچ��ه در مس�یر رس�یدن ب��ه(.2بهشت سعادت و دوری از جهنم شقاوت نیاز داریم، امر کرده باشد )حدیث
ى13( آی���������ه 96( س���������وره عل���������ق )360 ���������ول ���������ذب و ت أ رأيت إن ك1/1/1396ترجمه
آیا دیدی ]که[ اگر تکذیب کرد و روی برتافت، ]آیا نمی دانست که خدا می بیند؟[ حدیث
( از امام صادق ع روایت شده است:1اگر بندگان هنگامی که نمی دانستند، می ایستادند و انکار نمی کردند، کافر نمی شدند.
388، ص2الكافي، ج��ر عن زرارة عن أبي نان عن ابن بكي محمد بن يحيى عن أحمد بن محمد عن محمد بن س��
ه ع قال: عبد الل1لو أن العباد إذا جهلوا وقفوا و لم يجحدوا لم يكفروا.
( از امام کاظم ع روایت شده است:2 کسی که یک آیه از کت��اب خ�دا را تک�ذیب کن�د، اس��الم را پش�ت س��رش انداخت�ه و ب��ا این
کارش در حقیقت تکذیب کننده جمیع قرآن و پیامبران است.235، ص8الكافي، ج
الم بن أبي عيد عن محمد بن س�� عري عن علي بن محمد بن س�� ين بن محمد األش�� الحس��ه بن المغيرة قال قال أبوالحسن ع: سلمة عن محمد بن سعيد بن غزوان قال حدثني عبد الل
��ذب بجمي��ع الق��رآن و ه فقد نبذ اإلسالم وراء ظه��ره و ه��و المك من كذب بآية من كتاب اللاألنبياء و المرسلين.
تدبرى«1 ( »أ رأيت إن كذب و تول
��رى( ه ي ��أن الل ظاهرا این آیه جمله شرطیه ای است ک��ه پاس��خش در آی��ه بع��د )أ لم يعلم بآمده است.
و مقصود از این جمله چنین است: آیا دیدی ]آن طغیانگری که بنده نمازگزار را منع می کرد[ اگ�ر خ�ودش در مق�ام تک��ذیب و رویگردانی از حق است، آنگاه آیا نمی دانست که خدا او را می بیند ]و او را به خ��اطر این ک��ار
(326، ص20؛ المیزان، ج783، ص10عذاب خواهد کرد[؟« )مجمع البیان، ج
ى«2 ( »أ رأيت إن كذب و تولمعت 1 وب عن محمد بن مسلم قال س�� . محمد بن يحيى عن أحمد بن محمد عن ابن محبوب عن أبي أي
ه اإلنكار و الجحود فهو الكفر. سليم فهو اإليمان و كل شيء يجر ه اإلقرار و الت أبا جعفر ع يقول كل شيء يجر(388، ص2)الكافي، ج
48
( ام��ا ب��ه او5-1خداوند انسان را آفرید و با بزرگواری خود، به او علم وی��ژه ای داد )عل��ق/ (، بلک��ه7-6اختیار هم داد، و این انسان، نه تنها ممکن است در مقام عمل طغیان کن��د )عل��ق/
ممکن است در مقام نظر هم حقیقت را انکار )تکذیب( و از زی��ر ب��ار حقیقت رفتن س��رپیچی)تولی( نماید.
نکته تخصصی انسان شناسی و معرفت شناسی تکذیب حق، ظاهرا از ویژگی های منحصر به فرد انسان است؛ و به همان »تعلیم ب��ا قلم«
( برمی گردد. 4)علق/ هر ظرفیتی، همان گونه که اقتضای رشد فراوان پدید می آورد، ب��ه هم��ان ان��دازه، امک��ان سقوط و انحراف را موجب می شود. خدا انسان را از نعمت »زبان« و سخن گفتن و نوش��تن برخ��وردار ک��رد، ک��ه این وی��ژگی، از ممیزه ه��ایی اس��ت ک��ه م��وجب برت��ری انس��ان ب��ر س��ایر موجودات هستی شده است: چرا که انسان می تواند معرفت از اصل واقعیت ج��دا کن��د و در قالب زبان بریزد و بدون ارتباط با واقعیت، معرفت را منتقل کند. پس، در مقام شناخت، تنها به داده های حسی و عقلی خود محدود نمی شود؛ و تمام اندوخته های معرف��تی دیگ��ران را هم
(2، تدبر352می تواند به اندوخته معرفتی خود بیفزاید. )توضیح بیشتر در جلسه اما همین ویژگی )جدا کردن معرفت از اصل واقعیت و ریختن آن در ق��الب زب��ان( امک��ان
دروغ گویی و دروغ قلمداد کردن حقیقت و زیر بار حقیقت نرفتن را هم مهیا می کند. به همین جهت است که »ایمان و کفر«، وی��ژگی خ��اص انس��ان، و غ��یر از »علم و جه��ل« است که در حیوانات و فرشتگان هم مش��اهده می ش��ود؛ و ایم��ان و کف��ر، عالوه ب��ر علم، ب��ه
اراده انسان هم مرتبط است. به تعبیر دیگر، برای مومن بودن، دانستن حقیقت کافی نیست؛ بلکه تسلیم حقیقت ب��ودن
هم موضوعیت دارد؛ پس، در تحلیل انسان ها، باید امکان »کفر ورزیدن« و »سرپیچی از حق« را هم به عنوان
یک ممیزه انسانی جدی گرفت؛ و برای مواجهه با آن هم آماده بود.
ى«3 قوى؛ أ رأيت إن كذب و تول ( »أ رأيت إن كان على الهدى، أو أمر بالت در این سه آیه با تکرار تعبیر »أ رأيت: آیا دیدی« ظاهرا تقاب��ل دو س��ر طی��ف انس��انیت را
مطرح می کند.نکته تخصصی انسان شناسی
ظاهرا همان طور که »بر ه�دایت ب�ودن« و »ام�ر ب�ه تق�وا ک�ردن« دو وی�ژگی ج�امع ی�ک(،2انسان مطلوب است )جلسه قبل، تدبر
»تکذیب« کردن و »سرپیچی نمودن« هم دو ویژگی جامع انسان نامطلوب است؛ زیرا:
: تکذیب ناظر به مقام شناخت است و سرپیچی کردن ناظر به مقام عمل؛ 1مقدمه : حق و حقیقت گرانبهاترین و ارزشمندترین امر عالم است؛2مقدمه
نتیجه: کسی است که در مقام نظر و عمل، در مقاب�ل ارزش�مندترین ام�ر ع�الم ایس�تادهاست، بدترین موجود است.
ه يرى«4 ى؛ أ لم يعلم بأن الل ( »أ رأيت إن كذب و تولاگر کسی دست به تکذیب و سرپیچی از حق می زند، راه عالجش چیست؟
هشدار دادن و او را متوجه شاختن به این که خدا او را می بیند.
49
ثمره اخالقی اگر گاهی در برابر چیزی که می دانیم »حق« است، تسلیم نمی شویم، حاکی از این است
که هنوز خدا را جدی نگرفته ایم.
ه يرى 14( آیه96( سوره علق )20 20/1/1395 أ لم يعلم بأن اللترجمه
آیا نمی دانست که خدا می بیند؟حدیث
حاق ��ة عن إس�� ه بن جبل ��د الل محمد بن الحسن عن سهل بن زياد عن يحيى بن المبارك عن عبه ع بن عمار قال قال أبو عبد الل
��راك فق��د ه ال ي ه يراك فإن كنت ترى أن ك تراه و إن كنت ال تراه فإن ه كأن يا إسحاق خف اللاظرين عليك ه يراك ثم برزت له بالمعصية فقد جعلته من أهون الن كفرت و إن كنت تعلم أن
68، ص2اصول كافي، جامام صادق )ع( به اسحاق بن عمار فرمود:
اى اسحاق، از خدا چنان بترس که گويا او را مىبينى؛ و اگر تو او را نبينى، او تو را مىبين��د؛ پس اگ��ر می بی��نی ]= نظ��رت این اس��ت[ ک��ه او ت��و را نمىبين��د، قطع��ا ك��افر ش��ده ای! و اگ��ر می دانی که تو را مىبيند، و آنگاه در برابرش با گناه آشکار می شوی، پس حتما او را در زم��ره
پستترين ناظران بر خود قرار دادهاى!تدبر
( کسی که می داند خدا می بین�د و زی�ر نظ�ر خ�دا ک�ارش را انج��ام می ده�د ن�ه ناامی�د1می شود، نه شکست برایش معنی دارد، نه خستگی، نه پشیمانی، و نه ...
( راستی! وقتی به ما بگویند "می دانی خدا هم�ه چ�یز را می بین��د"، ب��ا خ�ود می گ�وییم2 "چه خوب"؟ یا می گوییم " چه ب��د "؟ این س��وال مح��ک خ��وبی اس��ت ک��ه بفهمیم آدم خ��وبی
هستیم یا مشکل داریم!کالمی از امام خمینی )ره(
همه ما خواهیم مرد و همه ما خواهیم حس��اب پس داد. بی��دار بش��وید ملت، بی��دار بش��وید دولت، همه بیدار باشید، همه تان در محضر خدا هستید، فردا همه بای�د حس�اب پس بدهی��د، از
روى خون شهداى ما نگذرید بدون نظر ... حکومت کردن بر یک همچو جامعهای ک��ه خ��ون خ��ودش را در راه اس��الم و در راه کش��ور اسالمی دارد میدهد، و جوانان برومن��دش را دارد ف��دا میکن��د؛ از کاره��ای بس��یار مش��کل و از امتحانات بسیار مشکل است. ای رؤسا! شماها در معرض امتحان درآمدهاید، و اعم��ال ش��ما
دقیقا تحت نظر خدای تبارک و تعالی است. ... ای پاسداران! ای ارتشیان! ای ژاندارمری! و ای سایر قوای مسلح نظامی و انتظامی! و ای رؤسای هر جا که هستید، هر قبیله که هستید و ای همۀÇ استاندارهای سرتاس��ر کش��ور! در
معرض امتحان هستید. ... از من طلبه تا تمام اف��راد این مملکت و تم��ام اف��راد بش��ر و تم��ام انبی��ا و اولی��ا، هم��ه در
معرض امتحاناند، به ادعا و گفتار رها نمیشوند. ... همۀÇ گروهها، همۀÇ مردمی که در این مملکت یا در رأس امور هستند، یا در ب��ازار هس��تند، یا در کشاورزی هستند، یا در کارخانهها هستند، یا گروهکهای مفسد هستند، همه بدانند ک��ه در
محضر خدا هستند و در معرض امتحان....
50
همه مورد امتحان خدا هستند. آن وقتی که قلم به دس��ت میگیری��د بدانی��د ک��ه در محض��ر خدا، قلم دست گرفتهاید. آن وقتی که میخواهید تکلم کنید بدانید ک��ه زب��ان ش��ما، قلب ش��ما،
چشم شما، گوش شما در محضر خداست.
عالم محضر خداست. در محضر خدا معصیت خدا نکنید.
در محضر خدا با هم دعوا نکنید سر امور باطل و فانی. برای خدا کار بکنید و برای خدا بهپیش بروید.
اگر ملت ما برای خدا و ب��رای رض��ای پیغم��بر اک��رم ص ب��ه پیش ب��رود، تم��ام مقاص��دشحاصل خواهد شد.
http://lib.eshia.ir/50080/13/237 237، ص13صحیفه نور، ج
مورد زیر بعدا اضافه شد
( ، این است که توجه کن��د۷-۶( یک راه عالج طغیانگری و غلبه بر احساس استغنا )علق/۳ که خدا او را می بیند؛ »ریشه طغیان دو چیز است: یکی اینک��ه خ��ود را بی نی��از می بین��د؛ دیگ��ر
(۵۳۸، ص۱۰آنکه خدا را نمی بیند و گمان می کند که خدا هم او را نمی بیند« )تفسیر نور، ج
ية 15( آی������ه 96( س������وره عل������ق )361 اص������ فعا بالن ������ه لنس������ لئن لم ينت كال2/1/1396ترجمه
حاشا و کال که اگر بازنایستد، س�وگند ک�ه ناص�یه ]= م�وی جل�وی پیش�انی، زم�ام[ ]او[ راسخت بگیریم.
نکات ترجمه ای و نحوی» این کلمه در اصل برای »انک��ار« اس��ت و در معن��ای »حق��ا«، ح��رف تنبی��ه )ه��ان(،»كال
توضیح داده شد.353کلمه جواب )بله،...( هم به کار می رود که در جلسه = الم مقدمه برای سوگند )موطئه للقسم( + حرف شرط )إن(» لئRن«
»Rرف»لم ينته��ينته« در اصل »ینتهی« بوده است که چون حرف جزم بر آن آمده، ح« : »ی« پایانی آن، ساکن و سپس حذف شده است.
»ینتهی« فعل مضارع از ماده »نهی« است که به باب »افتعال« رفته و معنای »مطاوع��ه« )قب��ول
کردن و پذیرفتن( پیدا کرده است )»انتهی« یعنی نهی را پذیرفت(. ظاهرا اصل این ماده در دو معنا به کار رفته است:
یکی در معنای »پایان و به نهایت رسیدن«، و دوم در معنای »بازداشتن و مانع شدن«.
البته عموم اهل لغت، تنها یک اصل برای این ماده معتقدند هرچن��د در اینک��ه ک��دام از این دو معنا اصل است، اختالف دارند. برخی اصل را در معنای اول )پایان و نهایت کار( دانسته و گفته اند و گفته اند معنای »بازداشتن« از این جهت است که وقتی »نهی« می کنید و مخاطب نهی را می پذیرد و بازمی ایستد، در حقیقت، آنج��ا را پای��ان ک��ار خ��ود ق��رار داده اس��ت )معجم
( اما برخی اصل را معنای دوم )بازداشتن( دانسته و گفته اند که359، ص5المقاييس اللغة، ج »پذیرش نهی« )= انتهاء( بر دو قسم است: یکی اختیاری و دوم طبیعی؛ و در مورد دوم، هر
51
چیزی را بخواهند بازدارند، آن نقطه بازداشتن آن، نه�ایت آن محس��وب می ش��ود و ل�ذا ب��ه آن. 1(266-265، ص12»انتها« و »نهایت« گفته اند. )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج
گفت��ه می ش��ود از این جهت ک��ه انس��ان را از ورود در ب��دیها»نهی::ة«همچ��نین ب��ه عق��ل هى؛ ط��ه/ ( )مف��ردات ألف��اظ128 و 54بازمی دارد، ک��ه جم��ع آن، »نهی« می باش��د: »أولي الن
( 827القرآن، ص
= الم قسم + فعل مضارع مجزوم »نسفع« + نون تاکی��د خفیف��ه )این ن��ون»لنسفعا« را در سبک نحوی اهل کوفه، غالبا به صورت »ن« می نویسند؛ اما در سبک نحوی اهل بصره، به صورت الف با تنوین نوش��ته می ش��ده اس��ت چ��ون هنگ��ام وق��ف، ب��ه ص��ورت »آ« خوان��ده
2(780، ص10می شود؛ مجمع البيان، ج
در دو معنا به کار رفته است. یکی در معنای رنگ س��یاهی ک��ه ب��ه س��رخی می��ل»سفع« (83، ص3کرده باشد؛ و دیگری به معنای »گرفتن با دست« است )معجم المقاييس اللغ��ة، ج
و برخی تاکید کرده اند که نه هرگونه گرفتن، بلکه گرفتن محکم و شدیدی است که با کشیدن (.141، ص5 ؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج779، ص10توام باشد. )مجمع البيان، ج
ماده »سفع« )لنسفعا( در قرآن کریم فقط همین یکبار به کار رفته است.
»Rية Rرآن، ص»الناص��اظ الق��(،810 به معنای رستنگاه موی جلوی سر است )مفردات ألف . در زبان3(779، ص10و یا خود مویی که در قسمت جلوی سر روییده باشد )مجمع البيان، ج
فارسی معادل معینی ندارد و بسیاری از مترجم�ان آن را ب�ه »پیش�انی« ترجم�ه کرده ان�د ک�ه ترجمه دقیقی نیست؛ زیرا »پیش��انی« ب��ه مح��دوده ب��االی اب��رو ت��ا رس��تنگاه م��وی س��ر گفت��ه می شود که مع�ادل این کلم�ه در زب�ان ع�ربی »جبه�ة« می باش�د؛ در ح�الی ک�ه »ناص�یه« ب�ه قسمتی می گویند که از رستنگاه مو شروع می شود و تا باالی سر ادام��ه می یاب��د و در مقاب��ل
( 141، ص5»قفا« )پشت سر( می باشد )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج ( که مورد اخیر41؛ الرحمن/16 و 15؛ علق/56کلمه »ناصیة« چهار بار به کار رفته )هود/
آن به صورت جمع )نواصی( بوده است.يةR«بدین ترتیب، مقصود از RالناصRی را»لنسفعا ب��ر کس��وی س��مت جل�آن است که قس
محکم و با شدت بگیریم و به سمت و سوی خاصی بکشیم، به ط��وری ک��ه وی ک��امال خ��وار و ذلیل شود و نیز توان هیچگونه مقاومت و سرپیچی نداشته باشد. البت��ه ب��ا توج��ه ب��ه اینک��ه در ماده »سفع« معنای سیاهی مایل به سرخی هم نهفته بوده، برخی توضیح داده اند ک��ه چه بس��ا
ك المنتهى« ب��النظر الى العب��د. و إم��ا ط��بيعى: كم��ا في 1 . و هذا االنتهاء إما اختيارى: كم��ا في: »إلى رب حدود الدار و أواخره��ا في الخ��ارج. ففي اآلي��ة إذا ك��ان النظ��ر الى نفس المنتهى من حيث ه��و، بمع��نى اس��م
درة المنتهى) ( فيك��ون االنته��اء في نفس14/�� 53المكان، كما في قوله تعالى: . و لقد رآه نزلة أخرى عند س�� المحل طبيعيا. و إذا كان النظر الى االنتهاء، بمعنى المصدر: فيكون االنته��اء في العم��ل و الس��ير من العب��د. و�ا، ف�ان ح�دود الش�يء تخت�ار ب�الطبع و من هذا المعنى: مفهوم النهاية بمعنى األقص�ى و اآلخ��ر للش�يء طبيعي باقتضاء الذات بكونه��ا متروك��ة فيه��ا فظه��ر أن طلب ال�ترك و إرادة ك�ون أم��ر متروك��ا: عب��ارة عن تحدي�ده و
تماميته و انتهائه الى ذلك الحد من دون إدامة فيه. . و النون في »لنسفعا« نون التأكيد الخفيفة و االختيار عند البصريين أن تكتب باأللف ألن الوقف عليها 2
باأللف و اختار الكوفيون أن تكتب بالنون ألنها نون في الحقيقة . برخی اصل این کلمه را از ماده »نصو« دانسته اند ک��ه ب��ه معن��ای برگزی��دن و اختی��ار ک��ردن اس��ت و 3
، ص5ناصیه هم محل رویش مو در قسمت باالی سر است، چ��نین نامی��ده ش��ده )معجم المق��اييس اللغ��ة، ج ( اما دیگران تذکر داده اند که اصل این کلمه به صورت »نصو« از زبان های عبری و سریانی گرفته شده433
که به معنای قسمت باالی بدن و مشخصا پیشانی و محل رستن م��وی س��ر ب��وده اس��ت؛ و ب��ه ص��ورت م��اده »نصی« کلمه ای در زبان عربی بوده است که به معنای اختیار کردن و برگزی��دن ب��وده اس��ت و نبای��د بین این
(148، ص12دو را خلط کرد )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج52
در این تعبیر، این معنا که صورتش بر اثر حرارت با آتش سیاه ش��ود ن��یز لح��اظ ش��ده اس��ت.(783، ص10)مجمع البيان، ج
حدیث ( از امام سجاد ع دعایی در خصوص فاصله بین نافله های روز جمعه آمده است؛ فرازی1
از آن بدین صورت است: خدایا ! همانا دلم امید به رحمت گسترده ات دارد و جانم از شدت عق��ابت بیمن��اک اس��ت. از تو می خواهم بر محمد و آل او درود فرستی و م��را از مک��ر خ��ویش ایمن داری و از خش��م خویش در عافیت بداری و مرا از اولیای طاعت خ�ود گ�ردانی و ب��ا رحمت و مغف�رتت ب��ر من تفضل کنی و با فضل گسترده ات م�را از ذلی��ل ش�دن در براب�ر بن�دگانت برت�ر داری و ب�ر منفع« ]= س��وزانندگی و گرفت��اری در[ آتش رحم ک��نی از اینک��ه ب��ه ناامی��دی م��ردودی، و »س��
محرومیت، مبتال شوم.348، ص1مصباح المتهجد، ج
ي على هم إن قلبي يرجوك لسعة رحمتك و نفسي تخافك لشدة عقابك فأسألك أن تصل اللل ��ك و تفض�� ��اء طاعت محمد و آله و أن تؤمنني مكرك و تعافيني من سخطك و تجعلني من أوليد ��ة ال��ر ل لعبادك و ترحمني من خيب ذل فني بسعة فضلك عن الت علي برحمتك و مغفرتك و تشر
1و سفع نار الحرمان.
( امیرالمومنین ع در فرازی از یکی از خطبه های خود فرمودند:2 ...پس تقوای خدایی را پیشه کنید که شما در مقابل دی��دگان اویی��د و ناص��یه ]= پیش��انی، زمام[ تان در دست اوست و تغییر و تحوالتتان در کف ق�درت اوس�ت؛ اگ�ر ]ک�اری را[ مخفی
دارید، بدان علم دارد؛ و اگر آشکار کنید، ثبت و ضبطش می کند...183نهج البالغه، خطبه
بكم في قبضته إن أسررتم علمه و إن ذي أنتم بعينه و نواصيكم بيده و تقل ه ال قوا الل ... فات2أعلنتم كتبه ...
( امیرالمومنین ع در فرازی از یکی از خطبه هایشان درباره خداوند می فرماید:3 ...مخلوقات را به خاطر ترس ]از تنهایی[ نیافریدی و به خاطر اینکه سودی ببردی به ک��ار نگماشتی، به دنبال هر كه باشى از تو پيش نيفتد، و آن را كه بگيرى از چنگ ت��و ب��يرون ن��رود. کسی که عصیانت کند، از سلطنتت نکاهد، و کسی که اطاعتت کند، در ملکت چیزی نیافزاید،
( دعایی از امام ب��اقر ع در ح�ال س�جده روایت ش�ده اس�ت ک�ه در322، ص3. همچنین در الكافي )ج 1 ،3کتب ادعیه روایی، این عبارتدر دعاهای بعد از نمازهای مستحب دهه آخر ماه رمض��ان )ته��ذيب األحك��ام، ج
؛ و نیز برای سجده شکر بعد از نمازها به ویژه بعد نماز ظهر و مغرب )البلد األمين و ال��درع الحص��ين،79ص( توصیه شده است:28؛ المصباح للكفعمي، ص18ص
�وب عن أبي جعف��ر األح��ول ن بن محب محمد بن يحيى عن أحمد بن محمد و محمد بن الحسين عن الحس���ك محمد لما أدخلتني ألك بح��ق حبيب اجد: »أس�� عن أبي عبيدة الحذاء قال: سمعت أبا جعفر ع يق��ول و ه��و س��ه على محمد و آله« ترجمه: به ار برحمتك و صلى الل يتني من سفعات الن انها و لما نج ة و جعلتني من سك الجن حق حبیب تو، حضرت محمد ص از تو می خواهم که مرا در بهشت وارد ک��نی و از اس��کنان آن ق��رارم دهی و از »سفعة«های ]حرارت سوزاننده و سیاه کننده[ آتش نجاتم دهی، به امید رحمتت، و بر محم��د و آل او درود
فرست.. این روایت هم قابل توجه است: 2
و روي عن اإلمام الكاظم أبی الحسن موسى بن جعفر ع فی وصيته ع لهشام و صفته للعقله )تح��ف عه الل ه و ال يتع��اظم إال وض�� ع إال رفع��ه الل يته فال يتواض�� يا هشام ما من عبد إال و ملك آخ��ذ بناص��
(386العقول، ص53
آن كه از قضا و قدرت خشمناك است قدرت برگرداندن فرمانت را ندارد، و هر ك�ه از ام��رتروى گرداند از تو بىنياز نمىشود.
هر سری به نزد تو عیان است، و هر غيبى در پيشگاهت آشکار است. تو ابدى هستى پس پایانی برايت نيست، و تو منتها هس��تى از اين رو گري��زى از ت��و نيس��ت، و ت��و ميعادگ��اهى ك��ه نجاتى از تو جز به تو نيست. ناصیه ]= پیشانی، زمام[ هر جنبن��دهاى در ك��ف ت��و، و بازگش��ت
هر ذی روحی به سوى توست...109نهج البالغه، خطبه
��ك من بقك من طلبت و ال يفلت تعملتهم لمنفع��ة و ال يس�� ...لم تخلق الخلق لوحشة و ال اس����رد أم��رك من ��ك من أطاع��ك و ال ي اك و ال يزي��د في ملك لطانك من عص�� أخ��ذت و ال ينقص س����دك ��ل غيب عن ��ة و ك ى عن أمرك كل سر عندك عالني سخط قضاءك و ال يستغني عنك من تول��ك و أنت الموع��د فال ]منجي[ منجى شهادة أنت األبد فال أمد لك و أنت المنتهى فال محيص عن
ة و إليك مصير كل نسمة... منك إال إليك بيدك ناصية كل داب
تدبراصية«1 لئن لم ينته لنسفعا بالن ( »كال
خداوند به انسان اختیار داده است، پس، این گونه نیست که انسان همواره در مسیر حق حرکت کند؛ بلکه در آیات قبل بیان شد که ممکن است کسی احساس استغنا کند و طغی��انگر شود و طغیانش به حدی برسد که بندگان برگزیده خدا را مورد اذیت و آزار قرار ده��د و ح��ق
( و14(. البته قطعا خداوند او را می بیند )علق/13-6را تکذیب و از حق رویگردان شود )علق/(.8بازگشت نهایی او به خدا خواهد بود )علق/
(؛ ام��ا اگ��ر او زی��ر12در واقع، آن بندگان واقعی خدا او را امر به تقوا خواهند کرد )عل��ق/ بار حق نرفت و دست از کارهای نادرست خود برنداشت، چنین نیست که او گمان ک��رده ک��ه
(. 7واقعا از خدا بی نیاز باشد )علق/ خیر، زمام او قطعا در دست خداست، از ناصیه اش ]موهای جلوی سرش[ می گیرن��د و او
را با خواری و ذلت روانه جهنم خواهند کرد.
اصية«2 ( »لنسفعا بالناصية« چیست و چرا چنین تعبیری به کار رفته است؟ مقصود از »لنسفعا بالن
الف. ناصیه به معنای موی جلوی پیشانی و »سفع« به معنای »گرفتن با شدت و ح��دت و به سمتی خاص کشیدن« است؛ آن طغیانگر، در اثر احساس استغنا دچار کبر و غرور ش��ده و در مقابل حق ایستاده، و این آیه می خواهد بفرماید که او را به نحوی تحقیرآمیز و با خواری و
(783، ص10ذلت به سوی آتش جهنم می کشانند. )مجمع البيان، ج ب. ناصیه به معنای خود پیشانی و »سفع« به معنای سیاه و سرخ ش��دن پوس��ت ص��ورت در اثر حرارت است، یعنی با حرارت جهنم سر و صورتش سوخته و س��یاه می گ��ردد. )مجم��ع
( )موید این معنا سخن حضرت زهرا س است که وقتی واقعه هجوم به783، ص10البيان، ج خان��ه خ��ود را تعری��ف می کنن��د، بع��د از اینک��ه فرمودن��د درب خان��ه را ب��ه روی من کوبیدن��د،ار تسعر و تسفع وجهي: در حالی ک�ه آتش ش�عله می کش�ید و ص�ورتم را از می فرمایند »و الن
1(349، ص30شدت حرارت، سیاه می کرد«؛ بحار األنوار، ج
ار ليحرق��وه و 1 ��وا بالن ��ا و أت . از حضرت زهرا س روایت شده است: »فجمع��وا الحطب الج��زل على بابن��د وط من ي رونا، فأخ��ذ عم��ر الس�� ا و ينص�� ��أبي أن يكفوا عن ه و ب يحرقونا، فوقفت بعضادة الباب و ناشدتهم بالل��ه ��اب برجل ى صار كالدملج، و ركل الب وط على عضدي حت قنفذ- مولى أبي بكر- فضرب به عضدي فالتوى الس��ر ق��رطي من ى انتث ��ده حت ربني بي فع وجهي، فض�� عر و تس�� ار تس�� فرده علي و أنا حامل فسقطت لوجهي و الننا قتيال بغير جرم، )مرحوم مجلسی این حدیث را در بح��ار األن��وار، ج أذني، و جاءني المخاض فأسقطت محس
54
ج. این تعبیر، کنایه از شدت مغلوب و مقهور بودن وی است، و به به��ترین وج��ه می توان��د (؛ زی��را446، ص2تسلط کامل عالم ملکوت بر عالم ماده را نشان دهد )تفسير ابن عربي، ج
اگر موهای جلوی سر )یا خود »سر«( شخصی را محکم بگیرند و به س��ویی بکش��ند، او دیگ��ر توان کنترل حرکت خود را نخواهد داشت و امکان هر گونه حرکت به هر طرفی از او س��لب
(141، ص5می شود. )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج د. و با توجه به اینکه قسمت ناصیه )از رستنگاه مو تا باالی سر( عمال همان محلی اس��ت که مغز در پشت آن مخفی شده است چه بس��ا درص��دد اس��ت یکی از معج��زات علمی ق��رآن
برای آیندگان را نشان دهد. توضیح مطلب این است که با توجه به اینکه مغز مرکز احساس��ات و ادراک��ات و توجه��ات آدمی است ) که این از کشفیات قرون اخیر است(، اگر ناص��یه کس��ی )ک��ه مغ��ز در آن ق��رار گرفته( کامال در اختیار گرفته شود، در واقع از او سلب اراده ش��ده و او ک��امال مقه��ور و تحت
1(141، ص5کنترل خواهد بود. )اقتباس از التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج
ه. ...
اصية«3 لئن لم ينته لنسفعا بالن ( »كال انسان کامال در کف قدرت خداست؛ اگر دو روزی ب��ه او مهلت داده ان��د و او طغی��ان کن��د، این گونه نیست که تا ابد کار به کار او نداشته باشند. خدا به انسان طغی��انگر مهلت می ده��د؛ اما اگر دست از کارهای خود برندارد، نهایت��ا زم��ام او را ب��ه دس��ت گرفت��ه، ب��ا خ��واری و ذلت
روانه جهنمش می کند.
اصية«4 لئن لم ينته لنسفعا بالن ( »كال در آیات قبل، از ترکتازی انسانی طغیانگر در مقابل بن��ده ای ه��دایت ش��ده در دنی��ا س��خن
گفت و در این آیه، از وضعیت نهایی این انسان طغیانگر در آخرت.پاسخ به یک شبهه
گاه افراد انتظار دارند که اگر خداوند قدرت مطلقه است، پس اولیاءالله، نبای��د از ج��انب معاندان مورد آزار و اذیت واقع شوند؛ و به تبع، انتظ��ار دارن��د ک��ه اگ��ر در مس��یر خ��دا ح��رکت کردند، همواره در مقام ظاهر هم پیروز می��دانها باش��ند؛ و ب��ا مش��اهده شکس��ت ظ��اهری، در
خدایی خدا و لزوم بندگی او شک می کنند! اشتباه آنها این است ک�ه جایگ��اه دنی�ا و آخ��رت را ب��ا هم خل��ط کرده ان�د. خ�دا خداس�ت و قدرت مطلقه است؛ اما در دنیا به انسان اختیار داده و لذا امکان این را قرار داده اس��ت ک��ه عده ای از دستور او تخطی کنند، تا حدی که برت��رین اولیاءالل��ه را م��ورد ب��دترین آزاره��ا ق��رار دهند؛ و البته کسی که خود را تحت والیت خدا قرار داده، در تمام این س��ختی ها و نامالیم��ات
جز زیبایی نمی بیند )حضرت زینب در دربار ابن زیاد فرمود: ما رایت اال الجمیل(
پس از392 از ارشاد القلوب نقل کرده است و در کتاب طرف من األنباء و المن��اقب، ص349-348، ص30 « را358، ص2اشاره به اینکه مرحوم مجلسی آن را از ارشادالقلوب نقل ک��رده، آدرس »ارش��اد القل��وب، ج
می دهد؛ اما در ارشادالقلوبی که اکنون در دست ماست این عبارت پیدا نشد و مصحح بحار هم تذکر داده که ارشاد در بحار نقل شده که در متن فعلی نیست و احتم��ال داده ک��ه این متن فعلی2روایات متعددی از جلد
این حدیث آمده، فقط179- 178متن ناقص و در واقع تلخیص متن اصلی است؛ البته در الهداية الكبرى، صدر آن عبارت »تسفع وجهی« نیامده است.(
عبارت ایشان که به نوعی الهام بخش تدبر فوق بود چنین اس��ت: إن لم ينت��ه عن الن��واهي و الزواج��ر، 1 لنقبضه قبضا شديدا في الظاهر و في المعنى، أما في الظاهر فبالقبض بناصيته، بحيث ال يقدر أن يتحرك الى جانب و يميل الى ناحية و يتفكر في أموره، فهو مغلوب مقهور تحت سلطة القابض المقتدر. و أم��ا المعن��وي: فان مقدم الرأس مركز اإلحساسات و اإلدراكات و التوجهات، فإذا قبضت الناصية بيد غيبي إلهي جبار: يك��ون
محدودا و مقيدا و محكوما و مأخوذا بأخذ عزيز مقتدر، و في هذا عذاب أليم ليس فوقه عذاب.55
بله، آخرتی هم قطعا هست ک�ه ب�ا مالحظ��ه آنجاس��ت ک�ه می ت�وان فهمی��د ک�ه آی��ا نهایت��ااولیاءالله برنده و پیروز شدند یا دشمنان آنها.
( »لئن لم ينته ...«5 خدا چه اندازه مهربان و بردبار است: با چنان معصیت های شدیدی، نفرمود که حتما او راچنین و چنان می کنیم، بلکه فرمود »اگر از کارش دست برندارد، او را چنین و چنان می کنیم. یعنی باب توبه حتی برای چنان انسان پلیدی ک��ه برت��رین بن��ده خ��دا )پی��امبر اک��رم ص( را
، شأن نزول( نیز باز است.356اذیت کرده بود )جلسه
اصية«6 ( »لنسفعا بالنحکایت
گویند: یکبار ابن مسعود كه جثهاى كوچ��ك و ض��عيف داش��ت، ابالغ س��وره ای ب��ه مش��رکان قریش را برعهده گرفت؛ اما وقتی آن سوره را خواند، ابوجه��ل برخاس��ت و چن��ان س��يلى ب��ه صورت او زد كه گوش او پاره شد، و خون جارى گشت! ابن مسعود گريان به خ��دمت پي��امبر
ص آمد، هنگامى كه چشم پيامبر ص بر او افتاد، ناراحت شد، غمگین سر را به زير انداخت. ناگهان جبرئي�ل ن�ازل ش�د در ح�الى ك�ه خن�دان و مس�رور ب�ود، فرم�ود: اى جبرئي��ل چ�را مىخندى در ح��الى ك��ه ابن مس��عود گري��ان اس��ت؟ ع��رض ك��رد ب��ه زودى دلي��ل آن را خ��واهى
دانست. اين ماجرا گذشت، هنگامى كه مسلمانان روز جنگ بدر پيروز شدند، ابن مسعود هم دلش می خواست به�ره ای در می��ان مجاه��دان داش��ته باش��د؛ در مي��ان كش��تههاى مش��ركان گ��ردش مىكرد، چشمش به ابوجهل افتاد، در حالى كه آخرين نفس��هاى خ��ود را مىكش��يد، ابن مس��عود روى سينه او قرار گرفت. هنگامى كه چشم ابوجهل به او افت��اد، گفت: اى چوپ��ان حق��یر! ب��ر جايگاه بلندى قرار گرفتهاى! ابن مسعود گفت االسالم يعل��و و ال يعلى علي��ه: " اس��الم برت��رى
مىگيرد و چيزى بر اسالم برترى نخواهد گرفت". ابو جهل به او گفت به دوستت محمد بگو: در نظر من احدی از او مبغوضتر نب��ود، چ��ه در
زندگی ام و چه االن در حال مرگم! روایت شده که هنگامى كه اين سخن به گوش پيغم��بر ص رس��يد فرم��ود: فرع��ون زم��ان من، از فرعون موسى بدتر بود، چرا كه او در واپسين لحظ��ات عم��ر گفت: من ايم��ان آوردم
(، ولى اين طغيانش بيشتر شد! 90)یونس/ به هرحال ابن مسعود سرش را جدا كرد اما نمىتوانست آن را بلند کند و بیاورد و بناچار از
موهای جلوی سرش گرفت و روی زمین می کشید و می آورد. فخر رازی پس از ذکر این حکایت می گوید: چه بسا خداوند ابن مس��عود را ن��اتوان از حم��ل آن سر قرار داده بود تا وعده خدا که »لنسفعا بالناصیه« )او را از م��وی س��رش ب��ا خ��واری و
ذلت می کشیم( در همین دنیا محقق شود.(172-170، ص27؛ تفسير نمونه، ج225- 224، ص32)تفسیر کبیر، ج
گزارشی از یک سال گذشته با عنایات خداوند متعال، امروز ابتدای دومین سالی است که کار ت��دبر »ی��ک آی��ه در روز«
را آغاز شد. از طریق سه لینک زیر می توانید اولین مطلب کانال و دو ص��فحه ای ک��ه توض��یحی درب��اره
فعالیت این کانال داده شد، مطالعه فرمایید. https://t.me/YekAaye/5
56
https://t.me/YekAaye/1987 https://t.me/YekAaye/2025
در همان اوایل کار، یکی از آشنایان این توصیه حضرت آیت الله خرازی )از اس��اتید اخالق قم( را که در یکی از کانالهای مذهبی گذاش��ته ش��ده ب��ود، ب��رایم فرس��تاد ک��ه »در ط��ول روز فرصت هایی را برای تدبر در آیه ای از آیات ق��رآن اختص��اص ب��ده. ... م��داومت ب��ر این ک��ار، همۀÇ دردهای روحی و اخالقی ما را به طور معجزه آسایی درمان می کند.« که مشوق خ��وبی
برای ادامه کار بود. )متن کامل در لینک زیر(https://t.me/shia_patogh1/2698
به نظر می رسد راه مراجعه صحیح به قرآن، و اجتن��اب از تفس��یر ب��ه رأی، این اس��ت ک��ه ابتدا معنای آیه درست فهمیده شود، سپس تا حد امکان از کلمات معلم��ان حقیقی وحی م��دد گرفته شود؛ و آنگاه با تدبر در جوانب مختلف آی�ه، و ب�ویژه تط�بیق آی�ه ب�ر وض�عیت )فک�ری، اخالقی، و رفتاری( خودمان، از این س��فره گس��ترده الهی روزی ای برداش��ته ش��ود؛ ب��ر همین اساس بود که ابتدای هر صبح، عالوه بر ارائه متن و صوت آیه، و ترجم��ه نس��بتا دقیقی از آن، بحثهای لغوی و نحوی ای که به فهم صحیح معنای آیه کمک می کرد، گذاشته می شد. سپس در طول روز احادیثی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم، دریچه هایی به فهم بهتر آی��ه می گش��ود، ارائه می گردید؛ و از مخاطبان انتظار می رفت که خ��ود درب��اره آی��ه بیندیش��ند؛ و آنگ��اه هنگ��ام شب، آنچه این بنده ناچیز با مراجعه به تفاسیر مختلف و تدبر در آیات، به دس��ت می آورد، در کان��ال می گذاش��ت و ت��ذکرات س��ازنده مخاطب��ان هم اغلب در اص��الح این محت��وا م��وثر ب��وده
است. در طول یک سال گذشته، تالش شد که حتی یک روز این کار تعطیل نشود، که البت��ه تنه��ا وقفه کار، مسافرت حدود ده روزه برای زیارت اربعین بود که در آن سفر معنوی، نه فرص��ت
تحقیق و نگارش بود و نه امکانات الزم برای این کار. همچنین تالش شد گذاش��تن مط��الب در کان��ال حتی االمک��ان ب��ه دی��روقت نیفت��د، ام��ا گ��اه پیچیدگی مطالب و فراوانی نکات )که زمان زیادی را برای ساده س��ازی، تلخیص و تنظیم آنه��ا می گرفت( و گاه اشتغاالت روزمره )از مس��ائل ک��اری گرفت��ه ت��ا رفت و آم��دهای خ��انوادگی(
انجام این کار را به تاخیر می انداخت، که امیدوارم عذر بنده مقبول افتد. از آنجا که برخی از حجم زیاد مطالب گالی��ه داش��تند، از هم��ان ابت��دا ت��ذکر دادم ک��ه علت اینکه مطالب را در بندها و با عنوان های اصلی متع��دد )نک��ات ترجم��ه، کالم معص��وم، ت��دبر( و زیرعنوان های تخصصی )نکته انسان شناسی، اخالقی، سیاسی و ...( می گذارم این اس��ت ک��ه هرکه فرصت یا عالقه به برخی بحثها ندارد، دستش در انتخاب باز باشد و آن چیزهایی را ک��ه می خواهد بخواند، با این حال، کانال دیگری با عنوان »یک آیه در روز- گزیده« نیز راه ان��دازی
شد که تنها گزیده ای از این مطالب در آنجا قرار داده می شد؛ )لینک زیر( https://t.me/YekAayah
و البته سایتی هم در فضای وب برایش قرار داده شد تا کس��انی ک��ه می خواهن��د مط��الب گذشته را جستجو ویا مطالعه کنند و یا مطلع شوند تاکنون چه آیاتی مورد بحث ق��رار گرفت��ه،
کارشان آسان تر شود )لینک زیر(http://yekaye.ir/
هدف بنده از این کانال دو چیز بوده است: در درجه اول، خودم مقید شوم که ه�ر روز در کالم خداوند متعال و کلمات معصومین علیهم السالم درنگی داشته باشم؛ و در درج��ه دوم، در فض�ای ش�بکه های مج��ازی، ک�ه ب�ه ابت�ذال در اندیش�ه و س��طحی نگری در تحلیل ه�ا دامن زده می شود، مطالبی ارائه گردد که شاید افراد را به تفکر و تام��ل ج��دی وادار س��ازد. و در همین راستا بوده که مطالب را در بندهای مستقلی می نویسم ت��ا امک��ان بازنش��ر آنه��ا در گروهه��ا و
کانال های دیگر مهیا شود.57
بسیاری از اف��راد، گ��اه، از دش��واری بحثه��ا گالی��ه داش��ته اند. بن��ده تالش ف��راوانی ک��رده و می کنم که بحثها را ساده سازی نمایم، اما باور ندارم که هر س��خن عمیقی را می ت��وان س��اده کرد، بلکه به نظرم باید به عمیق شدن مخاطب هم اهتمام داشت؛ و معتق��دم اگرچ��ه بای��د در جذابیت محتوا کوشید، اما نباید همه چیز را فدای جذابیت کرد، و البته ضعف مول��ف هم ج��ای
خود دارد. این آم��ار نف��ر رس��ید و 1800اعضای این کانال یک ماه پس از ش��روع ب��ه ک��ار ب��ه ح��دود
عض��و دارد ک��ه ب��ه ط��ور روزان��ه2400 اکنون بیش از نفر باال رفت، و2800تدریجا تا حدود نفر پیگیر مستقیم مطالب هستند؛ و البته500 نفر با گذشت یک هفته حدود 300-200حدود
با توجه به چند موردی که عده ای مط�الب را در کانال ه�ای خ�ود می گذارن��د، ظ��اهرا ب��ه ط��ور نفر هر مطلبی را مشاهده می کنند. البت��ه این غ��یر از فض��ای وب اس��ت1000متوسط باالی
بازدید واقع می شود.200که به طور مستقیم روزانه حدود لینک کانال »یک آیه در روز«
https://t.me/YekAaye
����������ة خاطئة 16( آی����������ه 96( س����������وره عل����������ق )362 ية كاذب ناص����������3/1/1396ترجمه
ناصیه ی ]= )موی( جلوی پیشانی، زمام[ دروغگوی خطاکارنکات ترجمه ای و نحوی
»خاطئة« اسم فاعل از ماده »خطأ« است. برخی بین این ماده و ماده »خطو« )که کلمه »خط��وة
يطان، بقرة/ بعوا خطوات الش ( تفاوتی نگذاشته و ه��ر168= قدم« از آن ساخته شده: و ال تت ( و198، ص2دو را به معنای عبور کردن و تجاوز از حد دانسته اند )معجم المقاييس اللغ��ة، ج
بار و در تمامی موارد ب��ه ص��ورت5 بار و ماده »خطو« 22جمعا در قرآن کریم ماده »خطأ« يطان«( به کار رفته است. جمع )و با تعبیر »خطوات الش
اما اغلب اهل لغت بین این دو تفاوت گذاشته اند. همچنین، در زبان فارسی، ما کلمه »خطا« را غالبا به معنای »اشتباه« و نه »گناه« )یعنی در جایی که تعمدی در کار نبوده است( به کار می بریم؛ اما اینکه آیا در زبان ع��ربی هم همین
طور است یا خیر، بین اهل لغت اختالف است. ( ب��ر این باورن��د288؛ مف��ردات ألف��اظ الق��رآن، ص292، ص4اغلب )مثال: کتاب العین، ج
که: وقتی به صورت فع�ل ثالثی مج�رد ب�ه ک�ار می رود )خطئ يخط�أ خطئ�ا، فه�و خ�اطئ( ب�ه
��يرا« )إس��راء/ ( ی��ا »و ال طع��ام إال من31معنای »گناه« اس��ت، مثال: »إن قتلهم ك��ان خط��أ كبا لخاطئين« )يوسف/37- 36غسلين، ال يأكله إال الخاطؤن« )لحاقة/ (.91( یا »و إن كن
اما در جایی که به نحو ثالثی مزید )باب افعال( به کار می رود )أخطأ إخطاء فه��و مخطئ(��ه و لكن م��ا تعمدت ب��ه معن��ای »اش��تباه« اس��ت؛ مثال »و ليس عليكم جن��اح فيم��ا أخط��أتم ب
(5قلوبكم« )أحزاب/ البته وقتی به صورت »خطأ« و »خطيئة« )جم��ع آن: خطيئ��ات و خطاي��ا( ب��ه ک��ار می رود،��ة، نس��اء/ گاهی به معنای »اشتباه غیرعمدی« است )مثال: و من قتل مؤمنا خط��أ فتحري��ر رقب
( و گاهی به معن��ای »گن��اه عم��دی« اس��ت )مثال:112؛ و من يكسب خطيئة أو إثما، نساء/92ن��ا خطايان��ا، ش��عراء/25مما خطيئاتهم أغرق��وا، ن��وح/ ا نطم��ع أن يغف��ر لن��ا رب ؛ و لنحم��ل51؛ إن
58
يء، عنكب��وت/ ذي أطم��ع أن يغف��ر لي12خطاياكم و ما هم بحاملين من خطاياهم من ش�� ؛ و ال(58 ؛ نغفر لكم خطاياكم، بقره/82خطيئتي يوم الدين، شعراء/
( ب��ر این باورن��د ک��ه80-79، ص3در مقابل، برخی )التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج تفاوت »خطأ« و »أخطأ« ربطی به عمدی بودن یا نبودن ندارد و صرفا از این جهت است ک�ه در اولی خود فعل بیشتر م��ورد عن��ایت اس��ت و در دومی، انتس��اب فع��ل ب��ه فاع��ل؛ و در ه��ر صورت، ماده »خطأ« صرفا به معنای نقطه مقابل »صواب« )=درست( می باشد و هر جا که معنای تعمدی بودن از این ماده برداش��ت ش��ده اس��ت ب��ر اس��اس قرینه ه��ای پ��یرامونی ب��وده
است؛ و تفاوتش با دو کلمه معروف برای »گناه« )یعنی ذنب و إثم( در این اس��ت ک��ه عالوه ب��ر اینکه در »خطا« لزوما تعمدی در کار نیس�ت، »إثم« در ج�ایی اس��ت ک�ه تنبلی و کم ک�اری در
و »ذنب« مشخصا در مورد کار زشت و ق�بیحی ک�ه ب�د ب�ودنش م�ورد1انجام وظیفه رخ دهد؛ اذعان و اعتراف خود فرد است به کار می رود؛ و در مواردی مانند »يا أبانا استغفر لن��ا ذنوبن��ا
ا خاطئين« )یوسف/ ا كن ( که هر دو تعبیر آمده یکج��ور عذرتراش��ی ب��وده اس��ت، یع��نی در97إن این آیه، برادران حضرت یوسف ع می خواهند بگویند در اینکه اصل کار ما »ذنب« و گناه بوده
2و باید استغفار کنیم تردیدی نیست؛ اما ما به خطا و اشتباه به این گناه افتادیم.
به لحاظ نحوی، »ناصية« بدل برای »الناصیة« در آیه قب��ل می باش��د )ناص��یه اش را محکممی گیرند، همان ناصیه دروغگوی خطاکار را(؛
و دو تعبیر »كاذبة خاطئة« در اینجا، صفت برای »ناصية« می باشد، نه مضاف الی��ه، یع��نی نمی گوید: ناصیه ی ش�خص دروغگ��وی خطاک�ار، بلک��ه دروغگ��ویی و خطاک�اری را وص�ف خ�ود ناصیه دانسته است؛ و این استفاده مجازی )که به ج�ای اینک��ه اینه�ا را وص�ف ص��احب ناص�یه بکند، وصف خود ناصیه کرده( معنا را به نحو بلیغ تر و زیباتر و لطیفتر منتقل می کن��د ت��ا اینک��ه
(778، ص4می گفت: ناصیة الکاذب الخاطئ. )الکشاف، ج
حدیث ( از ام��ام ب��اقر ع روایت ش��ده اس��ت ک��ه پ��درم ام��ام س��جاد ع مک��رر ب��ه فرزندانش��ان1
می فرمودند: از دروغ خودداری کنید، کوچک باشد یا ب��زرگ، ج��دی باش��د ی��ا ش��وخی،، چ��را ک��ه ش��خص
هنگامی که دروغ کوچک گفت جرات بر دروغ بزرگ هم پیدا می کند؛ آیا نمی دانید که رسول خدا ص می فرمود: بنده ای دائما راست می گوید تا اینکه خداوند او را به عنوان »صدیق« ثبت می کند؛ و بنده ای م�رتب دروغ می گوی�د ت�ا اینک�ه خداون�د او را ب�ه
عنوان »کذاب« ثبت می کند.338، ص2الكافي، ج
يف بن ماعيل بن مه��ران عن س�� ��د عن إس�� حابنا عن أحم��د بن محمد بن خال ع��دة من أص��عميرة عمن حدثه عن أبي جعفر ع قال:
قوا الكذب الصغير منه و الكبير في كل جد و هزل كان علي بن الحسين ص يقول لولده اتجل إذا كذب في الصغير اجترى على الكبير؛ فإن الر
��زال ديقا و م��ا ي ه ص�� ى يكتبه الل ه ص قال ما يزال العبد يصدق حت أ ما علمتم أن رسول الله كذابا. ى يكتبه الل العبد يكذب حت
1 �ه بريئ�ا �رم ب ب خطيئة أو إثم�ا ثم ي تقابل خطا و إثم در این آیه بوضوح مشاهده می شود: »و من يكس�(112فقد احتمل بهتانا و إثما مبينا« )نساء/
ك كنت من الخ��اطئين»ایشان عین همین توضیح را در مورد آیه 2 ( و29« )یوس��ف/و استغفري لذنبك إناقدام زلیخا مطرح می کنند.
59
( از امام صادق ع روایت شده است:2 به نماز و روزه مردم فریفته نشوید؛ چرا که گاه شخصی به نماز و روزه ع��ادت ک��رده ب��ه طوری که اگر آن را ترک کند وحشت می کند؛ بلکه آنها را با راس��تگویی و امانت��داری امتح��ان
کنید.104، ص2الكافي، ج
وا ��ر ه ع قال: ال تغت عنه عن عثمان بن عيسى عن إسحاق بن عمار و غيره عن أبي عبد اللتوحش و لكن ��ه اس�� ��و ترك ى ل وم حت ما لهج بالصالة و الص�� جل رب بصالتهم و ال بصيامهم فإن الر
1اختبروهم عند صدق الحديث و أداء األمانة.
( از امام باقر ع روایت شده است: گناهان همگی شان شدیدند، و شدیدترین آنها گناهی3 است که گوشت و خون بر آن رشد کند؛ چرا که باالخره ]هر گناهی[ یا مورد رحمت ویا مورد
عذاب واقع می شود؛ در حالی که در بهشت جز کسی که پاک باشد، وارد نمی شود. ]یعنی گوشت و خونی که از گناه روئی��ده وی��ا ب��ا گن��اه عجین ش��ده اس��ت، نمی توان��د وارد
بهشت شود[270، ص2الكافي، ج
ه ��د الل ليمان الجعف��ري عن عب ه عن أبي��ه عن س�� عدة من أصحابنا عن أحمد بن أبي عبد اللحم و ��ه الل دها م��ا نبت علي ها شديدة و أش�� بن بكير عن زرارة عن أبي جعفر ع قال: الذنوب كل
ب. ة ال يدخلها إال طي ه إما مرحوم و إما معذب و الجن 2الدم ألن
تدبر( »ناصية كاذبة خاطئة«1
ناص��یه ی ]= پیش��انی ی��ا موه��ای جل��وی پیش��انی[ شخص��ی ک��ه او را از ناص��یه اش محکم می گیرند و ذلیالنه به سمت جهنم می کشانند، ناصیه ی دروغگویی و خطاکاری است؛ یعنی همسخنان ]و آراء و باورهای[ وی خالف حقیقت است و هم اعمال و رفتارش )مجم��ع البي��ان، ج
(327، ص20؛ الميزان، ج783، ص10 اگر بتوان ابعاد هویتی انسان در »باورها« و »رفتاره��ا«یش خالص��ه ک��ردد، می ت��وان گفت این آیه، نهایت وضعیت یک انسان در بعد نامطلوب را نشان می دهد و می خواهد بفرمای��د ک��ه علت جهنمی شدن وی این است که تمام وج��ودش خالف ح��ق و حقیقت ش��ده؛ و کس��ی ک��ه وجودش )تمام گوشت و خونش( خالف حق و حقیقت شود، راهی به بهشت نخواه��د داش��ت.
(3)حدیث
( »ناصية كاذبة خاطئة«2 به جای اینکه بگوید »ناصية الكاذب الخاطئ: ناصیه ش��خص دروغگ��وی خطاک��ار« فرم��ود:
»ناصية كاذبة خاطئة: ناصیه ای که خود این ناصیه دروغگو و خطاکار است«. چرا؟
. این روایت هم قابل توجه است که از امام باقر ع روایت شده است: 1 بدرستی که خداوند عز و جل برای شر و بدی قفل هایی ق�رار داد و کلی��دهای هم�ه آن قفل ه��ا را ش�راب
قرار داد، و دروغ از شراب بدتر است.339، ص2الكافي، ج
عنه عن عثمان بن عيسى عن ابن مسكان عن محمد بن مسلم عن أبي جعفر ع قال: راب. راب و الكذب شر من الش ر أقفاال و جعل مفاتيح تلك األقفال الش ه عز و جل جعل للش إن الل
. این حدیث هم در همین مضمون قابل توجه است: علي بن إبراهيم عن أبيه عن حماد عن حري��ز عن 2ه عنه أكثر. )الكافي، ج الفضيل بن يسار عن أبي جعفر ع قال: ما من نكبة تصيب العبد إال بذنب و ما يعفو الل
(269، ص260
الف. نوعی بیان مجازی است که معنا را به نحو بلیغ تر و زیب�اتر و لطیف�تر منتق�ل می کن��د(.778، ص4)الکشاف، ج
ب. شاید می خواهد نشان دهد که نه هر دروغگو و ه��ر گناهک��ار، بلک��ه کس��ی ک�ه پیش�انیدروغ و گناه است، به چنین عذابی عقاب می شود.
ج. ...
������������ه17( آی������������ه 96( س������������وره عل������������ق )363 ������������دع نادي فلي4/1/1395ترجمه
پس، ]بگو[ اهل مجلسش را ]به یاری خویش[ بخواند؛نکات ترجمه ای و نحوی
»نادي« گرفته شده ک��ه ب��رخی اص��ل این م��اده را ب��ه معن��ای1این کلمه از ماده »ندو« ]یا »ندی[
»جمع شدن« دانسته اند، به نحوی که وقتی گروهی در کنار هم جم��ع ش��وند ب��ه آنه��ا »ن��ادی« از کلم��ه »ن��ادی«(clubگفته می شود ]چنانکه در ع��ربی معاص��ر ن��یز ب��رای کلم��ه »باش��گاه« )
و کاربرداستفاده می شود[ و اگر آن جمع از هم متفرق شوند، دیگر بدانها »نادی« نمی گویند؛ )معجمآن در مورد ندا زدن را هم از این باب دانسته اند که موجب جمع شدن افراد می گ��ردد
(؛ و برخی ب��العکس، اص��ل این م��اده را دال ب��ر »ص��دا زدن« و412، ص5المقاييس اللغة، ج »فراخوان مخاطبین با صدای بلند« )ندا دادن( دانس��ته، و جم��ع ش��دن و گ��رد هم آم��دن را از
؛ التحقيق في كلمات القرآن الك��ريم، ج796لوازم این دانسته اند )مفردات ألفاظ القرآن، ص(71، ص12
([ به »مجلس« و »انجمن«ی که با73در هر صورت، کلمه »نادی« ]و نیز »ندی« )مریم/ صدا زدن گرد هم آمده اند گفته می شد؛ و کم کم ب��ه ه��ر انجمن و مجلس��ی، »ن��ادی« گفته ان��د
(779، ص10)مجمع البیان، ج کاربرد این کلمه در معنای ندا دادن، غالبا در وزن مفاعله بوده است )نادی، ین��ادی، ن��داء(
ن��اد؛ غ��افر/ ��وم الت ؛32و البته در وزن تفاعل )تنادی( هم در قرآن کریم ب��ه ک��ار رفت��ه اس��ت )ي ( که در این وزن، در خصوص »اق��دام کس��ی ک��ه ن��دا را می ش��نود و21فتنادوا مصبحين؛ قلم/
بدان پاسخ می دهد« و یا »همدیگر را ندا دادن« می باشد )التحقيق في كلمات القرآن الكريم،(71، ص12ج
. اینکه سه حرف »ن، د، حرف معتل« در کنار هم بیاید غالبا دو معنا را ب��رایش مط��رح کرده ان��د. یکی 1 معنای »رطوبت« است که برخی این را مربوط به »ندی« دانسته اند و معنای دیگر هم��ان اس��ت ک��ه در متن بحث شد. مرح��وم مص�طفوی، تف��اوت این دو معن��ا را در همین »ن��دو« و »ن��دی« دانس��ته اس�ت )أن األص�لح و االبتالل.و ق��د خ��ولطت مف��اهيم ��ة: ه��و الترش�� الواحد في المادة واوية: هو دعوة في مخاطب��ة. و في اليائي المادتين و موارد استعمالهما في كتب اللغة. فمن الواوية تقول: ناداه نداء و مناداة و يناديه فتنادى تنادي��ا، أى
(؛ اما بسیاری از اهل71، ص12الدعوة في الخطاب، بأى كلمة كان...؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج لغت، ماده همین معنایی را که در متن مورد بحث قرار گرفته »ندی« گفته اند و یا الاق��ل ب��ه اینک��ه تم��ایز این دو معنا به خاطر این باشد که یکی به واو ختم می شود و دیگری به یاء، سخنی نگفته اند. با توجه به اینکه این ماده در معنای »رطوبت« در قرآن کریم نیامده است، اصال بدان پرداخته نشد. البته راغب اص��فهانی ظ��اهرا این دو معنا را به یک معنا برمی گرداند، زیرا ایشان وجه ک��اربرد »ن��داء« در معن��ای »فراخ�وان و ص�دا ک��ردن مخاطبین با صدای بلند« را این دانسته است که کسی که دهانش مرطوب باشد راحت تر می تواند دیگران راداء للصوت من حيث إن من يكثر رطوبة فمه حسن كالمه« )مفردات ألف��اظ الق��رآن، صدا بزند » استعارة الن
(797ص61
بار در قرآن کریم به کار رفته است که غ��یر از س��ه ب��ار ک��ه در53ماده »ندو« ]یا: ندی[ ؛ تأتون في ناديكم المنكر، عنکبوت/17همین معنای مجلس و انجمن بوده )فليدع ناديه، علق/
ا، مریم/29 ( در بقیه موارد در همان معنای »صدا زدن و مخاطب ق��رار دادن«73؛ أحسن ندياستعمال شده است.
شأن نزول ( از ابن عب��اس و اص��م روایت ش��ده اس��ت ک��ه پی��امبر ص در مق��ام اب��راهیم ع نم��از1
می خواند. ابوجهل بر ایش��ان گذش��ت و گفت: آی��ا ت��و را از این ک��ار نهی نک��ردم؟ و ایش��ان راتهدید کرد. پیامبر ص به او روی خوش نشان نداد و بر او ]با آیاتی از قرآن[ نهیب زد.
او گفت: ای محمد! به چه چیزی مرا تهدید می کنی؟ به خ��دا س��وگند ک��ه هیچکس بیش از من در اینجا انجمن و عده و عده ندارد. پس نازل شد »آیا دیدی کسی را ک��ه نهی می کن��د ...
تا ما هم زبانیه ]آتش[ را بخوانیم«. اهل مجلسش را ]به یاری خویش[ بخواند؛پس ]بگو[ ابن عباس می گوید: اگر او ندا می داد زبانیه ی عذاب همانجا او را در بر می گرفت.
،10، ج1؛ مجمع البی��ان55، ص1مناقب آل أبي طالب عليهم الس��الم )البن شهرآش��وب(، ج783ص
��ا محمد أ لم ��و جه��ل فق��ال ي ��ه أب ي عند المقام فمر ب بي ع يصل اس و األصم كان الن ابن عبه و انتهره فقال يا محمد بأي شيء تته��ددني أم��ا و أنهك عن هذا و توعده فأغلظ له رسول اللندع ��ه س�� ��دع نادي ��ه »فلي ذي ينهى« إلى قول ��زل »أ رأيت ال ��وادي نادي��ا فن ��ر ه��ذا ال ي ألكب ه إن الل
بانية بالعذاب مكانه. اس لو نادى ألخذته الز بانية« فقال ابن عب الزحدیث
( از امام باقر ع روایت شده است:1 در روزی که مکه فتح شد پیامبر خدا ص ایس��تاد و خطبه ای خوان��د و پس از حم��د و ثن��ای
خداوند فرمود:ای مردم! حاضران به غایبان برسانند:
بدرس��تی ک��ه خداون��د تب��ارک و تع��الی ب��ا ]فرس��تادن[ اس��الم، نخ��وت و غ��رور ج��اهلی وفخرفروشی به خاطر آباء و اجداد و قوم و قبیله را از بین برد.
��ل؛ همان��ا ام��روز به��ترین ش��ما ن��زد خداون��د و ای م��ردم! ش��ما از آدم ای��د و آدم از گگرامی ترین تان از نظر او، باتقواترین و مطیع ترین شما نسبت به دستورات اوست؛
بدانید که »عربیت«، پدر هیچ فرزندی نیست، بلکه زبانی گویا است؛ پس به ه��ر کس بین شما طعنه زدند ]که اصل و نسب عربی ن��دارد[ و خ��ودش می دانس��ت ک��ه در مس��یر رض��ایت
خداوند گام برمی دارد، همان برایش کافی است ]یا: خداوند کفایتش می کند[. بدانید هر گونه خونخواهی و تقاص گیری، و کینه توزی ای که در جاهلیت بوده اس��ت، من ت��ا
روز قیامت آن را زیر پا می گذارم. 293، ص70؛ بحار األنوار، ج56الزهد، ص
الحسن بن محبوب عن علي بن رئاب عن أبي عبيدة الحذاء عن أبي جعفر ع قال: ه و أثنى عليه ثم قال اس خطيبا فحمد الل ه ص في الن ة قام رسول الل لما كان يوم فتح مكالم نخ��وة ��ارك و تع��الى ق��د أذهب عنكم باإلس�� ه تب اهد الغ��ائب إن الل غ الش�� اس ليبل ه��ا الن أي��ركم كم من آدم و آدم من طين أال و إن خي اس إن ه��ا الن فاخر بآبائها و عشائرها أي ة و الت الجاهليه��ا ��د و لكن ��أب وال ة ليست ب ه و أكرمكم عليه اليوم أتقاكم و أطوعكم له أال و إن العربي عند الل
. قال ابن عباس: لما أتى أبو جهل رسول الله ص انتهره رسول الله ص فقال أب��و جه��ل أ تنته��رني ي��ا 1��ه« و ه��ذا وعي�د أي فلي��دع ��دع نادي محمد فو الله لقد علمت ما بها أحد أكثر ناديا مني فأنزل الله سبحانه »فلي
أهل نادية أي أهل مجلسه يعني عشيرته فليستنصر بهم إذا حل عقاب الله به و النادي الفنا62
ه حسبه أال و إن كل دم أو مظلمة أو ه يبلغه رضوان الل لسان ناطق فمن طعن بينكم و علم أنة فهي تظل تحت قدمي إلى يوم القيامة. إحنة كانت في الجاهلي
( از امام سجاد ع درباره »تعصب« سوال شد. فرمودند:3 تعصب ورزی گناه آن است که شخص، بدهای قوم و خویش خود را بهتر از خوب��ان ق��وم و قبیله دیگران بشمارد؛ و این تعصب ورزی نیس��ت ک��ه ش��خص ق��وم و خ��ویش خ��ود را دوس��ت
بدارد، بلکه تعصب ورزی آن است که قوم و خویش خود را در ظلم کردن یاری نماید.309، ص2الكافي، ج
م بن محمد عن المنق�ري اني عن القاس�� علي بن إبراهيم عن أبي�ه و علي بن محمد القاس�ة فق��ال بي ين ع عن العص�� ئل علي بن الحس�� ه��ري ق��ال: س�� اق عن معم��ر عن الز ز عن عبد ال��رجل شرار قومه خيرا من خيار قوم آخ��رين و ليس تي يأثم عليها صاحبها أن يرى الر ة ال العصبي
ة أن يعين قومه على الظلم. جل قومه و لكن من العصبي ة أن يحب الر 1من العصبي
( در دربار یزید، وقتی که وی ب��ه س��ر مق��دس ام��ام حس��ین ع جس��ارت ک��رد و س��خنان4 ناروایی بر زبان آورد، حضرت زینب سالم الله علیها بلند شد و سخنانی آتشین بر زبان راند و
در اواخر کالم خود فرمود: ... پس هر کیدی می خواهی به کار ببر؛ و هر تالشی که می خواهی بکن، که به خدایی ک��ه ما را به وحی و کتاب و نبوت و برگزیدگی شرافت بخشید، ک��ار م��ا را پای��ان نت��وانی داد و ب��ه غایت ما نخواهی رسید و یاد ما را محو نتوانی کرد و عار و ننگی که ب��ه خ��اطر م��ا دامنگ��یرت شد، از تو رخت برنخواهد بست؛ و آی��ا نظ��ر ت��و ج��ز ناش��ی از بی عقلی و روزگ��ارت ج��ز چن��د صباح، و جمع تو جز پراکنده است، روزی که منادی ندا می دهد: بدانید ک��ه خداون��د ه��ر ظ��الم
متجاوزی را لعنت کند.310، ص2 اإلحتجاج )للطبرسي(، ج
ه و قالت فقامت إليه زينب بنت علي و أمها فاطمة بنت رسول الل��وة و االنتخ��اب ال ب ��اب و الن ��الوحي و الكت فنا ب ر ذي ش�� ه ال ثم كد كيدك و اجهد جهدك فو اللام��ك ��د و أي ��ك إال فن تدرك أمدنا و ال تبلغ غايتنا و ال تمحو ذكرنا و ال يرحض عنك عارنا و هل رأي
ه الظالم العادي... إال عدد و جمعك إال بدد يوم ينادي المنادي أال لعن اللتدبر
( »فليدع ناديه«1کسی که به خدا تکیه می کند، از عده و عده ی اهل باطل نمی هراسد؛
پس، اگر طغیانگری به دوستان و هم نشینانش می ن��ازد؛ خ��دا هم در مقاب��ل، ب��ه م��ومن توص��یه
می کند:بگو اهل مجلسش را به یاری خویش بخواند؛
و نگران چیزی نباش، که خدا تو را کفایت می کند.
. این دو حدیث هم در مذمت تعصب ورزی ها: 1م عن أبي��ه عن ه عنه قال حدثنا علي بن إبراهيم بن هاش�� حدثنا أحمد بن زياد بن جعفر الهمداني رضي الل محمد بن أبي عمير عن محمد بن حمران عن أبيه عن أبي جعفر محمد بن علي الباقر ع قال: ثالثة من عم��ل
ة الفخر باألنساب و الطعن في األحساب و االستسقاء باألنواء )معاني األخبار، ص (326الجاهليين بن وفلي عن الحس�� ��راهيم الن ه عن يعقوب بن يزيد عن محمد بن إب أبي ره قال حدثني سعد بن عبد الله يوم القيامة أسود الوجه. )ث��واب المختار رفعه إلى أمير المؤمنين ع قال: من صنع شيئا للمفاخرة حشره الل
(255األعمال و عقاب األعمال، ص63
این مطلبی است که خداوند به پیامبرانش توصیه کرده است که اصال به آنها بگویید تم��امشریکانتان را هم جمع کنید و به ما مهلت ندهید، ببینید عاقبت از آن که خواهد بود؟! )اعراف/
(55؛ هود/71؛ یونس/195
( »فليدع ناديه«2 ب��ه ش��خص طغی��انگر بگ��و اگ��ر از دع��وت ت��و ب��ه خ��دا و تق��وای الهی ن��اراحت می ش��ود،
هم نشینانش را به یاری خویش بخواند؛اما چرا هم نشینان اهل باطل، واقعا نمی توانند یاری ای به وی برسانند؟
الف. زیرا هر کار و اقدامی تحت قدرت خدا و به اراده خداوند حاصل می شود.هم ء يومئذ بعض�� ب. چرا که هر دوستی غیرالهی ای حقیقت و باطنش دشمنی است )األخال
قين؛ زخرف/ المت ( 67لبعض عدو إالج. ...
( »فليدع ناديه«3 این آیه پیامبر ص را خطاب قرار داده که: به شخص طغیانگر بگ��و، اگ��ر دلش می خواه��د، هم نشینانش را صدا بزند و به یاری خویش بخواند؛ چرا ک��ه هیچ ک��اری از او س��اخته نیس��ت و
خدا هم برایش نگهبانان آتش را صدا خواهد زد! و این توصیه فقط به پیامبرص نیست، بلکه به هر مومنی است که یاری خداوند متع��ال را
باور دارد؛
به نظر می رسد حضرت زینب سالم الله علیها با تکیه بر این گونه آیات ب��ود ک��ه در کم��الشجاعت به یزید فرمود:
(4 هر غلطی می خواهی، بکن! که هیچ کاری از دستت ساخته نیست! )حدیثو شهید بهشتی، که می گفت:
به آمریکا بگویید از دست ما عصبانی باش و از این عصبانیت بمیر!و ...
موارد زیر را چون مطمئن نبودم در کانال نگذاشتم:( »ينهى عبدا إذا صلى ... فليدع ناديه«4
(540، ص10پشتوانه عمل های ایذایی مخالفان، جلسات مخفیانه است. )تفسیر نور، ج
( »فليدع ناديه«5 با اینکه مخالفان پیامبر متشکل و سازمان یافته بودند، کاری از پیش نبردند. )تفس��یر ن��ور،
(540، ص10ج
������������ة18( آی������������ه 96( س������������وره عل������������ق )364 باني ندع الز س������������5/1/1395ترجمه
1ما هم به زودی »زبانیة« ]مأموران جهنم، فرشتگان عذاب[ را خواهیم خواند.
. در قرائت ابن مسعود این آیات چنین قرائت شده است: 1 ناصية كاذبة خاطئة فليدع إلى ناديه فسأدعو الزباني�ة« )مع�اني الق�رآن، »كال لئن لم ينته ألسفعا بالناصية
(280، ص3ج64
نکات ترجمه ای و نحویبانية« »الز
از ماده »زبن« می باشد که این ماده در اصل ب��ه معن��ای »دف��ع« ک��ردن و ران��دن ب��ه ک��ار می رود و »زبانیة« را از این جهت چنین خوانده اند که کسانی اند ک��ه جهنمی��ان را س��وی جهنم
(. برخی آن را معادل »شرط« )جمع »شرطة«:46، ص3می رانند )معجم المقاييس اللغة، ج ؛ تفس��یر194، ص13پلیس، ن��یروی انتظ��امی( دانس��ته )قت��اده، ب��ه نق��ل از لس��ان الع��رب، ج
( و برخی گفته اند ب��ه معن��ای اش��خاص ش��دید و غلی��ظ اس��ت و منظ��ور350، ص5الصافی، جداد ...« ��ة غالظ ش�� همان فرشتگانی است که خداوند متعال در وصفشان تعب��یر »عليه��ا مالئك
(.194، ص13( را به کار برده است )زجاج، به نقل از لسان العرب، ج6)تحریم/ کلمه »زبانیة« اسم جمع است و درباره اینکه اینکه مفرد آن چیست؛ اختالف نظر اس��ت؛���ة« گفته ان���د و ب���رخی آن را اساس���ا از ���ني«، »زب���اني«، »زابن« و »زبني مف���رد آن را »زب
(194، ص13اسم جمع هایی که مفرد ندارد )مانند ابابیل( دانسته اند. )لسان العرب، ج1این ماده در قرآن کریم تنها در همین آیه به کار رفته است.
حدیث ( دعای سوم ص��حیفه س��جادیه، ص��لوات و درود ب��ر فرش��تگان الهی اس��ت ک��ه عمال ب��ه1
معرفی فرشتگان مختلف نیز پرداخته است. در فرازی از این دعا آمده است:خدایا ! ]صلوات فرست بر[ ...
و بر »زبانیه« همان کسانی که هنگامی که بدانها گفته شود »بگيريدش، پس به زنج��يرش( به سرعت اقدام کنند و مهلتش ندهند...31-30كشيد، سپس به دوزخش درآريد« )الحاقة/
پس بر آنها درود فرست روزی ک��ه »ه��ر کس��ی ب��ا س��وق دهنده و ش��اهدی ک��ه هم��راهش( می آید؛21است« )ق/
و درودی فرست که کرامتی بر کرامت آنان و طهارتی بر طهارت آنان بیفزاید. خ��دایا؛ و هنگ��امی ک��ه ب��ر فرش��تگان و فرس��تادگانت درود فرس��تادی و درود م��ا را ب��دانها رساندی، پس بر ما هم درودی بفرست به خاطر اینکه باب سخن نیکو درباره آنها را گشودی،
که همانا تویی که بخشنده و بزرگواری!3الصحيفة السجادية، دعاء
ب: الم في الصالة على حملة العرش و كل ملك مقر و كان من دعائه عليه السماواتك، ان س�� ك ذين من دونهم: من س�� ��ة ال ذين ... و على المالئك ك ال ��ة عرش�� هم و حمل الل
و ... راعا، و لم ��دروه س�� وه« ابت ل وه ثم الجحيم ص�� ذين إذا قي��ل لهم: »خ��ذوه فغل ��ة ال باني و الز
ينظروه... فصل عليهم يوم يأتي »كل نفس معها سائق و شهيد«
و صل عليهم صالة تزيدهم كرامة على كرامتهم و طهارة على طهارتهم ��ا غتهم صالتنا عليهم فصل علينا بم��ا فتحت لن يت على مالئكتك و رسلك و بل هم و إذا صل الل
ك جواد كريم. 2 من حسن القول فيهم، إن
. »سندع« در اصل »سندعو الزبانیة« بوده است که در رسم الخط قرآنی )ک��ه ب��ه نح��و مت��واتر ب��ه م��ا 1 رسیده است( حرف »و« آن، که به خاطر التقای ساکنین تلفظ نمی شود، در کت��ابت هم ح��ذف ش��ده اس��ت؛ ضمنا قرائت دیگری به صورت »سیدعی الزبانیة« هم وجود دارد. )سندع ب��النون مبني��ا للفاع�ل، و كتبت بغ��ير
سيدعى مبنيا للمفعول الزبانية رف��ع؛ البح��ر واو ألنها تسقط في الوصل اللتقاء الساكنين. و قرأ ابن أبي عبلة:(511، ص10المحيط في التفسير، ج
. درباره نقش آفرینی »زبانیه« احادیث متعددی وارد شده است که برخی از آنها به قرار ذیل است: 2ير عن أح��دهما ع ��وب عن علي بن رئاب عن أبي بص�� ن بن محب حدثنا الحسين بن سعيد قال: حدثنا الحس����رون ة يوم الجمعة لم��ا ي ار عرف أهل الجن ار في الن ة و أهل الن ة في الجن قال: إذا كان يوم الجمعة و أهل الجن
بانية. )الزهد، ص ه تبطش بهم الز ار يوم الجمعة و ذلك أن رور و عرف أهل الن ( 99من تضاعف اللذة و الس65
( از پیامبر ص روایت شده است:2 کسی که می خواهد خداوند او را از نوزده زبانیه ]ماموران نوزدهگان��ه جهنم[ نج��ات ده��د؛ »بسم الله الرحمن الرحیم« را ]زیاد[ بگوید؛ چرا که آن نوزده ح��رف اس��ت و خداون��د ب��ا ه��ر
حرفی از آن سپری در برابر یکی از آنان قرار می دهد.42جامع األخبار)للشعيري(، ص
ر عة عش�� س�� ��ة الت باني ه تع��الى من الز ��ه الل ي بي ص من أراد أن ينج و عن ابن مسعود عن النة من ��ل ح��رف منه��ا جن ه ك ها تسعة عشر حرفا ليجعل الل حيم- فإن حمن الر ه الر فليقرأ بسم الل
واحد منهم.توجه:
عة19اینکه تعداد ماموران جهنم نفر است، عب��ارت ق��رآن ک�ریم اس��ت ک�ه: »عليه�ا تس��(30عشر« )مدثر/
ه ق��ال ��ه القمي رحم��ه الل ى بن بابوي ين بن موس�� ��و جعف��ر محمد بن علي بن الحس�� يخ الفقيه أب حدثنا الش حدثنا صالح بن عيسى العجلي قال حدثنا محمد بن علي بن علي قال حدثنا محمد بن الصلت قال حدثنا محمد��د ه عن هالل بن عب ��د الل عيد[ بن عب عد ]س�� بي[ ق��ال ح��دثنا س�� اد المله��بي ]المهل اد بن عب بن بكير قال حدثنا عب��د ا عن حمن بن سمرة ق��ال: كن ب عن عبد الر حمن عن بعلي ]يعلى[ بن زيد بن جدعان عن سعيد بن المسي الرنا ي رأيت البارحة عجائب قال فقلنا يا رسول الله ص و ما رأيت حدثنا به فداك أنفس�� رسول الله يوما فقال إنبانية من كل مكان فجاءه أمره بالمعروف و أهلونا و أوالدنا فقال رأيت ... و رأيت رجال من أمتي قد أخذته الزحمة و رأيت رجال من أمتي جاثيا على ركبتيه بينه و و نهيه عن المنكر فخلصاه من بينهم و جعاله مع مالئكة الر
ه حجاب فجاءه حسن خلقه فأخذه بيده و أدخله في رحمة الله ... )األمالي) للصدوق(، ص (231بين رحمة اللحوي ق��ال ح��دثنا أحم��د ه عليه قال حدثني علي بن الحسين الن أخبرني علي بن حاتم القزويني رضوان اللى بن ��ل الم��ديني عن موس�� ليمان بن مقب وب س�� ��رقي عن أبي��ه محمد بن خال��د عن أبي أي ��د الله الب بن أبي عببانية إلى قبره و عه سبعون ألفا من الز ه قال ع إذا مات الكافر شي جعفر عن أبيه الصادق جعفر بن محمد ع أنة ف��أكون من الم��ؤمنين و يق��ول ��ر ��و أن لي ك قالن و يق��ول ل ه ليناشد حامليه بصوت يسمعه كل شيء إال الث إن��و رد لع��اد لم��ا ها كلمة أنت قائلها و يناديهم ملك ل بانية كال إن ي أعمل صالحا فيما تركت فتجيبه الز ارجعون لعل
( 290نهي عنه ... )األمالي) للصدوق(، صالح عن أبي مي عن أبي ص�� رير عن األعمش عن س�� ��ة الض�� ن عن أبي معاوي ه المؤذ كتاب أحمد بن عبد الل�أحكم الح��اكمين و ه ب اس في قوله أ ليس الل اس و في تفسير ابن جريح عن عطاء عن ابن عب هريرة و ابن عببي ص انتبه من نومه في بيت أم هاني فزعا فسألته عن ذلك فقال وايات بعضها في بعض أن الن قد دخلت الرار و م��ا فيه��ا و ة و نعيمه��ا و الن ��امي القيام��ة و أهواله��ا و الجن ه عز و جل ع��رض علي في من يا أم هاني إن الل��ة باني هما الز خ رءوس� م ترض� ار فإذا أنا بمعاوية و عمرو بن الع��اص ق�ائمين في ح��ر جهن عذابها فاطلعت في الناس فيخ��رج علي من ��ة علي بن أبي ط��الب ق��ال ابن عب م يقولون لهم��ا ه��ل آمنتم��ا بوالي بحجارة من جمر جهن��أحكم الح��اكمين ه ب ��ه أ ليس الل ��ة ف��ذلك قول ��ادي حكم لي و رب الكعب را و ين احكا مستبش�� حجاب العظم��ة ض��يعته. )من��اقب آل أبي ��ه و ش�� حابه و أه��ل بيت فع في أص�� ار و يقوم علي في الموقف يش�� فيبعث الخبيث إلى الن
(204، ص3طالب عليهم السالم )البن شهرآشوب(، جه فعال لم��ا ه أم��ره فإن موا لل ل شيد و س�� كم على األمر الر روا القرآن المجيد فقد دل اس تدب ها الن قال ص أيبانية إلى الكفار و يبادر من يسوقهم سوقا عنيفا و الدموع تتح��ادر و يريد و احذروا يوم الوعيد ... يوم يقوم الزذي جعل مع الله إلها آخر يث إذا شاخر فيذل من زفيرها كل من عز و فاخر- ال ار إلى الكفار كوثوب الل تثب الن
ديد. )إرشاد القلوب إلى الصواب )للديلمي(، ج (81، ص1فألقياه في العذاب الشاق أه��ل الق�رآن منهم إلى عب��دة قال رسول الله صلى الله عليه و آله: »الن��ار و الزباني��ة أس��رع إلى فس�� األوثان فيشكون، يقولون: ربنا، النار و الزبانية أسرع إلينا من عبدة األوثان، فيقول الل��ه تع��الى: ليس من علم
(29005، حدیث191، ص10؛ كنز العمال، ج43كمن ال يعلم«. )غرر األخبار، ص)1، حدیث335همچنین در جلسه http://yekaye.ir/al-balad-90-6/ده ای در روز��ال ع��ه اعم��اره اینک��نیز درب )
قیامت به صورت »زبانیه« مثمتثل می ش�ود و آنه�ا را ب��ه س�وی جهنم می ران��د، اش�اراتی ش�ده ب��ود. و ش�بیه مضمون آن حدیث، حدیث دیگری در همان تفسیر منسوب به امام عسکری آمده است که مجددا بعد از بیان تارک الزکات، به توضیح شخصی می پردازند که مودی زکات و اهل جهاد و ... بوده اما به والی��تی ک��ه خداون��د��ا ن ��ادي رب معین کرده تن نداده؛ لذا وقت مرگ همه اعمالش حبس می شود تا آنجا که می فرماید: ثم ينادي من�ا- من م�واالة احبها لم يجع�ل له�ا مطاي واء الجحيم، ألن ص� بانية تناوليها، و حطيها إلى س� تها الز : يا أي عز و جل
بين من آله ع. )التفسير المنسوب إلى اإلمام الحسن العسكري عليه السالم، ص (79علي و الطي66
( ابن ابی الحدید حکایت می کند که بین اص��حاب پی��امبر خ��دا ص بح��ثی درگرفت��ه ب��ود ک��ه3 کدامیک از حروف الفبا بیش از همه در کلمات به کار می رود و هم��ه اتف��اق نظ��ر داش��تند ک��ه حرف »الف« چنین است. حضرت علی ع که این سخنان را شنید، بدون درنگ خطبه شیوایی مشتمل بر معارف توحید و نبوت و معاد ایراد کردند که مطلقا از ح�رف ال�ف در آن اس��تفاده نفرمودند. فرازی از این خطبه که در آن با اشاره ای به »زبانیه« )البته به ص��ورت مف��رد، ک��ه
الف ندارد؛ یعنی »زبنیة«( به وصف وضعیت جهنمیان می پردازند، چنین است: نامه عملش آشکار شد و جرایمش ب��رمال گش��ت، نگ��اهی ب��ه ب��دی عملش ک��رد؛ و ب��ر آن شهادت داد چشمش با نگاهش، و دستش با در دست گرفتنش، و پایش با گامهایش، و ان��دام
جنسی اش با لمسش، و پوستش با تماسش؛ پس گردنش به زنجیر کشیده شد و دستانش در غل ف��رو رفت، و ه��ل داده ش��د و تنه��ا و
بی یاور کشان کشان به جهنم وارد گشت، با مصیبت و شدتی جانکاه؛ در جهنم عذاب می شود و از آب جوشانش نوش��انده می گ��ردد، ک��ه گوش��ت ص��ورتش ]از حرارت این آب جوش[ می ریزد و پوستش کنده می شود؛ و مامور عذاب )زبنیة( ب��ا گ��رزی از آهن بر او می زن��د و پوس��تش بع��د از پوس��یده ش��دن دوب��اره پوس��ت جدی��د می ان��دازد، فری��اد استغاثه سر می دهد اما نگهبانان جهنم از او روی برمی گردانند؛ و آه و فغان سر می دهد، ام��ا
دوره ای طوالنی همراه با پشیمانی در آن باقی می ماند... ، و393؛ كفاي��ة الط��الب، ص143-140، ص19ش��رح نهج البالغ��ة البن أبي الحدي��د، ج
.208، ص16، كنز العمال، ج744-741مصباح الكفعمي، ص قالوا تذاكر قوم من أصحاب رسول الله ص أي حروف الهج��اء أدخ��ل في الكالم ف��أجمعوا
على األلف فقال علي ع:ته... 1حمدت من عظمت من
. و سبغت نعمته و سبقت غضبه رحمته و تمت كلمته و نفذت مشيئته و بلغت قضيته حمدته حمد مق��ر 1 بربوبيته متخضع لعبوديته متنصل من خطيئته متفرد بتوحيده مؤمل منه مغفرة تنجيه يوم يشغل عن فصيلته و بنيه و نستعينه و نسترشده و نستهديه و نؤمن به و نتوكل علي��ه و ش��هدت ل��ه ش��هود مخلص م��وقن و فردت��ه تفريد مؤمن متيقن و وحدته توحيد عبد مذعن ليس له شريك في ملكه و لم يكن له ولي في ص��نعه ج��ل عن مشير و وزير و عن عون معين و نصير و نظير علم فستر و بطن فخ��بر و مل��ك فقه��ر و عص��ي فغف��ر و حكم فعدل لم يزل و لن يزول »ليس كمثله شيء« و هو بعد كل ش��يء رب متع��زز بعزت��ه متمكن بقوت��ه متق��دس بعلوه متكبر بسموه ليس يدركه بصر و لم يحط به نظر قوي منيع بصير س��ميع رءوف رحيم عج��ز عن وص��فه من يصفه و ضل عن نعته من يعرفه قرب فبع��د و بع��د فق��رب يجيب دع��وة من ي��دعوه و يرزق��ه و يحب��وه ذو لطف خفي و بطش قوي و رحمة موسعة و عقوبة موجعة رحمته جنة عريضة مونقة و عقوبته جحيم ممدودة موبقة و شهدت ببعث محمد رسوله و عبده و صفيه و نبيه و نجيه و حبيبه و خليله بعثه في خ��ير عص��ر و حين فترة و كفر رحمة لعبيده و منة لمزيده ختم به نبوته و شيد به حجته فوعظ و نصح و بل��غ و ك��دح رءوف بك��ل مؤمن رحيم سخي رضي ولي زكي عليه رحمة و تس��ليم و برك��ة و تك��ريم من رب غف��ور رحيم ق��ريب مجيب وصيتكم معشر من حضرني بوصية ربك و ذكرتكم بسنة نبيكم فعليكم برهب��ة تس��كن قل��وبكم و خش��ية ت��ذري دموعكم و تقية تنجيكم قبل يوم تبليكم و تذهلكم ي��وم يف�وز في�ه من ثق�ل وزن حس�نته و خ�ف وزن س�يئته و لتكن مسئلتكم و تملقكم مسئلة ذل و خضوع و شكر و خشوع بتوبة و تورع و ندم و رجوع و ليغتنم كل مغتنم منكم صحته قبل سقمه و شبيبته قبل هرمه و سعته قبل فقره و فرغته قبل شغله و حضره قبل س��فره قب��ل تكبر و تهرم و تسقم يمله طبيبه و يعرض عنه حبيبه و ينقطع غمده و يتغير عقله ثم قيل هو موعوك و جسمه منهوك ثم جد في نزع شديد و حضره كل قريب و بعيد فشخص بصره و طمح نظره و رش��ح جبين��ه و عط��ف عرينه و سكن حنينه و حزنته نفسه و بكته عرسه و حفر رمسه و يتم من��ه ول��ده و تف��رق من��ه ع��دده و قس��م جمعه و ذهب بصره و سمعه و مدد و جرد و عري و غسل و نشف و سجي و بس��ط ل��ه و ه��يئ و نش��ر علي��ه كفنه و شد منه ذقنه و قمص و عمم و ودع و سلم و حم�ل ف�وق س�رير و ص�لي علي�ه بتكب��ير و نق�ل من دور مزخرفة و قصور مشيدة و حجر منجدة و جعل في ضريح ملحود و ضيق مرصود بلبن منضود مسقف بجلمود و هيل عليه حفره و حثي عليه مدره و تحقق حذره و نسي خبره و رجع عنه وليه و صفيه و نديم��ه و نس��يبه و تبدل به قرينه و حبيبه فهو حشو قبر و رهين قفر يسعى بجسمه دود قبره و يسيل صديده من منخره يس��حق تربه لحمه و ينشف دمه و يرم عظمه حتى يوم حشره فنشر من قبره حين ينفخ في ص��ور و ي��دعى بحش��ر و نشور فثم بعثرت قبور و حصلت سريرة صدور و جيء بكل نبي و صديق و شهيد و توحد للفصل ق��دير بعب��ده خبير بصير فكم من زفرة تضنيه و حسرة تنضيه في موقف مهول و مشهد جليل بين يدي مل��ك عظيم و بك��ل
67
ه،برزت صحیفته و تبینت جریرته ، نظر في سوء عمله، و شهدت عینه بنظره، و یده ببطش��حب یق یس�� ت ی��ده، و س�� ل جی��ده و غل ه، فسلس�� و رجله بخطوه، و جلده بلمسه و فرجه بمس��وی ربة من حمیم، تش�� قى ش�� دة فظ��ل یع��ذب فی جحیم، و یس�� م بکرب و ش�� وحده، فورد جهنتغیث وجهه و تسلخ جلده، تضربه زبینة بمقمع من حدید، یعود جلده بعد نضجه بجلد جدید، یس��
م، و یستصرخ فیلبث حقبه بندم... 1فیعرض عنه خزنة جهنتدبر
بانية«1 ( »سندع الز اگ��ر آن طغی��انگر ب��ه انجمن خ��ویش می بال��د و اع��وان و انص��ار خ��ود را علی��ه دین خ��دا
فرابخواند، خداوند هم فرشتگان عذاب را علیه او فراخواهد خواند. صغير و كبير عليم فحينئذ يلجمه عرقه و يحصره قلقه عبرته غير مرحوم��ة و ص�رخته غ�ير مس��موعة و حجت��ه
غير مقولة. . نعوذ برب قدير من شر كل مصير و نسئله عفو من رضي عنه و مغفرة من قبله فهو ولي مسئلتي و 1
منجح طلبتي فمن زحزح عن تعذيب ربه جعل في جنته بقربه و خل�د في قص��ور مش��يدة و مل��ك بح��ور عين و حفدة و طيف عليه بكئوس أسكن في حظيرة قدوس و تقلب في نعيم و سقي من تس��نيم و ش��رب من عين سلسبيل و مزج له بزنجبيل مختم بمسك و عبير مستديم للملك مستشعر للسرر يشرب من خمور في روض مغدق ليس يصدع من شربه و ليس ينزف؛ هذه منزلة من خشي ربه و حذر نفسه معصيته و تل��ك عقوب��ة من جحد مشيئته و سولت له نفسه معصيته فهو قول فصل و حكم عدل و خبر قص��ص قص و وع��ظ نص »تنزي��ل من حكيم حميد« نزل به روح قدس مبين على قلب نبي مهتد رشيد صلت عليه رسل س��فرة مكرم��ون ب��ررة عذت برب عليم رحيم كريم من شر كل عدو لعين رجيم فليتضرع متضرعكم و ليبتهل مبتهلكم و ليستغفر كل
مربوب منكم لي و لكم و حسبي ربي وحده.
البته متن خطبه در نقلهای مختلف اندکی متفاوت است و آقایی به نام آقای سجادی سعی کرده ب��ا مبن��ا قرار دادن نقل بحار االنوار، این اختالف نسخ را لحاظ کند و متن را با ترجمه در وبالگ خود ق��رار داده اس��ت
در لینک زیر، که متن عربی را در ادامه آورده امhttp://shahab-hedayat.persianblog.ir/post/38/
ته و ی ��ه و ع��دلت قض�� ت ته و بلغت حج ی ته و سبغت نعمته و تمت کلمته و نفذ ت مش�� حمدت من عظمت منتعیذ ته متنصل من خطیئته معترف بتوحیده مس�� ته متخضع لعبودی سبقت غضبه رحمته. حمدته حمد مقر بربوبی��ه و ه مغفرة تنجیه یوم یشغل کل عن فصیلته و بنیه و نستعینه و نسترشده و نؤمن ب من وعیده مؤمل من رب
ل علیه نتوک��ه ��د م��ذعن لیس ل ��ه توحی��د عب دته تفرید م��ؤمن متیقن و وحدت و شهدت له شهود عبد مخلص موقن و فره عن مث��ل [ و ع��ون و معین و ��ز یر و وزی��ر ]و تن شریک فی ملکه و لم یکن له ولی فی صنعه، ج��ل عن مش��ل لن م و تفض�� ��ر کر و حکم فع��دل و تک ��د فش�� نظیر. علم فستر و بطن فخبر و ملک فقهر و عصی فغف��ر و عب��ه ن بقوت ��ه متمک ت د بعز یء. رب متف��ر ��ل ش� یء و بع��د ک ��ل ش� ��ل ک یزول و لم یزل، لیس کمثله شیء و هو قبر بسموه، لیس یدرکه بصر و لم یحط به نظر، قوی منیع بصیر سمیع ]على حکیم[ رؤوف متقدس بعلوه متکبف��ه. ق��رب فبع��د و بع��د فق��رب یجیب ��ه من عر ل عن نعت رحیم ]عزیز علیم[، عجز عن وصفه من وصفه و ض��ة ��ه جن دعوة من یدعوه و یرزقه و یحبوه ذو لطف خفی و بطش قوی و رحمة موسعة و عقوبة موجع��ة. رحمت
عریضة مونقة و عقوبته جحیم ممدودة موبقة.ر و حین ف��ترة و �ر عص�� ه و حبیبه و خلیله، بعث��ه فی خی ه و صفی و شهدت ببعث محمد عبده و رسوله و نبی��ل ��دح. رؤوف بک غ و ک ح و بل ة لمزیده. ختم به نبوته و وضحت به حجته فوع��ظ و نص�� کفر، رحمة لعبیده و من مؤمن، رحیم سخی رضی ولی زکی. علیه رحمة و تسلیم و برکة و تعظیم و تکریم من رب غفور رحیم قریب
مجیب حلیم.یة ��وبکم و خش�� ن قل ک ��ة تس�� کم. فعلیکم برهب ة نبی ن رتکم بس�� کم، و ذک ة رب وصیتکم معشر من حضر، بوصینته و خ��ف وزن ��وم یف��وز فی��ه من ثق��ل وزن حس�� ��ذهلکم و یبتلیکم، ی ��وم ی ة تنجیکم قبل ی تذری دموعکم و تقیئته. و ]لتکن مسئلتکم[ مسئلة ذ ل و خضوع، و تملق ]و شکر[ و خشوع، و توبة و نزوع، ]و ندم و رج��وع[. سیره غله، و حض� �ل ش� ��ه قب و لیغتنم کل منکم صحته قبل سقمه، و شیبته قبل هرمه، و سعته قبل فقره، و فرغتر ��ع عم��ره و یتغی ��ه، و ینقط ��ه حبیب ��ه و یع��رض عن ه طبیب قبل سفره، قبل یهن و یهرم، و یمرض و یسقم، و یملخص ��ل ق��ریب و بعی��د، فش�� ره ک عقله، ثم قیل: “هو موعوک و جسمه منهوک!”، ثم جد فی نزع شدید، وحض����ه ه، و یتم من ر رمس�� ببصره و طمح بنظره، و رشح جبینه و سکن حنینه، و جدبت نفسه، و بکت عرسه و حض��جی، و ف و س�� ل و ع��ری، و نش�� د و غس�� ق عنه عدده، و فصم جمعه و ذهب بصره و سمعه، و ج��ر ولده و تفرلم[؛ و حم��ل ف��وق ��ه، ]و قمص و عمم، و ل��ف و ودع و س�� ��ه ذقن د من ��ه و ش�� ئ، و نشر علیه کفن بسط له و هیدة و ف�رش منجدة و ی ور مش�� ی علیه بتکبیر، بغیر سجود و تعفیر، و نق��ل من دور مزخرف��ة و قص� سریر، و صل
68
ثمره سیاسی- اجتماعی جواب تهدید دشمن، نرمش و ابراز تمایل به مذاکره نیست؛ بلکه تهدی��د اس��ت، آن هم ب��ا
1قاطعیت بیشتر!
به ویژه اگر توجه شود که این دشمنی که در اینجا تهدید کرده بود، ابوجهل ب��ود، آن هم ب��ا چن��ان ع��ده و ع��ده ای؛ و پی��امبر ص هم در اوای��ل بعثتش اس��ت، آن هم بی هیچ ع��ده و ع��ده )جلسه قبل، شأن نزول(؛ و طبق برخی نقل ها، این تهدید ابوجه��ل و پاس��خ آن، بع��د از آن ب��ه وقوع پیوست که حضرت ابوطالب از دنیا رفت و پیامبر مهمترین پشتیبان ظ��اهری خ��ود را از
2(431، ص2دست داد. )تفسير القمي، ج
��ه ]حف��ره[ و قف بجلم��ود! و هی��ل علی ق مرصود، بلبن منضود، مس�� حجر منضدة، فجعل فی ضریح ملحود، ضیه و ندیمه، و نسیبه و حمیمه، و تبدل به قرینه و حثی ]علیه[ مدره و تحقق حذره و نسی خبره، و رجع عنه ولی��ه حق تربت دیده من منخ��ره، و تس�� یل ص�� حبیبه، فهو حشو قبر و رهین ]قفر[! یدب فی جسمه دود قبره و یس��
��دعى ور، و ی ��ره، و ینفخ فی ص�� ى یوم حشره، ]فینشر[ من قب ر ولحمه، و ینشف دمه و یرم عظمه، حت لحش����ولی[ نشور، فثم بعثرت قبور، و حصلت سریرة فی صدور؛ و جیء بکل نبی و صدیق، و شهید و منطیق، و ]ترة تنض��یه، فی موق�ف مهی�ل یر؛ فکم ]من[ زف�رة تض�نیه و حس�� �یر بص� �ده خب [ ق�دیر، بعب ل حکم�ه ]رب لفص���یرة علیم؛ فحینئذ یلجم��ه عرق��ه و غیرة و کب ��ل ص�� ]عظیم[، و مشهد جلیل ]جسیم[، بین یدی ملک ]کریم[، بکنت حیفته و تبی ��رزت ص�� ]یحفزه[ قلقه، فعبرته غیر مرحومة و صرخته غیر مسموعة ]و حجته غیر مقبولة[، و ب��ه بخط��وه، و جل��ده ه، و رجل جریرته، ]و نطق کل عضو منه[ بسوء عمله، و شهدت عینه بنظره، و یده ببطش��یق ��ده، فس�� ت ی ل جی��ده و غل ه؛ و یهدده منکر و نکیر، و کشف ]عنه[ حیث یصیر، فسلس�� بلمسه و فرجه بمسوی وجه�ه و ربة من حمیم، تش� م ]بکرب[ شدید، و ظل یعذب فی جحیم، و یسقى ش� یسحب وحده، فورد جهن��ة ��ه خزن تغیث فیع��رض عن تسلخ جلده، ]یضربه زبینته بمقمع من حدید، یعود جلده بعد نضجه بجلد جدید[، یس��
م، و یستصرخ فیلبث حقبه بندم؛ جهن نعوذ برب قدیر من شر کل مصیر، و نسئله عفو من رضی عنه، و مغفرة من قبل منه؛ فهو ولی مسئلتی
و منجح طلبتی؛ن من[ ح��ور عین و ور و نعم��ه، و ]مک د فی قص�� ��ه، و خل ��ه بقرب ت ه جع��ل فی جن فمن زحزح عن تع��ذیب ربنیم، ب فی نعیم و سقی من تس�� دة و مکن فردوس[، و تقل حفدة ]و طیف علیه بکؤوس، و سکن حظیرة مشیرور، ]و شرب من عین سلسبیل ممزوجة بزنجبیل[، مختومة بمسک و ]عبیر، مستدیم للحبور، مستش��عر للس��ربه، لیس رب من خم��ر مع��ذوب ش�� ربه[، یش�� یشرب من خمور، فی روض مشرق مغدق، لیس یصدع من ش��
ه؛ ینزف لبیة مبدئه؛ ه و حذر نفسه، و تلک عقوبة من عصى منشئه و سولت له نفسه معص�� هذه منزلة من خشی رب��ه روح �زل ب ��ه و نص، تنزی��ل من حکیم حمی�د، ن ص قص و وع��ظ ب ��ر قص�� لهو ذلک قول فصل و حکم عدل، خی
مون بررة ؛ قدس مبین، على نبى مهتد مکین، صلت علیه رسل سفرة مکرعکم و لیبتهل مبتهلکم، فنستغفر رب کل مربوب، لی ع متضر عذت برب رحیم من شر کل رجیم، فلیتضر
و لکم( در برابر تهدیدهای ترامپ فرمودند:19/11/1395. رهبر انقالب چندی قبل ) 1
حاال این آقا که تازه در ایاالت متحده ]سر کار[ آمده، میگوید شما باید از آمریکا متشکر باش��ید، از دولت اوباما متشکر باشید! چرا متشکر باشیم؟ هیچ متشکر هم نیس��تیم؛ ]او هم در[ هم��ان تش��کیالتی ب��ود ک��ه این تحریمه��ای س��نگین را ب��ه نیت فلج ک��ردن جمه��وری اس��المی و ملت ای��ران، ب��ر ملت ای��ران تحمی��ل کردن��د؛ امیدشان این بود که فلج بکنند. البته به این امید نرسیدند و هرگز نخواهند رسید و هرگز هیچ دشمنی نمیتواند ایران را فلج کند. میگوید متشکر باشید؛ نخیر، اصال متشکر نیستیم. چرا متشکر باشیم؟ به خ��اطر تحریمه��ا؟ به خ��اطر ایج��اد داعش؟ به خ��اطر ب��ه آتش کش��یدن منطق��ه؟ س��وریه را ب��ه آتش کش��یدند، ع��راق را ب��ه آتش
در کش��ور؟ از آن ط��رف ب��ه۸۸کشیدند؛ چرا باید متشکر باشیم؟ به خاطر حمایت از فتنه ی انتخابات در س��ال بنده نامه مینویسد و اظهار ارادت و محبت و همکاری میکند، از این طرف علن��ا و ص��ریحا از فتنه گ��ر حم��ایت میکند و میگوید ما پشت سر شما ایستاده ایم و دنبال فتنه ایجاد کردن در کشور است؛ چه��ره ی نف��اق ]همین است[؛ همان دستکش مخملینی که روی پنجه ی آهنی کش��یده ش��ده ب��ود ک��ه من این را باره��ا گفتم. م��ا هیچ تشکری نمیکنیم. ما میدانیم که چه کار میکردند؛ میفهمیم که آنها چه ک��ار میکردن��د؛ این میگوی��د از او تش��کر کنید، از من هم بترسید! نه از ش��ما هم نمیترس��یم. روز بیس��ت و دوم بهمن، م��ردم ج��واب این تهدی��دها و این حرفها را در خیابان خواهند داد؛ نشان میدهند که ملت ایران در مقابل تهدی�د چ�ه موض�عی میگ�یرد. نخ�یر، از
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=35567تهدید کسی هم ما نمیترسیم. ه هلموا- ف��اقتلوا 2 . قوله فليدع ناديه قال لما مات أبو طالب ع فنادى أبو جهل و الوليد عليهما لع��ائن الل
ول ��ل محمد رس�� بانية قال كما دع��ا إلى قت ه فليدع ناديه سندع الز ذي كان ناصره- فقال الل محمدا فقد مات ال69
بانية«2 ( » فليدع ناديه؛ سندع الز از نظر برخی مفسران، با توجه به مفاد آیه فعلی، فعل امر در آیه قبل، امر تعج��یزی )ب��ه عجر درآوردن( است و مقصود از این دو آیه این است: به این شخص بگو اع��وان و انص��ارش را جمع کند که از دست ما نجاتش دهند و ما هم ماموران جهنم را فرامی خوانیم ت��ا ببی��نیم ب��ا
(327، ص20وجود آنها، آیا هیچ یاوری می تواند کسی را یاری کند؟! )المیزان، ج
بانية«3 ( »سندع الز او »نادی« )هم نشینان، اهل مجلس( خود را بخواند، ب��زودی م��ا »زبانی��ه« )م��امورانی ک��ه
شخص را به جهنم وارد می کنند( را خواهیم خواند.آیا احتمال ندارد این »زبانیه« برای او، همان »نادی«اش باشند؟
نحوه استنباط مطلب با روش تفسیر قرآن به قرآناگر این آیه را کنار دو آیه دیگر بگذاریم، شاید این احتمال بیشتر تقویت شود:
قين: دوس��تان ص��میمی در آن روز دش��منان1) المت هم لبعض ع��دو إال ء يومئذ بعض�� ( األخال(67همدیگرند، به جز متقین. )زخرف/
عيرا:2) ما يأكلون في بطونهم نارا و سيصلون س�� ذين يأكلون أموال اليتامى ظلما إن ( إن ال (10م��ال ی��تیم می خورن��د، آتش می خورن��د، »ب��زودی« در آتش��ی افروخت��ه درآین��د )نس��اء/
http://yekaye.ir/an-nisa-004-010/ آی��ه اول، از این جهت ک��ه آن همنش��ینانی ک��ه وی فرامی خوان��ده، علی القاع��ده دوس��تان صمیمی وی می باشند )که در آن روز دشمن می شوند، پس می توانن��د ب��رای او نقش کس��انی
را ایفا کنند که با کمک کردن به او در معصیت، عمال وی را به سوی جهنم هل می دهند(؛ و آیه دوم، از این جهت که اقدام امروز و جزای فردا، ب��ا تعب��یر نس��بتا یکس��ان و اف��زودن
1حرف »س�« )بزودی( به کار رفت: »يأكلون ... يأكلون ... سيصلون«؛ »فليدع ... سندع«.
������رب19( آی������ه 96( س������وره عل������ق )365 جد و اقت ال تطع������ه و اس������ كال6/1/1396ترجمه
چنین نیست ]که او گم��ان ک��رده؛ ی��ا: ک��ه بتوان��د ک��اری از پیش ب��برد[ ؛ اط��اعتش مکن، وسجده کن و تقرب جوی.توجه: آیه سجده دار
این آیه از آیاتی است که سجده واجب دارد. در صورتی که صوت آن را گوش دهید ی��ا ب��ا صدایی که تلفظ شود، بخوانید انجام یک سجده واجب است. البته برای م��رور ذه�نی، س��جده الزم نیست. این سجده نیاز به وضو ندارد، اما شرایط سجده را باید رعایت کرد )اعضایی که
بانية. الله ص نحن أيضا ندعو الز. در فضای روایات مویداتی له و علیه این برداشت می توان یافت: 1
موید له: در برخی احادیث، این »زبانیه« )ماموران جهنم(، دقیقا تمثل اعمال خود ش��خص قلم��داد ش��ده /http://yekaye.ir/al-balad-90-6( 1، حدیث335است )جلسه
س��وره30 نف��ری دانس��ته ش��ده اس��ت ک��ه در آیه19موید علیه: در برخی احادیث، تعداد »زبانیة« همان (.2مدثر بدانها اشاره شده )حدیث
.والله العالم70
بر زمین باید گذاشته شود و اینکه پیشانی بر خاک )مهر( باشد(. هر ذکری در این سجده جایز:1است، اما بهتر آن است که این ذکر گفته شود
ال إله إال الله حقا حقا ال إله اال الله ايمانا و تصديقا
ه و رقا ال إله إال الله عبوديدا و رقا سجدت لك يا رب تعب
ال مستنكفا و ال مستكبرا بل أنا عبد ذليل ضعيف خائف مستجير.
307، ص1من ال يحضره الفقيه، جحدیث
( از امام باقر ع روایت شده است:1 سجده های واجب در قرآن چهارتاست: در سوره سجده )معروف به س��وره »الم تنزي��ل« یا »الم سجده«(؛ و در سوره غافر )معروف به سوره »حم سجده«(؛ و در س��وره نجم؛ و در
ك«(، آیه »كال ال تطعه و اسجد و اقترب«. سوره علق )معروف به سوره »اقرأ باسم رب فرمود: اینها »سور عزائم« است که سجده در آنها واجب است؛ ولی در غیر اینها، اختی��ار با خودت است ]یعنی سجده اش واجب نیست و مستحب است[، اگ��ر خواس��تی س��جده کن و
اگر خواستی سجده نکن؛ و امام سجاد ع خوش داشت که در همگی آنها سجده کند.252، ص1، ج3؛ الخصال783، ص10، ج2؛ مجمع البيان215، ص1دعائم اإلسالم، ج
��ع في الم ه قال: العزائم من سجود الق��رآن أرب و روينا عن أبي جعفر محمد بن علي ص أنجد ك«: »كال ال تطعه و اس�� جم و في »اقرأ باسم رب جدة و في الن جدة و في حم الس تنزيل السجد ئت فاس�� جود فيها و أنت في غيرها بالخيار إن ش�� من الس و اقترب« قال فهذه العزائم ال بد
. هن و إن شئت فال تسجد قال و كان علي بن الحسين يعجبه أن يسجد فيهن كل
( ابوبصیر حدیثی را ظاهرا از امام صادق ع روایت کرده است که:2 هنگامی که آیه سجده در هریک از سوره های عزائم چهارگانه )سجده، غافر، نجم و عل��ق( خوانده شد و شنیدی، سجده کن، هرچند که وض��و نداش��ته باش��ی و ی��ا جنب باش��ی و ی��ا زنی باشد که نماز نمی خواند ]= در ایام عادت ماهیانه اس��ت[؛ ولی آی��ات س��جده در س��ایر ق��رآن
اختیار داری؛ خواستی سجده کن و خواستی سجده نکن.318، ص3الكافي ، ج
محمد بن يحيى عن أحمد بن محمد عن الحسين بن سعيد عن القاسم بن محمد عن عليبن أبي حمزة عن أبي بصير قال قال ]أبوعبد الله عليه السالم[:
وء و إن كنت ��ر وض�� جد و إن كنت على غي معتها فاس�� إذا قرئ شيء من العزائم األربع فس��ئت جدت و إن ش�� ئت س�� جنبا و إن كانت المرأة ال تصلي و سائر القرآن أنت فيه بالخيار إن ش��
لم تسجد. . متن فوق را اغلب فقها در فتوایشان آورده اند، البته ظاهرا در حدیث ب��ه نح��و مرس��ل آم��ده، ولی در 1
( با سند صحیح بدین صورت روایت شده است:328، ص3کافی )ج��د ��دة الح��ذاء عن أبي عب ��وب عن ابن رئاب عن أبي عبي محمد بن يحيى عن أحم��د بن محمد عن ابن محبتكبرا عن دا و رق�ا ال مس� �ك تعب جدت ل جدة من العزائم فليقل في سجوده »س� الله ع قال: إذا قرأ أحدكم الس
عبادتك و ال مستنكفا و ال متعظما بل أنا عبد ذليل خائف مستجير«. . روي عن عبد الله بن سنان عن أبي عبد الل��ه )ع( ق��ال الع��زائم الم ت��نزل و حم الس��جدة و النجم إذا 2
هوى و اقرأ باسم ربك و ما عداها في جميع القرآن مسنون و ليس بمفروض ى عن أحم��د بن 3 ه عن أحم��د بن محمد بن عيس�� ��د الل عد بن عب ه عنه قال حدثنا س�� . حدثنا أبي رضي الل
ك م رب ��ع اق��رأ باس�� ه ع ق��ال: إن الع��زائم أرب محمد بن أبي نصر البزنطي عن داود بن سرحان عن أبي عبد اللجدة. جدة و حم الس جم و تنزيل الس ذي خلق و الن ال
71
( از رسول خدا ص روایت شده است که:3»نزدیکترین وضعیتی که بنده نسبت به خداوند دارد وقتی است که در سجده است.«
این مطلب، مستقیما از قول امام صادق و امام رضا ع هم روایت شده، با این تفاوت ک��هآنها بعد از بیان این جمله فرموده اند:
»و این مفاد همان سخن خداوند تبارک و تعالی اس��ت ک��ه فرم��ود: »س��جده کن و نزدی��کشو.«
783، ص10مجمع البيان ، جعن عبد الله بن مسعود أن رسول الله ص:
قال أقرب ما يكون العبد من الله إذا كان ساجدا. ؛ من ال يحض�ره265، ص3؛ الك��افي، ج7، ص2و فی عيون أخب�ار الرض�ا علي�ه الس�الم، ج
1 :209، ص1الفقيه، ج
ى عن ه عن أحم��د بن محمد بن عيس�� ��د الل ه عنه قال حدثنا سعد بن عب حدثنا أبي رضي الله ع��ز و ج��ل و ضا ع يقول أقرب ما يكون العبد من الل اء قال سمعت الر الحسن بن علي الوش
هو ساجد و ذلك قوله تبارك و تعالى »و اسجد و اقترب«
( روایت شده است هنگامی که آیه »و سجده کن و نزدیک شو« ن��ازل ش��ود، پی��امبر ص4به سجده افتاد و در سجده اش گفت:
از خشم تو به رضای تو، و از عقوبتت به چشم پوشی کردنت پناه می ب��رم؛ و از ت��و ب��ه ت��وپناه می برم؛ تو را ثنا گفتن نتوانم، تو آن گونه ای که خود گفته ای.
114، ص4عوالي اللئالي العزيزية في األحاديث الدينية، جبي ص فق��ال في جد الن ��رب« س�� جد و اقت ه لما نزل قوله تعالى »و اس�� روي في الحديث أن��اء ي ثن ��ك ال أحص�� ��ك من ��ك و أع��وذ ب سجوده »أعوذ برضاك من سخطك و بمعافاتك من عقوبت
2عليك أنت كما أثنيت على نفسك«.
تدبر ال تطعه و اسجد و اقترب«1 ( »كال
در آیات قبل حکایت شخصی را مطرح کرد که مانع نماز می شد و تهدید می کرد ک��ه ع��ده و عده اش را علیه پیامبر ص فرامی خوان��د. طب��ق روای��ات، او ابوجه��ل ب��وده و گفت��ه ب��ود اگ��ر
، شأن نزول(. خ��دا356پیامبر ص را در حال سجده ببینم، گردنش را لگدمال مي كنم. )جلسه هم بعد از اینکه پاسخ تهدیدش را داد، اکنون به پی��امبرش دلگ��رمی می ده��د ک��ه ب��ه س��خن او
گوش نکن که او هیچ غلطی نمی تواند بکند، بلکه سجده ات را بکن و به خداین نزدیک شو!به قول حافظ شیرازی
تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دارکه رحم اگر نکند مدعی، خدا بکند
http://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh187/
( »ال تطعه و اسجد«2ا؛ و در 1 ض�� معت الر اء ق��ال س�� سندش در کافی چنین است: علي بن محمد عن سهل بن زياد عن الوش��
من الیحضره الفقیه از امام صادق ع روایت شده است.. این حکایت درباره این آیه هم قابل توجه است: 2
��رب« فس��جد ه��و و من مع��ه من جد و اقت روى أن النبى- صلى الل��ه علي��ه و آل��ه- ق��رأ ذات ي��وم: »و اس����ون؛ و إذا ق��رئ عليهم الق��رآن ال المؤمنين و قريش تصفق فوق رؤوسهم و تص��فر، ف��نزلت »فم��ا لهم ال يؤمن
(467، ص4( )تفسير جوامع الجامع، ج21-20يسجدون« )انشقاق/72
کسی ک�ه می خواه�د از اط��اعت اف�راد طغی��انگر ره��ا ش��ود، س��ر س��جده ب��ر آس��تان خ��دامی ساید.
نکته تخصصی انسان شناسی شهید مطهری در تبیین دقیقی نشان می دهن��د ک��ه »آزادی اجتم��اعی ب��دون آزادی معن��وی
( ایش��ان مس��اله را از این زاوی��ه تحلی��ل35-17س��رابی بیش نیس��ت.« )آزادی معن��وی، ص می کنند که کسی که به آزادی معنوی نرسیده باش��د، اگ�ر ق��درت پی��دا کن��د، آزادی دیگ��ران رارعایت نخواهد کرد. در حالی که آن تحلیل در جای خود درست است، اما همه مساله نیست. آیات این سوره، این وابستگی آزادی اجتم��اعی ب��ه آزادی معن��وی را از زاوی��ه دیگ��ری ن��یز
تبیین می کنند: همواره در هر جامعه ای انسانهای طغیانگری وجود دارند که به خاطر م��ال و ام��والی ک��ه
( و ع��ده13(، لذا زیر بار سخن حق نمی روند )علق/7-6دارند احساس استغنا می کنند، )علق/ (، آنچه دلخواه خود را انجام می دهن��د، ام��ا م��انع17و عده ای گرد خود فراهم می آورند )علق/
(.10-9فعالیت های دیگران می شوند )علق/چه کسی می تواند در مقابل اینها بایستد، و از آنها اطاعت نکند؟
این آیه می فرماید:کسی که پشتوانه قوی تر و برتری داشته باشد؛
کسی که خدا را می شناسد و در مقابل خداوند سر تسلیم فرو می آورد، کس��ی اس��ت ک��هاز این طغیانگرها نمی ترسد.
خداوند رحمت کند امام خمینی را ک�ه در پی��ام ب��رائت خ�ویش، بع�د از کش�تار حاجی��ان-چنین فرمود:
خداوندا، تو می دانی که ما سر سازش با کفر را نداریم. خداوندا، تو می دانی که استکبار و امریکای جهانخوار گلهای باغ رسالت تو را پرپر نمودند. خداوندا، در جهان ظلم و ستم و بیداد، همه تکیه گاه ما تویی، و ما تنهای تنهاییم و غ��یر از تو کسی را نمی شناسیم و غیر از تو نخواسته ایم که کسی را بشناسیم. ما را یاری کن، که تو
(95، ص21 )صحیفه امام خمینی، جبهترین یاری کنندگانی.http://farsi.rouhollah.ir/library/sahifeh?volume=21&tid=46
( » و اسجد و اقترب«3(3راه تقرب به سوی خدا، سجده بر آستان اوست. )حدیث
ثمره اخالقی- اجتماعی-http://yekaye.ir/2-baqare )۲۲۴ ( و جلس��ه /http://yekaye.ir/sad-038-71-2 )۱۶۶قبال )در جلس��ه
( ( توضیح داده شد که سجده به معنای »ابراز خضوعی است که هیچ گونه اثری از منیت / 03در شخص نماند« و این حالت بدنی خاص، جزء معنای کلمه نیست.
پس، سجده، فقط یک حالت بدنی نیس��ت؛ بلک��ه حقیقت س��جده، تس��لیم محض ب��ودن دربرابر خداوند است. این آیه می فرماید که راه قرب، سجده است؛ یعنی تسلیم خدا بودن.
از کجا می توان فهمید کسی واقعا تسلیم خدا هست یا نه؟ از اینکه دستورات خدا را چ��ه ان��دازه در زن��دگی اش عم��ل می کن��د. دس��تورات خداون��د در قابل شریعت و دین به ما رسیده است. از اینکه چ��ه ان��دازه از این ش��ریعت تبعیت می ک��نیم،
می توانیم پی ببریم چه اندازه به قرب خداوند رسیده ایم.
( »اسجد و اقترب«4
73
( ؛ بلک��ه16خداوند به ما از رگ گردن نزدیکتر است )نحن أقرب إليه من حبل الوري��د؛ ق/��ه؛ انف��ال/ ه يح��ول بين الم��رء و قلب (؛ پس24او از خودم��ان هم ب��ه م��ا نزدیک��تر اس��ت )أن الل
نزدیک شدن به خدا یعنی چه؟ و چگونه ممکن است؟ نکته تخصصی فلسفی
خداوند فوق مک��ان و خ��الق مک��ان اس��ت؛ پس این نزدی��ک ب��ودن، قطع��ا ن��زدیکی مک��انی نیست. از عمیق ترین معارف دینی، وجود رابطه هایی است که از دو سو یکسان نیس�تند. یکی از آنها رابطه مخلوقات با خداوند است. وقتی از زاویه خدا بنگریم، خداوند به خاطر قه��اریتی که دارد، و اینکه آفریننده همه موجودات است، در یک نگ��اه عمی��ق، از خ��ود آنه��ا هم ب��ه آنه��ا نزدیکتر است؛ اما مخلوقات به خ��اطر ض��عف وجودی ش��ان و حق��ارت بی ح��د و حصرش��ان در قبال عظمت الهی، بسیار از او دورن�د. خداون�د ب�ه تم�ام حقیقت م�ا احاط��ه دارد، ام�ا م�ا ب�ه
ذره ای از حقیقت او راه نداریم؛ لذا ما از او دوریم و او به ما نزدیک.تمثیل
ب��رای فهم رابطه ای ک�ه از دو س��و متف�اوت اس��ت ی��ک آدمی را در ی��ک ب��اغ در ذهن خ��ود بسازید و به او اجازه دهید در آن باغ گردش کن��د. ش��ما چ��ه نس��بتی ب��ا او داری��د؟ ش��ما ب��ه او
احاطه کامل دارید و از خودش به او نزدیکترید؛ اما او از شما چه می داند؟
در عین حال، ما می توانیم به او نزدیک شویم.چگونه؟
مادام که خداوند را با ساخته ها و بافته های ذهن خود می جوییم، دائما از او دور می شویمزیرا هر آنچه در ذهن ماست، مخلوق و ساخته ماست؛
اما این آیه می فرماید که راه بسته نیست؛ ما می توانیم کامال تس��لیم او ش��ویم و بگ��ذاریمکه او خودش خود را به ما بنمایاند.
شاید به همین دلیل است که خداوند در عین حال که از توص��یف توص��یف کنندگان م��نزه و برتر دانسته شده، اما توصیف مخلصان )یعنی کسانی که خداون��د آنه��ا را خ��الص ک��رده و هیچه عب��اد الل فون؛ إال ه عما يص�� بحان الل چ��یزی از خ��ود ندارن��د( در م��ورد او ص��ادق اس��ت: س��
(40-39المخلصين )صافات/
جمع بندی سوره علق این سوره با دعوت به »خواندن« شروع شد، خواندنی با اسم پروردگاری ک��ه هم انس��ان را آفریده و هم بر اساس کرامتش ب��ه او علم داده، علمی ب��ا »قلم« ک��ه انس��انها را از س��ایر
موجودات متمایز می کند. بدین ترتیب، انسانی که مخاطب وحی است: رب دارد، خالق دارد، و ممیزه خاص��ی دارد: خوان��دن و نوش��تن؛ و در نتیج��ه: فرهن��گ و تم��دن؛ و امک��ان انتق��ال آن، و در نتیج��ه تکام��ل و
پیشرفت. ام��ا علی رغم این امتی��از وی��ژه، هم��ه انس��انها راه کم��ال حقیقی )ق��رب خ��دا( را در پیش نمی گیرند؛ بلکه برخی با برخورداری از این ممیزه ها، احساس استغنا کرده، به طغیان کشیده می شوند؛ که دو عالج دارد: یکی به یاد آورد که ع��اقبت و س��رانجامش ب��ه س��وی خداس��ت؛ و
دوم اینکه توجه کند که خدا او را می بیند. البته آن طغیانگر، زیر بار ح��ق و حقیقت نمی رود، و در مقاب��ل آن بن��ده ای ک��ه ب��ر ه��دایت است و راه خدا را در پیش گرفته و می کوشد که دیگران را هم ب��ه تق��وا وادارد، مانع تراش��ی
می کند و می کوشد با سازمان دهی نیروها، وی را زمین بزند.
74
اما کاری از پیش نخواهد برد؛ و بنده ای که سر به سجده نه��اده و خ��ود را یکس��ره تس��لیم خداوند نموده، مراتب قرب و کمال را خواهد پیمود و آن مقام ویژه ای ک��ه خداون��د انس��ان را
برای آن آفریده، به دست خواهد آورد.با این بیان، چه بسا بتوان گفت:
این سوره، که ظاهرا اولین سوره ای است که بر پیامبر ص نازل شده، در همان ابت��دا، ب��ا معرفی ای از حقیقت انسان، و نمونه ای از دو بعد اصلی وجود وی، که یکی ب��ه طغی��ان تمای��ل دارد و دیگری تسلیم شدن در برابر راه هدایت را می جوید، وضعیت کلی انسان و دین و آنچه
که در تاریخ بشر بر سر این دو رفته و خواهد رفت، به اجمال بیان کرده است.
بسم الله الرحمن الرحیم سال در طول عمرمان در تمام آیات ت��دبر17اگر روزی در یک آیه قرآن بیندیشیم بعد از
کرده ایم.
لینک کانال »یک آیه در روز«https://t.me/YekAaye
لین��ک »ی��ک آی��ه در روز- گزی��ده« )کان��الی ک��ه گلچی��نی از کان��ال ف��وق در آن ق��رار دادهمی شود(
https://t.me/YekAayah توضیحات درباره کانال »یک آیه در روز« در تلگرام
https://t.me/YekAaye/2025 »یک آیه در روز« در فضای وبتوضیحات درباره کانال
http://yekaye.ir/about-us/ حاوی کل مطالب کانال حداقل یک آیه در روزسایت
http://yekaye.ir/
75
