Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫ КАФЕДРАСЫ

ҚОСТАНАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫ КАФЕДРАСЫ

1920-1950 ЖЖ. ҚАЗАҚСТАН МЕН БАТЫС СІБІРДЕГІ

ЖАППАЙ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ТАРИХЫНДАҒЫ ЖАҢА

ЕСІМДЕР МЕН ФАКТІЛЕР

ашаршылық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне

арналған, жаппай саяси қуғын-сүргіннің басталғанына

80 жыл толуына орай ұйымдастырылған халықаралық

ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы

25 мамыр 2017 жыл

************************************************

НОВЫЕ ИМЕНА И ФАКТЫ В ИСТОРИИ МАССОВЫХ

ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ В КАЗАХСТАНЕ

И ЗАПАДНОЙ СИБИРИ В 1920-1950-Х ГГ.

Сборник материалов международной научно-практической

конференции, посвященной 80-летию начала массовых

политических репрессий, приуроченной ко

Дню памяти жертв голода и политических репрессий

25 мая 2017 год

АСТАНА

2

УДК 94 (574) “1930-1950”(06)

ББК 63.3 (5 Каз.) 6-361я431

Сборник материалов опубликован по результатам реализации проекта по теме

«Массовые политические репрессии среди казахского населения Западной Сибири в 1920-

1950 гг. (на основе ранее не введенных в оборот архивных источников и результатов

подворных описей)» согласно Договора №266 от 9 марта 2017 г. по грантовому

финансированию научных исследований КН МОН РК на 2015-2017 гг.

Редакционная коллегия:

Кабульдинов З.Е. – д.и.н., профессор

Козыбаева М.М. – PhD

Сарсембина К.К. – к.и.н., доцент

Маслов Х.Б. – PhD

1920-1950 жж. Қазақстан мен Батыс Сібірдегі жаппай саяси қуғын-

сүргін тарихындағы жаңа есімдер мен фактілер / Новые имена и

факты в истории массовых политических репрессий в Казахстане и

Западной Сибири в 1920-1950-х гг. – Астана: Полиграфия «Enter

Group», 2017 –

300 с.

В сборнике представлены материалы Международной научно-

практической конференции «Новые имена и факты в истории массовых

политических репрессий в Казахстане и Западной Сибири в 1920-1950-х гг.»,

прошедшей 25 мая на базе Евразийского национального университета им.

Л.Н. Гумилева. Организаторы: кафедра АНК Евразийского национального

университета им. Л.Н. Гумилева (г.Астана) и кафедра АНК Костанайского

государственного педагогического института (г.Костанай).

Материалы конференции освещают историю малоизвестных страниц

массовых политических репрессий в Казахстане по следующим

направлениям: национальный аспект политических репрессий в СССР; поиск

новых имен репрессированных и рамках краеведческой работы; проблемы

выявления и изучения новых источников по истории политических

репрессий; а также процессы реабилитации жертв политических репрессий.

Сборник материалов адресован студентам и преподавателям

исторических факультетов, а также всем, кто интересуется историей

Отечества.

ISBN 9965-784-38-8

Издательство Полиграфия «Enter Group», 2017

3

ПРЕДИСЛОВИЕ

В 2017 году исполнилось 80 лет началу времени Великого Террора

1937-1938 гг. на которые пришелся пик репрессий. Необходимо отметить,

что факт политических репрессий в нашей стране признан официально. За

годы независимости в РК были приняты законы о реабилитации жертв

политических репрессий, реабилитации репрессированных народов, созданы

комиссии по восстановлению прав реабилитируемых.

В своих выступлениях Глава государства Н.А. Назарбаев неоднократно

подчеркивал, что в осмыслении истории мы должны быть очень мудрыми и

не допускать политизации этой темы, и на самом деле главным виновником

репрессий явлется бесчеловечная тоталитарная система, сложившаяся в

СССР. Переосмысление виновников трагических событий необходимо,

прежде всего, для дальнейшего движения вперед нашего молодого

государства. Изучение данной проблемы в региональном масштабе особенно

важно в свете программной статьи Главы государства Н.А. Назарбаева

«Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», в которой

важным приоритетом является «изучение региональной истории,

восстановление культурно-исторических памятников и культурных объектов

местного масштаба».

Массовые политические репрессии – одна из самых печальных страниц

нашей совместной истории. По официальным данным в период с 1921 по

1954 годы общее количество осужденных в бывшем Советском Союзе

составило 3 миллиона 777 тысяч, из них к высшей мере наказания

приговорено 642 тысячи. Как известно, из всех республик Центральной Азии,

наибольшее количество репрессированных приходилось на долю

обезлюдевшего от массового голода Казахстана, а 30–50 гг. ХХ в. – особое

время в жизни казахского народа. Трагедия прошлого века коснулась почти 4

млн. казахстанцев, более 100 тысяч соотечественников были объявлены

изменниками родины и погибли в жестокие 1930-е гг.

Особняком стоит изучение национальных аспектов массовых

политических репрессий. Особенно большой интерес представляют казахи

Западной Сибири, с которой нас связывают исторические корни, и где

родилось большое количество представителей национальной интеллигенции,

попавшей под жернова репрессий. Они унесли жизни 25 тысяч казахстанцев,

которые имели высшее и среднее специальное образование, что составило

почти всю интеллигенцию того времени.

Казахстан занял и скорбное лидирующее место и по размещенным в

крае концлагерей, получив название «лагерной республики». Здесь

размещались такие ставшие союзными лагеря как: Карлаг, АЛЖИР, Степлаг,

Джезказганлаг, Экибастузлаг. По всей стране на карательную систему

тоталитарного режима работало 953 лагеря и поселения.

Несмотря на проводимую работу политические репрессии 30-50-х гг.

XX века остаются объектом внимания исследователей, являясь одним из

дискуссионных вопросов для современной исторической науки. Некоторые

4

аспекты, в том числе имена многих казахстанцев - жертв политических

репрессий продолжают оставаться неизученными и требуют более

углубленного и всестороннего анализа в условиях демократизации

казахстанского общества.

С этой целью 25 мая 2017 года на базе ЕНУ имени Л.Н. Гумилева было

организовано проведение международной научно-практической

конференции на тему: «Новые имена и факты в истории массовых

политических репрессий в Казахстане и Западной Сибири в 1920-1950-х гг.»,

посвященной 80-летию начала массовых политических репрессий,

приуроченной ко Дню памяти жертв голода и политических репрессий.

В работе международной научно-практической конференции приняли

участие известные ученые из Российской Федерации, Узбекистана, Украины

и Казахстана - специалисты в области изучения массовых политических

репрессий в годы сталинского террора, представители общественных

организаций, образовательных и научно-исследовательских учреждений,

преподаватели и студенты.

Целью конференции было рассмотрение актуальных вопросов

источниковедения и историографии массовых политических репрессий в

Казахстане и Западной Сибири в 1920-1950 годах, осмысление политических

репрессий 30-50-х гг. XX века с точки зрения современных

методологических подходов, их всесторонний анализ в условиях

демократизации казахстанского общества. На сегодня в свете реализации

программы «Туған жер – Туған Ел» наиболее актуальной проблемой

выступает выявление новых имен и источников в рамках краеведческой

работы, а также изучение дискуссионных проблем с позиций представителей

различных научных направлений.

По результатам обсуждения, участниками конференции было

рекомендовано обратить внимание на необходимость системной и

комплексной работы по изучению истории политических репрессий. Вся

работа должна проходить под координацией Национального конгресса

историков Казахстана с целью поддержания связей с научно-

исследовательскими центрами Республики Казахстан. По итогам работы

конференции был издан данный сборник материалов, все материалы в

котором представлены в авторской редакции.

Оргкомитет

5

ПЛЕНАРЛЫҚ ОТЫРЫСЫ

ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ

СОВЕТСКИЙ СОЮЗ. СТРАНА ЭКСПЕРИМЕНТОВ

Аяган Б.Г.

доктор исторических наук, профессор, директор

Институт истории государства КН МОН РК

Статья Президента Республики Казахстан Нурсултана Абишевича

Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания»,

опубликованная на страницах газеты «Казахстанская правда» 13 апреля сего

года поднимает глубинные вопросы, непосредственно касающиеся жизни

современного человека. Переломными в жизни общества являются

социальные (социалистические) революции.

Глава государства, касаясь судеб человеческих обществ, прошедших

через тернии XX века, говорит: «Когда же нация и индивид не

ориентированы на конкретные практические достижения, тогда и

появляются несбыточные, популистские идеологии, ведущие к

катастрофе.

К сожалению, история дает нам немало примеров, когда целые

нации, ведомые несбыточными идеологиями, терпели поражение. Мы

видели крах трех главных идеологий прошлого века – коммунизма,

фашизма, либерализма».

В этом году исполняется 100 лет прихода к власти большевиков. Такой

своеобразный юбилей. В данной статье нами предпринята попытка анализа

содержательной части «советского социализма», через который прошли

народы СССР, в том числе и Казахстана.

Учеными было выявлено, что несложно трансформировать

политическую систему, можно за короткие временные отрезки изменить

экономический базис и установить приемлемые и цивилизованные формы

правовой культуры. Но наиболее тяжело изменить психологические

установки и ценности человека. Вот почему «фантомные боли» советского

социализма долго преследовали граждан бывшего СССР. Тем более что свои

лозунги и цели Коммунистическая партия Советского Союза преподносила

под красивой оберткой: справедливость, мир, свобода, социальное равенство.

В своем подавляющем большинстве советские люди были глубоко убеждены

в том, что наиболее свободными людьми мира являются именно советские

граждане, а так называемые страны «загнивающего капитализма» бесстыдно

правят балом. И какое, «великое счастье жить в СССР».

Практически вся история Советского Союза, образованного в 1922 году

оказалась мифологизированной. Как историк, не могу найти ни одно событие

6

в истории государства, которое не подверглось бы искажению. Так,

например, гражданская война постоянно и однобоко преподносилась как

справедливая война рабочих и крестьян над «озверевшими» буржуями;

проведенные этапы индустриализации и коллективизации – как победа

советского коллективного строя над классовым врагом – кулачеством.

При этом замалчивались голод и гибель миллионов людей,

недееспособность и неэффективность в целом колхозного строя, репрессии

1920-1950-х годов. В годы коллективизации (1928-1933) в Украине,

например, погибло около 6 млн. человек, а в Казахстане более 3 млн. И даже

так называемая «реабилитация» жертв (хрущевская оттепель) коснулась

лишь отдельных категорий партийных функционеров и видных

военачальников – М.Н. Тухачевского, С.В. Косиора, Я.Э. Рудзутака, которые

сами-то и были созидателями и столпами этого режима. Политика

замалчивания привела и к такому странному явлению, когда многие

западные историки, журналисты, социологи не знали о многомиллионных

жертвах большевизма и делали акцент на достижениях советского

правительства (А. Жид, Г. Уэльс, Б. Шоу и др.).

Откочевка казахской семьи с родных мест вследствие коллективизации и массового

голода. Начало 1930-х гг.

Примечательно, что советская элита, та, которая не попала в жернова

репрессий, легко отказывалась от вчерашних идолов и лидеров. Например,

после развенчания «культа личности» Иосифа Сталина в 1956 году, также

номенклатура заклеймила в 1964 году Н. Хрущева за «волюнтаризм». После

осуждения деятельности Н. Хрущева наступил, период восхваления

Л.И. Брежнева. В свою очередь период правления Л.И. Брежнева был

заклеймен М.С. Горбачевым как «период застоя».

7

Но происходила странная вещь. Вместе с той огромной разрушительной

силой, которую нес в себе большевизм (распад государства, массовые

убийства граждан, уничтожение церквей, мечетей и синагог), начиная с 30-х

годов ХХ века, на всех просторах страны строятся школы, открываются

университеты, сооружаются дороги и гидроэлектростанции.

Восстанавливаются также и символы великодержавности, реабилитируются

прежние традиции.

Широко используемые лозунги братства, социальной справедливости

нашли широкий отклик в сердцах людей. Юридически, все граждане СССР

были уравнены в правах. Возникают национальные республики и автономии,

что породило симпатии окраин к советской власти. Тотальная пропаганда

преимуществ советского образа жизни возвышает души советских граждан,

делает их устремления в будущее уверенными. Юноши и девушки из

глубинок приобретали реальные возможности для получения образования в

столице СССР – Москве, крупнейших городах страны, а имеющие

минимально необходимоеобразование люди, продекларировав свое

пролетарское происхождение, стремительно движутся вверх по социальной

лестнице.

Между тем, применявшийся повсеместно термин «социализм» на наш

взгляд не соответствовал своему классическому содержанию. В СССР к

1930-м годам был построен государственный «номенклатурный капитализм»,

где все оказалось обобществленным, т.е. сосредоточенным в руках

небольшой группы бюрократов: земля, недра, ее богатство, управление и

даже жизнь и здоровье советских граждан. Достижения «советского»

социализма, как показала практика, во многом стали результатом тяжкого

труда простых советских граждан, а не технологического прорыва.

Утверждение сталинского руководства, что в 1937 году в СССР был построен

социалистический строй являлось голословным утверждением.

К слову, некоторые составляющие упомянутого нами технологического

прорыва были активно использованы в укреплении режима личной власти и

в возвеличивании культа Сталина. Речь идет о расширении и

совершенствовании информационных каналов воздействия на население.

Радио, телеграф, почта позволили в кратчайшие сроки охватить партийной

пропагандой все необъятные просторы СССР.

Целеустремленность, напор, уверенность в своих силах членов

большевистской, затем в 1918 году – Коммунистической партии (РКП(б)), в

1936 году – Всесоюзной Коммунистической партии большевиков, а в 1962

году преобразовавшуюся в Коммунистическую партию Советского Союза

(КПСС), становится притягательной силой для миллионов и миллионов

граждан. Особенно возрос авторитет большевиков (коммунистов) в годы

отражения агрессии немецкого фашизма.

Говоря о Второй Мировой войне, советская пропаганда скрывала те

ужасные потери, которые советский народ понес в этой войне. Так,

например, только после развала советской партийной машины для широкой

общественности стали известны неподготовленность и вопиющая

8

безответственность лидеров Советского государства в момент нападения

гитлеровской Германии, тяжкая судьба военнопленных.

Перевозка советских военнопленных. 1941 г.

По официальным данным с июнь по ноябрь 1941 года в плен попали 3,9

млн советских граждан.Не подписав в свое время Женевскую конвенцию «О

содержании военнопленных» (27 июля 1929 года), Советский Союз обрек на

страдания миллионы своих граждан. Более того, даже вырвавшиеся из

фашистских лагерей участники движения Сопротивления во Франции,

Италии, Югославии во время возвращения на историческую Родину вновь

подвергались репрессиям. После победы над Германией, советская власть

лживо пообещала соотечественникам поддержку и помощь в случае возврата,

но вернувшиеся были интернированы в тюрьмы и вплоть до развала СССР

были ограничены в правах и находились под контролем спецслужб

(примером может служить судьба военнопленного Айткеша Толганбаева) [1].

К примеру, страны Запада относились куда более цивилизованно к

соотечественникам, побывавшим в плену. После необходимых процедур

проверки бывшие интернированные возвращались к обычной жизни, многие

получали специальную награду, например, медаль «За то, что остался жив».

Недалеко от Астаны, в поселке Акмол (бывшая Малиновка), когда-то

располагался крупнейший советский женский лагерь, так называемый

Акмолинский лагерь жен изменников Родины. Так вот, перечисление только

фамилий женщин, сидевших в этих чудовищных лагерях, занимает огромное

пространство. Что значит женщине-матери оказаться в застенках тюрьмы

9

даже на один-два дня? Представить сложно, одно ясно – это ужасное насилие

над человеческой сущностью!

Списки узниц АЛЖИРа. Село Акмол. Акмолинская область

Таких безвинно томившихся в лагерях жертв были миллионы. Николо

Верт в своей «Истории советского государства» пишет: «В конечном счете,

после сорока лет дискуссий количество заключенных в конце 1930-х годов

определяется цифрами от 3,5 до 9-10 млн человек» [2]. Цифры страшные и не

поддаются нормальному человеческому воображению. Трагедия состоит и в

том, что до сих пор неизвестны имена многих тысяч репресированных,

преданных безнравственному и несправедливому суду.

От действий большевисткой номенклатуры страдали все слои

населения,но наиболее незащищенными были простые граждане. Один из

наиболее ярких примеров, жизнь прекрасной женщины-музы 3 видных

казахских интеллектуалов – Фатимы Габитовой. Вся её жизнь без

преувеличения прошла под контролем спецорганов советской власти.

Беззащитная хрупкая женщина с пятью детьми, гонимая, осужденная и

презираемая только за то, что её муж безвинно был объявлен «врагом

народа», лишенная отчего дома, она пережила все тяготы преследований. Но

она не сдавалась и по-своему боролась против несправедливости и

преследований.

Уже в период осуждения культа личности, Фатима Габитова писала:

«Мой супруг был умным, смелым, уважаемым, выдающимся казахским

просветителем, который любил свой народ. Советская власть надуманно, без

всяких на то оснований причислила его к «националистам» и уничтожила.

Горько рыдая, я осталась одна с двумя сыновьями на руках. Вышла замуж

вторично. Мой второй муж тоже ни в чем перед Советами не провинился, но

10

и его расстреляли органы НКВД. Он был великим

поэтом, которому нет равных. Я опять осталась одна

– с пятью детьми. Все мое имущество конфисковали,

а саму с детьми изгнали в ссылку. В эти тяжелые

годы я с трудом находила работу, а порой вообще

приходилось слоняться без дела, обрекая детей на

полуголодное существование… так где же

равенство?! Где свобода?! Нет никого, кто решится

ответить мне! Что я сделала Советскому Союзу, чем

перед ним виновата?!» [3].

Этот отрывок взят из недавно вышедшей книги

«Судьба корифеев» в авторстве Фатимы Габитовой –

спутницы таких необычайно ярких сыновей казахского народа, как Билял

Сулеев, Ильяс Джансугуров и Мухтар Ауэзов. Человек, взявший в руки эту

книгу, выпущенную в свет издательством «Жазушы», безусловно, прочтет ее

залпом. Потому что это не просто дневник женщины, пострадавшей от

сталинских злодеяний. А исповедь человека, дух которого не был сломлен,

несмотря на пережитые гонения. Это душевные тайны той, кто была с

почитанием признана в среде таких исполинов нашей культуры, как Ахмет

Байтурсынов, Мухтар Ауэзов, Билял Сулеев, Ильяс Джансугуров, Беимбет

Майлин, Сакен Сейфуллин, Ураз Джандосов. Это горький упрек времени.

Действительно, в чем была её вина? В чем была вина других людей?

Леонид Млечин в своей книге «Нарком Ворошилов» приводит случай,

ярко характеризующий аморализм руководителей Советской власти.

«Молотова, когда он уже был на пенсии, спрашивали: почему репрессии

распространились на женщин и детей»?«Что значит – почему? – удивленно

отвечал бывший глава правительства. – Они должны быть в какой-то мере

изолированы. А так, конечно, они были бы распространителями жалоб

всяких и разложения в известной степени» [4].

Для соратников И. Сталина не существовало норм права, чувств совести

и сострадания. Их не трогали судьбы тех родных, кто были подвергнуты

гонениям: жен, братьев, детей, сестер, не говоря уже о миллионах безвинно

репрессированных.

И как здесь можно говорить о справедливости и перспективности

государственного строя?!

Говоря о расцвете культур и поддержке языков, закрывать школы и

детские сады на основе национальных языков, лишать их способности к

развитию.

Говоря о свободе совести, тотально преследовать все религии, которые в

стране имели место быть. Отринув древние религии – ислам, христианство,

иудаизм, переняв многие их символы, большевизм свое учение выставил в

роли религиозного фетиша. Более того, учение ленинизма само стало

фетишем, оно заменило все религии мира. Лидеры большевизма на виду у

всего мира подменили бога. И вместо снесенных церквей и мечетей во всех

уголках страны, как грибы после дождя вырастали однотипные и серые

11

памятники вождям революции и их соратникам. В роли высшего божества

выступали К. Маркс, Ф. Энгельс и В. Ленин, а их ученики – члены

Политбюро – своеобразными небожителями.

Выступая на словах о необходимости уничтожения государства, лидеры

большевизма возвели в абсолют государственные институты. Именно

советский тип государства – партия с ее многочисленным аппаратом и

службой слежки стали всепроникающим и тотальным органом. Вездекуда

только не проникали идеи марксизма-ленинизма будь-то Азия, Европа или

Америка – в Китае, Корее, Кубе, Анголе «советский социализм»создавал

деспотические и бюрократические государства. Апогеем такого

«социализма» стала Кампучия, где во имя создания нового строя в 70-х годах

ХХ века за очень короткий период были истреблены более 3 млн человек.

Не лучшим образом обстояли дела и в сфере социальной жизни.

Продекларировав необходимость уничтожения эксплуатации, большевики

взяли за основу тезисы Маркса о прибавочной стоимости, которые якобы

раскрыли механизм эксплуатации рабочих. На самом деле эксплуатация, по

мнению ряда ученых, есть не экономическая категория, эксплуатация –

действие нравственного порядка. И как мы увидим, большевизм не только не

уничтожил эксплуатацию человека человеком, более того, при «советском»

социализме (читай – во всех странах социалистического лагеря) в роли

главного эксплуататора оказался сам государственный аппарат, который и

присваивал прибавочную стоимость, прибыль, которая создавалась рабочими

руками и интеллектом советских людей.

И как отражение социальной политики во всем пространстве СССР

выросли однообразные города, поселки и села, выстроенные по единому

образцу. Казарменный характер «социалистического» государства ярко

отразился и в архитектуре зданий. К примеру, для советского человека

совершенно было понятно и смешно, когда киношный герой фильма

«Ирония судьбы или с легким паром», перелетев в нетрезвом состоянии из

одного города в другой, находит точно такой же дом и даже открывает двери

своим ключом. Однотипность и серость домов была характерна и для других

городов стран социалистической ориентации Болгарии, Монголии, ГДР и т.д.

Застылость и консерватизм стали отличительной чертой «социалистической»

ориентации.

Список использованной литературы:

1. Толганбаев А. Исповедь судьбы жестокой / Лит. запись И.М. Савина, С.А.

Толганбаевой. – Алматы: Казахстан, 1993. – 112 с. Ильясова К.М. Айтылған тарих немесе

Стамбул жазбалары. Астана, 2016. – 175 б.

2. Верт Н. История Советского государства 1900-1991. – Пер. с фр. -М.: Прогресс-

Академия, 1992. - 480 с.

3. Фатима. Дневники, воспоминания, стихи, статьи, интервью / Сост. М.Жанузакова.

– Алматы: Жибек жолы, 2010. – с. 362

4. Млечин Л. Нарком Ворошилов. С-Петербург, 2015. – 320 с.

12

РЕПРЕССИРОВАННЫЕ КАЗАХИ ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

(на примере жителей Омской области)

Кабульдинов З.Е.

доктор исторических наук, профессор,

директор ОФ «Согласие народов»

В настоящее время проблема изучения политических репрессии среди

казахов Омской области приобретает особую актуальность. Из всех

нерусских народов региона коренные жители региона подверглись

наибольшей степени политическим преследованиям. По неполным оценкам

здесь было репрессировано около тысячи наших соплеменников. Не все из

них попали в «Черные книги», изданные в различных областях России и

сопредельного Казахстана.

Были среди них и известные общественные деятели, которые

пользовались авторитетом среди местного населения еще в царское время.

Например, Айтпенов Мукан Керейбаевич (1871-1937 гг.) был лидером и

организатором Казахской социалистической партии в городе Омске. Родился

2 февраля 1871 г. в ауле Жал - Семенке (а. Кудук-Чилик) Шербакульского

района Омской области. Образование получил в Омской учительской

семинарии (1892г.). В 1892-1900 гг. работал переводчиком в областном и

губернских правлениях. В 1900 г. выслан в ссылку на озеро Зайсан, в 1902 г.

бежал в Китай и находился там до 1906 г. Работал счетоводом Западного

отдела службы движения на КВЖД. В 1906-1916 гг. страховой агент,

переводчик типографии в г.Омске. В мае 1917 г. избран председателем

Омского уездного казахского комитета поддерживающего Омский совет под

руководством К.А.Попова. В период обострения борьбы за власть между

советами и Омским коалиционным комитетом 19 октября 1917 г. выступил с

требованием отставки председателя Акмолинского киргизского комитета

А.Турлыбаева. После октябрьского переворота 1917 г. Айтпенов М. 10 марта

1918 г. делегирован на IV съезд Советов. После свержения советской власти

в августе был арестован и выслан в Восточную Сибирь. По пути группа

арестованных под руководством Попова К.А. за станцией Мурино

Кругобайкальской железной дороги совершила побег в составе 26 активных

участников установления Советской власти. В 1920 г. вернулся в г.Омск с

документами от Слюдянский парторганизации Иркутской области. В 1920 г.

в казахских волостях Омского уезда создает ревкомы. Для работы по

установлению советской власти в Кокчетавском уезде привлекает бывших

лидеров партии «Алаш» Тукебаева, Кеинжина, Ниязова. В 1921 г. Айтпенов

М. уполномоченный Омского губпродкома. Сотрудник Представительства

КазАССР при Сибревкоме в г. Омске. Сотрудничая с Советом Народных

Комисаров Казреспублики участвует в разделе материальных ценностей

между Сибревкомом и Казахстаном. В 1923-1928 гг. – помощник, начальник

Волго-Каспийского управления рыболовства. В 1928-1933 гг. председатель

колхоза в Шербакульском р-не Омской обл. Открыто осудил голод

13

организованного секретарем Казахского краевого комитета партии

Ф.Голощекиным. В 1933 г. арестован органами НКВД и выслан на 3 года в

Марьинские лагеря. Убедившись в антинародной сущности советской власти

решил в одиночку бежать за границу в Китай (Восточный Туркестан) к

своему другу – Марсекову Р. В 1936 г. при попытке перехода границы с

Китаем был арестован в Кошагачском районе Алтайского края. 8 сентября

1937 г. расстрелян в г. Омске. 29 марта 1957 г. реабилитирован [1].

Немало было и тех, кто был служителем культа и пользовался

авторитетом среди местного населения. Алимбаев Кожахмет (1878-1937 гг.)

был мусульманским проповедником. Родился 1878 г. в Омском уезде. В

1920-1930 гг. обучал детей в мусульманских мектебах области. В 1937 г.

репрессирован. Реабилитирован 13 декабря 1957 г. В городе Омске мечети на

улице маршала Жукова присвоено имя Кожахмета.

Сейткожа Хазрет (1874-1937 гг.) – известный духовный и общественный

деятель Омского Прииртышья. Собиратель сказаний, рассказов и шежире

местных жителей. Окончил в Бухаре двухгодичные курсы медресе. Был

муллой в ауле Кундак. В 1928 г. в связи с усилением гонений за служителями

культа был вынужден переезжать в другие аулы Марьяновского и

Москаленского районов Омской области. В одно время работал имамом в

мечети аула Жексенбай (3 км от аула Донбай). В связи с проводимыми

арестами вынужден был уехать в аул Карабас, где в мае 1937 г. был

арестован. Был обвинен в причастности к «Степным заговорщикам». После

ареста был этапирован в г. Петропавловск, где после допросов был осужден

судом «тройки» и осенью того же года расстрелян. Позднее оправдан судом

военного трибунала.

Политическим репрессиям подвергся Бисембин Баймухамбет (1889-1837

гг.), аульный учитель. Вместе с Бисеке Иманбаевым в ауле Кара Агаш

открыл аульную школу. В 1915 г. писал, что в специально возведенное

помещение школы состояло из 3 комнат. Аул находился в 6 верстах от

переселенческой деревни Новоцарицыно и 10 верстах от села Полтавка, где

размещалась русско-казахского училище с семилетним сроком обучения.

Школа в ауле открылась при поддержке директора Полтавского русско-

казахского училища Котельникова. Сам Бисембин окончил Курганскую

аульную школу, медресе «Джауария». В 1913 г. в г. Казани издана книга со

стихами Бисембина, автор призывает народ к просвещению. С 1915 г.

учитель Иссилькульской аульной школы. В 1937 г. с группой аульчан

репрессирован за то, что пригласил домой в гости считавшегося «врагом

народа» поэта Магжана Жумабаева. В честь поэта своего новорожденного

сына назвал Магжаном [2].

Служащим был Кылычпаев Абдрахман (1870-1937 гг.). Наборщик

газеты «Киргизская степная газета», заместитель председателя Омского

уездного казахского комитета период в 1917-1918 гг. Родился в Покровской

волости Омского уезда. В 1892 г. в газете опубликовал свое первое

стихотворение «Нуржан бидин окудагы баласына жазган хаты».

Стихотворение вошло в «Киргизскую хрестоматию» просветителя И.

14

Алтынсарина. В 1895 г. по приказу генерал-губернатора Таубе за усердие в

исполнении обязанностей наборщика награжден почетным халатом 3

степени.19 октября 1917 г. выступил против Акмолинского обл. казахского

комитета партии «Алаш». После освобождения Омска от белогвардейцев

Кылычпаев совместно с М.Айтпеновым участвовал в установлении

Советской власти в казахских волостях Омского и Кокчетавского уездов.

Поддерживал продвижению в органы местной власти бывших активистов и

сторонников партии «Алаш». В 1923 г. выступил с предложением

организовать выпуск приложения на казахском языке к омской областной

газете «Рабочий путь». Репрессирован в 1937 г. [3].

Мухамеджанов Уразалы (1892-1937 гг.) – директор МТС Русско-

Полянского района Омской области. Родился в 1892 г. в ауле Жаскайрат

Русскополянского района Омской области. Член ВКП (б). Арестован 29

декабря 1937 г. Расстрелян 20 марта 1938 г. в Омске. Реабилитирован 25

ноября 1957 г. [4, с.149].

Нуржанов Ахмет (1898-1937 г.) – заведующий районной конторой

«Союззаготкож» Шербакульского района Омской области. Родился в 1898 г.

в Омском уезде. Арестован 25 августа 1937 г. и 20 ноября 1937 г. расстрелян

в Омске. Реабилитирован 13 августа 1957 г. военным трибуналом СибВО за

отсутствием состава преступления [4, с.153-154].

Ввиду того, что омские казахи активно занимались торговлей, немало

было тех, кто за такой род деятельности подвергся политическим

преследованиям. Мусин Карибай Кудрич (1894-1937 гг.) Родился в 1894 г. в

городе Омске в семье торговца Кудери Мусина. Агент по заготовкам.

Первый раз арестован в 1935 г. по статье 58-12 УКРСФСР. Дело было

прекращено за недоказанностью. Расстрелян 26 сентября 1937 г. в ходе

массовых репрессий в г. Омске. Вместе с Карибаем репрессии подвергся его

родной брат Мусин Джаркен – комендант клуба 217 стр. полка 73 стр.

дивизии. Реабилитирован 23 марта 1957 г.

Репрессии не обошли и тех, кто занимал руководящие должности. Так,

Уразбаев Айдархан Ибрагимович (1900 –1937 гг.), председатель передового

колхоза родился в 1900 г. в ауле Найман Шербакульского района Омской

области. Образование получил в Полтавском русско-казахском училище,

располагавшегося в селе Полтавка Омской области. С начала 30-х гг.

работал секретарем Первомайского сельского совета, 3 сентября 1937 г. был

арестован по статье 58-2-8-11 УК РСФСР и приговорен к высшей мере

наказания.

Хусаинов Бекиш (1899-1938 гг.) работал председателем колхоза. Был

грамотным. Свободно владел русским языком. В трудное для казахстанцев

время, т.е. в начале 30-х гг. прошлого столетия активно помогал переехать,

обеспечивал жильем, работой нескольких сотен семей из соседнего

Казахстана. Например, через него семьи Жантаевых (два брата Толепбек,

Кашкинбек) устроились в его колхозе. Кашкинбека через районо

(Тюкалинского Омской области) устроил учителем начальных классов своего

колхоза. Жантаевы до переезда жили в ауле Алгабас близ крупного аула

15

Сабынды Кургальджинского района Акмолинской области. Потомки

Жантаевых в настоящее время живут в Астане. Бекиш был арестован

Омской «тройкой» УНКВД 10 июня 1938 года, приговорен к высшей мере

наказания и был расстрелян через 4 дня 14 июня 1938 г. 19 июня 1957 года

президиумом Омского облсуда дело было рассмотрено и прекращено за

отсутствием состава преступления. Был реабилитирован посмертно. У

Бекиша были два сына Темиргали и Каиржан, дочери Нургайша и

Нургамила. Темиргали и Нургамила умерли. Нургайша со своими сыном и

внуками живет в Астане. Сын Каиржан, 1933 года рождения после

окончания вуза работал учителем математики и физики в школах

Акмолинской области. С 1963 года преподавал общую физику в

Целиноградском пединституте. Впоследствии этот институт совместно с

инженерно-строительным институтом стал Евразийским университетом им.

Гумилева. Всего в пединституте и в университете он проработал около 40

лет. Написал по университетской программе учебное пособие для студентов

«Электричество и магнетизм» и несколько методических пособий по физике.

Он до 1948 года носил фамилию Хусаинов, а затем по совету матери

Хусаиновой Макен стал Бекишевым.

Абдыкаримов Абдрахман был председателем передового колхоза имени

Кирова Шербакульского района Омской области. Родился в а.Сарман. В

течении 1938-1939 годов колхоз под его руководством получал стабильный

урожай. Урожайность составляла 14 ц. с га. В 1940 году поощрен поездкой

на ВДНХ в Москву. На момент ареста 10 апреля 1942 года проживал в ауле

Котыбок. 25 февраля 1943 года приговорен к 5 годам исправительно-

трудовых работ по статье 58-10-2 и статье 17-193-7 «г» УК РСФСР. Его сын

Негматжан после ранения вернуля с фронта и вскоре умер от ран. Второй

сын Ахметжан погиб под Керчью. После заключения Абдыкаримов

Абдрахман работал в колхозе чабаном [4,с.294-296] .

Или же: Хусаинов Габдулла (1899-1937г.), редактор казахской газеты

«Ленин туы»(Ленинское знамя), получил образование в Омской советской

партийной школе (1929г.) Был назначен редактором газеты в 1935 году.

Ранее редактировал газету Селивановской МТС «Социалистик енбек»

(Социалистический труд). Несколько номеров этой газеты хранится в архиве

г.Новосибирска. В 1935 году привлек к работе редакции 37 общественных

корреспондентов, провел два слета общественных корреспондентов. Самым

активным корреспондентом был избач-ударник Искаков Халим. В 1935 году

выступил с предложением закрыть газету в связи с передачей аулсовета №4 в

состав Казахстана. Передача данного населенного пункта резко сократило

число подписчиков. Он был репрессирован в ходе массовых репрессий 1937

года, как "участник казахской повстанческо-диверсионной группы" [218].

Поэтому тема изучения истории политических репрессии требует

дальнейшего детального изучения. Необходима организация специальных

экспедиций по аулам Западной Сибири. Следует встретиться с потомками и

самими жертвами политических репрессии.

16

Список использованной литературы и источников:

1. ГАНО (Государственный архив Новосибирской области).Ф.1,Оп.1, Д.1527, Л.93

2. ГАНО Ф.8.О.1.ЕД.ХР.6.СВ.1

3. ЦДНИ ОО,Ф.1.О.5.Д.401.Л.169.

4. Бескемпирова А.Боль и память.- Петропавловск.2007 г

5. Россия между Западом и Востоком. Опыт прошедшего тысячелетия: некоторые

аспекты. Материалы международной научно-практической конференции. – Омск.

ООИПКРО, 2000. – С.218.

ГЕРОИЧЕСКИЕ И ТРАГИЧЕСКИЕ СТРАНИЦЫ В ИСТОРИИ

УКРАИНЫ И КАЗАХСТАНА: ВРЕМЯ СОВМЕСТНЫХ

ИССЛЕДОВАНИЙ

Токарь П.В.

кандидат социологических наук,

зарубежный преподаватель (Украина), почётный профессор,

Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилёва, г. Астана

Известно, что в истории Украины и Казахстана много схожих страниц,

есть немало исторически сложных и трагических. Но есть немало общих

страниц, некоторые из них всегда нас будут радовать, а некоторые из них мы

будем вспоминать в минуты скорби и молчания. Но самое главное, что нет

таких, которые бы разъединяли наши народы и государства. Это главное.

История Украины – это тысячелетняя история непрекращающейся

борьбы за свою независимость и свободу, в горниле которой возник гордый

свободолюбивый народ со своей государственностью. Последние более 1000

лет пришлось пройти путь от Киевской Руси до Украины, при этом нужно

было доказывать не только независимость территории, но и своего языка,

подвергавшегося сотни раз попыткам его непризнания и уничтожения,

религии и культуры в целом. В 20 веке наш народ подвергся самым жестоким

испытаниям в мировых войнах и репрессиях в собственном доме.

Перманентное стремление к самоопределению обусловило

целенаправленные репрессивные акции сталинского режима против

украинского народа. Подобное, особенно в последние более 300 лет своей

государственности, переживал и казахский народ. Наиболее видной, острой,

открытой и показательной была борьба казахов под лозунгами Алаш-

Ордынского движения в начале 20-го столетия и до 20-х годов, - полного

установления власти Советов на их исторической земле. Судьба практически

всех организаторов Алаш-Орды и их лидера А.Н. Букейхана после прихода

советской власти стала зеркальным отражением трагедии, пережитой его

многострадальным народом в 1920-1930 годах. Общеизвестно, что в ходе

установления советской власти на территориях будущего СССР, из всех

национальных республик именно Казахстан и Украина получили урок

жесточайшей советизации, массовых репрессий и искусственно

организованного голода - «ашаршылық» для казахов и «голодомора» для

17

украинцев 1932-1933 гг. Если потери Украины от голодомора составили от 7

до 10 млн. человек, то в результате ашаршылық казахи оказались на грани

исчезновения, потеряв около 5 млн. из более чем 7 млн. граждан своей

республики, или почти 70% общей численности населения. Об этих

трагических страницах написано в наших странах немало. Особенно активны

наши коллеги в последние 6-7 лет наши коллеги в Казахстане. Например, о

движении Алаш можно прочесть в книгах директора Института «Алаш» ЕНУ

им.Л.Н. Гумилёва Султана Хана Аккулы «Алихан Букейхан. Творец

истории» и «Алихан Букейхан. Завещание» (в ближайшее время перевод этой

монографии выходит на украинском языке), в трилогии Турсына Журтбая

«Боль моя, гордость моя - Алаш» и других.

Великая трагедия постигла в те же годы украинский народ. Социальная

структура украинского общества с его образованным рабочим и мощным

крестьянским классом, в котором преобладали зажиточные селяне, и

передовой во многом воспитанной на европейских традициях

интеллигенцией как нельзя лучше подходила для поиска врагов народа во все

времена «красного террора», начиная с прихода к власти большевиков и

заканчивая смертью Сталина. Все репрессивные акции: раскулачивание,

борьба с вредительством, коллективизация, борьба с внутрипартийной

оппозицией, политические репрессии 1934-1938 и 1939-1941 годов,

депортации 1940-50-х – собрали в Украине свою многочисленную кровавую

жатву, исчисляемую миллионами, а с учетом жертв Голодомора эти

миллионы нужно умножать. По исследованным данным, украинцы в списках

заключенных и сосланных на поселения занимали второе место после

русских, а в некоторых лагерях, как например в Кенгирском (Казахстан), их

состав доходил до 40% заключенных. Кстати, там же, в июнe 1954 года в

отделении "Кенгир" Степного лагеря ГУЛАГа произошло одно из самых

крупных восстаний заключённых против античеловеческих условий в

концлагере и против сталинского режима в целом, названного украинским.

Таким образом, можно утверждать, что тема Голодомора и

политических репрессий в Украине изучается относительно других

территорий СССР давно. Начало этому этапу было положено первым

упоминанием о голоде 1932-1933 гг. в юбилейном докладе первого секретаря

ЦК Компартии Украины В. Щербицкого, посвящённого 70-летию

провозглашения советской власти в г.Харьков. Признание факта голода

высшим должностным лицом УССР дало возможность открыто изучать эту

тему. Уже через несколько недель после выступления В. Щербицкого, в

январе 1988 года была опубликована первая статья о голоде в Украине в

газете для зарубежных украинцев. Она была детально проанализирована в

итоговом отчёте комиссии под руководством исполнительного директора

Джеймса Мейса Конгрессу США. В марте 1988 г. «Український історичний

журнал» опубликовал первую статью на эту тему.

После данной публикации проблематика голода в Украине заняла

заметное место в среде научной интеллигенции Украины, а со временем и

других стран, в первую очередь на Западе, России, а затем и Казахстана.

18

Причём не только историков, но и демографов, политологов, социологов и

представителей других наук. В Украине проведено множество научных

мероприятий, конференций, на эту тему появилось огромное количество

публикаций, сборников, научных трудов и монографий. Сложилась система

не только в исследовании данной темы, но и исторической памяти: созданы

научно-исследовательские институты Голодомора, исторической памяти,

построен историко-мемориальный комплекс, открыты музеи, образованы

главная и областные редколлегии из числа учёных – исследователей,

занимающихся при поддержке органов власти поиском и систематизацией

списков убитых голодом людей по всем населённым пунктам Украины. По

результатам поисковых работ в специально изданных в каждой

«голодоморной» области Украины «Книгах памяти» (в западных, вошедших

в состав в СССР в 1939 году областях работают редколлегии по вопросам

реабилитации репрессированных граждан) опубликованы списки более 4-х

млн человек умерших от голода. Изучению существа вопроса и причин

массового голода 1932-1933 годов в Украине, таким образом, уделяется

большое внимание. В Институте истории НАНУ эта тема изучается почти 30

лет, работает отдел по исследованию проблем 30-х годов ХХ-го века. Но,

само название «Голодомор» рождено не в кабинетах ученых или политиков,

а возникло в самом народе, еще тогда, в то ужасное время. Он впечатался в

памяти украинцев страшным воспоминанием не только на эмоциональном,

но и на генном уровне. В тоже время Голодомор – историческое событие,

которое происходило в конкретное время, в конкретном месте и является

следствием действий конкретных личностей. Это доказано в ходе

многочисленных дискуссий общественности и научных трудов на основе

полностью открытых в Украине всех архивов.

Но вернусь к мысли о том, что цифры человеческих жертв, которыми

сегодня мы оперируем, в основном известны, просчитаны, они говорят сами

за себя. Они являются главным доводом того, что не могло быть стихийным

явлением событие такого масштаба. Тем более, в государстве, где все

определялось, распределялось и руководилось из одного Центра. В

государстве, которое убеждало весь мир, что строит новое, справедливое

общество, где все будут равны и счастливы, где первейшей заботой власти

будет забота обо всех и о каждом в отдельности. В этом государстве всё

происходило планово и целенаправленно: раскулачивание, коллективизация,

индустриализация, милитаризация и, конечно, репрессии и депортации.

Для достижения поставленных целей использовались различные формы

и методы, но, пожалуй, особенно изощрённо и, как сейчас принято говорить,

системно, был организован искусственный голод в Украине, на Кубани (во

многих её районах компактно проживали украинцы) и в Казахстане. Голод,

который должен был стать не только попутчиком процесса пополнения

валютных средств государства, но и инструментом социального,

экономического принуждения, а заодно – орудием психического

уничтожения национального самосознания, той уникальной самобытности и

способности к самоорганизации, которые в значительной степени определяли

19

особенности украинского и казахского этносов, а посему очень беспокоили

тогдашний политический режим.

Тем не менее, в Украине, одни признают это как искусственный

голодомор, организованный с определённой целью, следствием которого

стал геноцид в Украине, на Кубани и в Казахстане. Другая группа

исследователей и особенно среди политиков не считают это голодомором, а

голодом, случившимся по каким-то объективным политическим и

экономическим причинам и приводят аргументы в пользу этой точки зрения.

На одной из научных конференций, проведённых в ЕНУ им. Л.Н. Гумилёва

на базе Украинского центра науки и культуры при Посольстве Украины в РК,

мы предоставили возможность для защиты разных точек зрения, подходов и

методик исследования этой трагедии (см. Голод 1930-х годов в Украине и

Казахстане: вопросы историографии и подходы к исследованию проблемы. К

80-летию трагедии. Под общ. ред. Е.Б. Сыдыкова, – Астана, ЕНУ

им.Л.Н.Гумилёва, 2014; Сб. материалов Межд.научной конференции «Голод

в Казахстане: трагедия народа и уроки истории». 31 мая-1 июня 2012 года.

Под общ. ред. Б.Г.Аягана, – Астана, 2012 и др.). Тем не менее, позиции

большинства учёных и политиков солидаризируются с выводами о

признании ГЕНОЦИДНОЙ ПРИРОДЫ ГОЛОДА В УКРАИНЕ.

С принятием в 2006 году Закона Украины «О Голодоморе 1932-1933

годов в Украине» завершился большой этап исследований проблематики

Голодомора, да и не только в Украине. Кроме научной и общественной в

Украине, таким образом, были даны политическая и правовая оценки этой

трагедии, поддержана в более 70 странах мира, Генеральной Ассамблеей

ООН. В Казахстане эти оценки сделаны по-своему.

Особую благодарность хочу высказать сегодня Президенту Казахстана

Н.А.Назарбаеву за возможность проводить такие совместные мероприятия

памяти жертвам голода в Казахстане. Вызывает восхищение открытие 31

июня 2012 года памятника жертвам голода 1931-1933 годов в г.Астана

(монумент «Ашаршилиқ құрбандарина ескерткіш», посвящённый памяти

жертв голода), открытый с участием Главы государства и сделана закладка в

тот же день камня под сооружение памятника жертвам голода в г.Алматы.

Отдельную признательность хочу выразить учёным-исследователям

Казахстана и всем казахстанским коллегам, которые проявили интерес к этой

трагической теме и осуществляют в последние годы эту деятельность

системно. Они совершили в короткий срок поистине рывок в исследовании

темы голодомора и репрессий. Я горжусь, что был свидетелем многих

памятных и патриотических мероприятий, проведённых в Астане и многих

других городах РК, посвящённых жертвам голодомора и политических

репрессий. Например, неизгладимое впечатление произвели на меня такие

масштабные мероприятия как Международный форум «Память во имя

будущего», посвящённого памяти жертв политических репрессий (2015 год,

г.Уральск, один из центров движения Алаш), серия мероприятий, посв. 20-

летию Ассамблеи народа Казахстана (АНК, председатель Н.Назарбаев), 25-

летию Независимости Казахстана и другие неповторимые консолидирующие

20

казахстанскую нацию патриотические акции. Эти акции достойны не только

прочтения, но и усвоения казахстанского опыта. В том числе научного. Наши

учёные достигли согласия в трактовке научных понятий этих эпохальных

событий и трагических дат. Этому есть много подтверждений.

Например, участники международной научной конференции, которую

мы провели совместно с учёными ЕНУ им.Л.Гумилёва, Института истории

государства МОН РК и ряда других вузов РК в декабре 2013 года в

Украинском центре науки и культуры, предложили ввести термин

«искусственный голод» в Казахстане (годы «Жасанды Ашаршылық»), что

близко по своей сути к понятию «Голодомора» в Украине. Ощутимых

результатов, кроме тем голодомора и политических репрессий, мы достигли

и в проведении других совместных исследований относительно таких

актуальных тем, таких как Вторая мировая война (см. в кн. Честь и Долг.

Участие казахстанцев во Второй мировой и Великой Отечественной войне в

странах Европы. Под ред. Б. Аягана, - Алматы, 2015), Целина, депортации,

неизученные или малоизученные проблемы истории наших государств и в

других. Это доказательство именно того, что общие проблемы в истории

наших государств и народов эффективно исследуются совместными

усилиями коллективов учёных в различных сферах.

Для Украины Казахстан является ключевым партнёром в Центрально-

Азиатском регионе. Со своей стороны мы гордимся тем, что для Казахстана

сотрудничество с Украиной является неотъемлемой частью европейского

вектора внешней политики. Несомненно, за годы независимости

сформирован значительный потенциал для выведения двустороннего

сотрудничества на уровень стратегического партнерства, конечно, по

мнению многих прежде всего в экономической сфере. Но по моему

глубокому убеждению, в научной сфере наши усилия учёных в 2016 году уже

превзошли этот рубеж.

И сейчас Украина и Казахстан – единомышленники в том, что касается

невозможности замалчивать преступления сталинского режима и

необходимости сохранения памяти о его жертвах, проведения совместных

научных исследований этого трагического периода и его последствий.

Давние и теплые отношения наших народов заложили основу для

эффективного межгосударственного сотрудничества, относительно

актуальных мировых и региональных проблем. Ведь, Украина и Казахстан, в

истории которых были и Чернобыльская катастрофа, и тяжёлые последствия

испытаний на Семипалатинском полигоне, ныне активно выступают за

усиление безопасности в сфере ядерной энергетики, укрепление режима

нераспространения ядерного оружия.

Сходны позиции наших стран относительно создания новой глобальной

архитектуры безопасности на евразийском пространстве с обязательным

предоставлением гарантий безопасности безъядерным государствам.

Такое, на первый взгляд, необычное переплетение «украинского» и

«казахского» является выразительным подтверждением прочности пластов

дружбы и взаимодополнения национальных культур наших народов.

21

Cегодня, в условия развязанной Россией войны на востоке Украины и

оккупацией Крыма, Европа столкнулась в очередной раз с дилеммой как

быть? Дипломатические усилия не привели к результату, т.н. «гибридная

война» не остановилась, Минские соглашения не выполняются прежде всего

потому, что Россия не прекратила военную помощь боевикам, продолжает

поставлять на территорию боевых действий Луганской и Донецкой областей

воинские подразделения армии РФ, постоянно содержит у границ с Украиной

от 30-ти и более тыс. военных. Человечество уже имело возможность

убедиться, к чему может привести тоталитаризм с его репрессиями,

голодоморами и депортациями целых народов. Советский Союз достаточно

наглядно продемонстрировал свои возможности и теперь люди,

принимающие решения, не хотят рисковать.

Прагматичные капиталисты (не только на Западе, но и на Востоке)

всегда действуют в своих интересах. Никому по большому счету не

интересно, что будет с той или иной страной и с её населением. Примеров

тому достаточно – Югославия, Приднестровье, Грузия, Сирия, Ливия,

Египет, Ирак… список большой. Кто же выиграет от ослабления, а затем и

распада России в результате экономических санкций, которые никто не

собирается отменять, пока не прекратится война в Украине?

Заинтересованных в этом сценарии распада более чем достаточно. Нужно

остановиться, пока не поздно. Как это сделать? Вариантов немало. Это

возможно только в случае установления мира в Украине и проведения

выборов на всей территории восточных областей по законам Украины, затем

установить там легитимную власть, которая будет жить по законам Украины,

восстановить государственную границу, а с Россией тем самым устранятся

главные противоречия и начнётся нормальное добрососедское

сотрудничество, если на равных правах и в равных условиях, как в нашем

примере гуманитарное (и не только) сотрудничество Украины с Казахстаном.

Список использованной литературы: 1. Голод 1930-х годов в Украине и Казахстане: вопросы историографии и подходы к

исследованию проблемы. К 80-летию трагедии. (Под общ. ред. Е.Сыдыкова). – Астана:

ЕНУ им.Л.Н.Гумилёва, 2014. - 237 с.

2. Закордонне українство: сутність, структура, самоорганізація / Євтух В., Попок А.,

Трощинський В., Лазебник С., Андрієнко М., Федорів Т., Гошовський В., Штепа С. –

К.:Альтпрес, 2011.-304 с.

3. Сборник материалов Межд. научной конференции «Голод в Казахстане: трагедия

народа и уроки истории». 31 мая-1 июня 2012 года. (Под общ. ред. Б.Г.Аягана). – Астана,

2012. - 400 с.

4. Султан Хан Аккулы. Алихан Букейхан. Творец истории». – Шимкент: Азиат,

2016. Т.1. - 632 с.

5. Турсын Журтбай. Боль моя, гордость моя – Алаш. – Астана: Аударма, 2016. –

1104 с.

6. Украинская восточная диаспора в контексте современных культурно-

исторических и общественно-политических процессов на постсоветском пространстве

(под ред. О.Дёмин, сост. П.Токарь, г.Астана, 16-18 марта 2012 г.). -Астана: ЕНУ

им.Л.Н.Гумилёва. 2012. - 434 с.

22

7. Честь и Долг. Участие казахстанцев во Второй мировой и Великой Отечественной

войне в странах Европы. (Под общ. ред. Б.Аягана). - Алматы: Литера-М, 2015. - 592 с.

8. Шевченко - духовный сын украинского и казахского народов. (Под ред. П.Токар,

сост. С.Рубан, Ж.Тулеубаев, г.Астана, 16-17 апреля 2014 г.). - Астана: ЕНУ им.

Л.Н.Гумилёва. 2014 - 375 с.

ПАВЛОДАРСКОЕ ПРИИРТЫШЬЕ – РЕГИОН ПОЛИТИЧЕСКОЙ

ССЫЛКИ И РЕПРЕССИЙ В 30-50-Е ГГ. XX ВЕКА

Мамытова С.Н.

доктор исторических наук, профессор,

Павлодарский государственный университет

им. С. Торайгырова, г. Павлодар

Становление тоталитарной власти в советской стране сопровождалось

раскручиванием репрессивной машины. Политика внесудебных репрессий

привела к тому, что жизнь и свобода человека перестали зависеть от его

конкретных дел. Власть вторгалась в жизнь любой семьи, любого человека.

Жертвами в большинстве своем были совершенно безвинные люди.

Пик репрессий пришелся на 1937 - 1938 гг., которые в истории названы

периодом «Большого террора». Он сопровождался массовым уничтожением

так называемых «врагов народа». Количество жертв этой античеловеческой

вакханалии до сих пор не установлены. Один из первых исследователей этой

проблемы, американский историк Роберт Конквест в книге «Советские

депортации народов», изданной в 1960 г., называл число 12-14 млн.

арестованных, не менее 1 млн. расстрелянных. Комиссия ЦК КПСС,

организованная в 1962 году, установила еще больше жертв: 19 млн.

арестованных, не менее 7 млн. расстрелянных. В силу ряда обстоятельств

практически невозможно сосчитать количество пострадавших под молотом

репрессивной политики. Даже эти примерные цифры говорят об огромных

масштабах проводимой политики массовых репрессий. Смерть даже одного

безвинного человека – это большая трагедия. На этот счет, на наш взгляд,

уместно привести следующую цитату из Корана: «убивающий одного,

убивает все человечество».

В процессе осуществления репрессивной политики советские

карательные органы выбирали определенные территории страны для

поселения репрессированных. Одним из таких районов размещения

ссыльных и репрессированных стало Павлодарское Прииртышье. Здесь в

Экибастузлаге были сконцентрированы политические ссыльные, сюда были

депортированы поляки, немцы, балкарцы, чеченцы, ингуши и другие

народы.

Экибастузлаг относился к лагерям особого содержания. По

постановлению Совета Министров СССР от 21 февраля 1948 года №416-

159сс, в таких лагерях содержались лица, осужденные по обвинению в

23

«шпионаже, терроризме, а также членов правых, троцкистских,

меньшевистских, эсеровских, анархистских, националистических,

белоэмигрантских и других антисоветских организаций». Для соблюдения

конспирации в районе особлагов, им присваивали условные наименования.

Так приказом МВД СССР от 24 апреля 1949 года в Павлодарской области

был создан особый лагерь для политических заключенных №11 под

названием «Дальний лагерь МВД», рассчитанный на содержание 5000

человек [2, с.37]. В среднем в Экибастузском лагере содержалось 5,5 тысячи

заключенных. В разные годы среди его заключенных были крупные ученые,

выдающиеся личности. Например, писатель, лауреат Нобелевской премии А.

Солженицын, почвовед Г. Григорьев, еврейский поэт и прозаик Г. Ривкин,

экономист А. Гуревич, профессор-историк МГУ Евлогий Николаевич

Семенов, артисты столичных театров П. Садовский, В. Станкевич, В. Говор-

Бондаренко, бывший директор Днепропетровского завода Петр Бабенко,

писатель, философ Д. Панин и очень много талантливых инженеров, врачей,

учителей, музыкантов, художников, журналистов, офицеров всех родов

войск, рядовых и генералов.

Один из узников Экибастузлага Павел Петрович Стефановский

выпустил в Москве в 2003 - 2004 годах свои воспоминания в книге

«Развороты судьбы». Он писал, что основная часть зэков были бывшие

военнопленные, западные украинцы, прибалтийцы, кавказские и

среднеазиатские жители. Москвичи, ленинградцы и жители других городов,

которые в основной своей массе были образованны и интеллигенты, в лагере

составляли прослойку руководящих и технических работников [2].

Говоря о главной причине образования лагеря в данной местности,

правильным будет обратиться к автору книги «Твердая поступь Экибастуза»,

почетному гражданину г. Экибастуза И. Федотову, который писал: «Для

ускорения строительства Иртышского угольного разреза № 1 привлечен

спецконтингент МВД СССР. В 1955 году надобность в такой категории

рабочих отпала, и он переведен на другие стройки страны» [3].

Необходимо отметить, что нынешние основные объекты Экибастуза

были построены узниками лагеря (первый угольный разрез, первые жилые

кварталы, ТЭЦ города, больничный комплекс, ДК горняков, паровозное депо,

автобаза №1 и другие). П. Стефановский так описывал свой вклад в

строительство города: «Сначала я ходил в больших колоннах на общие

работы, на объект «карьер №6», затем на железнодорожную станцию, на

разгрузку цемента, потом на строительство Соцгородка (старый район города

Экибастуза). Каменный разрез был закрытый объект, своего рода

специальный лагерь для нарушителей порядка. Находился он на территории

старого Экибастуза, и называли этот карьер «зоной смерти», там

заключенные добывали камни, необходимые для строительства, и делали

известку [4, с.17]. Тонна продукции в этом карьере стоила немногим больше

трех рублей (по советской валюте). В среднем там находилось от 30 до 50

заключенных. Люди, находившиеся там, были ослаблены голодом, не могли

сдавать дневную норму (она составляла 0,8 тонн на человека). Из

24

свидетельства очевидцев: «В карьере было тихо, люди лежали на камнях, на

ногах стояли немногие, в основном новички. Те же, кто проработал больше

недели, не мог не только работать, но даже курить…» [5, с.3].

Условия содержания, труда заключённых в этом лагере были

каторжными, что приводило к большим человеческим жертвам. Умирали от

непосильного труда, истощения и связанными с ним болезнями. Умерших

закапывали, как попало, особенно зимой, когда мерзлый грунт плохо

поддавался киркам и лопатам. Поэтому до недавнего времени экибастузцы

нередко наблюдали жутковатое зрелище: когда были видны человеческие

кости в неглубоких могилах.

Размер пайка использовался лагерной администрацией в качестве

главного средства давления на заключённых. Ударникам полагался

усиленный паёк и возможность досрочного освобождения, а тем, кто не

выполнил норму, безжалостно паёк урезали.

Рабочий день начинался в 7 часов утра, когда бригадиры выгоняли

заключенных палками из бараков. В 21 час колонны возвращались. Работали

без выходных и праздников, болезни и жалобы не признавались, от работы

могла освободить только смерть. За любую провинность каторжан бросали

не в карцер, а заключали в барак усиленного режима – БУР, чаще без верхней

одежды – наказание холодом и не на 10 суток, а на месяц. Мало кто

выдерживал.

Территория Экибастузского особлага представляла собой обширную

местность, на которой находились несколько бараков общего содержания,

БУР, столовая, несколько хозяйственных построек, санитарный пункт, а

также здания лагерной администрации. Ограда вокруг лагеря и вышки

надзора были усилены по сравнению с простым исправительно-трудовым

лагерем: колючей проволокой были опутаны зона и предзонники, надолбы из

бревен с заостренными концами были врыты наклонно под углом в 45

градусов и направлены внутрь лагеря. Между двумя заборами была натянута

проволока и продета в ошейники свободно бегающих специально

выдрессированных собак [6, с.477]. О том, что происходило в лагере, можно

узнать также из рассказа А. Солженицына «Один день Ивана Денисовича»

[7]. Отсутствие образности, литературной красоты делает этот рассказ, да и

множество других произведений Солженицына, самой правдивой хроникой

событий. Жизнь походила на театр абсурда. Здесь в нечеловеческих

условиях действовала художественная самодеятельность, которым руководил

Павел Петрович Стефановский, носивший каторжный номер «Щ-316».

Несмотря на сухую степь, участок вокруг санчасти летом представлял собой

настоящий «райский» уголок из зелени и цветов.

Особая страница в летописной истории Павлодарского Прииртышья

принадлежит спецпереселенцам. Под ударом репрессивной политики

оказались целые народы, которые были насильственно депортированы в

восточные районы страны.

Поляки стали одним из первых многочисленных групп населения СССР,

которые были переселены исходя из национальной, а не классовой

25

принадлежности. В апреле 1936 г. Совнаркомом СССР было принято

постановление «О переселении, как политически неблагонадежных, поляков

с Украинской ССР в Казахскую ССР». По некоторым данным, накануне

войны с территории Прибалтийских республик, Западной Украины и

Западной Белоруссии было выслано 104 тысячи поляков и членов их семей.

Очередная волна депортации поляков коснулась в 1940 году,

многочисленные составы ссыльных - это члены семей репрессированных

участников повстанческих организаций, офицеров бывшей Польской армии,

полицейских, помещиков, фабрикантов и чиновников бывшего польского

государственного аппарата были направлены в Северо-Казахстанскую,

Акмолинскую, Талды-Курганскую, Алма-Атинскую, Джамбульскую и

Павлодарскую области [8, с.124]. Согласно документу из государственного

архива Павлодарской области, к декабрю 1941 года на территории области

проживало 9233 поляков, из которых 3 тыс. человек работали в колхозах,

совхозах, МТС и предприятиях совхозного и местного значения. Большое их

скопление имелось в Баянаульском, Павлодарском районах и в городе

Павлодаре. По состоянию на 15 июня 1942 года в городе числились 800

человек, из них взрослых трудоспособных 600 человек, но большинство из

них не работало [9]. Это были, в основном, спецпереселенцы, прибывшие из

западных областей Украины и Белорусской ССР с территорий,

оккупированных немцами. Для оказания помощи на территории области

действовало представительство Польского посольства. О положении

депортированных поляков дает представление «Докладная о санитарном

состоянии польских граждан в Павлодарской области за время с 13 марта по

2 мая 1942 г.», составленная представителем ПольПосольства Ликкиндорф

атташе: «Эпидемий с более значительным усилением за это время не было.

Значительны случаи заболевания малярией. В некоторых населенных

пунктах (Байгунус) много кожных заболеваний в связи с профессиональными

занятиями при телятах. Очень многочисленные случаи катаров желудка и

кишок вследствие несоответствующего питания. Самое большое количество

случаев заболеваний (около 90% всех заболеваний) относится к группе

вызванных недостаточным питанием. Так среди заболеваний, вызванных

неполноценным питанием на первом месте нужно поставить

многочисленные заболевания цынгой… К числу болезней, вызванных

недостаточным питанием, нужно зачислить довольно большое количество

туберкулеза лимфатических желез, костей, и в особенности среди детей.

Громадный процент заболеваний, вызванных недостаточным питанием и

одновременно тяжелым физическим трудом, составляют очень

многочисленные случаи малокровия, неврозы сердца, пороков сердца,

истощения организма. В некоторых районах, например, Баянаульском,

Майкаин, число этих случаев и их формы доведены до крайности. Итак, за

короткое время моего пребывания в Майкаине (3 недели) были 3 случая, а

сейчас после моего выезда отсюда еще 2 случая смерти, вызванной

истощением вследствие недостаточного питания. (Беля, Мирек, Богдан

Аксентович второго дня три перед смертью врачебная комиссия

26

председателем которой была доктор Ида Яковлевна Кизнер – зав.медпунктом

в Майкаине, и в присутствии представителя Рудкома признала способным к

легкому физическому труду)….Людей же даже до крайности истощенных и

слабых вследствие недостаточно питания, нетрудоспособными не

признавали» [10].

Следующими депортированными были немцы. Их вина заключалась в

том, что их исторические корни были связаны с фашистской Германией.

Немцам, которые несколько столетий жили на российской земле, официально

было предъявлено обвинение в пособничестве агрессору. Они были

депортированы практически со всей территории европейской части СССР и

стали основным контингентом так называемой «Трудовой армии», о

создании которой, местах размещения трудармейцев, характере их трудовой

деятельности, режиме содержания, условиях жизни и социально-

психологическом и политическом портрете рассказывает книга А.А. Германа

«Немцы СССР в «Трудовой армии» (1941-1945») (М., 1998).

И.А. Калюжная в докладе «Расселение депортированных немцев в

Казахстане в 1941-1945 гг.» отмечает: «до конца ноября 1941 г. в Казахстане

было расселено 420 тыс. немцев Поволжья», всего же «в годы войны в

Казахстан было депортировано свыше 462 тыс. немцев» [11]. По районам

Павлодарской области они распределялись следующим образом: в Баян-

Аульском проживали 2060 человек, в Бескарагайском - 6482 человека, в

Иртышском - 4312 человек, в Лебяжинском - 2950 человек, в Лозовском -

4884 человека, в Майском - 2368 человек, в Максимо-Горьковском - 4416

человек, в Павлодарском - 5069 человек, в Урлютюбском - 3889 человек, в

Цюрупинском - 5171 человек. 4008 человек были расселены во временных

общежитиях.

Документы свидетельствуют, что адаптация немецкого населения к

новым условиям и новому социально-правовому положению проходила

очень болезненно, порой приобретая трагическую окраску. Отсутствие

продовольственных и промышленных товаров, нехватка жилья и другие

трудности усугубляли положение. В июне 1942 года на индивидуальное

жилищное строительство немцам-переселенцам Лозовского района было

выделено для 521 хозяйства 31 тыс. рублей. Несмотря на это, очень остро

стоял вопрос об обеспечении спецпереселенцев жильем, продовольствием,

одеждой. В Павлодарский облисполком ежедневно поступали докладные

записки, письма о положении на местах. Из совхоза «Калининский» от 17

мая 1943 года: «Немецкое население в количестве 298 человек, из них 166

человек детей в возрасте от 3 до 12 лет находится в чрезвычайно тяжелом

состоянии, многие семьи лежат абсолютно пухлые с детьми за неимением

хлеба и других видов питания. То, что они имели возможность производить

обмен, из вещей личного пользования, на продукты питания в колхозах в

течение полутора лет, вышло. Люди питаются только из 600 гр. пайка, да и то

не все, только те, которые работают… Положение напряженное».

Ежемесячно спецпереселенцы должны были отмечаться у коменданта. И

27

каждый раз они слышали: «Вы здесь – навечно. В случае побега будете

расстреляны».

Кроме немцев, другими превентивно переселенными народами стали

греки, румыны, болгары и финны. Причины: их исторические родины были

союзниками гитлеровской Германии.

В 1943-1944 гг. в Казахстан стали прибывать эшелоны с

депортированными балкарцами, кабардинцами, чеченцами, ингушами.

Многие из них оказались на Павлодарской земле и в полной мере испытали

горькую участь спецпереселенцев. На 1 апреля 1945 года в Павлодарской

области числилось всего спецпереселенцев с Северного Кавказа 8508 семей -

34830 человек. По районам они расселены были следующим образом:

Баянаульский район - 5638 человек

Бескарагайский район - 2231

Галкинский район - 3034

Иртышский район - 775

Кагановический район - 2637

Куйбышевский район - 426

Лебяжинский район - 1713

Лозовский район - 5357

Майский район - 871

Максимо-Горьковский район - 1528

Михайловский район - 642

Павлодарский район - 4752

Урлютюбский район - 354

Цюрупинский район - 5638

г. Павлодар - 2890

Основная их часть была размещена в Цюрупинском, Баянаульском,

Лозовском, Павлодарском и Галкинском районах.

Попав в непривычные природно-климатические условия и будучи

размещёнными, в неприспособленных к элементарным условиям жизни,

бараках, немало спецпереселенцев умерло и покоится на павлодарской земле.

К примеру, в Майкаине на кладбище еще множество неопознанных могил

польских граждан. Если царскую Россию называют «тюрьмой народов», то

СССР в период массовых депортаций можно назвать страшным кладбищем.

Смертность среди спецпереселенцев в 2 раза превышала рождаемость.

История депортации - это энциклопедия горя, отчаяния и выживания.

Надежда на воссоединение с родителями, детьми и близкими, вместе с

состраданием простых граждан другу к другу и проявленной невообразимой

стойкостью в условиях голода, режима спецкомендатур - все это настолько

перемешалось в сознании людей, что не позволило им сгинуть, раствориться

и ассимилироваться в плавильном котле народов советской эпохи.

Несмотря на очень тяжелое время, люди, независимо от национальной

принадлежности, всячески, как могли, поддерживали друг друга. Не

нарушили традиции гостеприимства и коренные жители края – казахи,

которые сами умирали от голода и холода, но относились ко всем

28

депортированным народам с теплотой и заботой, последним делились с

ними.

Трагедия репрессированного народа - это двойное горе, потому что нет

большего несчастья для нации, чем потерять родину. Ясно, что депортация

носила античеловеческий характер. Необходимо дать полную историческую

оценку этому злодеянию.

Репрессиям, как правило, подвергались наиболее одаренные,

трудолюбивые и социально активные граждане. Уничтожение самой

деятельной и работоспособной части крестьянства в ходе коллективизации,

ликвидация предпринимательских слоев общества по Указу 1928 г.,

политический террор против национальной интеллигенции - это

невосполнимые потери, которые сказываются, к сожалению, до сих пор на

развитие современного казахстанского общества. Комплекс «без вины

виноватые» никак не уходит из памяти.

Учитывая важность проблемы, считаем необходимым:

- обратить внимание на системный, комплексный подход в изучении

данной проблемы, объединение усилий историков, архивистов, работников

музейного дела;

- развивать сотрудничество с научно-исследовательскими центрами

Казахстана, России и других стран СНГ, занимающимися данной проблемой;

- начать формировать региональный Фонд полевых материалов,

содержащих сведения свидетелей и их потомков о трагических годах

массовых политических репрессий, восстановить память поименно всех

пострадавших.

Список использованной литературы:

1. Попов В.П. Государственный террор в Советской России 1923-1953 гг. (источники

и их интерпретация) // Отечественные архивы. – 1992. - № 2.

2.Соколкин Э.Д. Экибастузлаг и его узники. – Павлодар, 2000.

3. Федотов И. Твердая поступь Экибастуза. – Павлодар, 1998.

4. Матвенюк В. Фильм о ГУЛАГе // Звезда Прииртышья. – 1991. - № 82.

5. Интервью с Нефедовым М.Д. - Экибастуз, 1991.

6. Панин Д. Лубянка-Экибастуз. – М., 1990.

7. Солженицын А. Один день Ивана Денисовича. – М., 1991.

8. 40-50-е годы: последствия депортации народов (свидетельствуют архивы НКВД-

МВД СССР) // История СССР. – М., 1992. - № 1.

9. ГАПО. - Ф. 646. Павлодарский областной совет депутатов трудящихся и его

исполнительный комитет (облисполком). – О. 1. – Д. 14. – Л. 6.

10. ГАПО – Ф. 646. - О. 1. – Д. 213 Документы о польских гражданах, проживавших

на территории обл. (решения, переписка, справки) за 1942 г.– Л.17.

11. Калюжная И.А. Расселение депортированных немцев в Казахстане в 1941-1945гг.

http://www.arhiv.pavlodar.gov.kz/index.php?show=30&lang=1&artID=257

29

ЖАЙЫҚ БЕКТҰРОВТЫҢ «ТАҢБА» РОМАНЫ

Жұмағұл С.Б.

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры,

филология ғылымдарының докторы

Саяси зобалаң толқындарының қан қасап қысымын өткерген елдің

кешегі шерлі шежіресі сан ұрпақтың мәңгілік тағылым алар тарих сабағы деп

білеміз. 1917 жылғы Қазан төңкерісімен сабақтас большевиктер билігі

бұрынғы «халықтар түрмесі» атанған Ресей империясы аумағында зорлық-

зомбылықпен орнатылды. Қазіргі ғылыми зерттеулер дерегі Ленин билік

еткен пролетарлық диктатура жылдары 4 млн, Сталин басшылығы дәуірінде

42,6 млн. адам қуғын-сүргін құрбаны болғанын алға тартады. Ал отандық

тарихшылар 1918-1922 жылдардағы ашаршылықта 1 миллион 700 мың, 1932-

33 жылдардағы зұлматта 2 миллион 300 мыңдай қазақ қырылғанын, аштық

салдарынан 281 мың 231 қазақ тарихи мекенін тастап, шет ел ауғанын,

тұтастай алғанда 1920-1950 жылдардағы саяси зобалаңда 104 мың қазақ

зиялысы қуғын-сүргінге түсіп, 22 мыңы атылғанын зерделеуде. Сан ғасырлар

бойы қалыптасқан қоғамдық үрдістердің әлеуметтік тініндегі табиғи

заңдылық болмысын бұзған күштеп ұжымдастыру, текті әулет тұтқасы

дәулетті азаматтарды тәркілеу сынды адами құндылықтарға қарсы

жүргізілген саяси науқандар барысында қазақ халқы жаппай аштыққа

ұшырады.

Тоталитарлық жүйе ой еркіндігін тұсаулап, шығармашылық ізденісті

маркстік-лениндік ілім қалыбынан асырмады. Қазақ халқының елдік

қасиетінің киесін, алдаспандай өрлік рухының болатөзегін құрайтын рухани

мұрасы саяси идеологиялық қысымға алынды. ВКП (б) «Партияның көркем

әдебиет саласындағы саясаты» (1925), «Әдебиет пен көркем өнер ұйымдарын

қайта құру» (1932) қаулылары ұлт руханиятын ауыр зардаптарға ұшыратты.

Қазақстан КП ОК 1937 жылғы 21 тамыздағы №188 бұйрығымен Алаш Орда

және ұлтшылдық сипаттағы барлығы 203 кітапты кітапхана, кітап саудасы

және жеке кітапханалық қолданыстан алып, оқуға қатал тиым салды. 1933

жылы екі жүзден аса халық әні мен халық композиторлары әндерінің сөзі

сотталды. 1940-50 жылдары әдебиет және өнер мәселелері бойынша

партиялық қаулы-қарарлар қабылданды.

Сөз бостандығы аяусыз жаншылып, ой еркіндігі коммунистік цензура

қысымында тапталған алмағайып дәуірдегі айрықша тиым салынған әрі

қырағы идеологтар назарынан бір сәтте тыс қалмаған тақырыптардың бірі –

ГУЛАГ болатын. 1934-1960 жылдар аралығында ГУЛАГ-тың еңбекпен түзеу

лагерлеріне 15-18 млн. адам тоғытылып, аштық пен түрлі аурулардан 1,5

млн. өлім құшты.

Кешегі КСРО әдебиетінде шеңгелінен қан сорғалаған әрі ызғарлы сұсы

жан шошытатын көкейкесті тақырыптағы кемел шығармаларымен азаматтық

ерлікке барған суреткерлер қатары санаулы еді. Бұл санатта 22 жыл лагерде

30

отырған О.Волковтың (1900-1996) «Погружения во тьму» (1987), 10 жылға

бас бостандығынан айырылып, тамұқта тұралаған Е.Гинзбургтің (1904-1977)

«Крутой маршрут» (1967-1977), 18 жыл итжеккенде қорлық көрген

В.Шаламовтың (1907-1982) «Колымские рассказы» (1954-1973),

А.Твардовскийдің (1910-1971) «По праву памяти» (1963-1969), 8 жыл абақты

азабын тартқан А.Солженицынның (1918-2008) «Один день Ивана

Денисовича» (1962), «Архипелаг ГУЛАГ» (1989), 10 жылға сотталып, 5

жылын өтеп қайтқан А.Жигулиннің (1930-2000) «Черные камни» (1988),

шығармалары ерекше аталады. Қанмен жазылған мән-мағынасы ерен

туындылар реалистік қуаттағы трагедиялық желісімен тамұқ ақиқатына

жетеледі, коммунистік идеология зұлматынан сақтандырды. Сталиндік

жүйенің адамзат баласына ақырзамандық қауіп пен үрей тудырып отырған

қылмысын дер кезінде көркем өнер тілімен безбендеп берді. Ал қазақ

әдебиетінде сталинизм қасіретіне үңілдіріп, «жабық» тақырыптағы түрме

әфссанасына түрен салған алғашқы туындылардың көшбасында Жайық

Бектұров тұрды.

Жайық Бектұровтың 1950 жылдардың орта кезінде жазылған «Төгілген

ар» романы әлемдегі қанқұйлы большевиктік билік қылмысын әшкерлеген

Алаш қалам қайраткерлері және Қытайдың Шың Сысай түрмесінде

жауыздықпен өлтірілген Ақыт Үлімжіұлы (1868-1940), азаттық рухтағы

өлеңдері үшін небір жылдар абақтыға жабылып, ауыр науқастан көз жұмған

Таңжарық Жолдыұлы (1903-1947) туындыларының көркемдік үрдісте үзілуге

шақ қалған күретамырын қазақ топырағында қайта жаңғыртуымен маңызды.

Мәселен Алаш қайраткері Міржақып Дулатұлы «Жасасын, Алаш

автономииясы! Көркейсін Алаш» мақаласында «Большевиктердің мықты бір

жауы автономия алмақ жұрттар еді. Большевиктер Украина даласын қанға

бояды, Түркістан автономиясын жоғалтып, халқына ойран салып, Қоқан

шаһарын жермен жексен қылды. Үкімет адамдарының біразы жойылды,

бірсыпырасы қашып құтылды. Башқұрт автономиясын таратып, азаматтарын

абақтыға жапты. Қырымды қанға бояды. Азаматтарын қойдай бауыздады.

Қырым муфтиі Жәмежиһан хазіретті әуелі абақтыға жауып, соңынан кескілеп

суға ағызып жіберілді. Автономия боламын деген жұрттардың

әрқайсысының көрген күні осындай болды» деп тарихи шындықты жан

дауысымен жаһанға жеткізе жазған болатын. Ал Таңжарық ақын «Отырар

орындыққа шеге қақты, Әдісін жанды қинау енді тапты. Басыма көк темірден

құрсау салып, Шыңғыртып шыбын жанды шырқыратты. Танауға қызыл

бұрыш езіп құйып, қақалтып көзден жасты бұрқыратты. Торанды соқыр

тұман төңіректі, Осындай қорлықпенен өмір өтті. Көбеге ине, үрпіге ши

жүгіртіп, Боздатты, зар жылатты, еңіретті» деп көкіректегі запыранға толы

шемен шерін ақтарса, сталиндік репрессияға алынып, 25 жылға бас

бостандығынан айырылған әдебиетші Есмағанбет Ысмайылов «Мені жеке

камераға жапты. Тұтқындалған сәттен бастап күні-түні тергеуге алды. 16-18

сағат дем алдырмай, ұйықтатпай, маза бермей тергеді. Тергеудің осы тәсілі

жүз қырық тәулікке созылды. Өзім дімкәс және мүгедек болғандықтан, осы

тергеу кезінде әбден арыдым, жүдедім, кейбір кезде ақыл-есімнен адасып

31

қалып, еденге құлап түскен сәттерім көп болды. Міне осындай кездерде

тергеуші Е.Соловьев күні бұрын дайындап қойған протоколға қол қоюымды

талап етіп, есімді одан әрі шығарды» деп адам баласының құйқасын

шымырлатар түрме тауқыметін егіле жеткізді.

Ойранды отыз жетінші жылдары «халық жауы» деген қарғыс таңбасы

басылған аға және орта буын қатарында саяси сенімсіздікке алынған Жайық

Бектұров 1942 жылдың мамырында НКВД айрықша кеңесінің шешімімен

тұтқындалды. РСФСР Қылмысты істер кодексінің атақты 58-бабымен

сотталып, 10 жылға бас бостандығынан айырылды. Свердлов облысының

Ивдель лагерінде жазалау жылдарын өткерді.

«Архипелаг ГУЛАГ» шығармасына «Благодарю тебя, тюрма, что ты

была в моей жизни» деген көтеріңкі пафоста нүкте қоя отырып, туған

халқының тұрлаулы тағдырымен табыстырып, ұлт қасіретін туындыларының

кемел тақырыбына түбегейлі дәнекерлегеніне шат көңілімен бас иіп шетел

асқан Солженицынның шығармаларын жариялауға әрі әлем елдері құрметіне

бөленіп шалқуына жол ашылды. 1970 жылы Нобель сыйлығын алса,

«Архипелаг ГУЛАГ» кітабының бірінші томы 1973 жылы Парижде басылды.

Аталмыш туынды 2009 жылдың 9 қыркүйегінен Ресей мектептеріндегі

жоғары сыныптардағы әдебиет пәні бағдарламасына арнайы енгізіліп,

міндетті түрде оқытылуы жүктелді. Ал қиямет-қайымға толы қилы кезең

шындығын жазуға азаматтық батылдықпен барып, демократиялық құқық пен

адами құндылықтарды тәрк еткен қатыгез кеңестік жүйе илеуіндегі қорқау

қоғам өмірінің қайшылығын адамның адамгершілік-психологиялық

болмысымен байланыста 1950 жылдары «Төгілген ар» романына өзек еткен

қазақтың қайсар қаламгері Жайық Бектұров романының жариялануына,

саяси тұрғыдан ақталуына жарты ғасыр дерлік уақыт керек еді.

Қилы кезең тауқыметіндегі адам тағдыры, тар жол, тайғақ кешулі азапқа

толы тозақ лагерінің өмірі бейнелеген тұңғыш шығарманың жарық көру

түрлі идеологиялық шырғалаңдардан өтті. Кеңестік цензура, «литодағы»

қырағылар қысымы «социалистік реализммен» еш үйлеспейтін өзгеше

бітімдегі туындының жолын кесумен болды. Аталмыш романның алғашқы

«Таңба» атты бөлімінің ықшамдалған нұсқасы араға ұзақ жылдар салып 1989

жылы «Жұлдыз» журналының №7 санында жарияланды. 1997 жылы

«Төгілген ардың» «Таңба» атты бірінші бөлімі жеке кітап болып басылды.

Кемел туынды 2011 жылы Нұрмахан Оразбеков қолдауымен толық нұсқада

басылды.

«Таңба» романы «штрафной лагпункт», ыстық, суық карцер, титығына

жетіп, көтерем болған тұтқындарды масыл етпей есептен шығару үшін

колхоздың арық-тұрақ малдарындай «актировка» жасау, тұтқындағы

әйелдердің ауыр ахуалы, қашқындарды итке талату және тағы сондай

жантүршігерлік қиянат-қысастықтардағы» (Ж.Бектұров) тоталитарлық

жүйенің қылмысын әшкерлеп берген деректі тарихи көркем туынды. Екі

бөлімнен тұратын «Таңба» кітабының «Жол үстінде», «Шолақ шинель»,

«Түнгі дүрлігу», «Дошел», «Бытыраған бригада», «Ілгішек те тікенек»,

«Өкініш пе, өтініш пе?», «Түнгі тыныс», «Әбекеңнің әңгімесі», «Ресмуста»,

32

«Қызыл тақта», «Дөңгелек домалату», «Уа, картошка» атты тарауларында

суреттелген тамұқ өмір тауқыметі сталиндік қанды қол жүйе қылмысын

әшкерлейді. «Жарқын болашақ» коммунистік құрылыстың «бесжылдықтар

жемісі» еңбекпен түзеу лагерлерінің қапастағы қара түнегінде рухани және

моральдық тұрғыдан жаншылған пенденің құлдық ғұмырының боямасыз

өміріне үңілдіреді.

Жазушы туындының көркемдік келістілігін емес, кемел өткірлігін

ұштайтын шынайы үйлесімін діттегендіктен, қилы заманның қасіреті, түрме

тауқыметі психологиялық иірімде өріліп отырады. «Осыншама зұлымдықты

кім ойлап таба берген!» деген басты кейіпкер толғанысы сталинизмнің арсыз

да аяр саясатының азабын өткерген жаны сірі адамның азапты тағдыр-

талайын сүйек сырқырата отырып жеткізуімен мұңды шерге батырады. Қара

жұмысқа жегілген тұтқындар үш күнге 500 грам нанды талғажау етумен

өлместің күнін кешіпті. Түрменің қатал заңымен күн-түн демей жүйелі түрде

тергеуге алудағы жүгенсіздік, жыртқыштықпен ұрып-соғу мен қинау арқылы

адами кейіптен айырған жендеттер хайуандығына жиіркенесің. «Қанға

бөкпесе апанда жата алмайтын қасқырдай адам қорлауға, соттатыруға,

аттыруға әбден құнығып алған» әккі қанішер Бектеміровтердің тірлігіне

лағынет айтасың.

Тергеу тезінен, карцер азабының қан қасабынан сағы сынса да

адамгершілік қасиеттерін асқақ ұстап өткен Жайық Кегенұлы 1955 жылы

«жылымық» ықпалымен азаттыққа шықты. Қайта құру мен жариялылық

талабына сай СОКП ОК «30-40-жылдар кезеңі мен 50-жылдар басында орын

алған репрессиялармен байланысты материалдарды қосымша зерттеу туралы

СОКП ОК Саяси бюросының комиссиясын құру туралы» (1987.28.09),

«Заңсыз қуғын-сүргін, репрессиялар құрбандарына ескерткіш орнату

туралы» (1988.4.07), «30-40-жылдар және 50-жылдар басында заңсыз

репрессияланған тұлғаларды ақтаумен байланысты жұмыстарды аяқтауға

қатысты қосымша іс-шаралар туралы» (1988.11.07), «30-40-жылдар кезеңі

және 50-жылдар басында орын алған репрессияларда құрбан болғандарға

қатысты әділдікті орнатуға байланысты қосымша іс-шаралар туралы»

(1989.5.01) бірнеше қаулы қабылдады. Ол кеңес қоғамына жат саналған

демократиялық құндылықтарды түбегейлі қалпына келтіруге жол ашты.

«Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Қазақстан

Республикасының 1993 жылғы 14 сәуірдегі N2200 Заңына сәйкес Жайық

Бектұров толық ақталды.

Біз Жайық Бектұровты көрген әрі ақылдың кеніндей жансарайынан

төгілген ой-толғамдарын тыңдау мәртебесінен ие болған соңғы

толқыннанбыз. 1991-1992 жылдары Жайық Кегенұлының сыралғы досы

профессор Задан Жұмағали ұйымдастыруымен ҚарМУ-дің филология

факультеті студенттерімен болған кездесулеріндегі сталинизм қасіреті,

репрессияға ұшыраған ұлт марғасқаларының тағдыр-талайынан ағытқан

тебіреніске толы жансыры әлі жадымызда. Тарихи деректерді еш бұрмаламай

жеткізудегі жадының тереңдігіне, ұлт зиялыларының тұлғаларын сомдаудағы

сөйлеу мәнерінің шешендігіне, елдік тақырыптарға иек артқан өзекжарды

33

толғаныстарымен көпшілік қауымды ұйытар тереңдігіне сүйсінетінбіз. 1992-

1994 жылдар аралығында Арқа жастарының аймақтық басылымы «Замандас»

газетінде журналистік қызмет атқарғанымызда қарт жазушымен талай

жүздесудің сәті түскен-ді. Жас толқын журналистерге елдік мәселелерді

батыл жазуға ой салып, терендік пен берендікке шақырған-ды. Марксизм

ілімінен басы айналып, ата тамырынан ажыраған тексіздің «Советтік

Қазақстанның социалистік қазағымен» деген құлдық санадағы масайрауын

өзіне тән мысқылмен қиыстыра келіп, тарих тағылымын санамызға құйып,

азаматтық тұғырдың заңғарына жетелер ойларымен бөліскен еді.

В.Шаламов өзінің атақты әңгімелерінің бірінде «Лагерь өмірінің әрбір

минуты - уланған минут» деп жазғанын болатын-ды. Өз кезегінде «Біз бір

«істе» сегіз адам едік. Мен солардың біреуін-ақ танимын. Өзгелерді өңім

түгілі түсімде де көрмегенмін. Осы сегіз адамының үшеуін атып тастады,

лагерьде он жыл арқалап тірі жеткен бесеуімізің екеуі аштан өлді...Расында

да, тергеу кезінде, карцерде жатқанда мен ерлік, адамгершілік, қайсарлық,

төзімділік көрсетіп бақтым. Бірақ, менің бұл жігерім бойымда өмір бойы

сақталмады. Неге дейсіз ғой? Қазақта: «Бір күн қарны ашқаннан қырық күн

ақыл сұрама», - дейтін ғажайып нақыл бар...Жасымда қанша жігерлі, бетті

болғаныммен, лагерьден оралғаннан кейін еңсем түсіп, жуасып қалды.

Талайларға ақым кетті, сөзімнің кезегі кетті. Ешкіммен таласып, өзімнің

құқымды қорғауға зауқым соқпады. Міне, осының бәрі жасып қалуынан» деп

жансырын ақтарған қаламгер Жайық Бектұров азат елдің азаматы өзінің

«мені» арқылы тұтас халқының да «менін» асқақ ұстауды аманат еткен-ді.

Иә, қайсар мінезді жазушының жанкешті ғұмыры, замана шындығынан

суарылған құнды туындылары тоталитаризмнің қанды тәжірибесінен

сақтандыруда тәрбиелік әрі тағылымдық қызметін атқара бермек.

НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ

ДЕПОРТИРОВАННЫХ НАРОДОВ В НАУЧНОМ НАСЛЕДИИ

АКАДЕМИКА М.КОЗЫБАЕВА

Мукатаева Л.К.

кандидат исторических наук, профессор,

Университет КАЗГЮУ, г. Астана

Депортация народов бывшего Советского Союза стала изучаться в

основном в условиях независимости республик, несмотря на то, что сама

реабилитация началась еще в конце 50-х, в 60-е годы ХХ века. Впервые это

стало возможным в конце 80-х годов после публикации документов,

связанных с депортацией из коллекции ЦГАОР СССР (ныне

Государственный архив Российской Федерации), хранящейся в так

называемой «Особой папке Сталина». К наиболее ранним публикациям по

данной проблеме относятся работы ведущего научного сотрудника РАН

Н.Ф.Бугая, заслуживающие высокой оценки специалистов [1]. Наиболее

34

полную картину насильственной депортации народов исследователь дает в

статье «20-е – 40-е годы: депортация населения с территории Европейской

России» [2, с. 37-38]. Он считает, что депортация началась в 1920 году с

выселения трех казачьих станиц Терской области.

Особенно активизировалось изучение проблемы в период независимости

Казахстана. Заинтересованно этим занимаются культурно-национальные

центры, которые проводят встречи, конференции. В Казахстане весомый

вклад в разработку тематики истории депортации и расширения фронта

исследований по указанной проблеме внес академик М.Козыбаев. Будучи

председателем культурно-просветительского общества «Әділет», академик

М.К.Козыбаев инициировал издание «Книги Скорби», было выпущено 5

томов.

В издании «Истории Казахстана» для Х класса в соавторстве с

Козыбаевым И.М. впервые освещается история депортации народов в

Казахстан. Также была издана «Хрестоматия по истории Казахстана» с

публикацией целой серии документов о трагических событиях этих народов

[3]. В статье «Некоторые аспекты изучения истории депортированных

народов» академик М.Козыбаев поднимает наиболее актуальные проблемы

историографии данной тематики в современный период [4]. Называя

проблему депортации народов многовекторной, М. Козыбаев определяет три

ее аспекта: политический, который изучен наиболее основательно в научной

литературе, а также, еще мало исследованные, правовой и экономический [4,

с. 184]. С распадом единого государства нарушилось и единое научное

пространство. Исследование проблемы депортации, как и многих других,

разошлось по национальным квартирам и стало изучаться однобоко. Если

труды по истории депортированных народов отдельно есть, то обобщающие,

с анализом единого исторического процесса в динамике, показывающие

общие закономерности и особенности еще не увидели свет. Отмечая

экономический аспект, М. Козыбаев рекомендует, что необходимо выяснить,

как шел процесс экономического выживания этносов, материально-бытовую,

этнографическую сторону истории этноса на новом месте, их историко-

географическое размещение на территории Казахстана [4, с. 185]. Академик

обращался к проблеме использования труда депортированных народов в

совместной монографии с Н. Едыгеновым, показывая, что депортированные

народы были активными участниками лагерной экономики. В ней имеется

глава «Принудительный труд при тоталитарном режиме» [5]. Адаптация в

новых местах проживания протекала трудно. Размещение переселенцев

встречало большие трудности, жилищный фонд абсолютно не удовлетворял

потребностей переселенцев. Подобного рода сообщения зачастую не

принимались во внимание, все объяснялось обстановкой военного времени.

Тяжелые условия пребывания спецпереселенцев, созданные властью,

уносили сотни жизней ни в чем неповинных людей. Вопрос адаптации

депортированных, отношение властей к ним, местного населения, в целом и

вопрос выживания этносов, взаимовлияние и взаимосвязь культур народов

также абсолютно не изучен. Проблема изучения и освещения истории

35

депортации народов в Казахстан получила преемственное продолжение в

трудах следующего поколения историков Казахстана. Так, историю

насильственного переселения корейцев в Казахстан на документальной

основе показал в своих трудах профессор Кан Г.В. Монографии, в которых

автор рассматривает различные аспекты проблемы, охватывают все этапы

депортирования корейцев с дореволюционных времен [6].

Необходимо подчеркнуть, что депортация населения наносила ущерб

стране, в первую очередь, экономике районов прежнего обитания

переселяемых народов, их культуре, традициям. Прерывались устоявшиеся

экономические и культурные связи между народами-соседями,

деформировалось национальное сознание масс. Был заметно подорван

авторитет государственной власти. То есть, были осуществлены грубейшие

нарушения Основного Закона государства – Конституции СССР, попраны не

только права народов, но и их государственность, поскольку

ликвидировались автономные республики, области. Одновременно Великая

Отечественная война высветила и негативы государственной политики в

сфере национальных отношений. Стало очевидно, что в обществе было

далеко не все гладко, как это длительное время представлялось официальной

государственной пропагандой. Раны, нанесенные народам, не могли быть

ими забыты. Долгие годы потребовались для исправления допущенных

крупных ошибок в национальной политике в период Великой Отечественной

войны. Они и ныне еще сказываются. Всего в годы войны подверглись

переселению народы и группы населения 61-ой национальности [7].

Возможно, что условия военной (экстремальной) ситуации вызывали

необходимость определенных предупредительных действий советского

правительства в тылу и на подступах к линии фронта. Но никак нельзя

оправдать примененные ко многим народам репрессивные насильственные

меры. Ведь суровому наказанию подвергались не только виновные, но и

народы в целом. Такие меры не могут быть признаны справедливыми,

поэтому они получили решительное и заслуженное осуждение. Это одна из

трагических малоизвестных страниц в истории советского государства,

которую правительство хранило в глубокой тайне и которую также

необходимо исследовать. В результате ошибочной политики массового

переселения народов и групп населения, принадлежавшего к различным

национальностям, депортации подверглись отважно защищавшие Отчизну,

смело сражавшиеся на многих фронтах войны. Это тоже отдельная тема для

изучения, которая ждет своего исследователя.

Учитывая, что депортированные народы участвовали в трудармии,

внесли значительный вклад в экономику военного времени, необходимо

рассмотреть процесс их выживания, материально-бытовой, этнографический

аспект истории этносов на новом месте. Заслуживает внимания

исследователей проблема отношения местного населения к прибывшим

этносам, взаимовлияние культур народов.

По мнению М.Козыбаева, не исследована еще проблема репрессий

казахского населения, так как история казахов тех лет мало, чем отличается

36

от истории депортированных народов. Необходимо учесть, что еще в 1920-30

гг. значительная часть казахов также была насильственно сослана. Так, в

1931-1933 гг. более 22-х тысяч казахских крестьян за участие в движении

Сопротивления против насильственной коллективизации были

депортированы в Сибирь. В число репрессивных также вошли 360 тысяч,

депортированных в Казахстан кулаков, дворян, офицеров-казаков из

Украины и России [4, с. 187]. К сожалению, сетовал академик, не создан до

сих пор единый банк данных по репрессиям в целом по территории стран

СНГ.

В связи с депортацией народов, участием советского народа в Великой

Отечественной войне в стране произошла настоящая демографическая

катастрофа. Для малых народов, а особенно депортированных она стала еще

трагичней. Не изучены документы статистических органов, материалы

переписи, материалы аульных и сельских советов, самых разных органов,

занимавшихся переселением и вообще движения населения в то период.

Необходимо отметить, что еще мало научных исследований по этой

проблеме, а, в основном, мы имеем воспоминания участников тех событий.

Для дальнейшей научного исследования вопросов истории

депортированных народов необходимы организационные меры. Академик М.

Козыбаев в конце 90-х годов неоднократно призывал создать фонд,

предназначенный для финансирования работ по истории репрессий и

депортированных народов, а руководителям стран СНГ принять совместное

политическое Заявление о невиновности депортированных народов перед

Отечеством с указанием того, что при депортации народов система

руководствовалась военно-политическими мотивами [4, с. 187]. Думается,

что сейчас наступил момент, когда принятие такого документа стало остро

необходимым. Список использованной литературы:

1. Бугай Н.Ф. К вопросу о депортации народов СССР в 30-х – 40-х гг.// История

СССР. М., 1989, № 6; его же. За что переселяли народы?// Агитатор. М., 1989, № 11; его

же. К вопросу о депортации народов в 30-40-е годы // История СССР. 1989. № 6; его же.

Операция «Улусы». Элиста, 1991; его же. Л. Берия – И. Сталину: «Согласно Вашему

указанию…». М.,1995; Бугай Н.Ф., Гонов А.М. Кавказ: Народы в эшелонах: 20-60-е годы.

М., 1998; Бугай Н.Ф., Гонов А.М. В Казахстан и Киргизию из Приэльбрусья… (20-50-е

годы). Нальчик. 1997; Бугай Н.Ф. Казачество России: Отторжение, признание,

возрождение. 1917-1941 гг. М.,1999; его же. Депортация народов Крыма: Документы.

Факты. Комментарии. М., 2002; его же. Депортация народов.// Война и общество, 1941-

1945гг. Книга вторая. – М., 2004.

2. См.: Отечественная история. М., 1990, № 7.

3. Козыбаев М., Козыбаев И. История Казахстана (учебник для 10 класса). Алматы,

1994.

4. Козыбаев М. Некоторые аспекты изучения истории депортированных народов. В

кн: Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. Книга 2-я. Алматы, 2000.

5. Козыбаев М., Едыгенов Н. Труд во имя победы. Алматы, 1995.

6. Кан Г.В. Корейцы в Казахстане. Исторический очерк. Алматы, 1994; его же.

История корейцев Казахстана. Алматы, 1995.

7. Бугай Н.Ф.Депортация народов.// Война и общество, 1941-1945. Книга вторая. –

М., 2004.

37

МАЙДАНДЫҚ ЖУРНАЛИСТ ТҮЙМЕБАЙ ӘШІМБАЕВТІҢ

ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ ҰШЫРАУЫ

Искакова К.И. философия ғылымдарының кандидаты, профессор

Оразаев С.Б. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің

студенті, Астана қ.

Түймебай Әшімбайұлы 1818 жылы 20 мамырда Жамбыл обылысы Шу

ауданының Жаңа-Қоғам ауылында дүниеге келген. Мектеп бітіргеннен кейін

Қырғызстанның Фрунзе қаласындағы қаржы-экономикалық техникумға

түсіп, оны үздік аяқтаған. 1938 жылы оны, оқу озаты ретінде, Ленинградтың

қаржы-экономикалық институтына емтихансыз қабылданған

Ленинградтың осы институдында үздік оқып жүрген оны өз сұрауы

бойынша Ленинград қаласының Куйбышев аудандық әскери комиссариаты

Қызыл Әскер қатарына шақырды. Осылайша,Т.Әшімбаевтің әскери қызметі

1941 жылдың 3 шілде айында басталды. Ол әуелі қатардығы жауынгер, кейін

майданның Саяси басқармасының саяси қызметкері болады.

1941 жылдың тамыз айында Ленинград әскери қимылдың тікелей

орталығына, сұрапыл қан майданға айналады. Ленинградты бүкіл ел, барлық

ҚСРО халықтарының ұл-қыздары қорғады. Қаланы қорғауда ерекше

батылдық пен батырлық танытқандар ішінде қазақ жауынгерлері де болды.

Атағы әлемге әйгілі Пулково обсерваториясы тұрған төбенің арғы

етегіндегі алғы шепте - Ленинград еріктілерінен құрастырылған 13 дивизия

қорғап тұрған жерде 1941 жылдың күзінде қалаға кіруге жанталаса ұмтылған

фашистермен сұрапыл соғыс болған. Осы төбені алса жаудың қол астында

ұлы қала түгел қалатын еді. Осы төбе үшін болған көп шайқастың бірінде

майдан қолбасшысы маршал К.Ворошилов винтовканы ұстай сала

жауынгерлерді шабуылға өзі бастаған көрінеді. Нәтижесінде жау

тойтарылып, Пулково төбесінен әрі жарты шақырымға ығыстырылған.

Жаудың қалаға ең жақын өкпе тұсына қазақтар қорғаныс шебін ұстап тұрды.

Қазақтардың Ленинград майданында көптігін, әрі жақсы соғысып

жүргенін, олардың арасында үгіт-насихат жұмысын жақсарту қажеттігін,

әсіресе егде тартқан қазақ жауынгерлерінің орысша білмейтіндігін ескеріп,

Ленинград майданы әскери кеңесінің ұсынысымен Қызыл әскердің Жоғарғы

Саяси Басқармасы Ленинград майданында қазақ тілінде газет шығаруды

ұйғарды, онда қызмет істейтін адамдарды іздестіруге кірісті. Ленинград

майданының «На страже Родины» газетінің редакторы М.И.Гордонның

естелігінде: «И вот я на Каменном острове, где расположилось Военно-

политическое училище фронта. Беседую с будущими политработниками –

казахами. Замечательные ребята... Но газетчиков среди них нет. Значит,

придется учить их газетному делу, начиная с азов... В кабинет вошел

широкоплечий казах, еще совсем молодой человек с характерным прищуром

умных глаз.- Курсант Туймебай Ашимбаев, - отрекомендовался он. До войны

студент третьего курса Ленинградского финансово-экономического

института. Этот, пожалуй, годится, - обрадовался я, поговорив с

38

Ашимбаевым. Он хорошо говорил по русски, был начитан, неплохо

разбирался в военном деле», - деп айтылған [1]. Сөйтіп, Түймебай Әшимбаев,

Бейсен Жұмағалиев, Ақмұқан Сыздықбеков деген үш жауынгер жігіттер

майданның қазақ газетін шығару үшін іріктеліп алынады. Түймебай -

аудармашы, Ақмұқан - тілші, Бисен - әдеби қызметкер, әрі корректор

қызметін атқарады.

Ленинград майданының қазақ тіліндегі «Отанды қорғауда» газетінің

бірінші номері 1942 жылдың 7 қаңтарында шығарылады. Ол оңайға түскен

жоқ еді. Алдымен, газеттің «На страже Родины» деген атын қазақшалаудың

өзі қиынға соғады. Түймебай Әшімбайұлы: «Біз Отанды қорғап жүрміз.

Сондықтан біздің газеттің аты «Отанды қорғауда» болады» - деп ұйғарады.

Ең қиын мәселе қазақ әріптерін табу болады. Ақыры, әріптердің екі

комплекті Ғылым Академиясының топографиясынан табылады. Әріп

терушілерді табу да біраз қиындық әкеледі. Қазақ тілін білетін ешкім жоқ.

Көп іздеп, көп үгіттегеннен кейін Анна Степанова деген егде тартқан әйел

әріп терушілік қызметке келіседі. Жетісіне үш рет аудандық газеттің

форматымен төрт бет болып шығатын газетті әрбір әріпті кассадан алып,

теріп шығу инемен құдық қазғанға тең болса да, бірақ Анна Степановна тез

арада бұл жұмысты игеріп алады. Ол әйелді жігерілендірген – редакция

қызметкерлері – қазақ жігіттерінің жауға деген ымырасыз ашу-ызасы,

жеңіске деген үлкен үміті үшін күндіз – түні өздерін аямай атқарған ерен

еңбектері болатын.

Газеттің тұңғыш номері «Октябрьдің жеңістерін қорғаймыз! деген

басмақаламен басталады. А. Сыздықбеков майдандас досы Саңгерей

Мұхамедьяровтың ерлігі туралы мақаласы, Төлеген Махмудовтың «Жауға

ешқандай рахым жоқ» деген хаты және белгілі ақын Николай Тихоновтың

«Ұлы Ленин қаласы» деген мақаласы жарияланады. Мақалада Н.Тихонов өз

мақаласында қазақ жауынгерлерін Ленинградтың революциялық, еңбек

дәстүрлерімен таныстырып, Нева жағасындағы қала тұрғындарының ерлік

істерін баяндап береді. Ол қазақтардың жақсы соғысып жүргендігін,

Қазақстанның үлкен көмегін айта келе, жүз жастағы кемеңгер Жамбылдың

үн-ұраны ерлікке, тайсалмас жігерге бағыштағандығын, Ұлы Жәкең

Ленинградтың қаһарман қорғаушыларының алдыңғы шебінде тұрғанын

айтып ерекше тебіренеді. Ленинград майданында шығатын «Отанды

қорғауда» газеті тақырыптары әр саланы қамтиды. Мұнда: үкімет пен партия

басшыларының ресми хабарламалары, үндеулері мен жауынгерлерге

арналған хаттары; қазақ ақын-жазушылары туралы мақалалар, олардың

жырлары мен өлеңдері; қазақ батырлары туралы әңгімелер; Ленинград

майданы жауынгерлерінің ерліктері мен күнделікті өмірі туралы хабарлар;

жауынгерлерге арналған әскери сабақтар мен кеңестер, т.б. мақалалар

жарияланып тұрды.

Ленинград майданындағы қазақ жауынгерлері өздерінің туған тілдерінде

газеттің шыға бастағанына үлкен ризашылықпен қабылдады,

қуанғандықтарын айтып редакция ұжымына үнемі хат жолдап тұрған.

Мысалы, «Біздер, қазақ жауынгерлері, қазақ газетін оқып, біздің газетіміз

39

қалай, қайдан шықты деп таң қалдық. Бұл газет қазақ жауынгерлері, әсіресе

орысша білмейтіндер үшін, біздің майданда шығатынын айтты. Біз бұған өте

қуанып қалдық, әрі ризашылық білдіреміз», - делінген. 55-ші армияның

солдаттары мен командирлері Ленинград майданының саяси басқармасына

жолдаған бір хатында. Әрине, мұндай ризашылық хаттар «Отанды қорғауда»

газетінің жаңа табыстарға қанаттандырып, қаламдарын одан әрі үшкірлеуге

жігерлендірді. Сонымен бірге, қандас майдангерлердің хаттары майданның

көптеген сағаттарға созылған артиллериялық атқылауларын; жиі болып

тұратын әуе бомба жарылыстарын; үйлердің құлауын; балалар, кәриялар мен

әйелдердің тірідей жер астында қалып немесе аштықтан құлап өлуін көру

сияқты жан түршігерлік соғыс қияметтеріне күн сайын шыдауға, қиындықты

жеңуге өз септігін тигізді.«Отанды қорғауда» газетінің қандай ауыр жағдайда

шығып тұрғандығын белгілі ақын Н.Тихонов газеттің кезекті санына берген

мақаласында: «Бомба редакция үйінің жанында жарылып жатты, снарядтар

редакцияның төңірегіндегі үйлерге және редакцияға түсіп тұрды. Газеттің

қызметкерлері корабльдегі теңізшілерге ұқсап, баспаханадағы

машиналардың жанында тұрды. Өртегіш бомба түсіп, газет басылатын

қағаздарды жандырды, бірақ адамдар өртпен күресіп, оны жеңіп шықты.

Қағаз өртенуден сақталынып қалынды.

1941-1942 жылдың ауыр қысында редакция жаңа қиыншылықтарға

кездесті. Адамдар суықпен, аштықпен күресті. Олар сығырайған білте

шамның жарығымен суық бөлмеде отырып, газетті шығарып тұрды.

Майданды жаяу аралап, тілшілер ауыр жол кешіп, газетке мақаланы

шығарып тұрды.

Газеттің әрбір нөмері ең маңызды бағыттарға, көптеген «алақандай»

жерлерге, майдан жолдарына, окоптарға, мерген позицияларына,

батареяларға, аэродромдарға жетіп тұрды. Газет майдан жауынгерлерімен

біте қайнасып, оның аты жауынгерлерге өте қадірлі болды. Газет

қызметкерлері майданнан шықпай, жауынгерлермен тығыз байланысып

отырды, сондай-ақ майдан да өз газетін жақсы білді. Редакцияға

майданшылар келіп жүрді. Тек 27 ай ішінде редакцияға отыз мыңнан астам

хат келді», - деп баяндайды [2, 15 б.].

«Отанды қорғауда» газетін бастап шығарған Т.Әшімбаев, Б.Жұмағалиев,

А.Сыздықбеков үшеудің үстіне кейін аға саяси жетекші Аболла Мадалиев

қосылады - газеттің жауапты редакторының орынбасары; К.Усманов -

редактордың орынбасары, ал А.Тұрғанов – тілші. Осы аты аталған редакция

қызметкерлерінің ішінде «Отанды қорғау» газетіне еңбегі ең көп сіңген,

«газеттің отымен кіріп, күлімен шыққан», газет шығарудың барлық

қиындығын көрген – Түймебай Әшімбайұлы болды. Сөзіміз дәлелді болу

үшін Т.Әшімбайұлының майдангер досы, «Отанды қорғауда» газетінде иық

тіресе еңбек еткен әріптесі Бисен Жұмағалиевтің естеліктеріне назар

аударайық. Ол: «Газетке жауапты редактор М.И.Гордон, оның орынбасары

А.Мадалиев қол қояды. Байыпты да, салмақты адам. Бірақ газет шығару

жайынан тіпті хабарсыз. Әбекең ағамыз орысша түгіл, қазақша

материалдарымызды қарап шығудан ала қашады. Баяғы ауыртпалық

40

Түймебайдың мойнында болды. Газетке баратын материалдардың бәрін орыс

тілінен Түймебай аударды. Орысша ойлағанымызды жеткізу Түймебайдан

басқаларымызға ол кезде қиын-ақ еді.

Газетіміз Жоғарғы Бас командашының бұйрықтарын аударып басатын

болды. Бұл аса жауапты мәселе еді, Бір әріптің дұрыс қойылмауынан кеткен

қате трибуналға апаруы мүмкін-ді. Әріп терушіміз жоғарыда айттық біздің

тілімізден мүлдем хабарсыз. Түймебай өте жауапкершілікпен, асқан

білгірлікпен И.В.Сталиннің бұйрықтарын аударуды игеріп алды. Көптеген

саяси, әскери терминдерді аударғанда олардың мағынасын барынша толық

жеткізуге тырысты...

Алғашқы кезде көп мақалаларымыз орысшадан аударылатын. Тек қана

Ақмұқан жазған жауынгерлердің ерлік хроникалары сол күйінде

жарияланатын. Бірақ оны редакторға көрсету үшін Түймебай орысша

аударып шығатын.

1943 жылдың ортасынан бастап, орысшадан аударып тек қана

официозды басатын болдық. Қалған материалды өзіміз қазақша әзірлеп,

бұрынғыдай орысшаға аударып машықаттанудан құтылдық. Тек, М.И.Гордон

ғана емес, майданның саяси басқармасының сеніміне ие болдық. Біз өзіміздің

ой-пікіріміз бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік алдық. Ал осының бәріне

Түймебайдың еңбекқорлығы мен іскерлігі, жоғары лауазымды адамдар

алдында өз пікірлерін тайсалмай айтатын, білгірлігі себеп болғаны анық», -

деп Т.Әшімбайұлының іскерлік қасиеттерін сипаттады. Б.Жұмағалиев

Т.Әшімбайұлының журналистік қызметіне: «Советтер Одағының Батыры

Сұлтан Баймағанбетов жөнінде бірінші жазған да Түймебай. Сұлтанның

ерлігін естіп, ол қызмет еткен әскери бөлімге тез жетіп, оның жауынгер

достарының аузынан естігенін айтып, көңілі қобалжып, қайран Батырым-ай

деп толғанып жүрді. Ленинград майданында жүрген жалғыз қазақ

ұшқышы Саид Жылқышевті тауып алып, ол жөнінде очерк жазды. Керекулік

Ислям Намазбаев рота командирі еді. Басқа ерліктерін былай қойғанда

капитан бүтін көптің көзінше танкке қарсы ататын мылтықтан жаудың

самолетін атып түсіргенін Түймебай газетке жазды. Ленинград жеріндегі

партизан отрядтарының құрамында ерлігімен шынайы құрметке бөленген

Төлеубек Қайырбековты тауып алып, суретімен газетке берді. Ленинград

майданының саяси басқармасының тапсыруымен 1943-1945 жылдарда

«Қазақтар Ленин қаласы үшін ұрыстарда», «Ленинград Батырлары» деген екі

жинақша кітап жарық көрді. Оларды шығаруға да Түймебай белсенді

араласты.

Ленинград майданындағы қазақ жауынгерлерінің қазақ халқына хаты

Түймебай Әшімбай ұлы жазды. Ол хат Ленинградтың барлық газеттерінде,

«Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланды»

- деп жазды [3]. Белгілі тарихшы, ғылым докторы, профессор Х.М.Әбжанов

майдангер Т.Әшімбайұлының «Отанды қорғауда» газетіне сіңірген еңбегі

туралы: «Ардақты ағаның ғалымға тән болмысы, зерек ақылы,

байқампаздығы, ізденіштігі 1942-1945 жылдары «Отанды қорғауда» газетінде

жариялаған мақалаларында тайға таңба басқандай көрініп тұр. 24-25 жасар

41

офицердің қаламынан туған шағын суреттемелерден жан-жақты білім мен

жүйелілікті байқау қиын емес.

Алғашқы тырнақалды дүниесі газеттің 1942 жылғы 25 қарашадағы

санында басылыпты. Ол «Ленинград үшін» деп аталып, бірнеше іргелі

мәселелерді көтеруімен ерекшеленеді. Алдымен Нева жағалауындағы қаланы

көп ұлтты кеңес халқының ұл-қыздары жан аямай қорғап жатқаны сөз

болады. Содан кейін бұл қаланың революция бесігі екені еске салынады.

« ... мерген Сәрсембай Рүстембековтың ерлік жолына бірнеше рет

оралғанын айта кеткен жөн. 1944 жылғы «Қыр қыраны» атты мақаласында

мергеннің 279 немісті жер құштырғаны мадақталады. Өкініштісі - мерген

қазақтың омырауына алтын жұлдыздың қадалмағаны. Оның кімге тиесілі

екенін, әрине, Түймекең білген жоқ емес, білді. Жоғарыдағылардың назарын

аудару үшін қайта-қайта жазды», - деп атап көрсетеді.

Х.Әбжанов Т.Әшімбайұлы жазған мақалалардың ғылыми құндылығын,

тарихнамалық, тарихи қырларын: « Сонымен бірге, майдангер журналистің

азаматтық позициясы мен зерттеушілік қарымын «Батырлар дәстүрі»

мақаласы айшықтап тұр. Турасын айтсақ, бұл -салиқалы зерттеу. Оның

деректік негізін даланың ауызша тарихнамасы құраған. «Дүние жүзінде

ерлікті қазақ халқындай көп жырлаған ел жоқ», дейді кіші лейтенант

Т.Әшімбаев. Ат төбеліндей ғана қазақты аға халықтан да жоғары қойған

осынау ой түйін сталинизм тұсында арыстанның аузынан жем алғанмен пара-

пар болса, бүгінде «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көріп

жатқан 100 томдық «Бабалар сөзі» сериясымен толық дәлелденді. Мақалада

батырлар институтының хронологиялық ауқымы тым әріде жатқаны

дәйектелген...»[4, 26 б.].

Әрі қарай: «Газет беттерін парақтай отырып, болашақ академиктің

тарихи фактілерге асқан жауапкершілікпен қарағанына куә болдым. Мәселен,

1942 жылғы 5 желтоқсанда жариялаған мақаласында 1936 жылы

қабылданған кеңестік конституцияны тілге тиек қыла отырып, XX ғасыр

қарсаңындағы Қазақстанда хат танитындар үлесі 7,8% болғаны алға

тартылады. Соғыстан кейінгі жылдарда осынау көрсеткіш аяусыз

бұрмаланғаны белгілі. Қалың-қалың зерттеулерде революцияға дейінгі

қазақтардың сауаттылығы 2% ғана деген тезис «дәлелденумен» болды», - деп

ашып берді [4, 25 б.].

Т.Әшімбайұлының «Отанды қорғауда» газеті беттерінде басқа

жазғандары да жетерлік. Оларда жауынгерлер мен офицерлердің ерлік

жолдары, тағдыры, қуанышы мен қайғысы, майдан мен тылдың бірлігі

айтылады. Мергендер С.Рүстембеков пен Д.Шыныбековтың, қызыләскер

Қ.Дабыловтың, пулеметші Р.Селбаевтың, капитан И.Намазбаевтың, ұшқыш

С.Жылқышовтың, сапер Құбашевтің, лейтенант Түркпенбаевтың қанды

майдан жорықтары суреттеледі.

Т. Әшімбайұлының жеке басының «Отанды қорғауда» газетіне сіңірген

еңбегі осындай. Ал, «ұлтшыл» деген жала жабылып, жазықсыз айыпталуына

келетін болсақ, майдангер досы Б.Жұмағалиевтің айтуы бойынша, 1944

жылдың күзінде редакцияға тағы бір қызметкер - лейтенант А.Бақтыгереев

42

келеді. Майданның саяси басқармасында істейтін капитан Фельд

А.Бақтыгереев пайда болғаннан кейін редакцияға келе беруді әдетке

айналдырады. Бір келгенде ол қолында кішкене қара чемодан ұстап келіп,

«рұқсат болса тастап кетейін, ертең келіп алармын» дейді. Редакция

қызметкерлерінің кейін түсінгеніндей, сөз жазатын аппарат болып шығады.

«Редакцияда «Қазақ ұлтшылдарының ұйымы құрылған, оны басқарушы

үштік бар», соны әшкерелеу үшін А.Бақтыгереевті біздің ішімізге енгізген,

оның үстінен қарайтын капитан Фельд. Біз саяси қызметкер деп жүрген

Фельд үш әріптің тергеушісі екен», деп жазады Б.Жұмағалиев [3; 42].

Мәселе былайша өрбіген. 1945 жылдың 31 қазанында шыққан газеттің

бірінші бетінде Саяси Бюроның мүшесі А.А.Андреевке БК (б)П Орталық

комитетінің құттықтауы берілген. Онда екі әріптің орны ауысып кетіпті.

«Аднреев» аршынды әріптермен терілген. Бұл әдейі жасалған әрекет

(провокация) болуы мүмкін. Сол номердің корректурасын оқыған

А.Бақтыгереев екен. А.Андреевтің фамилиясының екі әрпінің ауысып кетуі

саяси қате, соны әдейі жіберген деген желеумен 1945 жылдың қараша айында

редактордың орынбасары Карим Усманов, жауапты хатшысы Түймебай

Әшімбайұлы, тілші Асылхан Тұрғанов ұсталып, түрмеге жабылған.

Т.Әшімбайұлын «қазақ ұлтшылы», «Кеңес Өкіметіне қарсы қылмыс

жасады» деген өтірік жаламен Ленинград әскери округінің әскери трибуналы

1946 жылдың 19 қаңтардағы үкімімен 6 жылға бас бостандығынан айырады.

Заңсыз репрессияға ұшыраған Т.Әшімбайұлы 1951 жылы түрмеден

босағаннан кейін де 1953 жылға дейін өз құқықтарынан алшақтатылған

болатын. Ал, А.Тұрғанов пен К.Усманов – 8 жылға бас бостандығынан және

3 жылға азаматтық құқықтарынан айырылды. Т.Әшімбайұлының бірнеше

қайтара шағымдануы арқасында 1956 жылы ҚСРО Бас прокуроры 1946 ж.

үкімге қарсылық білдіріп, 1957 жылдың 7 сәуірінде ҚСРО Жоғары Соттың

Пленумы Т.Әшімбайұлын айыптайтын үкімді жойып, оны толық ақтады.

Қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, іс тоқтатылды.

Сөйтіп, Т.Әшімбайұлының қолы бостандыққа жетті. Сұрапыл соғыс

жылдарындағы еңбегі әр жылдары «Қызыл жұлдыз», ІІ дәрежелі «Отан

соғысы» орденімен, «Ленинградты қорғағаны үшін», «Ұлы Отан соғысы

жылдарындағы Германияны жеңгені үшін» сияқты медальдармен

марапатталды.

Түймебай Әшімбайұлы, тек өзіне ғана тән, парасаттылығы мен

ақылдылығы арқасында майданда, одан кейін қамауда өткізген жылдарына

өкінген, ренжіген емес. Оған 1944 жылғы 21 маусымда жазған мына жолдары

айғақ: «Біз үш жылдан бері қан майданда жүрміз. Бұл үш жылдың әрбір

күнін бейбітшілік жылының жүз күнімен теңеуге болмайды. Оның есесіне біз

көпті көрдік, ұмытылмайтын, мәртебемізді арттыратын өмір сабағын

үйрендік. Біз өзгеріп, ер жеттік». Тағы бір естелігінде: «... вырос от солдата

до офицера, заслужил правительственные награды; невольно приобщился,

хотя и в малой степени, к журналистике, что имело пожалуй, немаловажное

значение для моей научной деятельности», - деп жазды.

43

Түрмеде отырған жылдардың оң, жарқын жақтары туралы: «...свои

положительные моменты. Мне часто приходилось встречаться со многими

людьми, интересными во многих отношениях. Как ни парадоксально, их

взгляды на нашу действительность, были противоположны тому, что им

приписывалось. Эти люди производили впечатление по уровню,

человечности, знаниям, опыту жизни и своим нравственным качествам,

достойным подражания. Мне в этой ситуации повезло тем, что прошел и

школу добрых чувств», - деп жазды [3; 6]. Ал бірінші некедегі қызы Наталья:

«Напротив, отец всегда помнил и любил своих старых товарищей по

институту и тех, с кем он сблизился в лагере. А там было немало интересных

людей. Так, во время редких своих приездов в Ленинград, он всегда навещал

Т.Г.Гнедич, переводчицу Байрона, поэтессу (известно, что значительная

часть перевода «Дон Жуана» была сделана ею в лагере»), - деп асқан

мейіріммен және құрметпен еске алады [3; 62].

Бұл келтірілген үзіндірілдерден Т.Әшімбайұлының адами қасиеттерінің

тағы да бір қырлары ашылып тұр ғой деп ойлаймыз. Олар – төзімділік,

қарапайымдылық, басқа адамдарды сыйлай білу, олармен тіл табысуы.

Аталған қасиеттер кез келген адамның бойынан табыла бермейді, шыққан

тегіне, тәрбиеленген ортасына, әр адамның өз-өзіне деген сыни көзқарасы,

өз-өзіне үлкен талап пен міндет қою арқылы келетін және тек тұлғаларға тән

қасиеттер.

Тарих бетіне көз жіберсек, өмір жолы бүгінгі ұрпаққа өнеге, халқының

болашағына, елінің ертеңгісіне еңбек етіп, аянбай тер төккен, осы бір

үлағатты өмірнамада өзінің орнын тауып, үлес қосқан аяулы ағаларымыз,

асыл тұлға, ардақты азаматтарымыз жетерлік. Олар тек кешегі қазақтың

басына нәубет туған өткен ғасырларда ғана емес, Ұлы Отан соғысы

жылдары, кеңестік тоталитарлық жүйенің күшіне еніп, қаһарын төгіп тұрған

50-80-ші жылдарда да өзінің туған Отанына, ұлтына деген сүйіспеншілігін

көрсете алды, азаматтық көзқарасын қаймықпай, ашық айтып, ел намысын

қорғай білді. Т.Әшімбайұлы солардың қатарына жатқызуға болады.

Т.Әшімбайұлының өмірінің әскери кезеңі, оның қанды қырғынның нақ

ортасында жүріп қазақша газет шығаруы, нақақтан айыпталуы, қиындық

көруі, ол қиындықты қажымастан жеңіп шығуы Т.Әшімбайұлын

ерекшелендіреді, ұлықтатады.

Майдан газетінде ерлікті, батырлықты жырлаған, Т.Әшімбайұлының

соғыстан кейінгі өмірі ерлік пен батырлықтың үлгісі. Экономика

ғылымдарының кандидаты, докторы деңгейіне жетіп, профессор, академик

ғылыми атағын тез арада иеленуінде майдан кезіндегі шыңдалып,

шыныққаны көп әсер етсе керек.

Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап, өз қоғамын, өлкесін,

табиғатын сүйген, ұнатқан. Соларға деген айрықша сезімді бойына сіңірген.

Кейін отаншылдық сезімі біртіндеп, саяси мән-мазмұн ала түскен.

Патриотизм гректің «patris» - отан, ел – деген сөзінен шыққан. Кейінірек бұл

термин Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілікті білдіретін жиынтық

ұғымға ұласқан. Патриотизм дегеніміз - өз Отанына деген сүйіспеншілік, өз

44

халқына берілгендік, өз Отанының мүддесі үшін кез-келген құрбандық пен

ерлік жасауға дайын тұрушылық дейтін болсақ, осы қасиетті сезімдерді өз

бойына жинақтаған Т.Әшімбайұлы - өз Отанын, халқын, өз ұлтын шексіз

сүйген нағыз патриот, ұлт патриоты деп санаймыз.

Т.Әшімбайұлы « Отанды қорғауда» газеті арқылы қазақ жауынгерлерін

Отанға сүйіспеншілікке тәрбиеледі, олардың бойында немісті жек

көрушілікті арттырып, жеңіске жігерлендіріп, ұлттық намысын оятты.

Ленинград майданында соғысқан әр қазақ жауынгерлерінің ерлік істерінде

Т.Әшімбайұлының үлесі зор.

Майдангер ағаның күйеу баласы, экономика ғылымдарының докторы,

профессор Р.Алшановтың: «Ал, Түймекеңдер болса, сол сұрапыл соғыс

жылдары жандарын шүберекке, бастарын қатерге тіге жүріп, кездескен

қандай да болсын қиындықтарға мойымай қазақша газет шығарған.

Сондықтан, Түймебай Әшімбайұлын алғашқы әскери журналистер қатарына

жатқызуға болады. Әрі ұлт намысын ту етіп көтеріп, қазақ жауынгерлеріне

жоғары рух пен қайрат беріп отырған газет редакциясындағы қызметі үшін

қудалауга ұшырағанына қарамастан, 1942-1945 жылдары аралығында

шығарылған мерзімді басылымды елге алып келген жауынгер-журналистің

еңбегі ерлікпен пара-пар деп ойлаймыз», - деген мына сөздері толық құптауға

тұралық [4;32]. Шындығында, редакция алқасы «Отанды қорғауда» газетін

кәсіби деңгейге көтере білді. Газет беттерін парақтай отырып жарияланған

мақалалардың стиліне; мамұнына; саяси, ұлттық, патриоттық мағнасына;

әскери ұғымдардың дұрыс берілуіне таң қалып, риза боласың. Ленинград

майданында соғысқан жауынгер қазақтардың ұлттық сезімін ұштаған

«Отанды қорғауда» газетін шығару ісі – майдандағы өзге ұлт өкілдеріне

үлкен өнеге болып, халқымыздың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлігі

тарихының айтулы бір белесі болып табылады.

«Ұлы Отан соғысы біздің халқымыздың, аға буын өкілдерінің, біздің

әкелеріміз бен аналарымыздың биік рухын, ерлігі мен қаһармандығын күллі

әлемге танытқан қасиетті соғыс болса, Ұлы Жеңіс аға ұрпақтың сол ұлы

ерлігіе мәңгілік ел жадында сақтауға арналған ең қастерлі мереке», - атап

көрсетті Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Ұлы

Жеңістің 60-жылдық мерей тойына арналған салтанатты жиналыста [5].Ал,

2017 жылдың сәуір айындағы мақаласында Елбасы: «Өткен ХХ ғасыр

халқымыз үшін қасіретке толы, зобалаң да зұлмат ғасыр болды. ...тарихтың

ащы сабағын түсініп қана қоймай, өзіміз күнде көріп жүрген қазіргі

құбылыстардан ой түйіп, болашақтың беталысына қарап, пайым жасай білу

де айрықша маңызды», - деп атап көрсетті [6]. Шындығында да, Ұлы Жеңіске

қол жеткізуге үлес қосқан – Түймебай Әшімбайұлы сияқты Ұлы тұлғалардың

есімі ұрпақтар жадында сақталып, үлгі бола беруі маңызды деп санаймыз.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Гордон М.И. Невский, 2, Лениниздат, 1976г. 194-197б.б.

2. Отанды қорғауда (Красноармейская газета Ленинградского фронта «Отанды

қорғауда» за 1942-1945г.г.) – Ред. Р.А.Алшанов. –Алматы: Киік, 2008. – 501б.

3. С любовью и уважением. (Т.Әшімбайұлы туралы естеліктер) –А, 1997, 30-46 б.б.

45

4. Отанды қорғау мен қастерлеу: тарих және тағылым: Академик, экономика

ғылымдарының докторы, профессор, майдангер Т.Ә.Әшімбаевтың (1918-1995) әскери –

отаншылдық ғұмырбаянын, шығармашылығын, ғылыми еңбегін байыптауға арналған

ғылыми практикалық конференция материалдары. –Астана: Л.Н.Гумилев ат.ЕҰУ. – 2008,

- 172б.

5. Казахстанская правда, 7 мамыр 2005

6. Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру // Егемен Қазақстан. -2017, 12

сәуір

ПОИСК ЗАБЫТЫХ ИМЁН: «УСТНАЯ ИСТОРИЯ» О

1930-Х ГГ. В ФОНДАХ ЦГА НТД

Грибанова Е.М. кандидат исторических наук, ВНС

Сарсенова Г.С. директор, ЦГА НТД, г. Алматы

Сбор документов и их хранение – главная задача архивов.

Государственные архивы пополняются как за счёт документов юридических,

так и за счёт физических лиц. Документы последних образуют личные

фонды. Их владельцы, или по архивной терминологии «фондообразователи»,

как правило, известны в той сфере, которой они посвятили свою

профессиональную жизнь. Для Центрального государственного архива

научно-технической документации это научные и инженерно-технические

специалисты в области прикладной науки. На данный момент 19% фондов

архива – фонды личного происхождения. Процесс подготовки семейного

архива для хранения и использования в составе Национального архивного

фонда далеко не так прост, как кажется на первый взгляд. На данном этапе

одной из важных его составляющих является фиксация «устной истории», т.е

инициирование и запись воспоминаний фондообразователя или его

потомков. Основная цель их написания – отразить профессиональную

деятельность фондообразователей, отражение жизни его предков в данной

ситуации – цель попутная. В собранных сотрудниками архива мемуарах за

последние 3 года, в историях фактически каждой семьи обнаруживался

«след» «кровавых пятен» нашей общей политической истории. Порой этот

след обозначен пунктирно и не всегда рассказчик, как правило,

представитель следующих поколений, осознаёт, отголосками каких событий

он является. В этой связи архивисты вынуждены делать краткий

исторический экскурс, отвечая на главный ворос: почему руководство

советского государства встало на путь широкомасштабных политических

репрессий? Исходная точка – теория марксизма, содержащая немало

рациональных зёрен, обогативших теорию ряда гуманитарных отраслей

знания. Но в ней содержалась идея о ведущей роли пролетариата и

отрицании тех слоев общества, которые располагали частной

собственностью, равно как и самой частной собственности. А значит, все

имущие слои – враги пролетариев.

46

Схематично хроника довоенной репрессивной политики (она отличалась

особой жёсткостью) выглядела следующим образом.

В октябре 1920 г. была образована Казахская Автономная Советская

Социалистическая Республика. Уже в 1921 г. из Семиречья депортировали

кулаков-«семиреков», наиболее зажиточную часть казацкого сословия [1]. В

1925 г. начались репрессалии против казахской интеллигенции: в

последующие пять лет руководителей-казахов смещали с ответственных

постов, арестовывали, высылали за пределы Казахстана, но пока не

расстреливали.

1930 г. ознаменовался вступлением в «эпоху» широкомасштабного

«раскрестьянивания». Кулаков и баев разделили на три категории. Отнесение

к первой означало заключение в концлагерь или расстрел, ко второй – ссылка

в отдалённые районы СССР, к третьей – расселение в границах района

проживания, но вдали от колхозов и совхозов. Каждый из вариантов грозил

преждевременным уходом из жизни. Тюрьмы были переполнены, трудовые

поселки, куда направляли выселенцев, разбивались на пустом месте, как

правило, в неблагоприятных условиях для выживания (жара или холод,

пыльные бури, снежные бураны, отсутствие жилых помещений, питьевой

воды, продовольствия, медикаментов). Кулаки и баи, а точнее говоря,

крестьяне и шаруа, оказались первыми жителями и строителями поселков

для спецпереселенцев.

Насильственные перемещения населения внутри Советского Союза с

1935 г. приняли масштабный характер, трансформируясь из социальных в

социально-этнические, а затем – в чисто этнические. С западных границ

СССР официально переселялись вглубь страны в первую очередь «кулаки»

национальностей соседних государств, т.к. власть считала, что в случае

войны они выступят на стороне противника. Фактически депортации или

другим видам репрессий подвергались и все те, кто выражал недовольство

политикой власти.

Процесс выселения и вселения проводился варварскими методами и

привёл к большим жертвам. Одно из последствий политики

«раскрестьянивания» – массовый голод 1930-х гг. В эти же годы в СССР

была проведена паспортизация, закреплявшая людей на одном месте

жительства. В ходе её организовывались облавы, особенно в крупных

городах, выявлялись «социально-опасные», «социально-вредные»,

«деклассированные элементы». Их также высылали в малонаселенные

районы СССР, к которым относился и Казахстан. Депортированные не имели

права покидать новые места жительства.

В 1937–1938 гг. после «очищения» западных границ акции по

депортациям переместились на границы южные и восточные. Тогда, в 1930-х

гг. в Казахстане значительно увеличилось число поляков и немцев,

появились финны, курды, армяне, азербайджанцы, иранцы, корейцы, турки.

В названные годы, именуемые периодом «большого террора»,

параллельно с депортацией ряда этносов проходили и другие репрессивные

кампании, в которых выделены три направления. Два из них зафиксированы

47

приказом НКВД СССР от 17 июля 1937 г. Речь идёт о борьбе с

«антисоветскими элементами», среди которых «бывшие кулаки» занимали

«почётное» место, и «национальной линии». По ней было проведено около

десятка операций: польская, немецкая, харбинская, финская, литовская,

эстонская, греческая, румынская. Эти репрессии были направлены в

основном на политэмигрантов из названных стран, нашедших прибежище в

СССР, а также против советских граждан соответствующей национальности,

равно как против других советских граждан, имеющих профессиональные

или семейные связи с жителями данных стран. С начала 1937 г. НКВД

проявлял всё большую активность, «обнаруживая» новые

«контрреволюционные организации», якобы готовившие восстания по заказу

секретных служб государств – противников СССР. Третье направление

репрессивных кампаний обрушилось на элиту политических, военных,

экономических и интеллектуальных кадров страны. Цель: замена имевшейся

элиты другой, более молодой, сформировавшейся в условиях советской

власти. Сначала в г. Москве прошел ряд громких процессов, имевших

«воспитательный» характер, затем на периферии и в национальных

республиках, в том числе и в Казахстане: в г. Караганде, в Пресновском

(Северо-Казахстанская обл.), Урджарском районах (Семипалатинская обл.) и

т. д. Именно в этот период была расстреляна управленческая,

интеллектуальная и творческая элита Казахстана. По предварительным

данным в Казахстане в этот период среди расстрелянных одну треть

составляли рабочие, около 20 % – крестьяне, 9 % – спецпереселенцы и около

50 % – служащие.

Конец «большому террору» положило секретное постановление

Совнаркома СССР и ЦК ВКП (б) от 17 ноября 1938 г. Им запрещалось

проводить массовые операции по арестам и выселению, ликвидировались

судебные тройки, келейно принимавшие решение о людских судьбах, а дела,

находившиеся в их ведении, передавались на рассмотрение судов или

Особого совещания [1].

Таким образом, неудивительно, что, если не каждая, то каждая вторая

семья в бывшем СССР имела среди своих близких жертв или пострадавших

от репрессивной политики государства, продолженной и в послевоенное

время. Не смотря на кропотливую и многогранную работу, проводимую уже

лет 30 различными государственными и общественными организациями,

список жертв репрессивной политики государства пополняется и

пополняется. Собранная информация оформляется в «Книги памяти» и базы

данных. Конечно, никогда они не будут исчерпывающими. Но задача

потомков – не опускать руки на сложном поприще сбора сведений о

погибших и пострадавших в годы репрессий до тех пор, пока есть хоть какая-

то возможность её выявить. Определённый вклад в эту работу вносят и

архивисты.

В настоящее время в Центральном государственном архиве научно-

технической документации проводится работа по упорядочению фонда

основателя онкологической службы в Казахстане Сакена Нугмановича

48

Нугманова (1918–1980), уроженца села Баканас (рядом со станцией Тансык)

Аягузского р-на Семипалатинской обл., первого директора НИИ онкологии и

радиологии в 1960–1970 гг., доктора медицинских наук, профессора.

Одновременно готовится сборник документов о нём. В него войдут

воспоминания дочерей Жамили и Дамили, в которых есть следующие строки:

«Самое тяжелое воспоминание [отца – авт.] о детстве – это голод,

охвативший степь в 1930-е гг. Много написано о голодоморе в результате

принудительной коллективизации, но одно дело читать об этом, совсем

другое – услышать это от отца, вся семья которого погибла от голода. В

живых остались только его старший брат Ували и он, отец. Зимой с группой

одноаульчан они отправились на озеро Балхаш за рыбой, чтобы было, чем

кормить семью. Наловив рыбы, подростки, гордые, вернулись в аул. На

подходе к дому у отца сжалось сердце от тяжелого предчувствия: не вился из

трубы дымок, вокруг дома не было ни одного следа: все было занесено

снегом. Открыв дверь, братья обнаружили несколько трупов, вся семья–

отец, мама, сестры и братья – погибли. Отец не любил говорить об этом. Эта

боль не стихла до конца его жизни. Отец вспоминал только, что его младший

брат был особо одаренным ребенком, и если бы он не умер от голода, то

достиг бы многого. Скольких талантов не досчитался Казахстан, потеряв

миллионы людей во время голода! Люди, человеческий потенциал – это

самое дорогое, что есть в любой стране. Такие потери невосполнимы!» [2].

Все имена погибших авторами не названы: семейной памятью они уже

утрачены.

В 2014 г. ЦГА НТД подготовил и издал книгу на основе документов

личного фонда архитектора С.Г. Космериди. В ней помещены не только

мемуары её героя, оказавшегося в Казахстане на волне депортаций 1940-х гг.,

но и воспоминания других представителей греческого этноса, собранные

составителями специально для данного сборника. Одно из них записано со

слов ветерана архивного дела, внучки «кулаков», оказавшихся в 1930–1932

гг. в степных просторах Казахстана по адресу: посёлок № 25 Осакаровского

района Карагандинской области. Речь идёт о семьях грека Левтерова

Пантелея Анастасовича и русского Михаила Фроловича Кугукова. Их дети

Анастас и Вера – родители автора воспоминаний: «Здесь семья деда

оказалась единственной греческой семьёй. Но, как они вспоминали,

принадлежность к разным национальностям не ощущалась. Посёлок был

маленьким, в одном его конце кто засмеётся, слышно в другом. Беды и

трудности сплачивали. Люди жили дружно, во всём поддерживая друг друга.

[…] В степь привезли и ту, и другую семью в телячьих вагонах. Жильём

долгое время были землянки, которые выселенцы сами себе построили. Мама

часто рассказывала, как ходила в школу пешком за 10 км от посёлка. Её

школьные годы пришлись на 1934–1941 гг. При школе был барак. Чтобы не

ходить в такую даль, что было особенно опасно зимой из-за буранов и

волков, детей, бедно одетых, голодных, на неделю поселяли в бараки.

Родители давали небольшой мешочек с крупой, немного хлеба, картошки.

Этим и питались. Барак обогревался за счёт печки, растапливали её дети» [3].

49

Ещё ранее в архив поступил фонд Бориса Петровича Шаха (род. в 1931

г.), директора опытного хозяйства КазНИИ овощеводства, ректора Западно-

Казахстанского, Казахского сельскохозяйственных институтов, кандидата

сельскохозяйственных наук, профессора. По просьбе архивистов он написал

воспоминания, рассказав историю своей семьи. Его предки, бабушки и

дедушки, переселились из Ставропольского края в Западно-Сибирский после

отмены крепостного права в 1861 г., когда из-за малоземелья царское

правительство начало вытеснять крестьянство из центральных районов

России на малоосвоенные окраины империи. Родители, отец – Шах Петр

Григорьевич (1905–1975), мать – Кочура Александра Акимовна (1909–1980),

родились в селе Борисовка Щербакульского р-на Омской области, русские.

Поженились в 1926 г. Жили в доме деда Григория. «В 1931 г. в период

коллективизации советская власть посчитала, что родители Петра, мои

бабушка и дедушка – зажиточные крестьяне. К таким относили тех, кто имел

две лошади, две коровы, одну бричку, однокорпусный плуг. Их называли

«кулаками». Дед по линии отца, как более крепкий мужчина, был отправлен

на угольные шахты в г. Прокопьевск Кемеровской области, где и погиб в

шахте, а следом ушла из жизни и бабушка […]. Бабушка и дедушка со

стороны матери также попали в категорию «кулаков» и их «раскулачили»,

т.е. отобрали имущество и отправили на болото на север Омской области.

После реабилитации вернулись с болот в родное село Борисовка. Дед работал

сторожем и истопником в школе, а бабушка – уборщицей […].

После «раскулачивания» родителей папа с мамой вынуждены были с

дочкой Зоей 1927 г. рождения обосноваться в леспромхозе (село

Боровушкино Кемеровской обл.), где 10 октября 1931 г. родился я. Папа

фактически бежал от ареста с помощью родственника, поэтому ему всё время

приходилось об этом помнить».

Зоя Петровна Шах (по мужу – Протасенко), как старшая, об этом

периоде рассказала более подробно: «А в 1931 г. началось раскулачивание:

выселяли людей из домов, ссылая за пределы ближайшего окружения, лишая

всего, что было нажито кровью и потом. Молодых мужчин – трудоспособных

– арестовывали, поэтапно отправляя в тюрьмы и на крупные стройки. При

сопротивлении расстреливали. Арестовали и нашего отца, выселили из дома

маму (мне было около 4-х лет, а мама еще была в положении). Отцу удалось

бежать из колонны арестованных при передвижении по какому-то

безлюдному отрезку пути с заброшенным старым колодцем благодаря

двоюродному брату, сопровождавшему заключенных. Брат шепнул ему:

«Петро, ты беги, а я буду стрелять в воздух». Отец, просидев ночь в том

заброшенном сухом колодце, выбравшись, бежал в тайгу, на лесопильный

завод, где устроился рабочим. Через «нарочного» мама со мною, с узлом

необходимых вещей добралась на подводе с лошадью к отцу, где поселились

в шалаше, благо, что было лето, готовили пищу на костре. Я помню, что в

этом шалаше, крытом еловыми ветками, был деревянный, из досок

лесопилки «пол». Строившийся дом-изба для рабочих завода еще не был

готов. Не очень далеко, в глубине тайги, располагалась небольшая деревушка

50

«Боровушка», куда изредка обращались наши «беженцы». Вот и 10 октября

1931 г. в тайге родился мой братец, Борис Петрович, роды принимала

старушка-повитуха. Как говорят, благодаря Всевышнему, роды закончились

благополучно. Куда идти с грудным ребенком? Вскоре «подкатила» осень:

похолодало, начались дожди. Наконец заселились в отстроенную избушку,

вселились в одну комнату, перегородив ее рядном (изделие самотканое,

деревенское, вроде покрывала) для двух семей».

Обосновавшись в 1932 г. в Казахстане, куда семья фактически бежала от

назойливого желания представителей власти проследить её историю, супруги

оказались свидетелями голода местного населения. Из воспоминаний Бориса

Петровича: «Начало 1930-х гг. – период голода и массовой гибели населения.

Особенно пострадали казахи, т.к. власть лишила их скота – основы

экономики казахского общества. Отобранный скот сдавался на

мясокомбинат. У отца была единственная корова. К нему не раз приходили

казахи и просили молока для детей. Мои родители делились надоем, даже

иногда ничего не оставляли для нас, своих детей».

Главу семьи угнетала мысль о том, что он ушёл «от наказания», не

подчинился власти. Это висело тяжёлым грузом. Борис Петрович

рассказывает: «В 1937 г. началась самая мощная репрессивная волна. Отец

вынужден был опять поменять место жительства. Родители обосновались в

Чуйском районе Джамбулской обл., в котором внедрялось возделывание

свеклы. За хорошую работу Петр Григорьевич был направлен Главсахаром

Министерства пищевой промышленности СССР на учёбу в г. Москву, где

получил диплом агронома. Перед войной он стал управляющим

Джамбулского свеклосовхоза, в котором проработал до 1946 г. Мобилизации

на фронт мой отец не подлежал, т.к., занимаясь сельским хозяйством,

напоролся на сапожный нож и травмировал правый глаз. Пока доехал до

районной больницы, его потерял […]. За высокие урожаи сахарной свеклы,

высокую продуктивность зерновых культур Шах Петр Григорьевич был

удостоен звания Героя Социалистического Труда [4]. Если бы Иосиф

Виссарионович знал, подписывая документы на это звание, что речь идёт о

сыне «кулака», навряд ли отец его получил бы.

Пётр Григорьевич проработал до 1952 г. В возрасте 52 лет был

направлен в Алтайский край в свеклосовхоз по организации семеноводства

для Бийского сахарного комбината. В 1955 г., потеряв здоровье, вышел на

пенсию» [5].

История этой семьи завершилась благополучно. Но примечательный

факт, косвенно отражающий страхи Петра Григорьевича: в сборнике «Герои

Социалистического Труда – казахстанцы» нет статьи с описанием его

трудовых достижений, он проходит лишь в списках. Это ещё раз

подтверждает, что человек боялся выходить из тени и привлекать к себе

излишнее внимание.

В 2015 г. в архив были переданы документы Жаналыка Ниязовича

Абдрахманова (1935–2004) директора НИИ онкологии и радиологии в 1990–

2004 гг., действительного члена Академии наук РК. Жаналык Ниязович

51

родился в Кармакчинском р-не Кызылординской обл. Его отец – Абдрахман

Ниязулы (1889–1943), колхозник, был обвинен в антисоветских

высказываниях и, вероятно, сгинул в лагерях, т.к. семье о нём ничего не

известно. Сын Талгат оказался в числе военнопленных, в конце 1940-х гг.

был репрессирован, но затем реабилитирован с восстановлением всех наград.

Долгое время работал председателем колхоза. Из-за ранней смерти

Абдрахман Ниязулы не остался в памяти внуков. Более того, информацию об

отце фондообразователя архивисты получили не от его детей, а от женщины,

представительницы более старшего поколения, жившей в одном ауле с этой

семьёй [6].

Необходимость прилагать усилия и настойчивость в сборе сведений о

трагедиях людей эпохи сталинизма чаще всего себя оправдывает. Так, при

подготовке сборника, освещающего некоторые страницы истории военной

медицины [7], архивисты связались с Ириной Яновной Якубовой, дочерью

выпускницы Алма-Атинского медицинского института 1938 г. Людмилы

Евгеньевны Карелиной (1914–1993). От Ирины Яновны узнали, что

выдающийся специалист в области костно-суставного туберкулёза Илья

Осипович Фрумин (1876–1945), находившийся в эвакуации в г. Алма-Ате,

под началом которого работала Людмила Евгеньевна, избежал лагерей

только благодаря тому, что его помощь врача потребовалась сыну одного из

руководителей НКВД.

Ещё более интересна история другого поиска. В документах этого же

сборника встречается имя Антонины Григорьевны Толоконниковой (1913–

1992) [7,с.95,493,494]. Сотрудники архива связались с Владимиром

Алексеевичем Толоконниковым, заслуженным артистом Казахской ССР,

широко известным по роли Шарикова в фильме «Собачье сердце».

Оказалось, что упомянутая сотрудница Института туберкулёза – его тётя. Её

дочь, Сусанна Александровна Щербакова (1946 г.р.), сообщила то, что мама,

участница Великой Отечественной войны, рассказывала ей о том периоде

своей жизни [8] и подарила опубликованные воспоминания своего

двоюродного брата 1926 г.р., уроженца г.Алма-Ата, переехавшего в г.

Москву в 1940-х гг. [9]. Из этих мемуаров архивисты узнали о трагической

судьбе ещё одного представителя этого рода Бориса Михайловича Балашова,

ветеринарного врача, участвовавшего в разработке вакцин для скота,

которого расстреляли в 1938 г. Подкрепив эти сведения информацией из

других источников, в т.ч. хранящихся в ЦГА НТД, архивисты подготовили о

нём несколько публикаций [10].

Коллектив архива ежегодно инициирует заседание «Круглых столов»

или конференций, проходящих под грифом «Специалист и его время». После

издания сборника по истории медицины, он был презентован в разных

аудиториях. В результате родилась брошюра, продолжившая тему. В ней был

опубликован материал врача В.А. Полосухиной, в котором упоминалась дочь

Ильяса Джансугурова Умут. Через некоторое время эти воспоминания,

расширенные и дополненные, увидели свет в профессиональном журнале

архивистов [11].

52

Через год родилась ещё одна брошюра, в которой были представлены

статьи 10-ти авторов. Почти все они публиковались вторично. Но в них

упоминаются, например, имена малоизвестных геологов из окружения

Сатпаева: Магдан Нигметович Азербаев (1909–1938),Уразалы Кикимович

Джандосов (1904–1938), Мергали Кадылбекович Кадылбеков (1905–1938),

Беркингалий Мукашевич Атчибаев (1897–1938), Дмитрий Николаевич

Казанли (1904–1959) и др. [12].

Один из эксклюзивных текстов – рассказ о строителях и

проектировщиках первой столицы Казахстана на исконно казахской земле в

г. Кзыл-Орде. Среди обвиненных в деле «красной столицы» Казахстана был

и М. Тынышпаев. В том, 1928 г., когда развернулась травля технической

интеллигенции с дореволюционным образованием, многим приговорённым

удалось избежать расстрела, но пуля всё же настигла их, хотя и через 10 лет.

70 лет оставался безвестен автор проекта Казахского оперного театра

Николай Алексеевич Круглов (1883–1938). Одно из предъявленных

обвинений: фасад театра был повёрнут не в сторону проспекта Сталина

(ныне – Абылай хана), а в сторону ул. Калинина (ныне – Кабанбай батыра)

[13].

Не менее интересные судьбы развернулись и перед участниками

конференции, проведённой 21 апреля 2017 г. «Человек в истории: источники

о научной и инженерно-технической интеллигенции Казахстана. 1920–1950-е

гг.» [14]. Выбор проблемы продиктован не только и не столько 80-летием

начала «большого террора». Хотя на конференции прозвучала и эта тема, а в

связи ней – призыв к исследователям активнее обращаться к документам, в

частности, бывшего Архивного фонда КПСС, являющихся в настоящее время

составной частью всех государственных архивов. Личные дела, протоколы

первичных партийных и комсомольских собраний, письма в комитеты

партии и т.д. дают порой эксклюзивную первичную информацию, которая

может стать началом захватывающего путешествия в недавнее прошлое.

История науки и техники, роль инженерно-технической и научной

интеллигенции в созидательной деятельности народа Казахстана в последнее

десятилетие выпала из сферы активного внимания исследовательских

учреждений и исследователей. По данным, представленным Комитетом по

контролю в сфере образования и науки по запросу архива за 2014 и 2015 гг.,

по истории науки и техники не было защищено ни одной диссертации.

Сугубо профессиональным стимулом для организации конференции по

этой тематике является и забота о ходе пополнения Национального

архивного фонда Республики Казахстан документами современного периода.

Архивисты в своей ежедневной деятельности систематически сталкиваются с

отсутствием осознания некоторыми руководителями учреждений и компаний

взаимосвязи между сохранёнными документами и исследованиями в этой

области, что тормозит поступление на государственное хранение

необходимых источников. Эта работа особенно актуальна с точки зрения

подготовки проекта «100 новых лиц современного Казахстана» [15].

53

Необходимо собрать документальную базу, подтверждающую реальный

вклад наших современников в решение текущих проблем страны.

Список использованной литературы:

1. Сталинские депортации. 1928–1953 гг./Под общ. ред. акад. А.Н. Яковлева;

Сост.Н.Л. Поболь, П.М. Полян. – М.: МФД: Материк, 2005. Из истории депортаций

Казахстан 1930–1935 гг. Сборник документов. Из истории депортаций. Казахстан 1930–

1935 гг. Сборник документов. /Ред. коллегия: В.Н. Шепель (отв.) и др.; сост. Е.М.

Грибанова (отв.), А.С. Зулкашева (отв.) и др. Алматы: Lem, 2012.–772 с. Из истории

депортаций Казахстан 1935–1939 гг. Сборник документов. /Ред. коллегия: В.Н. Шепель

(отв.) и др.; сост. Е.М. Грибанова (отв.) и др. – Алматы: LEM, 2014.–740 с. Грибанова Е.М.

Белые пятна «большого террора».//Аргументы и факты. 2012. 30 мая. Её же в соавторстве

с А.С. Зулкашевой. Из истории депортации в Казахстан.// Простор. 2012. № 9. Сентябрь.

С.165. Грибанова Е.М. Из истории паспортизации граждан Казахской ССР и г. Алма-Аты

в 1930 гг./Роль архивов в современном обществе (материалы международной научно-

практической конференции). Алматы: Акимат города Алматы, Управление по развитию

языков, архивов и документации города Алматы, Центральный государственный архив

города Алматы, 2013. С.87–97 и др.

2. ЦГА НТД. Ф.179. Оп.1. Д.58. Л.2.

3. Т. Григориади. Мой отец – Анастас Пантелеевич Левтеров./Сын Казахстана и

Эллады: Спиридон Георгиевич Космериди. Сборник документов и материалов за 1942–

2014 гг. Отв. ред. Г.С. Сарсенова. Сост.: О.С. Богданова, Е.М. Грибанова (отв.), Б.А.

Жуматаева. Рецензенты: Б.А. Глаудинов, Б.О. Жангуттин. – Алматы: Print Expres, 2015. С.

287–288.

4. Звание присвоено Указом Президиума Верховного Совета СССР 8 мая 1948 г. См.:

Герои Социалистического Труда – казахстанцы. Т. 2. –Алма-Ата, 1969. С.409.

5. ЦГА НТД. Ф. 178. Оп 1. Д. 23.

6. Там же. Ф.177. Оп.1. Предисловие. Л.3. Д.37. Воспоминание Б.А. Байзаковой.

7. Из истории научных медицинских учреждений. Казахстан: 1941–1945 гг. Сборник

документов и материалов. Отв. ред. Г.С. Сарсенова. Сост.: О.С. Богданова, Е.М.

Грибанова (отв.), Б.А. Жуматаева, В.Е. Печерских. Рецензент А.С. Саятова. Алматы: Print

Expres, 2015.–534 с.+вкладыш на 8 л.

8. Эпидемический «пожар» удалось предотвратить.Сборник материалов Круглого

стола. 18 июня 2015 г. Алматы. – Алматы: Центральный государственный архив научно-

технической документации, 2015 г. С.89–90.

9. Балашов Б. Верность Отечеству (воспоминания верненца) – М.: ОО

«Издательский дом «Твоё время», 2006.– С.106–110, 131–133, 237–238.

10. Грибанова Е.М. Трагическая судьба верненца.//Казахстанская правда. 27 мая

2016 г. Её же. Борис Балашов – ветеринарный врач из города Верный./Научная и

инженерно-техническая интеллигенция: портреты и силуэты. Казахстан. Первая половина

ХХ века. Сборник статей. – Алматы: Print Expres, 2016. – С.83–88.

11. Грибанова Е.М., Чиликова Е.В. Сюжеты из жизни семей духовно-

интеллектуальной когорты Казахстана (публикация воспоминаний В. Полосухиной, Р.

Ахметовой, Ф. Хайрутдиновой об Умит Джансугуровой).//Қазақстан мұрағаттары. 2016.

№2 (38).С.34–41.

12. Азербаев Н.А. Репрессированные геологи. Его же. Из статьи «Геологи –

сверстники К.И. Сатпаева – жертвы тоталитарного режима./Научная и инженерно-

техническая интеллигенция: портреты и силуэты. Казахстан. Первая половина ХХ века.

Сборник статей. – Алматы: Print Expres, 2016.– С.47–61

13. Малиновская Е.Г. Репрессии в проектных организациях Казахстана 1920–1930-х

гг./Там же. С.13–38.

54

14. Человек в истории: источники о научной и инженерно-технической

интеллигенции Казахстана. 1920–1950-е гг. Материалы Международной научно-

практической конференции. Г. Алматы. 21 апреля 2017 г. Алматы: Print Expres, 2017. –

288 с. + вкладыш.

15. Н.А. Назарбаев. Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания.//

Казахстанская правда. 12 апреля 2017.

РЕПРЕССИИ В 1920-1930-Х ГГ. СРЕДИ КАЗАХОВ

ЗАПАДНОЙ СИБИРИ (НА ПРИМЕРЕ ТЮМЕНСКОЙ И

НОВОСИБИРСКОЙ ОБЛАСТЕЙ)

Козыбаева М.М.

доктор PhD, Костанайский государственный

педагогический институт, г. Костанай

В отечественной науке особняком стоит проблема национального

аспекта политических репрессий, особенно среди казахов Западной Сибири,

территорией исторически связанной с Казахстаном. В Западной Сибири в

данный период проживало около 100 различных национальностей, из них

значительную группу представляли казахи. По приблизительным данным на

территории Западной Сибири было репрессировано около 1 тысячи казахов.

В относительном исчислении это самые высокие показатели по сравнению с

другими представителями национальных меньшинств. Поэтому изучение

репрессий среди казахского населения на основе ранее малоизученных

архивных источников помогает выявить общие масштабы репрессивных мер

против представителей отдельных национальностей.

Исследование проводилось в Западной Сибири: в приграничных районах

Тюменской, Омской и Новосибирской областях, Алтайского края Российской

Федерации. В целом, хотелось бы отметить, что обозначенная территория

являлась исконно местом казахских кочевий и здесь издавна проживали

казахи, основным занятием которых было скотоводство. Однако, намечались

и процессы новых миграций в процессе экспериментов советской власти в

сельском хозяйстве, по сути осуществляемых в репрессивном режиме,

повлекших за собой огромные жертвы среди населения. В данной статье ы

остановимся на изучении материалов, посвященных репрессивных мерам в

1920-1930-х гг. по отношению казахского населения Тюменской и

Новосибирской областей.

Необходимо отметить, что согласно докладам татаро-киргизской секции

АПО Сибкрайкома ВКП (б) губкомов и окружкомов Сибкрая в 1925 г.

казахское хозяйство в связи с сокращением скотоводства, и недостаточным

развитием земледелия подверглось упадку и повлекло за собой бедность

населения [1]. Этому способствовали и репрессивные меры против

казахского крестьянства, выражавшиеся в лишении гражданских прав, а

также высылке баев и кулаков. Например, согласно материалам

55

Государственного архива Тюменской области, в 1926 г. за пределы

Тюменского района были высланы с лишением избирательных прав

зажиточные казахи аула Новые Юрты Хусаинов Альмутдин, Хайруллин

Гибатулла, Антинаев Тимербулат, Аппасов Абулгафур и другие по причине

причастности к торговле кожсырьем, скотом, занятию самостоятельным

хозяйством. Все они имели большие семьи, но, несмотря на это были

осуждены и отправлены в ссылки [2]

С целью избежать репрессий и последствий коллективизации

усиливаются миграционные потоки на территорию Казахстана, которые

местные власти пытались контролировать. Интерес представляет тот факт,

что неоднократными постановлениями ВЦИК переселение в Казахстан извне

запрещалось, однако переселение из Казахстана в пределы Омского округа

было открыто согласно циркуляра НКЗ РСФСР от 12.2.1929 г. №39/3П.

Несмотря на запреты миграции казахского населения Западной Сибири в

пределы Казахстана имели место в связи с нарушением властями

хозяйственного уклада казахов. Так в 1929 г. Петропавловский окружком

исполкома Советов докладывал об имеющихся в связи с наступлением

летнего периода фактов массового переселения казахского населения из

пределов Омского округа на территорию Кзыл-тусского райисполкома и

просил принять необходимые меры. Причины такого переселения:

отсутствие культработы и переписки на родном языке, издания газет,

преподавания в казахских школах, отнесение хозяйств имеющих 5-6 голов

скота к кулацким, которые в условиях Казахстана считались бедняками;

высокие сельскохозяйственные налоги, изъятие у казахов пригодных земель

с целью передачи под совхозы и т.д. Омскому окрисполкому предписывалось

принять срочные меры по ликвидации массового переселения целыми

аулами. Иначе Петропавловский Окрисполком предлагал взять это

обслуживание на себя с присоединением к Казахстану территории занятой

казахским населением, что конечно не могло быть осуществлено

практически [3].

В свою очередь территория Западной Сибири становится убежищем

казахских переселенцев с территории Казахстана в период коллективизации

и голода в казахской степи в 1932-1933 гг., явившихся результатом политики

Малого Октября Ф. Голощекина. Как известно, от жуткого голода в

Казахстане погибло и откочевало в соседние регионы боле двух миллионов

человек. Так более 600 тысяч откочевали за пределы Казахстана. Беженцы из

западных областей уходили в Иран, Афганистан, Туркмению. С юга и

востока степи – в Монголию, Узбекистан, Киргизию, Китай. Казахи Среднего

жуза, севера Великой степи, преимущественно аргыны, кереи и кипчаки

уходили в Россию [4].

Первые казахские семьи бежали в Сибирь уже в начале 1930-х гг.,

словно предчувствуя надвигающуюся катастрофу. Люди уходили тайно,

бросив все нажитое имущество, глубокой ночью. Одним из первых в

тюменском направлении скрылся с детьми и внуками Бокай Кожырбаев из

рода нуралы-керей. По воспоминаниям семьи Букаевых, прадед покинул

56

родной аул Майбалык в Пресновском районе Северо-Казахстанской области

весной 1930 г. В годы коллективизации и раскулачивания байских хозяйств

казахи, боясь преследования, направлялись в сепкрай (северный край), где

можно было затеряться в лесах и деревнях. Среди них: представители

казахских семей Каймулиных, Торежановых и Кызылбаевых. Так, аул Балуан

Сергеевского района Северо-Казахстанской области, землю рода кантай-

керей, в те годы покинули и перебрались под Тюмень десятки семей [5]. В

основном, это были состоятельные, зажиточные семьи, кто имел

возможность и средства, чтобы скрыться. Поэтому нет ничего удивительного

в том, что почти каждый тюменский казах заявляет о себе как о потомке

«баев-кулаков». Именно по этой причине репрессии для казахского народа

продолжаются и на новых местах.

Масштабы репрессий достигают такого пика, что лимит в местных

местах заключения превышают лимиты.

Так, в 1933 г. в письме начальника Управления Исправительно-

трудовых учреждений ЗапСибкрая Лейбовича краевому прокурору Западной

Сибири т. Баркову и председателю Крайсуда т. Бранецкому говорилось о

том, Народным Комиссариатом Юстиции для закрытых мест лишения

свободы Западной Сибири установлен твердый лимит содержания

заключенных в размере 4800 ч. исходя из необходимости создания

нормальных жилищно-бытовых условий л /свободы (не менее 2-х кв. м на

человека). Именно эти цифры были установлены в порядке выполнения

постановлений ЦК ВКП (б) и СНК СССР от 8 мая 1933 г. по вопросу

разгрузки и приведения в надлежащее состояние мест лишения свободы.

Однако, населенность домзаков значительно превышала норму, и вместо

установленных лимитов 4800 чел. содержалось 6777 чел., т.е. превышало

норму на 1977 человек. Отсюда следовало нарушение нормальных жилищно-

бытовых условий. Перегруженность создавала ряд затруднений в вопросе

снабжения продовольствием заключенных, т.к. снабжающие организации для

закрытых мест отпускали продовольственные фонды только в пределах

установленных лимитов. Именно поэтому начальники мест лишения свободы

вынуждены были либо уменьшать установленную правительством норму

питания, либо отправлять заключенных на открытые работы. Это приводило

к ослаблению охраны и неизбежно увеличивало число побегов. В письме

предлагалось максимально упростить порядок передачи контингентов

осужденных на сроки 2 года и выше в лагеря ОГПУ, путем получения

нарядов из ГУЛагов заблаговременно, с этой целью предоставить вагоны на

перевозку заключенных и обеспечить конвой (Ф.1027, Оп.8. д.24, Л.48). В

другом письме и.о. Предкрайсуда Пелевина народному судье Алтайского

района ЗСК Т. Лихоманову говорилось о необходимости отработки

колхозникам на срок до 6 месяцев с отбыванием их при колхозе, как и

матерям с малолетними детьми, пенсионерам и инвалидам, а также

отмечались ошибки и допущения, необходимость лечения больных

туберкулезом и т.д. [6].

57

Крайне пренебрежительное отношение властей к казахскому населению

проявлялось в элементарных ошибках в анкетных данных арестантов. Так, в

1934 г. в одном из документов Государственного архива Новосибирской

области, в деле по Щербакульскому району говорилось о Мулдабаеве

Мухамеджане. В ходе проверки было установлено, что фамилия его не

Мулдабаев, а Мулдашев Мухамеджан. Мулдашев был осужден Нарсудом

Иссильского района 12.09.1929 г. к 5 годам лишения свободы за

систематическую спекуляцию хлебом на протяжении ряда лет (15-20 раз),

хотя по материалам дела установлен лишь один случай продажи 4,5 пудов

хлеба 6.9. В итоге Крайсуд, изучив биографию осужденного, не нашел

возможным утвердить приговор, и отменил его, направив для доследования.

И это после фактического отбытия наказания [7].

Как известно, законодательной базой для расправы с неугодными,

инакомыслящими и другими классовыми врагами послужили Постановления

Президиума ЦИК и Совета Народных Комиссаров СССР от 1 декабря 1934

года, принятые в связи с убийством С.М. Кирова [8]. Тысячи невиновных

людей, отнесенных по надуманным основаниям к террористам, членам

шпионских организаций, были расстреляны или приговорены к лишению

свободы на длительные сроки. Осужденные были лишены конституционного

права на защиту: дела рассматривались без их участия, адвокатов им не

полагалось, приговор обжалованию не подлежал.

Пик репрессий пришелся на 1937-1938 годы. Основанием явился

оперативный приказ №00447 Наркома Внутренних дел СССР Ежова «Об

операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других

антисоветских элементов», которым была установлена разнарядка на

репрессии по категории так называемых антисоветских элементов. В течение

четырех месяцев 19387 года планировалось репрессировать и расстрелять 3,5

тысячи человек, что было выполнено безоговорочно. Более того, от лица

нового начальника омского НКВД Горбача в Москву летит телеграмма –

просьба об увеличении лимита на расстрел до 8 тыс., Сталин

собственноручно ставит резолюцию на телеграмме: за увеличение лимита до

9 тысяч [9, с.4].

Для рассмотрения потока дел на врагов народа создаются так

называемые «тройки», в которые входили начальник НКВД области, первый

секретарь обкома партии и председатель облисполкома. Так, например,

омская «тройка» за период с 5 августа по 9 декабря 1937 г. подписала 50

протоколов, в них названо 17 тыс. 253 человека, к расстрелу приговорено 11

тыс. 91 человек. Так, например, только 10 октября по протоколу №31

проходили 1 тыс. 301 человек, к высшей мере наказания приговорено 937

человек [9, с.5].

В качестве обвинения была использована принадлежность к

белогвардейскому заговору, все казахские организации были объявлены

контрреволюционными, сфальсифицировано участие казахов в самых

разнообразных террористических группах. Все дела были построены на

показаниях, добытых преступными методами, шантажом обвиняемых и

58

членов их семей. В соответствии с секретным постановлением Политбюро

ЦК ВКП (б) 1937 года, органам НКВД разрешалось применением

«физических мер воздействия». Доведенные для отчаяния, подследственные

подписывали все, что угодно: что они были одновременно и английскими, и

германскими, и японскими агентами, называли вымышленных сообщников.

Анализируя архивные материалы, естественно, не узнаем полную и

истинную картину о методах добывания признания. Ведь в дело попадало

лишь то, что хотел записать следователь. Необходимо заметить, что власть,

проповедовавшая интернационализм, была последовательна: в списках

репрессированных есть люди самых разных национальностей.

Среди репрессированных казахов основной контингент в социальном

плане были представлены мирными скотоводами. Однако следователи НКВД

обвиняли их в контрреволюционной деятельности, шпионаже, антисоветской

агитации, и как следствие приговаривали к расстрелу или десяти годам

лагерей. Так, Алтынбаев Абдулхак Аскарович, 1895 г.р., с. Калтай Томского

района Новосибирской области, проживал в г. Томске и был обычным

ломовым извозчиком. Однако в 1937 г. был арестован и расстрелян как враг

народа [10]. В качественном составе репрессированные казахи чаще всего

представляли собой интеллигенцию, и в первую очередь, педагогов. Кроме

того власть расправлялась с духовенством, православным или

мусульманским. Таким образом, среди репрессированных и писатель

Кошмухамед Кеменгеров, и юрист Турлыбай Айдарханов, и колхозник Газиз

Сатпаев… И лишь процессы реабилитации позволили вернуть из бездны

небытия имена, незаслуженно пострадавших в годы репрессий.

До сих пор еще история репрессий жива в памяти потомков

репрессированных, однако ее надо успеть собрать. Необходимо

активизировать работу по организации историко-этнологических экспедиций

по сбору новых материалов по истории политических репрессий, активно

привлекая учащуюся молодежь, а также потенциал общественных

объединений и национально-культурных центров. Необходимо усилить

систематический сбор, обработку и издание информации по освещению

жизни и деятельности отдельных личностей, подвергшихся политическим

репрессиям, нуждается в усилении работа по увековечению имен известных

деятелей, подвергшихся репрессиям.

Список использованной литературы и источников:

1. ГАНО (Государственный архив Новосибирской области). Ф.П-2. Оп.2-1. Д. 1007а.

Л.113

2. ГАТО (Государственный архив Тюменской области). Р-5, Оп. 5, 4. Л.1. 3. ГАНО, Ф.П-2, Оп. 1. Д. 3592. Л.40

4. Казахи Тюменской области: история, язык, культура. Коллективная монография /

под ред. д-ра филолог. наук, проф. А.Г. Шайхулова. – Тюмень: Издательство Тюменского

государственного университета, 2013– 120 с.

5. Откочевники. Летопись казахского колхоза имени Дальневосточной Красной

Армии в Нижнетавдинском районе Тюменской области. 1938-1945 гг. – Тюмень: ОАО

«Тюменский дом печати», 2010. – 144 с. – С.15.

6. ГАНО. Ф.1027. Оп.8. д.45, Л.16

59

7. ГАНО, Ф.1027, Оп.8. д.24, Л. 42

8. Ахметова Ш.К. Казахи Западной Сибири и их этнокультурные связи в городской

среде. - Новосибирск: Издательство института археологии и этнографии СО РАН, 2002. –

101 с.

9. Боль и память / под ред. Бескимпировой А.К. – Петропавловск, 2007 – 332 с. –

С.3-5

10. Боль людская. Книга памяти томичей, репрессированных в 30-40-е годы и

начале 50-х гг. / Составители: В.Н. Уйманов, Ю.А. Петрухин. – Управление КГБ СССР по

Томской области, 1991 – 400 с.

ПРИНУДИТЕЛЬНЫЕ МИГРАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ:

ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ, ЭТАПЫ РЕАЛИЗАЦИИ И

ГОСУДАРСТВЕННОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ

Марданова З.Ж.

кандидат исторических наук, доцент

Павлодарский государственный университет

им. С.Торайгырова, г. Павлодар

Вопросы, которые поднимает конференция, актуальны, несмотря на

время, все дальше отделяющее нас от жизнедеятельности репрессивной

системы и ее механизмов, но, к сожалению, не от тех разрушительных

последствий как экономического, так и социально-политического свойства,

которые повлекли за собой сомнительные социальные эксперименты и

исторически неоправданные решения советского государства по

принудительным миграциям. Данная тема представляет в рамках истории

политических репрессий особый интерес, поскольку затрагивает важнейшие

проблемы истоков сталинизма.

Наиболее тяжелым для общества в целом последствием можно считать

перевод в маргинальное состояние, т.е. в периферийное, дискриминационное.

Искусственная маргинализация приобрела в обществе колоссальные размеры и

стала одним из способов решения политических и экономических проблем.

Несомненно, миграции были одним из важных и устойчивых каналов

формирования народонаселения в Казахстане. Здесь важен и

демографический аспект проблемы. Если вспомнить о том, сколько кулаков,

сколько немцев, корейцев и народов Северного Кавказа вобрал в себя за годы

депортаций Казахстан, то думается, что демографический удар, полученный

регионом в 1932–1933 гг. в результате голодомора и откочевки казахов, был

скорее всего компенсирован и преодолен.

Депортации (насильственные миграции) — это одна из специфических

форм или разновидностей политических репрессий.

Определяющими же особенностями именно депортаций как репрессий

являются их административный (внесудебный) характер и их. Решения о

депортациях принимались, как правило, руководителями партии и

правительства, по инициативе органов ОГПУ–НКВД–КГБ. Это ставит

60

депортации вне компетенции и правового поля советского судопроизводства

Советская власть использовала принудительные миграции в качестве

нейтрализации, изоляции потенциальных противников режима. При этом

отягчающим обстоятельством и одновременно их нововведением являлось

действие принципа коллективной ответственности семьи, социальных слоев,

этнических групп.

Принудительные миграции сопровождали все социально-политические

кампании советской власти. Сначала депортации применялась исключительно к

представителям политической оппозиции, но постепенно, тесно переплетаясь с

идеями раскулачивания и этнических зачисток, стала ее основным механизмом

реализации.

Вопреки распространенному до сих пор мнению о том, что к таким

мероприятиям, как депортации, советская власть приступила только в

тридцатые годы, можно утверждать, что ими отмечены уже самые первые

годы правления большевиков.

Внутренние принудительные миграции в целом, начиная от депортации

казаков в 1919 году и до депортаций «тунеядцев» в середине 1950-х гг., —

это масштабное историческое явление, затронувшее более 6 млн. человек (в

том числе 2 млн. – на территорию Казахстана). Они являлись составной

частью тоталитарной государственной системы миграций в СССР,

обусловленной сложным сочетанием политических и экономических

факторов. Их основными и определяющими элементами являлись так

называемые «кулацкая ссылка» и тотальные депортации народов в годы

Великой Отечественной войны.

С точки зрения существующей классификации, выделяется четыре

класса репрессивных миграций, или депортаций: по социальному,

этническому, конфессиональному и политическому признакам. Движущие

мотивы применения принудительных миграций - это сочетание

политических и экономических факторов.

Исходным, первичным в этой политике являлся теоретико-

политический, идеологический фактор: превентивное «очищение» от

потенциально несогласных, корректировка этнической однородности в

местах выхода или вселения. Однако роль экономической составляющей

становится приоритетной, и со временем, как правило, она отодвигает

первоначальный политический импульс: дешевая (почти бесплатная) рабочая

сила, переброшенная в пункт назначения, согласно планам

индустриализации, коллективизации и колонизации.

Территория Казахстана в этом отношении стала наиболее универсальной

макрогеографической зоной в СССР, на которой пересекались и

сосуществовали все основные виды миграционных потоков:

принудительных, вынужденных, добровольных, добровольно-

принудительных. Территория Казахстана, заключающая в себе колоссальный

природный потенциал, но ощущающая острый недостаток рабочей силы для

его эксплуатации, выдвинулся на 1-й план в области переселений. Уже к

1933 году на долю Казахстана приходилось 97% от всех депортированных и

61

далее приоритет Казахстана сохранялся.

Взаимодействие принудительных миграционных потоков привело в

итоге к созданию на территории Казахстана промышленных анклавов

Каруголь, целина Северного Казахстана функционировавших по законам и

принципам принудительной экономики.

Настоящий бум депортаций принесла Великая Отечественная война

и связанные с ней события. Она добавила в понятие принудительных

миграций много нового и трагического.

В целом изучение принудительных миграций обнаруживает со временем

все усиливавшуюся приверженность советского строя преимущественно не к

классовому, а к этническому критерию репрессий. Классическим примером

этого являются так называемые «наказанные народы». Официальной версией

применения к отдельным народам тотальных депортаций являлась

карательная акция за совершенное ими «предательство», или

предотвращение возможности его совершения. Собственно говоря,

превентивные депортации — это наказание даже не за потенциальное

предательство, а за «...принадлежность к национальности, с зарубежными

соплеменниками которой ведется или может вестись война» (П.Полян…).

Руководством партии определялась география так называемой

«неблагонадежности» и вместе с родиной у «наказанного народа»

отбиралась, если она была, его относительная государственность -

автономия.

Независимо от всякой статистики навешивание коллективной вины и

применение коллективного наказания по признаку этнической

принадлежности является несомненным преступлением против

человечности.

В сущности, в СССР именно тотальной депортации были подвергнуты

десять народов. Из них семь - немцы, карачаевцы, калмыки, ингуши,

чеченцы, балкарцы и крымские татары - лишились при этом и своих

национальных автономий (их общая численность - около 2 млн. чел.,

площадь заселенной ими до депортации территории - более 150 тыс. кв. км.).

Под определение тотальной депортации подпадают еще три народа —

финны, корейцы и турки-месхетинцы.

В целом, анализ архивных статистических данных о распределении всех

депортированных по регионам СССР показал, что Казахстан как зона

вселения с 4 места в 1938 году после Урала, Западной Сибири, Севера к 1945

году выдвигается на 1 место и сохраняет данную позицию вплоть до 1953

года.

Подавляющее большинство чеченцев, ингушей было направлено в

Казахстан (239 768 чеченцев и 78470 ингушей). Районами сосредоточения

чеченцев в Казахстане стала, в том числе Павлодарская область. Павлодар,

как место вселения депортированных, отмечен еще в 1930 году, согласно

постановлению СНК РСФСР от 3 октября о размещении 100 семей

спецпереселенцев для использования на Коряковском промысле треста

Казсоль.

62

«Привязанность» к Казахстану сохранилась и в 1941 году, когда

проводилась массовая превентивная депортация немецкого и финского

населения из Поволжья, Крыма, Северного Кавказа, Закавказья и Кольского

полуострова.

Более половины (52,4%) советских немцев в результате их массовой

депортации оказались сконцентрированными в Казахстане. В 1959 году

немцы в Казахстане были четвертым по численности народом, а в 1989

году — даже третьим (потеснив украинцев). Основным стал Казахстан и для

чеченцев (77,2%), ингушей (96,8%), карачаевцев (56,4%) и балкарцев

(50,6%).

Под конец 1945 года на спецпоселении находилось 967 085 семей, или 2

342506 чел. Общее число спецпоселенцев за 1938–1945 гг. резко возросло в

Казахстане, где зафиксировано 8–9-кратное увеличение числа

депортированных.

Принудительные миграции практиковались в СССР с 1919–1920 по

1952–1953 гг., то есть на протяжении трети века, в течение которых

депортационные технологии и их результаты только совершенствовались и

оттачивались. Принудительные миграции такого масштаба не могли не

оказать заметное влияние на всю систему населения Казахстана, резко

нарушив или задержав в свое время естественный ход демографического

развития этносов.

Вместе с тем, практически все депортированные контингенты проявили

поразительные акклиматизационные способности и сумели приспособиться к

новым условиям жизни, создать для себя определенную экономическую

нишу и, вопреки статусной дискриминации, дать детям максимально

хорошее образование.

Для государства же в макроэкономическом плане депортации были

убыточными, поскольку выбивали из жизни или из трудового цикла

миллионы обустроенных, трудовых семей, приводили к запустению земель и

селений, к утрате трудовых навыков и традиций, к спаду

сельскохозяйственного и промышленного производства, а также к затратам

на переезд, обустройство, вторичное обустройство на месте и т. д. Потеря

миллионов граждан во время голода и связанные с депортациями иные

нарушения демографического развития создали для государства

серьезнейшие дополнительные трудности в годы Великой Отечественной

войны, в том числе и в мобилизационном аспекте.

Принудительные миграции привели к образованию «внутренних

диаспор» практически у каждого репрессированного народа. С распадом

СССР и образованием на его месте независимых государств эти «внутренние

диаспоры» приобрели официальный международный статус, что имело для

этих народов как отрицательные, так и положительные стороны.

Неоднозначным и до сих пор нерешенным является вопрос

реабилитации депортированных народов. В этом отношении этнические

группы оказались разбитыми на три категории.

63

В первую группу входили карачаевцы и балкарцы —

реабилитированные народы (их реабилитация была удовлетворительной по

крайней мере по всем формальным признакам); во вторую — чеченцы,

ингуши и калмыки – частично (или неудовлетворительно)

реабилитированные народы (реабилитированные в гражданско-правовом и

административно-государственном отношениях, но не в территориальном);

в третью – немцы, крымские татары и турки-месхетинцы –не

реабилитированные народы, чья реабилитация свелась только к

политической, или гражданско-правовой реабилитации, но не к

административно-государственной и тем более территориальной.

Депортации народов изначально содержали в себе для отдаленного

будущего определенную конфликтогенность. «Некоторые современные

очаги напряженности, например, осетино-ингушский конфликт и некоторые

другие, имеют свои корни именно в преступной депортационной политике

советского государства», которая в отечественной историографии получила

общепринятую характеристику, как «преступление тоталитарного режима».

Список использованной литературы:

1 Стефан Куртуа, Николя Верт, Жан-Луи Панне, Анджей Пачковский, Карел

Бартошек, Жан-Луи Марголен. Черная книга коммунизма (преступления, террор,

репрессии). – М., 1999. – 768 с.

2 Красильников С.А. На изломах социальной структуры: маргиналы в

послереволюционном российском обществе (1917-конец 1930-х гг.). //Сибирь советская:

«Сибирская Заимка». – Новосибирск, 1998-1999.

3 Полян П.М. Не по своей воле. История и география принудительных миграций в

СССР. – М.: О.Г.И., 2001. – 326 с.

4 Бугай Н.Ф. 20-40-е годы: депортация населения с территории Европейской

России. //Отечественная история. – М., 1992. – № 4. – С.37-49.

5 Алдажуманов К.С. Депортация народов в Казахстан. // Депортация народов /и

проблема прав человека. – Материалы научного семинара. – Алматы: «Адилет» и ИИЭ

НАН РК, 1998. – 108 с. - С. 11-18.

6 ЦГА РК. – Ф. 5с. – Оп. 21с, д. 60, лл. 38-39.

7 ЦГА РК. – Ф. 30с. – Оп. 7с, д. 103, л. 15.

8 ЦГА РК. – Ф. 30с. – Оп. 7с, д. 45, л. 43-45.

9 История Казахстана: белые пятна: сборник статей. /Сост. Абылхожин Ж.Б. –

Алма-Ата, 1991. – 348 с.

10 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане

(1917-1980 гг.). – Алма-Ата, 1991. – 185 с.

11 Земсков В.Н. Спецпоселенцы (по документации НКВД-МВД СССР). //Социс. –

М., 1990. – № 11. – С. 3-17.

64

1920-1930 ЖЖ. САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ҚАСІРЕТІ

Сәрсембина Қ.Қ. тарих ғылымдарының кандидаты,

Маслов Х.Б. PhD, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

университеті, Астана қ.

Қазақ тарихының қатпарлы қойнауына үңіліп, ата-бабамыздың өткен

өмірін ақылмен көз алдымыздан өткізгенде қуаныштан көрі қайғы-қасіретті

басынан көп кешкен тарих көшіне куә боламыз. Ұлан-байтақ жерімізге көзін

тігіп, иемденем деген жат ниетке қарсы қанын төгіп, жанын беріп соғысқан

бабалар көшімен рухани сұхбаттасқандай боламыз. Ұлттық намыспен

қаруланған, ұлттық рухы биік хандарымыз бен батырларымыздың, данагөй

жырауларымыз мен ақындарымыздың, қара қылды қақ жарған билеріміздің,

батагөй қарттарымыздың, ақ жаулықты аналарымыздың аманатына

кездесеміз. Ол аманат-қазақ баласының елдік пен ерліктен ажырамауы.

Ресейге көгендеулі болған замандарда отаршыл саясат ерлік пен елдікті

тамырынан қиюға бар күшін салды. Неше түрлі айла-тәсілдерді қолданып,

адамгершілікті аттап өткен қитұрқы саясатын жүргізді. Ең сұмдығы халықты

қолдан аштан қырып, зиялы қауым, әйел-бала, қарт демей қуғын-сүргінге

ұшыратып, қоғамның табиғи дамуына тосқауыл жасады. Саяси қуғын-

сүргін зобалаңында Қазақ Рухы жігерінен айрылып, жасығанымен, өз

тамырынан ажырамады. Оның себебі, ата-бабаның ұрпағына қалдырып

кеткен рухани азығының молдығынан деп білеміз. Баласына ең

алдымен адамгершілік үйреткен аталарымыз мен әжелеріміздің рухы

(тәрбиесі) талай адамды қиын-қыстау кезеңдерден аман алып шықты.

Талай жандар қызылдар қырғынан аман қалған ұрпағын жиып-теріп

қамқорлауда ерлік пен елдіктің үлгісін көрсетіп, өмірден өтті.

Тарих дегеніміз даналық. Ал, қазақ тарихы даналыққа толы. Отаршылық

тамыры тереңге жайылған уақытқа дейінгі мақал-мәтелдер, даналық сөздер

айтқанымызға дәлел. Отаршылық салдарынан ұлттық санаға мысқылдап

енген жат өзгерістер кесірінен қазақшылық қалпымыз өзгере бастады. Өзіміз

өзгере бастаған соң сөзіміз де өзгеріске ұшырап, ғұлама Абай сынағандай,

мағынасыз мақал-мәтелдер де өмірге келе бастады. Әрине, бұл өз алдына

арнайы зерделенетін тақырып.

Патшалық Ресейдің отаршыл саясатын жалғастырған Кеңестік Ресей

құрылған күннен бастап халық басына зобалаң алып келгені тарихтан мәлім.

Адамдарды жаратылысына тән еркін ойлау қабілетінен айыру, әрбір адамның

өз ұлтына тән ұлттық сана-сезімін жою саясаты 1920-1950 жылдардағы

қуғын-сүргін шараларымен жүзеге асырылды. Адамның табиғи бостандығын

шектеуге негізделген саясат рухани құлдықты оятты. Қуғын-сүргін шаралары

ой еңбегінің рухани болмысын меңгерген зиялылар үшін өте ауыр болды.

Олар рухани жағынан адам айтып түсіндіре алмас азап шекті. Нағыз

шындықты айтқан адамды жау санау Кеңес өкіметінде дәстүрге айналған

құбылыс болды. Мысалы, 1920-1930 жылдардағы қазақ қоғамының дәстүрлі

65

әрі табиғи дамуына жат саяси-экономикалық науқандардың қазақ қоғамына

үйлеспейтіндігін айтқан қазақ зиялылары жаппай қудаланды.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы саяси қуғын-сүргін құқық қорғау

органдарының қолымен жасалды. Кеңес мемлекетінің заңдары 1920 жылдан

бастап-ақ тоталитарлық жүйенің орнауына жол көрсетті. Кеңестік құқық

“биліктен айрылған қанаушы таптарға” қарсы бағытымен ерекшеленді. Ал

заңдар Кеңес мемлекетін нығайтуға, социалистік экономиканы құруға,

еңбекшілердің бостандығы мен демократиялық құқықтарын қамтамасыз

етуге, бұқараны коммунистік санамен тәрбиелеуге қызмет етуі тиіс болды

[1]. Кеңестік тоталитарлық қоғам билік тармақтарын бір-бірімен

сабақтастыра байланыстырып, сот билігін саясаттың құралына, партияның

қолшоқпарына айналдырды. Сол арқылы репрессиялық шаралар жүргізілді.

Қазақтың ойшыл зиялылары қазақ қоғамындағы дәстүрлі сот билігінің

отаршылық саясат салдарынан, түбегейлі өзгеруіне қарсылық білдіргенімен,

мемлекеттік деңгейде жүргізілген саяси қуғын-сүргін шараларына қарсы тұра

алмады. Сот билігі өзіндік мәртебесінен айрылған тұста өрескел

заңсыздықтар етек алып, адам құқықтары аяққа басылды. Кеңестік

тоталитарлық тәртіп халықты идеологиялық өңдеуде өзіне ыңғайлы жүйе

құрып, өзіне жат келетін күштерді жою жолдарын жетілдірді. КСРО

Юстиция Халық Комиссариаты ҚазКСР Юстиция Халық Комиссариатынан

саяси қуғын-сүргін шараларына байланысты қылмыс пен соттау ісінің

қорытындысын әрдайым сұратып әрі арнайы бақылап отырған [2]. Осыған

орай ақпараттық-статистика бөлімінің есептері жүйелі түрде жоғарыға

жіберілетін болған. Жоспарды орындауға деген ұмтылыстың салдарынан

қылмыскерлер саны күрт өскен. Себебі, қылмыс пен соттау ісі туралы

ақпарат болмаған жағдайда, аталмыш орган қызметкерлеріне, “кеңес

өкіметіне самарқау қызмет көрсетуде” деген жала жабылып, олардың өздері

де қуғын-сүргінге ұшырайтын еді. Саяси қуғын – сүргін шараларының адам

айтып жеткізе алмас дәрежеде адамдарды өз құрдымына жұтқандығының

басты себебі де осы болатын-ды. Жоғарыдан қарқынды деңгейде жүргізілген

саяси қуғын-сүргін шаралары қоғам өмірінің барлық саласын

қамтығандықтан, сол зобалаңнан бірде-бір елді-мекеннің аман қалмағандығы

жұртшылыққа жақсы таныс.

Батыстың әлеуметтік-философиялық ойлары тоталитаризмді жан-жақты

қарастырады. Мәселен, Ср.А. Хайек билік басына қабілетсіз тұлғалардың

келетіндігін және тоталитарлық мемлекеттің азаматтары идеалға шын

берілгендіктен аморальды іс-әрекеттерді жасайтындығын да жазған еді [3,

с.126]. Философиялық сөздікте “тоталитаризм” термині зорлық пен

зомбылық, қоқан-лоқыға негізделетін саяси үстемдік жүйесі ретінде

анықталады [4]. КСРО-да тоталитарлық тәртіп, 1920 жылдардың басында

қалыптаса бастады. 1920-1950 жылдардағы саяси қуғын-сүргін

тоталитаризмнің орнағандығын дәлелдеді. Халыққа қарсы бағытталған саяси

қуғын-сүргін арқылы мемлекет қоғам өмірінің барлық саласын толықтай

бақылады.

66

1920-1950 жылдардағы саяси қуғын-сүргін ауқымы өте кең, мәселен,

Гитлердің қуғын-сүргін саясаты тұсында 2000 немістер тұтқындалса, ал

КСРО-да 1935 жылдың қаңтары мен 1941 жылдың шілдесі аралығында 19

млн. 840 мың адам репрессияға ұшырап, оның 7 млн-ы ату жазасына кесілген

[5, с.165]. Сталиндік басқару кезінде КСРО көлемінде авторитаризм,

догматизм, бюрократизм, конформизм қалыптасты. “30-е годы. Взгляд из

сегодня”,-деп аталатын еңбекте КСРО-дағы тоталитаризмнің орнығу

себептері терең, әрі жан-жақты көрсетіледі. Онда автор сталинизмнің орнауы

мен әкімшіл-әміршіл жүйенің қалыптасуын жүйелі түрде жаза келіп,

“...Жаппай саяси қуғын-сүргіннің салдарынан ешкімде өзін қауіпсіздікте

сезінбеді. Екі жақты мораль үйреншікті әдетке айналды…” [6, с.88]-деп сол

кезеңде қалыптасқан ауыр психологиялық ортаны көрсетеді.

1928 жылы Қазақстанға Л.Д.Троцкийдің, кейін Л.Б.Каменевтің,

Г.Ю.Пятаковтьң және тағы басқа көрнекті қайраткерлердің жер аударылып

келуі жергілікті зиялыларды қудалауды жеделдеткен [7]. Сөйтіп,

“контрреволюциялық ұйымдарды іздестіру науқаны басталады. 1928 жылы

мамыр айында болған БЛКЖО сьезінде Ф.Голощекин “ақпарына” сүйенген

Н.Бухарин Мағжан Жұмабаевқа саяси сенімсіздік білдіреді. Көп ұзамай-ақ

қазақтың іpі ағартушылары, әдебиетшілері және әртүрлі саладағы

оқымыстылар жаппай тұтқындалады. Толық емес мәліметтер бойынша

“Алаш” қайраткерлерінің 300-і қуғын-сүргінге ұшыраған [8, 216 б.]. Олардың

кейбірі “жазаларын” өтеп келгенімен 1937-1938 жылдары қайта ұсталып,

атылды. Қазақ зиялыларының үш мәрте тұтқындалғандары да бар.

Мұрағат құжаттары зиялылардың көзін жоюдың әдейі ойластырылған

саясат екендігін дәлелдейді. Тіпті, сотталып, жер аударылғандарды да "үсті-

үстіне” айыптау жоғарыдан бұйырылған. Мәселен, Ақтөбе облыстық БК(б)П

комитетінің 1937 жылғы 31 наурызда өткізілген мәжілісінде қазақ

ұлтшылдығына қарсы күрес талқыланып М.Тынышпаев туралы: "...Көптеген

жолдастар қазақ ұлтшылдығы бізде жоқ - деп айтады. Бұл өтірік ...Біз

жақында бұрынғы Алашорда жетекшісі, кезінде сотталып, жер аударылған

М.Тынышпаевтың контрреволюциялық іc-әрекетін байқадық. Тынышпаев

біздің құрылыста инженер. Парторг оған жақсы мінездеме береді. Алайда, біз

тексергенде Тынышпаев барлық уақытта Алашорда партиясының беделі

туралы айтады екен...",- деген пікірлер айтылады. Қазақтың жанашыры

М.Тынышпаевтың сыртынан айтылған “болжамдар” жоғарыға жіберілген.

Осындай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Алашорданың белсенді

жeтeкшілepінeн бастап, оның жергілікті жерлердегі мүшелерін, тіпті олардың

тума-туысқандарын қамтыған қуғын-сүргін саясаты 1937-1938 жылдары

өршіп кетті. Республикалық басшы қызметтегі зиялылар қуғын-сүргінге

ұшырағанда, олардың әріптестері мен әрбір өңірлерге қызмет бабымен

жіберілген кадрлары да қудалау көрді. Мәселен, Наркомсовхоз Тереғожин

“халық жауы” атанған соң, көп ұзамай Жұрын ауданының қой өсіретін

совхозының директорының орынбсары Молдабеков та ұсталады. Қызылорда

өңірінен шыққан Молдабеков 1932-1934 жылдары Тәжікстанда қызмет істеп,

одан кейін Төреғожиннің тағайындауымен Жұрынға қызмет ауыстырады.

67

Оған “Голощекиншілермен жұмыс жасағым келмейді,-деп Тәжікстаннан

кетіп қалып, нағыз ұлтшыл Төреғожинмен тығыз байланыс орнатқан”,-деген

айып тағылады. “Халық жауы” атанған басшы қызметкерлердің жүрген

жерлері, сөйлескен адамдары тергеуге алынған. Мәселен, Есқараев Жұрынға

іc-сапармен келгенде сондағы аудандық БК(б)П комитетінің хатшысы

Баймұратовқа “Есқараев Қазақ өлкелік БК(б)П Комитетінің VІІ

пленумындағы үлкен сыннан кейін Исаев қатты өкпелеп, өз айналасына

адамдар жинауда... Ұ.Құлымбетовтың 1918-1919 жылдардағы ақ армияға

қатысқаны туралы да материал бар..."[9, 17 п.] - деп айтқан. Оны Баймұратов

дәлелдейді”,-деген жолдардан қудалау саясатының жүйелі түрде

жүргізгендігін аңғаруға болады. “Бірін-бірін ұстап берудің арнайы жүйесі

жасалынған. Мысалы, Баймұратовтың өздігінен ешкімге барып

жоғарыдағыдай мазмұндағы әңгімені айтпағандығын мұрағат құжаттары

дәлелдейді. Оған Есқараев келгенде сенімен сөйлесті”- деген жала

жапсырылып, “Сырдария губкомының хатшысы болғанда

Ходжановшылармен тығыз байланыс орнатқан” деген айып тағылады.

Осылайша бір адамды ұстау арқылы, басқа адамдарға жала жабу дәстүрге

айналады. 1928-1931 жылдар аралығында жалған айып пен жала жабу әдісі

күшейді және айыпкерді мойындатудың "әдіс-тәсілдері” жетілдіріліп,

ОГПУ-дің қолында peпpeccияны жүpгізyдің даяр механизмі болды. Осы

механизм 1930-шы жылдардың ортасында толықтай күшіне енеді.

Нәтижесінде, саяси қуғын-сүргін жалпылама бағыт алады. Сот-тергеу

органдарының жазалаушы қызметі саяси-шаруашылық науқандар барысында

қарқынды деңгейде болған. Астық, ет дайындау, бай-кулакты тап ретінде

жою, социалистік меншікті қорғау науқандары кезінде жоспарды орындай

алмаған халыққа қарсы қолданылған күштеу, зорлық-зомбылық шаралары

өте көлемді. ЮХК сот-тергеу органдарының астық дайындау науқаны

барысындағы "жұмыстары" туралы мәліметті екі апта сайын жинап отырған.

Науқандар тұсында азаматтар үстінен қозғалған қылмыстық істердің

бірсыпырасының заңсыздығы туралы сол жылдардың өзінде-ақ

айтылғандығын мұрағат құжаттары дәлелдейді. Мәселен, "…1928 жылы

сотталған шаруалар өз өнімдерін сатпаған және алыпсатарлықпен

айналыспаған. Олардың көпшілігінде астықты сату үшін ауылдық кеңестен

алынған рұқсат қағаз болған. Астықты мұқтаждықтары бойынша сатқан.

Бірақ олардың үстінен заңсыз негізде қылмыстық іс қозғалған"-деген

мәліметтер сол кезеңнің ақиқатын көрсетеді. Тіпті, сол жылдары жоспарды

орындамағандарды да, орындата алмағандарды да тұтқындау жоғарыдан

қатаң бұйырылған [10]. Сондай-ақ РСФСР ҚК-нің баптары бұрмаланып

қолданылғандықтан "қылмыскерлер" саны күрт өскен. Мысалы, ҚК 61-3

бабы науқан жоспарын орындамау мақсатында алдын-ала келісіліп,

ұйымдасқан топты жазалауға бағытталғанымен, жалғыз адамды соттауға да

қолданылған. Тіпті, айыпқа тартылған тұлғаны "қылмыскер" атандыру үшін

бірін-бірі танымайтын, әр ауылдан шыққан айыпкерлерді топтап, байланысы

жоқ бірнеше істер біріктірілген. Ал, астық тапсырмағандардың мүлкін

тәркілеу кезінде мал-мүлкінен айырылғысы келмей, кеңес өкіметіне қарсы

68

сөз айтқандардың іс-әрекеті "террористік акт" ретінде бағаланып, ҚК-тің 58-8

бабымен ату жазасына кесілген. Тіпті, ауылдарында бай-кулак

қалмағандығын айтқан ауылдық кеңес төрағалары да, осы баппен атылып

кете барған. "Науқан жоспарын орындауға шамамыз келмейді" деген сөзді

айтқандарды “кеңестерге қарсы үгіт-насихаты” үшін ҚК-нің 58-10 бабымен

соттау үрдіс алған. Науқандар барысында өткізілген жиналыстарда білім

деңгейінің төмен дәрежесі салдарынан сөз сөйлей алмаған кеңес

қызметкерлері ҚК-тің 111 бабымен жазаланған [11]. Нәтижесінде түрмелерге

адам сыймай, сотталғандар адам төзгісіз жағдайда "жазаларын" өтеген.

Мәселен, мұрағат құжаттарындағы "1933 жылы 65 орындық Әулиеата

түрмесінде 1200 адам қамалған. Олар отырып ұйықтайды. Түрмеде аштан

өлу өте жиі кездеседі. Аштан өлгендердің мүрдесі камерада бірнеше күн

камерада жатып қалады. Тұтқындар аштықтан бір-бірінің саусақтарын

тістейді. Жергілікті әкімшілік бұл жағдайға көңіл бөлмеуде" [12] - деген

жолдар жан түршігерлік жағдайды көрсетеді. Түрмедегі тұтқындардың

шамадан тыс болуы "таптық күрестің шиеленісуінен" деп түсіндірілді.

Кейбір түрмелерде қылмыстық іс қозғалмай қамалған азаматтар да болған.

Дәлел келтірер болсақ, 1931 жылы 112 орындық Қызылорда түрмесіндегі

325 адамның 203-нің ешқандай мәліметсіз қамалғаны анықталған. Ал, 300

адамның түрме қабырғасының жанында көшеде "қамауда" жатқандығы

белгілі болады [13].

Сотталғандар мен айыпқа тартылған тұлғаларға азық-түлікті көп

шығындамау мәселесі де жыл сайын ескертіліп, оны орындамағандар

жазаланған. Мәселен, Талдықорған түрмесінің бастығы Спицын азық-түлікті

бей-берекетсіз шығындап, 3000 сом ақшаны ысырап қылғандықтан әскери

трибунал сотына беріліп, түрмеге қамалады. Осы жағдайды "қадағаламаған"

аудандық ІІХК бөлімінің басшысы мен оның кейбір қызметкерлері жауапқа

тартылады. Бұндай оқиға өзге облыстарда да болып жатты [14].

"Қылмыскерлерді" қолдан көбейткен кеңес мемлекетінің, әсіресе сот-тергеу

органдарының адам құқығын өрескел бұзған, қылмыстарын, жауыздығын

айтып жеткізу мүмкін емес. Жеке тұлғаларды заңсыз негізде тұтқынға алып,

тұтқындағылардың аштан өлуіне де себепші болған өкімет, қаншама адамды

саясаттың құрбандығына айналдырды.

Жергілікті жерлердегі қазақ зиялыларының қуғын-сүргінге ұшырауы

жете зерттелінген жоқ. Жергілікті жерлердегі қудалау саясаты, сол кезеңдегі

Қазақстанның әкімшілік-территориялық бөлінісіне байланысты әpбіp

облыстың өзіне тән ерекшелігіне, әсіресе зиялы қауымның шоғырлану

деңгейіне сәйкес жүргізілді. Мұрағаттағы партиялық үштік жиналысының

хаттамаларынан жергілікті жерлердегі қызметкерлердің қуғынға ұшырау

деңгейін көруге болады.

ІІХК (НКВД) органдарына тән негізгі ерекшеліктің бірі тұтқынға

алынушының тегіне, мүліктік жағдайына баса назар аударатындығы. Шала

сауатты, озбыр тергеушілер оқиғаның салдары, нәтижесі болып табылады.

Егер де 1920-50 жылдардағы саяси қуғын-сүргін болмаса, ондай құбылыс

өмірге келер ме еді? Аласапыран замана ағымына қарса тұра алмай, тұлғалық

69

қасиетінен айырылған әлсіз тергеушілер жеке адамға табыну кезеңінің

құрбандары. Аса жауапты қызметтерден қабілетті әрі адами сапасы жоғары

тұлғалардың шеттетілуі салдарынан жоғарыдағыдай оқиғалар қатары орын

алған. Адам құқығын өрескел түрде бұзған заңсыздықтардың нәтижecіндe ел

арасында сот-тергеу орындарына "үрей”, “сенімсіздікпен” қарау үрдіс алып,

тіпті 1934 жылдары НКВД - “Неизвестно когда вернусь домой”, - деген

мағынада атала бастаған [15, с. 205]. 1934 жылдан бастап НКВД жанындағы

ерекше мәжіліс "қызметі” күшейеді. Адам айтса сенгісіз айыптаулар,

логикаға ешқандай қиыспайтын “айғақтар” арқылы қуғын-сүргіннің көлемі

ұлғая түскен.

Орта ғасырлық жазалау тәсілдерін қолдану нәтижесінде

"қылмыскерлер” саны қолдан көбейтілген. Сот процестері А.Я.

Вышинскийдің “дәлелдердің ханшасы” (царица доказательств)

теориясының нәтижесінде жемісті болды. Әcіpece, 1937-1938 жылдары

“конвейер” жүйесімен тергеу іcі ІІXK-ты органдарының басты тіperі болды.

Жак Росси “Справочник по ГУЛАГУ” деген еңбегінде “Конвейер дегеніміз

бірнеше сағат, тәулік, апта бойы үздіксіз, демалыссыз жүргізілетін тергеу”,-

дей келе, әpі қарай айыпкерді қинау тәсілдеріне тоқталады [15, с.65].

1920-1930 жж. саяси қуғын-сүргіннің қасіреті кеңестер билігінің

адамзаттың дамуына жат ауыр қылмысын айғақтайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. История политических и правовых учении / Под. ред. В.С. Нересянца.-М.:

Юридическая литература, 1988.-816с.

2. Статические отчеты НКЮ КазССР // ҚРОММ. 1380-қ.; 2-т., 581-іс. -10-28 п.

3. Хайек Ф. Дорога к рабству // Вопросы философии. -1990. -№ 11.- С. 123-165.

4. Философиялық сөздік. Қазақ энциклопедиясы.- Алматы: Жеті жарғы, 1996.- 525

б.

5. Кауль Т.Н. От Сталина до Горбачева и далее.-М.: Прогресс, 1991.-224.

6. 30-е годы: взгляд из сегодня /Отв. ред. Д.А. Волкогонов. М.: Наука, 1990.-164 с.

7. Ефимов Е., Щетинин Ю. Три процесса над старой интеллигенций // Политическое

образование.-1989.-№ 6.- С. 73-77

8. Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда.-Алматы: Ататек, 1995.-256 б.

9. Протоколы заседании за 1938 г. // Ақтөбе ОММ. - 13-қ.; 6-т., 52-іс. -1-10 пп.

10. Жалобы и заявления граждан 1928-29 гг. // ҚРОММ.- 1380-қ.; 1-т., 261-іс.- 25-п.

11. Совершенно секретная переписка Прокурора Казотделении ВС РСФСР //

ҚРОММ. -1380-қ.; 1-т., 389-іс.- 31-36п.

12. Надзор за местами заключении КАССР // ҚРОММ. -1380-қ.; 1-т., 263-іс.- 201-п.

13. Книга приказов по ИТК. 1930-1931 гг. // Астана ҚММ.- 65-қ.; 1-т., 5763-іс.- 10п.

14. Приказы НКВД СССР. 1935-1936 гг. // Астана ҚММ.- 65-қ.; 1-т., 5826-іс.- 117п.

15. Жак Росси. Справочник по ГУЛАГУ.- М.: Просвет, 1991. -Ч.1. -548 с.

70

1 СЕКЦИЯ. КСРО-ДАҒЫ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІННІҢ

ҰЛТТЫҚ ҚЫРЛАРЫ

СЕКЦИЯ 1. НАЦИОНАЛЬНЫЙ АСПЕКТ ПОЛИТИЧЕСКИХ

РЕПРЕССИЙ В СССР

ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ: УРОКИ ИСТОРИИ

Әбіл Е.А.

доктор исторических наук, профессор, ректор,

Костанайский государственный педагогический институт, г. Костанай

Статья Президента «Взгляд в будущее: модернизация общественного

сознания» дает оценку нашему прошлому и открывает перспективы на

будущее, являясь программой духовного обновления нации.

Нурсултан Назарбаев говорит о том, что страна должна избегать

революций. Вспоминая события 1917 года и перечисляя по пунктам, как

столетние события повлияли на нацию: был сломан естественный путь

национального развития, нанесен демографический удар, едва не были

утрачены казахский язык и культура, территория Казахстана превратилась во

многих регионах в территорию экологического бедствия,

С точки зрения формационного и технократического подходов,

революции в истории - благо, через них осуществляется общественный

прогресс, общество быстро достигает желаемых целей. Некоторые

политические силы в Казахстане и на постсоветском пространстве в цело

продолжают исповедовать данные подходы. Цивилизационный подход

отрицает необходимость революционной формы перехода к высшим

ступеням общественного развития, поскольку революции обычно связаны с

жертвами, со смертью людей, а это античеловечно. Эволюционное развитие в

конечном итоге приводит к тем же результатам, но более гуманно - оно

сохраняет человеческие жизни.

Президент настаивает на проведении широкой и системной

идеологической работы на эту тему. При этом мы должны четко осознавать,

что эволюция – это не застой, не отказ от развития, от внедрения новаций во

всех сферах. Одной из главных ценностей нашего общества является

стабильность, но стабильность, понимаемая как постоянное поступательное

эволюционное развитие.

Очень важно в этом контексте понимание причин и условий, сделавших

возможными осуществление массовых политических репрессий в 20-50-е гг.

прошлого века, нанесшие непоправимый удар по общественной и культурной

жизни Казахстана.

Большевики, придя к власти, поставили перед собой задачу полного

изменения правовой системы, основанной на своих представлениях о

71

законности и справедливости. Развитие права в этот период

характеризовалось широким применением уголовных репрессий не только

против преступников и противников правящего режима, но и против всех

лиц, которые, по мнению властей, могли бы представлять для нее опасность.

Отсутствие демократии и правовых механизмов защиты граждан от

произвола властей обусловили разгул террора, возведенного в ранг

государственной политики.

Судебные органы. После прихода к власти большевики ликвидировали

все судебные органы, органы предварительного следствия, адвокатуру и

прокуратуру. Новая система судов создавалась большим трудом и

многочисленными издержками. Декретом от 10 июля 1919 года об

образовании Казревкома была определена следующая структура судебных

органов:

-третейский суд

-уездный народный суд

-окружной народный суд

-революционный трибунал

Третейские суды должны были рассматривать уголовные дела, по

которым предусматривалось до года лишения свободы и до 1 тыс. рублей

штрафа. Уездный народный суд рассматривал все уголовные и гражданские

дела. Кроме того, при нем существовала следственная комиссия,

выполнявшая иногда судебные функции. Окружной народный суд выполнял

роль кассационной инстанции, рассматривающей жалобы на решения

местных судов. Революционные трибуналы создавались для рассмотрения

т.н. «контрреволюционных» дел, причем таковыми считались не только

преступления против власти, но все правонарушения, совершенные

представителями «эксплуататорских» социальных групп – духовенства,

дворянства, буржуазии, бывших должностных лиц, зажиточных крестьян и

торговцев. Таким образом, подсудность революционных трибуналов

определялась не характером дела, а социальным происхождением лиц,

обвиняемых в совершении преступления.

До появления кодифицированного советского уголовного

законодательства суды могли руководствоваться при рассмотрении дел

«революционной справедливостью», т.е. самостоятельно определять состав

преступления и санкции. Другими словами суды обладали законодательными

полномочиями. Состав народных судов и трибуналов формировался

местными советами из лояльных большевикам лиц, причем в подавляющем

большинстве это не были квалифицированные юристы. В условиях

отсутствия профессиональной адвокатуры судебные процессы превращались

в фарс, а суды – в органы расправы с реальными и потенциальными

противниками режима.

С победой советской власти и установлением полного контроля над всей

территорией Казахстана предпринимаются меры по совершенствованию

судебной системы. В 1923 году в республике было введено «Положение о

72

судоустройстве РСФСР» 1922 года. Согласно ему революционные трибуналы

ликвидировались и вводилась следующая система судов:

-народный суд в составе одного судьи

-народный суд в составе одного судьи и двух заседателей

-губернский суд

-Казахское отделение Верховного Суда РСФСР с кассационной и

судебной коллегиями.

Народные судьи избирались исполкомами губернских советов на один

год из граждан, обладающих избирательным правом и имеющих двухлетний

стаж ответственной политической работы или трехлетний стаж работы в

органах юстиции. Заседатели избирались из граждан предприятиями,

воинскими частями и волостными съездами по следующему

представительству – 50% от рабочих, 35% от крестьян, 15% от воинских

частей. Как мы видим, порядок формирования судебных органов был

направлен на недопущение в суды нелояльных к советской власти лиц.

Губернский суд состоял из председателя, двух заместителей – по

гражданскому отделу и по уголовному отделу, двенадцати постоянных

членов и народных заседателей. Председатель суда и его заместители

должны были иметь стаж работы в должности народного судьи или члена

трибунала не менее трех лет, члены суда – не менее двух лет. Губернский суд

рассматривал дела о государственных преступлениях, преступлениях против

порядка управления, должностные преступления с тяжелыми последствиями

или совершенными из корыстных побуждений, наиболее сложные

гражданские дела, рассматривал кассационные жалобы и протесты

прокурора на приговоры и решения народных судов и осуществлял надзор за

деятельностью подведомственных ему народных судов.

Казахское отделение Верховного Суда было создано в 1923 году как

высшее звено единой судебной системы на территории Казахстана,

осуществляющее судебный контроль над всеми судебными органами и

рассматривавшее решенные губернскими судами дела в кассационном

порядке. Состав отделения Верховного Суда определялся Президиумом

ЦИКа.

«Положение о судоустройстве» 1926 года в основном сохранило

прежнюю систему судебных органов, лишь с проведением

административных реформ вместо губернских судов появились областные

суды. Кроме того, были расширены полномочия Казахского отделения

Верховного Суда.

Данный период характеризовался тем, что судебные функции

выполнялись карательными органами. Так, Чрезвычайная комиссия по

борьбе с контрреволюцией и саботажем, созданная как следственный орган,

позже взял на себя правотворческие и судебные функции, самостоятельно

совершая «правосудие» и приводя приговоры в исполнение. С ликвидацией в

1922 году ЧК и образованием Государственного политического управления

(ГПУ) в составе НКВД положение не изменилось. ГПУ (с 1923 года -

Объединенное ГПУ) обладало чрезвычайными полномочиями и правом

73

внесудебной расправы вплоть до расстрела. При ОГПУ существовала

судебная коллегия, а в Казахстане - тройка при Полномочном Представителе

ОГПУ, выполнявшая судебные функции. Реорганизация ОГПУ в 1934 году

привела к восстановлению Народного комиссариата внутренних дел СССР

(НКВД), ликвидированного в 1930 году, и Особого совещания с судебными

функциями.

Развитие права и системы судопроизводства и судебных органов в

полной мере отражали особенности развития советского общества, когда с

одной стороны шло юридическое закрепление прав граждан, их защита от

произвола и беззакония, с другой - закреплялась совершенно

противоположная практика, допускавшая массовое нарушение законности со

стороны правоохранительных и судебных органов.

Конституция Казахской ССР 1937 года установила следующие звенья

судебной системы:

- народный суд;

- областной суд;

- Верховный Суд Казахской ССР;

- специальные суды.

Народный суд являлся низовым звеном и к его компетенции относились

уголовные дела о преступлениях против жизни, здоровья, свободы и

достоинства граждан, порядка управления, об имущественных и служебных

преступлениях, гражданские дела по искам об имуществе, уплате алиментов,

наследстве и трудовым спорам.

Областные суды рассматривали уголовные дела о

контрреволюционных преступлениях, особо опасных преступлениях против

государственного управления, хищениях социалистической собственности,

особо сложных должностных и хозяйственных преступлениях, некоторые

категории гражданских дел, выступали кассационной инстанцией по делам,

рассмотренным народными судами.

Верховный Суд Казахской ССР рассматривал особо важные уголовные

и гражданские дела по первой инстанции, принимал к рассмотрению любые

дела, отнесенные к компетенции иных судебных органов, рассматривал

жалобы и протесты на приговоры и решения областных судов и

пересматривал уголовные и гражданские дела в порядке надзора.

К специальным судам, создаваемым постановлениями ВС СССР, в

Казахстане относились военные трибуналы, линейные суды

железнодорожного транспорта и водного транспорта. Рассматривали

специальные суды только уголовные дела.

Верховный Суд СССР осуществлял надзор за судебной деятельностью

всех судебных органов СССР и союзных республик. Народные суды

избирались населением, остальные - соответствующими советами сроком на

5 лет, причем специального юридического образования от кандидата на

должность народного судьи не требовалось. Данная судебная система была

закреплена Законом «О судоустройстве СССР, союзных и автономных

республик» 1938 года. Однако вместе с этим продолжали существовать

74

неконституционные судебные органы – Особое Совещание, что превращало

принцип единства судебной системы в формальность. Принцип единства

правосудия, закрепленный законом, также не соблюдался, т.к. по делам о

террористических актах, диверсиях и вредительстве действовал упрощенный

порядок рассмотрения.

В годы войны на предприятиях железнодорожного и водного транспорта

и в военизированных организациях Казахстана были введены военные

трибуналы, приговоры которых не подлежали кассационному обжалованию

и могли быть отменены или изменены только в порядке надзора.

Подсудность военных трибуналов была значительно расширена. 22 июня

1941 года Указом ПВС СССР им были переданы дела о спекуляции,

хулиганстве и иных преступлениях, наносящих вред обороне,

общественному порядку или государственной безопасности. Указ ПВС СССР

от 18 июля 1941 года ввел уголовную ответственность за распространение

«слухов, возбуждающих тревогу среди населения». Эти дела также были

подсудны военным трибуналам.

После окончания войны судебная система была приведена в

соответствие с Законом о судоустройстве 1938 года. В 1948-1949 годах

впервые прошли выборы народных судей и заседателей.

Развитие права. Укрепив свою власть, большевики начали бурную

деятельность по реформированию правовой системы. В 1922-23 гг. на

территории Казахстана вводятся в действие Уголовный кодекс, Гражданский

кодекс и ряд других нормативных актов РСФСР, принятых в начале 20-х

годов. В этот период советское право характеризовалось следующими

чертами:

- реформирование всех сфер жизни общества в согласии с Программой

партии большевиков - ликвидация частной собственности, отделение церкви

и государства, равноправие женщин и мужчин;

- широкий круг органов, в т.ч. исполнительных, осуществляющих

законотворческую деятельность, что привело к появлению большого

количества нормативных актов, игнорирующих интересы общества и

принятые для обеспечения потребностей исполнительной власти;

- в уголовном праве основной упор делается на репрессиях по мотивам

социального происхождения и отрицается значение вины как необходимого

условия уголовной ответственности

- применение аналогии при рассмотрении уголовных дел;

- нереализованность многих норм, продекларированных

законодательством.

К концу 20-х годов различными ведомствами было принято огромное

количество нормативных актов и возникла настоятельная необходимость в

систематизации права. В 1930 году появляется «Систематическое собрание

законов Казахской АССР, действующих на 1.01.1930г.» и все, не вошедшие

в него законы и подзаконные акты признаются утратившими силу.

В конце 20-х – начале 30-х гг. в советской системе права происходят

процессы, закономерно вытекавшие из деятельности советских и партийных

75

органов, для которых право являлось лишь орудием подавления

инакомыслия и средством поддержания собственной власти. В частности,

принимаются нормативные акты, противоречащие Конституции,

общесоюзные органы принимают нормативные акты по вопросам,

отнесенным к компетенции союзных и автономных республик. Высшие

партийные органы присваивают право принимать нормативно-правовые

акты, значительная часть принятых актов не публикуется в официальных

источниках, и широкие массы не знакомятся с ними. Все это создавало

основу для проведения массовых репрессий и превратило право из

регулятора общественных отношений в механизм обеспечения власти

партийно-советской элиты.

В конце 20-х - первой половине 30-х годов в Казахстане проводится ряд

важнейших социально-экономических мероприятий, направленных на

окончательную ликвидацию кочевой общины. Эти мероприятия проходили

одновременно с политикой коллективизации крестьянства, проводимой

руководством партии и советского государства, однако правовая

состоятельность их довольно сомнительна. Так, Постановление ЦИК и СНК

КАССР от27 августа 1928 года «О конфискации байских хозяйств» и

другие нормативно- правовые акты, направленные на осуществление этого

мероприятия, противоречил основным положениям Конституции РСФСР,

Положениям о СНК КАССР, Уголовному кодексу, Гражданскому кодексу и

Кодексу о браке и семье РСФСР. Сплошная коллективизация по всему СССР

проводилась вообще на основании Постановления Политбюро ЦК ВКП(б),

что являлось грубейшим нарушением действовавшей Конституции.

Игнорирование элементарных прав человека и неуважение к

собственным законам особенно проявилось в правоприменительной практике

карательных органов и необоснованном расширении лиц, подлежащих

уголовному преследованию. В 1929 году Президиум ЦИК СССР принимает

Постановление, объявлявшее вне закона и без суда приговаривавшее к

расстрелу всех должностных лиц, работавших за границей и отказавшихся

вернуться в СССР. При этом Постановление имело обратную силу, т.е.

граждане могли привлекаться к ответственности за деяние, которое в момент

его совершения не считалось противоправным. Грубейшим образом

нарушало принципы советского уголовного права Постановление ЦИК и

СНК СССР от 7 августа 1932 года, предусматривающее расстрел за хищение

государственного, колхозного и кооперативного имущества вне зависимости

от тяжести совершенного преступления. Постановление ЦИК СССР от 8

июня 1934 года ввело уголовную ответственность членов семей, совместно

проживающих с лицами, осужденными за измену Родине, т.е.

ответственность наступала за чужое преступление.

Беззаконие царило и в уголовном процессе. Постановление Президиума

ЦИК СССР от 1 декабря 1934 года установило упрощенный порядок

производства по делам о террактах против работников советской власти, по

которому дело могло слушаться без участия сторон, кассационного

обжалования не допускалось. Следствие по таким делам должно было

76

завершаться в срок не более 10 дней, а срок ознакомления обвиняемого с

обвинительным заключением и подготовки к защите на суде сокращался до

одного дня. Суд мог выносить приговор, основываясь на доказательствах,

собранных в ходе следствия или дознания, причем признание обвиняемого

считалось более веским аргументом, нежели оценка полученных

доказательств. При отсутствии понятия презумпции невиновности

подобное игнорирование права и законности привели к тому, что

репрессии приняли массовый характер и превратились в неотъемлемую

часть общественной жизни советского государства.

Во второй половине 30-х годов продолжились тенденции, наметившиеся

в конце 20-х годов- ограничение правоспособности субъектов в сфере

гражданского, трудового, колхозного и других отраслей права, усиление

уголовно-репрессивных мер регулирования общественных отношений.

В сфере гражданского права Конституция СССР 1936 года и

Конституция КазССР 1937 года запретили гражданам заниматься

предпринимательской деятельностью и не предусматривали института

частной собственности.

Особо серьезные негативные изменения произошли в трудовом праве. В

условиях игнорирования экономических законов и попытках командно-

административного руководства хозяйством низкая производительность

труда и малая эффективность экономики были закономерны, однако власть

пыталась выправить ситуацию ужесточением законодательства. Указом ПВС

СССР от 26 июня 1940 года в стране устанавливался восьмичасовой рабочий

день и семидневная рабочая неделя, был уменьшен список производств с

сокращенным рабочим днем, сокращен список праздничных дней.

Работникам запрещалось увольнение по собственному желанию, инженерно-

технических работников и квалифицированных работников могли

переводить на другие предприятия и в другие регионы без их согласия.

Нарушение трудового законодательства с 1940 года влекло за собой

уголовную ответственность. Так, «прогул», т.е. отсутствие на рабочем месте

без уважительной причины свыше 20 минут наказывался исправительными

работами до шести месяцев, а самовольный уход с работы - тюремным

заключением до четырех месяцев. Для подростков вводилась трудовая

повинность. Набор в школы фабрично-заводского обучения и ремесленные и

железнодорожные училища проводился в порядке мобилизации, причем

самовольный уход из училища влек за собой уголовную ответственность.

Выпускники должны были отработать не менее четырех лет по направлению

Главного управления трудовых резервов при СНК СССР.

Таким образом, трудовое законодательство второй половины 30-х –

начала 40-х годов было направлено на превращение работника в

бесправного винтика экономической машины казарменного социализма.

Уголовное и уголовно-процессуальное право также имело основной

целью применение репрессивных мер в целях пресечения негативных

явлений в хозяйстве и общественной жизни. Так, в 1940 году была

установлена уголовная ответственность руководства предприятий за выпуск

77

некачественной продукции, в 1941 году - за продажу, обмен или отпуск на

сторону лишнего или неиспользуемого оборудования. Была расширена сфера

применения уголовно-правовых мер к подросткам, по всем составам

преступлений ответственность наступала с 14 лет, а по целому ряду

преступлений – с 12 лет.

Нормы уголовно-процессуального права практически игнорировались

при рассмотрении «контрреволюционных» дел, причем ЦК ВКП(б)

специальной телеграммой разрешил правоохранительным органам

применять физическое принуждение к лицам, подозреваемым в совершении

государственных преступлений. Другими словами, массовые нарушения

законности были санкционированы высшими партийными органами.

Еще более жесткий режим устанавливался в годы войны, что было

связано с чрезвычайными обстоятельствами. Была установлена трудовая

повинность для граждан, рабочий день увеличивался до 11 часов, очередные

и дополнительные отпуска были отменены. Рабочие и служащие военных

предприятий за самовольный уход с работы наказывались, как за

дезертирство, на срок от пяти до восьми лет заключения. За уклонение от

трудовой повинности устанавливалась уголовная ответственность в виде

исправительных работ от шести месяцев до года.

В послевоенные годы положение в значительной мере сохранилось,

более того в 1947-49 гг. был продолжен курс на ужесточение уголовных

репрессий, которые считались эффективной мерой борьбы с негативными

явлениями во всех сферах общества.

Позитивные изменения в праве начинаются только в середине 50-х

годов. Они характеризовались, во-первых, коренными изменениями всех

отраслей права; во-вторых, кодификацией права на уровне союзных

республик. Прежде всего, в 1953 году ликвидировалось Особое Совещание и

отменялись указы 1934 и 1937 годов, устанавливающие упрощенный порядок

рассмотрения «контрреволюционных» дел. В 1959 году были приняты

Уголовный Кодекс и Уголовно-процессуальный кодекс Казахской ССР.

Данные нормативно-правовые документы отменяли применение аналогии,

прекращалось уголовное преследование за преступления, совершенные

другими лицами, по мотивам социальной опасности, за мысли, за

незначительные противоправные деяния. Значительно сужался круг составов

преступлений, наказываемых смертной казнью, отменялась смертная казнь

для несовершеннолетних и беременных женщин, возраст, в котором

наступала уголовная ответственность, поднимался с 12 до 16 лет.

В уголовно-процессуальном праве появляются гарантии

неприкосновенности личности. Во-первых, при недоказанности вины

выносился оправдательный приговор. Во-вторых, запрещается перелагать

обязанности доказывания невиновности на подозреваемого. В-третьих,

закрепляется принцип осуществления правосудия только судом. Был

установлен новый порядок производства обысков, выемок и заключения под

стражу, которые должны были проводиться только с санкции прокурора.

Была прекращена практика образования неконституционных судебных

78

органов. Результатом этих изменений стало то, что нарушение законности

при рассмотрении уголовных дел перестали носить массовый характер.

Какой урок мы можем извлечь из этих событий? Массовые репрессии

стали возможными вследствие игнорирования правовой науки, опыта

исторического развития, попыток замены права целесообразностью, веры в

эффективность карательных функций права и игнорирования его

регулятивных функций.

ҚАЗАҚСТАНҒА ЗОРЛАП ДЕПОРТАЦИЯЛАНҒАН

ПОЛЯКТАРДЫҢ ТАРИХЫ (ХХ Ғ. 30-40 ЖЖ.)

Айдос Т.М.

Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық Консерваториясы, Алматы қ.

Қазақ жері жүзден астам ұлттар мен ұлыс өкілдерінің басын

тоғыстырған киелі мекен. Шындығында біздің жерді мекендеуші ұлттар мен

ұлыстар бірліктің туын биік ұстап келе жатқанына сырт көз де сүйсіне

қарайды. Бірақ, осы диаспоралардың ішінде тағдыры ең қайғылы болып

саналатын поляктар диаспорасы.

Бұрынғы КСРО-ның басшылары неліктен поляк ұлтын құғын-сүргенге

ұшыратты деген сұрақ туындауы мүмкін. Бұл неліктен осылай болды деген

сауалға жауап беру үшін өткен тарих беттеріне үңілгенде мынадай

мәліметтер аламыз. ХVІІ ғасырда Польщаны Еуропаның импнриялары өзара

бөліскенде оның шығыс жағы Ресейге қосылған еді де, тұрғындары

патшаның қол астына кірді. 1918 жылы Польша тәуелсіздігін жариялаған

соң, Рига бейбіт келісімі (1921ж) бойынша поляк-кеңес соғысын аяқтай

отырып, бұрынғы Речиносполия жерлерін бөлді. Львов, Станислав,

тернополь және Луцка маңдары Польшада қалды, бұрынғы Волын, Подольск,

Киев губерниялары (тұрғындары 800 мың поляк) Кеңес Одағының бөлігі

болып табылды. Украинадағы поляк социалистік Қоғамдастығының

автономия (1925-1935ж.ж.) құруғаталпынғаны сәтсіздікпен аяқталып, соңы

КСРО-дағы бірінші «жазаланған халық» болуына әкелді де, Сталин еріксіз

Қазақстанның адам жоқ даласына көшіртті [1,47б].

1936 жылдың 28 сәуірінде құпия қаулымен №776-120 «Қазақ КСР-на

Украинадан саяси сенімсіз поляктарды көшіру туралы» құпия қаулысына қол

қойды.

«Сенімсіз элемент» ретінде шекара аймағынан 35820 поляк кетті, оның

ішінде Қазақ КСР-на 35739 адам, қалған кіші топтар Ресей облыстарына

көшірілді [2,314 б].

Аз уақыттың ішінде поляктар барлық мал-мүліктерін тастап арнайы

органдардың бақылауымен Қазақстанға, Сібірге зорлап қоныстандырылды.

Қазақстанға 30 жылдары келген поляктардың жай-күйін Озерный

мекенінің тұрғыны, екінші дүниежүзілік соғыс ардагерінің сөзінен анық

байқауға болады: «...Ең қиыны не деп ойлайсыз? Ең өкініштісі Польша бізден

79

безіп кетті. Біз Андерстың әскеріне кіре алмадық, өйткені ол уақытта біз

поляк емес едік. Ал Костюшакидің дивизиясын жасақтағанда біз поляк

болып шықтық. Куәлігімде ұлтым поляк деп жазылғанмен, өзімнің де кім

екенімді білмеймін...» [3, 6-7 бб].

Екінші дүниежүзілік соғыс басталған кезде 1939 жылы 17 қыркүйекте

КСРО өз іскерін Польшаның шығыс территориясында енгізді. КСРО үкіметі

біз «біз бауырлас Батыс Украина мен Батыс Беларусия» халықтарына

көмектесеміз деп мәлімдеді. Ал шындығында КСРО 1939 жылы 23

тамыздағы Германиямен бір-біріне шабуыл жасамау туралы келісімнің құпия

протоколы бойынша әрекет етті. Ол бойынша бұл территориялар Кеңес

Одағының ықпал аймағы деп белгіленгенболатын.

1939 жылдың желтоқсан айында Кеңес үкіметі Украина КСР-нің батыс

облыстарынан қоныс аударғандарды арнайы елдендіру және оларды

жұмыспен қамту туралы ереже бекітті. Бұл үшін ішкі істер халықтық

комитетінің төрағасы Л. Берияның жарлығы бойынша 55 теміржол

вагондары бөлінді.

«Қоныс аударушылар» категориясына ең алдымен Польша армиясының

бұруынғы әскери қызметшілері, полициядағы шенді адамдар мен бұрынғы

Польша аймақтарының әкімшілік қызметкерлері кірді.

НКВД мәліметтері бойынша 1941 жылдың басында КСРО-ның жиырма

облыстары мен аймақтарында 131938 құғындалған, «орманшылар», «қоныс

аударушылар» тұрып жатты, оның ішінде поляктар 109223 адам, сонымен

бірге Қазақстандағы лагерьде 46547 адам мекендеді [4].

Қазақ КСР-де 1942 жылғы 28 қаңтардағы есеп бойынша тіркелген поляк

ұлты өкілдерінің саны:

1. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 25998 адам

2. Жамбыл облысы бойынша 22051 адам

3. Солтүстік Қазақстан облысы бойынша 12362 адам

4. Қостанай облысы бойынша 5317 адам

5. Павлодар облысы бойынша 9233 адам

6. Семей облысы бойынша 9000 адам

7. Ақтобе облысы бойынша 5646 адам

8. Шығыс Қазақстан облысы бойынша 454 адам

9. Алматы облысы бойынша 184 адам

10. Қызыл-Орда облысы бойынша 1000 адам

11. Қарағанды облысы бойынша 373 адам

12. Гурьев облысы бойынша 187 адам

13. Батыс Қазақстан облысы бойынша 159 адам

14. Ақмола облысы бойынша 7793 адам

Сонымен бірге Ақмола-Қарталы теміржолында жұмыс істейтіндер 4000

болған.

Барлығы 103757 адам [5,141 б].

1942 жылы қарашада Саратов облысынан Қазақ КСР-а 2014 поляктар,

оның ішінде 318 бала қоныс аударды [6,9 б].

80

Депортацияға ұщыраған поляктар арнайы ұйымдастырылған еңбек

поселкелерінде орналастырылды. Барлық еңбек поселкелерінде қатаң ішкі

тәртіп орнатылып, оның орындалуын село коменданты бақылап отырды.

Зорлап депортацияланған поляктардың жағдайы өте ауыр болды. Оларға

киім-кешек, тамақ жетіспеді. Қиын жағдайды бұрын беймәлім болған ауыр

климат онан сайын асқындырды. «Халық жауы» деп саналған поляктарға

төлқұжат та берілмеді. Осындай қиындықтарға қарамастан жергілікті қазақ

халқы зорлап қоныс аударылған поляктарға өз көмектерін аяған жоқ. Осы

туралы Қазақстандағы поляк мәдени орталығы «Везньдың» төрағасы

Альберт Левковскийдің сөздерін келтіруге болады. Ол «1936 жылы көктемде

КСРО дағы ұжымдастырудың жеңісі тойланып жатқан кезде, бірінші болып

поляктарды зорлап қоныс аударды. Бұл күндері КСРО-ның жаңа

Конституциясы дайындалып жатқан болатын. Дәл осы уақытта мамырдың

аяғында Украинадан «бас имейтін» поляктарды эщалондармен Қазақстанға

жіберді. Бізді тауар жеткізітін вагондармен Көкшетау облысына әкелді. Егер

бізге жақын орналасқан ауылдың тұрғындары көмектеспегенде біздің тірі

қалуымыз екі талай еді. Кішкентайынан даланың қонақжайлық дәстүрін өз

бойына сіңірген қазақтар еріксіз келген қонақтармен соңғы нанын бөлісті» -

деп еске алады [7,18 б].

Германия КСРО-ға тұтқиылдан щабуыл жасаған соң, Лондондағы

эммигранттық Польша үкіметі мен Кеңес үкіметі арасында 1941 жылы 30

маусымда елшілік қарым-қатынастарды орнату және КСРО территориясында

поляк армиясын құру туралы келісімге қол қойылды. Осы келісімнің

нәтижесінде 1941 жылы 12 тамызда КСРО Жоғары Кеңесі Призидиумының

Жарлығы бойынша «барлық поляк азаматтырына» амнистия жарияланды

[8,151 б].

1941-1942 жылдары поляк азаматтарын тіркеу барысында төлқұжат

алғандардың саны 140 мың болды. Сол кездегі КСРО дағы Польша

елшілігінің мәліметтері бойынша тіркеуге алынғандардың жалпы саны

265501 поляк азаматтары болған. Олардың 117 мыңы РКФСР

территориясында, Қазақстанда56 мың, Орта Азияда 90 мыңы тіркелген [9,].

Егер мәліметтерге сүйенер болсақ 200 мыңдай поляк ұлтының өкілдері

Қазақстанға келді [10,92 б]. Олардың көбісі КСРО құрылған генерал Андерс

армиясының құрамында болуы нәтижесінде Польшаға оралды. Қалған бөлігі

1945 жылы 6 шілдедегі кеңес-поляк келісімі негізінде өз отандарына қайта

оралуға мүмкіндік алды. Репатриация құқығын алған поляктардың соңғы

толқыны 1956-1958 жылдары Қазақстаннан өздерінің тарихи отандарына

оралды.

Бұрынғы КСРО-да депортацияға байланысты мәлімдеме ең алғаш рет

1956 жылы 25 ақпанда КОКП-ның ХХ съезінде Н.С. Хрущевтің «Жеке басқа

табыну және оның салдары» деген құпия баяндамасында айтылды Н.С.

Хрущев онда біздің Ұлы Отанымызда әр түрлі ұлттарға теңдік және достық

құқығы қамтамасыз етілген. Бірақ, И. Сталин Кеіес Одағындағы негізгі

лениндік ұлттық прициптерді дөрекі бұзып, өздерінің тұрғылықты

81

жерлерінен ұлттарды басқа жерге еріксіз қоныстандырды деп мәлімдеді

[11,58 б].

1954-1970 жылдар аралығында Кеңес Одағының барлық түкпірлерінен

тың және тыңайған жерлерді игеру бағдарламасына сәйкес Белорусиядан

бірнеше мыңдаған поляктар қоныс аударған. Сөйтіп, Қазақстан жерінде

поляктар үшін тығыз қоныстанған аймақтар пайда болды.

Жер аударылған поляктардың тұрмыс салтындағы өзгерістер 70-

жылдардың бас кезінде байқала бастады. Поляктар жоғары оқу орындарына

түсе бастады, 80-жылдары өздерін мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер,

агрономдар ретінде көрсетті. Сонымен бірге олардың ұйымдастырушылық

қабілеті байқалды, олар экономиялық өмірде де, қоғамдық-саяси өмірде де

жоғары лауазымды қызметтерге ие болды. 1989ж. Кеңес Одағында

жүргізілген санақ бойынша Қазақстанда 56956 поляк ұлтының өкілдері

тұрған .

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Поляк Халық Республикасында

пайда болған билік өкілдері КСРО аумағымен кең көлемдегі дипломатиялық

болса да, Қазақ КСР-дегі тұрып жатқан отандастарын байқамады. Жарғыдағы

басты қызметі поляк диаспорасымен байланысты нығайту болып табылатын

шетелдегі байланыс қоғамы «Полония» да Қазақстанда болмады.

ХХ ғасырдың 80-90 жылдарындағы Польшадағы өкімет пен мемлекеттік

жүйенің өзгерістері Шығыс пен Қазақстанда тұратын поляктармен байланыс

жасауына мүмкіндік береді. Міне сол кезде поляк этникалық тегінің сана-

сезімі ояна бастады, 90-жылдары қазақстандық поляктардың тұрмыс салтына

терең өзгерістер бола бастады, бұл Қазақстанның тәуелсіздік жариялануының

нәтижесі болды. Мемлекеттік құрылымды қайта құру жүзеге асырыла

отырып, ұлттық саясат саласында жаңа стратегия айқындалды.

Қазақстан үкіметі поляк ұлт өкілдеріне басқа азаматтармен тең құқық, өз

ана тілін еркін пайдалану, өз тілінде мәліметтер алу, сөз, ар-ұждан еркіндігін

және еркін байланыстар жасауға, этникалық және мәдени ерекшеліктерін

сақтауға, мемлекеттік билікке араласуға мүмкіндіктер беріп, қолдау

көрсетуде.

Қазақстан Республикасының егеменді ұлттық мемлекет болып

қалыптасыуы, оның жаңа негізде дамуы барысында ұлтаралық қатынастағы

проблемаларды шешу ісінде ілгері басушылық байқалды.

Тәуелсіздікке ие болған алғашқы күндерден бастап Президент, Үкімет,

Қазақстанның басқа да мемлекеттік органдары азаматтық тыныштықты

қамтамасыз ететін ұлтаралық татулықтың ықтимал пошымдарын

іздестірумен ұдайы айналысып отырды.

Президент Н.Ә. Назарбаев атап өткеніндей, бұрынғы жүйенің басты

тарихы ағаттығы мынадай: тұтас бір халықтар тоталитарлық мемлекеттің

прокруст төсегіне зорлап жатқызылып, мұның өзі ұлттық сана-сезім

серіппесінің әбден сығымдалуына апарып соқтырды. Тарих мынаны тағы бір

көрсетті: қоғам дамудың қандай жолын, капиталистк немесе социалистік

жолын таңдамасын, ұлттық сана-сезімді қорғау және дамыту институттарын

орнықтырмаса, мемлекеттік құрылыс сөз жоқ күйрейді .

82

Қазіргі таңда әртүрлі деректердің мәліметі бойынша Қазақстандағы

поляктардың саны 70 мыңнан 100 мыңның арасында толқиды .

Познаньдағы Адам Мицкевич атындағы гуманитарлық университетінің

профессоры, Қазақстандағы Польшаның Төтенше және өкілетті бірінші

елшісі болған М. Гавенцки мырзаның есептеуінше поляктардың санытуралы

дәл мәліметтің болмауын сол кездердегі көптеген саяси себептерге

байланысты, олар басқа ұлт өкілдері болып төлұүжатта жазылуынан болса

керек. Ал поляк зерттеушісі Анджей Хобудскийдің ойынша ассимиляциялық

процестер Қазақстандағы осы азшылықтың санын анықтаудың даулы

мәселеге айналуының себебі болып отыр. Ол Қазақстандағы поляктардағы

санын 150-250 мыңадам шамасында деп есептейді .

Қазіргі таңда поляк халқы үшін ана тілін білмеуі нағыз қасіретке

айналып отыр. Бұрынғы одақ көлемінде жүргізілген санақ бойынша

поляктардың тек 12% ғана өз ана тілінде сөйлей алған .

Польша үкіметі Қазақстанда поляк тілін, мәдениетін дамытуға, таратуға

көмек көрсетуде. Соның ішінде поляк тілін ана тілі ретінде мектептерде

оқытуға қолдау көрсету, мектептерге Польшадан поляк тілінің мұғалімдерін,

мамандарын жіберу және қажетті әдебиетпен қамтамасыз ету шараларын

қолдануды көздеуде.

Польшаның Президенті А. Квасьневский «Егемен Қазақстан» газетінің

бас редакторымен сұхбаттасқанда өз ойын былай деп айтады: «Біз

дүниежүзінің шашырап кеткен өз қандастарымыздың барлығымен де

барынша тығыз байланыс орнату ниетіндеміз. Біз өз қандастарымыздың

поляк мәдениетінен қол үзіп қалмауына, олармен ұдайы қарым-қатынас

жасап тұруға, шетелдердегі поляктардың өз ата-бабаларының ежелгі отаны

жөніндегі білімі мен танымының арта түсуіне әбден мүдделіміз. Олар поляк

тілін білуі тиіс. Біздің шетелдердегі қандастарымыздың жиі шоғырланған

топтарының өздері тұратын сол елдермен Польша арасындағы тығыз

байланыс пен ынтымақтастықты нығайта түсуді мейлінші қалаймыз».

Осы заманғы көптеген талдаушылар, шынтуайтына келгенде ХХ ғасыр

әлемде болған және болып жатқан барлық процестер, экономикалық

процестер де ұлттық факторлармен әйтеуір бір байланысты деп санауға

бейім.

Сондықтан қөп этносты Қазақстан үшін ұлтаралық татулықты

қамтамасыз ету – қазір басты міндет, демократияның аса маңызды құрамдас

бөлігі. Өзгерістердің ойдағыдай жүргізілуі де, адамдардың тұрмысын

жақсартуда, жалпы Республиканың тұрақты дамуы да осыған байланысты.

Өзінің ұлт саясатында мемлекет этностар арасындағы өзара қатынастың ұзақ

мерзімді принциптерінің іргесін қалауда.

Қазақстан жүргізіп жатқан жан-жалдар туындап, оларды күшпен шешуге

жол бермеген ұлт саясаты, этносаралық проблемаларды бейбіт шешу, өтпелі

кезеңнің күрделі жағдайында татулықты сақтап қалу тәжірибесі шетелдік

жұртшылықтың шын қызығушылығын туғызды.

Екі елдің арасындағы жаңа орнаған қатынасында тарихтан қалған

ешқандай келіспестік іс жоқ. Егер тарихтан қалған көңілге кірбің келтіретін

83

іс болса, ол патшалық Ресей мен Кеңес Одағы империясы істеген іс,

Қазақстан мемлекетіне қатынасы жоқ. Нақтылап айтар болсақ, патшалық

Ресей XVIII-ғасырдың екінші жартысында Польшаны бөліске салуға

қатысты, ХХ ғасырдың 40 жылдарында КСРО Польшаның шығыс бөлігін

жаулап алды. Бұлар поляк халқының ұлттық намысына тиіп, жүргенде

өшпестей тарихи жара қалдырды. Бірақ бұлардың Қазақстан халқымен

тікелей байланысы жоқ. Шындығында, Қазақстан халқы да, Польша халқына

ұқсас ұзақ зардап шеккен. Қазір Қазақстан дербес ел болып отыр, Польша

халқы мен үкіметі Қазақстан халқы мен үкіметімен адал ниетімен тату-тәтті

дос болуды, әрі бұл достықты ғасырлар бойы жалғастыра беруді қалайды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.Гавенцки М. В степи далекой. Казахстан-Польша. Алматы-Познань, 1997. 47 б.

2.Аманжолов К. Қазақстан тарихы 2-бөлім – Алматы, 2004. 314-б.

3.Машимбаев С, Исова Л. Проблема истории польских переселенцев в Казахстане

(1936-1946 гг.) – Алматы, 2000. – 6-7б.

4.Белан Г. депортация, Коллаборационизм и характер войны 1941-1945 гг. //Наука

Казахстана – 1996. – 1-15 февраля

5.Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.) Алматы, 2000 141-б

6. Машимбаев С, Исова Л. Проблема истории польских переселенцев в Казахстане

(1936-1946 гг.) – Алматы, 2000. – 9 б.

7.Пиримкулов Ш. Польские население в СССР 1941-1946 Диссертация на соискание

научного звания доктора исторических наук- М., 1990.-18 б.

8.О культе личности и его последствиях. Доклад Первого секретаря ЦК КПСС тов.

Н.С. Хрущева ХХ съезду Коммунистической партии Советского Союза 25 февраля 1956г.

//Известия ЦК КПСС. – 1989. - №3.-151 б.

9.Гавенцки М. «Поляки в этнической структуре Казахстана. Прошлое настоящее и

будущее». www.Omsu/omskreg.ru.

10.Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында, Алматы, 1992. 92 б.

11.Польско-Казахстанские отношение Варшава-Алматы, 2001. 58 б.

ДЕПОРТАЦИЯ ЧЕЧЕНЦЕВ И ИНГУШЕЙ

Амантаева А.Б. кандидат философских наук,

Панияз Т.П. магистр социальных наук

Костанайский государственный педагогический институт, г. Костанай

С 23 февраля по 9 марта 1944 года в ходе операции "Чечевица",

проведенной силами НКВД, НКГБ и "СМЕРШ" под общим руководством

наркома внутренних дел Л.П. Берия, почти 500 тысяч чеченцев и ингушей

были выселены с территории Чечено-Ингушской АССР в Среднюю Азию и

Казахстан.

В 1934 году Чеченская и Ингушская автономные области были

объединены в единую Чечено-Ингушскую автономную область. В 1936 году

она была преобразована в Чечено-Ингушскую АССР. В первой половине 40-

х годов здесь проживало 731,7 тыс. жителей, в том числе 387,8 тыс. чеченцев

84

(52,8%), 75 тыс. ингушей (12,0%), 205,8 тыс. русских (27,8%), 57 тыс. прочих

(7,4%). Несмотря на все усилия и репрессии НКВД и регулярной армии,

Советской власти так и не удалось "советизировать" или хотя бы установить

твердый государственный порядок в чеченских аулах, особенно горных.

Население продолжало придерживаться родоплеменного, "тейпового"

уклада, находясь под сильным влиянием мусульманского духовенства

(шейхов) и законспирированных подпольных националистических

организаций, тайно храня большое количество оружия.

За период с 1921-1940 годы на территории Горской, а затем Чечено-

Ингушской АССР произошло не менее шести крупных повстанческих

антисоветских выступлений.

До 1938 года не практиковался систематический призыв чеченцев и

ингушей в Красную Армию - ежегодно призывалось не более 300-400

человек. Затем призыв был значительно увеличен, а в 1940-1941 годах

проводился в полном соответствии с законом о всеобщей воинской

обязанности.

В 1940 году в ЧИАССР было арестовано 1055 человек, изъято 839

винтовок и револьверов, много боеприпасов, предано суду 846 дезертиров. В

том же году была выявлена повстанческая организация шейха Магомет-

Хаджи Курбанова, в январе 1941 года локализовано вооруженное

выступление в Итум-Калинском районе под руководством Идриса

Магомадова [1, с. 25].

После начала войны мобилизация чеченцев и ингушей оказалась

фактически сорванной. Как говорится в подготовленном международным

фондом "Демократия" сборнике документов "Сталинские депортации. 1928-

1953": "полагая и надеясь, что СССР войну проиграет, многие муллы и

тейповые авторитеты агитировали за уклонение от военной службы или

дезертирство" [1, с. 27].

Из-за массового дезертирства и уклонения от службы весной 1942 года

приказом НКО СССР призыв в армию чеченцев и ингушей был отменен. В

1943 году был разрешен призыв примерно 3 тысяч человек, но почти две

трети из них дезертировало. Из-за этого не удалось сформировать 114-й

Чечено-Ингушскую кавалерийскую дивизию, ее пришлось переформировать

в полк. После этого дезертирство также носило массовый характер [2].

Необходимо отметить, что поведение чеченцев и ингушей,

дезертировавших из рядов Красной армии или даже переходивших на

сторону противника, не было чем-то исключительным. В общей сложности

от 800 тысяч до миллиона советских граждан всех национальностей в годы

войны служили немцам с оружием в руках.

С другой стороны, согласно данным, обнародованным российским

историком Василием Филькиным, на фронтах Великой Отечественной войны

сражались 28,5 тысяч чеченцев и ингушей (19,5 тысяч призванных или

пошедших на фронт добровольцами плюс девять тысяч тех, кого война

застала в армии). По информации чеченского Общества ветеранов войны

число участников войны достигает 44 тысячи человек [3].

85

Многие попавшие на фронт вайнахи проявили себя с самой лучшей

стороны. За годы войны 10 вайнахов стали Героями Советского Союза. На

войне погибли 2300 чеченцев и ингушей.

С началом войны на территории ЧИАССР наблюдается активизация

антисоветских вооруженных формирований.

В октябре 1941-го года вспыхнули антисоветские восстания в

Шатойском, Итум-Калинском, Веденском, Чеберлоевском и Галанчожском

районах под предводительством Хасана Исраилова и Маирбека Шерипова.

Они были направлены, прежде всего, против колхозного строя. В начале

1942 года Исраилов и Шерипов объединились, создали "Временное народно-

революционное правительство Чечено-Ингушетии" [3].

По мере приближения в 1942 году линии фронта к границе в республике

повстанческие силы стали выступать активнее. В августе - сентябре 1942

года почти во всех горных районах Чечни были распущены колхозы, к

восстанию Исраилова и Шерипова примкнули несколько тысяч человек, в

том числе десятки советских функционеров.

После появления осенью 1942 года немецких десантов (большую часть

составляли завербованные чеченцы и ингуши) в Чечне, НКВД обвинило

Исраилова и Шерипова в создании профашистских партий "Национал-

социалистической партии Кавказских братьев" и "Чечено-горской национал-

социалистической подпольной организации".

Однако никакого "поголовного участия чеченцев и ингушей в

антисоветских бандах" не было. На учете НКВД на территории Чечено-

Ингушетии состояло 150-200 вооруженных групп общей численностью 2-3

тысячи боевиков. Это примерно 0,5% населения Чечни [2].

Всего с начала войны до января 1944 года в республике было

ликвидировано 55 вооруженных групп, 973 боевика убито, арестован 1901

человек – боевики или их пособники.

Территория ЧИАССР практически не была под оккупацией, так что

обвинить ее народы в прямом предательстве было непросто. Кроме того,

депортация состоялась, когда вермахт уже был отброшен на сотни

километров от Кавказа, и, следовательно, явилась не военной

необходимостью, а откровенно карательным актом.

Решение депортировать чеченцев и ингушей Президиум Верховного

Совета СССР мотивировал тем, что "в период Великой Отечественной

войны, особенно во время действий немецко-фашистских войск на Кавказе,

многие чеченцы и ингуши изменили Родине, переходили на сторону

фашистских оккупантов, вступали в ряды диверсантов и разведчиков,

забрасываемых немцами в тыл Красной Армии, создавали по указке немцев

вооруженные банды для борьбы против советской власти, а также учитывая,

что многие чеченцы и ингуши на протяжении ряда лет участвовали в

вооруженных выступлениях против советской власти и в течение

продолжительного времени, будучи не заняты честным трудом, совершают

бандитские налеты на колхозы соседних областей, грабят и убивают

советских людей"[4, с.32].

86

В частности, утверждалось существование массовой повстанческой

организации "Объединенная партия кавказских братьев" под водительством

Хасана Исраилова (Терлоева) и др.

В октябре 1943 года в республику для изучения ситуации прибыл

заместитель наркома, комиссар госбезопасности 2-го ранга Б.З.Кобулов. В

докладной записке Л.П. Берии он писал: "Отношение чеченцев и ингушей к

советской власти наглядно выразилось в дезертирстве и уклонении от

призыва в ряды Красной Армии. При первой мобилизации в августе 1941 г.

из 8000 человек, подлежащих призыву, дезертировало 719 человек. В октябре

1941 г. из 4733 человек 362 уклонились от призыва. В январе 1942 г. при

формировании национальной дивизии удалось призвать лишь 50 процентов

личного состава. В марте 1942 г. из 14576 человек дезертировало и

уклонилось от службы 13 560 человек, которые перешли на нелегальное

положение, ушли в горы и присоединились к бандам. В 1943 г. из 3000

добровольцев число дезертиров составило 1870 человек" [4, 33-34].

По данным Кобулова, в республике насчитывалось 38 сект, включавших

свыше 20 тысяч человек. Это были в основном иерархически организованные

мусульманские религиозные братства мюридов.

"Они ведут активную антисоветскую работу, укрывают бандитов,

немецких парашютистов. При приближении линии фронта в августе-

сентябре 1942 г. бросили работу и бежали 80 членов ВКП (б), в том числе 16

руководителей райкомов ВКП (б), 8 руководящих работников райисполкомов

и 14 председателей колхозов", - писал Богдан Кобулов [4, с. 34].

В ноябре 1943 года заместитель наркома внутренних дел В.Чернышев

провел совещание с начальниками УНКВД Алтайского и Красноярского

краев, Омской и Новосибирской областей. Он, в частности, обсуждал с ними

вопросы, связанные с намечаемой операцией "Чечевица" — депортацией

около 0,5 млн. вайнахов (чеченцев и ингушей). Ориентировочно намечалось

в Алтайский край, Омскую область и Красноярский край переселить по 35-40

тысяч человек, в Новосибирскую обл. – 200 тыс. человек. Но эти регионы,

видимо, сумели уклониться, и в плане, представленном Берии в середине

декабря, дислокация была совершенно иной: горцев распределяли между

областями Казахстана и Киргизии.

Для поддержания порядка в местах новых поселений намечалось

открыть 145 районных и 375 поселковых спецкомендатур с 1358

сотрудниками. Был решен и вопрос о транспортных средствах. В целях

обеспечения перевозок Наркомату путей СССР предписывалось с 23 января

по 13 марта 1944 г. поставлять по 350 крытых вагонов, с 24 по 28 февраля –

по 400 вагонов, с 4 по 13 марта – по 100 вагонов ежедневно. Всего

формировалось 152 маршрута по 100 вагонов в каждом, а в целом 14 200

вагонов и 1 тыс. платформ [4, с.34-35].

29 января 1944 года нарком внутренних дел СССР Л.П. Берия утвердил

"Инструкцию о порядке проведения выселения чеченцев и ингушей" [4, с.34-

35].

87

31 января 1944 года Государственный Комитет Обороны под

председательством И.В. Сталина издал два постановления о депортации

чеченцев и ингушей: № ПГКО-5073сс "О мероприятиях по размещению

спецпереселенцев в пределах Казахской и Киргизской ССР" и № ПГКО-

5074сс "О порядке принятия на Северном Кавказе скота и

сельскохозяйственных продуктов".

17 февраля 1944 года Берия доложил Сталину, что на учет как

подлежащие переселению взято 459 486 чел., включая проживающих во

Владикавказе и Дагестане. В ходе первой массовой операции (фазы "первых

эшелонов") должно было быть отправлено 310 620 чеченцев и 81 100

ингушей.

20 февраля 1944 года в Грозный для личного руководства операцией

прибыл Л. Берия вместе с И. Серовым, Б. Кобуловым и С. Мамуловым. В

операции были задействованы крупные силы - до 19 тыс. оперативных

работников НКВД, НКГБ и "СМЕРШ" и около 100 тыс. офицеров и бойцов

войск НКВД, стянутых со всей страны для участия в "учениях в горной

местности". Операция была рассчитана на восемь дней.

21 февраля Л.П. Берия издал приказ по НКВД № 00193 о депортации

чеченцев и ингушей.

22 февраля Берия встретился с руководством республики и высшими

духовными лидерами, предупредил их об операции, намеченной на раннее

утро 23 февраля, и предложил провести необходимую работу среди

населения [5, с. 20].

Влияние духовных лидеров было огромным и сотрудничество их в

данном вопросе признавалось крайне важным. "Как партийно-советским, так

и духовным лицам, используемым нами, обещаны некоторые льготы по

переселению (несколько будет увеличена норма разрешенных к вывозу

вещей)", - сообщил Берия Сталину [5, с. 20].

Операция "Чечевица" началась 23 февраля 1944 года в 02:00 по

местному времени, когда по радио был передан кодовый сигнал "Пантера".

В шесть утра военные начали стучаться в дома и будить хозяев, давая им

два часа на сборы. Затем их везли грузовиками к ближайшим

железнодорожным станциям и грузили в "теплушки".

Разрешалось брать до 500 кг груза на семью, но фактически большую

часть вещей пришлось оставить, поскольку в каждом вагоне должны были

поместиться 45 человек со всем имуществом. "Спецпереселенцы" должны

были сдать скот и зерно и получить взамен аналогичное количество от

властей на новых местах жительства, но в большинстве случаев это правило

не выполнялось.

За 23 февраля, первый день операции, было выселено 333 739 чел., из

них 176 950 погружено в вагоны. К 1 марта было отправлено 478479 чел., из

них 387 229 чеченцев и 91250 ингушей (было среди них и около 500

представителей других народов, в основном аварцев, выселенных по

ошибке). Около 6 тыс. чеченцев из-за снега застряли в горах в

Галанчжойском районе, операция там растянулась до 2 марта.

88

По официальным данным, в ходе операции были убиты 780 человек,

арестовано 2016 "антисоветского элемента", изъято более 20 072 единицы

огнестрельного оружия. Скрыться в горах сумели 6544 человека.

Широкую огласку получила операция в высокогорном ауле Хайбах

Галанчжойского (сейчас на территории Ачхой-Мартановского) района. 23

февраля в районе аула Хайбах пошел сильный снег, заваливший дороги и

жители не могли спуститься с гор, чем срывали график депортации.

Комиссар госбезопасности 3-го ранга Михаил Гвишиани приказал загнать

людей - около 200 человек, по другим свидетельствам— 600–700 человек – в

колхозную конюшню и сжечь. Тех, кто пытался вырваться, расстреливали из

автоматов. Расстреляли и жителей окрестных хуторов [6, с. 3].

Позже для расследования операции в этом районе были созданы две

комиссии - в 1956 и 1990 года, однако уголовное дело так и не было доведено

до конца. В официальном отчете руководившего операцией в этом районе

комиссара госбезопасности 3-го ранга М.Гвишиани говорилось лишь о

нескольких десятков убитых или умерших в пути.

Кроме того, согласно опубликованному фондом "Демократия" в

сборнике документов "Сталинские депортации. 1928-1953", в одном из

селений были убиты три человека, в том числе восьмилетний мальчик, в

другом - "пять женщин-старух", в третьем - "по неуточненным данным"

"самочинный расстрел больных и калек до 60 человек" [6, с. 3].

Отдельные работники наркомата госбезопасности сообщали о "ряде

безобразных фактов нарушения революционной законности, самочинных

расстрелах над оставшимися после переселения чеченками-старухами,

больными, калеками, которые не могли следовать", но наказания никто не

понес.

Последними - 29 февраля – родные места покидала национальная

политическая элита ЧИ АССР: отдельными эшелоном ее отправили в Алма-

Ату. Единственное послабление для элиты состояло в том, что ее везли в

нормальных пассажирских вагонах и позволили взять больше вещей. Через

несколько месяцев, летом 1944 года, нескольких духовных лидеров чеченцев

вызвали в республику для того, чтобы они помогли уговорить боевиков и

уклонившихся от депортации чеченцев прекратить сопротивление.

Всего, как следует из доклада начальника конвойных войск НКВД

генерала Бочкова Берии, в 180 эшелонах по 65 вагонов в каждом было

отправлено 493 269 человек (в среднем по 2740 человек на эшелон). В пути

родились 56 младенцев и умерли 1272 человека, главным образом от

простуды или обострения хронических болезней.

"В переполненных до предела "телячьих вагонах", без света и воды,

почти месяц следовали мы к неизвестному месту назначения... - рассказывал

заведующий отделом бывшего Северо-Осетинского обкома КПСС ингуш X.

Арапиев. - Пошел гулять тиф. Лечения никакого, шла война... Во время

коротких стоянок, на глухих безлюдных разъездах возле поезда в черном от

паровозной копоти снегу хоронили умерших (уход от вагона дальше, чем на

пять метров, грозил смертью на месте)..." [7, с. 43-44].

89

К 20 марта на место прибыли 491 748 депортированных чеченцев и

ингушей.

В июле 1944 года Берия представил Сталину окончательную

информацию: "Во исполнение постановления Государственного Комитета

Обороны НКВД в феврале-марте 1944 г. было переселено на постоянное

жительство в Казахскую и Киргизскую ССР 602.193 человека жителей

Северного Кавказа, из них чеченцев и ингушей - 496.460 человек,

карачаевцев - 68.327, балкарцев - 37.406 чел." [7, с. 43-44].

Подавляющее большинство вайнахских переселенцев было направлено в

Казахстан (239 768 чеченцев и 78470 ингушей) и Киргизию (70 097 чеченцев

и 2278 ингушей). Районами сосредоточения чеченцев в Казахстане стали

Акмолинская, Павлодарская, Северо-Казахстанская, Карагандинская,

Восточно-Казахстанская, Семипалатинская и Алма-Атинская обл., а в

Киргизии - Фрунзенская и Ошская. Сотни спецпоселенцев, работавших на

родине в нефтяной промышленности, были направлены на месторождения в

Гурьевской обл.

Указом от 8 марта 1944 года 714 участников депортации были

награждены "за образцовое выполнение специальных заданий", в том числе

боевыми орденами Суворова, Кутузова и Красного Знамени.

Однако депортация на этом не завершилась. До конца 1945 года ей

подвергались чеченцы и ингуши, оставшиеся по различным причинам на

территории республики, проживавшие в соседних областях и республиках,

отбывавшие наказание в исправительных колониях и трудовых лагерях,

расположенных на территории Европейской части РСФСР, мобилизованные

в Красную Армию. По данным отдела спецпоселений МВД, среди

возвратившихся с фронта спецпереселенцев Северного Кавказа

насчитывалось 710 офицеров, 1696 сержантов, 6488 рядовых.

7 марта 1944 года Указом Президиума Верховного Совета СССР была

ликвидирована Чечено-Ингушская АССР, и на месте районов, населенных

чеченцами, был создан Грозненский округ в составе Ставропольского края. В

него вошло, однако, менее 2/3 бывшей территории ЧИАССР; одновременно в

его состав добавили северо-восточные районы Ставропольского края,

населенные ногайцами, даргинцами, кумыками (до 1937 года эти земли

входили в Дагестан) и русскими. Позднее Грозненский округ был

преобразован в Грозненскую область (с включением в ее состав бывшего

Кизлярского округа).

Не включенная в Грозненский округ часть Чечено-Ингушетии – ее

бывшие западные и, отчасти, южные районы (то есть собственно Ингушетия)

– были переданы Грузии и Северной Осетии, а восточные и юго-восточные (в

частности, Веденский, Ножайюртовский, Саясановский, Чеберлоевский в

существовавших границах, а также, частично, Курчалоевский, Шароевский и

Гудермесский районы) присоединены к Дагестану.

Большинство районов, населенных ингушами, были включены в состав

СО АССР, - за исключением Сунженского и Галашкинского (Ассинская

долина) районов, включенных в Грозненский округ, а также южной части

90

Пригородного района (Джераховская долина), отошедшей к Грузии. К

Северной Осетии отошла и часть Курпского района Кабардино-Балкарии, где

до депортации также проживали ингуши. Еще раньше — Указом от 1 марта

1944 года — к Северной Осетии из Ставропольского края был отнесен город

Моздок с русским населением. "Освободившиеся" после депортации земли

заселены в основном осетинами из Грузии (в Пригородном районе) и

русскими (в Сунженском).

Соответственно, репрессированы были и все ингушские названия, их

заменили осетинскими или русскими. Так, Указом ПВС РСФСР от 29 апреля

1944 года районы, отошедшие от Чечено-Ингушетии к Северной Осетии,

были переименованы: а) Пседахский — в Аланский; б) Назрановский— в

Коста-Хетагуровский; в) Ачалукский — в Нартовский (с переносом центра

из с. Ачалуки в с. Нартовское — бывшее Кантышево). Другим Указом ПВС

РСФСР (от 30 августа 1944 года) переименованы были все районы и их

центры в Грозненской обл.

Переселенцы, включая детей, обязаны были еженедельно отмечаться в

спецкомендатурах. За самовольное оставление места жительства полагалось

20 лет лагерей.

Власти далеко не везде смогли обеспечить вновь прибывших

продовольствием, работой и жильем. Сложно сказать, чего здесь было

больше: жестокости по отношению к "предателям", или обычной

неразберихи, неизбежной при скоропалительном и массовом переселении.

Реабилитация и возвращение

16 июня 1956 года с чеченцев и ингушей были сняты ограничения по

спецпоселению, но без права возвращения на родину.

9 января 1957 года указами Президиума ВС СССР и Президиума ВС

РСФСР восстановлена Чечено-Ингушская АССР, в состав которой были

включены три района, изъятые из Ставропольского края и населенные

преимущественно казаками и ногайцами — Каргалинский, Шелковской и

Наурский. Чеченские земли, отошедшие к Дагестану и Грузии, были

полностью возвращены, у большинства районов были восстановлены

чеченские и ингушские названия.

Ряд горных районов под предлогом экономической нецелесообразности

ведения в них сельского хозяйства для проживания чеченцев был закрыт

(Итумкалинский, Галанчжоский и Шароевский районы; до депортации в них

проживало более 75 тыс. чел.), а их жителей стали селить в казачьих

станицах и в плоскостных аулах трех районов, переданных из состава

Ставропольского края. Было запрещено возвращение в родные аулы

чеченцев-аккинцев, проживавших до депортации в Хасавюртовском, Ново-

Лакском и Казбековском районах Дагестана: для них, согласно специальному

постановлению Совета министров Дагестанской АССР №254 от 16 июля

1958 года, был установлен специальный паспортный режим.

Не была возвращена и примерно 1/6 часть бывших ингушских земель, в

частности, прилегающий к Владикавказу и несколько усеченный при

депортации Пригородный район (один из пяти ингушских районов,

91

переданных после депортации в Северную Осетию), узкая полоска по

правому борту Дарьяльского ущелья от границы с Грузией до реки Армхи

(этот участок, как и Джераховское ущелье, в 1944 –1956 гг. входил в состав

Грузии), а также часть бывшего Пседахского района — узкая 5–7-

километровая полоса, связывающая основную территорию с Моздокским

районом (так называемый "Моздокский осетинский коридор") [7, с. 44-47].

Сразу после указа десятки тысяч чеченцев и ингушей в Казахстане и

Киргизии уволились с работы, распродали имущество и стали добиваться

выезда к прежнему месту жительства.

Весной 1957 года на родину возвратилось 140 тыс. чел. (при плане в 78

тыс. чел.), а к концу года — около 200 тыс. человек. Власти были вынуждены

летом 1957 года временно приостановить возвращение чеченцев и ингушей

на родину.

Одной из причин была складывающаяся на Северном Кавказе

напряженная ситуация - местные власти оказались не готовы к массовому

возвращению и конфликтам между вайнахами и занявшими в 1944 году их

дома и земли поселенцами из Центральной России и малоземельных районов

Северного Кавказа.

В августе 1958 года вспыхнули беспорядки, около тысячи человек

захватили обком партии в Грозном и устроили там погром. Пострадали 32

человека, в том числе четыре работника МВД, погибли двое гражданских и

10 были госпитализированы, арестованы почти 60 человек.

Осетинское население из Назрановского, Пседахского и Ачалукского

районов в течение 1957–1958 гг. было переселено — но не в Грузию, откуда

его привозили по разнорядке, а в Пригородный район, в котором также

оставались обосновавшиеся там осетинские переселенцы.

Ингушам не запрещалось возвращаться в Пригородный район. Но

возвращаться приходилось в занятые чужими людьми села, строиться на

окраинах и задворках, под косыми недружелюбными взглядами непрошеных

соседей, а то и вовсе на пустом месте (так возник, например, совершенно

новый ингушский поселок Карца). В результате Пригородный район стал

ареалом чересполосного, смешанного и весьма плотного расселения двух

этносов с натянутыми отношениями друг с другом.

В 1959 году на родине (с учетом Пригородного района) проживало лишь

не более 60% чеченцев и 50% ингушей. К 1970 году эта доля достигла,

соответственно, 90% и 85%.

В целом же темпы возвращения чеченцев и, особенно, ингушей на

родину были значительно ниже, чем у других репрессированных народов. В

случае ингушей это в значительной мере объясняется невозвращением

земель.

В отличие от других национальных образований в составе СССР, пост

первого секретаря Чечено-Ингушского обкома партии всегда занимали

русские. Единственным исключением стал последний партийный глава

республики Доку Завгаев.

92

14 ноября 1989 года и 26 апреля 1991 года были приняты законы СССР и

РСФСР "О реабилитации репрессированных народов", в основном

дублировавшие друг друга.

С одной стороны, они предусматривали "признание и осуществление их

права на восстановление территориальной целостности, существовавшей до

антиконституционной политики насильственного перекраивания границ, на

восстановление национально-государственных образований, сложившихся до

их упразднения, а также на возмещение ущерба, причиненного

государством".

С другой стороны, указывалось, что "процесс реабилитации не должен

ущемлять права и законные интересы граждан, проживающих в настоящее

время на данных территориях".

Трудноразрешимое противоречие привело к конфликтам, так до конца

не разрешенным.

Список использованной литературы:

1. Чечня, 1941-1944: фронт за линией фронта - Военный вестник. Февраль 2002 года

N 2 (25)

2. Наказанный народ. Как депортировали чеченцев и ингушей - РИА "Новости",

22.02.2008 г.

3. Кречетников А. Операция "Чечевица": 65 лет депортации вайнахов. -

BBCRussian.com, 23.02.2009.

4. Бугай Н.Ф. Правда о депортации чеченского и ингушского народов. - Вопросы

истории. 1990.- № 7.-с. 32-36

5. П. Полян. Не по своей воле... История и география принудительных миграций в

СССР. О.Г.И — Мемориал, Москва, 2001 г.

6. Ольга Тимофеева. Сопротивляемость организма - "Известия", 17.03.2004.

7. Бугай Н.Ф. Депортация народов. - Сб. "Война и общество", 1941-1945 книга

вторая. - М.: Наука, 2004.

БАТЫС СІБІРДЕГІ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ЖӘНЕ А.ТҰРЛЫБАЕВ

Байдалы Р.Ж.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

тарих мамандығының PhD докторанты

Бірінші дүниежүзілік және азамат соғысы аяқталғаннан кейін Ресейде

бейбітші-лік заман басталды. Қызылгвардияның капитализмге шабуылы

аяқталды. Жаңа экономикалық саясат жұмыс істей бастады. Елді өзгертетін

жаңа бағыт керек болды. Осы уақытта совет үкіметі дамыған сайын тап

күресі шиеленісе түседі деген Сталиннің концепциясы пайда болды. Міне

осы теория халыққа қарсы жаппай террордың негізіне айналды. Бұны

алғашқылардың бірі болып шаруалар сезінді. «Бай құлақтарды тап ретінде

жою» ұранымен дәулетті шаруа қожалықтарын құртты. Олардың сталиндік

жүйеге жанталаса қарсылығы жеңіліспен аяқталды. Бұл Қазақстанда қазақ

ауылдарында болса, Батыс Сібірде деревнияларда жүргізілді. Ең негізгі

93

қарсыласты құртқаннан кейін, социализмді күшпен орнату үшін партия

ішінде тазарту жұмыстарын жүргізу керек болды. 1937 жылдың ЦК ВКП (б)

ақпан-наурыз пленумдарында үлкен террордың соңғы дайындық кезеңі

болды. Террордың механизмі қалыптасты. Біз қарастыратын Омбы жеріндегі

«Үлкен террорь» Мәскеуден басталды, ол, Бухарин ісімен байланысты

болды. Оның негізгі айыптарының бірінСібірмен байланыстырды. Бухарин

мен Рыкоттың ісі бойынша Ежов баяндама жасап, тұтқындалған сібірлік

Яковленконың мәлімдеуі бойынша 30-жылдардың басында Сібірде

көтерілістің ошағы құрылды, оны Бухаринге әрдайым Яковленко хабарлап

отырғанын, Батыс Сібір, Краснояр өлкесі, Шығыс Сібірдің кейбір

аудандарында көтеріліс ұйымдастырылуы мүмкін екенін,соның нәтижесінде

Бухарин Сібір мемлекетін құрып, Сталин жүйесін тоқтататыны туралы ойы

пайда болғанын жеткізді.[1,5 б.].Міне осындай ойлап табылған фальшивканы

дәлелдеу керек болды. Сол үшін Сібірдің көтеріліске дайындалғанын растау

ғана қалды. СондықтанОмбы өңірінде өздері ойлап тапқан көтеріліс

ошақтарын аша бастады. Онда жүргендер, атап айтсақ: қалаларда патша

үкіметі кезінде қызмет жасаған офицерлер, ауылдарда казачества,

репрессияға ұшыраған шаруалар болды. Жалпы, барлық дәстүрлі дәстүрлі

емес дін өкілдері, зиялылар, сауаттылар, ауыл, аудан басшылары және

әртүрлі ұлт өкілдері назарға ілікті. Соның бірі де бірегейі Омбының байырғы

тұрғындары қазақтар еді.

Бұл өңірде қазақтарға қарсы бағытталып, арнайы ұйымдастырылған

жаппай қуғын-сүргін 1937 жылы Сібір әскери округі прокуратурасының

жергілікті қазақтардың Кеңес үкіметін құлату мақсатында құрған астыртын

лаңкестік ұйымын әшкерелеу туралы ойдан шығарған іс қозғауынан

басталды. Оны олар 1933 жылдан бастады. Мұндай ұйымды аса беделді,

жалпақ жамиғатқа кеңінен белгілі адамдар басқарған болса өте нанымды

шығатындықтан және елді соңынан ертіп кете алатын әділетті адамдардан

құтылу мақсатында олардыхалықтың жауы етіп корсетуәдісін

қолданды.Сондықтан омбылық қазақтарға әбден танымал, қайраткер

азаматтар Мұқан Әйтпенов пен Айдархан Тұрлыбаевтарға Сібір Қазақстан

және Орта Азия халықтарының басын біріктіріп, түркі тектестердің біртұтас

мемлекетін құруды мақсат етті және жер-жерде қарулы көтеріліс жасауға

дайындық жүргізетін жасырын астыртын ұйымдардың «жүйесін құрды»

деген айып тақты. Олардың «әрекеттері» сол уақытта Мәскеуде аса

лауазымды қызмет атқарып отырған Тұрар Рысқұловтың есімімен

байланыстырылып, Омбы өңірінде астыртын ұйымдар құруға тапсырманы

бұлар содан және оның Қазақстан мен Түркістандағы сыбайластарынан алып

отырғандегендері мұрағатдеректеріндегі ашылған іс парақтарынан нақты

көрініс тапты[2, 7 б.].

1937 жылдың мамыр айында Мұқан Айтпенов тұтынға алынып, оның

Балта ауылында Кеңес үкіметіне көңілі толмайтынын, олардың мұсылман

дініне қысым жасап жатқанын, Республикаларда жөні дұрыс ұлттық саясат

жүргізілмей, артта қалған ұлттарды қанап, жойып жіберу үшін дәстүрлі

шаруашылықтарын аздырып-тоздырғанын, халықты күндерін көре алмайтын

94

халге жеткізгенін айтқаны үшін айыптады. Мысалы оның 1931-1933

жылдардағы Қазақстандағы қолдан жасаған ашаршылықта халықтың жаппай

қырылуын, ащшы шындықты айтқаны үлкен айып болып тағылды[3, 6 б.].

НКВД тергеушілері қазақ ұлтшылдарының Сібірдегі барлық қазақ

ауылында, Омбы, Новосибирск облыстарында, аудандарында бөлімшелерін

құрған өте ауқымды астыртын ұйымды әшкерелегендігін Мәскеуге

мақтанышпен хабарлап отырған. Бұрынғы «Алашорда» партиясына мүше

болғандардың бәрі қамауға алынынып, оларға «Алашорда» астыртын

ұйымның мүшелері деп айып тағылды. Ойдан шығарылған

контрреволюциялық, лаңкестік ұйымның аса күрделі екендігін білдіру үшін

орысша сауатты азаматтары жоқ ауылдардағы мұсылманша хат

танитындардың барлығын бір күнде ұстап әкетіп, қамап тастаған. Намаз

оқып, құран аударатындар тегіс қамауға алынып, ұрып-соғу, азаптау арқылы

ешқашан жасамаған қылмыстарын мойындатқан.

Омбылық тарихшы В.М. Самасудовтың: «Об операции по

репрессированию бывших кулаков, уголовников, и других антисоветских

элементов» Из проэкта оперативного приказа народного комиссара

внутренных дел Союза ССР. Гор. Москва. 30 июля 1937 г.–депкелтірген

құжатында Омбы облысы бойынша бірінші санат бойынша 1000, екінші

санат бойынша 2500 адам репрессияға ұшырауы керек. Бұл операция 1937

жылдың 5 тамызында басталып 4 айда аяқталуы тиіс еді [4, 44-45 б.] дегені

дәлел.

Омбыда үштіктер жұмысын Омбы облысынның НКВД басқармасының

басшысы, Омбы облысының партия хатшысы, облыстық атқарушы

комитетінің төрағасы жүргізді. Үштіктің бірінші отырысы 1937 жылдың 5

тамызында болып №1 хаттамасы толтырылды. Жалпы 1937 жылдың ішінде

олар 50 хаттама толтырған.Ал, айналдырған он күннің ішінде бірінші

санаттағы 5444 адамды тұтқындап, бірінші санаттағы лимитті 8 мыңға дейін

көбейтуді сұраған[4,47 б.]. Солақай саясатты шаш ал десе бас алатындар

науқанға айналдырып, қаптаған халық жауларын іздеумен болған.

Шаруашылық тұралап, егін орылмай, жұмыс істелмей жатқанда басшылар

бас көтермей хаттама толтырумен болған.

Ең үлкен астыртын ұйымдардың бірі Шарлақ ауданында «әшкереленді».

Бұл топтың тізіміне 41 адам тіркелген. Жасы жетпіс екіге келген Нұрпейіс

Сәрсенов ақсақал оның басшысы болып есептелінді. Өйткені бұл кісі кезінде

«Алашорда» партиясына мүше болған еді. Ауылдардағы дуалы ауыз, көргені

көп, беделі биік, иманды инабатты ақсақалдардың барлығы астыртын

ұйымның басшылары және дем беруші насихатшылары ретінде қамауға

алынды. Осы 41 адамның 37-сі ату жазасына кесілді. Қалған 4 адам он

жылға сотталды. 1937 жылдың 5 тамызында Павлоград ауданының

ауылдарында зиянкестік әрекеттер жасау үшін құрылған айып тағылған

топтың мүшелері Ш.Көпеев, Х.Байдаменов, Н.Рахымов, және

контрреволюциялық троцкистік-зиновьевтік банданы мадақтады деп

ұсталған Шарбақкөл ауданындағы «Жарық жұлдыз» колхозының мүшелері

М.Бозов пен С.Салиндер Омбының төтенше үштігінің қаулысымен ату

95

жазасына кесілді. Сол жылдың 4 қыркүйегінде Павловград ауданынан

ұлтшыл астыртын ұйым құрды деген айып тағылып, ағайында Омар және

Ш.Есеновтер мен С.Әлжанов бастаған 18 азамат ату жазасына кесілді. Қазан

айының соңында Русская Поляна ауданындағы қазақ ауылдарынан

Қ.Марқашев 6-адам, М.Исабаев 4-адам және Қ.Жарасбаевтар 6-адам

басқарды деген астыртын ұйымның үш бөлімшесі әшкереленіп, олардың

барлығы атылды. 26 қазанда Азов ауданының 30 қазағына банды деп айып

тағылып, оның 25–сі атылды.Қалғандары 10 жылға сотталды. Москаленск

ауданында сауатты 25 қазақтың 18 атылған [2,7 б.].

Бұл ұйымның басшылары арасында жазушы драматург Қ.Кемеңгеров

те болды.

17 қарашада Омбы облысының оңтүстік аудандарында мекен ететін 82

қазаққа айып тағылып, оның 64 атылып, қалғандары 10 түзеу лагеріне

айдалды. Омбы өңірінің әр түкпірінен ұсталған бірін-бірі білмейтін

азаматтарға Айдархан Тұрлыбаев кеңес үкіметіне қарулы қарсылық

көрсетуге үгіт жүргізіп, астыртын ұйымға тартқан деген айыптар тағылған

болатын. Сонымен қатар сауатты қазақтарға А.Тұрлыбаев басқарды деген

топ мүшелеріне «Улем әскері» атты татардың ұйымымен астыртын

байланыс орнатқан– деген де жала жабылды.

Енді біз 1937 жылдың қуғын-сүргігінінде есімі жиі айтылатын

А.Тұрлыбаевқа тоқталсақ. Ол, 1937 жылдың 20 маусымына дейін Омбы

облыстық тұтынушылар кәсіподағында заң кеңесші қызметін атқарып

жүргенде Омбы облысының НКВД басқармасының қызметкерлері №1188

орденімен Омбы қаласында Мясницкий 80 көшесінде тұратын

А.Тұрлыбаевты түн ішінде тұтқынға алып, үйіне тінту жүргізеді[5, 157 п.].

Біздің қолымыздағы құжатқа сүйенсек А.Тұрлыбаевқа Омбы облысының

мемлекеттік қауіпсіздіктің үшінші басқармасының екінші бөлімінің бастығы

лейтенанттың 5 шілдедегі қаулысында қаралған тергеу материалына

байланыстымынадай айып тағылады: «будучи активным алашордынцем во

время колчаковской реакции в Сибири выдавал белогвардейцам лиц

сочувствующих советской власти. Производил мобилизацию джигитов для

борьбы с советской властью. После разгрома белогвардейщины в Сибири

продолжал контр националистическую деятельность, направленную на

свержение советской власти и создание пан-тюркского государства.

Совместно с другими лицами подготовлял к-р кадры для поднятия восстания

в период военных осложнений. Поэтому на основании вышеизложенного и

руководствуясь ст.ст. 128 и 129 УПК РСФСР.» Постанавил гражданину

Турлыбаеву Айдархана предявит обвинение по ст. 58 п. 2, 11 и 13 ук, меру

пересечения способ уклонения от следствия и суда оставить прежную т.е.

содержание под стражей[5,160 п.]–делінген. Бұл құжаттан біз

А.Тұрлыбаевқа тұтқындағаннан кейін жалған айып тағып,қайта-қайта

тергегенін көреміз. Құжатта тағылған айыппен А.Тұрлыбаев танысып, қолын

қойған.

Шындығында, нақ сол аласапыран уақытта жалғыз іске тартылған

зиялылар ғана емес, сол зұлматты оқиғалар куәсі болған әркімнің

96

шыншылдық, батылдық, шыдамдылық сияқты адами сапалық қасиеттері де

сынға алынды. Әсіресе, бұл кез репрессияланған зиялылардың отбасыларына

ауыр тиді. Олардың базбіреулері аман қалу үшін өз туғандарынан бас тартуға

мәжбүр болса, басқалары араша түсуге әрекеттенеді [6,170 б.].

1940 жылы 5 желтоқсанда Сағида Рахимовнаның – жұбайым Тұрлыбаев

Айдарханды 1937 жылдың маусым айында НКВД қызметкерлері алып кетті,

қазіргі таңға дейін хабарсызбын, не өлі не тірі екенін білмеймін– деп Омбы

облыстық прокурорына жолдаған хаты жауапсыз қалғанға ұқсайды [6,87 п.].

Осы арада А.Тұрлыбаевтың отбасы жайына тоқталсақ, жұбайы Сағида

Рақымқызы 1888 жылы Қызылжар қаласында дәулеті асқан отбасыда

дүниеген келген. Ескіше, орысша оқыған көзі ашық, көңілі ояу кісі болған.

Күйеуі А.Тұрлыбаевты ұстағанда Алматыдағы қызы Софияның үйінде

болған. 1938 жылы күйеу баласы Т.Берденовты ұстағанда, қызы София 8-

жылға сотталғанда екі немересі Алдан мен Сунниятты қолына алып, оқудан

шығарылған үшінші баласы Мұратпен Ханты-мансидағы Леушиде тұрады.

Кейін соғыс біткеннен кейін Омбыға қайтып оралады. Қызы София АЛЖИР

лагерінен босағаннан кейін Ақмолада тұрып, Алматыға кетеді. Ол 1966

жылы марқұм болады. Оның Айдархан екеуінің төрт баласы болған [7, 266

б.].

София Айдарханқызы Тұрлыбаева (Берденова) (1909-1985). 1909 жылы

15 қазанда Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар қаласында дүниеге

келген. 1928 жылы Омбы қаласындағы педагогикалық бағыттағы 9-жылдық

мектепті бітірген соң қалалық оқу бөлімінің жолдамасымен Омбы

облысындағы Азово 4 жылдық бастауыш мектепте, 1929 жылдың

қыркүйегінен бастап Қызылжар қаласындағы №3 бастауыш мектепте

мұғалім болып жұмыс істеген. Ол1930 жылы Қызылжар қаласында қалалық

оқу бөлімі меңгерушісінің орынбасары Берденов Тайжанға тұрмысқа

шығады. Ал, үйленгеннен кейін күйеуін алдымен Көкшетау қаласындағы

«Колхоз жолы» аудандық газетіне, 1934 жылы БКП Қазақ өлкелік комитеті

Алматы қаласындағы Қазақ мемлекеттік баспасына бас редактор етіп

жіберілуіне байланысты сол қалада жұмыс істейді. 1937 жылы желтоқсанда

жұбайы Т.Берденовты «халық жауы» деп тұтқындап әкетеді. Ал, София

Айдарханқызын 1938 жылы ақпанда «Отанынына опасыздық жасағандардың

жарлары ұсталған лагерде» АЛЖИР-ге айдатып жібереді. Ол сол лагерде 8

жыл қамауда болып, елге оралған соң 1985 жылы Алматыда марқұм

болады[8, 61-63 б.].

Ризахан Айдарханұлы Тұрлыбаев (1912-1940)жақын туыстарының

естелігі бойынша геологиялық экспедиция жұмысына бара жатқан жолда

поезда қайтыс болған.

Мұратхан Айдарханұлы Тұрлыбаев (1914-1970) халық жауының баласы

ретінде Фрунзе атындағы Ленинград әскери-теңіз училищесіндегі оқуынан

шығарылады. Ол тумысынан дарынды зерек еді. Шет тілдерін меңгеріп,

әсересе неміс тіліне жетік болған, бірнеше музыкалық аспаптарда ойнаған.

Ол оқуынан шығып қалған соң Омбыдағы бухгалтерлік қысқа қурсқа түсіп,

оны бітірген соң Туман көліндегі Леуши ауылына– алыс Солтүстікке Ханты-

97

манси еліне аттанады. Ал, Ұлы Отан соғысы басталғанда Орман өнеркәсібі

шаруашылығының брон бергеніне қарамастан жоғарғы орындардың бәріне

соғысқа баруға өтініш айтып хат жаза береді. Сөйтіп 1942 жылы майданға

аттанып, «Кіші жердегі» Теректе басталған жауынгерлік жолын Кенисбергте

аяқтайды. Ол майданда айналасындағыларды неміс тілінде таза

сөйлейтіндігімен таңғалдырады. Мықты барлаушы болып, көптеген

жауынгерлік марапаттарды ие-ленеді.Мұрат Айдарханұлы соғыстан кейін

Омбы қаласында Сібір зауытында қаржы бөлімінің бастығы, 1950 жылы

«Красный двигатель» зауытында бас бухгалтер болады. 1959 жылы Алматы

қаласындағы Қаржы министрлігінің аға бақылаушы-ревизоры, 1960 жылы

С.М. Киров атындағы ҚазМУ-де бас бухгалтер қызметін атқарады [9, 5 б.].

Лейла Айдарханқызы Тұрлыбаева (1923-2005) әкесін тұтқындағанда

қасында болған. Сол сәтте бала Лейла 1914 жылдан бері Тұрлыбаевтар

отбасымен бірге тұрып келе жатқан неміс және француз тілінің мұғалімі М.Г.

Гронмен үйінде қалған. Лейла мектепті бітіре салысымен М.Г. Грон оны

алыстағы Леушиға бірге алып барып, қызды өзінің отбасына қосқан.

ОлМәскеу қаласындағы Орталық шет тілдер курсын сырттай бітіріп, неміс

тілінің мұғалімі болып жұмыс істейді. Ол Алматы шет тілдер институтын

бітірген соң Ауыл шаруашылық институтында кейіннен ҚазМУ-да неміс

тілінен оқытушы болып қызмет етеді [10.].

Айдарханның немерелері де балалары сияқты өнегелі болып өскен.

А.Тұрлыбаев сынды ұлт патриоты ұрпағының тағдыры осындай. Негізі алаш

зиялыларының отбасыларының тағдыры тауқыметті болды.

Қорыта айтсақ бір ғана 1937 жылы Омбыдағы Батыс Сібір жерінен

1000–ға жуық қазақ репрессияға ұшырап атылып кетті. Солардың ішінде

М.Айтпенов, Қ.Кемеңгеров және А.Тұрлыбаевта болды. Олардың көпшілігі

Тұрар Рысқұлов ақталған соң, 1957 жылы ақтала бастады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Самасудов В.М. исторические этюды о репрессиях в Омском Прииртише:-Омск:

Издо ОмГПУ, 1998.-233 с.

2.Ахметов Қ. Омбыдағы ойран «Қазақ әдебиеті» №50. 12.12.2003.-7 б.

3.Самасудов В.М «Степные заговорщики» Омский вестник 23 сентября 1993 г. с.6.

4.Самасудов В.М. Большой террор в Омском Прииртише. 1937-1938. Омск: Омский

пед. ун-т. 1998. 268 с.

5. Турлыбаева Ғ, жеке мұрағаты, (Омбы облысы Федеральдық қауіпсіздік қызметі

мұрағатынан алынған 4-қ, п-7879 т.2-т, л -157

6.Қаленова Т.С. Жүсіпбек Аймауытовтың өмірі мен қоғамдық саяси қызметі (1889-

1931 жж.) Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған

диссертация. Алматы. 2001 ж. 194 б.

7.Дулатова Г.М. «Алаштың Айдарханы» Алаштың сөнбес жұлдыздары: Естелік

эссе/Гүлнар Дулатова.-Алматы: Мектеп, 2012.-392 б.

8.Алдан Берденов Пережитое (в книге Страницы трагических судеб: Сб.

Воспоминаний жертв политических репрессий в СССР в 1920-1950-е гг.//Сост. Е.М.

Грибанова, А.С. Зулкашева, А.Н. Ипмагамбетова и др.-Алматы: Жеті жарғы, 2002.-448 с.

9.Бескемпирова А. Путешествие прошлое деда (интервию Турлыбаевой Г) Труд 7 в

Омске 29 октября 2008 г. С-5.

98

10.Потеряв здоровье в лагере, она с блогодарностью вспомнила его начальника. Из

воспоминаний дочери репрессированного Ляйли Айдархановный Турлыбаевой:

Казахстанская правда 9 мая 1998 г.

ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ НА ТЕРРИТОРИИ ЗАПАДНОЙ

СИБИРИ (на примере аула Байдалин Омской области РФ)

Кабульдинов З.Е.

доктор исторических наук, профессор,

директор ОФ "Согласие народов"

С приходом советской власти во всех республиках бывшего Советского

Союза начались массовые политические репрессии в отношении тех, кто был

относительно самостоятельным человеком, имевшим свое личное мнение на

происходящие события. Были среди них немало образованных и грамотных,

которые открыто критиковали не всегда правомерные действия местных и

центральных органов власти. Преследованиям подвергались и те, кто был

относительно зажиточным человеком, так как советская власть выступила за

«уравниловку». Репрессии подверглись и люди верующие, в особенности –

священнослужители. Были и обычные доносы, когда межличностные

конфликты перерастали в элементарное сведение счетов друг с другом.

Не были исключением и жители Омской области, в том числе и местное

казахское население. В настоящее время проблема изучения политических

репрессии среди казахов Омской области приобретает особую актуальность.

Из всех нерусских народов региона местные казахи подверглись наибольшей

степени политическим преследованиям. По нашим оценкам здесь было

репрессировано около тысячи наших соплеменников из 32 тысяч

репрессированных омичей. Не все из них попали в «Черные книги»,

изданные в различных областях России и сопредельного Казахстана [1].

Причину массовости и особой «избирательности» репрессии среди

омских казахов мы объясняем рядом причин. Именно здесь зародилось

мощнейшее национально-освободительное движение Алаш во главе с

Алиханом Букейханом. Во-вторых, в самом начале XX века коренные

жители Омского уезда Акмолинской области были наиболее образованными

по сравнению с другими регионами Казахстана. Так, по словам известного

общественного и политического деятеля Казахстана, будущего министра

просвещения казахской автономной республики С. Садвокасова, казахское

население этого уезда считалось одним из самых просвещенных в

Казахстане, когда таковых было около 30% от всего коренного населения

этой административно-территориальной единицы. А для власти Советов

образованная часть общества представляла определенную угрозу и

серьезную опасность. В-третьих, наиболее зажиточными и состоятельными

были скотоводы именно этого уезда, где земледельческие хозяйства

составлял всего лишь около 3 %, остальные преимущественно занимались

99

привычным и прибыльным скотоводством. Действительно, почти на всем

протяжении второй половины XIX и начала XX века скотоводство занимало

у омских казахов превалирующее место. Об этом свидетельствует тот факт,

что на рубеже XIX-XX веков из всех уездов Северного, Северо-Восточного и

Центрального Казахстана, где проводились статистические исследования,

земледелие здесь занимало ничтожное место: если в Омском уезде процент

земледельческих хозяйств составлял от общего числа хозяйств уезда - 3,1 %,

то в Каркаралинской – 17,1%, Тургайской - 21,8%, Кокчетавской - 22,2%,

Иргизской – 22,9%, Павлодарской - 24,2%, Петропавловской – 24,9%,

Атбасарской - 30,6%, Семипалатинской - 49,5%,Акмолинской – 61,4 %,

Кустанайской - 77,2%, Актюбинском - 93,4 % и т.д. В-четвертых, именно

лучшая часть этой группы казахов активно выступала за включение г. Омска

и Омского уезда в состав соседней Казахской автономии в период

национально-территориального размежевания в 20-е годы XX века и

поэтому поплатились за свои политические убеждения [2].

Наши доводы основываются на выписках из "Черных книг" и

архивными материалами. Они же подтверждается и многочисленными

примерами, собранными нами в ходе опроса их прямых потомков. Не были

исключением и наши земляки из аула Байдалина Таврического района

Омской области.

В 1920-30-ые годы в Байдалине были репрессированы наиболее

грамотные и образованные, трудолюбивые и жизнерадостные наши земляки.

Абдрахман, Абылкасым, Баймыш, Жаргожа, Кабулда (Капа), Кали,

Қапез, Керейбай, Кожахмет, Нурлан, Нуртаза, Нургазы, Солтан, Уали,

Хамит, Шарип, Хусайын и другие. Большинство из них погибли в

сталинских лагерях, на высылке или же были расстреляны. Только в августе

1937 года были расстреляны Нургазы Рахимов, Кусаин Байдалинов,

Кожахмет Байдалинов, Шарип Копеев, Абдрахман Копеев.

Например, со слов Ануара Абдрахманова на отца Абдрахмана Копеева

пришла «похоронка». Он был репрессирован за то, что был "середняком",

имевшим 150 лошадей, 20 коров и 50 овец. Он родился в 1870 году, работал

в колхозе. Был арестован 23 февраля 1937 года. 15 марта 1938 года был

приговорен тройкой при УНКВД по Омской обалсти по статье 58-10-11 УК

РСФСР к высшей мере наказания. Реабилитирован 10 декабря 1956 года за

отстутствием состава преступления.

Байдалинов Кожахмет родился в 1876 году. Работал в местном

колхозе. Был арестован 23 ноября 1937 года и 15 марта 1938 года был

приговорен по статье 58-10-11 УК РСФСР к высшей мере наказания.

Реабилитирован 10 декабря 1956 года Президиумом Омского облсуда за

отсутствием состава преступления.

Байдалинов Кусаин родился в 1891 году. Работал в колхозе. Среди

своих одноаульчан отличался как грамотный и образованный человек. Был

арестован 29 июля 1937 года и 25 августа 1937 года приговорен к высшей

мере наказания за «контререволюционную пропаганду и агитацию, участие в

100

контрреволюционной группе». Расстрелян 30 августа 1937 года и

реабилитирован 23 июня 1989 года.

Баймышев Касым, председатель колхоза «Кзыласкер», имевший

образование также был арестован 21 октября 1938 года по обвинению по

статье 58-2-7-11 УК РСФСР. Но 8 января ноября 1939 года УГБ УНКВД по

Омской области дело прекращено за отсутствием состава преступления и из-

под стражи освобожден. В соответствии с законом РФ считается

реабилитированным. Он прошел Вторую мировую войну, вернувшись оттуда

инвалидом.

Искужинов Нуртаза, 1900 года рождения, был пастухом. Был исключен

из кандидатов в члены ВКП (б) и арестован. 23 февраля 1929 года. Но 28 мая

1929 года Омским окротделом ОГПУ дело по ст. 58-11 УК РСФСР было

прекращено за отсутствием состава преступления, из-под стражи

освобожден. Считается реабилитированным. Он был арестован в 1929 году,

будучи кандидатом в члены ВКБ (б) [3].

Копеев Шарип, 1880 года рождения, будучи образованным человеком,

был арестован 29 июля 1937 года. И уже 25 августа 1937 года тройкой при

УНКВД по Омской обалсти был приговорен к высшей мере наказания «без

ссылки на закон за контрреволюционную деятельность». Приговор был

приведен в исполнение 30 августа 1937 года. Реабилитирован 23 июня 1989

года [4].

Рахимов Хафиз (Тащанов Хапиз, Жакупов Хафиз, 1907-1962) –

приходился родным братом Рахимову Нургазы. Судя по рассказам Латы

Нургазина, также уроженца этого аула и близкого родственника, он спрыгнул

из арестантской баржы, которая везла его и других политических

заключенных на север по Иртышу в район города Тобольска. Его сын

Олжабай родился в пути. А супруга умирает в пути. Вместе с ним среди

репрессированных был его земляк Уали. Он, двигаясь вверх по Иртышу,

через Усть-Каменогорск, Тарбагатай и озеро Зайсан, поменяв свою фамилию

с Рахимова на Тащанова (Жакупова), двигаясь через Киргизию, Джелалабад,

оказался в Южном Казахстане. Некоторое время живет в Кзыл-Орде, создал

свою семью. Окончил банковскую школу в Ленинграде, срок обучения

которой на тот момент составлял один год. Затем перехал в Кызыл-Орду,

жил в Сырдарье (Узбекистан). Позднее стал руководителем крупнейшего

Госбанка в тогдашней Чимкентской области. Встречаясь в доме своего

племянника, художника Ханафии Темирбулатовича Тельжанова в Алматы

(тогда в составе делегации были – Габдолла сын Жакыпа, Гиззат Каримов,

Калиев Зен, Кабульдинов Нурмухан, Нургазин Лата, Нургазин Ержан и

другие), он говорил, что у него осталась только одна мечта «одним глазом

посмотреть со стороны на родной аул и на своих родственников». В 1954

году делает попытку приехать на родину, но не удается. В это время он

находился в санаторий в район озера Боровое Кокчетавской области. Долгое

время проживал в Алма-Ате, где работал управляющим

сельскохозяйственного банка. После переезда в Шымкент возглавил

Шымкентское отделение Государственного Банка СССР. Среди местного

101

населения пользовался почётом и уважением. Умер в 1962 году в возрасте 55

лет от внезапного сердечного приступа на работе, когда поднимался по

лестнице в рабочий кабинет. Со слов сослуживцев, он был очень

авторитетной личностью, поэтому не случайно на его похороны «вышел весь

Шымкент». Его дочь, Рахимова Назмыш, закончила Алматинский

педагогический институт имени Абая.

Рахимов Нургазы, 1893 года рождения, работавший в колхозе, был

арестован 29 июля 1937 года и 25 августа был приговорен к высшей мере

наказания за «контрреволюционную агитацию». А уже 30 августа 1937 года

был расстрелян. Реабилитация состоялась 23 июня 1989 года прокураторуой

Омской области.

Сагнаев Султан, 1907 года, работал пастухом. Был арестован 17 марта

1931 года и 5 января 1932 года судебной коллегией ОГПУ по ст.17-58-8 УК

РСФСР был приговорен к 10 годам лишения свободы в концлагере.

Реабилитирован 18 сентября 1990 года прокураторой Омской области.

Сарсенбинов Баймыш был арестован 23 ноября 1937 года. Приговорен

15 марта 1938 года тройкой при УНКВД по Омской области по ст. 58-10-11

УК РСФСР к высшей мере наказания. Реабилитирован 10 декабря 1956 года

Президиумом Омского облсуда за отстутствием состава преступления.

Сейсенбаев Керейбай был репрессирован в январе 1938 года. Но он

был освобожден из-под стражи 8 января 1939 года.

Тащанов Кали родился в 1874 году, работал в колхозе, в полеводстве.

Был репрессирован в 1931 году, реабилитирован в 1991 году как

необоснованно осужденный за государственные преступления.

Урумбаев Каба (Кабулда). Родился в 1885 году. На момент ареста

проживал в колхозе «Жанатурмыс» Черлакского рйаона Омской области. 11

сентября 1937 года был арестован и 27 октября 1937 года тройкой при

УНКВД по Омской области по ст.58-10-11 УК РСФСР к высшей мере

наказания. 01 ноября 1937 года был расстрелян. Реабилитирован 11 сентября

1961 года Президиумом Омского облсуда за отсутствием состава

преступления.

В этом же ауле в годы войны был репрессирован местный кузнецК.К.

Мучанко[5].

Изучение только одного аула Байдалин на территории Омской области

показывает каков был размах сталинских репрессий. Не все

репрессированные попали в областные "черные" книги. Некоторые были

вынуждены бежать в соседний Казахстан и там их настигали сотрудники

НКВД. Поэтому эта тема требует дальнейшего исследования, в том числе

через сбор полевых материалов, пока живы свидетели и потомки безвинно

репрессированных.

Список использованной литературы:

1.Бескемпирова А. Боль и память. - Петропавловск, 2007.- 250 с

2.Кабульдинов З.Е. Казахи Омского уезда Акмолинской области во второй половине

XIX -начале XX веков. Учебное пособие. - Астан, 2006.-с.27

3.Энциклопедия Казахи Омского Прииртышья. Книга 1.- Омск,-2015.- с.200-201.

102

4.Кабульдинов З.Е., Кабульдинов Е.Е. Аул Байдалин (Байтуяк): прошлое и

настоящее.-Астана, 2014.-с.47

5.Сеченов Б.А. Забыть нельзя.-Таврическое, 2005.- с.33-34

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ

БОЛГАРСКОЙ ДИАСПОРЫ В КАЗАХСТАНЕ

Наурызбаева Э.К.

кандидат исторических наук, доцент,

Костанайский государственный педагогический институт, г. Костанай

Процесс формирования диаспор любого народа на различных

территориях является по своей сути своеобразным отражением истории

государства и региона и зачастую ее самых печальных страниц. Активно

воздействуя на процесс, историко-политические события ложатся в основу

исторической памяти, создавая традицию жертвы внутри диаспоры. В

последующем, определяя развитие системы отношений между исторической

родиной и соотечественниками, проживающими заграницей.

Эмиграция болгарского народа и образование его диаспор по всему

свету, во многом напрямую связано с ходом исторического развития

болгарского государства. История Болгарии, как и любой другой страны в

Восточной Европе полна многих печальных страниц, связанных с

геополитическим противостоянием мировых держав в борьбе за мировое

господство. Балканский регион в течении уже почти пятьсот лет является

камнем преткновения интересов многих государств и не случайно именно в

этом регионе произошло наибольшее количество вооруженных конфликтов

и, которые, в какой-то степени, продолжаются по сей день.

Все это, как и фактор потери государственной независимости, Болгарией

на долгие годы создали условия для значительной эмиграции болгар за

пределы своей родины. В XV веке территорию современной Болгарии

завоевывает Османская империя и господствует здесь вплоть до 1878 года,

пока не потерпит поражение от России в войне 1877-1878 годов.

В ходе различных исторических перипетий болгары оказались на

территории современной Республики Казахстан. История формирования

болгарской диаспоры в Казахстане во многом отражает, как трагические

моменты болгарской истории, так и печальные страницы советской истории

и Казахстана. Переселение болгар в Казахстан является вторым этапом

движения болгарского народа из Болгарии.

На первом этапе переселение болгар в восточном направлении шло в

основном на территорию Украины и России во второй половине XVIII и

первой трети XIX веков.

Первое значительное переселение болгар в Казахстан из Украины и

Бессарабии началось в начале ХХ в. и связано оно со Столыпинской

аграрной реформой. В результате земельных столыпинских реформ, по

103

российским деревням прокатилась волна, стронувшая с места тысячи

крестьянских семей и заставившая их пуститься в неблизкий и долгий путь в

казахские степи. После победы над турками на Шипке Россия на правах

победительницы отрезала часть Бессарабии, на территории которой

проживали и болгары. В 1907 году, первые болгарские переселенцы ступили

на казахскую землю.

В селе Болгарка Актюбинской области живет уже пятое поколение

потомков тех самых болгар, которые 110 лет назад тронулись в поисках

счастья с насиженного места в Бессарабии в казахские степи

Но перед этим в степных краях побывали выборные от крестьян ходоки-

разведчики, которые прибыли сюда узнать точно, что же здесь ждет будущих

переселенцев. Их принял актюбинский волостной старшина А.А.Евладов,

который и объяснил приезжим, сколько земли дается на душу и чуть ли не

взмахом руки указал первым переселенцам направление на юг от

Актюбинска: идите отсюда 150 верст, через пять дней дойдете до реки

Сарыкобда, там и оседайте. Так и сделали [1].

Добираясь на волах, запряженных в крытые повозки, болгары-

переселенцы, в основном выходцы из Добруджи (один из районов Болгарии),

останавливались в Бессарабии на долгую (год-два) передышку, а затем

продолжали движение через всю Россию до оренбургских степей и

добрались до урочища Шолаксай и стали обживаться. Первым делом стали

рыть колодцы и обкладывать их камнями.

В 1907 году в поселк Шолаксай прибыло 75-80 семьи, примерно 400-

450 человек. Было выделено 4042 десятины земли на 245 человек. Каждому

переселенцу (женский пол в расчет не принимался, считали только мужчин)

полагалось по 16,5 десятин земли, это воспринималось болгарами, которые

задыхались на родине от нехватки земли, как бесценный и щедрый дар.

Таким образом в 1910 году юго- западнее от Актюбинска на сводном

местечке реки Сары-Хобды основался поселок. С 1926 года поселок

называется Болгаркой.

История сохранила имена первых земледельцев из Европы, выбравших

своей новой родиной далекие степи Казахстана. Это Маглели, Бошковы,

Мариновы, Вориковы, Киося, Келеш, Мумжу. На протяжении нескольких лет

переселенцы переселялись в новое селение, названное самими ее жителями

Болгаркой. Копущу, Колтуклу, Козояка, Русаловы, Баурча, Пилич – это были

переселенцы второй волны, потомки которых до сих пор живут в месте,

которое когда-то выбрали для себя их предки, ставшем настоящей родиной

для их сыновей, внуков и правнуков .

В период 1908-1910 гг. болгарские переселенцы достигают территории

современного Казахстана и основывают села Разумовка и Андрияновка в

Павлодарской области и село Болгарка в Актюбинской области. Болгарских

переселенцев сразу же поражают огромные пространства степных массивов,

плодородие земель, суровость местного климата. Болгарам так же, как и

другим народам пришлось пережить многие потрясения, революционной

волной прокатившихся по просторам огромной Российской империи. Но на

104

этом их злоключения не закончились. В конце 20-х – начале 30-х надвигалась

новая угроза со стороны сталинского тоталитарного режима, проведение

насильственной коллективизации [2. 181].

Репрессии сталинского режима 1937-1938 гг. застают все социальные

слои болгарского населения на Украине и Бессарабии. Особенно сильно они

ударят по болгарской национальной интеллигенции, как носителю

национальных идей и противоположного официальному взгляду на своё

будущее [2, с. 182].

Начавшаяся в 1941 году Великая Отечественная война на время

приостановила массовые депортации. Советское руководство в период 1941-

1943 гг. было занято отражением нападения войск фашистской коалиции. Но

ситуация кардинально изменилась после сокрушительных поражений

немецких войск на восточном фронте. В 1944 году советские войска

освободили территорию Крыма и репрессивный механизм в Советском

Союзе опять начал набирать обороты.

Установлено, что, несмотря на активное участие болгар в боевых

действиях на стороне Красной армии, созданию и организации ими

антифашистских отрядов в селах полуострова, причины депортации

объяснялись действиями защитного характера, связанными с участием

Болгарии в войне на стороне Германии, опасениями в

политической неблагонадежности данного населения.

2 июня 1944 г. И.В. Сталин подписал Постановление Государственного

комитета обороны № 5984сс «О выселении с территории Крымской АССР

болгар, греков и армян», а уже 27 июня 1944 г. Войска НКВД приступили к

осуществлению операции по спецпереселению.

Болгарское население, проживающее компактно в населенных пунктах

между Симферополем и Феодосией, а также в районе Джанкоя, в течении 24

часов было депортировано в различные области СССР - Сибирь, Казахстан,

Башкирию, Среднюю Азию, Урал, Дальний Север.

В военные годы постановлениями Государственного Комитета обороны

в Казахстан было переселено: из Крыма – 7000 болгар [4, с. 282]. Вопросы

приема и размещения спецпереселенцев были поручены местным

организациям. Например, по этим вопросам были приняты решения на

заседаниях - 20 января бюро Карагандинского обкома Казахстанской КП (б),

1 февраля депутатов трудящихся Балхашского городского советского бюро,

21 марта Жезказганского районного комитета [5, с.98-100]. Наряду с этим,

местные организации предоставляли полную информацию Председателю

Совета Народных комиссаров Казахской ССР Н. Ондасынову [6, с.281] об

условиях обустройства спецпереселенцев и условиями обеспечения для

ведения сельского хозяйства. В 1944 году на обьектах обьединения

«Казахстаннефтекомбинат» в Гурьевской области было трудоустроенно

4 139 спецпереселенцев, среди них и болгары.

11 мая 1944 года в приказе Народного Комиссара внутренних дел Л.

Берии [5, с.41] был поднят вопрос о создании вновь специальной

комендатуры и об усилении наблюдений за спецпереселенцами. Основная

105

масса населения Казахстана относилась с пониманием к нуждам

переселенцев. Местные жители, несмотря на свое тяжелое положение,

помогали им встать на ноги, протянули переселенцам руку помощи в

трудную минуту.

В 1943-45 годы в Гурьеве строился завод по переработке нефти. Он был

обозначен как строительство аэродрома Главного Управляющего

строительного управления НКВД СССР. В фонде 3-го Главного

строительного управления аэродромного строительства ГУАС НКВД СССР

Атырауского государственного областного архива, имеются секретные

документы о спецпереселенцах. Строительство нефтеперерабатывающего

завода усложнялось отсутствием техники, потому все земляные работы –

копка траншей для фундаментов под здания, водопроводных, тепловых,

канализационных сетей выполнялись вручную. Строительство завода

осуществлялось в крайне тяжелых условиях быта его строителей – десятка

тысяч трудармейцев. Из более 12 тысяч человек, работавших в Гурьеве на

объектах 3-го стройуправления ГУАС, на 1 июля 1944 года были

представители 52 национальностей. Среди них болгар было 3011 человек [7].

А также были рабочие-болгары завода имени Петровского, Кулсаринского

контора бурения объединения Казахстаннефть. Можно указать их фамилии:

Москатов И.И., Урумбегликов И., Вербов М., Папучиев В.П. и т.д. [8].

8 января 1945 года вышло постановление Гурьевского областного

комитета КП(б) Казахстана “О состоянии хозяйственного устройства

спецпереселенцев из Крыма и Северного Кавказа”. Там написано: «Обязать

начальника Казнефтекомбината, управляющего трестом Казнефтестрой

немедленно принять меры по улучшению материально-бытовых условий

спецпереселенцев. В декадный срок закончить выдачу спецпереселенцам

муки, картофеля, все семьи которые имеют престарелых членов семей, а

также многодетных женщин, расселить в подсобных предприятиях, тем

самым создать условия для применения их труда» [9].

Показываем причины смерти переселенцев: “Гогунский Василий

Васильевич, внутреннее кровоточение парализирующих органов;

Кабысакалы Иван Владимирович, 1904 года рождения, по национальности

болгарин, поступил на лечение в изолятор 31 декабря 1944 года, умер 4

января 1945 года от крупозного воспаления легких” [10].

Таким образом, можно с уверенностью сказать, что болгарская диаспора

в Казахстане формировались в течение длительного периода времени под

воздействием печальных страниц истории, как исторической родины, так и

страны – пребывания. Где самыми страшными являются 30-40 – е годы ХХ

века.

Но несмотря на различных исторических перипетий болгары

расселившиеся на территории современной Республики Казахстан за свою

более чем вековую историю остались верными своим обычаям, сохранили

свою культуру, быт. По мнению специалистов - этнографов насчитывается

свыше 10 000 обрядов связанных с болгарскими праздниками. Поистине,

неисповедимы пути обычаев, сопутствующих болгарину с момента рождения

106

до последнего дня жизни. Обратим внимание на то общее, что кроют в себе

болгарские праздники и обычаи? Идеал совершенной личности, для которой

характерны высокая нравственность, трудолюбие, ум, здоровье, чувство

прекрасного. И стремление делать добро. Персонажи всех народных

праздников - колядовщики, сурвакары, мартеница, лазурване, пунуда,

пеперуда, болгарская свадьба, ряженные, лазарки обладают необыкновенной

силой творить добро, их благие пожелания всегда побеждают зло. В этом

смысле болгарские праздники и обычаи являются нравственным,

эстетическим и философским заветом, передающимся от поколения к

поколению. Развиваясь и обогащаясь, они сохранили посей день как

добронамеренное общение людей, отражающее основные занятия, дающие

средства к существованию.

Стараясь жить в мире и согласии, со всеми соседями и искренне считая

Казахстан своей родиной, многие из болгар так и не покинули свое родное

село, когда с наступившим новым временем появилась возможность поехать

на свою историческую родину. Сейчас потомки первых болгар, появившихся

в наших краях, разлетелись по всей республике, но ни один из них не

забывает свою родину. А родиной своей они считают село Болгарка в

Алгинском районе Актюбинской области, в котором все еще живут прямые

потомки тех, кто с верой в лучшую долю приехали на эти земли больше ста

лет назад.

Список использованной литературы и источников:

1. Шах Л. Казахские болгары. // Газета Караван. 23 января 2009

http://gazeta.caravan.kz/articles/kazakhskie-bolgary

2. Славецкий В.Ю. «Республика Казахстан во внешней политике

восточноевропейских стран (на примере Польши и Болгарии)». // Диссертация на

соискание академической степени доктора философии (PhD). – Астана, 2009

3. иит

4. Романов Ю. Размещение депортированных народов в Центральной Азии и

Сибири// депортация народов и проблема прав человека. Алматы, 1998. –С.43

5. История Сталинского ГУЛАГА» конец 1920 –х – первая половина 1950-х годов:

Собрание документов в 7 томах. М.: «Российская политическая энциклопедия»

(РОССПЭН), Т.5 - 2004. – 459 б

6. Спецпереселенцы в Карагандинской области. Сборник документов и материалов /

Сост. Р.М. Жумашев, Л.В. Михеева / Под. ред. Е.К. Кубеева. К.: Изд-во КарГУ, 2007. – 325

с., 77 б

7. Атырауский Государственный областной архив, Ф.198, оп.1, д.303, л.31

8. АГ ОА, ф.146, оп.1л., д.599, лл.26-30; ф.146, оп.1л., д.634, л.5;

9. АГ АО, ф.294, оп.1, д.115, л.1

10. АГ АО, ф.198, оп.1, д.581, лл.1,3; ф.198, оп.1, д.583, лл.3,26,70;

107

ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ ПЕРИОДА СТАЛИНИЗМА

И НАСИЛЬСТВЕННОЕ ПЕРЕСЕЛЕНИЕ НАРОДОВ

В СРЕДНЮЮ АЗИЮ И КАЗАХСТАН

Рахманкулова А.Х.

Ташкентский институт ирригации и мелиорации,

г. Ташкент (Узбекистан)

Осмысление таких явлений как политические репрессии и массовое

выселение некоторых народов и национальных групп, которые происходили

в Советском Союзе в 1930-1950-е гг., невозможно без выяснения истинных

причин. Политические репрессии были напрямую связаны с общими

переменами во внутренней политике и внешней обстановке СССР.

К началу 1930-х годов в стране сформировался тоталитарный режим,

система личной диктатуры Сталина. И. В. Сталин выступил инициатором и

вдохновителем разработки новой доктрины партии, которую условно можно

назвать доктриной форсированного строительства социализма в СССР в

условиях капиталистического окружения. Само подтверждение

фундаментальной цели – построение социализма, учитывая экономическую и

культурную отсталость СССР и враждебное капиталистическое окружение,

предусматривало ускоренные индустриализацию в промышленности и

коллективизацию в сельском хозяйстве, укрепление и ужесточение системы

государственного управления, чрезмерную интенсификацию труда и т.д.

Слабость экономического и культурного потенциала Советской страны

должна была компенсироваться величайшим напряжением и сплочением сил,

жесткой дисциплиной и организованностью. Важнейшей задачей при этом

была очистка общества от чуждых элементов, которые мешают или могут

помещать «строительству социализма». В сложной внутренней и внешней

обстановке 30–х гг. ХХ века, имея целью предельное сплочение общества,

сталинское руководство начинает уничтожать всех явных и потенциальных

врагов Советской власти. Свою трагическую роль при этом сыграла

рождающая теория все большего обострения классовой борьбы по мере

продвижения к социализму. По отношению к национальным районам тезис

об «обострении классовой борьбы» был напрямую связан с борьбой против

национального «уклона». На XVI съезде ЦК ВКП(б) в 1930 г. И. В. Сталин

таким образом сформулировал это положение: «Общая атмосфера

обострения классовой борьбы не может не вести к известному обострению

национальных трений, имеющих свое отражение в партии» [1, с. 33].

Вышеизложенные идеологические установки сталинского руководства

сыграли роковую роль в истории страны. Опираясь на мощную систему

карательных органов, сталинское руководство в 1930-е годы раскручивает

маховик репрессий. В ходе репрессий чисткам подверглись

народнохозяйственные, партийные, государственные, военные, научно-

технические кадры, представители творческой интеллигенции. Только в 1937

г. по политическим приговорам троек особых совещаний и военных

108

трибуналов, по некоторым данным, было расстреляно 350 тыс. человек [2, c.

104].

Волна репрессий захлестнула национальные районы. Из 644 депутатов

съезда Коммунистической партии, прошедшего в мае 1937 г., в Тбилиси 425

были в последующие месяцы репрессированы. Аналогичноепроизошло в

Армении, Азербайджане, Белоруссии и на Украине. Тяжелые репрессии

обрушились на Татарию, Узбекистан, Казахстан, Таджикистан. Туркмению.

ВУзбекистане уже в первой половине 1920–х годов в национализме были

обвинены такие государственные деятели, как К. Атабаев, Т. Рыскулов. А.

Рахимбаев, Н. Тюракулов, И. Хидиралиев, С. Ходжанов. Затем были

сфабрикованы дела, получившие названия «иногамовщины», «группы 18–

ти», «касымовщины», обозначенные, в основном, по фамилиям людей,

возглавлявших группы недовольных политикой власти в области экономики

и культуры. В конце 1929 г. начались аресты членов подпольной организации

«Миллий истиклол» во главе с известным просветителем Мунавваром Кары.

Из 85–и арестованных членов этой организации 15 были расстреляны,

остальные отправлены в исправительные лагеря. Очередная волна

репрессивной политики властей в 1937–1938 гг. коснулась духовенства. В это

время репрессиям подверглись республиканские эшелоны власти, и уже к

весне было репрессировано более 70 процентов руководящего состава

республики. В течение 1937–1938 гг. были заключены в тюрьмы более 41

тыс. человек, из которых 6 тыс. 920 были расстреляны. Всего в течение 1937–

1952 гг. в Узбекистане было репрессировано 100 тыс. человек, 13 тыс. из них

были приговорены к расстрелу [3, c. 155-158].

Надо сказать, что репрессии были направлены не только против

отдельных лиц, слоев, но и против целых народов. Огромное количество

людей было незаконно депортировано из мест своего проживания и

большинство из них пострадало совершенно безвинно.Среднеазиатские

республики как Западная Сибирь и Казахстан, были выбраны как места

расселения и спецпоселений для депортированных народов и

спецпереселенцев. Большое количество их было расселено в Казахстане и в

Узбекистане.

Крупной волной принудительного переселения стала так называемая

кулацкая ссылка, связанная с проведением насильственной коллективизации.

В 1931-1932 гг. центр переселения сместился в Казахстан, Среднюю Азию и

Западную Сибирь. Раскулаченные и высланные кулаки проходили

первоначально по ведомству ГУЛАГ ОГПУ и именовались

спецпереселенцами [4]. В 1934 году их переименовали в трудпоселенцев, а

места их расселения переименовали из спецпоселков в трудовые поселки

(трудпоселки). Расселяли кулаков небольшими поселками в так называемые

«трудовые поселки».

Так еслина 1 июля 1938 г., на учете Отдела трудовых поселений

ГУЛАГа НКВД СССР состояло 997 329 трудпоселенцев (основная масса

проживала в 1741 трудпоселке), из них были расселены: в Карагандинской

области – 91 297, Северо-Казахстанской области – 8905, Южном Казахстане

109

– 34 453, Киргизской ССР – 11 845, Таджикской ССР – 9052 трудпоселенцев

[5, c. 213-214, 216].

В Казахстане подавляющее большинство трудпоселенцев находилось в

30 трудпоселениях Карагандинской области. В республике были размещены

самые крупные лагеря – Карлаг, Степлаг, АЛЖИР, а также другие структуры

ГУЛАГа – Главного управления лагерей. Официальная статистика

свидетельствует, что за годы репрессий в казахстанские лагеря было сослано

5,5 миллиона человек, но некоторые называют другие цифры.В годы

существования Карагандинского исправительно-трудового лагеря (Карлага)

(1930-1959) здесь содержались примерно 800 тыс. заключенных, которых

заставляли заниматься тяжелым физическим трудом, в первую очередь в

сельском хозяйстве, но также на угольных шахтах, медных рудниках, в

железнодорожном строительств. С целью разработки месторождений

цветных металлов близ г. Джезказган Карагандинской области в 1948 г. был

создан лагерь «Степной» (Степлаг) для «особо опасных государственных

преступников», в котором на 1 января 1950 г. насчитывалось 27 850

заключенных [6, c. 212].

В Узбекской ССР существовал филиал ГУЛАГа Сазлаг (1930-1943,

производство: работа в совхозах, на хлопковых заводах, мелиоративные

работы и т.д.). Позже были организованы Ангренлаг (1945-1946,

производство: строительство Ангренского угольного разреза, работы по

отводу р. Ангрен и строительству ж/д и шоссейного мостов, строительство

паровозного депо, кирпичного завода и различных объектов), Каракумлаг

(1950-1953, производство: строительство Главного Туркменского канала,

плотины на р. Амударья у Тахиаташа с ГЭС и др. работы).По состоянию на 1

января 1941 года по Управлению исправительно-трудовых лагерей НКВД

Узбекской ССР дислокация трудпоселковвыглядела следующим образом:

количество трудпоселков-14, состояло семей - 3328, человек - 12078, в том

числе детей до 3 лет-1215, от 3 до 8 лет – 1063, детей и подростков от 8 до 14

лет - 1952 человек [7, л. 111].Трудпоселенцы были из 23 разных

национальностей.

С середины 1930-х гг. в Среднюю Азию и Казахстан все чаще

отправляли представителей принудительно выселяемых и депортируемых

народов. Например, в 1935 г. в Казахстан попали около 10,5 тыс. финнов, в

Таджикскую ССР депортировали около 1 тыс. финских семей из

Ленинградской области. Через год в Казахстан последовали 70 тыс.

высланных из украинских приграничных районов поляков и немцев.

Вследствие «чисток» южной границы, в соответствии с постановлением

Совета народных комиссаров (СНК) и Центрального исполнительного

комитета (ЦИК) СССР № 103/1127-267сс от 17 июля 1937 г. о создании на

южной границе специальных запретных полос, из приграничных районов

Грузии, Армении, Азербайджана, Туркмении, Туркмении, Узбекистана и

Таджикистана в Киргизскую ССР принудительно переселили 812 курдов.По

другим данным, в июле 1937 г. в Киргизию и Казахстан сослали в общей

сложности 2 тыс. курдов. В 1938-1939 гг. была проведенадепортация 8 тыс.

110

иранцев, в т. ч. 6,3 тыс. из Азербайджана. Их также селили в Казахстане и

Киргизии. Одну из этнических групп, подвергшихся тотальной

депортациипосле выхода постановления “О выселении корейцев из

пограничных районов Дальневосточного края”СНК СССР и ЦК ВКП(б) (от

21 августа 1937 г.), составили корейцы с Дальнего Востока России.95 тыс. из

них в октябре-ноябре 1937 г. прибыло в Казахстан, 74,5 тыс. в Узбекистан [8,

л. 139].

В 1940-е годы тотальной депортации подверглись немцы, калмыки,

народы из Северного Кавказа: карачаевцы, чеченцы, ингуши, балкарцы, из

Крыма: крымские татары, болгары, греки, армяне и иноподанные, из Грузии:

турки-месхетинцы, курды и хемшины и другие народы.Так, 1 апреля 1945 г.

на учете Отдела спецпоселений НКВД СССР числилось 2 212 126

спецпереселенцев и ссыльнопоселенцев. География их расселения в

республиках Центральной Азии выглядела следующим образом: Казахская

ССР – 846 065, Узбекская ССР – 192 638, Киргизская ССР – 124 487,

Таджикская ССР – 5595, Туркменская ССР – 1680 человека [9, л. 2].

Узбекистан занимал второе место по размещению спецпоселенцев и

ссылнопоселенцев в стране (после Казахстана). В послевоенный период были

высланы так называемые «власовцы», к середине 1949 г. выселенцы из

Молдавии. По состоянию на 1 января 1953 года в Узбекской ССР количество

спецпоселенцев составило 188689 человек [10, c. 213-214, 216]. Из них

мужчин – 52924, женщин – 73139, детей до 16 лет – 58996 человек.

Количество среди спецпоселенцев иноподданных и лиц без гражданства

составило 2743 человек. Из них: из Греции – 2472, Ирана – 7, Турции – 208,

Германии – 1, Польши – 3, Румынии – 1, без гражданства – 53 человек.

Мобилизованные немцы составляют 1024 человек. Сведения о количестве

спецпоселенцев, расселенных в республике (по контингентам) представлены

следующим образом (смотрите таблицу) [11, c. 229-241]:

№

Наименова

ние

республик,

краев, обл.

Наименован

ие

контингенто

в

Находится в наличии Кроме того

Всего

состои

т на

учете Семей Чел.

Из них Чи

сли

тся

в

роз

ыс

ке

Находитс

я в

местах

лишения

свободы

Взросл

ых

Детей

до 16

лет

1 Узбекская

ССР Итого: 45600 185055 126063 58992 156 3478

18868

9

В том

числе: Калмыки 224 794 551 243 - 14 808

Власовцы - 216 216 - 6 95 317

Из

Молдавской

ССР

1 10 8 2 - - 10

Из Крыма 32263 130856 91555 39301 101 2774

13373

1

Из них: Татары 30882 125519 87392 38127 97 2732

12834

8

Греки 1068 4065 3185 880 1 31 4097

111

Армяне 99 379 304 75 - 2 381

Болгары 14 53 40 13 - - 53

др. нац., не

входящие в

состав

семей

спецпоселен

цев из

Крыма

200 840 634 206 3 9 852

Из Грузии 10756 43611 26888 16723 39 217 43867

Из них: Турки 7407 30399 18664 11735 35 154 30598

Курды 135 666 396 270 - 1 667

Хемшины - 2 2 - - - 2

Немцы 2021 7996 5804 2192 8 362 8366

Из них: Местные 1230 4603 3291 1312 3 58 4664

Высланные

по

решениям

правительст

ва

381 1431 1068 363 - 20 1451

Мобилизова

нные 213 1010 788 222 - 14 1024

Репатрииров

анные 192 910 615 295 5 270 1185

др. нац., не

входящие в

состав

семей спец-

поселенцев

немцев

5 42 42 - - - 42

Из

Северного

Кавказа

335 1572 1041 531 2 16 1590

Из них: Карачаевцы 150 818 558 260 1 2 821

Балкарцы 101 409 250 159 - 1 410

Чеченцы 53 175 119 56 - 5 180

Ингуши 29 159 106 53 1 7 167

др. нац., не

входящие в

состав

семей спец-

поселенцев

из

Северного

Кавказа

2 11 8 3 - 1 12

В общесоюзном масштабе правовое положение спецпереселенцев-

депортированных народов, условия их проживания и трудоустройства в

местах насильственного поселения были определены постановлением СНК

СССР (№35 от 8 января 1945 г.) “О правовом положении спецпереселенцев”

исогласно“Положения о спецкомендатурах НКВД”, принятого СНК СССР 8

января 1945 г. (№ 34-14 под грифом “секретно”). Согласно этим директивам

закреплялось принудительное трудовое устройство и ограничение прав

спецпереселенцев на свободное передвижение. В условиях спецрежима права

спецпереселенцев стали регулироваться в основном спецкомендатурами.И

112

на местах были созданы отделения спецкомендатур при местных

управлениях НКВД. Целью создания спецкомендатур,являлось обеспечение

государственной безопасности, охрана общественного порядка и

предотвращение побегов спецпереселенцев с мест их поселения, а также

контроль за их хозяйственно-трудовым устройством. В частности, на 21

января 1947 г. 49 253 семей (179 368 человек) спецпереселенцев находились

под надзором 120 спецкомендатур, которые были созданы в областях городах

и районах Узбекистана [12, c.159]. Спецпереселенцы имели формальное

право выбирать и быть избранными в советы депутатов трудящихся, но

только до районного звена. Они могли награждаться орденами и медалями

СССР. На бумаге были записаны и многие другие права. Однако в реальной

жизни часто все было по-другому. Судьба и жизнь многих спецпереселенцев

зачастую зависела не от законов, а от личных качеств начальника районного

отдела НКВД. Перемены в жизни спецпереселенцев по всей стране

наступили с середины 1950-х годов.

Следует сказать, что вопрос о правовом статусе корейцев, выселенных в

1937 г. из Дальнего Востока в Казахстан и Среднюю Азию, до сих пор

вызывал споры. Их статус был четко не обозначен. Корейцы формально

считались по своему статусу административно–высланными и не входили в

состав спецпоселенцев, хотя во многом были ограничены в правах. В конце

Второй Мировой войны угроза перевода на положение спецпереселенцев

нависла над корейцами. Из Москвы в НКВД Казахстана, Узбекистана,

Киргизии пошли запросы с просьбой сообщить своё мнение на этот счет.

НКВД Казахской ССР заявил о нецелесообразности взятия корейцев на учет

спецпоселений, а НКВД Узбекской ССР – наоборот, о целесообразности [13,

лл. 16, 18]. НКВД Киргизской ССР не смог подтвердить факта проживания

корейцев в этой республике. В итоге в начале июля 1945 г. в НКВД СССР

было решено распространить спецпереселенческий статус только на

корейцев, временно работавших по трудовой мобилизации в угольной

промышленности Тульской области. В июле 1945 г. в Тульской области 1040

мобилизованных корейцев были возведены в положение спецпереселенцев.

После снятия с них спецпереселенческого статуса, они возвращались из

Тульской области в Казахстан и Узбекистан [14, c. 118].

Что же касается корейцев, проживавших в казахстанско-

среднеазиатском регионе, то они не были спецпереселенцами. Этим

корейцам 2 августа 1946 г. было решено выдать паспорта без ограничений.

Но согласно директиве министра МВД С.Н. Круглова от 3 марта 1947 г.,

разрешался выдавать корейцам новые паспорта, только с правом проживания

в пределах Средней Азии, исключая, разумеется, приграничные районы. Им

запрещалось проживание в Дальневосточных регионах. Они могли свободно

передвигаться только в пределах Средней Азии, а с 1953 г. по всей стране

[15, лл. 21-22].

Депортации, эвакуации и другие миграционные процессы повлияли на

изменение национального состава населений республик Центральной Азии.

В частности, в целом за межпереписные годы национальный состав

113

населения Узбекистана в 1959 г., в отличие от 1939 г. стал более

представительным. В 1939 г. в Узбекистане уже проживало наряду с

другими национальностями 72 944 корейцев, а в 1959 г. 138 453 корейцев.

Всесоюзной переписью населения 1959 г. в республике было зафиксировано

немногим более 100 различных наций, переписью 1970 г. – около 120 и

переписью 1989 г. – более 130 представителей различных наций. В 1989 г. в

Узбекистане проживало крымских татар – 188 772, корейцев – 183 140,

турков – 106 302, армян – 50537, немцев – 39 809, греков – 10 453 человек.

В последнее время географическое распределение депортированных

народов в государствах Центральной Азии сильно изменилось. С середины

1950-х и особенно с конца 1980-х гг. большинство их представителей

возвратились в родные места. Часть из них эмигрировали в др. регионы СНГ

или за границы. Поскольку переписей населения с 1989 г. не проводилось,

точных данных о численности отдельных этнических групп нет. Можно,

однако, с уверенностью сказать, что процессы социально-экономических

преобразований затронули их наравне с группами коренного населения.

Таким образом, изучение политики депортаций народов позволяет

сделать вывод, что политика тоталитарного режима была направлена на

ограничение и ущемление личных, социальных, политических и гражданских

прав насильственно выселенных народов. Насильственное переселение

народов привело к огромным человеческим жертвам, моральным и

политическим потерям. Существование в чуждом цивилизационном,

этническом и конфессиональном окружении, оказало серьезное негативное

влияние на образ жизни депортированных, их образовательный и культурный

уровень, привело к утрате родного языка значительной частью

депортированных. Но корейцы, крымские татары, турки-месхетинцы и

представители других этнических меньшинств, оставаясь на местах

расселения, затем уже ставшие гражданами государств Центральной Азии,

вносили свой вклад в преумножение экономического и духовного

потенциала этих государств.

Список использованной литературы:

1. Алферова И.В.Государственная политика в отношении депортированных народов

(конец 30-х - 50-е гг.).Дис. ... канд. истор. наук. – М., 1998.

2. Хлевнюк О. 1937: противодействие репрессиям// Коммунист. 1989. №18.

3. Алимова Д. А. История как история, история как наука. В 2–х томах. Ташкент:

Узбекистан, 2008. Т.1.

4. До 1934 г. крестьяне, направленные в «кулацкую ссылку», назывались

спецпереселенцами, в 1934-1944 гг. - трудпоселенцами, с 1944 г. - спецпоселенцами.

5. Земсков В. Н. Спецпереселенцы в СССР, 1930–1960. – М.: Наука, 2005.

6. Кригер В. Казахстан // Энциклопедия изгнаний: Депортация, принудительное

выселение и этническая чистка в Европе в ХХ веке /редкол.: Брандес Д., Зундхауссен Х.,

Трёбст Ш. – М.: РОССПЭН, 2013.

7. ГАРФ (Государственный архив Российской Федерации), Ф. Р-9479, Оп. 1. Д. 62.

8. ЦГА РУз, Ф. 837, оп.32, д. 593.

9. ГАРФ, Ф. 9479. оп. 1. Д. 257.

10. Земсков В. Н. Спецпереселенцы в СССР, 1930–1960. – М.: Наука, 2005.

114

11. Депортация народов СССР (1930-1950-е годы). 1 часть. Документальные

источники ЦГАОР высших органов власти и органов госуправления СССР. Материалы к

серии. «Народы и культуры». Выпуск 12. –М., 1992.

12. Рахманкулова А.Х. Об использовании трудового потенциала депортированных

народов в Узбекистане в конце 1930-х – 40-е годы// Этнографическое обозрение, 2006,

№5.

13. ГАРФ, ф. 9479, оп. 1, д. 186.

14. Земсков В. Н. Спецпереселенцы в СССР, 1930–1960. – М.: Наука, 2005.

15. ГАРФ, Ф. 9479. Оп. 1. Д. 436.

БИОГРАФИЯ СРЕДЫ В КОНТЕКСТЕ РЕПРЕССИРОВАННОЙ

ПАМЯТИ: ЖИЗНЕННЫЕ ТРАЕКТОРИИ ЯКУТСКОЙ И

КАЗАХСКОЙ ИНТЕЛЛИГЕНЦИИ (20-30 гг. ХХ ВЕКА)

Романова Е.Н. доктор исторических наук

ИГИПМНС СО РАН, г. Якутск (Россия)

Сураганова З.К. кандидат исторических наук

Национальный музей Республики Казахстан, г. Астана

Обращение к концепту памяти в рамках советского государственного

нарратива, осмысление национальной истории СССР как «опыта

переживаний» с позиций современного знания и новых теоретико-

методологических подходов является актуальным историческим трендом

обществоведов и гуманитариев на постсоветском пространстве. В настоящий

момент уровень междисциплинарных исследований, посвященных теме

политических репрессий в отношении народов, национальных лидеров,

старой интеллигенции в бывших советских республиках позволяет говорить

о наметившемся здесь «когнитивном» повороте и использовании историко-

антропологического ресурса в интерпретации сложных процессов

национальной истории, вписанных в идеологический ландшафт тоталитарной

системы сталинской эпохи.

Память, как переживание исторического опыта конструирует образы

прошлого, утраченные в ходе советского нациестроительства, при этом

«фигуры воспоминаний» (по Я. Ассману) транслируют картину мира

репрессированных идей первых интеллектуалов в их сопряжении с

региональными проектами о национальном самоопределении и этнической

самоидентификации народов Российской империи.

В этом плане представляется важным рассмотреть «ландшафт

мировосприятия» первой волны национальной интеллигенции в рамках

формирующегося программного национального «текста», который в

последствие станет главным политическим орудием в обвинении их в

национализме и шпионаже в пользу Японии.

Методологической новацией нашего исследования является

использование биографического нарратива в рамках «новой компаративной

115

истории» при изучении репрессированного интеллектуального наследия

якутской и казахской интеллигенции.

Так, по утверждению известного ученого Л.П. Репиной «новая

компаративная история» (в своих разных версиях) преодолевает границы

априорно устанавливаемых национальных, региональных и даже локальных

контекстов, сосредоточивает внимание на существующих множественных

взаимосвязях, взаимообменах и взаимовлияниях между сравниваемыми

объектами и их культурно-историческими контекстами, нередко используя

для концептуализации изучаемых явлений и переживаемых ими

трансформаций понятие «культурного переноса / трансферта» (отсюда -

history des transferts) и выявляя его медиаторов [1, с.251].

Биография среды Изучение персональной истории репрессированной

интеллигенции в Якутии и Казахстане обнаруживает общий историко-

культурный контекст, связанный с начальным этапом социализации и

освоением культурных и политических традиций образовательных центров

Российской империи. Одним из таких демократических учебных учреждений

являлся Сибирский университет, начавший свою деятельность в 1888 году в

Томске. Идею создания сибирского университета в Томске активно

поддержали областники Н.М. Ядринцев и Г.Н. Потанин. В журнале

«Восточное обозрение» они писали, что «…университет может сделать

гораздо более к объединению окраин, чем железная дорога, создающая обмен

материальный, тогда как при помощи образовательных учреждений является

обмен нравственный и духовный…» [2, с.147].

Удобное географическое положение, оживленная экономическая,

торговая и интеллектуальная жизнь сибирского города, единственное

крупное учебное заведение в Сибири привлекли сюда молодежь из числа

инородцев с целью получения образования. Известно, что только на

медицинском факультете Томского университета с 1888 по 1912 гг.

обучалось 0,3-0,5 % инородцев [3, с.154].

В 1908 году в Томский университет на юридический факультет

поступает Гавриил Васильевич Ксенофонтов (1888-1838), в будущем

выдающийся ученый-этнограф, сибириевед, общественно-политический

деятель, основоположник гуманитарной научной традиции народа саха. В

биобиблиографическом словаре востоковедов – жертв политического

террора в советский период относительно его ареста приводятся следующие

данные: «Арестован 22 апр. 1938 в Москве по т. н. «якут. Делу» вместе с

П. А. Ойунским. Как и последнему, К. инкриминировалось членство в КРО

«Саха омук», подг. вооруж. восстания против сов. власти и КРТД против рук.

партии и прав-ва к моменту нападения Японии на СССР. 28 авг. 1938 ВК ВС

СССР приговорен к ВМН («шпионаж»). В тот же день расстрелян. Место

захоронения - полигон НКВД «Коммунарка». Реабилитирован ВК ВС СССР

22 авг. 1957» [4].

Жизнь Гавриила Васильева Ксенофонтова оборвалась на высшем пике

его профессиональной деятельности, ученый в этот период разрабатывал

116

гуманистическую концепцию изучения окраинных народов Сибири в рамках

постколониального дискурса.

Знаменательно, что идеи свободного развития региона и народов,

проживающих на ней, циркулировали в интеллектуальной атмосфере

Томского университета. Идеологом и лидером сибирской интеллигенции

являлся Г.Н. Потанин – ученый-этнограф, географ, русский путешественник,

заражавший своими идеями студенческое сообщество университета. Не стал

исключением и будущий юрист, якут Гавриил Ксенофонтов, который

увлекается идеями сибирского областничества, посещает научный кружок

«Сибиреведение». Как известно, деятельность «Сибирского кружка томских

студентов» предусматривала создание благоприятных условий для изучения

студентами Сибири и «культивирования в них научного интереса к своей

родине». Его почетными членами, были выдающиеся исследователи Сибири

Г.Н. Потанин и А.В. Адрианов. Именно в годы учебы Г.В. Ксенофонтова,

кружок изучал вопрос создания в Томском университете кафедры

сибиреведения. Примечательно, что члены кружка были первыми, кто

услышал известный доклад Г.Н. Потанина «Областническая тенденция в

Сибири». Увлеченные идеей областничества (право коренных народов на

национально-культурную автономию), члены кружка занимались

пропагандой автономистских взглядов среди интеллигенции. Г.Н. Потанин

хорошо знал якутских студентов, участвовавших в Сибирском кружке,

Г.В. Ксенофонтов вошел сразу в число талантливой студенческой молодежи,

активно проявлявшей себя в общественной и научной жизни университета.

Прогрессивная, либерально-демократическая среда города во многом

определила будущее студента-якутянина.

Интеллектуальный ландшафт Томска сыграл важную роль в

формировании научных и политических взглядов Г.В. Ксенофонтова. Не

случайно, что в последствие, в феврале 1917 года в Якутске лидерами

национального движения Г.В. Ксенофонтовым и В.В. Никифоровым была

создана новая организация интеллигентов «Свобода», программными целями

которой стали: земское самоуправление, независимость и самостоятельность

якутского народа. Позднее союз «Свобода» был переоформлен в

национальную партию «Трудовой союз федералистов» как высшей формы

политического объединения интеллигенции. Анализируя программу

федералистов, исследователь Н.Н. Дьяконова выделила сходство с

областническими идеями, акцентировав преемственность областнической

идеологии, у ее лидера Г.В. Ксенофонтова еще со времен его обучения в

Томском университете [5, с.150-151]

Продолжая тему социальной интеграции первой волны национальной

интеллигенции, можно предположить, что жизненные траектории

Г.В. Ксенофонтова в «томский» период могли пересечься с ярким

представителем казахской интеллигенции Жаханшой Досмухамедовым

(1885-1932-1938?) – одним из будущих деятелей национального движения

Алаш, возглавившим западное отделение Алаш-Орды, правоведом и

блестящим оратором [6, с.171].

117

В 1910 году Ж. Досмухамедов окончил с отличием Московский

университет [7, C.135]. После его окончания в 1910 г. он работает в

Уральском окружном суде (1910-1911), Омской судебной палате (1912),

Змеиногорском уезде, городской прокуратуре г. Барнаула (1913), Каинском

уезде Томского окружного суда (1914). Исследовательская работа молодого

правоведа начинается сразу по окончании университета. В 1911 году в

периодическом издании «Уральский листок» вышли сразу три статьи

Ж. Досмухамедова на тему: «Несколько слов о киргизском обычном праве и

народном суде» (№ 9, 14, 20 от13, 19, 26 января 1911 г.). Основываясь на

своем опыте работы в качестве статистика в Переселенческом управлении по

исследованию казахского хозяйства, Ж. Досмухамедов пишет о том, что в

свободное от работы время он беседовал со старцами об адате и желании

издать сборник обычного права [8, c.168]. В целом автор рассматривал такие

вопросы, как: значение обычного права в целом, так и инородческого в

частности, влияние на правосознание казахов, проблемы народной

криминалистики и организации народного суда по «Степному положению»

[8, c.168].

В Томском окружном суде Ж. Досмухамедов работает товарищем

прокурора в Прокурорском надзоре Томского окружного суда [9, c.109] здесь

же помощником присяжного поверенного начинает свою профессиональную

деятельность и Гавриил Ксенофонтов. Все эти обстоятельства позволяют

допустить факт их возможной встречи и знакомства в «томский» период

жизни якутского ученого.

Новые исследовательские подходы дают возможность в рамках

«советской империи» обнаружить общие версии этнополитической истории

казахской интеллигенции с национальной историей якутской интеллигенции.

Обращение к электронному проекту «Алаш», созданному в рамках политики

меморизации Казахстана, дает возможность раскрыть интеллектуальную

биографию репрессированной казахской интеллигенции в 1920-30-е гг.

Основной целью национальной партии «Алаш», созданной в июле 1917

года на Первом Всеказахском съезде в Оренбурге, стало право казахов на

территориально- национальную автономию в составе федеративной

Российской республики. В 1918-1919 гг. Ж. Досмухамедов был избран главой

Западного отделения Алашорды. Параллельно он занимался переводами на

казахский язык гражданского и уголовного кодексов с целью повышения

правового просвещения своего народа, в 20-е годы был членом общества

развития культуры «Талап», внес существеный вклад в развитие

национальной культуры казахов. Многое в биографии Ж. Досмухамедова

остается неясным до сих пор. Неизвестна дата и место смерти

Ж. Досмухамедова [10, с.153]. Известно лишь, что он был арестован в

Москве и его супруга вплоть до своей смерти в 1980-е гг. так и не узнала

время и место его гибели.

Медиаторы культурного трансферта. Кажется очевидным, что

биографический нарратив первой волны казахской интеллигенции

формируется под влиянием областнической идеологии, скрепляющей

118

интеллектуальный ландшафт сибирского города. Так, в 2012 году в Томский

технологический институт на специальность «геологоразведка» по конкурсу

аттестатов был зачислен Алимхан Ермеков (1891-1970) – один из

основателей национальной партии «Алаш», ученый, интеллектуал,

общественный и государственный деятель. Именно здесь произошла его

встреча с Г.Н. Потаниным. Позднее в 1913 г. А. Ермеков на заседании

Распорядительного комитета Семипалатинского подотдела ЗСО ИРГО в

своих воспоминаниях отмечал: «в 2012 году я поступил в Томский

технологический институт на геологоразведочный факультет. Приехав в

Томск, устроился с жильем, пообвык и решил навестить Г.Н. Потанина. В его

лице, казалось мне, собрались все горести и печальника нашего народа.

Потанин проявил большой интерес к инородцам, знал их быт, нравы и

всячески содействовал сохранению самобытной культуры. Однажды

Потанин взглянул мне прямо в глаза и сказал: «Смотри, Алике, твои знания –

это знания всех казахов. Учись и учи других» [11, Л. 4 об].

Руководствуясь одной из программных задач партии «Алаш» – создание

школ и университетов с обучением на родном языке, первый ученый-

математик из казахов А. Ермеков пишет учебник по высшей математике на

казахском языке, разрабатывает для ВТУЗов математическую терминологию

на казахском языке. Глубокое знание истории этноса, вопросов права,

экономической географии и убежденность в необходимости национального

суверенитета, присущее мировоззрению Ермекова, берет свои истоки в

областнических идеях Г.Н. Потанина. В 1938 году молодого ученого

арестовывают как «врага народа», и он более 18 лет проводит в заключении

[12, с.73].

В 1911 году на медицинский факультет Томского университета

поступает будущий врач и общественный деятель, активный участник партии

«Алаш» Асылбек Сеитов (1894-1937) [13, с.142]. В студенческие годы на

страницах газеты «Казах» он опубликовал статью, касающуюся создания

общественного фонда, помощи нуждающимся казахским студентам вузов

России. Идейные поиски привели его в партию «Алаш», где он становится

секретарем. Он прекрасно владел иностранными языками. Много печатался в

газетах и журналах. В 1916 году был активным участником

сельскохозяйственной переписи населения Степного края. В 20-гг. работал в

сфере здравоохранения. В 1937 году был арестован и осужден на 10 лет без

права переписки [14, с.508-509].

Наконец, еще один деятель Алашского движения, участник экспедиции

Ф.А. Щербины – Ережеп Итбаев (1883-д.с.н.) в 2012 году обучался в

Томском государственном университете [14, c.239-240], состоял

канцелярским служащим в Омском городском полицейском управлении [15].

Весной 1917 года в Омске Е. Итбаев становится одним из организаторов

и руководителей съезда казахов Акмолинской области, избирается от Омской

городской организации партии Алаш на Всероссийский съезд. Осенью того

же года принимает активное участие в Общесибирском съезде, который

проходил в г. Томске. Здесь он избирается кандидатом в состав Сибирского

119

Совета. В Оренбурге на 2-м Общеказахском съезде (5 — 13 декабря, 1917 г.,

Оренбург) Е. Итбаев избирается кандидатом в Народный совет от Алашской

автономии [14, c.239-240].

Интеллектуальные коммуникации: обмен идеями и исследовательскими

концепциями в советский период. Следует подчеркнуть, что связи якутской

интеллигенции с казахами не прекращались и во времена сталинского

террора. Так, в 1935 году Г.В. Ксенофонтов пишет письмо будущему

директору Института языка и культуры, ученому-лингвисту,

основоположнику якутской советской литературы, видному общественному

и государственному деятелю П.А. Ойунскому (арестован в 1938 году, умер в

тюремной больнице в 1939 году), в котором озвучивает желание напечатать

свои труды в научных организациях Казахстана. Содействие в издании своих

трудов он видит в лице соратника П.А. Ойунского, бывшего Председателя

СНК ЯАССР М.К. Аммосова, который в этот период занимал пост секретаря

Карагандинского и Северо-Казахстанского областных комитетов ВКП(б)

(репрессирован в 1938 году). В письме, своего рода, теоретической

рефлексии, ученый, размышляя об общем интеллектуальном пространстве в

сравнительной перспективе, разрушает традиционные исторические подходы

и выходит далеко за рамки локального текста «… древняя история якутов

смыкается с общей древне-тюркской историей. Многие мои друзья вообще

советовали мне заняться разработкой древне-турец. историей на базе

якутских материалов. Эта мысль мне лично нравится. И если бы мне

удалось овладеть современной казахской этнографией, хотя бы, в той же

мере, в какой я знаком с бурятской, то задача написания истории

центрально-азиатского номадизма, думаю, для меня не будет особенно

трудной. Главная преграда, конечно, язык, но, однако изучение языка казахов

для якута вряд ли представило бы задачу- головоломку… [16, Л. 6.]. По сути,

Ксенофонтов здесь транслирует идею «перевода» региональных сюжетов в

общемировой исторический контекст, посредством универсального языка

науки. Предложенный ученым «новый» язык при выявлении общих

исторических закономерностей в развитии народов и культуры —

кросскультурный метод и мультидисциплинарный подход не вписывался в

формат советского этнографического проекта. Более того, размышления на

общенациональные темы, пусть, даже в письмах, а также взаимодействие

якутских интеллигентов с казахскими учеными по вопросам древней истории

кочевых народов Азии послужили еще одним свидетельством

«преступления» против Советской власти «националистов» –

П. А. Ойунского, М. К. Аммосова и Г. В. Ксенофонтова.

Схожие идеи о единстве происхождения тюркских народов

присутствуют и в работе «Киргиз-казаки в 17 и 18 веках (дополнение к

«Материалам к истории киргиз-казакского народа»)» еще одного яркого

представителя казахской интеллигенции, члена партии «Алаш Орда» -

Мухамеджана Тынышпаева (1879-1937). Выпускник Петербургского

института железнодорожного транспорта имени Императора Александра I,

депутат Государственной Думы 2-го созыва, участник Общеказахского

120

съезда, состоявшегося в 1917 г. в Оренбурге, премьер-министр Кокандской

автономии, преподаватель математики и физики в Казахском педагогическом

институте народного образования, главный инженер по благоустройству

новой столицы г.Кызыл-Орды (1925-26 гг.) – вот неполный перечень

послужного списка М. Тынышпаева. Помимо государственной службы ему

удавалось заниматься изучением истории казахского народа, которую он

анализировал в контексте истории общетюркского мира. Рассматривая

родословную казахского племени Керей Среднего жуза, М. Тынышпаев

обращает внимание на средневековые сведения, приводимые в трактате

Рашид-ад-Дина и пишет: «кереи состояли из следующих подродов: сахыят…

Если окончание множественного числа «т» переменим на окончание

единственного – «н», получим сахы или саха…» [17, с.79-80], Опираясь на

работы Ф. П. Врангеля, В. И. Иохельсона, В. Л. Серошевского, А. Кочнева,

исследователь обращает внимание и «на присутствие в якутском языке

названий таких предметов, которых нет в Якутской области, и которые есть

только на юге: лев, тигр, верблюд, змея, и т.д., что подтверждает факт

переселения якутов с юга» [17, с.81]. Основываясь на исторических

источниках, генеалогических легендах и предании Козы-Корпеш и Баян-

Сулу, он приходит к выводу о том, что некогда многочисленное племя

«пережило сильнейший погром и бежало – большая часть на Алтай

(черневые, сагайские татары, каракасы и далее - якуты)» [17, с.84-85].

В 1932 г. начальник пути Турксиба, инженер М. Тынышпаев был

арестован и сослан в Воронеж за его работу в Туркестанской автономии в

г.Коканде. В ссылке он работает инженером в проектном отделе железной

дороги Москва-Донбасс [17, с.13]. В 1937 году М. Тынышпаев был арестован

вторично и расстрелян как бывший член партии «Алаш-Орда».

Изучение концепта «памяти» в рамках социальной коммуникации

позволяет проследить сложные ментальные трансформации в построении

национального исторического нарратива. Биографический мир первых

интеллектуалов–инородцев сопрягал несколько интеллектуальных и

политических пространств: воспоминания имперского прошлого, восприятие

советского нациестроительства, опыт «переживания» репрессий в эпоху

«красного террора».

Развивая тему репрессий в национальной истории, отметим, что судьбы

этих людей, долгое время были вычеркнуты из официальной галереи

национальных героев и преданы забвению, и только с начала 90-х годов ХХ

века их интеллектуальная биография стала предметом пристального

внимания национальной историографии. Сегодня пришло время по-новому

оценить жизненные стратегии интеллектуалов начало ХХ века и дать

объективный анализ с позиций перекрестной истории и истории «идей»

репрессированной памяти.

121

Список использованной литературы и источников:

1. Репина Л.П. Макроисторическая перспектива сегодня: теоретические и

терминологические поиски // Преподаватель XXI век. 2014. № 2. – С. 243-258.

2. Ремнев А. Университетский вопрос в Сибири в XIX столетии // Ab Imperio

Исследования по новой имперской истории и национализму в постсоветском

пространстве. Казань. 2012. № 1. – С.121-150.

3. Краткий исторический очерк Томского университета: за первые 25 лет его

существования (1888-1913 г.г.). Томск: Типо-литография Сибирского Товарищества

Печатного Дела, 1917. — [2], II, 544 с.,

4. Васильев Я. В., Сорокина М. Ю. Люди и судьбы. Биобиблиографический

словарь жертв политического террора в советский период (1917-1991). Санкт-Петербург,

2003. – 496 с.

5. Дьяконова Н.Н. Якутская интеллигенция в национальной истории.

Новосибирск. 2002. – 202 с.

6. Сейфуллин С. Тернистый путь. Историко-мемуарный роман; рассказ / Пер.с

каз. Астана: Аударма, 2011. – 480 с.

7. Каренов Р.С. Алашорда үкіметінің Батыс бөлігі жетекшілерінің бірі, көрнекті

қоғам қайраткері Жаһанша Досмұхамедов. Вестник Карагандинского государственного

университета. Серия: История. Философия. № 2 (70). 2014. – С. 34-42.

8. Сулейменова С.С. Обычное право киргизского (казахского) народа в трудах

Жаханши Досмухамедова // Известия Национальной Академии наук Республики

Казахстан. № 2, 2014. С.167-173.

9. Памятная книжка Томской губернии на 1915 год / изд. Том. губ. стат. ком. —

Томск: Типография Губернского управления, 1915. — 212, 27, 42, [6] с.; 25 см.

[Электронный ресурс]. URL: http://elib.tomsk.ru/purl/1-1183/ (Дата обращения: 29.03.2017).

10. Досмұхамедов Жаханша. // Тілешев Е., Қамзабекұлы Д. Алаш қозғалысы.

Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Сардар, 2014. – С.146-155.

11. Ермеков А. А. Мои встречи с Потаниным (Из бесед Ю. Попова с А.А.

Ермековым. 22 августа 1969 г.) // Государственный архив Карагандинской области

Республики Казахстан (ГАКО РК). Ф. 1487. Оп. 1. Д. 222. Л. 4 об.

12. Кыдыралина Ж. Алимхан Ермеков: служение Отечеству // Мысль. 2013. № 5. –

С.72-75.

13. Казахи Омского Прииртышья. Энциклопедия. Книга первая. Издание первое.

Омск: «Золотой тираж», 2015. – 488 c.

14. История Казахстана: энциклопедический справочник. – Алматы: ТОО «Аруна

Ltd.», 2010. – 632 с.

15. Акмолинские областные ведомости. No1, 4 сентября 1902 г.

16. Ксенофонтов Г. В. Письмо П. А. Ойунскому (автограф) Архив ЯНЦ СО РАН.

Ф. 4. Оп. 1. Д. 152. Л. 3-7.

17. Тынышпаев М. История казахского народа. Сост. и авторы предисл. проф.

Такенов А. С. и Байгалиев Б. Алма-Ата: «Қазақ университеті», 1993. – 224 с.

122

1920-1930 ЖЖ. ОМБЫ ЖЕРІНДЕГІ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН

Сәрсембина Қ.Қ. тарих ғылымдарының кандидаты

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ.

1920-1950 жылдардағы саяси қуғын сүргін КСРО аумағын түгелдей

қамтыды. Түрлі аймақтар, ұлттар мен халықтар тоталитарлық қоғамның

зардабын тартып, қасіретін шекті. Кеңестік тоталитарлық қоғам ұлт мүддесін

аяққа басу, ұлт рухын әлсірету мақсатында саясат жүргізіп, «кеңес халқын»

қалыптастыру ісін қарқынды қолға алды. КСРО-да 1920-1930 жылдардағы

саяси қуғын-сүргін социалистік құрылысты орнықтырудағы шаруашылық

механизмінің ажыратылмас бөлігіне айналды. 1920 жылдан бастап БТК

(ВЧК) – БСБ (ГПУ) – ІІХК (НКВД) халық арасынан «кеңестерге қарсы

мәліметтерді» жүйелі түрде жинаған. Жак Россидің айтуынша, 1920 жылдың

басынан бастап-ақ «контрреволюциялық» немесе «антисоветтік» іс-әрекеті

үшін 6 айдан жоғары мерзіммен бас бостандығынан айыру жазасы

белгіленген. Ал, 1930 жылы РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-10 бабымен

10 жылға сотталғандар саны миллионға жетіп, ГУЛАГ-тағы тұтқындар 25

пайызды құраған. Осы баппен сотталғандар түрмелер мен еңбекпен түзету

лагерлерінде «агитатор» деген атты иеленген. 1921-1954 жылдары

аралығында КСРО-да «контрреволюциялық» немесе «кеңестерге қарсы»

деген жаламен 3 миллион 777 мың адам сотталған, ал олардың 642 мыңы ату

жазасына кесілгендігі туралы да айтылып жүр[1].

1928-1931 жылдар аралығында ескі зиялы қауым өкілдерін қудалап, жою

мақсатында жүргізілген үш процесс “Шахтинск іcі." (1928 ж.), “Промпартия

процесі” (1930ж.), “Меньшевиктер бюросының одағы” (1931ж.) заңсыздықты

бастап, жаппай тұтқындауға жол ашты[2]. Сөйтіп, “контрреволюциялық

ұйымдарды іздестіру науқаны басталады. Жазықсыз айыпталғандарға

«буржуазияшыл-ұлтшыл» деген айып тағылды. Олар әртүрлі мерзімге

түрмеге қамалды, ату жазасына кесілді, еріксіз жер аударылды. Ұлт

жанашырларына негізінен КСРО-ны құлату мақсатында жасырын

контрреволюциялық ұйымдар құрды деген заңсыз айыптаулар тағылды.

Қоғамның рухани тірегі болған дін өкілдері қудаланды. «Құдайсыздар

одағын» құрған қызылдар билігі дінге қарсы шығып, дінсіздіктің тамырын

жаюға ұмтылыс танытты.

1937-1938 жылдары саяси қуғын-сүргін жалпылама бағыт алды.

Тоталитарлық машина қоғамдық қайраткерлерден бастап қарапайым

адамдарға дейін саяси қуғын-сүргінге ұшыратты. Омбы жерінде де сасяи

қуғын-сүргін жалпылама бағыт алып ұлт зиялылары мен қарапайым

шаруалар, кеңестік билікке қызмет еткендер, діни өкілдер жазықсыз

қудаланды, атылды, жер аударылды. Омбыдан оқу бітірген қазақ зиялылары

қазақ халының мүң-мұқтажын жоқтап, азаттық алу, халқының өзгелерден

кем болмауы үшін қызмет етті. Сондай тұлғалардың бірі - Асылбек

Жұманұлы Сейітов. Ол 1894 жылы Омбыда Батыс Сібір генерал-губернаторы

кеңсесі аудармашысының отбасында дүниеге келген. 1911 жылы он жеті

123

жасында Омбының классикалық ерлер гимназиясын тәмәмдап, Томск

Мемлекеттік университетінің медицина факультетіне оқуға түскен. Дәрігер

мамандығын алған Асылбек Сейітов қазақ халқының сол кезеңдегі

проблемаларын көре біліп, жас болса да «Қазақ» газетінің беттерінде

қоғамдық ұйым құру, Ресейдегі қазақ студенттеріне көмек беру тақырыбында

мақалалар жазған еді. Елін сүйгендердің басын біріктірген «Алаш»

партиясының белсенді мүшесі ғана емес, хатшысы болғандығы тарихтан

мәлім[3].

Асылбек Сейітов бүкіл елде қолға алынған ауыл шаруашылық санағын

жүргізу жұмысына қатысқан. 1917 жылдың желтоқсан айында Орынбор

қаласында өткен Бірінші бүкілқазақтық съезге делегат ретінде қатысып,

секретариатқа сайланады. 1918 жылы Омбыда құрылған жастардың «Бірлік»

ұйымы жетекшілерінің бірі Асылбек және Мұсылманбек Сейітовтер

болғандығы да тарихтан мәлім. 1922-1937 жж. аралығында Семипалатинск

денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарған. Еліміздің

денсаулық сақтау саласына өлшеусіз қызмет еткен. 1937 жылы Қазақ

халықтық денсаулық сақтау комитетіне бөлім меңгерушілігіне тағайындалса

да, дәрігерлік қызметін қоса атқарған. «Тән саулығын сақтау» тақырыбы

төңірегінде ғылыми мақалалар жазып, халықтың медициналық сауатын

көтеруге аянбай қызмет еткен.

1937 жылдың қараша айының соңында Алматы қаласындағы темекі

фабрикасының жанындағы амбулатория базасында ашылған №5 емхана

басшысы болып тағайындалғанымен, 1-желтоқсанда тұтқындалып, жазықсыз

айыпталып, он жыл мерзімге хат алмасу құқығынсыз сотталады[3]. Бұл ату

жазасына кесілген үкімді меңзейтін еді. Асылбек Сейітов атылған соң отбасы

мүшелері де тағдыр тауқыметін көп тартады.

39 жасында саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз атылып кеткен

қоғам қайраткері Әбілқайыр Досов 1916 жылы Омбы орыс-қырғыз (қазақ)

жетім балалар пансионында тәрбиеленіп, қазақ оқушы жастарының «Бірлік»

мәдени-ағарту үйірмесіне мүше болған. 1920 жылы қазан айында өткен Қазақ

советтерінің 1-құрылтай съезінде Қазақ АКСР ОАК-нің төралқа мүшесі және

хатшысы болып сайланды. 1922-1926 жылдары Семей губерниялық атқару

комитетінің, Түркістан облысы ревкомының, Орал облысы атқару

комитетінің төрағасы қызметтерін атқарған. 1933-1937 жылдары БК(б)П

Қазақстан өлкелік комитетінің, Қазақстан КП ОК-нің, БОАК және Қазақ

ОАК-нің мүшесі болып сайланған[4].

Әбілқайыр Досов қызмет жасаған жылдары қазақ халқының мүддесін

қорғап, ұлт болмысын сақтауға қызмет еткен тарихи тұлға. 1937 жылы 28

қарашада жалған саяси айыппен тұтқындалып, 1938 жылы 8 наурызда КСРО

Жоғарғы Соты Әскери коллегиясының үкімімен ату жазасына кесілген.

Мемлекет қайраткері, аудармашы Хамза Жүсіпбеков 1920-1922

жылдары Омбы, Ақмола губернияларында, Көкшетау уезінде жауапты

қызметтер атқарған. 1933-1936 жылдары Қазақстан кәсіподақтар кеңесінің

төрағасы, Қазақ АССР әділет халық комиссары, коммуналдық шаруашылық

халық комиссарының орынбасары қызметтерін атқарған. Х.Жүсіпбеков 1937

124

жылы күзде «халық жауы» деген жалған айыппен тұтқындалып, 1938 жылы

ату жазасына кесілді[4].

1896 жылы 15 шілдеде Ақмола облысы, Омбы уезі, Беке болысындағы

«Ауыздағы Қаржас» ауылында дүниеге келген ұлт зиялысы Қошке

Кемеңгерұлы да саяси қуғын-сүргін құрбаны болды. Ғалымның жазған

туындылары қазақ халқының өшпес рухани мұралары болып табылады.

Қазақ халқының жай-күйін жанымен сезініп, мұқ-мұқтажын білгеннің

арқасында ұлтқа пайдалы қомақты дүниелер жазып қалдырды. Мәселен,

1927 жылы Г.Архангельскийдің құрастыруымен орыс тілінде жарық

көрген «Қазақ тілінің грамматикасы», 1924 жылы Мәскеуде жарық көрген

«Қазақ тарихынан», «Бұрынғы езілген ұлттар», «Егін салу турасында» деген

зерттеулері, «Қазақтың тарихы тұрмысынан» («Темірқазық» журналы, 1923,

№ 2, 3), «Бұрынғы езілген ұлттар» (Мәскеу, 1925), «Егін салу турасында»

(1923), екі кітаптан тұратын «Оқу құралын» (Ташкент, 1928; Қызылорда,

1929), драма саласындағы «Әулие тәуіп» (1918), «Қасқырлар мен қойлар»

(1920), «Бостандық жемісі» (1919), «Күнәсіз күйгендер» (1930), «Алтын

сақина» (1923), «Парашылдар» (1926), «Ескі оқу» (1927) пьесалары, «Жас

азамат» беттерінде жарияланған мақалалары қазақ тарихында мәңгілік қалды.

1926 жылы 13 қаңтарда Қазақ драма театры (тұңғыш директоры әрі бас

режиссері — Д.Әділов) Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақина» пьесасымен

тұңғыш шымылдығын ашқандығы да тарихтан белгілі[5, 3 б.].

Ғалымның «Тұтқынның ойы» әңгімесі (1919), «Отаршылдың

ұсқындары» (1925), «Қанды толқын» (1926) әңгімелерінде қазақ қауымының

күрделі әлеуметтік жағдайы жан-жақты сипатталған. Сонымен қатар, «Ерлік

жүректе» (1924), «Қазақ әйелдері» (1924), «Жетім қыз» (1924), «Момынтай»

(1925), «Дүрия» (1927), «Назиқа» (1928) атты әңгімелерінде сол бір ауыр

кезеңдегі қазақ қызының тағдырын сомдайды. Прозадағы ірі еңбегі —

замандас қайраткерлер туралы 1925–1937 жылдары жазылған романы. Бұл

кітаптың қолжазбасын 1937 жылы НКВД тәркілеген[5].

Қызылдар билігі ұлт зиялыларын түгелдей дерлік саяси қуғын-сүргінге

ұшыратқанда, 1930 жылы 17 қыркүйекте Қошке Кемеңгерұлы М.Әуезовпен,

М.Күдеринмен бір күнде тұтқындалып, «кеңес үкіметіне қарсы әрекет

жасаушы» деген жалған айыппен Ташкентте ұсталып, абақтыға қамалады.

1930 жылы қазан айының соңында Ташкенттен Алматы абақтысына

айдалады. Ол Алматы түрмесінде нақты айып тағылмай, тергелмей 1932

жылдың сәуір айының соңына дейін отырады. Дәлел келтірсек: «ҚСР-ындағы

ОГПУ басқармасына тергеуде жатқан Қошмұхабет Кемеңгерұлынан

Мәлімдеме.

Жазықсыз абақтыда отырғаныма, міне, 10 ай өтті. Маған Қылмыс

кодексінің 58 (11–7) бабы бойынша айып тағылыпты. Бірақ мен өзімді кінәлі

санамаймын. Кеңес өкіметіне қарсы күресу үшін жеке басылық немесе

коғамдык сипаттағы салмақты негіз болу керек. Менде ондай жағдай болған

емес, нақтырақ айтсам, мұғалім кезімде материалдық тұрғыдан толық

қамтамасыз етілген едім, бұған қоса шығыстану факультетінің аспиранты

ретінде маған ғылыми перспективалар ашылғанды. Қоғамдық сипаттағы

125

негізде Кеңес өкіметіне қарсы болу деген — қаражүзділердің реакциялық

әрекеттерін, ұлы державалық шовинизмді қайта жандандыру. Мұндай

қаскүнемдікті кім жақтайды?

«Алаш Орданың» басшылығындағы буржуазиялық-ұлттық қозғалыспен

байланысымды 1919 жылдың басында үзгенмін. Содан бастап мен өзімді

ілгері ұмтылғандардың қатарындамын деп есептеймін, мұны жарияланған

еңбектерім (дұрыстап аударылып, түсінік жасалса) растайды. Ұлтшылдық

дүниетаным қалдықтарынан 1922 жылы, Қазақстандағы коллективтендіру

мен таптық айырылым қатаң басталған уақытта біржолата құтылдым.

7 жыл ішінде мен Ташкентте түрлі оқу орындарында сабақ бердім. Осы

уақытта менен дәріс тыңдаған шәкірттердің қайсысы болсын сабақ үстінде

Кеңес өкіметіне қарсы ой білдіргенімді айтса, өзімді айыпты санар едім.

Маған шығыстану факультетінің екі студенті жала жауып, куәлік беруі

мүмкін деп ойлаймын, өйткені олар өздерінің жеке карьерасының жолында

мені бәсекелес деп пайымдаушы еді. Жыл сайын жазда қымызбен емделу

үшін мен Сібір өлкесіндегі ауылыма барамын. Егер туған ауылымдағы біреу

мені кеңестік шараларды бұзды, Кеңеске қарсы үгіт жүргізді десе, өзімді

айыпты санар едім. Қайта мен туған елімде егінді кеңейтуге, жайылымды

жақсартуға, колхоз құруға ықпал жасадым. 10 ай ішінде маған шімірікпестен

жала жапқандармен жүздестірмеуді заңсыздық деп есептеймін.

Мен Сіздерден өз қолыммен жазған куәліктеріме ғана назар

аударуларыңызды сұраймын. Ташкентте тергеуші Ағабековке берген

жауабымды біржақты деп санаймын. Өйткені ол: қараңғы карцерге саламын,

тіпті атқызамын, — деп қорқытты. Мен III дәрежелі туберкулезбен

ауырамын, мұны анықтаған комиссияның 2 шілдеде берген актісі бар. Олар

мені І-топтағы инвалид деп тапты. Абақтының ауыр жағдайында

туберкулездің салдарынан ерте жан тапсыруым мүмкін.

Менің осы айтқандарыма назар салып, емделу үшін босатуларыңызды

өтінемін. Тіпті болмаған жағдайда қолхат беріп аз-кем сауығып алсам

деймін. 17 шілде, 1931 жыл. Алматы абақтысы» [6, 199-200 бб. ].

Қошке Кемеңгерұлы 1932 жылы 20 сәуірде Үштіктің Шешімімен 58–

10; 11-бап бойынша ұсталған мерзімінен бастап 5 жылға Валуйки қаласына

айдалған[7]. Украинаның Валуйки қаласына жер аударылған Қ.Кемеңгерұлы

онда темір жол саласында дәрігер қызметін атқарған. Сол жерде 1932–1933

жылдары С.Садуақасұлы инженер болып қызмет жасаған еді. Сондай-ақ

Валуйки, Воронеж бағытында Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы,

Е.Омарұлы, С.Қадырбайұлы, К.Тоқтыбайұлы, М.Тынышбай, Ж.Күдеріұлы,

М.Мырзаұлы сынды азаматтар жер аударылғандығы белгілі[5, 3 б.].

Қ.Кемеңгерұлы 1935 жылы босатылып, Омбының Шарбақкөл аудандық

ауруханасында дәрігер болып қызмет жасайды. 1937 жылы 7 тамызда қайта

ұсталып, 21 қарашада Омбы қаласында атылды. Қошмұхамбет Кемеңгерұлы

1957 жылы 17 тамызда Сібір әскери округы әскери трибуналы қаулысымен

ресми ақталды.

Қоғам қайраткері, әдебиет сыншысы, публицист Ғаббас Тоғжанов 1917

жылы Омбы гимназиясын бітіріп, 1922-1923 жылдары Ташкенттегі Орта

126

Азия университетінде, кейін Мәскеудегі В.Г. Плеханов атындағы халық

шаруашылығы институтында білім алған. 1922-1923 жылдары Ташкентте

шыққан «Жас алаш» газетінің жауапты хатшысы, 1923-1924 жылдары КСРО

ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты Орталық Күншығыс баспасы қазақ

секциясының хатшысы қызметтерін атқарған. Қазақ КСР ХКК жанындағы

көркемөнер істері жөніндегі басқарма бастығы қызметтерін атқарып

жүргенде (1937 жыл) жазықсыз айыпталып, сасяи қуғын-сүргінге

ұшыраған[7]. Омбы жерінде білім алған зиялылардың барлығы дерлік саяси

қуғын-сүргін құрбаны болды. Қоғамдық қызметті белсене атқарған

зиялылармен бірге қарапайым еңбек адамдары да, діни қайраткерлер де саяси

қуғын-сүргінге ұшарады. Солардың бірқатарына тоқталсақ[8].

Аделкас (Адилкас) Абаев 1906 жылы Омбы облысы Таврическ ауданы

Қара-Сарым ауылында ддүниеге келген. «Алғабас» колхозының мүшесі

болған. 1937 жылы 10 қыркүйекте қамалып, Омбы облысы бойынша УНКВД

жанындағы үштік шешімімен РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10 бабымен

сол жылдың 29 қазанында еңбекпен түзету лагеріне 10 жылға бас

бостандығынан айырылып, айдалған. 1989 жылы 25 мамырда Омбы оьблысы

прокуратура шешімімен ақталған.

Әшім Абаев 1981 жылы Омбы облысы Таврическ ауданы Қара-Сарым

ауылында дүниеге келген. «Алғабас» колхозында қарапайым еңбекші болған.

1937 жылы 9 қыркүйекте ұсталып, сол жылдың 29 қазанында Омбы облысы

бойынша УНКВД жанындағы үштік шешімімен РСФСР Қылмыстық

Кодексінің 58-10 бабымен ату жазасына кесілген. 1937 жылы 2 қарашада

Омбы қаласында атылған. 1989 жылы 25 мамырда ақталған.

1902 жылы Омбы облысы Таврическ ауданы Қара-Сарым ауылында

дүниеге келген Қасым Абаев та саяси қуғын-сүргін құрбаны болған.

«Алғабас» колхозында қарапайым еңбекші болған. Омбы облысы бойынша

УНКВД жанындағы үштік шешімімен РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10

бабымен сол жылдың 29 қазанында еңбекпен түзету лагеріне 10 жылға бас

бостандығынан айырылып, айдалған. 1989 жылы 25 мамырда Омбы оьблысы

прокуратура шешімімен ақталған.

1891 жылы Омбы облысы Русско-Полянск ауданында дүниеге келген.

Омбы облысы Черлак ауданында «Қызылту» ауыл шаруашылық артелінің

мүшесі болған. 1937 жылы 11 қыркүйекте ұсталып, сол жылдың 27

қазанында Омбы облысы бойынша УНКВД жанындағы үштік шешімімен

РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10-11 бабымен ату жазасына кесілген.

Үкім 1қарашада Омбыда орындалған. 1961 жылы 11 қыркүйекте Омбы

облсоты Президиумының қылмыстың жоқтығы деген шешімімен ақталған.

1983 жылы Омбы облысы Русско-Полянск ауданында дүниеге келген

Амантай Әбдірахманов (Абдрахманов) «Қызылту» ауыл шаруашылық

артелінің мүшесі болып жүргенде 1937 жылы 11 қыркүйекте ұсталып,

қазанында Омбы облысы бойынша УНКВД жанындағы үштік шешімімен

РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10-11 бабымен ату жазасына кесілген.

1937 жылы 1 қарашада Омбы қаласында атылған. 1961 жылы 11 қыркүйекте

127

Омбы облсоты Президиумының қылмыстың жоқтығы деген шешімімен

ақталған.

Ахмет Абрахманов 1890 жылы Ақмола облысының 5 ауылында дүниеге

келгенімен, Омбы облысы Любинск ауданы Шулаев ауылдық кеңесінде

колзохшы болған. 1934 жылы 2 тамызда тұтқындалып, 1935 жылы 21 сәуірде

Омбы облсотының арнайы коллегиясы шешімімен РСФСР Қылмыстық

Кодексінің 58-10-11 бабымен 5 жылға бас бостандығынан айырылып,

еңбекпен түзету лагеріне айалған. 1935 жылы 10 маусымда іс

тоқтатылғанымен, 1999 жылы 18 қарашада ақталған.

1884 жылы Омбы облысы Шарбақкөл ауданы Шахман ауылында туған

әрі сол уаылдың тұрғыны Рахим Абдрахманов та колхозшы болып жүргенде

1937 жылы 28 шілдеде тұтқындалып, Омбы облысы бойынша УНКВД

жанындағы үштік шешімімен РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-2-8-10-11

бабымен ату жазасына кесілген. Үкім 1937 жылы 21 қарашада Омбы

қаласында орындалған. 1957 жылы 13 тамызда ақталған. Шахман ауылының

тағы бір тұрғыны Шайкен Әбдірахманов (Абдрахманов, 1895 жылы туған)

колхозда жұмыс жасап жүргенде 1937 жылы 28 шілдеде Омбы облысы

бойынша УНКВД жанындағы үштік шешімімен РСФСР Қылмыстық

Кодексінің 58-2-8-10-11 бабымен ату жазасына кесілген. Үкім 1937 жылы 21

қарашада Омбы қаласында орындалған. Бұл кісі де 1957 жылы 13 тамызда

ақталған.

Омбы облысы Шарбақкөл ауданының Мырзаболат ауылының тұрғыны,

колхозшы Жүніс Абдреисов (1869 жылы туған) 1938 жылы 18 ақпанда

тұтқындалып, сол жылдың 15 наурызында Омбы облысы бойынша УНКВД

жанындағы үштік шешімімен РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-2-8-9-11

бабымен ату жазасына кесілген. Үкім 1938 жылы 20 наурызда Омбы

қаласында орындалған. 1956 жылы 11 қаңтарда ақталған. Ал, 1891 жылы

Омбы болысы Шарбақкөл ауданы Жанан ауылында дүниеге келген Кәрім

Абдреисов (Карым, Карим Абдрисов) нақтылы кәсібі болмаса да, 1937 жылы

7 қазанда Шербакөл ІІХК аудандық бөлімімен тұтқындалған. 1937 жылы 21

қарашада Омбы облысы бойынша УНКВД жанындағы үштік шешімімен

РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10 бабы, 166 бабының 2 бөлімімен ату

жазасына кесілген. 1937 жылы 23 қарашада Омбы қаласында атылған. 1989

жылы 6 маусымда ақталған.

Айта берсек, осылайша тізіліп кете беретін тізім Кеңстік биліктің

қылмысын айғақтайды. Бір адамды ұстау арқылы, бір топ адамды жазалау

сол кезеңдегі саяси қуғын-сүргіннің басты белгісі болды. Бір күнде қаншама

адам ұсталып, бір күнде қаншама адам атылған. Ұлт зиялыларын ұлтқа

қызмет етті деген желеумен тұтқындап, саяси қуғын-сүргінге ұшыратса, ал

қарапайым еңбек адамдарын «кеңестерге қарсы» үгіт – насихат

жұмыстарымен айналысты деген желеумен зобалаңға ұшыратты. Қайғы-

қасіреттің ауқымдылығында шек жоқ. Бір адамды жазықсыз жазалау арқылы

бірнеше адамды соттап, түрмеге айдап, ату жазасына кескен ызылдар билігі

адамзат тарихында кешірілмес қылмыс жасады. Барлық өңірлердегі саяси

128

қуғын-сүргінге ұшыраған тұлғаларды кешенді зерттеу арқылы, ұлттық

сананың өрлеуіне толыққанды үлес қосамыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ефимов Е., Щетинин Ю. Три процесса над старой интеллигенций // Политическое

образование.-1989.-№ 6.- С. 73-77

2. Кауль Т.Н. От Сталина до Горбачева и далее.-М.: Прогресс, 1991.-224.

3. Төлебаев Д. Алашқа адал қызмет еткен арда азамат. Алаш айнасы.-13.04.2017.

4. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы, 2002.-4 т. 550 б.

5. Қамзабекұлы Д. Қошке /Егемен Қазақстан.-2007.-15 тамыз.

6. Қ. Кемеңгерұлы. Шығармалары /Құраст. Д.Қамзабек- ұлы. — Алматы: Алаш,

2005. — 280 б.

7. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы, 2002.-3 т. 550 б.

8. Забвению не подлежит. Книга Памяти жертв политических репрессий Омской

области. Т. 1.-Омск: Книжное издательство, 2000. — 480

129

2 СЕКЦИЯ. САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ ҰШЫРАҒАН

ТҰЛҒАЛАРДЫҢ БЕЙМӘЛІМ ЕСІМДЕРІН ЖАРЫҚҚА ШЫҒАРУ

СЕКЦИЯ 2. ПОИСК НОВЫХ ИМЕН РЕПРЕССИРОВАННЫХ

В РАМКАХ КРАЕВЕДЧЕСКОЙ РАБОТЫ

ЖЕРТВА ПОЛИТИЧЕСКОЙ РЕПРЕССИИ –

АХМЕТ БАЙТУРСЫНОВ

Абенов Д.Е., Тастекова Г.Б., Жакупова А.С.

Костанайский государственный педагогический институт, г.Костанай

Одна из самых страшных страниц в истории казахского народа это годы

репрессии, «страницы», которые не только сломали судьбы поколений, но и

оставили большой след в развитии научных исследований. В годы репрессий

на территорию Казахстана были сосланы люди со всего огромного

государства, это периоды 1929-1931, 1937-1938, две волны репрессий.

Накрытый волной жестоких репрессий, также пострадал и казахский народ.

Вся казахская интеллигенция была практически уничтожена в этот период.

Репрессированные принадлежали к ведущим деятелям науки, к примеру,

лингвисты, которые занимались вопросами языка, деятели истории,

культуры, литературы, а также педагоги, просветители и политические

деятели. Исследования в области лингвистики, создание учебных пособий,

развитие языкознания, исследования в области тюркологии было прервано в

результате этих репрессий.

Одной из жертв политических репрессий, которую следует выделить в

первую очередь стал Ахмета Байтурсынов – видный деятель национального

просвещения. Ахмет Байтурсынов оставил после себя огромное и богатое

наследие, которое включает в себя его жизнь, деятельность, мысли, идеи и

суждения, все то, что связано с его именем. Всестороннее исследование

проводят ученые Казахстана, ведь его история вызывает неподдельный

интерес у всех казахстанцев. Ахмет Байтурсынов был редактором газеты

«Казах», которая издавалась на казахском языке и имела большую

популярность и влияние не только среди казахского населения, но и среди

национальной интеллигенции. Эта газета последовательно критиковала

национальную политику царизма. Множество публикаций известных

казахских писателей издавала эта газета, сам А. Байтурсынов часто выступал

в роли не только литератора, но также политика и публициста. Газета

«Казах» преимущественно занималась просветительской деятельностью. В

качестве примера отрывок из газеты «Казах»: «…Для того, чтобы сохранить

свою самостоятельность, нам необходимо всеми силами и средствами

стремиться к просвещению и общей культуре, для этого мы обязаны первым

долгом заняться развитием литературы на родном языке. Никогда не нужно

130

забывать, что на самостоятельную жизнь вправе претендовать только тот

народ, который говорит на своем языке и имеет свою литературу…» [1, с.

128].

На данный момент были опубликованы работы: Алихана Букейханова,

Мустафы Шокай, Жусупбекова Аймауытова, Мыржакыпа Дулатова, Санжара

Асфендиярова, Мухамеджана Тынышпаева, Магжана Жумабаева. Были

реализованы государственные программы «Алашское наследие» и

«Культурное наследие», изданы материалы газет «Қазақ» и журанала

«Айқап» [2, с. 101].

Ахмет Байтурсынов справедливо назван «собиратель казахских земель»,

за твердую позицию в сохранении земли КазАССР в составе советского

союза. В городах Алматы и Костанай работают музеи названные в честь

Ахмета Байтурсынова. Его имя носят школы, высшие учебные заведения,

скверы, улицы. Ежегодно проводятся Байтурсыновские чтения, исторические

вечера, конкурсы знаний, фестивали [3, с. 58].

Опубликованные материалы предоставляют возможность для

исследования и осмысления вклада казахской интеллигенции в область

образования, просвещения, культуры, науки, политики, культуры,

экономики. А также использование их опыта в качестве опоры при

построении учебного и воспитательного процесса в учебных заведениях

страны [4, с. 67].

Исследования проведенные в области модернизации казахского языка и

письменности, вопросы языка и литературы находятся на особом месте среди

богатейшего культурного наследия. Ахмет Байтурсынов придавал огромное

значение родному языку и издал первые учебники на казахском языке: «Оқу

құралы», «Тіл құралы», «Әліпби», «Жаңа әліппе», «Сауат ашқыш»,

«Мәдениет тарихы», «Әдебиет танытқыш» и методическое пособие

«Баяншы» [5, с. 177].

Стоит отметить, что Ахмет Байтурсынов имел твердую гражданскую

позицию по всем вопросам, касающимся казахского народа. В качестве

примера можно привести известную Каркаралинскую петицию, в ней он

описывает насущные проблемы казахского народа, как и многие

общественные деятели науки и культуры, он подчеркивает о необходимости

поступления казахским детям в гимназии для получения качественного

образования, выделении стипендии, образование пансионов при гимназиях,

также он пишет «…спрос со стороны киргизского населения на образование

огромный, о чем свидетельствует масса киргизских детей, обучающихся в

городских училищах на свои средства, несмотря на обременительность этого

расхода для киргизского скотоводческого хозяйства» [2, с. 116]. Как один из

выходов из ситуации он говорил: «допущение в аульных школах

преподавание киргизской грамоты, преподавание в этих школах на языке

детей и обязательное изучение государственного языка, восстановление

упраздненных интернатов и пансиона при Омской гимназии, а также

открытие пансиона для киргизских детей при Семипалатинской гимназии,

131

увеличение существующих стипендий для поступления в профессиональные

школы и высшие учебные заведения» [3, с. 79].

Из вышесказанного мы видим то, что создатели Каркаралинской

петиции добивались возможности получения казахскими детьми

образования, подчеркивая проявление желания казахскими детьми учиться и

нежелание царской администрации в создании для этого условий.

Даже в современном казахском обществе остро стоит вопрос казахского

языка в области образования, науки. Государство прикладывает немало

усилий для укрепления и распространения казахского языка [6].

Авторы петиции уделили огромное внимание религиозным вопросам,

которые касались казахстанского населения. По их мнению, культура, язык,

история, вера и национальные традиции казахского народа тесно связаны с

мусульманским образованием и воспитанием, без которого невозможно

духовное возрождение. Население нашей страны никогда не отличалась

фанатичной верой, религиозные суждения скорее были терпимыми и

толерантными.

Ахмет Байтурсынов как и многие его соратники всегда стремились к

защите прав и интересов своего народа законным и честным путем. С 1882

года обучался казахской грамоте на дому у разных грамотных людей, то в

аульных школах, случайно оказавшихся поблизости. Удивительно то что

этот казахский ученый, просветитель закончил два учебных заведения

Тургайское двухклассное училище и Оренбургскую школу казахских

учителей. Ахмет Байтурсынов был талантлив, но еще он был трудолюбив и

всего чего он добился это только своим трудолюбием и самообразованием.

Своими трудами Ахмет Байтурсынов заложил фундамент современного

казахского литературоведенья. Даже в свои тяжелые дни перегиба Ахмет

Байтурсынов не опуская рук плодотворно трудился. Без всяких оснований в

1929 году А. Байтурсынов был арестован, сидел в тюрьме, затем сослан в

Архангельск. В 1934 году благодаря вмешательству М. Горького и его жены

П. Пешковой, с помощью международного красного Креста его освободили,

но свобода длилась недолго, в 1937 году А. Байтурсынова вторично

арестовали и вскоре приговорили к расстрелу. Только спустя пол века

справедливость восторжествовала, в 1988 году советским судом он

посмертно оправдан за отсутствие состава преступления [6].

Такова была тяжелая судьба одного из ярких представителей казахского

народа. Такие великие люди, которые добивались всего своим трудолюбием

и усердием, несмотря на все трудности должны быть величайшим примером

для представителей современного общества. Трудолюбие очень важно в

жизни - потому что это естественно для человека чувствовать себя нужным,

знать, что сделал что-то хорошее, создал что-то хорошее, оставил после себя

след в этой жизни. Трудолюбие - это естественная черта человека, она есть у

всех, просто осознайте это и дайте себе право творить и быть создателем чего

- то своего собственного. Ахмет Байтурсынов - был великим Устазом -

Учителем с большой буквы детей и взрослых. За деятельность проявленную

в политической сфере А. Байтурсынов показал себя как агитатор-

132

пропагандист, идейный вдохновитель, теоретик, организатор движения

«Алаш», который внес неоценимый вклад в становление и формирование

национальной культуры и развития казахской национальной

государственности. Он был и остался в памяти народа светлым лучиком

казахской науки и культуры.

Список использованной литературы

1. Сламбекова А. Т. Казахстанская тюркологическая наука в годы репрессии

(историографический обзор). Вестник КазНУ, серия филологическая, №4-5, 2010. – 395 с.

2. Ахметов Л.С. и др. Алихан Букейханов – поиск ориентиров. Ахмет Байтурсынов –

главное – обретение государственности. Турар Рыскулов – яркий политик советского

Востока. Учебное пособие. Астана, 2008. – 204 с. (серия Казахстан: первые лица страны

ХХ века).

3. Козыбаев М.К. Проблемы методологии, историографии и источниковедения

истории Казахстана (Избранные труды). Алматы: Ғылым, 2006. – 272 с.

4. Колдыбаев, С.А. К вопросу об общественно- мировоззренческих взглядах Ахмета

Байтурсынова /С.А. Колдыбаев, А.А. Баймагамбетова //Казахская цивилизация. - 2010.-

№4.- С.57 - 58.

5. Нургали, Р. Ахмет Байтурсынов /Р. Нургали //Простор.- 2010.- №1.- С. 175 – 188.

6. Ахмет Байтурсынов [электронный ресурс] URL: http://works.

tarefer.ru/32/100373/index.html (дата обращения 03.09.2016)

САЯСИ ҚУҒЫН - СҮРГІН ҚҰРБАНЫ БОЛҒАН

ІЛИЯС ЖАНСҮГІРОВ

Атахан Қ.А.

Өскемен қаласы әкімдігінің «Шәкәрім атындағы орта мектебі» КММ

Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы әлемдегі өркениетті елдермен

терезесі тең мемлекет ретінде халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси

- экономикалық мәселелерді ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді

даму жолдарымен жүріп келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы

өзіндік байыпты бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. Өйткені

халқымыздың ғасырлар бойы біртіндіп қалыптасқан рухани қазынасы

тоталитарлық жүйе кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап, тоқырап

қалғаны баршаға аян. [9,25 б].Ол өз кезегінде өскелең жас ұрпақтың өз туған

халқының рухани құндылықтарынан ажырап әкелуіне соқтырды. Міне,

сондықтан да жас өспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық қол

үзіп қалмауы - біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі

өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.

Тәуелсіз елімізде оқушы - жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық

тәлім - тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық

ой - пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп, оқу

орындарының оқу - тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы зор. Осы бағытта

қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс – тіршілігін

өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени - ғылыми ой - өрістері

133

кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты міндет, әрбір қоғам өзінің даму

барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл - ойын, тәрбиелік

тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған

[1,21 б].

ХХ ғасырдың 20 – 30 жылдары қазақ халқының тарихында аса

құндылығымен, маңыздылығымен және қасіретімен де мәңгі қалатыны

даусыз. Өйткені, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қазақ даласы жаңа

тұрпатты мемлекет құруға қадам жасады. Ал оның жемісті дамуына барынша

ат салысып, ана тілінде тұңғыш оқулықтар жазып, қазақ ғылымының

қалыптасып дамуына, отандық мәдениетіміздің ілгерілеуіне барынша ат

салысқан бір топ қазақ зиялылары сталиндік тоталитарлық режимнің

қысымына ілінді. [10,109 б]. «Біз, - деп атап көрсетті Қазақстан

Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев, - өз тарихымызды өзгелер

тұрмақ өзімізге де толық таныта алмай келе жатқан ұрпақпыз. Зерттемесек,

жазбасақ, жарияламасақ кім не таниды?...». Ұлттық тәлім - тәрбие саласының

сан - алуан мәселелері біздің еліміздің жағдайында да біршама уақыттан бері

зерттеу нысанына айналып келеді [2,46 б].

Өткен ғасыр басында қалыптасқан қазақтың ұлттық кәсіби саяси

элитасы «халық жауы» деген жасанды жаламен жойылды. Елбасы

Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде былай деп жазды:

«Қазақ халқының кейбір данышпан перзенттері мен көсемдері тарихтың

қарғыс атқан тұзағында тұншықты, ұлттың амандығы үшін олар тарихтың

тәлкегіне көнуге мәжбүр болды». Осы бағытта ұлттық педагогикамызда

маңызды орын алуға лайықты еліміздің сонау ХХ ғасырдың 30 - жылдары

саясаттың шырамауына оралып, жазықсыз жапа шеккен қазақтың біртуар

азаматтарының ағарту ісіне қосқан үлестері егемен еліміздің халқын, әсіресе

жас ұрпақты тәрбиелеу негізіне алынуы тиіс. Қуғын - сүргін құрбандары

болған қазақ зиялыларының мұраларының педагогикалық негіздерін зерттеу

өскелең ұрпақтың зейін - зердесі мен ой - өрісін кеңеюіне және отандық

педагогика тарихын дұрыс түсінуге, оның ауқымын кеңейтіп, жаңа деңгейге

көтеруге мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып, қазақ зиялыларының бірі -

І.Жансүгіровтің еңбектерін бағалай отырып, оның бүгінгі оқу - тәрбие

үрдісінде талаптарға сай пайдалану зерттеу қажеттілігін туындатады [3,75 б].

І.Жансүгіров ел ішіндегі ақын - жырау, әншілердің өлең - жырларын,

ертегі - аңыз әңгімелерін құмарта тыңдап, жаттап алып, айтып үйренген зерек

те зерделі ақын ретінде балалар әдебиетін негізін қалаған. Ақынның 1915 –

1916 жылдары жазылған өлеңдері «Сәлемдеме», «Көңілдің жүгірісі»,

«Жанды сөз», «Ынтықтар», «Замандасқа», «Қалпымыз», «Талғамалар» деген

өлеңдері қоғам жайын, халық өмірін шындық сипатында көрсетіп,

адамгершілік пен әділеттілікті ардауқтауға, оқу - білімге үндеуге негізделген.

«Жалпы жасқа» (1921), «Ағынды менің Ақсуым» (1921), «Ақсабан» (1923),

«Желді қарағай» (1925), «Жетісу суреттері», «Тау суреті», «Элеватор»,

«Қазақстан», «Баласынан анасына хат» (1927), «Оқимын» және басқа

көптеген шығармалар жазып, балалар әдебиетінің дамуына мол үлес қосты.

Әсіресе, дарынды ақын балаларға арналған өлеңдерінде танымдық,

134

тәрбиелік, білімдік мәніне баса назар аударды. Әндетіп, өлеңдетіп тербете

тәрбиелеу арқылы баланы бесіктен тәрбиелеп, сөз өнеріне баулу, ой - өрісін

дамыту, адамгершілікке, анаға деген мейірімділік, жағымды мінез - құлыққа

тәрбиелеуді көздегенін оның әрбір шығармасынан көруге болады. Мысалы,

«Баласынан анасына хат» деген өлеңінде баланың анаға сүйіспеншілігін,

мейірімін, балалық сезімін шынайы суреттеген:

«Қорғаным, анам, қамқорым,

Қолыңа тисе осы хат,

Құлының жазды қолынан,

Қуан да хатқа, қыл қуат».

Ал, «Оқимын» деген өлеңінде мәпелеп тәрбиелеп, ұядан ұшырған ата -

анасына баланың сүйіспеншілігі, оқуға, өнер - білімге ұмтылып, болашақ

азаматтың өмірде кім болатыны жайлы асқақ арманы баланың өз аузынан

жыр болып төгіліп, бата - тілекке жалғасады. Жастардың сауатын ашуды өзін

міндет етіп қойған Ілияс «Жалпы жасқа» деген өлеңімен ұран тастап: Әйел,

еркек, жалпы жас! Оқы, орталас, ұйымдас!

Көтеріл, көрін, көзіңді аш! Бірік, бірлес, жиыл жас!

Жаңбырлы жазғы жапырақтай. Жиылатын күн жетті,

Көркей, көгер, гүлің шаш!... Қайтып ұйқың қиылмас!

деп ел арасына, қарамағында оқуда жүрген жас өспірімдерге үгіт

жүргізеді. Осы идеясын іскер асыру үшін мұғалімдік қызметімен қатар, үгіт

жұмысын одан ар жүргізе берді. Бұл кезде жазылған өлеңдерін көбіне

солардың өміріне және жас ұрпақтарға арнады [4,19 б].

Ақын өлеңдері жас өспірімдерді оқуға, өнер білімге шақырады. Ең

алдымен шығармалардың тәрбиелік рөлі соншалықты күшті де ықпалды

болуын басты міндет етіп қояды. Балаларды алдына күрделі мәселелерді қоя

білу керектігін айтады. Өйткені тәрбие мен білімнің және оқытудың

арасындағы үрдіс балаға жас кезінен үйретілуі тиіс. Осы мақсаттарды тіпті

бесікте жатқан бүлдіршінге де өлеңмен, әнмен айтып жеткізуді шарт етіп

қояды. Сол арқылы баланың көңіл күйі мен ойын эстетикалық идеалын

сергітіп, тезірек жетілуіне, дұрыс өсуіне жәрдем етеді. Баланың ойына

оралымды, тіліне түсінікті, мазмұны айқын, көркем сөз өнерінің халықтық

қазынасына айналған асыл өнерімен бала ойына жас шамасына лайықты

шығармалары табиғат таңғажайыптары, қоғамдық тұрым - тіршілік, ел

тіршілігімен үндесіп, сабақтас суреттеледі [5,14 б].

Өз өлеңдерінде жаратылыс суреттерін адам өмірінен, оның күнделікті

тіршілігінен бөліп алмай, соған байланыстыра келтіреді. Айналадағы болып

жатқан түрлі жаңалықтарды байыпты түрде бақылап және өзі де соған

араласа жүріп өскен баланың ой логикасы, эстетикалық идеалы бір қалыпта

жүйелі түрде дамиды. І.Жансүгіровтің 1915 - 1916 жылдардың өзінде ақын

жастарға арнып «Сәлемдеме», «Замандасқа», бірнеше өлеңдерін жазып

жастарды өнер - білімге, әлеуметтік іске араласуға шақырды. «Шым -

шытырық», «Жыбырлақ», «Маңым» сияқты өледеріне ол өз ортасын, ондағы

қараңғылық, талапсыздыққа, жанбай сөніп, өнерсіз, білімсіз қалып бара

жатқан жастар тағдырына қапа болдаы, қараңғылық, надандық тудырған

135

оғаш мінездерді қулық - сұмдық, алаяқтық, өсек - өтірікті сынап, шенейді.

Ақын

«Арман» дейтін өлеңінде:

«Мезгіл барма құтылар,

Шынжыраулы тағдырын?

Бірақ ой жоқ ұмтылар,

Табылар тағдыр дағыдан.

Рақымы жоқ шынжырға

Байқамастан шалдырған...», -

деп ел жайын, жастар қамын оларды тылсымдай тығырыққа қамаған

заман, оның салдары - надандық, соған егіздің сыңарындай ұқсаса

талапсыздық, тағдырға мойын ұсыну сияқты жәйіттерге күйініп толғанса,

«Замандасқа» дейтін өлеңінде жастарға үміт артып:

«Өнерге ұмтыл, өнерді біл замандас,

Қамдан, жатпа, заманыңмен хабарлас,

Ынта салсаң білім туын қолға алсаң,

Теңдік тиер, ешкім күйе жаға алмас», -

деп өз замамдастарын өнер - білімге шақырады. Ақын 1924 жылы

жазған «Саналы жастарға» дейтін өлеңінде де жоғарыдағы «Жалпы жасқа»,

«Жастар ұраны» дейтін өлеңдерін қайталайды. Сондықтан жастайынан ел

мұңына, халық қамына бейқам қарамайтын, қайта оның әрбір жетістігіне

қуанып, кешлігіне қынжылап отыратын ойшыл ақынның ел ішінде еркіндікке

жете алмай жүрген жастар барын аңдап, жастарды қоғамдық, әлеуметтік іске,

нәр - білімге, оқуға үндеп, бұл тақырыпқа қайтала орала беруінің мәні сонда

болады [6,111 б].

Ақын жастардың ертеңін меңзеп, олардың халық алдындағы міндетін

аңғартады. Азамат соғысынан соңғы халық шаруашылығын қалыпына

келтіру дәуірінің аяғына таман жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқу,

халықты жаппай сауаттандыру, еліміздің жаппай сауатты елге айналдыру

жүзеге асырыла бастады. Осындай бүкіл халықтық маңызы бар әрбір

жаңалыққа құлақ түріп, жедел үн қосып отыратын І.Жансүгіров бұл маңызды

оқиғаға арнап: «Майдан» атты өлеңін жазды. Ағарту майданын халық

санасындағы жеңістердің бірі деп түсінген ақын:

«Алдымда айқын айнам бар.

Алдымда жойқын майдан бар

Ағарту елді - майданым», -

деп елін, өнерге шақырып, жар салған, ұлы іске құлшына ұмтылып, елін

бастап өнер майданына кірген жауынгер көз алдыңа елестейді. Ақынның

жастар тақырыбына жазған өлеңдері оның елінің болашғы - жас достарына

шексіз сүйіспеншілігі, жанашыр қамқорлығы айқын сезіліп отырады [7, 93 б].

І.Жансүгіровтың 1930 жылы «Жұмбақ. Суреттің шешуімен» атты

балалар кітабы жарық көреді. Аталған еңбекте жазушы жұмбақтар түрін үш

бөлімге бөліп көрсеткен. Олар:1. үй саймандары. 2. құрал саймандары. 3.

Жаратылыс құбылыстары. Балалардың дүниетанымдық көзқарастарына

барынша ықпалын тигізер қазақтың көркем жанры ақынның сол кездегі

136

білімге деген құштарлығын танытады. [11,63 б]. І.Жансүгіровтің Мәскеуде

журналистика институында (1925 - 1928) оқып, қоғам дамуы заңдылықтарын,

әлем әдебиеті, өнер тарихын тереңдеп білуі оның эстетикалық

көзқарастарына орасан зор ықпал етіп, жазушылық тағдырына бетбұрыс

жасады. Осы шығармашылықтың кемелденген тұсының бір үлгісі - 1929

жылы жазылған «Күй» поэмасы, өнер тең қайғы, қасіретті, мұңды айтып,

адам жанын жаралап, жүрегіне от тастайтын сиқырлы күй емес, өмірге

жетелейтін қайрат - жігердің киелі қайнары болып табылады. Қазақ оқу -

ағарту саласында қазақ баспасөзінің ерекше маңызы болғаны мәлім [8,31 б].

І.Жансүргіровте сол кездегі мерзімді басылымдарда өзінің мақаларын

жариялап отырған. Қоғамның түрлі салаларында арнап жазған мақалалары

ақынның сол кездегі халық ағарту ісіне арнауы деп таныған. Мәдениет

саласында жазған мақалаларына тоқтала кетсек, оның 1929 жылы «Театр

туралы» мақаласында театр жайлы былай деген: «Мәдениет майданындағы

сүбелі ісіміздің бірі - театр. Театр көрінгеннің ермегі емес, еңбектің көркемі.

Театр - көңіл көтерудің ғана орны емес, мәдени ошақ. Өнер орны, еңбекшілер

үстемдігінің мәдениет майданындағы қарулы орынның бірі», - деп ой

қозғаған. Ал 1923 жылы «Ән, әншілер жайында» атты мақаласында: «Ән -

күйді сөз қылудың бүгінгі бір керектігі - біздің жаңа жасалып жатқан

шаруамыз, еліміз, мәдениетіміз, өнеріміз бар. [12,54 б]. Сол жаңа жасалып

жатқан көп жұмысымыздың бірі - мәдениет майданындағы өркениетті

орынның бірі - қазақ театры болса - оның бүгінгі бір сүбесі ән - күй болып

келеді. Әнді айтқанда, әзірге бізде үлгілі ән, өнерлі ән, жаңа ән жоқ, қолдағы

бар мәзірміз - елдікі. Ендеше, біздің сөзіміздің басы ел әнінен басталады. Ел

әндері қандай, қалай туған, осы күнде не күйде, осы күнгі жұртшылыққа

жанаса ма. Заманға үйлесе ме, келешегі бар ма, осыны жұрт алдына

салмақпыз», - деп қазақ әніннің өткені мен болашағына зер салады [13,19 б].

Хандық дәуірде өмір сүрген қазақ даласының ұлы ойшылы Асанқайғы жайлы

І.Жансүгіров «Асан туралы» мақаласында: «Асан сөзінің бізге бағалы болып,

тарихи құнды болатындығы - өзінің әлеуметтік басындағы жалпы

ауыртпалықты жұрттың қайғысынан жырлауға тиісті ақылмен деп

түсінгендігі», - дей келе, «Асан жазған өлеңінен сол кездегі қазақ, қырғыз

халқының басындағы тарихи уақиғаны, күн көрісті, тап тартысын, әлеумет

қатынасын зерттеуге, сынауға өте бай материал алуға болады. Асан сөзінің

әдебиет үлгісі, мұрасы есебінде көркемдік не түр жағынан мақтарлық үлгі

болмаса да Асан сөзінің маңызынан, ішіндегі келтірген толып жатқан сол

заман бойындағы қайшылық, фактілерден Асан заманы туралы үлкен керекті

қорытынды шығады», - деп Асан қайғы жайлы мәлімдейді. [14,197 б]. Саяси

қуғын - сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық

еңбектері мен білім беру саласындағы қызметтерін мұрағат және сирек

кездесетін қолжазба материалдары негізінде арнайы қаралып, қазақ

зиялыларының Қазақстандағы 30 - жылдары оқу - ағарту науқанында

өздерінің білімдері мен мүмкіндіктерін жоғары екенін дәлелдейді.

Саяси куғын – сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының

педагогикалық көзқарастарын жан - жақты толықтай қарастырдым деген

137

ойдан аулақпын. Өйткені, осындай мәнді де маңызды мәселені бір ғана

адамның оқу - әдістемелік құралына сыйдыру мүмкін емес.

Дегенмен, мұрағат материалдары, тарихи - педагогикалық көздер

негізінде жасалынған жұмыс алдына қойған мақсатын орынды деп

есептеймін.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Қазақстан Республикасының Президенті

Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Астана, 2007.- 54 б.

2.Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.- Алматы: ғылым,1973.- 442 б.

3.Баласағұн Ж. Құтты білік. // Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен

түсініктерін жазған А.Егеубаев.-Алматы: Жазушы, 1986.- 617 б.

4.Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары.- Алматы: Рауан,1991.- 201

б.

5.Уәлиханов Ш. Таңдамалы.- Алматы: Жазушы,1980.- 415 б.

6.Құнанбаев А. Шығармалары. 2 томдық.- Алматы: Жазушы,1968.-340 б.

7.Байтұрсынов А. Шығармалары:өлеңдер, аудармалар, зерттеулер /құрастырған

Шәріпов Ә., Дәуітов С.- Алматы: Жазушы, 1989. – 321 б.

8. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992.- 112 б.

9. Бөкейханов Ә. Таңдамалы./Бас редакторы Нұрғалиев Р.-Алматы.-1995.- 476 б.

10. Досмұхамедов Х. Аламан.–Алматы: Ана тілі, 1991.- 156 б.

11. Қалиев С.Қ. ХV-ХІХ ғасырлар ақын-жырауларының поэзиясындағы

педагогикалық ой-пікірлер.- Алматы: 1990.-82 б.

12. Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы (ХV-

ХVІІІ ғ.): Пед. ғыл. док. дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. Автореф. - Алматы, 2000.-

20 б.

13. Жұматаева Ш.Ж. Д.Бабатайұлының тәлім-тәрбиелік идеялары: Пед. ғыл.

канд.дәрежесін алу үшін дайындалған дисс.Автореф.- Алматы,1996.- 19 б.

14.Мадин М.Б. Қазақстанда совет дәуіріндегі педагогикалық ой-пікірдің дамуы.-

Алматы: 1976.- 110 б.

КӘРІМ ТОҚТАБАЕВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖӘНЕ

МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ

Ералина А.Е.

А.Байтұрсынов атындағы

Қостанай мемлекеттік университеті, Қостанай қ.

Қазақтың шежірелік зердесінде адам-тарихтың негізгі тұлғасы, адам

сапасы-тарихтың қозғаушы күші. Ал тарихи тұлға дегеніміз – жағдайға

байланысты және жеке басының сапасына орай танылғандар деп келетін

жалпылама анықтама белгілі.

Тұлға және оның тарихтағы орны жайында кезінде толық ашылған жоқ

еді, зерттеулер барысында қарастырылса да. Белгілі орыс философы С. Н.

Турбецкой XIX ғ. былай деп жазған екен: «анағына келсек, тарихта бәрін

жасайтын адам, сол арқылы ғана идея асады». Яғни тап күресі мен қоғамдық

формациялардың алмасуы емес тұлғалардың ететін аренасы [1]. Мәселе

138

қоғамдық құбылыстарға тарихи тұлғалардың ететін әсерінің, осыған сәйкес

олардың тарихтағы орнын айқындалуында. Бұл орайда ұлы неміс философы

Гегельдің айтқанын еске алмай болмайды: «Тарихи тұлғалардың ұлылығы

олардың жалған емес, аса қажет те әділ, ұлы дүниені жүзеге асыра білуінде»

[2].

«Тұлға қандай қасиеттерімен елден ерек, жұрттан бөлек болуы керек?»

деген сұраққа Манаш Қозыбаевтың қайтарған жауабы, негіздемесі жоғарыда

айтылған сөзіміздің дұрыстығын көрсетсе керек. «Тұлға – интеллект, ақыл,

парасат иесі. Ол өткірлігімен, қажымас, күш-қуатымен, ақыл-парасатымен,

әділдігімен, өз мүддесін ұлт мүддесеме ұштастырумен, ұлтжандылығымен

ерекшеленген жан. Халық басына күн түсіп, қиын-қыстау заманда туғанда

ғана көріпкелдігімен танылады. Ендеше, тұлға-табиғат сыйы, табиғи ортаның

туы... Мұндай тұлғалар тарихта күнде тұмайды. Табиғат адам баласына

анда-сонда сыйлайды... » деп пайымдап, ой қорытады ғалым. Осы бір

сөздердің астарына үңіліп, мазмұның сараласақ, өткен тарих оның

дұрыстығын толық дәлелдегендей болады. Қазақ халқының әрбер тарихи

кезеңдерінді маңдайына біткен асылдарының өмірі еліне, жеріне көрсеткен

қызметі осы нақты көрінісі секілді [3]

Торғай өңірі небір атақты ақын-жазушы, оқымысты-ғалымдар, қоғам

қайраткерлері шыққан қадірменді жердің бірі. Олар осы өлкенің

экономикасын мен мәдениетің көтеруге, халқын өнер-білімге, сауаттылыққа

шақыруға бар күш-жүгерін, еңбегін аямайөткен абзал жандар еді.

Жариялылықтың арқасынджа соңғы екі-үш жылда талай біртұар

жайсаңдырымыздың еліне, халқына жасаған орасан зор еңбектері

айқындалып, есімдері айтыла бастады.

Халқымыздың бостандық жолындағы қажымас күрескері, әрі

ағартушысы Ахмет Байтұрсынұлы мен танымал ақын, қоғам қайраткері

Міржақып Дулатұлының қазақ зиялыларына тигізген әсері зор болды. Ондай

әсер әсіресі қасиеті Торғай топырағынан шыққан азаматтарға ерекше

байқалды. Ақындық қатты сыйлап қадір тұтқандардың бірі, елінен

қамқорлығын аямаған Қазақ Автономиялы Республикасының алғашқы халық

комиссарларының бірі – Кәрім Досжанұлы Тоқабаев еді. Ал осы торғайлық

зиялы азаматтың есімін, еңбегін көпшілік біле бермейді. Бұл кісінің өмірі мен

еңбегі, халыққа істеген қамқорлығы жайлы, есімін елге-жұртқа танытуға осы

мақала арналады.

Өткен ғасырдың басында Торғайдан шыққан қос арыс Ахаң мен

Жақаңның (Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың) сенімді серігі

болып, исі алаш мүддесі мақсатында қызмет етіп, өзі де сол жолда құрбан

болған Ғабділкәрім Тоқтабаевтың есімі бүгінде ел мақтанышына айналған.

Тәуелсіз Қазақстанның өсер ұрпағы Кәрім Тоқтабаевтай ардақты азаматының

өскен орта, өмір жолын білуге асық. Ахаң мен Жақаңның рухтас інісінің өмір

жолын саралауда аз-кем ізденіс жасап көрелік.

Ғабділкәрім Досжанұлы Тоқтабаев 1892 жылы, қазан айының 15-де

Торғай уезінің Шұбалаң болысына қарасты «Бесқопа» бойында дүниеге

келеді. Бүгінгі атаумен Қостанай облысы, Жанкелдин ауданының «шеген»

139

ауылы. «Шеген» ауылына жақын жерде «Тоқтабай қарасуы» аталатын кең

өзен иіні бар. Осы иін Тоқтабай әулетінің қыстауы. Кәрімнің әкесі Досжан

да, Мұхан да Ыбырай Алтынсарин ашқан Торғай мектебінің алғашқы

шәкірттері, елге таңымал болған оқыған азаматтар. Ауылда молданың алдын

көрген Кәрім Торғайда негізін Ыбырай Алтынсарин қалаған екі сыныптық

орыс-қазақ мектебінде оқийды. Бұдан бұрын бұл мектепте Ахаң мен Жақаң

да оқыған. Кәрім Ыбырай мектебінде 1901-1903 жылдары оқийды. Кейіе

Қостанайдың қалалық училищесіне оқуға ауысады. 1905-1909 жылдары

Орынбордың қазақша жоғары мұғалімдер мектебінде оқып, білім алады.

Мектепті білікті ұстаз деңгейінде бітіріп шығады. Бұл училищені кезінде

Кәрімнің әкесі Досжан да оқып, бітірген. Мұғалімдік оқуда таңдауына кеңсе

берген де әкесі Досжан болса керек[4].

Кәрім ұстаздық жолын елге оралып, Торғайдың болыстық мектебінен

бастайды. 1912 жылдан бастап Кәрім өзі оқыған Торғайдағы орыс-қазақ

мектебінде математика мен физика пәндерінен сабақ береді. Осы мектепте

1919 жылдың аласапырынан, отты кезеңдеріне дейін ұстаздық етеді.

1902 жылы 10 маусымда өткен сайлаулы адамдардың Шұбалаң

болыстық съезінің шешімі бойынша Шұбалаңдық болыстық қауымына

Торғай қаласында Орынбор, Уфа губерниялардағы оқу ұқсас орыс сыныбы

бар медресе ашуға рұқсат берілді.

1905 жылы 1 қыркүйекте орыс сыныбы бар медресе ашылып, орыс

сыныбына 16 жасқа дейінгі 30 ер бала қабылданды.

Осы медреседегі орыс сыныбында 1914 жылдан бастап Ғәбділкәрім

Тоқтабаев ұстаздық қызмет етті [5].

Кәрімнің дүние танымына, жан-жақты білімді болып, ой-өрісінің

кеңеюіне, өмірдің қиын да соқпақты жолдарынан аман өтуіне, есейе келе

жауапты қызмет атқаруына әкесі Досжанның хзор ықпалы тиді.

Досжан кезінде 30 қыркүйектен 1871 жылдан бастап Ы. Алтынсарин

мектебінде оқып,білім алған сауатты, көзі ашық адам болған.

Досжан өзінің інілері Досмағұл мен Мұқанды да Ыбырай мектебінде

оқытты. Досмағұл кейін Қазанның мұғалімдер семинариясын бітіріп,

Қостанай облысының Медіғара ауданына қарасты Боровой, Ақсуат

мектептерінде орыс тілінің мұғалімі болып ұзақ жылдар қызмет еткен адам.

Досмағұл туралы жазушы, Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген мұғалім, атақты ұстаз

Спандияр Көбеев «Орындалған арман» атты романында өзінің осы кісіден

дәріс алғанын айтып, ол кісі туралы жылы лебіздер жазған. Досмағұлдан сол

төңіректегі көптеген азаматтар оқып білім алған. Соның бірі – А. Д. Сыров

деген құрметті ұстаз, орыс тілінің маманы. Ол кісіні мен де көрдім. 1940-

1942 жылдары Мендіғара қазақ педучилищесінде оқып жүргенде бізге орыс

әдебиетінен сабақ берді.

Досжанның ең кіші інісі Мұқан Орынбор гимназиясын бітіріп, Торғай

мектебінде ұстаз болды. Ол кісіден Міржақып Дұлатұлы да дәріс алған екен.

Мұқан орыс тілі мен қоса француз тілін де оқып, сөйлей алатын кісі болған

көрінеді. Осы Кәрім мен Мұқан Тоқтабаевтар туралы М. Дұлатұлының қызы

Гүлнар апай «Ардақтап өтем әкемді» деген естелегінде еске алып кетеді.

140

1895 жылы 8-шы желтоқсанда №4964 бүйрық бойынша Тосын

болысының №6 ауылында Тосын айылдық мектеп ашылады, сонда Мұқан

Тоқтабаев Орынбор гимназиясын тәмамдаған соң қызмет етеді.

Қала атала бастаған Тоғай Торғай үлкен өңірдің сауда жасар, білім алар

орталығы болды. Қалың елді мекеннен қаншама қашықта орналасқанымен

мұнда жыл сайын үлкен жәрменке өтіп тұрды. Торғай жәрменкесіне,

Яушевтер дүкендеріне алыс-жақын жерлерден келушілері көп болатын. Уезд

бастығының Торғай облысының губернаторына жазған рапортында былай

деп көрсетілген: «Торғай қаласында жәрмеңке ұйымдастыруда жергілікті

қазақтар Сүйін Атабаев, Досжан Тоқтабаев, Мерғали Қошанов, Иман

Шоқамановтар үлкен еңбек сіңірді. Олар көпестердің жол қаражатын өз

есебінен бөлеп товар әкелуін қамтамасыз өтті. Жәрмеңке 1898 жылғы 25

мамырдан 10 маусым аралығында өтіп, сауда айналымы 500 мың сомға

жетті» [6].

«Сәтбай салған қара жол» Селебе-Жаманқаладан шығып, Торғайды баса

Сыр бой кенттеріне асатын. Көктем шыға Сыр бойы, Обаған асатын.

Торғайға Ырғыздан пошта қатынады. Торғай телеграф сымдары арқылы

Мәскеумен де тікілей байланысқа шығатын. Торғай пошта бөлімшесіндер

Ырғызға телеграф сымдары арқылы байланысты ашу 1911 жылы рұқсат

етілді де, сол жылы тамызда басталып та кетті. Торғай қазақтары өз

қаражаттарын осы шараға жұмсап, өз бақылауына алды.

Досжан Тоқтабаев басқа ауқатты Торғай қазақтарымен бірге салынатын

Торғай-Қостанай пошта трактасы бойынша Сары-Балқаш стансасын өз

бақылауына алатынын мәлімдеген еді, бірақ өкінішке орай бірінші

ддүниежүзілік соғыс басталып кетіп, бұл іс кейінге ақыры қалдырылды.

Кәрім Тоқтабаевтың 1918 – 1919 жылдардағы қызметіне тоқталсақ,

баршаға мәлім – 1918 жылы Торғай қаласында кеңес орнады, бұл істе

басшылық жасаған белгілі революционерлер Ә. Жәнкелдин, Амангелді

Иманов тағы басқа азаматтар. Осы аталған кісілермен бірге Кәрім

Тоқтабаевта кеңес өкіметін қорғау және нығайту күресіне белсене араласты.

1918 жылы Кәрім алғашқы Торғай уездік кеңнсіне мүше болып сайланды.

Кәрім Тоқтабаевтың кезінде большевик Ә. Жанкелдиннің тапсырмасымен

Орск маңында орналасқан Алаш жасақтарының штабына барады. Ахаңа

оның серіктері М. Дулатұлы, М. Есполов, С. Кәрібаевтарға Жанкелдин

тапсырмасын жеткізіп, келіссөз жүргізеді. Нәтижесінде Алаш жасақтары

ақтардан қол үзіп, Торғайға қарай бет алады.

1919 жылы А. Иманов Торғай уезінің соғыс комиссарлығына

сайланғанда К. Тоқтабаев оның орынбасары болып тағайындалады. 1919- 22

жылдары Ақмола, Қарқаралы, Семейде халық ағарту саласында қызмет

атқарады [7].

Торғайда Кеңес билігі орнағанымен Қостанай мен Жаманқаладан (Орск)

«Алаш» партиясы басшылығымен әскери жасақтар жабдықтала бастайды.

Дегенмен, Қызыл армия жеңістері Алаш-орда үкіметінКеңес

өкіметініңжергілікті органдарымен келісімдер жүргізуге мәжбүр етеді. 1919

жылдың 3 қаңтарында Бүкілресейлік атқару комитеті тарапынан

141

алашордашыларға жасалған кешірімге орай Әлихан Бөкейханов бастаған

Алаш көсімдері Кеңес өкіметімен келісімге келе бастайды. Осы сәт қызыл

комиссар Әліби Жанкелдин Кәрім Тоқтабаевті Жаманқалаға алаштармен

келісімге жұмсайды. «Алаштың» әскери құрамасын, қазақ офицерлерінен

тысқары, әскери Кеңес төрағасы Мырзағазы Есполов басқаратын. Кеңес

құрамында Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сейдәзім Кәдірбаев

тағы басқалар болды. Кәрім Досжанұлы осы жолы торғайлық «Алаш»

көсемдерімен етеле танысып, Ахаң-Жақаңмен мәңгілікке достасады.

Кәрім Тоқтабаевтің негізгі мамандығы ұстаздық болатын. Еңбек жолын

да ұстаздықтан бастап, Торғайдың негізін Ыбырай Алтынсарин қалаған

мектебінде ұзақ жылдар мұғалім болды. Кәрімнің кәсіби мамандығын

жоғары бағалаған Ә. Жанкелдин оған Ақмолаға уездік халық ағарту бөліміне

меңгеруші болып баруға ұсыныс жасайды. Қызыл комиссар К. Тоқтабаевтің

осында партия қатарына өтуіне кепілдік те береді. Кәрім Тоқтабаев 1921

жылы 19 желтоқсанда коммунистік партияға мүшелікке кандидат болып

өтеді. 1922 жылдан партия мүшесі болған [8].

Кәрім Досжанұлы 1922 жылы Әліби Жанкелдин ұйымдастырған «Қызыл

керуен» жорығына қатынасады. Керуеннің екінші кезегі Спасс – Қарағанды

зауыттары мен Қарқаралы уездерін аралап, елді кеңестендіру туралы

әңгімелер өткізеді. Керуен құрамында республиканың барлық халықтық

комиссариаттарынан өкілдер болады, түрлі мамандар жүреді. Олар күйзелген

халыққа қолма-қол көмек көрсетеді. «Қызыл керуеннің» белсенді

мүшелерінің бірі Кәрім кеңестендіру жұмыстарын насихаттауда уәжді

әңгіме, шешен тілімен ел құрметіне бөлінеді. «Қызыл керуен» артына

ұмтылмастай із қалдырады.

1922 жылы Орынборда өткен ІІІ Бүкілқазақстандық Кеңестер съезіне

Кәрім Тоқтабаев Семей губерниясынан делегат болып қатысады. Съезден

кейін Кәрім Автономиялы Қазақ республикасының халық ағарту

комиссариатына қызметке қалдырылады. 1924 жылы республика Жер

шаруашылығы халық комиссариатына жұмысқа аааауысады. Комиссариатта

К. Тоқтабаев комиссариаттың коллегия мүшелігіне кіріп, Жерге орналыстыру

бас басқармасының бастығы болып тағайындалады.

1924 жылдың 4 қыркүйегінде жер шаруашылығы комиссариатының

коллегия мәжілісі өтеді. Коллегияда Қостанай облысының №4 Арақарағай

ауылы тұрғындарын байырғы, орын тепкен қоныстарынан көшіру мәселесі

сөз болады. Қойылған желеулері: орман ішін қныстанған қазақтардың малы

Арақарағайға жуын жеп, отап барады. Орманды қорғау қажет! Соған

орайбайырғы тұрғындарды Арақарағай орманынан көшіру керек. Мәселені

шешуге ол кезде коллегия мүшесі Кәрім Тоқтабаев қарсылық білдіріп, ойын

ашық айтады:

«Көшірілмек тұрғындардың бәрі де жергілікті халықтар, олар басқа

жақтан көшіп келгендер емес (не пришлые). Бұл мәселені тексерген арнайы

комиссия алған ұсыныстарынан қайтуы керек...»

Осылайша К. Тоқтабаевтың батыл айтылған сөзі арқасында Арақарағай

қазақтары атамекндерінде күні бүгінге дейін тұрып жатыр.

142

К. Д. Тоқтабаев 1925 жылдың қаңтар айында Семей губерниялық атқару

комитетінің төрағалығына сайланады. Осы қызметте 1927 жылдың наурыз

айына дейін істейді.

Сол жылдың наурызында Кәрім Досжанұлы Қызыл-Ордаға шақырылып,

Республика халық комиссарлар Кеңесіне жұмысқа орналасады. Бір жылдай

К. Тоқтабаев республика халық ағарту комиссары болып та істейді.

Кәрім Досжанұлы 1927 жылы Қазақ Автономиялы республикасының

Жер шаруашылығы халық комиссары болып тағайындалады.

Торғай елі аштан қырылып жатты. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ

қалмасын» ұраны елді аштыққа әкелді. Шеткері, теміржол қатынасы жырақ

елдің тұрғындары аштықтан тұрақты орындарын тастап босып кетті. 1924

жылы Кәрім Тоқтабаев Республика Жер шаруашылығы халық

комиссариатының жерге орналастыру басқармасының бастығы болып,

қызмет атқарған. Басқарма бастығы Кәрім Тоқтабаев аштықтан жұтап, елден

босып шыққан ағайындарына Торғай уезінде Әулиекөлдің ең шұрайлы

жерінен жел бөліп беріп, артель ұйымдастырады. Босып келген

торғайлықтардың басын құрап ұйымдастырған артель атын «Қосағал» деп

атайды. Қосағал кәрім Досжанұлының арғы атасының аты. Торғайда осы

аттас «Қосағал» зеңгірі бар. «Қосағал» артеліне Кәрім Досжанұлының немере

ағасы Батырхайыр Есжанұлы жетекшілік етеді. Артелге Торғай жақтан

босып келген 514 жанның босыбірігеуі. Архив материалдарында 1 мамыр

1924 ж. Торғай

Уезінде «Қосағал» артелі ұйымдастырылып, 141 шаруашылық, 514

адамы болды. Осылайша, Кәрім Досжанұлы торғайлық аштан елде болған

жерлестерін аман алып қалып, мал молданып, кейін жан-жанданына қамқор

болған. Әулиекөл жерінде «Қосағал» ауылдық округ атауы әлі бар.

Әулиекөлде әлі күнге көптеген жерлестерімізде салтанатты ғұмыр кешіп

жатыр [8].

1933 жылғы 2 ақпанында Қазақ автономиялы республикасының

Мәскеудегі өкілетті өкілі Кәрім Тоқтабаев Сібірдегі қазақ жолдамалы туралы

республиканың бірінші хатшысы Голощекинге хат жолдайды. К. Тоқтабаев

қан құйлы бірінші хатшыға хатында былай деп жазады:

«Жұмыс істейтін орындарына келген қазақ жұмыскерлері адам төзгесіз

қиын жағдайға душар болып отыр. Оларға баспаны берілмеген, басқа

жұмысшылар деңгейінде азық-түліктерін де ала-алмай отыр. «Сібір ағашы»

тарапынан жасалып отырылған кісі төзгісіз жағдай саларынан күнбе-күн

Мәскеуге ондаған қазақ жұмыскерлері, батырақтар ағылуда. Күн көрістік

қаражаты жоқ олар ашығып, күйзеліс көруде, вокзалдары паналап, өз

тұрақтарына жете алмай басып жүр...»

О. Исаевтың КК(б)П-ның І съезіндесөйлеген сөзінің біз К. Тоқтабаевқа

қатысты келесі мағлұматты білеміз. «...Ал Кәрім Тоқтабаевқа келетін болсақ,

Амангелді Имановты өлтіргені 1933 жылдың басында ғана ашылды.

Тоқтабаевқа жәрдем етті деуі бекер. Тоқтабаев Голощекиннің ғана оң қолы

болғаны рас. «Голощекиннің істеген ісіне мен айыпкерім, оны мойыныма

143

алам», - десем, оным қате болған болар еді, өзара сынға жатпаған болар еді.

Тоқтабаев туралы оған жәрдем етті дегені түгел бекер...

...Кенжинді, Тоқтабаевты Исаев келді деп айта алмайды... [9]. Бұл

сөздерімен Исаев айыпталған жолдастарынан өзі алыс екендігін, ал сонымен

қатар ол кәрім Тоқтабаевқа Голощекинді қолдады деп айыптауы бекер еді.

Өйткені, Тоқтабаев Қазақстанда өткізіліп жатқан саясат жөнінде наразы

болды, оны ашық айтуға тырысты. Уақыт Исаевтың көзқарасың өзгертті

десек қателіспейміз. өйткені, Кәрім тоқтабаев саяси ағарту бөлімінің

төрағасы болған кезіңде Исаев оған жоғары баға берді және саяси ағарту

бөлімінің жұмысын ілгері жылжытты деген пікір айтқан еді.

«...Қазіргі кезде саяси тұрақты, бұрын ұлтшылдықты мойындасада, өзі

ісіне берік, қателіктерін мойындайды, жақсы ұйымдастырушы...» - деген

РКП(б) обкомының хатшысы Коростелев 1922 жылы берген мінездемесінде

осындай мағлұмат кездестіреміз [10].

1921-1922 жылдардағы Қазақстанды қамтыған жұттан Торғай елі тігерге

тұяқсыз қалады. Міржақып Дулатов онда, Семейде губерниялық сотта

қызмет атқаратын. Жақан бас болып, Жүсіпбек Аймауытовтай елге танымал

қаламгер қостап, істің басы-қасында Кәрім Тоқтабаев жүріп Семей елінен

Торғай жұртына деп жылу жинайды. Семейліктер 8575 ірі қара жинап береді.

Сол малды Торғайға айдап әкеліп, үлестіріпберушілердің басы-қасында

Жүсіпбек Аймауытовтың өзі болады. Республикалық «Еңбекшіл қазақтың»

(бүгінгі «Егемен Қазақстан» газеті) 1922 жылғы 16 желтоқсандағы 76

санында Торғай облысы жұртшылығының аштан өлуге айналған бір қатар

қазағын 8575 ірі қара мал жинап беріп ажалдан арашалап қалғаны үшін:

- Семей еліне алғыс айтамыз! – деп шын жүректен тербене жазады

А. Юсупов, Ә. Қасымұлы, К. Бүркітов, І. Бәйменов, П. Құлжанов

сынды хабарға қол қойған торғайлық азаматтар [11].

Ғұмар Қадышев әкем айтып отырушы еді – деп, Кәрім Досжанұлы

туралы мына жәйттарды атайды:-Кеңес өкіметінің Торғайдағы алғашқы

жылдары Кәрім Тоқтабаев халықты азық түлікпен қамтамасыз етуде көп

көмек көрсетті. Онда ол Атбасарда тұрып, қызмет істеді...

Шынында да К. Тоқтабаевтің 1919 жылы елдің барымта малы мен,

басқалай тоналған шығынын қайтаруға Атбасарға аттанып, онда қызмет істеп

тұрғаны рас. Оңтүстікке қарай жасаған ақгвардияшылардың шабулы мен

барыматасына ұшыраған ел қатты қиындық шегеді. Еліміздің танымал

азаматтары Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Ғапбас Тоқжанов,

Міржақып Дулатовтармен хабарласып, ашыққан Торғай тұрғындарына көмек

көрсетеді.

Ғұмар ағаның әкесі Қайым Мұхамедшәкірұлы Кәрім Досжанұлымен бір

кездескенінде: «Торғайлықтардың қамқоршысына тағзым етемін, - деп

сәлемдескені есінде қалыпты». Ғұмар аға хатында: «Кәрім аға аса кішіпейіл,

алды кен жан еді», - деп жазып, К. Тоқтабаев республиканың халық ағарту

комиссары болған аз ғана уақытта атқарған жұмыстарын еске алады. Қазақ,

орыс, татар жігіттеріне бірдей қамқоршы болған бауырмалдығы да хатта

144

арнайы аталады. Кәрім Досжанұлының сол кездегі көмекшесі Серов деген

орыс жігіті екен, атын ұмытыпты [12].

1931 жылы Кәрім Тоқтабаев Қазақстанның Бүкілодақтық атқару

комитеті жанындағы тұрақты өкілі болып тағайындалып, Мәскеуге барады.

Эста Кәрімқызы әкесінің соңғы жылдары шешесі Мария Петровна

Пашутина туралы естелік қалдырған. Кәрімнің жастайынан қосылған,

айттырып алған жары қалады. Кәрім аға жер аударылғанда өзімен бірге

Рәшид пен Қабиденді ала кетеді. Марғайша мен Мурат туыстарында қалады.

Жасы қырықтан асқан, соңына ерткен екі ұлы бар жігіт ағасына Мария

Пашутина ғашық болады. Онда Мәрия әжеміз не бәрі жиырмаға жаңа толған

қыз екен. Пашутиндер әулеті білімдар да кішіпейіл, істе іскер күйеу

балаларымен тез табысып кетеді. 1935 жылы дүниеге Эста келеді.

Ер жете келе Эста әке жолын қуып ұстаз болады. Кейін республика

Білім министрлігінде істейді. Үкімет тарапынан марапатталып, кеудесіне

орден де таққан. әкесінің соңғы күндері туралы Эста анасының айтуы

бойынша былайша әңгімелейді: «1936 жылы Кәрім Тоқтабаев М. И.

Калининнен хат алады. Бүкілодақтық староста болса әкеді Мәскеуге

шақырыпты. Қуанышта шек болмайды. Көрдің бе, Мәрия, бұл менің ақ

екендігімнің белгісі ғой. Біз ақталып, жақында Қазақстанға, елге барамыз, -

деп шаттанды». Қуаныш ұзаққа созылмайды. Қолтығына сыздауық шығады.

Дәрігерлер жарапы сылып тастау қажет деп, Кәрім ағаны шағын операцияға

жатқызады. Бұған аға да қарсы болмайды. Дегенмен, Кәрім Досжанұлы сол

операциядан қайта оянбайды. Кәрім Тоқтабаев осылайша қанылыста қаза

табады.

Мария Петровна әжеміз Алматыда қайтыс болып, Кеңсайда жерленген.

Басындағы көктаста «М.П.Пашутина – саяси құғын-сүргіннің құрбаны Кәрім

Тоқтабаевтың зайыбы» деп жазылған [13].

Ақмолада, 1994 жылы елімізде Тың иегерудің 40 жылдығы салтанатпен

аталып өтілді. Тың иегерушілер салтанатында сөйлеген сөзінде Республика

Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Кәрім Тоқтабаевтың есіміне де арнайы

тоқталды. Мұның өзі республикамыздағы тарихи тұлғалардың бірі Кәрім

Тоқтабаевқа деген көпшіліктің қызығушылығын тудырады. Содан бастап,

Кәрім Тоқтабаевтың қоғамдық саяси және мемлекеттік қызметі туралы

тарихшы ғалымдардың ізденістері басталды. Бұл жұмысымыз көп ізденістің

бастамасы болар. Кәрім Тоқтабаев туралы әлі күрделі еңбектер

жазылатанына сенімдіміз.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Философия әлемі. М.,1991, 2т., 247 бетте.

2. Қозыбаев М. Тарих зердесі. Алматы, 2001, 102 бетте.

3. Нұрпейсов К. Алаш һәм Алаш Орда. А,1995.

4. ҚРОМА 27қ., 1т.,81 іс, 27 парақ.;ҚРОМА әғ Қ., «т., 3760 іс, 22парақ.,

5. Ламашев Ә. Ыбырай мектептерінің тарихынан Торғай таңы. 27.08.91. (3);

Васильев А.В. Исторический очерк русского образования в Тургайской области и

современное его состояние. Оренбург,1896.178 бетте.

145

6. Дулатов М. Шыгармалары. А; 1991. 3 бетте.;ҚРОМА 25қ, 1т.1375 іс,41п.;

Обзоры Тургайской области 1894г, Оренбург,1895.61бетте.

7. ҚРОМА 25қ, 1т., 1551 іс, 98,275 парақтар.

8. Абдуллин Ә. Торғайлық қос наркомның бірі //Торғай тынысы.21.05.91.

9. Гончарук.Л. Құжаттар топтамасы.// Тургайская новь.27.08.87.; Политические

репрессии в Казахстане в 1937-1938г.г. Сб.Док.-А.,1998г.,73-74 беттер;

10. Жангелдин аудандык мұражай қорынан.

11. Иманбекова Б. Нығымет Сырғабековтің әлеуметтік көзқарасы және мемлекеттік

қызметі.-А.,1991жыл.

12. Еңбекшіл қазақ.1922 жыл.16.02.№76.

13. Дулатова Г. Ардақтап өтем әқемді. //Жұлдыз.1990жыл.; Тоқтабаева Ә. Әкемнің

аруағына бас иемін.//Торғай тынысы.16.08.91.

САЯСИ ҚУҒЫН - СҮРГІН ҚҰРБАНЫ БОЛҒАН

СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН

Жұмағалиев О.Ж.

ШҚО, Семей қаласының «№8 жалпы орта білім беретін көркемдік -

эстетикалық білім және тәрбие беру мектеп - кешені» КММ

ХХІ ғасырда тәуелсіз мемлекетіміздің егеменді ел болып отырғанда,

қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім болып келген қазақ азаматтарының

қайта оралуы мен жандануы халқымыздың сана - сезімін бір сілкіндіріп,

рухани өмірінде серпін бергені ақиқат. Міне, сондықтан да біртуар қазақ

зиялыларымыздың ХХ ғасырдың бірінші ширегінде өмір сүрген қазақ

зиялыларының еңбектері мен туындыларын жан - жақты терең зерттеу,

олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау - бүгінгі күн тәртібінде

тұрған көкейкесті мәселе болып табылады. [2,23 б].Саяси куғынға ұшыраған

қазақ зиялылары өздерінің білімділігі мен ізденістері нәтижесінде қазақ

халқының әлеуметтік, оқу - ағарту тақырыбындағы еңбектерін туындауы сол

кездің саясат пен қазақ халқының болашағына үміт артар шаралары негізінде

жарық көріп отырған. С.Сейфуллиннің педагогикалық көзқарастары оның

шығармаларында жарқын көрініс табады. Оның педагогикалық идеялары мен

ағартушылық ойлары өмірге деген саяси - қоғамдық көзқарасынан туып,

қалыптасқан. Ол бұл жағынан алғашқы ағартушы - демокарттар

Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсариннің тікелей мұрагері, солардың ісін

жалғастырушы ретінде көрінеді. Оның көркем туындылары ағартушылық

идеялармен оқу - тәрбие мәселесімен орын алған [1,22 б].

С.Сейфуллин бұқара қараңғылықтан, езушіліктен алып шығудың тікелей

жолы халықтың сауатын ашып, оларға білім беру деп түсінді. Ол өзінің күш -

жігерін, творчествалық еңбегін халықтың білімін, мәдениетін көтеруге,

жастарға білім, тәрбие беруге жұмсады. Сол уақыттағы оқып алудың

қажеттігін ол өзінің көптеген өлеңдерінде бейнеледі. Жастарды оқуға, білім

алуға шақырып қана қоймай, оларды өзі тікелей оқытып, тәрбиеледі де, ол

оқу мен тәрбиенің өзара тікелей байланысты екенін түсіне білген. Ол сол

146

кездегі алдыңғы қатарлы тәжірибелі мұғалімдердің пікірлерін негізге ала

отырып, оқу мен тәрбие мәселелерінде баланың жеке басын сыйлау, баланы

өз күшіне сендіре білу, оқушыларды меңгерте білу өте керекті және ең басты

нәрсе деп түсінген. Қазақ совет әдебиетінің негізін салған С.Сейфуллин

рухани дамудың барлық саласында айрықша үлес қосуы көп қырлы талант

екеніне дәлел. Оның қазақ әдеибетінің тарихын зерттеуі, ескі әдебиет,

фольклор нұсқаларын жинап бастырып, ғылыми талдау жүргізуі қазақ

әдебиеттану ғылымының өркендету сатысында да С.Сейфуллин есімінің

оқшаулана айқын тұрғанын көрсетеді. Мысалы «Қазақ әдебиеті туралы хат»

деген мақаласында былай деп жазады: «Өте - мөте керек болып отырған

мағлұматтар Ақан серінің өлең - күйлері, Жаяу Мұсаның өлеңдері,

Маңмаңгердің Ыбырайының өлеңдері, Балуан Шолақ, Мәди тәрізділердің

өлеңдері. Бұлармен қатар ел аузында жатқа айтылып жүрген түрліше өлең -

жыр, әңгімелер, қазақтың әндерінің, күйлерінің әңгіме, тарихтары.

Осылардың бәрі қазақтың тарихына, мәдениет, әдебиет тарихына керек

мағлұматтар болады» [3,19 б].

С.Сейфуллиннің ғылыми қайраткерлігі ауыз әдебиетінің үлгілері мен

жекелеген ақындардың мұраларын жазып алып, жариялануынан бастау

алады. Алдымен халық мұрасын жинақтауға кіріскенде алдына қойған

мақсаттары: біріншіден, іс - түзсіз жоғалып кетуден сақтау, хаттап, қағазға

түсіру; екіншіден, талғап - таразылап, ой елегінен өткізіп, уақыт кәдесіне

жарайтындарын тасқа бастырып, жарыққа шығару; үшіншіден, заман талабы

мен өскелең өмірге алған тартқан қажеттіліктерді өтеу, яғни мектептер мен

жоғары оқу орындарын хрестоматия - оқулықтармен, қазақ әдебиетінің

тарихын баяндайтын еңбектермен қамтамасыз ету еді. [2,24 б].Яғни ақынның

жас кезінен өнер саңлақтарын тудырған, 4сұлулығы «мылқауға тіл бітірген»,

ақындарға шабыт берген Көкшені аралап, ақын - әншілеріне, өнер

қайраткерлеріне қатысты деректерді жинай жүріп, зерттеп насихаттау үшін

ел арасында айтылып жүрген аңыз - әңгімелерді, ертегілерді көптеп жазып

алып отырған. 30 жылдары көне мұраларды, жеке ақындар шығармаларын

жинағанда мындай жолдарды пайдалаған:1. Қазақтың біраз жерін аралап,

көне көз қариялардан естіп, өзі жазып алады; 2. Елден естігендерін жадында

сақтаған; 3. Біржан сал, Ақан Сері, Балуан Шолақ ұрпақтарымен кездесіп,

балаларымен жүздесіп, біраз деректер алған; 4. Жамбылды, Кененді, Иман

Жүсіпті көп тыңдаған; 5. Ә.Диваевтан көптеген керекті материалдар алған; 6.

1929 жылдан бастап студенттер арқылы жинастырған; 7. 1929 жылы

«Еңбекші қазақ» газетіне «Ашық хат» жазып көпшіліктің көмегіне сүйенген.

Бұл баяндаулар оның халық мұрасын жинақтаудағы қызметін, еселі еңбегін

танытады [5,19 б].

Халық тарихына, халық мұрасына деген ықыласын, оны көздің

қарашығындай сақтап жоғалтпауға, жинастыру ісіне белесенділігін

осылайша танытқан Сәкен соны өзі бас боп жүзеге асырады. Көне тарихқа

көз жіберу арқылы халықтың өткен өмірін өзіне танытуды жөн деп білген.

Жасынан жан құштарлығын туғызған саятылық, серілік, табиғат сұлулығын

тамашалау, сезім сырларына жетелеу арқылы қаламгерлік қасиетіне әсерін

147

тигізбей қоймайды. Табиғат туралы лирикасында «Көкшетау», «Аққудың

айрылуы» поэмалары мен ән - күйге, жалпы өнерге арналған өлеңдерінде осы

сипат айқын көрінді. Мерзімді басылымдар саяси санадағы құнды пікірлер

және көзқарастар тудырудың қайнар көзі болып табылады. Қоғамдық саяси

және мәдени өмірінің сан қырлы мәселелеріне халық көңілін аударатын

бірден - бір құрал баспасөз болып отырғандығы ертеден белгілі. Осы ретте

С.Сейфуллиннің мысалдарындағы құнды ой - пікірлердің ұлт өмірінің

көкейтесті міндеттерін айқындаудың маңызы зор. Ол Ақмолада уездік атқару

комитетінің төрағасы қызметінде болғанда қазаннан әріп алдырып, қазақ

баспаханасын жасақтап, «Тіршілік» атты газет шығаруды ұйымдастырды.

Газетте Кеңес үкіметін нығайту, қалыңмалды жою, әйелдерге теңдік беру,

жастарды оқытып, оларға білім беру ұранын көтерді. «Тіршілік» газеті ел

ішінде ықпалды болған, онда жергілікті қазақ еңбекшілері өздерінің мұң -

мұқтажын көп жазып тұрған. Қазақстан Автономиялық республика болып

құрылуына байланысты «Ұшқын» газетінің орнына «Еңбек туы» газеті

шығарылды [6,12 б].

С.Сейфуллин осы екі газете де өзінің публицистикалық қызметін

тоқтатпай, олардың беттерінде сол кездегі саяси, экономикалық және халық

ағарту салалары бойынша мәселелерді өз мақалаларында кеңінен көтеріп

отырған. «Қазақ жұмыскер кедейлері газет, журнал оқулары керек», «Қазақ

халқының төмен табының азаматтарына», «Баспасөз майданында»,

«Қазақстан баспасөздері», «Баспасөзді күшейту жұмысы», «Оқушы жастарға

үлгі» және т.б. мақалаларының маңызы мен мақсаты орынды ой - пікірлерге

толы. Мысалы: «Баспасөз майданында» атты мақаласында: баспасөздің

рухани байлық, рухани азық екенін, оны оқытудың қажеттігін, пайдасын

былай түсіндіреді: «Газет, журнал оқымаған адам - соқыр, мүгедек...Газет,

журнал, кітап оқымайтын адам - өмірін босқа өткізген, қайнаған топтың

арасында мең - зең болып, қақтығып, адасып қалған пенде...Адамзатқа екі

түрлі ас керек: біреуі - тәніне, біреуі - рухына. Рухына керектің үлкені газет,

журнал, кітап оқу. Газет, журнал, кітап оқыған адамның білімі, дүниеге,

тұрмысқа көзқарасы бірте - бірте кеңейе бермек, маңайында болып жатқан

істердің не екенін, маңайында сапырылысып, әрекет қылып жатқан

адамдардың кім екенін һәм өзінің кім екенін білмек». «Қазақ халқының

төмен табының азаматтарына» және «Газетке не жазу керек?» атты

мақалаларында ол жұртты баспасөзге қатыстыру, газетке не мәселе жазу

керек, оны қалай жазу керектігі туралы ақыл - кеңес береді: «Енді газет,

журналды оқып, ойланып, газет - журналға өз мұң - мұқтажын ерінбей

жазып, аянбай іске кірісетін уақыт жетті. [7,11 б]. Рас, алғашқы уақытта

газетке сөз жазғандардың сөздері әдемі, шебер, сұлу болмаса да одан ұялмау

керек. «Туа мүйіз бітпейді, жүре мүйіз бітеді» - деген. «Сеніңдер, енді

қорланбаңдар! Именбеңдер, еңбекшіл халық тобының мұң- мұқтажын мына

«Еңбекші қазақ» газетіне дамылсыз жазып тұрыңдар. Мұң - мұқтаждарына

«Еңбекші қазақ» газетінің жүзінен жауап, кеңес, нұсқа, баяндама аласыңдар.

«Еңбекші қазақ» газеті сендердікі». С.Сейфуллин еңбектерінің ішінде сол

тұстағы қазақ тілінің өмір саласында қолданылу жайын анықтайтын көптеген

148

фактілерді былай сипаттайды: «Тағы да түрлі мекемелердің істерін

көңілдегідей жүргізіп кететін қазақ еңбекшілерінен шыққан адам аз

болғандықтан, Қазақстан үкіметі керекті қызмет қылатын адамдар даярлауға

түрлі курстар, түрлі мектептер ашып жатыр. Мәселен: 1. баспа өнерінің

курсы; 2. салық, қазына, ақша істерін жүргізетін адамдарды шығаратын

курстар; 3. кооперация ұйымдарының істерін жүргізетін курстар; 4.

мұғалімдер даярлайтын институт һәм техникумдар, курстар; 5. адам

дәрігерлерін шығаратын техникумдар; 6. мал дәрігерлерін шығаратын

техникум; 7. әскер бастықтарын шығаратын школа; 8. милиция бастықтарын

шығаратын курс; 9. сот істерін басқаратын адамдарды шығаратын курс. Бұл

оқу ісі 1923 жылдан бастап көтермелеп, жүргізіп келеді». [8,7 б].

Арманы оқу - ағарту мәселесі болған С.Сейфуллин «Әр қазақтың

жадында оқу болсын!» деген мақаласында алдыңғы ойын сабақтай түсті.

«Бұрынғы уақыттай өнер - білімсіз - ақ далада хайуан тәрізді күн өткізіп

жүре беретін заман өтті. Қазақ халқына ең әуелі оқу керек, оқу керек!

Оқусыз, өнер - білімсіз, екінші түрмен тіршілік қылу бек қиын» деп жазады

да ендігі сөзін іс басындағы қызметкерлерге арнайды: «Елдің атқа мінген

бастықтары оқу ісіне қарамай кетсе, ел балалары оқусыз жүрсе, атқа мінген

ел адамдарының мойнына қазақтың кейінгі келешек жас буынның мың

лағнаты артылады. Көңілінде азырақ адамдықтың саңлауы бар әр қазақтың

баласы енді бұдан былай жадынан оқу ісін тастамау керек. Қазаққа оқу

бұрын бір мәртебе керек болса, енді мың мәртебе керек болады. Қазақ алдағы

болшағын ойлауы керек», - деп ұйымдасып, бірлесіп оқу ісін жөнге салу

жайына тоқталады. Қазақ совет балалар әдебиетінің негізін қалаушы,

балалардың сүйікті жазушысы. Оның «Маузер» (1929), «Бандыны қуған

Хамит» (1922), «Бұлшық ет» (1923), «Балалар» (1925), «Келіншектің бесік

жыры»(1926), «Пионерлер» (1929), «Октябрь күні» (1929), «Біз комсомол»

(1935), «Ананың хаты» (1925), «Інішегіме» (1925), «Анаға хат» (1926) сиқяты

жазылған өлең - әңгімелері Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарынан бастап -

ақ өзінің жаңашылдығымен балалардың сүйіп оқитын шығармаларына

айналды [9,1 б].

С.Сейфуллин өзінің «Інішегіме» атты өлеңінде жасөспірімгге үлкен

ойтастайды, білім - ғылымды меңгеруге үндей. Ақын қараңғы үйге шырақ

болып жануға шақырады.

Біз қараңғы үйде отырмыз қарағым.

Басқа жұртта жап - жарық қып шырағын,

Солардай боп біз де жарық көрейік,

Сендер де кеп шырақ бақшы, шырағым, -

деген өлең жолдарынан ақынның тереңіне бойлату, биік өрісі, елін

мәдениетке жеткізіп, жас қауымды оқып білім алуға үгіттеген. Оның мақсаты

оқушылардың дүниетанымын, адамгершілік қасиеттерінің көзін аша отырып,

эстетикалық, рухани бағдар беру, әсемдікті сезінулерін бірте - бірте дамыта

отырып жүзеге асыру болып табылды. С.Сейфуллиннің бұл шығармалары -

балалар әдебиетінің қайта дамыған жаңа дәуірінің беташары болды. Өзінің

«Бұлшық ет» деген өлеңінде еңбек еткен адамның еңбегінің табысын сүйсіне

149

жырлайды. Отанын да, халқын да сүйсіндіріп, әрқашан даңққа бөлеп

отырғанын жас өспірімдерге үлгі - өнеге етіп көрсетті. Еңбекке жаңа көзқарас

20 - шы жылдар әдебиетінің бет алысы болды. Осыған орай мектептерде

еңбек тәрбиесін қолға алу кеңес педагогикасының басты міндетіне айналды.

Ол кездегі политехникалық оқудың міндеті балаларды өндіріс пен ауыл

шарушылық ісіне негізделген еңбектің түрлі салаларымен таныстырып,

үйретіп отыру көзделген еді. С.Сейфуллин «Қалаушылар жыры өлеңінде:

Қолда қалақ, шот аяқ,

Сұрғылт балшық үстіміз

Жігерлі сұр қалаушы -

Жігерлі сұр түстіміз.

Жас өспірімдердің еңбекпен айналысуы, сондай - ақ олардың әр түрлі

ауыл шаруашылық жұмыстарына тікелей араласып кетуі балалардың ой –

өрісін кеңейтеді. Оларды жат мінезділіктен арылтып, саналы да тәртіпті адам

болуға икемдейді. Сонымен қатар еңбек балаларды әр нәрсені білуге

талаптандырып, қазіргі материалдық дүние жөнінде ұғым береді. Сондықтан

С.Сейфуллин еңбек еткен азаматтардың құлшына кіріскен ерлік істеріне

сүйсініп, балалар мен жасөспірімдердің рухын көтеретіндей дәрежеде

суреттейді:

Шаттық, қызыл еңбекте,

Іс істейміз сүйсіне.

Темір қалақ үн қосар,

Күшті қолдың биіне.

Көкке өрлетіп қалаумен,

Қызыл қышты тізілту....

Бұл өлеңде балаларды еңбекке тәрбиелеу, соған баулумен қатар, барлық

игі жұмыстар жастардың өздері де белсене ат салысуы керектігі айтылған.

С.Сейфуллин өз шығармаларында жеңіс жолында әлеуметтік құрылыстың

алғашықы даму кезеңдерін әңгімелей отырып, балалар әдебиетіне жаңа

тақырып, жаңа мазмұн, жаңа идея енгізді. Балалардың жауапкершілігі,

патриоттық рухын, жасөспірімдердің Отанға деген сүйіспешлігі мен халқына

адал қызмет етуге бағыштады. 1922 жылы шыққан «Өткен күндер» жинағына

енген шығармаларда надан байларды сынап, жас ұрпақты ғылым, білім

үйренумен тоқталса, кейінгі жинақтарында оқу - ағарту, мәдениет

тақырыбында болды. Мәселен, «1922 жылы шыққан «Асау тұлпар» өлеңдер

жинағында ескі дүниені жоққа шығарып қана қоймай, жастардың жаңаға,

жақсылыққа ұмтылуға шақырады [12,37 б].

Қазақ әдебиеті тарихында өзінің әйгілі мемуарлық романы «Тар жол,

тайғақ кешу» әңгімесінде жалынды ақын, қайсар С.Сейфуллин өз бейнесі осы

күнгі жастарды тәрбиелеуде да ерекше орын алады. «Мақсұт: 1916 - 1919

жылдардағы тарихи қозғалыстың, ұлы өзгерістің Қазақстандағы өзім көрген,

өзім білген оқиғаларынан баспа жүзінде әйтеуір іс қалдыру болды. Бұл

кітапқа «Қызыл Қазақстанда» жазылған мақалаларымның «Тар жол, тайғақ

кешу» деген атын қойдым. «ұлы өзгеріс», «ұлы өткел», «ұлы асу» деген аттар

ойыма келіп еді. Көзбен көргендерім кітапта көбірек айтылған соң, «Тар жол,

150

тайғақ кешу» деген атты лайықтырақ таптым. Бұл атты, жалпы, суретті

мағынада алдым. Газеттерден мағлұматтар көп кірді. Өйткені мен бұл

кітаптың көп жерлері тарихи мағлұмат болуға жарар деп білдім», - дейді.

«Маузер» поэмасында 1917 - 1922 жылдар арасындағы революциялық

күрестерде ерлік, табандылық көрсеткен қазақ еңбекшілерінің жарқын

бейнесін жасөспірімдерге әсерлі түрде суреттеп берген. Отаны, елі, өз

халқының азаттығы үшін қан майданда ауыр жараланып, әл үстінде жатқан

азамат өзінің ақтық сөзін анасына, жас жарына, баласына, еркіндік жолында

күрескен майдандас достарына арнайды. Ал «Бандыны қуғын Хамит» атты

прозасында ұлы қазан революциясының жеңісінен соң, кеңес өкіметіне қарсы

іріткі салу мақсатымен елдің үрейін, момын шаруалардың берекесін кетіріп

жүрген бандылардың қарақшылық әрекетін әшкерелеуге арналған. 1925

жылы «Аққудың айырылуы» атты еңбегі мәңгілік махаббат, эстестикалық

тұрғыдан жырлаған. Орыстың ақындары Пушкин, Лермонтов, Толстой

Кавказ атырабын шығармаларына қалай арқау етсе, С.Сейфуллин де

Көкшетау табиғатынан, тарихынан, бүгінігі тынысынан, болашағынан

өнеріне өріс тапқан. 1931 жылы «қазақтың ескі әдебиет нұсқалары», 1932

жылы І.Жансүгіров, Ә.Мәметкеліні, «Б.Майлинмен бірігіп «Әдебиеттану оқу

құралын», 1933 жылы «Батырлар жырының» бірініші томын, 1934 жылы

Ы.Алтынсариннің өлеңдер жинағын, 1935 жылы Ө.Тұрманжановтың бірлесіп

5 - сыныпқа арналған «Көркем әдебиет» оқулығын бастырып шығарды [13,9

б].

1931 жылы біріншісі «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» деген атпен

хрестоматия, екнішісі «Қазақ әдебиеті. Билер дәуірінің әдебиеті» деп

аталатын қазақ ауыз әдебиетінің тарихын баяндауға арналған ғылыми зерттеу

еңбек 1932 жылы жарық көрді. Мұнда С.Сейфуллин алдымен қазақ

халқының тарихынан қысқаша мәлімет беріп, ауыз әдебиетін жанрына қарай

жіктеп, бірнеше салаға бөліп баяндайды. Негізгі зерттеу еңбегі 1932 жылы

«Қазақ әдебиеті» деген атпен жарық көрді. Осы еңбекке алғысөз жазған

М.Жолдыбаев: «Қазақстанда жалпы міндетті бастауыш оқу жүргізілді,

сауатсыздықты жою жұмысы ұлы қарқынға түсті, орта дәрежелі мектептер

көбейді, жоғары дәрежелі мектептер ашылды. Басты педагогика институты

ашылды. Бұл институтқа қазақ әдебиетін ауызша оқыту жоғары дәрежелі

мектепте мүмкін болмады. Инстиутта қазақ әдебиетін оқыту Сейфоллаұлы

Сәкен жолдас бұл қиындықты женгеннен қазақ әдебиеті туралы кітап жазуға

кіріскен. Қазақ елінің тарихы жоқ. Оның үстіне әдебиетінің тарихы жоқ.

Сәкен бұл қиыншылықты шеккеннен қазақ әдебиеті туралы жазды. Өлең

жазуға ұста. Бірақ ақын тарихшы бола бермейді. Дегенмен жоқтық қысып,

амалсыздан Сәкен тарихшы болған. Көп еңбек сіңірген»,- дей келе, аталған

оқулық жайлы: «Кітаптың басында қазақ халқының тарихы туралы бір дайын

мәліметтер келтіріп қазақ әдебиетінің жинатарын дәуір - дәуірге жіктеп

тарихпен байланыстырып отырған. Сәкен қазақ тарихын, қазақ ауыз

әдебиетін зерттеу барысында қазақ атанып отырған түрік - монғол

руларының бір кездегі Ноғай ханның аты «Ноғайұлы» деп атап анықтаған.

С.Сейфуллин қазақ ақындарының мұрасын тануға өзінің зор үлесін қосып

151

қана қоймай, әдебиет тарихын жасауға қажетті істерінің үлгісін де көрсеткен.

Аталған оқулықта автор ауыз әдебиетін үлкен екі бөлімге бөліп қарастырады.

Бірінші бөліміне: ертегілер, салт - өлең жырлары, ескілікті дін салтынан

туған өлең жырлар, мал туралы, «қадірлі» жануарлар туралы әңгіме, өлең күй

жырлар, жастық, ойын, күлкі өлең - тақпақтар, билер сөздері тәрізді ауыз

әдебиетінің түрлерін енгізеді. Екінші бөлімін батырлар жырлары мен

ертедегі жырлы әңгімелердің (лиро - эпостық) шығу тарихына, көркемдік

ерекшелігіне жырдың құрылысын зерттеуге арнайды [7,17 б].

Қазақ мәдениетінің тарихында үлкен құбылыс болған «Қазақ әдебиеті»

атты еңбегінің орны бөлек. Өйткені, ол біріншіден жоғары оқу орындарының

оқу құралына зәрулігін өтеді. Екіншіден, қазақ ауыз әдебиетінің тарихын

ғылыми жүйемен талдап, қазақ фольклористикасының негізін қалады.

«Сәкеннің көркемдік көкжиегін көрсететін - «Кездеспей кеткен бір бейне» -

мәңгілік шығарма, өйткені Сәкен тұлға көркемөнердің алтын қазығы болып

қағылды қазақ әдебиетіне деген сөз. Оның алдына шығу мүмкін емес, әзірге.

Ендігі жерде Сәкенді неғұрлым деректей түсу арқылы ғана ұрпақ санасынан

суытып алмауға күш салу керек». Демек, тарихи тұлғалардың тағдырын

парақтағанда олар қандай жолды таңдағаны бойынша бағаланбау керек,

халқына қаншалықты қызмет еткені, қаншалықты еңбек сіңіргені,

қаншалықты жілігі татитын мұра қалдыра алғаны бойынша лайықты бағасы

берілуі тиіс.Тарихи әділдіктің де, ғылыми - әдіснамалық объективті

ұстанымның да қисыны осы. Бұл тұрғыдан келгенде, Сәкен - халқымен мәңгі

бірге жасайтын, халқының мәңгі сый - құрметіне лайықты біртуар тұлғасы.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Жұматаева Е. Жоғары мектеп дидактикасы дамуының ғылыми-педагогикалық

негіздері. Пед. ғыл. докт. ғыл. дәреж. алу үшін дайындалған диссерт.Автореф. Алматы,

2003.- 22 б.

2.Кертаева Қ.М. Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру.

Пед.ғыл. докт. ғыл. дәреж. алу үшін дайындалған диссерт.Автореф. Алматы,2003-23 б

3.Кенжебеков Б.Т. Жоғары оқу орны жүйесіндегі болашақ мамандардың кәсіби

құзыртерттілігін қалыптастыру. Пед.ғыл. докт. ғыл. дәреж. алу үшін дайындалған

диссерт.Автореф. қарағанды, 2005.- 19 б.

4.Мірәлиева А.Ж. Ж.Аймауытұлының (1889-1931) психологиялық- педагогикалық

көзқарастары: Пед. ғыл. канд. ғыл. дәр. алу. үшін.дайындалған. дисс.Авторефераты.-

Алматы.1998.- 24 б.

4.Тұсбакова Н.А. Педагогические идеи М.Н.Габдуллина: Авторефератдисс. на соиск.

канд. пед. наук. -Алматы, 2002.- 19 с.

5.Байменова Б.С. Алашорда қайраткерлерінің педагогикалық мұрасы: Пед.ғыл.канд.

дәр.алу.үшін.дайындалған.дисс.Авторефераты.Астана.2002.11 б.

6.Тілешова Ж.К. Қазақстан және АҚШ жоғары оқу орындарын салыстыру негізінде

болашақ мұғалімдердің экологиялық дайындығын қалыптастырудың педагогикалық

шарттары: Пед.ғыл.канд.дәр.алу.үшін.дайындалған.дисс.Авторефераты.- Астана.2003.12

б.

7.Жұмабаева З.Е. Орыстілді мектептерде қазақ әдебиетін мемлекеттік тілде

оқытудың дидактикалық негіздері. Пед. ғыл. канд. дәр. алу.үшін. дайындалған.

дисс.Авторефераты.- Павлодар.- 2006. 20б.

152

8.Баймағанбетова Ж.Т. Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы жас кезеңдеріне қатысты

тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері (ХVІІІ-ХІХ ғғ.): Пед. ғыл. канд. дәр.алу.үшін.

дайындалған.дисс.Авторефераты.- Алматы.- 2003. 19 б.

8. Елемесова А.С. Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары: Пед.

ғыл. канд. дәр. алу.үшін. дайындалған.дисс.Авторефераты.-қарағанды.-2000.19 б

9. Шалғынбаева Қ.Қ. С.Торайғыровтың педагогикалық-ағартушылық идеялары.

Пед.ғыл. канд.дәр.алу.үшін.дайындалған.дисс.Авторефераты. - Алматы.- 995.17 б.

10. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы.- 1999 жыл. 7 маусым.//

Қазақстан Республикасындағы білім туралы заңнама:Заң актілерініңжиынтығы.-Алматы:

Юрист, 2002. – 3-37 б.

11. Қазақстан Республикасының мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамасы //

Егенмен Қазақстан. – 1996. – 7 тамыз.

12. Қазақстан Республикасының Білім мазмұмнын гуманитарландыру

тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан,1994.- 37 б.

13.Назарбаев Н.Ә. Ұлттық кеңестің мәжілісіндегі баяндамасы. // Егемен Қазақстан. –

2003. – 4 ақпан.

ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ 1936–1938 ГГ. В ЖИЗНИ

ГОРОДСКОГО НАСЕЛЕНИЯ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА

Козыбаева М.М.

доктор PhD, Костанайский государственный педагогический

институт, г. Костанай

Безусловно репрессивные меры государства 1920-1930 гг. стали

большими потрясениями для общества, тем или иным образом повлияли на

обычный повседневный уклад жизни советского человека и отложились в

народной памяти как годы разрушения семейных ценностей и потери связи с

предыдущими поколениями, заочно обвиненными в преступлениях против

советской власти. Печальными событиями ознаменовалась эпоха репрессий и

для городского населения Северного Казахстана, который не стал

исключением, и как и другие понес большие потери в качественном составе

населения. В данной статье мы рассмотрим особенности влияния репрессий

на жизнь репрессированных и их потомков.

Политические процессы второй половины 1930-х гг. повлияли на

демографические процессы в регионе, в связи с движением лиц различной

квалификации и большой текучести партийных кадровых работников. В этот

же период начал раскручиваться маховик репрессий, достигший своего пика

в 1937 г. Так, в Павлодаре уже к 1935 г. из городской партийной организации

было изгнано и репрессировано около 30% коммунистов, были заменены

почти все первые и вторые секретари райкомов партии. Не обошли репрессии

учителей, врачей, руководителей учебных заведений, служителей

религиозного культа.

Эпоха Великого террора 1936–1938 гг. ознаменовалась фактическим

разрывом родства и потерей семейных ценностей. Политические репрессии

коснулись практически каждой семьи в регионе. Только по Северо-

153

Казахстанской области в 1936 г. и за первые 4 месяца 1937 г. было

исключено из партии и арестовано 140 человек, а за период с 1 мая 1937 г. по

май 1936 г. оказались исключенными 629 человек, на 567 человек приклеили

тяжелые ярлыки «враг народа» [1, л.11]. На территории Павлодарской

области по данным КНБ с 1930 по 1941 гг. было репрессировано более 4

тысяч человек [2,с.133]. По Акмолинской области в 1930-1940 гг. было

арестовано 3360 человек. Большое количество людей было осуждено как

члены семей изменников Родины – ЧСИР [3, с.56].

Дети многих незаконно осужденных политических репрессированных

вынуждены были молчать о своем происхождении. Так, жительница г.

Петропавловска Гришкова П.Д. 1930 г. рождения, вспоминая о своем

репрессированном отце Перфильеве Дмитрии Сергеевиче, отмечала, что

сиротство, война и голод, унижение сопровождали ее детство и юность.

«Отца увели, а мы, дети врага народа, как нам было присвоено это звание,

остались одни, один на один со своим горем, – вспоминала она. – …И что

видели наша мать и мы с ней? Унижение, голод, непосильную работу. Но все

выжили. Кто как мог, выкарабкивался». Даже спустя много лет в возрасте 20-

21 года, работая поваром в столовой МВД, она была подвергнута допросу со

стороны секретаря треста столовых и ресторанов Фисюка Д.Т. и сотрудника

МВД Никишко. Она вспоминала: «Мне сразу перекрестный допрос: кто я,

где родилась, крестилась? Об отце я сразу соврала, сказала, что умер, когда –

не знаю и от чего – не знаю. Поняла, что меня ждет участь отца». Так, она

была освобождена от занимаемой должности и переведена на военный завод

№239 [4, с. 235-237].

Яркими примерами целых семей, пострадавших в эти страшные годы

являются семьи Сеитовых, Турлубаевых, и Шариповых. В семье Сеитовых

из Акмолинска были репрессированы все четыре брата – Асылбек, Муратбек,

Мусылманбек и Мурат. Дочь Асылбека Сеитова по крупицам собирала

информацию о своем отце и о семье. Алдан Берденов в воспоминаниях

«Пережитое» пишет о своем деде Турлубаеве Айдархане - выдающемся

представителе алашского движения, общественном деятеле, юристе,

занимавшем важные посты и при советской власти, арестованном в 1937 г.;

об отце – Берденове Тайжане, главном редакторе Казиздата, арестованном в

декабре 1937 г., о матери Берденовой Софье, отбывшей 8 лет в Алжире.

Семья Берденовых до перевода отца Алма-Ату в 1934 г. долгое время жила в

Петропавловске и Кокчетаве, где Тайжан Берденов занимал ответственные

посты: был уполномоченным Петропавловского окружкома, Кокчетавского и

Иртышского райкомов ВКП (б), а Софья работала редактором Кокчетавской

районной газеты «Колхоз жолы», преподавала в 7-летней казахской школе

русский язык и математику [5, с. 57-61].

К знаменитым людям Северного Казахстана относится имя

общественного деятеля и писателя Сабыра Шарипова. Сабыр Шарипов

(настоящее имя Мухамед Сабир) родился 24 июня (7 июля) 1882 г. свою

деятельность начал учителем начальной русской школы аула Шакман, что

возле городка Баянаул. В 1904 г. Шарипов начинает работать рядовым

154

служащим, а затем помощником заведующего сельскохозяйственного склада

сельхозмашин в Акмолинске, затем работает в Атбасарском уезде в

Сарысуйской волости - письмоводителем. В 1934-1936 гг. С. Шарипов

исполнял обязанности уполномоченного Народного комиссариата внешней

торговли СССР по южным областям Казахстана. Однако 15 мая 1941 г. его

плодотворная государственная и писательская деятельность была

незаслуженно прервана. Тяжелые годы репрессии не обошли и его. Он был

арестован НКВД и осуждён на 15 лет. В архивных документах среди

документов о Шарипове, есть копия свидетельства и его смерти. Умер 25

июня 1942 г., причина смерти - паралич сердца. Место смерти город Гурьев

6. 10 апреля 1958 г. Военным Комитетом Верховного Суда СССР дело в

отношении С. Шарипова было прекращено. Сегодня название одной из улиц

города Кокшетау носит его имя.

Не менее печальна судьба семьи Жамболовых. Жамболов Абурашман

после окончания в Москве коммунистического университета трудящихся

Востока в 1934 г. был избран вторым секретарем Петропавловского горкома

партии. Жена Рабига, закончив Оренбургский рабфак, работала

литературным сотрудником в областной газете. Имели двух детей: дочь

Луизу и сына Диаса. Жамболовы вели большую общественную работу,

пропагандировали казахскую литературу и искусство. Постановлением бюро

обкома партии 9 сентября 1937 г. Жамболов был исключен из партии как

враг народа и заключен в тюрьму. Через три дня была уволена с работы

Рабига, ее не раз вызывали на допрос и предлагали отречься от мужа,

изменить фамилию свою и детей. Позже арестовали и ее: в 1938 г. Рабигу без

постановления суда, без определения срока отправили в АЛЖИР

(Акмолинский лагерь жен изменников Родины). В Петропавловск она смогла

вернуться лишь через 3 года. В первую очередь Жамболова начала

разыскивать детей: дочь Луизу она обнаружила в Сандыктауском детском

доме Акмолинской области, а следы сына оборвались. Находясь под

надзором УНКВД, Рабига долго не могла устроиться на работу, и лишь после

долгих мучений стала рабочей кожзавода. Директор завода Шакиров помог

разыскать Диаса, к тому времени уже усыновленного бездетной семьей.

Только через суд удалось женщине вернуть сына, которому, несмотря на

трудности, дала образование и вырастила достойным человеком. Трагическая

жизнь Жамболовой Рабиги – это судьба многих женщин страшного времени,

испытавших все ужасы АЛЖИРа, но сумевших вынести сохранить материн-

скую любовь [7, с.319-323].

За годы сталинских репрессий тысячи семейных очагов было разрушено,

искалечены судьбы детей «врагов народа», вынужденных терпеть унижения

даже от близких родственников, озлобленных временем. О своем тяжелом

детстве в г. Петропавловске после ареста родителей (отец – Муталлап

Ахметов) в 1937 г. вспоминала Азалия Ахметова, которая некоторое время

находилась у родственников матери. После ареста дяди и смерти дедушки ее

жизнь резко изменилась: «Содрогаюсь, вспоминая о ней. Меня били,

унижали. Обращались как с рабыней! Однажды, когда хотели ударить по

155

голове рукояткой большого столового ножа, острием пробили мне темечко.

…И сейчас… этот шрам прощупывается и напоминает о садизме по

отношению к дочери «врага народа» [5, с. 33]. После выписки из больницы

девочка убежала от родных и некоторое время бродяжничала. Так,

пополнялись ряды беспризорников, которые стали довольно

распространенным явлением.

Многие родственники врагов народа, не выдержав общественного

давления, меняли фамилию. Так, в павлодарской газете «Большевистский

путь» от 10 ноября 1938 г. в заметке «Политическая слепота» разоблачается

очередной враг народа – нотариус Иртышского района Киреев: «Этот Киреев

вовсе не Киреев, а Джолдасбеков. Фамилию он сменил, чтобы скрыть свое

социальное происхождение. Джолдасбеков – Киреев – сын крупного бая,

раскулаченного в 1928 г. Один из его братьев – Алебай в прошлом году

арестован как враг народа» [8]. И таких примеров много.

В обществе нормальным явлением становилось доносительство. В эти

годы на предприятиях и в учреждениях часто проходили так называемые

«чистки». Под такие чистки попадал довольно широкий круг людей, так как

многие имели неблаговидное происхождение, связь с прежней

дореволюционной властью, имел в родственниках торговцев или

религиозных служителей. Поэтому когда начиналась очередная чистка

лучшим способом не попасть под нее было опорочить другого [9, с.234].

Бывали случаи сведения личных счетов, зависти, ревности под прикрытием

идейной непримиримости, что в период массовых репрессий становится

нормальным явлением. Так, читаем в павлодарской газете «Большевистский

путь» за 10 декабря 1938 г. перепечатку передовой статьи «Правды»: «В ЦК

ВЛКСМ поступали неоднократные сигналы комсомольцев Павлодарской

области о том, что секретарь оргбюро Бондаренко не обеспечивает

руководство организацией. Больше того, комсомольцы изобличали

Бондаренко в связях с врагами, указывали на то, что в оргбюро его

рекомендовал разоблаченный враг народа Кошелев, сидевший тогда в ЦК»

[10, с.1].

В общем атмосферу того периода ярко передает Ираида Сулейманова,

дочь репрессированного Гарифуллы Искакова – политика, ученого,

журналиста, общественного деятеля: «Судьбы наших родителей и наши – это

страницы трагической истории страны… Изменялись фамилии, имена, даже

национальность. Брат не узнавал брата, родственники не общались друг с

другом… Недоверие друг к другу и лукавство были часто наше

повседневностью. Причина – массовые политические репрессии в стране,

которая называлась Советским Союзом. Мы в ней жили. Мы были тогда

детьми, лишенными детства» [5, с. 261].

В свою очередь, города Северного Казахстана стали местом

политической ссылки для репрессированных и членов их семей (ЧСИР).

Сюда было сослано немало ленинградцев после убийства С.М.Кирова в

декабре 1934 г. «Просим наше правительство беспощадно расправиться с

убийцами Кирова, – требовали горожане. - Смерть Кирова дорого обойдётся

156

врагам». И правительство расправлялось. Например, в г. Акмолинске

располагалась печально известный АЛЖИР – Акмолинский лагерь жен-

изменников Родины. В г. Павлодар ссылались и те, кто отбывал сроки в

лагерях ГУЛАГа: командир крейсера «Аврора» Валентин Евгеньевич Эмме,

(похоронен на павлодарском кладбище в 1970 г.); здесь же похоронены

Юлий Готфридович Венске, выпускник Гамбургского университета,

инженер-кораблестроитель, стоявший у истоков советского торгового флота;

известный ученый-путешественник Евгений Сергеевич Гернет. Долгие годы

здесь жила семья автора грозного оружия «Катюша» Георгия Эриховича

Лангемака. В Павлодарское Прииртышье были высланы поляки, немцы,

курды, армяне, корейцы, ассирийцы, калмыки, чечены, крымские татары,

балкарцы и др. Всего в Павлодарском Прииртышье было арестовано свыше

4500 человек, расстреляно более 800 репрессированных, из них 554 человека

в 1937 г. [119, с.125].

Для изучения численности «спецконтингента» в составе городского

населения Северного Казахстана обратимся к материалам Всесоюзной

переписи населения 1939 г. (таблица 1).

Таблица 1 – Численность городского населения Северного Казахстана и доля

спецпереселенцев в его составе в 1939 г.

Город Городское население В т.ч. «спецконтингент» % в составе

городского

населения всего муж. жен. всего муж. жен.

1 2 3 4 5 6 7 8

Кустанай 33540 16654 16886 1869 1528 341 5,6

Петропавловск 91660 45873 45787 5150 4218 932 5,6

Кокчетав 19260 10016 9244 1070 880 190 5,5

Павлодар 28535 14938 13597 1598 1263 335 5,6

Акмолинск 33209 17308 15901 1847 1511 336 5,5

Атбасар 6035 2953 3082 336 276 60 5,5

Всего 212239 107742 104497 11870 9676 2194 5,6

Примечание – Составлено по данным: Всесоюзная перепись населения 1939 г. Краткие

итоги. – М., 1991. – 167 с.

Статистические данные свидетельствуют о том, что во всех городах

около 5% населения составлял так называемый «спецконтингент»,

подсчитанный специальными органами внутренних дел, и добавленный уже

после опубликования основных результатов переписи 1939 г. Интересно

отметить, что если в основной структуре населения мужское и женское

население почти одинаково: 107742 и 104497 человек соответственно, то

контингент спецпереселенцев был представлен в основном мужским

населением, который превосходил в количественном плане женское

население почти в 4 раза (9633 мужчин против 2181 женщин). По нашему

мнению, такая специфика была обусловлена тем, что спецпереселенцы в

основном работали на добыче полезных ископаемых, то есть были заняты

тяжелыми видами производства [247, с.132].

157

Изучение трагических судеб семей репрессированных позволяет в

полном масштабе оценить последствия влияния эпохи сталинизма на судьбу

всего общества. Репрессивная машина, призванная уничтожить всякую

индивидуальность человека, преследовала его за происхождение, убеждения,

работала над созданием нового типа человека без прошлого, без семьи, но с

твердой верой в построение утопического государства всеобщего

коммунизма. Целые поколения потомков репрессированных сделали свой

нелегкий выбор: они не изменили своих фамилий, но остались за бортом

общественной жизни, нося позорное клеймо родственника «врага народа».

Но именно они вышли победителями в этой нелепой борьбе государства со

своими гражданами. История все расставила по местам, дала возможность

взять реванш: узнать правду, получить ответы на давно мучавшие вопросы,

продолжить дело отцов, и не позволить подобному когда-либо повториться.

Список использованной литературы и источников:

1. ГАСКО.Ф.22. Оп.2.Д. 794.

2.Тереник М., Чмых Н. Павлодар: ступени роста. – Павлодар, 2004 –

205 с.

3. Кенжеахметов С. Ақмола және АЛЖИР арулары // «Елдің төрі – Ело-

рда». Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. –

Астана, 2007 – Б. 55-59.

4. Трагедия и прозрение. // Сборник архивных материалов и

воспоминаний жертв голода и политических репрессий. – Петропавловск,

2002 – 316 с.

5. Страницы трагических судеб. // Сборник воспоминаний жертв

политических репрессий в СССР в 1920–1950–е гг. / сост. Е.М. Грибанова,

А.С. Зулкашева, А.Н. Ипмагамбетова и др. – Алматы: Жеті Жарғы, 2002. –

448 с.

6. АП РК. Ф 21. Оп.1. Д.141.

7. Ақталған есімдер. Возвращенные имена. – Петропавловск: Северный

Казахстан, 2008 – 464 с.

8. Политическая слепота // Большевистский путь. –1938 – ноябрь –10–

С.1;

9. История сталинизма: Жизнь в терроре. Социальные аспекты репрес-

сий. / сост. А. Сорокин, А. Кобак, О. Кувалдина – М.: Молодая гвардия, 2013

– 485 с.

10. Сигналы снизу // Большевистский путь – 1938. – декабрь – 10– С.1.

158

ҮЗІЛГЕН ҒҰМЫР

Кузекова Р.С.

«Әділет» тарихи-ағарту қоғам мүшесі

Ат деген кім?

Атқан кім?

Қаным қайда төгілген,

Қабырым қайда көмілген?

Алаш - ата бабамыздан келе жатқан

көне сөз. Қазақта «Алты алаш» деген ұғым

бар. Ол қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ

халықтары кіретін бірлестік. Расында да,

осы халықтардың көшпелі өмірі, салт-

дәстүрі, ғұрып - әдеттері бірдей екені

бәрімізге мәлім. Елге қамқор болған қадірлі

адамдарын қазақ «алаштың азаматтары»

дейтін, ал танымаған адамын ешкімді жат

көрмейтін бауырмал халқымыз «алаштың

азаматының бөтендігі жоқ» - деп қарсы

алатын. Қай кезде болмасын, АЛАШ деген

сөз ел аузында жақсы ниетпен айтылған.

ХХ ғасырдың басында қалыптаса

бастаған партияны Бөкейханов пен

Байтұрсұнов 1917-ші жылы АЛАШ деп, ал

бірінші өзін өзі басқару органдарды алаш

баласының елі — «Алаш-орда» деп атаған

еді. Алаш партиясының көсемдері, туған елінің баскөтерерлері, халқының

қамын ойлап, жоғын жоқтап,тағдырымен болашағы үшін бастарын тауғада -

тасқада ұрып, аласапыран, алмалы-салмалы заманда жұртына бодандықтан,

кедейшіліктен, надандықтан шығатын жол нұсқаған еді. Ақыры, 30-шы

жылдары қазақ елін жайлаған зорлық-зомбылықтың құрбаны болып кетті.

Бұл азаматтар уақытша саясатшысымақтар емес, керісінше, ақылды, терең

ойлы,келешекті болжай білген, көпшілігі текті әулеттен шыққан, Еуропа,

Ресей үлгісінде жоғары білім алған арыстар еді. Туған халқы үшін саналы

түрде азапты өмір кешуге дайын болған ержүрек, қайсарлы қайраткерлер еді.

70 жылға созылған советтің дүлей саясаты аяулы арыстарымыздың аттарын

халықтың жадынан өшіріп тастау үшін, шығармаларын оқуға, есімдерін тілге

алуға қатал тыйым салған. Онымен қоймай, асылдардың бейнесіне

құбұжыққа ұқсатып карикатура жариялап, үрей ұшыратындай қылып

көрсеткен.

Бүгінгі күні елімізде мүлдем жаңа жағдай қалыптасып, ақын Қ.Қайырбек

айтқандай:

Егемен болдық, ел болдық !

Дария болдық, кең болдық !

туғанына 125ж. мерейтойлык пошта маркасі

159

Тәуелсіз таңды көріп біз,

Ұлттармен өзге тең болдық !

Мың шүкір, Алла Тағала !

Жинадық етек - жеңді біз.

Қазағым қожа өзіне,

Қалмаймыз құл боп енді біз !

Әділеттік орнап, тәуелсіз отанымыздың азаматтары Алаш партиясының

арыстарының аты-жөнін жаттап, өмір баяндарымен шығармларын

оқып,саясий және әлеуметтік саладағы еңбектерін зерттеп, түсініп-білуге қол

жеткізді. Сонымен қатар, алаш арыстарының қарапайым серіктері, Алаш

партиясының қатардағы қайраткерлері «үштіктің» үкімімен атылып,

сотталып, «алашордашы» деген айыппен аш-жалаңаш итжеккенде,

Колымада, Беломорканал, Углич гидроузелінің «Ұлы құрылысын» қара

күшпен қамтып отырған Волгалагта жүдеп-жадап, «авитаминоз» деген

диагноздан, нақты айтқанда – аштықтан, қырылғандар, атаусыз, елеусіз

қалып кетіп жатыр. Осындай міскіндердің бірі – менің қайын атам –

Ғалымжанов Файзұлла. Елі, жері, халқы үшін басын бәйгеге тіккен

тұлғалардың бірі еді.

Файзұлла ҒАЛЫМЖАНОВ 1891 жылы Ақмола губерниясы, Кокшетау

уезді, Ақсары болысының Бірінші ауылында туылған [4]. Бүгін ол ауыл

Астана – Бурабай даңғыл жолының 77 шақырымында орналасқан Қоғам

ауылы. Руы – Керей, Ашамайлы, Ақсары, Жеті атасы былай тарайды:

1. Файзұлла,

2. Ғалымжан

3. Дана.

4. Бижан.

5. Елшібай

6. Нұрмағанбет,

7. Жақай,

8. Құттықадам,

9. Құлтаба.

«Бижан қорымы» деген атаумен елге мәлім бабаларының мазары әлі

күнге дейін бар екен. 2016 жылы менің балам Ғалымжанов Мұхтар жиені

Мағзомов Мағжан екеуі Ресейдің Ярославльда Облыстық ішкі істер

басқармасының мұрағатынан атасының қай жерде жерленгені туралы

мәлімет [1] алып, Углич қалалық қабырстанынан бөлінген бір бұрышында,

болжаммен, түрмеде өлгендерді көметін жер екен, сол жерге елден,

балаларының және жұбайының басынан алған топырақты көміп, дұға жасап

қайтты. Және осы қабырстаннан бір уыс жерді Бижан қорымына,

Ташкенттегі атамыздың жұбайының және балаларының бейтіне көміп, дұға

жасады. Алла риза болсын.

Қайын енем Құралай Оспанқызының қолында келін ретінде 4 жыл

тұрдым. Ол кісі 1966 жылы жүрек ауыруынан 61 жасында қайтыс болды.

Біраз уақыт жұмысқа түспей баламен үйде отырдым. Енем 60-қа келмеген,

бірақ өмірдің тауқыметінен қажығандай болып көрінетін. 18 жасында тұрмыс

160

құрып, 32 жасында 6 балалы бола тұра жесір қалған оңай емес... 14 жыл

жолдасымен тату-тәтті сүрген өмірін,көрген қуаныш-қызықтарын ғажайып

ертегідей қылып айтып отыратын маған. Сүйікті жарымен өткен өмірін еске

түсіріп әңгімелегенде көздерінен ұшқын жауып, біраз жасарғандай

болатұғын.

Аяулы қайын енемнің естеліктері, қайын бикелерім Сара Файзуллаевна

Галимжанова, Ләйлә Галиевна Галимжанова, қайным Дәулет Газизович

Галимжановтың естерінде қалған әңгімелерді тыңдап, жазып алып, және 1-2

жылдай. Қазақстан республика Президентінің мұрағатында [2], Қазақстан

Республикалық Ұлттық мұрағатында [3] атамыз туралы мәліметтер жинаған

едім. Осы құжаттар мен мәліметтерді негізге алып білімім, шама-шарқым

жеткенше атамның өсіп-өнген ұрпақтарына, туған-туыстарына, жерлестері

Кокшетау, Ақмола өңірінің азаматтарына, қала берсе, бүткіл қазақ халқына

қарапайым «қатардағы» Алаш қайраткерінің өмір баянын жеткізейін деп осы

«шығарманы» жазып отырмын.

Туыстардың сөзіне қарағанда, атамыз дәулетті демеседе, іскер малды-

жерлі әулеттен шыққан екен. Төрт бала туып анасы бесінші баладан көз

жұмады. Жетім қалған жас балаларға бауры езіліп, туысқаны, атақты

Шаймерден Қосшағұлов, Ресей Мемлекеттік Думасының депутаты,

Ғалымжан бабамызға өзінің жанашырлығын көрсетіп, ақылын айтады:

«Қалаға барып балаларды оқытқаның дұрыс болады. Қолыңда өнерің бар,

табыста болады», - деп болжаған. Ғалымжан бабамыз екі үлкен баласымен

Троицк қаласына келіп орналасады. Зергерлік өнері бар, ұстаханада жұмыс

істеп, табысты болады. Улкен ұлы татар мектебінде окып [5], кейін заңгер

мамандығын меңгереді. Петропавлда, Алматыда адвокат, судья болып

қызмет істейді. 1938 жылы наурыз айында тұтқыдаладыда, он куннен соң

Алматының жанында атылып қаза болады. Файзұлла атамыз Троицк

шахарында екі жылдық орыс-қырғыз училищеде оқыйды. Ғалымжан бабамыз

күрделі ауырудан қайтыс болады. Жапа жалғыз жетім қалған жас өспірім

қыйындықтардан мойымай, қайтсемде оқуымды бітіремін деп, аянбай,

оқудан бос уақытты қолданып купец Якушевтың шымтезек өндірісіне қара

жұмысқа жалданып, кітап-дәптерінің ақшасын шығарып жүрген. 1912 жылы

конкурстан өтіп Орынбордағы (Ыбырай Алтынсарин ұйымдастырған)

Төртжылдық Жоғарғы Мұғалымдар мектебіне оқуға түседі. Осы мектепті

Ахмед Байтұрсынов бітірген. Орынборда оқыған жылдар Ғалымжанов

Файзұлланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына көп ықпал етеді. Қазақтың

отаншыл, талпынған, әр салада оқып, қызмет жасап жүрген жастардың

ортасына түседі. Қазақ зиялыларыныңда осы кезде ерекше белсенділігі

сезіледі. Тап осы кезде Алаш қозғалысының негізі қаланды десе болады.

1912-ші жылы Ахмед Байтұрсынов мемлекет қайраткері Алихан Бөкейханов

пен жөне ақын Мыржақып Дулатов пен біргелесіп Орынборда «Қазақ»

газетін шығаруға кірісті. Мерзімді баспасөздің төрт түрлі функциясын А.

Байтұрсынов алғашқы санында атап өтеді - «әуелі газета - халықтың көзі,

құлағы һәм тілі. Екінші газета жұртқа қызмет ететін нәрсе, халықтың алдына

түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады. Үшінші, газета —

161

халыққа білім таратушы. Төртінші, газета – халықтың даушысы». «Қазақ»

газеті жоғарыда айтылған функциялардың бәрін орындады десе болады.

Газеттің беттерінде күрделі мәселелер көтеріліп, халықты толғандырып

жүрген жағдайларды ашық талқыға түсіріп, әр оқырманның пікірін анықтап

отырған. Газеттің бетінде Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатовтың

аңыздары, өлең-поэмалары, әңгіме-хиқаялары, А.Байтұрсыновтың

мысалдары, мақалалары басылатын. Әр санында дәл сол күндері халықты

абыржытып отырған экономика жағдайын,орыстан шыққан қоныс

аударушылармен тең құқықта қатар өмір сүру мәселелерін талқыға түсіріп

отырған. Газетті қызықтап оқитын жас буын қазақтар Байтұрсынов,

Бөкейханов, Дулатов, Жұмабаевтарды өздеріне пір тұтып, өлеңдерін жаттап,

шығармаларының кейпкерлерін өздерінің жолдастарына, туыстарына,

қызметтестеріне және танитын чиновниктерге теңдеп, айналадағы өмірге

межелеп, ақ-қарасын түсінуге әрекеттенген. Қазақ жастары сол кезде

көптеген үйірмелер құрып белсенділік білдіріп жүрген. Әсіресе Нәзір

Төреқұловтың «Еркін дала» үйірмесі көпке әйгілі, аты шулы ұйым болған.

«Қазақ» газетінің игілік істерінің бірі – Еуропа, Ресей жоғарғы оқу

орындарында білім алып жүрген қазақ жастарына ақшалай қаржы бөліп

отырған. Ал енді газеттің саясий маңыздығына қарасақ, оны асыра бағалау

тіптен мүмкін емес, үйткені халқына «Қазақ» деген ұлтының төл атауын

қайтарды.

Газеттің шығаруын ұйымдастыру оңай болмады. Ақшаның

тапшылығы,меншік баспа құралдардың жоқтығы, т.т.. Болжаммен, 1913-1914

жылдары Ахмед Байтұрсыновтың назарына атамыз Файзұлла ілігіп қалады –

орысша-қазақшаға бірдей, татарша еркін сөйлейтін, ұқыпты, ұстамды жігітт

газеттің жеңіл-желпі жұмысын атқарып жүреді. Қайын енемнің айтуынша:

«Байтұрсынов, Бөкейхановтай кісілердің бір ауыз сөзін есту бізге ғанимет

еді, ал олардың берген тапсырмаларын, бұйрықтарын қуана-қуана,

табжылтпай орындап жүрер едім» - деп, атамыз жұбайына ағынан жарылып

әңгімелейді екен.

Бірінші Жер жүзілік соғыс кезінде Орынбордың қазақ қауымы саясий

белсенділік көрсетіп Қызыл Крест қоғамының қорына қайырымдылық

қаражат жинау үшін концерттер, спектакльдер ұйымдастырып, майданға

кийз үйлер, мінетін аттар, жылы кийімдер жіберген. Қаланың ішінде жаралы

жаунгерлерге лазареттер ашқан. 1916-шы жылы патшаның қазақ жігіттерін

соғыс майданына қара жұмысқа алатын қаулысы шыққанда[6] «Қазақ» газеті

халыққа үндеу басып, қаулыға қарсылық корсетпеген дұрыс,соғыс

жағыдайында үкімет аяусыз әрекет жасауы мүмкін, халық текке қырылып

кетеді. Сонымен қатар әскерге шақырылған қазақтарға әлеуметтік көмек

көрсететін жолдарын қарастырады. Бөкейханов «инородческий отдел»

құрып, орысша білетін, көзі ашық, отандастарын қорғай алатын – өжет,

соңыра оларды аман-есен елге қайтаруға қабылеті жететін – сауатты, 100-ге

жуық қазақ жігіттерін өзі бастап, Минскіге, Батыс майданының тылына

келеді. Осы қазақ жігіттерінің ішінде, Бөкейхановтың жанында Файзұлла

Ғалымжанов бар.

162

1917 жылдың май айында атамыз Орынборға оралып, қаланың саясий-

әлеуметтік жұмысына белсене кірісіп кетеді. Бөкейхановтың ұсынысымен

Торғай облыс атқару комитетінің төрағасының орынбасары болып сайланады

[7]. Сонымен қатар, жылдың ақырында ресми түрде жабылған «Қазақ»

газетін, бағдарын біраз өзгертіп 4-5 ай шығарып тұруға ат салысқан.

Редакторы Жолдыбаев, шығарушы редакторы не типография директорының

орынбасары - Файзұлла Ғалымжанов.

Бұл нағыз тұрақсыздық өршіп тұрған кез едіғой. Қызылдарды қуып,

чехословак корпусының қолдауымен Орынборды казак атаман Дутов басып

алады. Торғай облыстық атқару комитет толық қаладан көшеді, ал Файзұлла

Ғалымжанов Алихан Бөкейхановпен Орынборда қалып әртүрлі- бақылау,

ұйымдастыру жұмыстармен шұғылданады.

Тарихтан бәрімізге мәлім - осындай аласапран заманда бағыт таңдау

оңай емес, үйткені теке-тірес сан алуан күштердің арасында болған. Осы

кезде орыс - казак - Колчак, ақ - қызыл, қызыл - мұсылмандар, баймен -

кедейлер, орыс казак - қазақ, оның арасында чехословактар. Бірақ, бағыт

таңдау қандай қыйын болғанбен, алаш көсемдерінің ұлттық зайырлы

мемлекет құру идеясы бұлжымады. Сондықтан, Дутов башқұрт

ұлтшылдарымен, қазақ алашордашыларымен келіс сөз жүргізіп, олардың

қолдауын сұрап, автономия беремін деп уәде еткенде Алаш косемдері

олармен қызметтесті. 11 қыркүйекте Алаштың бірінші атты полкінің

қолбасшысы капитан Г.Тоқтамышев Дутовтың көмегімен екінші атты

полкты құра бастайды. Файзұлла Ғалымжанов жаңа құрылған полктың

қазынашысы әрі интенданты болып тағайыдалады. Екінші полк толық

құрылмай, 6-7 айдан соң тарқатылады, өйткені қараша айында Колчак

тоңкеріс жасап Комучты (Самарада орналасқан «Комитет членов

Учредительного собрания») жойдыда, Алаш-орданы таратты. Ф.Ғалымжанов

Костанайда Уездік жер басқармасында қызымет істейді. 1919 жылдың

көктемінде елге қайтып бара жатқанда Троицк стасасында кездескен генерал

Зұлқарнай Дашкин Ғалымжановты тұтқындап гауптвахтаға, кейін-түрмеге

қамайды. З.Дашкин Алашорданың атты полкында қолбасшының орынбасары

болған, ал атамызды тұтқындаған кезде Дашкин Колчакқа берілген. Үш ай

сотсыз, тергеусіз абақтыда ұстайды. 1919 жылдың күзінде түрмеден шығып,

елде біраз денсаулығын түзеп, жұмысқа шығады. Кокшетаудың уездік халық

ағарту бөлімінің жергілікті ұлттар бөліміне меңгеруші болады.

1919 жылдың ақырғы айларында Евразия аймағында әскери-

стратегиялық жағыдай күрт өзгерді. Адмирал Колчактың

ұтылуы,қызылдардың үстемдігі, Алаш Орданың тарқатылып, Совет үкіметіне

бағынуына алып келді. 1919 жылдың 4 сәуірінде ВЦИК РСФСР

Алашордашыларға рақымшылық жариялайды. 1920 жылдың 26 тамызында

РСФСР құрамында Қазақ ССРына автономия берілді. Демек, Алаш

партиясының негізгі талаптарының ең күрделісі Бүкілресейлік ОАК

қаулысымен заңдастырылды.

1920 жылдың жазында Ф.Ғалымжанов Көкшетау уездік атқару

комитетінің мүшесі болып сайланады және Бүкілқазақ Советінің съезіне

163

делегат болып сайланады [8]. 1921ж. Орынборда өткен осы съезде

Ғалымжанов Файзұлла Бірінші Казаткомның (Первый КазЦИК) мүшесі

болып сайланады. Осындай жоғары лауазымды қызметті өзінің өте жақсы

көретін оқытушылық кәсібімен қатар алып жүрді. Орынбордағы орыс-

қырғыз педагогикалық курста сабақ береді. Осы курстың негізінде

«Казахский институт народного образования» (КИНО) ашылады. Орынбор

қазақ автономиясының астанасы еді, сондықтан комиссариаттар осында

орналасқан. Наркомпростың Коллегия мүшесі ретінде қазақ мектептерде өте

қажет болып тұрған оқулықтар жазған, қазақшаға аударған. Есептер жинағы,

физика пәнінің оқулығын 1922 баспадан шыққан [9], институтта қолданатын

ағылшын ғалымы Гейкинің [16] геология пәнінің оқулығын қазақ тіліне

аударған. Советтер күшейген кезде, Орынбордан қазақтарды ығыстыра

бастаған. 1920-1921 жылдары қазақтың баскөтерер азаматтары Ташкентке

қарай жол ала бастайды. 1922 жылы атамыз Ташкентке келіп,

Среднеазиатский госуниверситеттің (САГУ) ішінде қалыптасқан Казахский

институт просвещенияда (Казинпрос) қазақ тілінен сабақ береді. Осы

институтта 1928 жылға дейін істейді [10]. Казинпроста 1921 жылдан 1926

жылға дейін сабақ берген қазақтың атақты азаматтарының тізімі: Халел

Досмұхамедов, Жаһанша Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаев, Мұхамеджан

Тынышбаев, Елдос Омаров, Темірбек Жүргенов, Сегізбай Айзунов, Әубәкір

Диваев, Санжар Асфандияров, Біләл Сулеев, Жүсіпбек Аймауытов. Бұл

толық тізім емес - бұл атамызбен және институттың студенттерімен тускен

топтық сүреттерден алған мәлімет. Бұл тізімді әліде жалғастырса болады.

1923 жылы Файзұлла Ғалымжанов озінін қоластында Казинпроста оқып

журген студенттің Назір Қожамқұловтың туысқаны, шаңышқыл руынан, 17

жастағы Құралай Оспанқызына үйленеді. 1924, 1926 жылдары жас жанұйя

ұл-қыз кореді.

САГУдың оқу және әкімшілік корпустары қаланың қап ортасында

орналасқан «Сквер Революции» саябаққа шығатын Карл Маркс атындағы

кошенің екі жағында кірпіштен соғылған бес қабатты екі алып ғимарат еді.

Ауласында бірнеше ықшам үйлер болатын. Оларды флигель дейтін. Балалы

жанұйя болғантықан Файзұлла Ғалымжановқа флигельден патер беріледі.

Құралай анам Сакен Сейфуллиннің Ташкентке Ғазалкент жақтан салт атпен

осы флигельге келіп екі-үш күн үйлерінде қонақтағанын айтқан еді.

1934 жылы НарКомПростың шақыруымен Алматыдағы Қазақ

педагогикалық институтына (КазПИ) қазақ тілі кафедрасына доцент

дәрежеде жұмысқа орналасады [12]. Алматыға келгенде ата-енем төрт

балалы жанұйя. Алматыда тағы екі бала туады - 1935, 1937 жылдары.

Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағатынан тапқан құжаттарға

қарағанда Файзұлла Ғалымжанов КазПИде көп дегенде екі жыл тыныш

жағдайда жұмыс істеген. 08.06.1937 Москвадан НКВД СССР ГУГБдан

мынадай нұсқау №57788 республиканін НКВДысына келеді: "...об работе по

антисоветским тюрко-татарским националистическим организациям". Осы

сұрапыл нұсқау қазақ зияліларың қудалау және жаппай жазалау шараларың

өрістетуге негіз болды. Менің қолымдағы құжаттар – «Протоколы общего

164

собрания студентов и преподавателей Казпи от 15.09.1937» [13], «Протокол

общего партийного собрания Казпединститута от 3 октября 1937 года» [14],

«Протокол закрытого собрания членов и кандидатов П/б/К от 25 октября

1937 года» [13]. Осы жиналыстарда атамызға мынадай кінәлар таққан:

«активный алаш-ордынец», «разоблаченная алаш-ордынская

котрреволюция», «враг народа», «враждебный антисоветский элемент»,

«заклятый враг народа», «вредитель» (последнее-в связи с участием в

переводе книги И.В.Сталина «Вопросы ленинизма»), «Ставленник

Жургенева и Бекжанова», (бұрынғы КазПИдын ректоры, білім-ағарту

министірі). Ақырында 9 желтоқсанда 1937 жылы түн ортасында

Пролетарская 12 мекенжайда тұрып жатқан көп балалы жанұяның отбасын

НКВДының жендеттері тұтқындап, аядай үйде тінту жасап, құнды

кітаптарды, көптеген қолжазбаларды, суреттерді алып кеткен.

«Ертеңіне, - бұл әңгімені атамның тұңғыш қызы Сара Ғалымжанова

апамыздың естелігінен алып отырмын, - мамамды тұтқындауға келгенде,

прокурордың берген ордерінде бір шикілік шығып-фамилиядама әлде

адрестеме сәйкеспеушілік болып әлде НКВД қызметкерлерін бастап келген

басшының адамгершілігіме - қамқорсыз қалған алты балаға, қауқарсыз анаға

біраз қарап тұрдыда, құжаттың бір-екі жерін нақтылау керек екенін айтып,

кетіп қалды. Ертеңіне олардың қайта соғуын күтіп отырмай, ересек

үшеуімізді әкеміздің ағасы Ғалиұлланың үйінде қалдырып, шешем кіші үш

баласымен нағашы сіңілісі Жамал Омарованың үйін паналайды. 1-2 күннің

ішінде туысқандарымыздың көмегімен дүние-мүлікке, пәтерімізге қарамай,

бәрін тастап қаштық. Басына осындай қиыншылық төнгенде әйел адам

көмекті төркінінен күтедіғой. Сондықтан біз жолда жұдеп-жадап Ташкентке

жеттік. Отан соғысы кезінде мыңдаған ресейліктерге пана болған өзбек жері

біздіңде тірі қалуымызға себеп болды. Келген бетте үш жылдай, соғыс

басталғанша, тұрмысымыз жаман болмады. Нағашы туыстарымыздың

қамқорында болдық. Анам тігін фабрикасына жұмысқа орналасты. 1942

жылы біздің, жетім-жесірлердің, басымызға тағы бір нәубет түсті - соғысқа

аттанған ата-анамның тұңғышы Едіге майданға жетер-жетпесте Сталинград

шайқасында хабарсыз жоқ болды. Суық хабарды естігенде анам есінен

танып, төсек тартып ауырады. 4-5 күн жұмысына шығалмай қалды. Соғыс

кезінде жұмыс тәртібі ерекше қатал болған ғой. «Жұмысқа себепсіз

келмедің» - деп, шығарып жіберген. Табыссыз қалған соң, екі баланы

детдомға тапсырды. Шешемнің сіңілісі Шарапат апамыздың арқасында аман

қалдық».

1943 жылы Шарапат апа әпкесімен бюірге түрып, бір жанұйя болып,

соғыстың сұрапыл жылдары балаларды шетінетпей асырап-өсірген. Өмірдің

соққысына мойымай, апалы-сіңілілі екі әйел, жоғары білімді бомасада,

парасаттылық, данагөйлік арқасында балаларын о дүниелік болған әкесінің

жарқын бейнесін үлгі етіп тарбиелеп, оқытып жеткізген.

Ал, 1963 жылы біздің Ташкенттегі үймізге Сұлтанбек Қожановтың

жұбайы Күләндәм-апаның келгеніне мен өзім күәмін. Ол кісіні Ташкенттегі

Алтынбек Нуралиевтың (Алтынбек Нуралиев – Алтекең қазақтарға

165

қамқорлық жасап жүрген Ташкенттің қазақ зиялыларынан еді. Өзбекстаның

мақта өңдеу өнеркәсібін үйымдастырып, жолға қойған биік лауазымды

басшы болған, 1951 жылғы Сталин сыйлығының иегері, мақта өңдіру

министрі, ВЦНИИХП директорі, Ташкент текстиль институтінің ректоры)

қайын енесі алып келген еді. Үйге кірген бетте бір-біріне таңырқағандай

қарап, үнсіз құшақтасып, біраз уақыт солқылдап жылап, тіл қаталмай тұрды.

Абақтыдан шыққанына 4-5 жыл болып қалсада, зұлматта көрген қиянаттар

есінен шықпаған екен. Жезқазғанның сайын даласында қақайған суықта үш

жыл қой баққанын әнгімеледі: «Барактардың есік-әйнектерінен

қабарғасының саңлауларынан уілдеген жел шыдатпайтын. Сонда барактын

жаныңдағы қотанға барып қойлардың арасында жатып біраз жылнып,

мызғып алатынбыз». Откеннің ашшы-тұшшысын еске түсіріп үш замандас,

муңдас, парасатты, сұлу әйелдер қасқарайғанша әңгімелесті. Файзұлла

Ғалымжановтын ұрпақтарының бәрі жоғары білімді, балалы-шағалы. Бүгінгі

күні атмаыздың шөберелері ержеткен азаматтар.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1-ИЦ УМВД по Ярославской области Российской Федерации фонд№2 ,

арх.№154977.

2-Биографическая справка на Галимжанова Файзуллу №06-05/59 от 05.06.2008г.

Основание: Тургайский областной съезд Советов. Протоколы. – Алма-Ата-Москва, 1936.

– с. 146 // Архив Президента РК. Ф.139, оп. 1, д. 33, л.4.

3-ЦГА РК в г.Алматы, Ф. 1142, оп. 1, д. 19, 74-п..

4-Архивная справка ИАЦ ДВД г.Алматы №19-6-80/2386 от 12.05.2016г. архивное

уголовное дело №05526, фонд №20, Биографическая справка на Галимжанова Файзуллу

№06-05/59 от 05.06.2008г. Основание: Тургайский областной съезд Советов. Протоколы. –

Алма-Ата-Москва, 1936. – с. 146 // Архив Президента РК. Ф.139, оп. 1, д. 33, л.4 5-ИАЦ ДВД г.Алматы, архивное уголовное дело №4672 - Галиулла Галимжанов, 8

марта 1938.

6-Алматы, ЦГМРК КППМ2952 газета «Семиреченские областные ведомости».

7-Алматы, ЦГМ РК - КП3064 Протокол заседания Совета Крестьянских, Киргизских,

Солдатских и Рабочих депутатов Тургайской области 10-16.09.1917.

8-ЦГА РК в г.Алматы, фонд 5, опись 2, дело 105, л.66 – протоколы заседаний секций

по вопосам о борьюе с голодом и др.Доклады мандатной комиссии рег карточка (в

т.ч.адрес в Оренбурге) 2-й всекиргизский съезд советов 1921г.

9-Протокол №2 Объединенного совещания Наркомпроса КазССР от 31 января 1921

года..

10-Ташкент ЦГАРУ, Ф -372. Опись 1.Дело 48. Л. 222..

11-Фото 1ый выпуск в Ср.Азии техников-технологов молочной промышленности

01.01.1933.

12-ЦГА РК в Алматы. Ф. 1142, оп. 1, д. 19, 74-п. - приказ о зачислении на работу в

КазПИ от 21.08.1934.

13-Архив Президента РК, фонд 448 опись 1, Дело №6-2 - Первичная партийная

организация Казахского госуд.педагогического института им.Абая г.Алма-ата/Протоколы

Собраний, доклад об итогах 1934-1936 учебного года доклад об итогах 1936-1939

учебного года по.

14- Архив Президента РК, фонд 448 опись 1, дело 7a - Первичная партийная

организация Казахского госуд.педагогического института им. Абая.

166

167

КирИнПрос(КазИнПрос)тін 1-ші бітірушілері:

мұғалімдермен студенттер.

Ташкент.

Солдан оңға:

1-ші қатар: Икдафин (инспектор), Сегизбай Айзунов (директор), Д.Адиев (директор

орынбасары);

2-ші қатар: С.Баймаханулы (бітіруші), Халел Досмухамедов (мұғалім), Уалиулы (бітіруші);

3-ші қатар: Н.Т.Бенедиктов (мұғалім), М.И.Шамшин (мұғалім), Магжан Жумабаев (мұғалім),

Мусайулы (бітіруші), Б.Даниярулы (бітіруші), Мухамеджан Тынышбаев (мұғалім), А.Байтасов

(мұғалім), Е.М.Бен (мұғалім);

4-ші қатар: У.М.Насибов (мұғалім), Файзулла Галимжанов (мұғалім), Ж.Нурбекулы

(бітіруші), Алжан Бухарбайулы (бітіруші), Насыр Кожамқулулы (бітіруші), К. Жаленов (мұғалім),

Н.П.Архангельский (мұғалім);

5-ші қатар: Н.А.Мерколович (мұғалім), С.Н.Абрамов (мұғалім).

168

169

ЗҰЛАМАТ ҚҰРБАНЫ МӘННАН ТҰРҒАНБАЕВТЫҢ

«ҚАЗАҚ ТІЛІ» ГАЗЕТІНДЕГІ ҚЫЗМЕТІ

Сайлаубаева Н.Е.

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Еліміз егемендік алғаннан бастап, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен

тарихын жаңа көзқарас тұрғысынан жазу бүгінгі күн талабы болмақ. Бүгінде

өткенді ой елегінен өткізіп, ақиқаты айтылмай келген «ақтаңдақ» беттерін

ашу мүмкіндік қана емес, қажеттілік болып отыр. Қазақстан

Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Тарих дегеніміз тек өткеннің

ғана сабағы емес. Ол едәуір дәрежеде болашақтың да көрнісі» [1, 237 б.]-

деген болатын.

Қазақстан тарихы ғылымының әр саласы бойынша зерттеулер

жүргізіліп, оның ішінде қазақ баспасөзі тарихына да арналған ғылыми

зерттеу еңбектер жарық көргені белгілі. Қазақ баспасөзінің соңғы бір

ғасырдан артық мерзімдегі әр кезеңнің талабына сай еліміздің саяси,

әлеуметтік, экономикалық, мәдени дамуына тигізген ықпалын айқындап,

тарих ғылымына қойылатын талап негізінде оның қоғамның дамуындағы

орнын айқындап, баға беру аса маңызға айналып отыр. Отандық тарих

ғылымында осы талап тұрғысында жекелеген зерттеулер дайындалып, қазақ

баспасөзінің өткенін айқындауда біршама істер атқарылды десек бүгінгі

күнге аталған саланың өткені толыққанды зерттелмегендігі анық. Міне,

сондықтан да қазақ баспасөзінің тарихын зерттеп, оның өткендегі қызметін

айқындап, оның ғылыми маңызын анықтау бүгінгі күн талабына айналып

отырғандығы белгілі.

Қазақстан тәуелсіздік алған 1991 жылдан бастап қазақ баспасөзінің

негізделуі мен атқарған қызметі және даму тарихына арналған бірқатар

ғылыми зерттеулер жазылса да, еліміздегі аймақтар мәселесін көтерген

баспасөз тарихы толықтай зерттеліп болды деп айта алмаймыз. Осы

тұрғыдағы ХХ ғасыр басынан Семей өңірінің әр кезеңдер деңгейіндегі

мәселесін көтеріп, жариялап келген бұрынғы «Қазақ тілі», қазіргі «Семей

таңы» газетінің атқарған қызметін жан-жақты зерттеп, оған ғылыми

талдама беру уақыт талабы болып отырғандығы белгілі.

Соның ішінде кеңестік қазақ баспасөзінің бастаушысы болып саналатын

«Қазақ тілі» газетінің тарихын саралап, атқарған қызметіне баға беру аса

маңызға ие. Негізінен алғанда «Қазақ тілі» газеті өзінің қызметі тарихында

елдегі қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты атауын бірнеше рет

ауыстырды. Басылым 1919 жылдың 4 желтоқсанынан «Қазақ тілі» деген

атпен шығып келсе, кейінгі жылдары «Жаңа ауыл», «Қызыл дала»,

«Социалды Шығыс», «Екпінді», «Семей правдасы», «Ертіс», ал соңғы 1944

жылдан «Семей таңы» деген атпен жарияланып келеді.

ХХ ғасырдың екінші он жылдығында Қазақстан алдымен РКФСР одан

кейін КСРО құрамындағы автономиялық құрылым ретінде қалыптасып,

социалистік ілім талаптары жағдайындағы елдің даму барысын бұқараға

170

жариялап, оларды осы талаптарды орындауға жұмылдыруға бағыттауда

баспасөзге ерекше назар аударылғандығы белгілі. Міне, осы талапты іске

асыру мақсатында 1919 жылдан сол дәуірдегі Шығыс Қазақстан аймағында

кеңестік «Қазақ тілі» газеті шығарыла бастады.

«Қазақ тілі» газетінің алғашқы ұйымдастырушылары М.Тұрғанбаев,

М.Әуезов, Ж.Аймауытов, Ш.Тоқжігітов, С.Дөнентаев сияқты қазақ

зиялылары болса, Ш.Мұсатайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, С.Есова, М.Дулатов

секілді қайраткерлер өздерінің келелі мақалаларымен басылымның мазмұнды

шығуына үлес қосты. Жалпы алғанда Семей қаласында көрсетілген мерзімде

кеңестік ілімнің насихаттаушысы «Қазақ тілі» газетімен қатар осы өңірдегі

Алаш орталығының баспасөз органы болған «Сарыарқа» газеті жарық көріп,

өзінің қызметін жүргізді. Аталған газетте Алаш қозғалысы жетекшілерінің

мақалалары жарияланып, қазақ руханияты тұрғысындағы басты мәселер

көтеріліп келгендігі белгілі. Газет сандарында Семей өңіріндегі Алаш

қайраткерлерінің еңбектері жарияланып келді. Көрсетілген басылымдармен

қатар осы мерзімде Семейде «Абай» журналы да шығарылып, оның

жұмысына Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров,

С.Дөнентаев, Ғ.Қарашев, С.Садуақасов, Х.Досмұхамедов сияқты қазақ

зиялылары белсене қатысқан еді. Бұл басылым да өзінің алдарына қойған

міндеттеріне орай қызметтер атқарды.

ХХ ғасыр басында Семей аймағында жарық көріп, мүмкіндігінше бүкіл

қазақ жеріне тараған кеңестік басылым «Қазақ тілі» газетінің атқарған

қызметін саралап, оған қазіргі заман талабы тұрғысынан баға беру аса

маңызға ие. Міне, осы мақсатты іске асыру талабына орай қазақ баспасөзінің

даму тарихында өзіндік орын алатын газеттің алғашқы бас редакторлары

мен автор-тілшілерінің қазақ баспасөзіне қосқан үлесін ғылыми тұрғыдан

бағалап, зерделеуге назар аударылды.

«Қазақ тілі» газетінің іргетасын М.Тұрғанбаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов,

Ш.Тоқжігітов, С.Дөнентаев, Ә.Досов сияқты қоғам қайраткерлері қаласа,

ілгеріде олардың қатары І.Молдажанов, Ж.Найманқожаұлы, Ж.Тәттібаев,

У.Забиров, Ғ.Искаков, Ділдә Шайх Шарапиев, Т.Өтелиев, М.Бейсенов,

И.Тоқтыбаев сынды қаламгерлермен толыға түсті.

«Қазақ тілі» газетінің алғашқы бас редакторы қазақ тарихында өзіндік орны

бар қайраткерлердің бірі алашордашы, ағартушы журналист Мәннан

Тұрғанбаев. Мәннан Тұрғанбаевтың өмірі мен атқарған қызметі Семей

қаласымен тығыз байланыста. Баспасөз саласындағы қадамы «Сарыарқа»

«Абай» басылымдарынан бастау алып «Қазақ тілінде» жалғасын тапты. Мәннан

Тұрғанбаев «Сарыарқа» газетінде редактордың көмекшісі ретінде Санкт-

Петербургтегі 2,5 айлық журналистер оқу курсінен өтеді. 1918 жылы Мәннан

Тұрғанбаев «Алаш» атты әскер полкіндегі 36 адамның бірі болды.

Семей қаласында орналасқан мұрағат қорынан алынған Әлихан Бөкейханов

атына жазылған құжатқа сүйенсек Мәннан Тұрғанбаевтың Алаш қайраткерлері

Міржақып Дулатов, Райымжан Мәрсековтермен тығыз байланыста болғанына

көз жеткіземіз [2]. Әсіресе, Ж.Аймауытов, Н.Нұрмақов, М.Әуезов, Қ.Сәтпаев,

Ә.Ермековтермен серіктес, әріптес болып, өте жақын араласқан. Шешуі қажет

171

болған мәселелерді бас қосып, ақылдаса отырып шешкен екен. «Сарыарқа»

газетінде жарық көрген «Әлиханның Семейге келуі» деген мақалада Мәннан

Тұрғанбаевтың алаштың көсемі Әлихан Бөкейхановпен бір мақсат, бір мүдделес

екенін тағы да бір таныта түседі. Онда «Оқытушылар атынан Мәннан

Тұрғанбайұлы сөйледі: «Сүйікті басшымыз! Еңбегіңіз жанды, оқытушы екенін

жасырып жүретін, оқытушылар мынау отырған. Бұрынғы келгендеріңде,

дидарыңды көрсетпей жауып қойғанда уақыттары болды. Дүзі қаралардан

қорқып, біз де бүйтіп көрініп, алдыңыздан шыға алмаушы едік. Құдай бізді

бүйтіп қарсы алуға жеткізді. Біз оқытушылар пікіріңізді жайып, еліңді тірілтуге

даярмыз. Көп жаса басшымыз, сені көрумен, өзімізді бақытты санаймыз» [3, 372

б.] деп жазылуы соны айғақтайды.

Мәннан Тұрғанбаевты ұлттық Алаш партиясының уығын тігіп, шаңырағын

көтеріскендердің бірі деуміз бекер айтылмаған. 1918 жылы Мұхтар Әуезов пен

Жүсіпбек Аймауытов негізін салған «Абай» журналының белді авторларының

да бірі екеніне оның басылымда жарияланған «Ұлтшылдық» атты құнды

мақаласы мен «Шежіре» жайлы жазғандары дәлел болады.

Мәннан Тұрғанбаев 1917-1919 жылдары Семейдегі педагогикалық курстың

меңгерушісі және осы курстың мұғалімі болып жұмыс істейді. Бұл қызметті

атқарғандығы мұрағат қорынан табылған екі жылдық педагогикалық курстың

меңгерушісі ретінде берілген жеке куәлігі растайды [4]. Мәннан Тұрғанбаев

Семей өңірінде Кеңес өкіметін орнату ісіне ат салысқан, жаңа мамандарды

даярлауға көп еңбек сіңірген жандардың бірі.

1919 жылы Кеңес өкіметі орнаған кейін іле-шала дүниеге келген «Қазақ

тілі» газетінің жауапты редакторы, тұңғыш шығарушы болған. Мәннан

Тұрғанбаев «Қазақ тілі» газетте редакторлық, журналистік қызметпен қатар,

губерниялық оқу бөлімінің мектеп инспекторы болып істей жүріп, қазақ

мектебін негізінен қайта құру, оның түрлерін белгілеу, оқытудың мазмұнын

анықтау, мұғалімдердің әдіс-шеберлігін жетілдіру жұмыстарында да іскерлік

танытты.

«Қазақ тілі» газетінің 1924 жылғы 5 желтоқсан күні санында жарияланған

«Қазақ тілінің» еңбек ерлері» атты мақалада «Қазақ тілінің әуелгі тасын қалап,

бірінші санынан бастап, жауапкер шығарушылық міндетін мойнына алып,

төңкерістің алғашқы күндерінде дүниеге келген «Қазақ тілін» қаз тұрғызған

белгілі жазушыларымыздың біреуінен саналған жолдас Тұрғанбайұлы Мәннан»

[5] делінген. Қайраткер қаламгер бұл қызметте 1919 жылдың 4 желтоқсанынан

бастап 1920 жылдың наурыз айына дейін болып, оқулық жазу, тағы басқадай

шығармашылық шаруасымен болады.

Бұдан әрі 1920 жылдың наурызынан қараша айына дейінгі аралықта «Қазақ

тілі» газетінде жетекшілік еткен Жүсіпбек Аймауытов атқарса, бұдан кейін не

бары 42 күн Мұхтар Әуезов болды. Сол шамада Жүсіпбек Крайға қызметке

шақырылып, Мұхтардың Семей губком төрағалығына бекітілуіне орай

редакторлық міндет қайтадан Мәннан Тұрғанбаевқа жүктеледі. Бұл шілде 1921

жылдан 1922 жылдың қарашасына дейінгі мерзім еді.

Мұны оның өз қолымен жазған «Қазақ тілі» газетінің 1922 жылғы 1 қазан

күнгі санында жарық көрген «Ұмытпадым» деген мақаласы айғақтайды.

172

Мақалада былай деп жазады: «Оқу Комиссариаты бұйрығымен Семей

губерниясына жіберілдім. Семей мені май айында, ақтың қашқындары қырып

кеткен, иесіз қалған Қарқаралыға жіберді. Онда бір ай қызмет істеп, Өкіметті

орнатысып тұрғанымда Семейге жаңа келіп орнаған қазақтың кіндік Орталық

Комитетінің толық құқықты уәкілі Тагзинов шақырған соң, июльдің ішінде

қайтып Семейге келдім. Ленин атындағы көшенің 40 үйінде орналасқан, кісі

жоқтықтан тоқтап қалған «Қазақ тілі» газеті маған берілді. Мен газетті тірілтім.

Оқытушылар курсіне дәріс бердім. Әр түрлі топтарды (съезд) өткердім.

Барлыбаев Орынборға алынған соң, Губерниялық халық билері Кеңесінің қазақ

бөлімінде қызмет істеу тағы маған тапсырылды дейді. Одан әрі осы күнде маған

міндет болып жүктелген жұмыстар-Губерниялық халық билері Кеңесінде

жауапты қызмет; Губерниялық Кеңес-партия мектебінде мұғалімдік; «Қазақ

тілі» газетінде жауапкер-жазушылық; Бұлардың үстіне атқару комитеті

кооперация кеңестерінде мүше болып мәжілісте болу; осы жоғарыдағы

қызметтерден ешбір уақытта сейілгенім жоқ» [6].

Мәннан Тұрғанбаевтың мұншама көп қырлы қызметі сол дәуірдің

талабынан туады. Қазақ баспасөзінің алар орнына ерекше мән берген Мәннан

Тұрғанбаев тоқырап қалған «Қазақ тілі» газетін қайта жандыруға қызу кіріседі.

Мұрағат мәліметіне жүгінсек 1921 жылы 4 шілдеде өткен РКП (б) Семей

губком президумы отырысында «Қазақ тілі» газетінің редакциялық алқасы

құрылып, оның құрамына Смағұл Садуақасов, Нығмет Нұрмақов, Мәннан

Тұрғанбаев жолдастар кіреді [7].

«Қазақ тілі» газетінің редакторы ретінде Мәннан Тұрғанбаев губерниялық

ревкомның ұлтаралық бөліміне 1921 жылы 11 шілдеде №89 санды қатынас-қағаз

жазады. Жолдауда газет шығару, тарату ісіндегі қиыншылықтарды баяндай

келе, көмек сұрап, қазақ газетінің болашағын айқындайды. Оның көсемсөзінше

«Қыр қазақтарының ортасында ревкомдардан басқа қоғамдық ұйымдардың

әзірге ешқайсысы жоқтың қасы. Бар болғанымен өте аз. Ревкомдар халық

арасына газет тарату ісіне сонша жауапты қарамай келеді.

- Қазақ буржуйлары өздері сауатсыз болғандықтан біздің газетімізді алып

оқып, пайдалана алмайды.

- Жеке газетке жазушылар идеялық-адалдық жағынан Совет үкіметі

платформасын жақтаушылар. Солар ғана қараңғы халық ортасында үгіт-насихат

жүргізіп, олардың бүгінге дейінгі ойын оята алады. Бірақ мұндай газетке

жазылушы жеке адамдар саны өте аз. Интеллигенттердің өзі де аз ғой. Редакция

осы жайларды баяндай отыра

- Сіздерден сұрайтынымыз-тиісті өкімет орындары арқылы тиімді ықпал

жасай отырып, губсовнархоз қарамағындағы қағақ қорын есепке ала отырып,

біздің газеттің тиражын 4000-ға көбейтіп, жұмасына 3 рет, 4 бет етіп шығаруға

ықпал-көмек жасауларыңызды сұраймыз [8, 15 б.]. Газет жарық көру барысында

бірқатар қиыншылықтарды бастан өткерді. Алайда араға жылдар салып

басылым таралымының бес мың данаға дейін жеткені олқылықтың орнын

толтырғандай болды.

«Қазақ тілі» газетінде 1922 жылдың 1 қарашасынан бастап 1924 жылдың

басына дейін редакторлықты Шаймерден Тоқжігітов атқарады. Ал, 1924

173

жылдың қаңтарынан сол жылдың наурыз айы аралығында шыққан «Қазақ тілі»

газетінде редакторлық еткен тағы да Мәннан Тұрғанбаев болса да «редколлегия

алқасы» деп қол қойылып келді. Мәннан Тұрғанбаев бұл кезде газет

редакторлығымен қоса, губерниялық ревкомның, губерниялық атқару

Комитетінің де мүшесі болып сайланады. Сонымен қатар оқытушылар

даярлайтын оқу орындарында жетекшілік етеді, әрі дәріс береді.

Қазақ халқының басынан өткен 1921 жылғы ашаршылық қаламгер

назарынан тыс қалған жоқ. Сол күндердің ауыр зардабына деген жанайқайы

«Ашаршылықпен күрес», «Аштарға жәрдем бер, келесі күніңді естен шығарма!»

атты мақалаларында көрніс тапса, «Ел мұңы шаруасы басылмайды», «Бірыңғай

шаруа салығы», «Қазаққа денсаулық керек», «Шаруаны қорғау жүзінде»,

«Қазақстанды аудандау мәселесі» тағы басқадай көптеген еңбектері ұлттың

мүддесі, ұлтты сақтаудың, ұлтты қорғаудың бағыт-бағдарына арналыпты.

Мәннан Тұрғанбаевтың сол еңбектері арқылы қазақ қоғамының тыныс-

тіршілігіне көз жеткізуге болады.

Мәннан Тұрғанбаевтың шығармашылық талабын танытатын

«Ашаршылықпен күресу» мақаласы «Қазақ тілі» газетінің 1921 жылғы 12

қыркүйектегі санында жарияланыпты. Автор ашаршылықты басынан өткерген

қазақ қандастарына алдағы күннің міндеті «Губернияның халқы комиссияның

жарлықтарын орындауға заң алдында, азабын біздің қазақ халқы жиірек көрген,

көріп те тұрады. 1917-18 жылдары Сырдария, Жетісуда болған аштық осы

жылғы Ақтөбеде, Қостанай, Орал, Бөкей губернияларында басына келіп

отырған. Аштық қазақ елінің есінен қалмайтын үлкен апаттардан саналады. Осы

күндегі ашығып отырған қазақ губерниялары да жалпы Россияның аштарға

көмек беретін кіндік комиссия есебіне кіріп отыр. Совет үкіметі адам баласын

алаламай жалпы қарайды. Тұқымына тартып кетуді ойламайды. Қазақ елі жалпы

ағымға, үлкен көліне сүйеніп іс қылмаса, өз беттерімен үлкен жұмысты

басқарып жүре береді деуге болмайды. Бұл сөздің шындығын әр орында

тәжірибемен сынап біліп жүрміз. Ендігі ашаршылықтан аман қалған тұрған

қазақтың міндеті-аямай жәрдемдерін беру, азаматтары комиссияның қызметіне

кіріп, аштан қырылып жатқан бауырларына көмектерін көрсету» [9]- дейді.

Түркия түріктері 1919 жылы бүгінгі отанын құтқару және тәуелсіздігін

қорғау үшін соңғы күшін жинап, Ататүріктің басшылығында «Өмір не өлім»

күресін бастады. Бұл азаттық күресі 1922 жылы ұлттық жеңісімен аяқталады.

Осылайша 1923 жылдың күзінде қазіргі Түркия республикасы мемлекеті өмірге

келеді. Алаш арысы Мәннан Тұрғанбаев тап осы кезде түрікшілдік идеяларын

насихаттады. Мәннанның Исламшыл һәм Түрікшіл тұлға екендігін баспа

беттерінде жарық көрген ас құнды ой-пікірлері таныта түседі.

«Қазақ тілінің» 1922 жылғы № 86 санында шыққан «Стамбул-Түрікке»

мақаласында: «Іргелі ұлт болып жіктеніп отырарлық бұратаналар жоқ. Түріктің

осы соңғы қимылы: ронанды жеңіп, айдап отырып дарияға тоғытуы, Стамбул

қаласында болған қозғалыс, бүгін дүние саясатына салмақ бола алуы нағыз түрік

болғандықтарынан ғана деп білу керек. Түріктің әскерінің ішінде көңілі бұзық

жат /Иран сияқты/ тұқымдары болса, бұл сияқты үлкен күш көрсете алмас еді.

Түрік басынан көп тарихи уақиғаларды өткерді. Көп тәжірибелер алды. Бұл

174

күнде, бұрынғы дамып жатқан зор Түркия мемлекеті болмай, ықшамдаған,

нағызданған, кішкене ғана Туркия болып қалды. Бұдан былай, Түрік өзінің осы

алып отыратын жеріне ғана ие болып отырады. Түрік тұқымын гүлдендіреді.

Судағы, құрлықтағы күштерін молайтып, өзінің кішкене өлкесіне жауды

кіргізбеуді ғана ойлайды. Түріктер бұрынғы /Ислам дінінің қорғанымыз,

мұсылман намысына шабамыз/ деген қиял ойларын қалдырып, Түрік ұлты

/кішкене Түркияны сақтап тұруы керек. Түрік елін ғана өркендету керек/ деген

ойға кіреді. Нағыз Түркия осы күнде Европаның бір еліндей болып, саясат һәм

мәліметті жүзінде ілгері ұлттармен қатарласып, үзеңгі қағысады» [10] деп

бауырлас Түркі еліне тілектестік білдіреді.

«Қазақ тілі» газеті алғашқы қадамынан бастап-ақ халықтың әлеуметтік-

экономикалық, саяси жағдайына, әдеби-мәдени өмірімен оқу-ағарту ісінің

дамуына үлес қосты. Басылымның көтерген басты тақырыптары сол кезде

қазақ арасында орын алған-жер мәселесі, ауыл мен мал шаруашылығын

дамыту, әйел теңдігі, тіл мәселесі, оқу-ағарту ісі, денсаулық саласы болып

табылады. Бұл ретте «Қазақ тілі» газетінде «Ел хабарлары», «Оқу жайында»,

«Жастар тұрмысынан», «Әйел теңсізігі», «Сыртқы және ішкі хабарлар»,

«Қазақ тілінің іске асуы» атты тақырыптар үнемі қарастырылып келді. ХХ

ғасырдың басындағы ең өзекті мәселенің бірі-жер мәселесі болды. Бұл

тақырыпқа газет ерекше мән береді. Басылымда жер мәселесін көтерген

«Қазақ жері», «Жер дауы туралы», «Әзір тұру керек», «Жерге орнықтыру

керек», «Қазақстандағы жер бөлімі екпінді жұмыс істей бастады» т.б.

маңызды мақалалар жарық көрді. Қазақ кеңес баспасөзінің алғашқы

қарлығаштарының бірі «Қазақ тілі» газеті басылымның басты

ұйымдастырушыларының халықтың мәдени деңгейін көтеру мен

ағартушылық саласындағы еңбегін ашық айтуға солақай саясат салдарынан

мүмкіндік болмады. Сталиндік зұламаттың жазықсыз құрбандығына

ұшыраған алаш азаматы Мәннан Тұрғанбаев 1937 жылы заңсыз

тұтқындалып, НКВД-нің «үштігінің» айыптауымен сотсыз, үкімсіз атылып

кетті. Мәннан Тұрғанбаев 1963 жылы ресми түрде ақталғанмен алаш

қайраткері жайлы шындық тек соңғы жылдары ғана жариялана бастағаны

соның тағы бір айғағы. Ел өмірінің өткір проблемалық мәселелерін көтерген

«Қазақ құқыңа ие бол!», «Англияның мұсылмандарға жүргізген саясаты»,

«Ұмытпадым», «Алдыңғы күннің сәулесі», «Сезімі барға» мақалалары

«Қазақ тілінде» жарық көрді. Бұлардан басқа да бас мақалалары «Саясат

дүниесінде», «Күншығыс мәселесі», «Стамбул-Туркияда», «Франция

түріктері талпынады» деген аса құнды еңбектері басылымда шықты.

ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ даласында мемлекетшілдік ұранын

оятқан Алаш қозғалысының белсенді қайраткері, елін ертеңі үшін бар

білімін, күш-жігерін жұмсаған ұлт перзенті, қазақ баспасөзінде өзіндік

қолтаңбасын, озық ойлы пікірін қалдырған қаламгер Мәннан Тұрғанбаевтың

есімі өшпейтіндігі, әрі ұмытылмайтыны шүбәсіз. Сталиндік қуғын-сүргінге

түсіп, қызыл қырғынның құрбаны болған есіл ер Мәннан Тұрғанбаевт

өмірден де, тарихтанда лайықты еншісін, ұрпақ бағасын алатыны, әліде ала

беретіні сөзсіз.

175

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Назарбаев Н.Тарих толқынында.-Алматы: Атамұра, 1999. -237 б.

2.ШҚО. ҚЗ ТҚО. 1-қор, 1-тізбе, 1527-іс, 67-77 п.

3.Бөкейханов Ә. Шығармалары.- Алматы:Қазақстан, 1994.- 372 б.

4.ҚРОМА. Қ-1398.1-тізбе. 224-іс.5-12 п.

5.Қазақ тілінің» еңбек ерлері // Қазақ тілі. – 1924, желтоқсан-5.

6.Мәннан (Тұрғанбаев) Ұмытпадым. // Қазақ тілі. -1922, қараша – 31. -№87.

7.ШҚО. ҚЗ ТҚО. 72-қор, 1-тізбе,73-іс, 242 п.

8.Тәбәрікұлы С.Қайран, Мәннан.-Алматы:Қазақстан ҒМО баспасы, 2002.15 б.

9.Мәннан Тұрғанбаев.Ашаршылықпен күресу //Қазақ тілі.1921,қырқүйек.- №140.

10.Мәннан Тұрғанбаев Стамбул-Түрікке. // Қазақ тілі. 1922, қазан – 28. -№86.

САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ ҰШЫРАҒАН ӘЙЕЛДЕР

Сайлаубаева Н.Е., Жомартова Г.Б.

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті,

Астана қаласындағы № 25 орта мектеп

Қазақ тарихында ұрпақтар ұмытпайтын, өшпес есімдер саяси қуғын-

сүргін және тоталитаризм құрбандары. Өйткені, саяси қуғын-сүргін

салдарынан қазақ халқындай көп қырылып, жаппай қуғындалып, аяусыз

атылған халық жер бетінде кемде-кем.

Репрессия-латын тілінен аударғанда repressio-басып-жаншу деген

мағына береді. Яғни, бүтіндей жою, басып- жаншу мақсатында жүргізілетін

жазалау шаралары. Үкімет басшыларының заң орындары арқылы өз халқын,

оның жекелеген өкілдерін қуғынға ұшыратып, жазалау шаралары.

Қазақстандағы тұнғыш репрессия 1928 жылдан басталды. Өйткені

1925 жылы Қазақстан өлкелік партия комитетінін 1-ші хатшысы болып

келген Ф.И.Голощекин республиканың саяси-экономикалық және әлеуеттік

жағдайымен танысқаннан кейін «Қазақстанға Ұлы Қазан революциясының

ешқандай ықпалы болмады. Сондықтан «Кіші Қазан» революциясын жасау

керек» деген теріс тұжырымға келіп, республикада репрессиялык шаралар

жүргізе бастайды.

Саяси-қуғын сүргін жылдарының зобалаңы елі үшін жанын қиған

қазақ зиялыларының өмірлерін қыршыннан қиып жіберсе, ал олардың

обасына, әйеліне, балаларына өте ауыр соққы болып тиді. Бұл оқиға

олардың жүрегінде сыз қалдырды. Аяулы жарлары-әйелдері «халық

жаулары» болып кеткен күйеулері үшін жауапкершілікке тартылып,

нақақсыз жапа шекті.

Тұтқында болған танымал тұлғалардың әйелдері «АЛЖИР» лагерінде

жазықысыз жазасын өтеді. А.Л.Ж.И.Р. орыс тілінде Акмолинский Лагерь

Жён Изменников Родины - Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері

болған. Сонау 1937-ші жылы ІІХК-ның арнайы бұйрығымен салынған

Ақмола халық жаулары әйелдерінің лагері, кейін баршаның аузында

АЛЖИР аталып кеткен азап орталығына айналған. Мұнда 20 мыңға жуық

176

зұламат зобалаңына ұшыраған қазақтың біртуар азаматарының әйелдері

қамауда болған. Қарағанды лагерінің 17-ші бөлімшесінің артынан 26-шы

нүкте болып құрылған осынау тозақ орталығында қазақ зиялыларының

зайыптары, қыздары мен қарындастары жазықсыздан-жазықсыз жапа шекті

[1]. Аталмыш лагерде тұтқында болған қазақ зиялыларының әйелдерінің

қолданған жеке заттары мұражайда сақаталған. Қасіретті ұиын жағдай осы

лагерде тұтқындағы бойына нәресте біткен әйел балаларына қайырым

болмады. Соның салдарынан темір тордың ар жағында 1 мың 507 нәресте

дүниеге келсе, олардың басым көпшілігі аштық пен суықтың кесірінен

дүниеден өтті. Атап айтқанда, Қарағанды лагері «Карлаг» 26 бөлімшесі

ретінде қазіргі Астана қаласының оңтүстік батысында, Төңкеріс (Малиновка)

елді мекенінде орналасқан. Ол КСРО Ішкі Істер Халық Комиссариатының

(НКВД) 1937 жылы 5-ші тамыздағы 00486 бұйрығы негізінде құрылған

болатын. Жазықсыз жапа шеккендерге деген жаза аса қатігездікпен

орындалып, шектен шықты. Мәселен, КСРО ОАК-нің 1934 жылы 8-ші

маусымындағы қаулысына сәйкес «отанын сатқандардың» отбасы

мүшелеріне 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру немесе 5

жылға Сібірдің аудандарына жер аудару жазасы берілген болатын. Ал, аты

шулы Алжир лагері ауқымы 30 мыңға жерді алып жатты. Бұл лагердің

Қарағанды, Ақмола өңірінде бірнеше бөлімшелері болды. Алжирде

жазықысыз жабылған тұтқындар бос жатқызбады. Оларға егін ектірді, мал

бақтырды, құрылыс жұмыстарына салды.

Ұлы Отан соғысы жылдары Алжирде 8 мыңнан астам тұтқын әйел

болды. Лагерде КСРО мемлекет басшыларының, әскери қолбасшылардың

әйелдері мен жақын туыстары, Қазақстан басшы қызметкерлерінің әйелдері

мен балалары, жақын туыстары қамауда болып, нақақтан нақақ жазаланды.

Бұл лагерде қазақтың көрнекті ақын-жазуышлары С.Сейфуллиннің әйелі

Гүлбахрам, Б.Майлиннің әйелі Күнжамал, Т.Рысқүловтың әйелі Күләндам,

С.Мендешовтың әйелі Рәзия, Т.Жүргеновтың әйелі Дәмеш,

С.Асфендияровтың әйелі Рабиға Майнұр Сармолдаева, М.Н. Тухачевская,

А.С. Енукидзенің әйелі мен қызы және тағы басқа көптеген қазақ

зиялыларының әйелдері, аяулы аналары жазықсыз жазасын өтеуге мәжбүр

болды. Зұламат жылдары азамат отбасынан, әйел ерінен, ана баласынан,

бала ата-анасынан айырылды.

Лагерге анасымен түскен сәбилер 2-3 жасқа жеткен соң аналарынан

айырылып алынып, балалар үйлерінің тәрбиесіне берілді. Алжир 1950

жылдың басында таратылып, оның тұтқындары басқа лагерге ауыстырылды.

Ал мерзімін өтегендер босатылған. Бірақ 1956-1957 жылдары саяси

репрессия құрбандары ақталғанымен кейін олардың көпшілігі тұрған

жерлеріне қайтып оралуға құқы болмады. Талай адамнын тағдырын

тәлкекке салған Алжир туралы 80-жылдардың соңында ғана ашық айтылып,

жазыла бастады. Ол жөніңде деректі «АЛЖИР» фильмі түсіріліп,

әйелдердің аянышты өмірі бейнеленген «Кебенек киген арулар» пьесасы

жазылған [2].

Алжир лагеріндегі азапты жылдарын өткізген Жанбике Шанина,

177

жазықсыз жапа шекеседе өлең жазумен айналысқан Күләндам Қожанова,

Мағжан Жұмабаев өлеңдерімен тұтқын әйелдерге үміт ұялатқан Мәриям

Есенберлина, 8 жыл бойы Алжир мен Нижний Тагил лагерінде тұтқында

жүрседе адам өміріне араша түсіп, науқастарға дем берген дәрігер Дәмеш

Жүргенова, бес баласынан айырылып жүрегі қан жыласада қапа болып

жүрген көпке көмек қолын созған Күнжамал Майлиналардың адамдық

болмысы кейінгі ұрпақ үлгі-өнеге. Өйткені, жандары қанша азап шекседе

адамдық негізі әйел екенін тас қамауда жүріп таныта түсті. Даналық мінез

бен ізгі қасиеттерді жия білген Гүлбахрам Сейфуллина, Мәриям Тоғжанова,

Рәзия Мендешева, Әзиза Рысқұлова, Рабиға Аспандиярова, Бибіжамал

Сырғабекова, Айша Қабылова және тағы басқалары ежелден қалыптасқан

ақыл-парасатына ерлігі сай қазақ әйелінің болмысын тағы бір мәрте көрсете

білді. Зұламат салдарынан қаншама қазақтың азаматы аяулы жарынан

айырылды. Жазықсыз жандардың зәбір көрсеткен кешегі солақай саясатттың

қолшоқпарлары қолынан Телжан Шонановтың жұбайы Шахзада Шонанова

мерт болды. Осындай Сондай-ақ түркі халық партиясы дегенді құрдыңдар

деп айыпталғандардың қатарында Ғанижамал Қабдалиева 1937–1947

жылдары Сібірге айдауда болды [3].

Бүгінде 2007 жылы Ақмола облысына қарасты Целиноград ауданының

орталығы Ақмол ауылында Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың

тікелей бастамасымен «АЛЖИР» саяси қуғын-сүргін және тоталитаризм

құрбандары мұражай-мемориалдық кешені ашылған болатын.

Қазіргі таңда айтулы мемориалдық кешен «Қайғы қақпасы» монументі,

«Күрес пен үміт» және «Ашыну мен дәрменсіздік» тәрізді екі мүсіндік

композициядан, сонымен бірге «Еске алу қабырғасынан» құралған.

Мұражайдың жәдігерлері өзінің материалдық құжаттарымен саяси қуғын

тарихын, жазалау институттарының әс-әрекет ету тетіктерін таныта түседі.

Бұл лагерде КСРО мемлекет басшыларының, әскери қолбасшылардың

әйелдері мен жақын туыстары, Қазақстан басшы қызметкерлерінің әйелдері

мен балалары, жақын туыстары жазықсыздан жапа шеккен. Мәселен,

тарихтан мәлім маршал М.Н. Тухачевскийдің қарындасы Е.Н. Тухачевская,

А.С. Енукидзенің әйелі мен қызы, С.Сейфуллиннің әйелі Гүлбаһрам,

Б.Майлиннің әйелі Күнжамал, Т.Рысқұловтың әйелі Әзиза, С.Қожановтың

әйелі Күләндам, С.Меңдешевтің әйелі Рәзия, Т.Жүргеновтың әйелі Дәмеш,

Н.Нұрмақовтың әйелі Зүпнұн, С.Аспандияровтың әйелі Рабиға, Майнұр

Сарымолдаева, Елизавета Садуақасова, Мария Есқараева, Мәриям

Тоғжанова, Әйіш Құлымбетова, Бибіжамал Сырғабекова, Сағадат Таштитова,

Шәкітай Тәтімова, Айша Қабылова, Кира Нұрмағамбетова (лагерьде

атылды), Жанбике Шанина, Хадиша Мусина, Сақыпжамал Назарова (Зарап

Темірбековтың әйелі), Уәзипа Күленова, Мағрипа Рүстемова, Әсма

Шоманова, Зағипа Тінәлина, Баршын Қалменова, Мәдина Оразова, Мәрияш

Есенгелдина т.б. көптеген қазақ зиялыларының әйелдері, абзал аналар

солақай саясат салдарынан жазықсыз жазаларын өтеді. Аталған лагерьге

анасымен бірге түскен сәбилер 2-3 жасқа келен соң аналарынан айырып

алынып, балалар үйлерінің тәрбиесіне берілетін болған. Ал, лагерь 1950

178

жылдың басында таратылып, оның тұтқындары басқа лагерьлерге

ауыстырылса, қалғандары жер аударылса, мерзімін өтегендер босатылды.

Бірақ 1956 -1957 жылдары саяси репрессия құрбандары ақтала бастағанға

дейін олардың басым көпшілігі өздерінің бұрынғы тұрған жерлеріне қайтып

оралуға құқы болмағаны мәліметерден белгілі. Талай жандардың жанын

алған, жазасын өтеген Алжир туралы тек 20 ғасырдың 80-жылдарының

соңында ғана ашық айтылып, жазыла бастады. Ол жөнінде деректі

«АЛЖИР» фильмі түсіріп, «Кебенек киген арулар» пьесасы жазылған

болатын.

Жәдігерлердің жеке бір бөлігі «АЛЖИР» тұтқындарының балаларына

арналуы орынды. Ол туралы жоғарыда айтылды. Бейкүнә сәбилерде

аналарымен бірге жапа шекті. Сол жылдардағы тергеушінің кабинеті өзінің

сұрқымен адам денесі түршігетіндей кейіпте. Шағын жертөлелердегі тұрмыс

көрінісі, тұтқынға алынғандардың жеке заттары, қуғын-сүргін құрбандары

балаларының хаттары мұражайда орналасқан.

Жалпы қуғын-сүргін жылдарының алғашқы ескерткіші осыдан жиырма

жыл бұрын Малиновка, қазіргі Ақмол ауылындағы құс фабрикасының

қарапайым қызметкері Любовь Егоровна Дроботаның тікелей араласуымен

жасалған «Қақ айырылған жұлдыз» кешенінен бастау алатынын айта кетуіміз

керек. Қазақстан жерінде жазықсыз жазаға ұшырағандарға арналған

лагерьлер қатарына Карлаг (Қарағанды еңбекпен түзеу лагері), Степлаг,

ЧСИР – отанға опасыздық жасағандар отбасыларының мүшелеріне арналған

лагерлер болып табылдаы. Кейінннен ол «Алжир» - халық жаулары

әйелдерінің Ақмола лагері болды. «Алжирде» репрессия құрбандарының

әйелдері, аналары, қыздары азап күндерін өткізді.

Зұламат құрбанына ұшыраған әйелдердің аянышты тағдырлары кімді

болса да бейжай қалдырмайды. Сонау 1937-ші жылы НКВД-ның арнайы

бұйрығымен салынған Ақмола халық жаулары әйелдерінің лагері он бес

жылға жуық тозағы ісеттес болған. Сол уақыт аралығында бұл жерде 20 мың

нәзік жандыларды қинауда ұстаған екен. Темір тордың ар жағында 1 мың

507 нәресте дүниеге келіп, олардың басым көпшілігі аштық пен суықтың

құрбаны болды.

Сталиндік репрессия кезінде қазақ халқының басшылық қызметтегі

азаматтары мен қоғам-қайраткерлері болып жүрген бір туар азаматтары

және, ақын жазушыларының аналары, жарлары, балалары жазасын өтеді.

Осынау саяси репрессияның зауалы халқымыза аса ауыр да қайғы-қасірет

әкелді. Қорыта

айтқанда Тәуелсіз Қазақстанда 1998 жылы «Халық бірлігі мен ұлттық тарих

жылы» деп жарияланып, ашаршылық, репрессия жылдары туралы бұқаралық

ақпарат құралдарында көптеген мақалалар жарияланып, игі шаралар

ұйымдастырылды, тоталитарлық идеология әшкереленді. 1990 жылдың 13

тамызы күні Кеңес Одағының тұңғыш әрі соңғы президенті Михаил Горбачев

Сталиндік қуғын-сүргін құрбандары болған миллиондаған адамдарды ақтау

туралы жарлық берді. Сталиндік репрессия зобалаңы 1937-38 жылдары

өзінің шырқау шыңына жеткен болатын, бұл кезеңді бүгінде ұлы зұлмат-

179

зобалаң жылдары деп атайды. «Азаттық» радиосы осы террор кезеңіне

арналған бірнеше бөліктен тұратын сериялы хабарларында Сталиндік

репрессия саясатының құрбандарына айналған отбасылардың тағдырлары

жайында сөз етеді. Ол кезде сталиндік үлкен террордың қаралы жалыны

шарпымаған ешкім қалмаған еді. Зұлмат Кеңес одағының құрамындағы

барлық елді, барша ұлт пен ұлысты, түрлі жастағы азаматтардың бәрін де

қамтыған болатын. Бұрынғы Кеңес одағының құрамында болған елдер өз

құпия мұрағаттарын ашып жатқандықтан құрбандарды ақтау процесі баяу

болса да жүруде. Ал миллиондаған адамның тағдырына өзінің жарасын

салған сталиндік зұлмат жылдары олардың естерінен ешқашан

ұмытылмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйел мәртебесінің биіктігі ең

алдымен әйелдердің құрметтелуінен, екіншіден – құқық берілуінен,

үшіншіден қорғалуынан танылады. Анаға құрмет, жарға жанашырлық, қызға

қамқорлық-иманға ұйыған ұлтымыздың басты ұстанымдарының бірі болды.

Өз болмысына даналық мінез бен ізгі қасиеттерді жия білуі қазақ әйелін

құрметті етті. Ол құрметке лайық болды және құрметтелді де.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қойгелдиев М. Зұлматқа ұрындырған жол.//Егемен Қазақстан.1992. 22 маусым.

2.Тасымбеков А., Жан даусы, АЛЖИР архипелагы, А., 1994; Дильманов С.,

Кузнецова Е., КарЛАГ,Ф.,1997.

3.Дүкенбаева З. ХХ ғасырдың 20–40 жылдарындағы ұлт зиялылары: Оқу құралы.

Павлодар, 2008, 167–168 бб.

4.Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. 515 б.

ҮЗІЛГЕН ЖЫРДЫҢ ІЗІМЕН...

Сейдахмет Қ.

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, Қостанай қ.

Өткен ғасырдың 30-жылдарында орын алған сталиндік зобалаңның

алты алаштың талай арыс ұлдарының тағдырына қара күйе болып

жабысып,заманының құйынына емендей қайыспай қарсы тұрған талай

ерлердің өмірінің өкінішті жағдайда оқыстан үзілгендігі белгілі. 1937-

1950 жылдар аралығында Қазақстанда саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар

мен сотталғандардың саны 150 мың адамға жеткен екен.Солардың бірі-ХХ-

ғасырдың бас кезінде Торғай өңірінің талантты ақын-жырауларының бірі

болған Ақыш Аймағанбетұлы еді.

«Ақыш Аймағанбетұлы кім болған?»деген сұраққа жауап іздесек,Ақыш

ақын қазақтың талай марқасқа ұлдарының кіндік қаны тамған қасиетті

Торғай өлкесінің Шұбалаң аулында 1893-жылы дүниеге келіпті.Жастайынан

әншілік өнерге талаптанып,ат тұяғы жетер аймақтағы ойын-тойдың көркі

болған Ақыш көркем сөздің додасы айтыстарға да жиі қатынасқанға

ұқсайды.Ал сол кезеңде атақтары Торғай өлкесіне жақсы таныс болған

Әбіқай Нұртазаұлы, Күдері Жолдыбайұлы Уақ Жұмабай, Есенжол жырау

180

сияқты қазақ ауыз әдебиетінің жүйріктерінің өмір сүргендігі,олардың

әрқайсысының ақындық ортасы мен ізбасар шәкірттерінің болғандығы

қазақ әдебиетінің тарихын зерттеген ғұлама ғалымдарымыздың

еңбектерінен белгілі. Ал солармен араласып,бірге топқа түсіп,бақ сынасуы

Ақыштың жастығына қарамастан сөз өнерін жетік меңгерген хас

шеберлердің бірі болғандығын аңғартса керек.

1916 жылғы Ақ патшаның қазақтың жастары 19 бен 43-дің

аралығындағы жігіттерін майдандағы тыл жұмысына еріксіз алуға

шығарған Жарлығының ат жалын тартып мінген азаматқа айрықша сын

болғандығы анық.Ақыш ақынның аталас ағайындары тегіс патша

жарлығына қарсы шығып, азаттық үшін туының түбінен табылған. Бұған

басты себептің бірі-1845 жылы Торғай уезінің орталығы Жаңа Орынбор

бекінісі салынған жер ХІХ ғасырда Мерген Сүттібай бидің қыстауы болған.

Сүттібай би Кенесары хан Арқада азаттық туын көтергенде қолдау

көрсеткен. Хан Алатауға көшкенде Сүттібай би де қуғынға түсіп,ата

қонысына патша бекнісі салынған. Қазақта жер мен жесір дауынан өтер іс

жоқ.Ата қонысынан қуылған ауылдың азаматтары патша үкіметіне қарсы

кекті атадан балаға мирас еткен.Бұл ауылдың ат жалын тартып мінген

азаматтарының тегіс 1916-жылы Торғайда Аманкелді батыр көтерген

азаттық туының астынан табылуының тамыры осындай оқиғадан бастау

алған. Ақыш Аймағанбетұлы да өз туыстарымен бірге 1916-жылғы

көтеріліске белсене ат салысқан.Бұл туралы Ақыштың өзі бір өлеңінде:

...-Замана дауыл болса,қаңбақ пенде,

Аттандық найза қолда,қылыш белде.

Татырда қан сасыған қырғын болды.

Алғыншы топ ішінде болдым мен де,-деп еске алады.

«Алғыншы» деп аталарымыз «барлаушы, жауды байқап алда жүретін

әскер тобын»атапты.Үзеңгілес інісіБидаш Қонарбайұлы Ақыш ағасы

туралы сыр шерткен сәттерінде: «Ат үстіндегі жүріске аса мықты

еді.Торғайдан 600 шақырымдай жердегі Қостанай мен Ақтөбе қалаларына

салт атпен 3-4 күнде барып орала беретін» деп еске алатын.Ақыштың

осындай туа біткен ат үстінде «үзеңгісін терге шірітіп» шалғайдан

шаршамай орала беретін қасиетіне орай Аманкелді батырдың іріктеп алған

барлаушы жасағының қатарына енуі заңды тәрізді.

Ақынның соңында қалдырған әдеби мұрасын сараптағанда 1920-1929

жылдардың арасындағы ақ пен қызылдың дүрбелеңі бір сәт басылып,ел

арқасы сәл кеңіген кездің Ақыш шығармашылығының шарықтау тұсы

болғанын аңғаруға болады. Алайда, бұл мамыражай тірлік ұзаққа

созылмады. 1929 жылғы кәнпескеге қарсы болған Аманкелді сарбаздары

Батпаққарада кеңес үкіметіне қарсы шығып, оның соңы қарулы

көтеріліске ұласқаны белгілі.Торғайлық сарбаздар да ат кекілін

түйіп,жүйріктерін жаратып,Кеңес Үкіметне қарсы шыққан қарулас-

сарбаздарға жақсы таныс Ақышты хабаршы етіп жібереді. Өкінішке орай,

Қостанайдан автокөлікпен тез арада жеткізілген көк темірге құрсанған

қызылдардың әскері Батпаққара көтерілісін тез арада басып тастады.

181

Көтерілісті басқарған Әмір Әбдіғапардың туыстары мен басқа да бұрынғы

сарбаздарды қызыл қанға бояған жазалаушылар енді ел арасынан оларға

тілектес болған жандарды іздеп жазалауға кіріседі. Елдегі

«саққұлақтар»Батпаққараға байланысшылыққа барғанын чекистерге

хабарлаған соң,Ақыш амалсыздан ағаларымен досжар жандарды сағалап

Қызылжар өлкесіне уақытша қоныс аударуға мәжбүр болады.

А.Аймағанбетұлының Қызылжарда ұсталып,түрмеге қамалғандығын

естіген туысы Сейдахмет Қазақстанның үкімет басшыларының бірі Әліби

Жанкелдиннің атына Ақыш ақынның жазасын жеңілдету туралы өтініш

жазған.Өтінішке Республикалық «Қазақстан Қызыл Партизандар»

қоғамының сол кездегі төрағасы Абсалямов деген кісі де қол

қойып,Ақыштың 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысында А.Иманов

сарбаздары қатарында ерлік көрсеткенін ескере отырып, жазасын

жеңілдетуді өтініпті.Ол осы өтінішті КазОГПУ төрағасының орынбасары

Альшанскийге жолдаған. Осы өтініштер бойынша 1930 жылы жазда Ақыш

Аймағанбетұлы «Торғайдағы ОГПУ бақылауында 1 жыл болуы керек» деген

үкім шығарылған.Осы оқиғаның кейін Ақыш ақын шығармашылығына да

кері әсерін тигізгені байқалады.1936 жылы Алматыда 1916-жылғы ұлт-

азаттық қозғалысының 20-жылдығына орай «1916 жыл» атты естеліктер мен

өлең-жырлар жинағы баспадан шықты. Осы жинақта Ақыш әкеміздің 1

дастан, 3 өлеңі жарияланған. Бірақ, өкініштісі, Ақыштың «саяси

сенімсіздігіне байланысты» оның осы жинақта баспа жүзін көрген «Қамалды

бұзған қаһарман» дастаны мен «Аманкелдіні жоқтау», «Торғайға

шабуыл»атты өлеңдеріне «ел аузынан» деген нәлет таңба басылған болатын.

Осы жылдары өлеңдеріне авторлығын дәлелдемек тұрғай,Ақыштың

өзіне де «халық жауы» деген жала жабылған. Өзі түрмеге қамалардың

алдында жұбайыМырзасары да дүниеден өткен болатын. Ұядағы сарыауыз

балапандай төрт баласының жетім қалғандығына қарамастан 1941 жылы

тұтқындалып Торғайдан Қостанай түрмесіне жаяу айдалады.Талантты ақын

Ақыш Аймағанбетұлына «1930 жылғы байлардың Қарақұмдағы қарулы

көтерілісіне қатысты» деген айып тағылып, 3 жыл бас бостандығынан

айыру жазасына кесіледі. Осы жылы «КСРО-ның қазіргі құрылысына қас

пиғылдағы кісі, 1918-1919 жылдарда алашордашыл қаскүнемдермен бірге

қызыл партизандарға қарсы күрес жүргізді, ел арасында фашистік

Германияны мадақтайтын сыбыс таратты» деген жалған айып тағылған ақын

ОГПУ үштігінің шешімімен ату жазасына кесілді. Бұл үкім 1942 жылдың 3

ақпан күні түнгі сағат 2-де орындалған.

Баласы Наурызбай Ақышұлының ізденуінің арқасында 1976 жылы

күзде Ақыш ақынның сталиндік асыра сілтеу саясатының жазықсыз жаланың

құрбаны болғандығы анықталып, ақталды.

«Өлмейтұғын артына сөз қалдырған» Ақыш ақынның әдеби мұрасының

ішіндегі көлемдісі - «Қамалды бұзған қаһарман» дастаны. 1916 жылғы ұлт-

азаттық қозғалысының алпыс жылдығы қарсаңында белгілі әдебиет

зерттеушісі Қайнекей Жармағанбетов «Білім және еңбек» журналында

жарияланған мақаласында осыдан қырық жыл бұрын баспадан шыққан

182

«1916 жыл» жинағына талдау жасай келіп: «Қамалды бұзған қаһарман»

поэмасының тілі жатық, қазіргі ақындарымыздың өлеңдерінен еш кемшін

түспейді», - деп сараптама жасапты.Сыншы бұл дастанның өзінің жерлесі

А.Аймағанбетұлының туындысы екенін біле тұра, Ақыш әлі ақталмаған соң

(Ақыштың ақталғандығы туралы ресми құжаттар тек 1976 жылдың

қырқүйек айында қолға тиді) авторы туралы ештеңе айта алмағандығы

байқалады. Оған қазақ әдебиетінде өзіне тән айрықша ізін қалдырған

Қайнекей ағамызды кіналаудан аулақпыз. Ол кісінің коммунистік

идеологияның «күйіп тұрған кезінің» өзінде Ақыш ақыннның осы жинақта

басылған әдеби мұрасы жайында әділ бағасын беруінің өзі түсінген жанға

азаматтық ерліктің үлгісіндей...

Ақыш ақын осы дастанында 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының

басты себептеріне тоқтала келіп:

...Қазақтан әскер алу болды талап,

Он тоғыз бен отыз бірді түгел санап.

Патшаға қарсы болмай беріңдер деп,

Халыққа үйен жарлық келді талап, - деп жырлайды.

Ақыш ақынның бұл дастаны Торғай даласындағы патшаға қарсы

халық көтерлісінің әдеби жылнамасы деуге де болды.Ақын көтерлістің

басталу сәтіндегі Аманкелді батырдың келбетін:

...Отырды Амангелді құлақ салып,

Түрленіп құбылады ойға қалып.

«Малша жинап кедейді бермеймін» деп,

Орнынан түрегелді айғай салып,-деп бейнелейді.

Көк темірге құрсанған патшаның жазалаушы жасағына қаймықпай

қарсы тұрған қазақ жігіттерінің ерлігін өзі де қарулас достарымен бірге

сан шайқасты басынан өткерген Ақыш ақын:

...Хабарланды батырлар, жаудың шетке келгенін,

Жан аямас жолдастың,қасына жиып ергенін.

Құралдап ертіп жанына,отыз жеті мергенін,

Түнде келіп өзеннің, түсті тегіс шетіне.

Қуалай жүрді жақындап, солдаттың келер тұсына,

Көнбеске белін нық буып, дұшпанның қорлық ісіне.

Ортаға жаудың түскені, батырдың тиіп күшіне,

Солдат шықты сәскеде, шайын ішіп жайланып.

Шетінен тосып атпаққа, батырлар мылтық кезенді.

Мылтықтың шықты дауысы, бөлініп солдат жөнелді

Атқан сайын ұшырып, батыр енді кенелді.

Аспаннан шыққан бұлттай, түнерген суық айбаты

Шеттеген солдат оққа ұшып, бір жерге барып жиылды.

Амангелді батырдың, көзбен көріп қайратын, құдайына сыйынды.

Шауып жүріп оқ атты, өзеннің биік жарынан

Өлгеннің білмей есебін, айырылды дұшпан санынан-деп, тебірене

жырға қосады.

183

Халық батыры Аманкелді Иманов пен оның 17 қарулас серігінің 1919

жылғы сәуірде жазалаушылардың қолынан қаза болған сәті де «Қамалды

бұзған қаһарман» дастанында аса көркем бейнеленген.

...Алып келді сай басына түйіліп,

Қамаласып тұрды бәрі жиылып.

Бес сап қылып қойды қатар үшеуден,

Өкім етіп тілмен тәртіп бұйырып.

Таң сарғайып атып еді білініп,

Тағдыр жеткен қалды ерлер сүрініп.

Сол қырғыннан қашып шықты төрт адам,

Басқасынан көшті дүниесерпіліп, - деп, Ақыш ақын елінің азаттығы

үшін шыбын жандарын қиған өзінің қарулас достарының соңғы сәтін

толғана жырға қосады.

А.Аймағанбетұлы «Қамалды бұзған қаһарман» дастанының

түйіндемесін:

Өткен ерлер айтып өттім зарыңды,

Білгенімше баяндадым барымды.

Аз сөзбенен аяғында жеткіздім,

Осы күні қалай жүрген халімді.

Батырлардың жолдас қылған қарасы,

Бай-кедейдің ашылғанда арасы.

Торғай аудан, Шұбалаңда тұрамын,

Атым Ақыш Аймағанбет баласы,- деп өз өмірі туралы деректермен

қортындапты.

Бір өкінштісі, жазықсыз жазаланып «халық жауы»атанған Ақыш

ақынның «1916 жыл»атты жинаққа енген«Қамалды бұзған қаһарман»

дастаны мен «Аманкелдіні жоқтау», «Торғайға шабуыл»атты жырларынан

сталиндік саяси зобалаң жылдары жабысқан«ел аузынан»деген «қара

таңба» әлі күнге шейін арылмай келеді.Осы кітап 1996 жылы қайтадан

басылған кезде де бұл олқылықтың орны толтырылмады.

«Алтынды тот баспайды, асылын ел ұмытпайды» дейді халқымыз.2006

жылы жарық көрген «Қостанай облысы» және 2013 жылы баспадан шыққан

«Торғай Елі» атты энциоклопедияларда сталиндік зобалаңның жазықсыз

құрбаны болған талантты ақын Ақыш Аймағанбетұлының өмірі мен

шығармашылығы туралы деректер келтірілді.

Сондай-ақ, 2016 жылы Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік

педогогика институты ғалымдары құрастырған «Торғай ақындарының

антологиясы» атты ұжымдық жинақта Ақыш Аймағанбетұлының бірнеше

өлеңдері мен «Қамалды бұзған қаһарман» дастаны жарияланды.

Қостанайлық ғалымдар да Ақыш ақынның мұрасын жас ұрпаққа

насихаттауға өзүлестерін қосуда. Ақын шығармашылығы туралы осы

жолдар авторының республикалық «Егемен Қазақстан»,Қостанай облыстық

«Қостанайтаңы» газеттерінде бірнеше зерттеу мақалалары жарық көрді.

Айдынының шегіне көз жетпейтін кең арналы өзеннің бастауын

бұлақтан алатындығын ескерсек, «тар жол,тайғақ кешу» кезеңде сталиндік

184

зұлматтың жазықсыз құрбаны болған Ақыш Аймағанбетұлының

шығармашылығын зерделеу ісі енді ғана басталғанымен, мезгілінен ерте

сөнген талантты ақынның әдеби мұрасы ұлттық руханиятымыздан өзіне

тән орнын алар деген үміттеміз.

АЛАШ РУХАНИЯТЫ ЖӘНЕ АБОЛЛА БАЙТАСҰЛЫ

Теміртас Г.Ә. студент

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлтық университеті, Астана қ.

ХХ ғасыр қазақтың тарихында ең күрделі, қайшылығы да, тағылымы да

мол кезең. Бұл кезеңде қазақ халқы жаппай сауаттылыққа жетті, ғылым-білім

саласында табыстарға ие болып, дүниежүзілік мәдениеттің биік деңгейіне

қол жеткізді, ұлт зиялылары қалыптасты. Бұны ғасыр жемісі деп бағалаған

дұрыс. Сонымен бірге, қазақ халқы кеңес үкіметінің отаршылдық

саясатының ықпалында болып, ашаршылық, репрессия, қуғын-сүргін сияқты

зобалаңдарды басынан өткерді. Ұлтсыздандыру науқаны белең алып, алаш

жұртына рухани қазынасынан айырылып қалу қаупі төнді.

Міне, дәл осы кезде зиялылар ұлт мүддесі үшін бірігіп, «Алаш» идеясын

ұсынды. Тәуелсіздікті көксеген ол ұстаным ұлт-азаттық күрестің мазмұнын

айқындады.

Ұлт көсемі Ә.Бөкейхан бастаған алаш зиялыларының басты мақсаты –

саяси әрі рухани тәуелсіздікті көксеген «Алаш» идеясын қазақтың игілігі

үшін тиімді жүзеге асыру болды. Бұған байланысты зиялы қауым өкілдері

ұлттық идеяны жан-жақты насихаттауға, оның ішінде ұлттың жаны болып

табылатын руханият саласында іске асыруға ерекше көңіл бөлді.

Ұлттық мұратқа жету үшін алаш ардақтылары ауыр да азапты жолдан

өтті. Олардың әрқайсысының ұлт үшін жасаған қызметі мен сіңірген еңбегі

елеулі. Әрбір зиялы қоғамның қажеттелігін, заманның талабын біле отырып,

түрлі салада ұлт мұраты үшін адал қызмет атқарды.

Алаш қайраткерлерінің рухани мұрасы ұлттың баға жетпес байлығы.

Сол себепті оны зерттеу жұмыстары қазіргі таңда белсенді түрде атқарылуда.

Бұл ретте алаштанушы ғалымдар ұлт қайраткерлерінің өнегелі еңбектерін

жинақтап, ғылыми зерттеулер жазып, елге танытып жатыр.

Биыл Алаш автономиясының құрылғанына 100 жыл толып отыруына

орай, есімі саяси-идеологиялық тұрғыдан мансұқталған қалам қайраткерлерін

ақтап, шығармашылық мұраларын тәуелсіздік идеясымен байланыстыра

талдау, пайымдау жасау міндеті алда тұр. Осы бағытта көпшілік қауымға

есімі беймәлім Алаш қалам қайраткері Абдолла Байтасұлының

шығармашылығын зерттеуді, оны тәуелсіздік мұраты тұрғысынан зерделеуді

мақсат еттік.

Абдолла Байтасұлы – ХХ ғасырда ғұмыр кешкен, Алаштың рухани,

мәдени, әдеби өміріне белсенді атсалысқан зерделі әдебиетші, қарымды

журналист, шебер аудармашы, парасатты сыншы, ұлағатты ұстаз, зерттеуші.

185

Ол – Халел Досмұхамедұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мағжан Жұмабайұлы,

Қошке Кемеңгерұлы сынды алаш арыстарымен бірге ұлт мүддесін көксеген

алаш қалам қайраткері.

Оның өміріне, өнегелі қызметіне қатысты деректер жазушы-ғалым,

филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын Жұртбайдың

«Ұраным – Алаш!..» атты зерттеу әфсанасында бар: «1900 жылы Ақмола

губерниясы Көкшетау уезінің Айыртау болысында (екінші бір анкетада –

Қостанай округінің Бақбаққара ауданы) туған. Мұғалімдер семинариясын

бітірген. 1921 жылдан кәсіподақ мүшесі. 1920 жылдан мамандығы бойынша

қызмет істейді. Шет елде, әскерде, қызыл армия қатарында болмаған, бұрын

сотталмаған. Қоғамдық қызмет атқармайды, дені сау, өзін істеп жүрген

қызметіне лайық деп санайды, қазір мұғалім. Сын-ескертпесі жоқ. «Жас

алаш», «Жас қайрат» газеттерінің белсенді авторы. Ағарту, сауат ашу, әр

ғылымның саласындағы кітаптар жөнінде мақалалар жазған. Саяси экономия

қақында пікір қозғаған» [1, 341].

Аталған деректерден басқа Абдолла Байтасұлының өмірдегі болмысы,

мінезі, үлгілі ғұмыры жайлы Гүлнәр Міржақыпқызы Дулатованың «Шындық

шырағы» атты естелік-эссесінде жазылған.

Абдолла Байтасұлы алаш зиялыларымен бірігіп, руханияттың әр

саласында қызмет атқарып, мол мұра қалдырды.

Ұлттық баспасөзді қалыптастырудағы Абдолла Байтасұлының атқарған

еңбегі, қосқан үлесі айтарлықтай елеулі. Ол көрнекті ғалым, тәжірибелі ұстаз

болуымен бірге білікті журналист және аудармашы еді. 1917-1930 жылдар

аралығында қайраткер “Сана”, “Шолпан”, “Әйел теңдігі”, “Жаңа мектеп”,

“Жаңа әдебиет, “Лениншіл жас”, “Жас қайрат”, “Қызыл Қазақстан”

журналдарында, “Бостандық туы”, “Ақ жол", “Еңбекші қазақ” газеттерінде

көптеген публицистикалық, педагогикалық, әдістемелік, танымдық және

сыни мақалаларымен бірге рецензиялары мен аудармаларын жариялады.

А.Байтасұлы 1921-1923 жылдары Петропавлдағы «Бостандық туы» газеті

редакциясында Мағжан Жұмабаевпен қызмет атқарады.

«Шолпан» журналының 1923 жылғы 30 июньдегі № 6-7-8 санында

«Еңбек мектебі туралы» мақаласында А.Байтасұлы мәдениет, тәрбие мен

мінез, эстетика туралы ой өрбітеді. Автор мәдениет хақында: «Адам

баласының табиғатында, тұрмыс жүзінде пайдалануы үшін өзіне іс арқылы

икемдеп өзгеріс жасап, өң кіргізіп бағындыруын һәм іс істеп, іскер

тәжірибелі болу арқасында естің ер жетіп жетілуін ғылым тілінде мәдениет

дейді» [2, 464] - деп пікірін білдіреді. Бұдан соң мәдениеттің екі түрін

айқындайды: бірі – ес мәдениеті, екіншісі – іс мәдениеті. А.Байтасұлы ес

мәдениетіне былайша анықтама береді: «Ес мәдениеті деп – адам баласының

ой, пікір, санау саңлауының ұлғаюын айтады» [2, 464]. Ес мәдениеті деп

айтып отырғанын рухани мәдениет деп алмастырсақ болады. Себебі рухани

мәдениет дегеніміз – адам санасының ой еңбегі арқылы жетілуі, өсуі. Ал

мәдениеттің екінші түрі – іс мәдениеті деп көрсетеді Абдолла Байтасұлы. «Іс

мәдениеті деп – адам баласының тән тіршілігіне азық беретін заттардың

жетілуін, яғни шаруа жайының өркендеуін айтады» [2, 464]. Іс мәдениеті деп

186

А.Байтасұлы материалдық мәдениетті көздеп тұрғаны айқын. Аталған

мәдениеттің екеуі де қоғамды өркениет пен дамуға бастайтынын алаш қалам

қайраткері түсінген. Сол себептен мынадай тұжырымға келеді: «Адам

баласының шын адамшылық сатысына аяқ басуы, осы айтылған екі түрлі

мәдениеттің екеуін де қанағаттанарлық болып азықтанған уақытта болады.

Шын мәдениетті болу үшін, мәдениет тарауларын қатар өсіруге қам қылу

керек» [2, 465].

Осы тұста Абдолла Байтасұлы мен Алаш көсемі Әлихан Бөкейханның

мақалаларындағы ой сабақтастығы мен бірлігін көре аламыз. Себебі Әлихан

Бөкейхан да 1915 жылы Батыс руханияты жөнінде «Рухани мәдениет

қарауылынан», «Неміс мәдениеті» атты танымдық мақалалар жазып,

мәдениет деген ұғымға дәлелді тұжырымдар келтіреді. «Рухани мәдениеттің

бір белгісі – жұрт баласына оқу; газета, кітап оқып, ғылым жолын тану: қол

жеткен ғылым жолында ізденіп, адам баласына жақсылық жол ашу»,- деп

тұжырымдаса, екіншісінде: «Мәдениет ғылымда екіге бөлінеді. Бір мәдениет

рухани – газета, журнал, кітап шығарған, бұларды жазған, ғылым жолында

ізденіп іс қылып, данышпандық жол ашқан. Екінші мәдениет – нәрсе затына

жалынған адам ісі... Адамның көп шеберлік өнері, ісі екінші түрлі мәдениет

болады» деп түйіндейді» [3, 62]. Айтылған пайымдаулар ХХ ғасыр

басындағы мәдениет деген ұғымға берілген алғашқы анықтамалар. Екі

анықтаманың да мән- мағынасы мен түйіні бір.

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлымен бір пікірде болып, ұлттық тіл

білімін қалыптастырушы тұлғалардың бірі – Абдолла Байтасұлы. Оның

«Мектеп тілі туралы», «Тәжірибе сабақтары», «Байтасұлы Абдолланың сөзі»

деген тіл білімі туралы жазған мақалары А. Байтұрсынұлының ұстанымымен

үндес, сарындас. Бұл мақалалар ғалым Орынай Жұбаева құрастырған «ХХ

ғасыр басындағы қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» еңбегіне енген.

А.Байтасұлы «Мектеп тілі» мақаласында қазақ тілінің мәртебесі мен

келешек тағдыры жайлы ой толғайды. Келешек ұрпақтың білімді ана тілінде

алуын қолдайды. Ана тілінде білім алған ұрпақ қана ұлтының нағыз жан

ашыры болады деген идеяны алға тартады. Мақаладан үзінді келтірейік:

«Қазақша оқып білім алғандардың бір қасиеті – елмен қатынасады. Олар

соқырдың көзін сылиды. Елмен өрісі бірге болады. Елдің өмірден тартқан

тауқыметін бірге тартады. Ел көркейсе, бірге көркейеді. Олар манағы айтқан

қат танитын 96 адамның мәдениетке араласатын тіл қатшысы. Олар орыс

тілін білмегенмен, әлеумет қызметкері болудан ешбір кемшілігі болмайды»

[4, 627]. Мақалада мұсылманша оқығандардың білімін жоғары бағалап,

олардың халыққа ана тілінде берген білімнің артықшылығын атап өтеді.

Мұсылманша оқыған Ахмет Байтұрсынұлын ұрпаққа үлгі етеді.

Тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақ елінде тіл мәселесі әлі де өзекті.

Қазіргі қоғамда ана тілімізге қатысты өткір проблемаларды шешуге

А.Байтасұлының тұшымды пайымдауларын пайдалану, ғылыми айналымға

енгізу міндеті алда тұр.

ХХ ғасырдың басында қазақ жерінде ағартушылықтың дамуы көптеген

оқу орындардың, мектептердің ашылуына негіз болды. Ұлт зиялылары түрлі

187

салада маманданып, өз білімдерімен бөлісуге құлшына кірісті. Халел

Досмұхамедұлы, Сұлтанбек Қожанұлы, Иса Тоқтыбаев, Санжар

Асфендияров, Қошке Кемеңгерұлы, Мұхтар Әуезұлы, Мағжан Жұмабайұлы,

Жүсіпбек Аймауытұлы, Абдолла Байтасұлы сынды зиялы азаматтар

Ташкентте шоғырланып, баспасөз, оқу-ағартушылық жұмыстармен белсене

айналысты. Алғашқы оқулықтар жарыққа шықты, аударма саласына назар

аударыла бастады, баспасөз беттерінде ғылыми сипаттағы мақалалар

жазылды. Бұл кездегі ірі оқиға – Ташкенттегі педогогикалық институттың

ашылуы.

ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Қазақтың тұңғыш институты Ташкент

қаласында құрылды. Нақты деректерге сүйенсек, «1919 ТүрАКСР-ның Халық

Ағарту комиссариатының шешімімен Ташкенттегі орыс педагогикалық

училищесінде қазақ бөлімі ретінде ашылады. Сол жылы 1 маусымда Қазақ

бөлімі жеке дара училище болып құрылады. 1920 жылы аталған оқу орны

Өлкелік Ағарту институты (КАЗИНПРОС) болып, қайтадан ашылады» [5,

192]. «Қазақтың тұңғыш жоғары оқу орны Ағарту институтын

Казинпростың 1922-1923ж.ж оқытушылар құрамының тізмі қатарында қазақ

тілі мен әдебиеттен сабақ берген Абдолла Байтасов та аталады» [6, 57]. Қазақ

педагогикалық институттың оқытушалар құрамының тізімінде Абдолла

Байтасұлы 16 болып орналасқан.

Қазақ руханиятындағы тұңғыш әдістемелік-ғылыми еңбектердің авторы

– Ахмет Байтұрсынұлы. Ол білім беру түрлі әдістер арқылы жүзеге асатынын

ескеріп, қазақ талапкерлеріне арнап алғашқы әдістемелік еңбектер жазған.

Осы мақсатта жазылған Абдолла Байтасұлының әдістемелік мұралары

А.Байтұрсынұлының «Баяншы», «Әліппе астары», «Нұсқаушы» еңбектерінің

жалғасы іспеттес.

Абдолла Байтасұлы – «Тәжірибе сабақтары», «Мектеп тілі» атты

бірнеше мақалалардың авторы. Бұл мақалардың құндылығы – шәкірттерді

тәртіпке, тәрбиелікке баулиды, әрі білімді, ұлтжанды азамат болып

қалыптасуға шақырады.

Абдолла Байтасұлы – сан қырлы шығармашылық тұлға. Аудармашылық

қабілеті оның тағы бір ерекше дарындылығын танытады. Қазақ тілі мен орыс

тілін еркін меңгергендіктен, сонымен қатар білікті тілші болғандықтан

А.Байтасұлы аудармамен кәсіби түрде айналысқан. Ол Вагнерден

«Жануарлар туралы әңгімелер» (Ташкент, 1924, 126 бет), профессор Гейкіден

«Физикалық география» (Ташкент, 1924, 204 бет), Г.И.Ивановтың «Бастауыш

жағрафия», В.Семейкиннің «Күн қуатының құрылысы» туралы еңбектерін

қазақшаға тәржімалады.

Осы кітаптарға сын жазып, бағасын берген алаш көсемі Әлихан

Бөкейхан еді. Әлихан Бөкейханның өзі де көркем мәтін, ғылыми мәтін мен

ғылыми-көпшлік мәтіндерді аударып, аударма бойынша мол мұра қалдырған.

Өзі де білікті қаламгер Әлихан Бөкейхан орыс тілінен аударылған

кітаптарға сын айтқан. Мәселен, Абдолла Байтасұлының аудармасына айтқан

сыны: «Абдолла жолдас орыс кітабын қазақшалауға шебер, кітаптың

қазақшасы хат білетін қазаққа түсінікті. Бұл кітап мектепте, мұғалімде

188

болған оң. Мұны оқып алған мұғалім балаларға сабақ берсе, құрал болады.

Орыс тілін білмейтін жастар бұл кітапты оқымаса болмайды», - [7, 189-190]

деп жоғары дәрежеде бағасын бере кетеді.

Абдолла Байтасұлының аударма саласындағы мұрасын ұлт көсемі

Әлихан Бөкейханнан кейін бірде бір зерттеуші қарастырмаған. Сондықтан

алдағы уақытта А.Байтасұлының аудармаларынан тілімізге қажетті көптеген

терминдерді, ғылыми атауларды жүйелеп сөздік қорымызға қосу жұмысы

тілші ғалымдардың алдына қойылған міндет. Бұл қазақ тілінде қаптап кеткен

шетел сөздерінен арылуға, сөздік қорды байытуға мүмкіндік береді.

ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ әдебиеті сынын дамытуға, жаңа

деңгейге көтеруге атсалысқан білімпаз әдебиетші, дарынды тұлға – Абдолла

Байтасұлы. Оның әдебиет сыншы ретінде қалыптасуына журналистік

шеберлігі мен ұстаздық қыры әсер еткені анық. «Кекесін болмасын», «Еңбек

мектебі», сонымен қатар Д. Ысқақұлымен бірігіп жазған «Көркем әдебиет

туралы» мақаласы Абдолла Байтасұлының әдеби-сын көзқарасын,

эстетикалық танымын көрсететін кесек туындылар.

Әдебиетші ретінде қалыптасу барысында ол әдеби мұраны жинау,

мақала жазу, аударма жасау сияқты дүниелермен айналысқан. Мәселен,

Ж.Аймауытұлының көп томдық шығармалар жинағында А.Байтасұлының

Сұлтанмахмұт Торайғыров өлеңдерін жинауға атсалысқаны жайлы дерек бар.

«Әзірше Махмұт сөздерін жинасуға ат салысқан азаматтар: Семейден:

Рақымжан Жаманқұлұлы, Қанапия Баязитұлы, Қостанайдан: Абдрахман

Мұстанұлы, Қызылордадан: Балқай мен Бейімбет, Ташкенттен: Ғабдолла

Байтасұлы» [8, 259]. Алаш қалам қайраткері Абдолла Байтасұлының терең

білімі, жүйелі пікірі, ұтқыр ойымен жазылған әдеби сын мұрасы ешқашан

құндылығын жоғалпайтын іргелі еңбек. Белгілі әдебиет зерттеушісі

Т.Жұртбай А.Байтасұлы шығармашылығы хақында былай деген:

«Аудармашылығымен, шағын мақалаларымен, сыни пікірмен сол тұста

жұртқа танымал, жолдастарының арасында үлкен беделге ие, ұлттық

мүдденің туын ұстаған азамат» [1, 340].

Көптеген ұлтжанды қайраткерлер сияқты А.Байтасқұлы да тоталитарлық

жүйенің қуғын-сүргініне ұшыратады. Оған Міржақып Дулатов басқарған

жасырын ұйымға байланыста болды, Мағжан Жұмабаевпен бірге жасырын

ұлттық “Алқа” үйірмесін құруға қатысты деген айыптар тағылды. Негізгі

айыбы «Көркем әдебиет туралы» мақала жазуына байланысты болды.

1988 жылы Абдолла Байтасұлы көптеген алаш арыстарымен бірге

ақталып, аяулы есімі халқына оралады. «1988 қаңтарда Қазақстан

Жазушылар одағының бірінші хатшысы Олжас Сүлейменовтің сұрау салуы

бойынша Қазақ ССР-нің Бас прокуроры Ғ.Б. Елемесов «Алашорда»

қайраткерлерінің үстінен жүргізілген тергеудің заңсыз жүргізілгеніне

наразылық білдіріп, Қазақ ССР Жоғарғы сотына ұсыныс жасады. Соның

нәтижесінде Қазақ КСР-нің Қылмыстық және праволық Кодексінің 375-

бабын басшылыққа ала отырып Жоғары сот: «СССР Халық комиссарлар

Советінің жанындағы ОГПУ-дің (Біріккен Мемлекеттік Саяси басқарманың..

Т.Ж.) ІV коллегиясының 1930 жылғы 4 сәуірдегі және 1931 жылғы 13

189

қаңтардағы Байтұрсынов Ахмет, Дулатов Міржақып, Аймауытов Жүсіпбек,

Есполов Мырза-Ғазы, Ғаббасов Халел, Әділоев Дінмұхамед, Бірімжанов

Ғазымбек, Юсупов Ахмед-Сафа, Жұмабаев Мағжан, Омаров Елдес,

Битілеуов Дамолла, Болғанбаев Хайретдин, Байтасов Абдолла, Жәленов

Кәрім т.б жөніндегі Қаулысының күші жойылсын, олардың іс-қимылдарынан

қылмыстық әрекеттер табылмағандықтан да тергеу барысы тоқтатылсын» -

деген шешім қабылдады» [9, 3].

Қорытындылай келгенде, Алаш қайраткерлерінің рухани мұрасы ұлттың

баға жетпес байлығы. Сол себепті ұлт қайраткерлерінің өнегелі еңбектерін

жинақтап, ғылыми зерттеулер жазып, елге таныту алдымызда тұрған

маңызды міндеттердің бірі.

ХХ ғасыр тарихымыздағы ең ұлы идея – тәуелсіздікті аңсаған Алаш

идеясы болса, қазіргі Тәуелсіз Қазақстанның рухани іргетасының бірі сол

Алаш идеясынан бастау алады. Алаш идеясы – ұлтымызды ұйыстырған,

тәуелсіздік пен дербестікті көксеген, елдік пен бірлікті көздеген ұлы рухани

күш. Оның ақтаңдақ беттерін архив қойнауынан аршып алып, тағылымы мен

тәлімін заман шындығына сай, бүгінгі күн мұратына орай зерделегеніміз

ләзім. Алаш заманындағы ақтаңдақ есімнің бірі Абдолла Байдасұлының

өнегелі өмірін, ғылыми-шығармашылық мұрасын, рухани-эстетикалық

тұжырымдамаларын зертету ісін келешекте жалғастырамыз деген ойдамыз.

Пайдаланылған әдебиет тізімі

1. Жұртбай Т. Ұраным–Алаш. Тез. 2 том. – Алматы: Ел-шежіре, 2011. – 464 б.

2. «Шолпан». Құраст., Х. Есенқарақызы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2015. – 475 б.

3. Бөкейхан Ә. Шығармаларының 9 томдық толық жинағы. Т.6. Құраст., Жүсіп

Сұлтан Хан Аққұлұлы. – Астана: Сарыарқа, 2013. – 520 б.

4. Жұбаева О. ХХ ғасыр басындағы қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы:

Қазығұрт, 2013. – 664 б.

5. «Алаш мұраты және Тәуелсіз Қазақстан». Халықаралық ғылыми-практикалық

конференция материалдары. – Астана, 2011. – 311 б.

6. Тилеукулов Г., Тилеукулова Г. Из истории казахского педагогического

института в Ташкенте. – Алматы, 2005. – 121 с.

7. Омашев Н. Жиырмасыншы жылдар журналистикасы.Т.2. – Алматы: Қазақ

энциклопедиясы, 2014. – 320 б.

8. Аймауытов Ж. Алты томдық шығармалар жинағы. Т.6. – Алматы: Ел-шежіре,

2013. – 384 б.

9. Жұртбай Т. Ұраным–Алаш. 1 том. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – 472 б.

190

ОДИН ИЗ «ПЯТИ» ДЕЯТЕЛЕЙ ЗАПАДНОГО ОТДЕЛЕНИЯ

АЛАШ ОРДЫ – БЕРКЕНГАЛИ АТШЫБАЕВ

Тукешева Н.М.

Западно-Казахстанский областной центр истории и археологии,

г. Уральск

В период массовых политических репрессий 1937-1938 гг. была

арестована и физически уничтожена вся передовая казахская интеллигенция.

В первую очередь репрессиям подверглись руководители, активные деятели

и приверженцы Алаш Орды. Они подвергались репрессивным мерам

несколько раз. В 1919-1920 гг. алашординцев изолировали от народа, затем

стали использовать «для строительства» советского государства. С 1929-1930

гг. их стали высылать на поселения. Третья волна репрессий в 1937-1938 гг.

привела к физическому уничтожению, навешиванию ярлыка «враг народа»,

преследованию их родственников.

Беркенгали Мукашевич Атшыбаев (Беркінғали Мұқашұлы Атшыбаев)

был одним из руководителей Западного отделения Алаш-Орды. В этом году

исполняется 120 лет со дня его рождения [1, с.20]. Он родился в 1897 г. в

ауле Миялы Казыбекской волости, Гурьевского уезда, Уральской области

(соврем. Кызылкогинский район, Атырауской области). Его прадед Казыбек

из рода шеркеш-жаугашты был известным в округе бием [2]. Дед Атшыбай

был участником восстания казахов 1869-1870гг., получившим название «Ел

ауа» и прославился в народе своим героизмом. Отец Мукаш занимался

торговлей. Был образованным для своего времени человеком. Он знал

арабское письмо и был знаком с русским языком. Собирал книги для

домашней библиотеки. Стремился дать хорошее образование и своим детям.

Кроме Беркенгали были еще три сына Кусаин, Ажигали, Хасангали. В

соответствии с требованиями времени Мукаш послал своих сыновей учиться

в г.Уральск, который был областным центром.

Беркенгали в 1905г. завершил обучение в русско-казахской

одноклассной школе в Караколе, располагавшейся в Есболской волости

Гурьевского уезда, затем двухклассную школу в г. Гурьеве [2]. Потом отец

послал его в Уральское войсковое реальное училище, где он учился с 1910 по

1917 гг. На фотографии среди выпускников войскового училища есть и его

фотография [3, с.10].

В 1918 году он поступил на шестимесячные курсы юнкерской школы по

подготовке офицеров Уильской волости в Жымпиты, организованных

накануне четвертого областного съезда казахов Уральской области [4].

Весной 1918г. в Джамбейте действительно было открыто юнкерское

училище. Для подготовки кавалеристов мобилизовали молодых джигитов от

каждой 50-ти кибиток по одному человеку [5, л.5]. После завершения этих

курсов, получив чин прапорщика, Беркенгали был назначен главным

интендантом отдела управления западного отделения Алаш [4]. В этой

должности он проводил работу по обеспечению войска Алаш

191

продовольствием, одеждой, лекарствами, установлении связи с Западно-

Сибирским правительством. В частности, его заслуга состоит в том, что для

доставки необходимых вещей он способствовал организации меновой

торговли на базарах Каратюбы, Лбищенска, Уральска, Кызылкоги, через

Сагызское уездное земство с кооперативами зерновых регионов юго-

западной Сибири [4].

Беркенгали Атшыбаев участвовал практически во всех казахских

съездах - в Уральске, Уиле, Каратобе. Он принял также участие в совете

аксакалов и представителей городских и аульных земств западного

отделения Алашорды, проходившей 10 декабря 1919 года в Кызылкоге. По

некоторым источникам он был представителем западной Алаш во

Временном правительстве в Уиле. Отец Мукаш всячески оказывал

поддержку деятельности сына в западной Алашорде [6].

В газете «Известия» (органа Саратовского Совета) 19 апреля 1918 г. за

подписью члена Всекиргизского народного Совета Алаш-Орды Д.

Досмухамедова было опубликовано воззвание Алаш Орды о признании

Советской власти и установлении с Советом народных комиссаров

отношений. Также Ж. Досмухамедов писал о публикации в ближайшее время

декрета об автономии Казахского края [7, л.86]. Тем не менее, решение о

ликвидации западного отделения Алаш, было принято в конце 1919 – начале

1920 годов. В Уральский Ревком на имя тов. Мюрата-Лежавы за подписью

Песковского поступила телеграмма, в котором Кирревком сообщал, что

возлагает на него ликвидацию дел Алаш Орды. Для этой цели он должен был

поехать в ставку Западной Алаш Джамбейту и встретиться там с

отправляющимся из Оренбурга Мендешевым [8, л.31]. В другой телеграмме

Ревком Киркрая предлагал доставить за надежным надзором в г. Оренбург

активных деятелей и явных приверженцев Алаш-Орды. К телеграмме за

подписью председателя Песковского и члена Кирревком Айтиева прилагался

целый список лиц как активных деятелей и явных приверженцев Алаш-Орды

[8, л.114].

После сдачи дел Алаш Орды с центром в п.Джамбейты члену

Кирвоенревкома Бегимбетову руководители западного отделения Алаш

выехали в Оренбург. Через день после их приезда им было объявлено

председателем Кирвоенревкома Пестковским, что делегация из пяти человек

вызывается согласно распоряжению Президиума ВЦИК в Москву [9, с.191].

По постановлению Кирревкома от 5 марта 1920 года по предложению

М.Фрунзе делегация из пяти человек - Жанша Досмухамедова, Халел

Досмухамедова, Иса Кашкынбаева, Карим Жаленова, Беркенгали Атшыбаева

были отправлены из штаба Туркестанского фронта в Москву [10, с.113].

Находясь в Москве более месяца, не понимая причину и цель их вызова в

Москву, лидеры западной Алаш Орды решили написать докладную записку

о целях и истории создания, деятельности западного отделения Алаш Орды,

которую Жанша Досмухамедов вручил лидерам большевиков. Письмо было

подписано всеми пятью членами Алаш, в том числе Б. Атшыбаевым [9,

с.191]. В сущности, это была первая репрессивная мера по отношению к

192

руководителям и активистам западного отделения Алаш Орды. В допросе

перед следователями ОГПУ, Х. Досмухамедов отвечал, что в 1920 г.

подвергался репрессии за принадлежность Алаш-Орде и был отправлен в

Москву в рассмотрение ВЦИК [11, л.6а].

После ликвидации западного отделения Алаш наряду с другими

лидерами Беркенгали Атшыбаев был направлен в штаб Туркестанского

фронта, располагавшегося в Оренбург. Согласно протоколу №10 Заседания

Военно-Революционного комитета по управлению Киргизским краем от 5

марта 1920 года было приказано «ответственных руководителей западного

отдела национального правительства Алаш-Орды впредь до более прочного

устройства Советской власти в Киркрае изолировать от киргизских трудовых

масс; из прибывших ответственных работников отправить в Москву или дру-

гие города центральных губерний: 1) Жаханшу Досмухамедова, 2) Халеля

Досмухамедова, 3) Ису Кашкинбаева, 4) Карима Джаленова и 5) Беркин-Га-

лия Атчибаева» [12, с.170]. В феврале 1920 г. они были доставлены в Москву.

Оттуда они были направлены во внутренние губернии России [13].

В мае 1920 года Беркенгали Атшыбаев был отправлен в Оренбург и

назначен делопроизводителем отдела внутренних дел Казревкома. Позже

работал заведующим гражданским отделом этого заведения. Беркенгали

Атшыбаев вложил много труда по доставке продуктов питания голодающему

населению. С 1922 года продолжительное время Атшыбаев Б. проживал в г.

Москве. В 1922-1923 годы он работал заведующим отделом

делопроизводства треста «Сантонин» в Москве. В 1924-1926 годах Б.

Атшыбаев был переведен на должность экономического контролера

представительства «Казкрайсоюза» в Москве. Позже работал переводчиком

Верховного суда РКФСР. Лишь в 1928 году Беркенгали поступает в

Московскую горно-обогатительную академию на отделение геологии

факультета нефти.

Однако в 1930 году он был исключен из учебного заведения по

обвинению «Алашординский враждебный элемент». В этом же году он уехал

в г.Гурьев, к себе в родные края, где стал работать на тресте «Эмбанефты»

геологом. В связи, с чем в справке об аресте указывается незаконченное

высшее техническое образование [14]. В г.Гурьеве разворачивались работы

на территории Прикаспийской впадины Эмбенского нефтеносного района

[14]. Атшыбаев Беркенгали Мукашевич работал в геолого-разведочной

конторе треста Эмбанефть в должности рядового геолога [15]. Со временем

занимал должности начальника картировочных партий, заведующего

картировочно-кремеусного сектора конторы. Он был непосредственным

участником изучения, открытия целого ряда нефтяных месторождений

Эмбенского нефтяного района [3, с.7]. В частности в 1931 г. при участии

Атшыбаева Б.М. было открыто месторождение нефти Мунайлы, который

стал нефтяным промыслом. В том же году П.Я. Беркенгалием Атшыбаеым

было открыто месторождение Алтыкуль, где позже методом глубокого

бурения были вскрыты залежи масляной нефти. В 1932 г. Атшыбаевым Б.

было изучено месторождение на станции Ескене, а в следующем 1933 году

193

составлена геологическая карта купола Кандыбай. В 1934г. картировочным

бурением освещено строение купола Жолдыбай, ставшего в дальнейшем

объектом глубокого разведочного бурения на нефть. Здесь проводились в

том же году сейсмические работы [15].

В 1935-1936 гг. Атшыбаев Б.М. работал на месторождении Кульсары,

который был открыт в 1934г. Кульсары стало впоследствии одним из

крупных нефтяных промыслов Эмбенской нефтяной области. С 1935 г. по

1937 г. Беркен Мукашевич являлся руководителем основного сектора

геолого-разведочной конторы картировочно-кремеусного бурения. За этот

период деятельности им были изучены струкутры Шукат, Дюсеке,

Карачунгул. Кремеусным бурением детализировано геологическое строение

ранее открытых месторождений нефти Доссор, Сагиз, Кульсары, Тюлюс [15].

Трудовая деятельность Атшыбаева Б. М. в геологоразведочной конторе

треста «Эмбанефть» совпадает с началом широкого разворота

геологоразведочных работ на нефть на территории Прикаспия Эмбенскго

нефтяного района. На тот период еще совершенно неизученной и

малоосвоенной области [15].

Было еще одно важное качество этого талантливого человека. Он любил

музыку, песни, кюи своего народа и ему нравилось их исполнять. Супруга

знаменитого геолога Лидия Софенрейтер вспоминала, что он дружил с

композитором Александром Викторевичем Затаевичем [3, с.9].

Действительно, в своих воспоминаниях «собиратель казахской музыки»

вспоминает о встрече с такими представителями казахской интеллигенции

как Ахмет Байтурсынов, Мыржакып Дулатов, ученый-геолог Каныш Сатпаев

и инженер-геолог Беркенгали Атшыбаев. Они стали для А.В. Затаевича

источником казахских песен: «У каждого из них было в запасе 10-15 еще

неизвестных мне песен» - вспоминал он [16]. В 1926-1929 годах в Оренбурге

была издана книга нот А.Затаевича «100 песен казахского народа», в котором

были написаны песни Мухита, исполненные Беркенгалием [2].

В феврале 1936г. у Беркенгали и Лидии родилась дочь Элеонора,

которая в июле 1937г. внезапно умерла. После данного события супруги

выехали срочно в Москву. Беркен Мукашевич получил отпуск на 3,5 месяца

за отдаленность. В Москве 18 августа 1937 г. родился сын, которого назвали

в честь отца Беркеном. По возвращении в г. Гурьев через 3 дня Атшыбаев

Беркенгали Мукашевич был арестован 27 октября 1937 г. [3].

Беркенгали Атшыбаев был арестован в г. Гурьеве Казахской ССР

одновременно с Х. Акботиным, Т. Имангазиевым по обвинению «участие в

алашординской контрреволюционной организации Курамысова» [6].

Атшыбаев Беркенгали был задержан УНКВД по Гурьевской области и

обвинялся по статье 58-7, 58-9, 58-10, 58-11 УК РСФСР [14]. В конце 1937 г.

он был этапирован в Уральск, после которого пропадают сведения о нем [6].

В справке о жертвах политических репрессий написано, что он умер в ходе

следствия [14].

После отмены «культа личности Сталина» в апреле 1956г. Лидия

Софенрейтер, супруга Атчибаева Беркенгали, написала заявление в Главную

194

военную прокуратуру Союза ССР, на который ответ был получен 17 мая

1956г. Военный прокурор 6 апреля 1957г. сообщил, что проводиться

дополнительное расследование по делу Б.М. Атшыбаева. Через некоторое

время Лидия Софенрейтер была вызвана в МВД на встречу с приехавшим из

г.Чкалова прокурором Есиным. Представитель военной прокуратуры

сообщил, что он в течение двух недель изучал архивы НКВД 1937г. и

никаких сведений об аресте Атшыбаева Б.М. не нашел. Им были

рассмотрены также архивы г. Уральска, выслан запрос по делу в г. Алма-Ата,

г. Актюбинск. К сожалению, информация об аресте Атшыбаева Б.

отсутствовала. В г.Гурьеве единственная запись была в журнале регистрации,

помеченная декабрем 1937г. об этапировании Б.М. Атшыбаева, обвиняемого

в контрреволюционной деятельности, в г. Уральск [3].

Прокурор просил назвать людей, арестованных в ту же ночь 27 октября

1937г. Данные сведения должны были помочь в поиске информации об

Б.Атшыбаеве. Супруга знала только одного соседа, жившего напротив них,

инженера-строителя Семенова. На вопрос о том, почему дело Б. Атшыбаева

потеряно, прокурор ответил, что «Очевидно, здесь совершено такое

злодеяние, что следы его надо было скрыть, уничтожить все, что касалось

обвиняемого» [3].

Уголовное дело по обвинению Беркенгали Мукашевича Атшыбаева

1897 года рождения было прекращено 6 декабря 1987г. за отсутствием

состава преступления [3]. Так было восстановлено имя одного из деятелей

западного отделения Алаш Орды.

Он прошел аналогичный другим представителям казахской

интеллигенции путь. Это получение русского образования, поддержка

национальных идей, участие в казахских съездах и деятельность в западном

отделении Алаш Орды. Затем активная работа в качестве инженера-геолога в

условиях Советской власти. Беркенгали Атшыбаев становится первым

геологом-нефтяником и открывает крупные месторождения нефти в

Западном Казахстане. Безусловно, имя Беркенгалия Атшыбаева должно быть

увековечено в памяти народа как деятеля казахского народа, служившего в

имя его свободы и будущего.

Бюст Беркенгали Атшыбаева в числе других установлен в аллее

деятелей Алаш в п. Джамбейта (районный центр Сырымского района)

Западно-Казахстанской области, где в 2012 году открылся музей истории

Алаш. Список использованной литературы:

1. Батыс Қазақстан облысы бойынша 2017 жылы аталып өтілетін және еске

алынатын күндер тізбегі = Знаменательные и памятные даты по Западно-Казахстанской

области на 2017 год: Әдебиеттердің ұсыныстық көрсеткіші = Рекомендательный указатель

литературы.- Орал, 2016.-140 б. – қазақша, орысша.

2. Алаштың асылы еді Беркінғали //http://anatili.kazgazeta.kz.

3. Газета «Ваше права» №27 от 11 июля 1997г. «Три круга Ада» (Воспоминания

Лидии Софенрейтер). // Архив Западно-Казахстанского областного историко-

краеведческого музея

4. http://kze.docdat.com.

195

5. ф.87, оп.1, д.13, св.3

6. Беркінғали_Атшыбаев. / Қазақстан Энциклопедиясы. // http: kk.encyclopedia.kz

7. ф.87,оп.1, д.12, св.2

8. ф.1, оп.1, д.62, св.3

9. Докладная записка о деятельности Казахского Правительства – Западного

отделения Алаш-Орды, которую Ж.Досмухамедов вручил Ленину, Сталину и Троцкому. //

История западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и мат. / под общ.ред. М.Н. Сдыкова –

т.1., Уральск, 2012 – 464с.

10. Булгауов Ш.Т. 1917-1955 жылдардағы Қазақстандағы ұлт мәселесінің

тарихнамасы. Монография. – Алматы, 2014. – 135 бет.

11. ф.453, оп.1, д.2, св.1

12. Жанбосинова А.С. Краткая энциклопедия истории Алаш и Алаш орда. – Усть-

Каменогорск: Издательство, 2013. – 204 с.

13. Нағимов Ш. Алашорданың батыс бөлімі жұмысына қатысқан Атыраулық

мұғалімдердің тағдыры. // http://e-history.kz

14. Атчибаев Беркенгали Мукашевич (1897) // https://ru.openlist.wiki

15. Архив Западно-Казахстанского областного историко-краеведческого музея.

№28579к. - 28581к.

16. Александр Затаевич: собиратель живых драгоценностей. //

http://mysl.kazgazeta.kz

РЕПРЕССИИ РУКОВОДИТЕЛЕЙ ГОСУДАРСТВА, ПАРТИИ,

УЧЕНЫХ, ПИСАТЕЛЕЙ И ХОЗЯЙСТВЕННЫХ ДЕЯТЕЛЕЙ

Черкасов В.Б. студент

Восточно-Казахстанский государственный университет

им. Сарсена Аманжолова, г. Усть-Каменогорск

В годы репрессий был уничтожен цвет казахской интеллигенции,

наиболее талантливые сыны народа. По данным академика Козыбаева за

годы Советской власти было репрессировано 101 тысяча, расстреляно 24

тысячи представителей национальной интеллигенции. Из них

реабилитировано всего около 40 тысяч человек. В условиях строительства

суверенного Казахстана вопрос об интеллигенции приобретает особую

актуальность. В связи с этим необходимо посмотреть на некоторые явления,

имевшие место в формировании и развитии казахской интеллигенции, о ее

судьбе, роли и назначении в обществе. Как пишет один из известных

государственных и партийных деятелей Казахстана Турар Рыскулов: «До

революции 1905 года среди казахского населения можно было отличить два

вида интеллигенции. Одни – интеллигенции, персонально выдвинувшиеся из

остальной среды в разное время, вроде Шокана Валиханова, Ибрая

Алтынсарина… Правда, немногочисленные, получившие русское

образование и связанные с русской интеллигенцией, которые стремились при

содействии русской власти приблизить казахов к европейской культуре.

Другие – получившие воспитание в татарских, башкирских и других

мусульманских школах, стремящиеся путем распространения культуры

Востока просветить казахский народ» [1,с. 149].

196

Жертвами тоталитаризма стали действительно образованная,

высокоинтеллектуальная часть казахской элиты. Казахи имели очень тонкий

слой образованной интеллигенции в 20-е оды: около 100 человек имели

высшее образование и незаконченное высшее образование, порядка 1000

человек являлись выпускниками гимназий, прогимназий, училищ, а также

было несколько тысяч людей с восточным образованием в религиозной

оболочке. Именно этот тонкий слой был чрезвычайно плодородным, кроме

того, он был довольно значительным. Вот почему именно интеллигенты-

казахи тогда играли очень важную роль в судьбах народа.

Одним из документов, сыгравшем роковую роль в судьбе казахской

интеллигенции, являлось письмо Сталина, изложенном: «Я целиком за

привлечение беспартийных интеллигентов к советской работе, - писал

Сталин 29 мая 1925 г. Я также за то, чтобы беспартийные интеллигенты были

привлечены к делу насаждения киргизской (казахской - А.А) культуры. Но я

решительно против того, чтобы беспартийные интеллигенты были

привлечены к делу борьбы на политическом и идеологическом фронте»[2, с.]

Видимо, содержание письма, ход сталинских мыслей, их истоки, и губящая

все живое прицельность на годы и десятилетия вперед требуют специального

исследования. Но бесспорным остается факт, что письмо стало прямым

указанием для начала карательных мер против казахской национальной

интеллигенции. Первыми жертвами репрессии стали лучшие сыны

казахского народа – Ж.Аймауытов, А.Байтурсынов, М.Жумабаев, М.Дулатов.

Длинен этот горький и трагический список. Масштабы уничтожения

интеллигенции страшны. Для его представления достаточно привести

следующий пример. В начале 1938 года во главе безопасности Казахстана

пришел родственник Сталина, его свояк, Реденс Станислав Францевич. Им

только за десять дней 25 февраля по 13 марта обезглавлено все руководство

Казахстана. Через военную коллегию осуждено к расстрелу 650 человек, в

том числе Председатель Верховного Совета первого созыва Кулумбетов,

председатель и заместитель Совнаркома, семь наркомов, все председатели

облисполкомов, секретари обкомов, прокурор республики, председатель

Верховного Суда, писатели С.Сейфуллин, И.Джансугуров, Б.Майлин и

другие [3, с.].

Объявив казахскую интеллигенцию враждебной Советской власти, в

бывшем СССР делалось все, чтобы в новых поколениях людей, лишенных

объективной информации и одурманенных официальной пропагандой,

сформировать мнение о представителях интеллигенции как о реакционных

политических и государственных деятелях, сыновьях баев и помещиков,

нажившихся якобы на эксплуатации трудового народа. В Казахстане со

стороны большевистской власти периодически организовывались компании

борьбы против национализма, главное было направлено против

интеллигенции. Если можно расстроить умы людей новых поколений, то

никак нельзя навсегда вычеркнуть из истории все, то доброе и полезное, что

было сделано, посеяно в Отечестве этими замечательными людьми. Они

служили Казахстану с честью и пользой. Наглядным примером такого

197

служения была их жизнь деятельность. По свидетельству современников и

следователей, это были умнейшие и просвещеннейшие люди своего времени.

В многих из них счастливо сочетались блестящая образованность, уточенная

культура, прирожденное свободомыслие, глубокий, не показной патриотизм,

редкие таланты и неистощимый дух исследователя. Первыми из них назовем

Миржакыпа (Мир-Якуба) Дулатова (1885-1935гг.) по философскому

воззрению, политическому убеждению и практическим действиям он

напоминает Махатхаму Ганди. Всю свою сознательную жизнь М.Дулатов

проповедовал «философию ненасилия». Широта его интересов не знала

границ и поражала современников. Он был журналистом , писателем,

публицистом, историком, лингвистом, тюркологом, филологом, географом,

педагогом, поэтом, композитором, государственным деятелем, мыслителем.

В годы ссылки он осваивает профессию врача. Тем самым он не только

духовно, но и физически лечит своих товарищей по несчастью. Им написан

также учебник по математике. Сегодня значение жизни и деятельности этого

крупного философа Востока вышло за рамки интересов Казахстана и

приобрело мировую значимость. Свидетельством тому может послужить

исследование ученого Токийского Университете Уямо Томихико. Предметом

его научной диссертации выступает проблема « Мировоззрение казахских

интеллигентов в начале ХХ века: В книге М. Дулатова «Оян қазақ»

(Проснись казах)». «Дулатов был строгим критиком царизма, но он не был во

враждебном отношении с русским народом. Он верил в достижение казахами

современной цивилизации через Россию». Дулатов судьбу и будущее народа

связывал с овладением достижений науки и техники. Признавая особую роль

интеллигенции в распространении науки и образования среди масс, призывал

интеллигентов работать не покладая рук. Дулатов, во-первых, считал себя

казахом, во-вторых, мусульманином, в-третьих, гражданином России.

Скончался в Соловецском лагере 5 октября 1935 года. Также одним из

знаменитых интеллигентов был Магжан Жумабаев (1898-1938). Великий

поэт В.Брюсов назвал Магжана Жумабаева «казахским Пушкиным». В 1929

году его необоснованно осуждают на 10 лет тюремного заключения. По

ходатайству М. Горького и Е.Пешковой в 1936 году М. Жумабаев был

досрочно освобожден из заключения. Тем не менее в следующем году он был

вновь арестован и 18 марта 1938 года был расстрелян. Одним из

представителей интеллигенции Казахстана являлся Жусипбек Аймауытов

(1881-1931). Политический деятель, переводчик, драматург. Ж.Аймауытов –

автор учебников «Педагогика» и «Психология». В 1925 году Ж.Аймауытов

был осужден по навету и исключен из рядом партии, но вскоре оправдан.

Однако в 1929 году был вновь арестован якобы за участие в подпольной

националистической организации и в 1931 г. расстрелян. В 1938 году в марте

был расстрелян Жумахан Кудерин (1893-1938), по ложному обвинению.

Жертвами политических репрессий стали почти все руководящие партийные

и советские работники республики. Как свидетельствуют дела так

называемых «национал-фашистов», репрессированных в 1937-1938гг.,

Н.И.Ежов и его подручные особо не утруждали себя при их фабрикации.

198

Были подняты давние дела так называемых участников различных

группировок, в их число попали и те, кто в свое время отстаивал интересы

республики, открыто выражал протест по поводу массовой гибели казахского

народа в 1931-1933 гг. Для пущей важности была придумана версия о том,

что «национал-фашисты» во главе с заместителем председателя СНК РСФСР

Т.Рыскуловым, заместителем секретаря ВЦИК СССР Н.Нурмаковым,

председателем ЦИК Казахской ССР У.Кулымбетовым и другими хотели

«отделить Казахстан от СССР и отдать его под протекторат Японии, а сами

они являются японо-германскими шпионами» [4, с.443].

Абсурдность предъявленных обвинений была очевидной, но это не

смущало тех, кто фабриковал дела. Эти стандартные обвинения

предъявлялись тогда почти всем известным руководящим работникам и

деятелям культуры, что характеризует специфику репрессии в Казахстане.

Например, писателю, общественному и государственному деятелю Сакену

Сейфуллину было предъявлено следующее обвинительное заключение [4,

с.443].

«УГБ НКВД Казахской ССР вскрыта и ликвидировано широко

разветвленная антисоветская националистическая, террористическо-

повстанческая и шпионско-диверсионная организация». От преследования

тоталитаризма не уцелели даже те интеллигенты, которые были выдвинуты в

руководящие органы большевистской партии и советской власти. Не говоря

уже о районном, областном уровне и десятках, сотнях тысячах коммунистов

республиканского масштаба, были расстреляны руководители Казахстана с

самого начала октябрьского переворота, возглавившие высшие органы

партийной и государственной власти [5,с.76].

Узакбай Кулымбетов – заместитель председателя Совнаркома

республики, Председатель Президиума Верховного Совета КазССР, Садыбек

Сапарбеков – зав. отделом пропаганды Казкрайкома, Председатель

Казсовпроса, Темирбек Жургенов – народный комиссар просвещения

Узбекистана, народный комиссар финансов Таджикистана, нарком

просвещения Казахстана, Измухан Курамысов – Председатель Казсовпрофа,

Второй секретарь Крайкома редактор газеты «Жумысшы», Ораз Жандосов –

зав.отделом пропаганды Казкрайкома, Нарком просвещения, Абулхаир

Досов – секретарь КазЦИК, инструктор ЦКВКП(Б), Жанайдар Садуакасов -

секретарь КазЦИК, зав. отделом Казкрайкома, зампред Совнаркома КазССР,

Хасен Нурмаганбетов – наркомиздрав Казахстан, Мукаш Орынбаев- нарком

финансов КазССР, Азимбай Лекеров – профессор, первый зампред Госпана

республики, публицист, Кабылбек Мармолдаев – наркомзем республики,

Ныгмет Сыргабеков – нарком КазССР, Хасен Кошанбаев – нарком торговли

Казахстана, Нугман Манаев – один из первых переводчиков работ И.Сталина

«Вопросы Ленинизма», нарком просвещения КазССР, Ыдырыс Кошкинов –

председатель Парткомиссии ЦК КП Казахстана, Шаймардан Бектурганов –

секретарь Казкрайкома, Председатель Совнаркома УзбССР, зав.

сельхозделом ЦК КП Казахстана, Сулеймен Ескараев – прокурор

ремпублики, первый зампред Совнаркома КазССР, Сейткали Мендешов –

199

участник освободительного движения 1916 года, зампред Кирревкома по

мандату подписанный В.И. Лениным, первый председатель КазЦака,

Председатель Казпотребсоюза, член Малого экономического Совета РСФСР

(Москва), нарком просвещения республики, председатель Ученого Совета

Казахстана, Абдолла Асылбеков – член партии 1917г., комиссар

партизанского отряда в годы Гражданской войны, секретарь Кацик и

Казкрайкома, народный комиссар социального обеспечения, Мухаметкали

Татимов – герой гражданской войны, член партколлегии Казкрайкома, Хамза

Жусипбеов – председатель Казсовпрофа, Ашир Буркитбаев- секретарь

Крайсомола, первый ректор горно-металлургического института, Кайсар

Таштитов – секретарь Крайсомола, замнаркома просвещения, первый

секретарь Казкрайкома ВЛКСМ, Сакен Сейфуллин- поэт, писатель,

публицист, революционер, партийный и советский деятель, Ильс Кабылов-

преподаватель университета народов Востока (Москва), зав.отделом

пропаганды Казкрайкома, Санжар Асфендияров- первый профессор Средней

Азии и Казахстана, медик, историк, ректор института им. Марра (Москва),

нарком здравоохранения Туркестанской республики, ректор КазГУ и КазМИ,

Габбас Тогжанов – работник ЦК ВКП(б), председатель общества «ОДН»

(общество долой неграмотность), редактор газеты «Енбекши казах»,

председатель союза писателей Казахстана, Публицист, автор известной книги

«Дореволюционный казахский аул», Мирасбек Толепов – профессор

политэкономии, первый секретарь Казкрайсомола, зав. сектором

национальной печати ЦК ВКП (б) , вся эта когорта руководящих кадров была

расстреляна без суда и следствия, по решению особых троек и особых

совещаний. Жертвой тоталитаризма стала действительно образованная

высокоинтеллектуальная часть казахской элиты. Бахытжан Каратайулы,

Жанша Седалин, Мамбет Сералин, Абдолла Темирулы, Айдархан

Турлыбайулы, Мустафа Шокойулы, Джанша Досмаганбетулы, Бахыткерей

Кулмаанулы, Жакып Акбайулы, Сейлбек Жанайдарулы все они выпускники

юридического факультета Санкт-Петербургского университета. Были люди

получившие образование за пределами Российской империи: Жанак

Сультанбайулы – выпускник Варшавского ветеринарного института.

Газымбек Биримжанов получил образование в Германии и т.д., это ничтожно

малая часть того образованного слоя населения, который хотел добром и

правдой служить родному народу. Именно они организовывали движения,

партии, писали программы, уставы, проекты Конституции будущего

демократического Казахского государства. Но тоталитарная система не дала

им развернуться, проявить себя, направить свой талант во имя блага Родины.

Они были расстреляны, репрессированы, загнаны в концлагеря и ГУЛАГ.[6,

с.291]

На фоне всеобщего отрицания историками советского периода наличие

высокообразованного слоя интеллигенции у казахов, приведенные данные

покажутся невероятными. Но, тем не менее, это так. От преследования

сталинизма не уцелели даже те интеллигенты, которые были выдвинуты в

руководящие органы ЦК Компартии Казахстана. До репрессии в

200

руководящих органах ЦК Компартии Казахстана было 131 человек, члены

ЦК – 85, кандидаты в члены ЦК – 35, члены ревкомиссии - 11 человек, то к

концу, в результате постоянного поиска «врагов народа», осталось всего

лишь 68 человек.

Делая из этого всего вывод можно сказать, что и без того тонкий слой

научной, культурной элиты людей творческого труда после революции был

истощен, обескровлен немилосердными классовыми схватками, мясорубкой

сталинщины, выморочностью застоя. Такое не проходит даром. Согбенность

прочно печатались в облик, отечественного интеллигента. Однако и самые

беспросветные времена находились – пусть это были единицы – те, кто,

оставаясь верным себе, шел на прямую конфронтацию с властью, режимом,

расширяя зону грядущих перемен. Их мужество – в родословной нынешней

суверенной Республики Казахстан.

В годы Сталинского режима, была уничтожена элита, интеллигенция

многих народов в том числе и Казахстана. Интеллигенция, которая открыла

глаза народу, на все то что происходило в стране и за ее пределами, всегда

будут в памяти и в сердцах своего народа.

Список использованной литературы:

1. Т. Рыскулов. Избранные труды. Алматы, 1984

2. Казахстанская правда, 1991, 31 мая.

3. Б. Мустафин. Спасибо, что вернули веру. Казахстанская правда. 1997, 17 июня.

4. История Казахстана в пяти томах. Алматы: Атамура, 2010

5. Абдакимов А. Тоталитаризм: депортация народов и репрессия интеллигентов.

Караганда – 1997

6. Абдакимов А. История Казахстана с древнейших времен до наших дней.

Алматы, 2003

ДЕЛО СУДЬИ МУЛДАГАЛИ САГДАГАЛИЕВА

Ярочкина Е.В., Ярочкин Т.М., Баранова Т.В.

Костанайский государственный педагогический институт, г. Костанай,

Академический лицей города Костаная

В конце 30-х годов ХХ века, когда в СССР провозглашалась «победа

социализма в основном», национальная интеллигенция в Казахстане еще не

сложилась как социальная общность. Она продолжала оставаться

малочисленной. Голод 1921-33 годов оказал заметное влияние на медленный

рост количества специалистов – казахов. Невосполнимый ущерб

интеллектуальному кадровому потенциалу нанесли сталинские репрессии

1937-1938 и ранее 1929-1931 годы. Только за 15 дней февраля – марта 1938

года был расстрелян 631 человек – в основном цвет казахской интеллигенции

[1,с.85].

Патриотизм и национальное самосознание тогдашнее руководство СССР

воспринимало как национализм; мудрости и осведомленности казахов-

201

интеллигентов боялись, как боится нерачительный хозяин умного работника.

Поэтому с 1937 года одно за другим появляться Дела, которые

характеризуют жестокую командно-административную систему как

человеконенавистническую. Доминирование культа личности Сталина

объясняло то, что любые успехи приписывались его умению руководить, а

крупные фиаско умалчивались. Все это не замедлило сказаться на

общественно- политическом состоянии казахского общества. Поэтому

любого масштаба недостатки старались списать и объяснить, а где и

запугать людей путем фальсификации громких политических процессов. Не

обошла сия доля и Кустанайскую область. Работая в Государственном архиве

Костанайской области (далее ГАКО), в областном историко-краеведческом

музее (далее КОИКМ), мы обнаружили интереснейшие документы,

рассказывающие о событиях, относящихся к 1938 году. Якобы о раскрытии

деятельности антисоветской националистической организации, которой

руководил байдаков Бахиржан – секретарь Кустанайского обкома партии. В

это организацию были вовлечены: Камалов Темир – зав.совторготделом

обкома, Ахметов Шалтанбай – секретарь облисполкома, Сагдагалиев

Мулдагали – председатель облсуда, Юсупназаров – директор Семиозерного

лесхоза, Дильмухамедов – управляющий Госбанком, Сараходжаев Тушун-

редактор газеты «Большевиктык жел», Бухарбаев – секретарь

Медыгаринского райкома КПК, Измаилов Хайруш – секретарь

Амангельжинского райкома партии, Жаманкулов Карим- секретарь Урицкого

райкома партии, Умутбаев Таран – секретарь Убаганского райкома партии,

по списку 26 человек [2, л.1]. Байдаков Б. руководил мифическим областным

подпольным центром антисоветской повстанческо-вредительской

организации в кустанайской области. Будто бы это был заговор казахской

национал-фашистской организации, которая находилась в связи с

представителями Японии и согласовывала с ними вопросы о вооруженном

восстании и подготовке террористических актов против руководителей

партии и правительства Казахстана. Все они обвинялись по ст.58 п.2,7,10 и

11 УК РСФСР и обвинение предъявлено по ст. 58 п.8. Копия обвинительного

заключения направлена в облпрокуратуру 25 октября 1937 года. Утвердил

обвинительное заключение зам. начальника УНКВД по Кустанайской

области лейтенант госбезопасности Тюрин. Вел дел оперуполномоченный

УГБ сержант госбезопасности Насыров, согласовано оно было с начальником

госбезопасности Белозеровым [3, л.2].

И завертелся механизм репрессивной машины. Приведем документы,

касающиеся Мулдагали Сагдагалиева.

Лист 41. С.С. (совершенно секретно)

Прокуратура СССР. Секретарю Кустанайского

обкома КП(б) Казахстана

Тов. Кузнецову

Справка

Управление НКВД по Кустанайской области

202

«Об антисоветской националистической деятельности члена КП(б)

Сагдагалиева Мулдагалия» [4].

Сагдагалиев Мулдагали 1906 года рождения, уроженец Западно-

Казахстанской области, служащий, член КП(б) с 1931 года, работает

председателем Кустанайского облсуда.

Следствием по делу, вскрытой и ликвидированной антисоветской

националистической организации, изобличен. Изобличен обвинениями

Камалова, Ахметова, Дильмухамедова.

Выдать секретные директивы, обвиняется по статье 58, п.10,11 УК

РСФСР, на что прошу санкции.

Начальник УНКВД

Ст. лейтенант госбезопасности Павлов [5, л.41].

Из следственных документов видно, что многих из организации

Сагдагалиев не знал лично, хотя из «выбитых» признаний следует, что

именно эти люди были его личными друзьями. Таких парадоксов, де-юре и

де-факто не соответствующих, в деле достаточно. Имеется также опись

имущества, а это значит, что жена и дети остались не только без мужа и отца,

но и еще без средств и крова.

Лист 42. Опись на имущество.

1937 год октябрь. 8 часов.

Кустанай.

Я, оперуполномоченный Кустанайского ОГПУ НКВД, лейтенант

госбезопасности Гумиров рассмотрел следственное дело №9435

с.58.п.2,7,10,11 УК РСФСР, с конфискацией имущества, а поэтому в целях

обеспечения приговора суда и руководствуясь ст.121 «А» УПК

Постановил:

Произвести опись движимого и недвижимого имущества хоз-ва, которое

находится по улице октябрьской, дом 97 города Кустаная. Исполнение

настоящего постановления возлагается на начальника Кустанайской

городской милиции НКВД, копии настоящего постановления направляю в

облпрокуратуру и 8 отдел УГБ УНКВД для сведения.

Оперуполномоченный Кустанайского ОГПУ НКВД

Мл. лейтенант Госбезопасности Гумиров

Согласно: нач. 4 отдела УГБ НКВД лейтенант ГБ Белозеров [6, л.42].

Лист 43 Постановление о предъявлении обвинения

1937 сентябрь 20 город Кустанай

Я, начальник 4-го отдела УГБ Кустанайского облуправления НКВД

лейтенант ГБ - Белозеров, рассмотрев следственное дело №8334 по

обвинению Сагдалиева Мулдагалия, в преступлениях предусмотренных

ст.58.п.2,7,10,11 УК РСФСР,

Нашел:

203

Что Сагдагалиев М. достаточно изобличен в том, что состоял членом

антисоветской организации, существовавшей в Казахстане. Вербовал новых

членов антисоветской националистической организации, существовавшей в

Казахстане, вербовал новых членов в организацию, через которых лично сам

проводил контрреволюционную вредительскую работу по линии облсуда,

как в Кустанае, так и в районах кустанайской области, участвовал на

нелегальных сборищах организации, подготавливал повстанческие кадры для

вооруженного восстания для свержения Советской власти и отторжения

Казахстана от СССР, а поэтому на основании изложенного и руководствуясь

ст.128 УПК,

Постановил:

Гражданина Сагдагалиева М. 1906 года рождения, уроженца Западно-

Казахстанской области, по национальности казаха, по социальному

положению – служащий, бывший член КП (б) КАЗ ССР с 1926 года, бывшего

председателя Кустанайского облсуда, с 7 сентября сего года арестовать за

антисоветское участие в антисоветской националистической организации,

привлечь в качестве обвиняемого по следственному делу №8334, предъявив

ему обвинение, предусмотренное ст. 58 п.2, 7, 10, 11 УК РСФСР, копию

настоящего постановления направить в прокуратуру по Кустанайской

области и 8-го отдела УГБ УНКВД для сведения.

Начальник 4-го отдела УГБ УНКВД

Лейтенант госбезопасности Белозеров [7, л.43].

Обвинение предъявлено в масштабной антисоветской деятельности. Но

в деле много несоответствий, ну хотя бы два примера: Приговор суда

вынесен 25 октября 1937 года, а 8 октября 1937года производится опись и

конфискация имущества с ссылкой на приговор суда от 25 октября 1937г.;

Постановление о предъявлении обвинения датировано 20 сентября 1937 года,

а арестован 7 сентября 1937 года, то есть две недели никакого обвинения не

выдвигалось. Работая в фондах Костанайского областного историко-

краеведческого музея, мы обнаружили следующие документы, относящиеся

к делу №8434 (в музее хранятся фотокопии, оригиналы находятся в архиве

КНБ):

1. Приговор выездной сессии Военной Коллегии Верховного суда СССР

[8].

2. Заключение военного прокурора отдела ГВП подполковника юстиции

Лукьянова о прекращении дела против Сагдагалиева М. за отсутствием

состава преступления от 15 мая 1957 года [9].

Спустя столько лет восстановлено честное имя профессионального,

грамотного специалиста, представителя казахской интеллигенции М.

Сагдагалиева. Это только одна страница истории, высвеченная для того,

чтобы еще раз доказать: репрессии прошлись по всем классам и слоям

советского общества, был нанесен урон, который можно сравнить с потерями

в войне 1941-1945 годов. Но репрессии глубже ранили общество - шла

борьба против своего же народа, жестокая и ничем не оправданная, под

флагом борьбы большевизма против инакомыслящих. Все «признания» из

204

обвиняемых в государственной изменен выбивались путем применения

средневековых пыток. На основании документального материала

установлено, что Павлов и Тюрин (а именно их подписи на всех протоколах

доносов) были уволены из НКВД и осуждены за фальсификацию

следственных дел и превышение своей власти [10].

Список использованной литературы:

1. Абланов Х.Н. Формирование и судьбы казахской интеллигенции. - Алматы.

//Мысль, 1993, №5.

2. ГАКО (далее Государственный архив Костанайской области). Ф.125. Оп.5.

Д.14.Л.1

3. ГАКО. Ф.125. Оп.5. Д.14.Л.2.

4. Все документы в данной статье приводятся без правок.

5. ГАКО. Ф.125. Оп.5. Д.14.Л.41.

6. ГАКО. Ф.125. Оп.5. Д.14.Л.42.

7. ГАКО. Ф.125. Оп.5. Д.14.Л.43.

8. КОИКМ (Костанайский историко-краеведческий музей). НВФ. 11684.

9. КОИКМ. НВФ. 11686.

10. КОИКМ. НВФ. 11686.

205

3 СЕКЦИЯ. САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ТАРИХЫ БОЙЫНША ЖАҢА

ДЕРЕКТЕРДІ АЙҚЫНДАУ МЕН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ЖӘНЕ АҚТАУ ҮРДІСТЕРІ

СЕКЦИЯ 3. ПРОБЛЕМЫ ВЫЯВЛЕНИЯ И ИЗУЧЕНИЯ НОВЫХ

ИСТОЧНИКОВ ПО ИСТОРИИ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ И

ПРОЦЕССЫ РЕАБИЛИТАЦИИ

МЕХАНИЗМ РЕАБИЛИТАЦИИ ЖЕРТВ ПОЛИТИЧЕСКИХ

РЕПРЕССИЙ В КАЗАХСТАНЕ

Абдрахманова К.К.

кандидат исторических наук, доцент, Карагандинский

государственный университет им. Е.А. Букетова, г. Караганды

На сегодняшний момент одной из актуальных как в научном, так и в

общественном отношении, проблем новейшей истории Казахстана является

исследование процесса реабилитации политических репрессированных в

советское время.

К сожалению, до сих пор историография по проблеме «технологии»

процесса реабилитации имеет незначительное количество работ. На

сегодняшний день, известны работы в данном направлении Н. Адлер [1], А.Г.

Петрова[2], Ю. Стецовского [3].

В работе Н. Адлер особое внимание уделено социальной адаптации

возвращавшихся из ГУЛАГа жертв политических репрессий. А.Г. Петров

рассматривает реабилитацию как политико-правовой процесс. В его работе

упоминаются комиссии Прокуратуры – МВД – КГБ СССР по пересмотру дел

1954 – 1955 гг. В исследованиях Ю. Стецовского большая роль отводится

Комиссиям по реабилитации. Высказывая мысль о несостоятельности

разгрузочных комиссий 1954-1956 гг., он подчеркивает, что они занимались

скорее разгрузкой лагерей, нежели вопросами реабилитации.

В 2000-х годах был защищен диссертация А.Г. Петровым по правовой

сущности реабилитации [4].

Вопросы периодизации процесса реабилитации рассматриваются в

работах Ю.С. Борисова и A.B. Голубева [5]. Ими было выделено три этапа

реабилитации. Первый этап – с марта 1953 г. по 1967 г. (хотя мнения об

окончании этапа порой существенно расходятся). Второй этап – с 1987 г., с

момента создания Комиссии Политбюро ЦК КПСС по дополнительному

изучению материалов, связанных с репрессиями, имевшими место в период

30-40-х и начала 50-х годов. Третий этап (продолжающийся и поныне)

начался с 1991 г.

Понятие «политическая реабилитация» весьма относительно и

применимо в различных интерпретациях. Процесс политической

206

реабилитации разделен нами на отдельные процессы. В частности, нами

различаются юридическая реабилитация, то есть снятие чисто уголовных

обвинений с прекращением дела, и собственно политическая реабилитация,

связанная с восстановлением в партии и снятие запрета на упоминание имени

в печати и научной литературе.

Изначально реабилитацию в годы хрущевской оттепели проводили

органы КГБ, Верховный суд СССР, Генеральная прокуратура СССР,

Верховные суды и прокуратуры союзных республик (в том числе и Казахская

ССР). В годы перестройки и на современном этапе реабилитацией

политически репрессированных стали заниматься органы юстиции

Казахстана, Министерства национальной безопасности РК, Верховный суд

РК, Военная прокуратура и Военный суд РК, Генеральная прокуратура РК.

Реабилитация политически репрессированных граждан стало носить более

организованный, планомерный и открытый характер, нежели чем в советское

время.

После смерти И. Сталина и прихода к власти Н. Хрущева, практически

сразу же началось освобождение и реабилитация лиц, репрессированных при

сталинском режиме. Инициатива в этом деле, как признавал впоследствии Н.

Хрущев, поначалу принадлежала Л. Берия, который «поднял тогда этот

вопрос, подработал его, внес соответствующие предложения, и мы (т.е.

члены Президиума ЦК) согласились с ним» [6, с. 88].

27 марта 1953 года был принят Указ Президиума Верховного Совета

СССР «Об амнистии» согласно этому указу было установлено: «Освободить

из мест заключения и от других мер наказания, не связанных с лишением

свободы, лиц, осужденных на срок до 5 лет включительно. Освободить из

мест заключения осужденных, независимо от срока наказания, за

должностные и хозяйственные преступления, а также за воинские

преступления» [7, с.12].

В этот период реабилитация имела закрытый и ограниченный характер,

так как не представляла гражданам полного возмещения имущественного и

иного вреда.

Президиум ЦК КПСС 4 мая 1954 года принял решение о пересмотре

всех дел на лиц, осужденных за «контрреволюционные преступления» как

судебными, так и внесудебными органами, находившихся в то время в

местах заключения и ссылке на поселении [8, с. 25]. С этой целью были

созданы комиссии, в которые вошли руководящие работники Прокуратуры,

МВД, КГБ и Министерства юстиции СССР. Центральную комиссию

возглавил Генеральный прокурор СССР Р.Руденко, местные – прокуроры

республик, краев и областей [8, с. 28].

В Казахстане комиссия состояла из 5 человек, которую возглавил

Председатель Верховного суда КССР – Досанов, его заместители –

Королькова, Мамутова и члены Верховного суда – Бондаревский и Тлегенова

[7, с.14].

Порядок работы комиссий был определен совместным приказом

Генерального прокурора СССР, министра юстиции СССР, министра

207

внутренних дел СССР и председателя КГБ при Совете министров СССР от 19

мая 1954 года. Центральная комиссия получила право пересматривать дела

на лиц, осужденных Коллегией ОГПУ, Особым совещанием при НКВД –

МГБ – МВД СССР, Военной коллегией Верховного суда СССР, военными

трибуналами воинских частей, находившихся за границей. На

республиканские, краевые и областные комиссии был возложен пересмотр

дел на лиц, осужденных тройками НКВД–УНКВД, местным судами и

военными трибуналами и специальными судами (линейными и лагерными).

При рассмотрении указанных дел в случае признания факта репрессии

комиссии могли выносить постановления об отмене решения по делу и

полной реабилитации осужденного, переквалификации состава

преступления, сокращении срока наказания, применении Указа Президиума

Верховного Совета СССР от 27 марта 1953 года «Об амнистии», замене

ссылки на поселение. В отношении лиц, осуждение которых признавалось

комиссиями правильным, выносилось постановление об отказе в пересмотре

решения.

Постановления реабилитационных комиссий, вынесенные по делам на

лиц, осужденных внесудебными органами, считались окончательными. Не

подлежали рассмотрению дела на лиц, осужденных за побеги,

членовредительство, отказ от работы, а также отбывающих наказание за

«контрреволюционные преступления», при осуждении их в местах

заключения за уголовные преступления.

Реабилитация репрессированных особенно активизировалась после XX

съезда КПСС и принятого 30 июня 1956 года постановления ЦК партии «О

преодолении культа личности и его последствий» [7, с. 13]. Смерть Сталина

вызвала процесс демократизации в обществе, обновления законодательства, в

том числе уголовного и уголовно- процессуального, стабилизации

правопорядка и восстановления законности. В 1954 – 1961 годах было

реабилитировано более 700 тысяч человек [7, с.14].

Следствием доклада Никиты Хрущева на XX съезде КПСС и

постановления ЦК КПСС стала активизация работы по реабилитации

репрессированных за «контрреволюционные преступления». Из уголовного

кодекса была убрана 58 статья об ответственности за политические

преступления. В 1950 – 1960 гг. были реабилитированы более 500 тысяч

человек в СССР [7, с.14].

Начиная с 1954 года в отношении репрессированных граждан,

возобновляли дела по вновь открывшимся обстоятельствам, и как правило

результаты этих дел свидетельствовали о незаконном осуждении по

сфальсифицированным делам граждан. Действовавшим на тот период УПК

РСФС от 1923 года. Предусматривалось такое производство, и оно было

регламентировано статьями 373-378 УПК РСФСР [7, с.15].

Согласно статье 377. Ходатайства о возобновлении дела направлялись

заинтересованным лицам и учреждениям к прокурору. Прокурор, который,

получив такое ходатайство, а также по собственной инициативе, если

признавал нужным возбудить вопрос о возобновлении дела – производил

208

необходимое расследование, через органы дознания, или органы

предварительного следствия.

Ст. 378. По окончании расследования прокурор, если признавал

необходимость возбуждения дела, представлял акты расследования с

заключением непосредственно в Верховный Суд по кассационной коллегии.

В случае, когда дело расследовал прокурор Казахской ССР, акт

расследования представлялся в Верховный суд Казахской ССР, а в тех

случаях, когда дело расследовалось прокурором СССР, то акт расследования

направлялся в Верховный суд СССР или Верховный суд Казахской ССР. Это

зависело от того, в каком суде оно ранее было рассмотрено.

Возобновление дел, по которым состоялись ступившие в законную силу

судебные приговоры, допускалось по стать 373 УПК РСФСР в силу

открытия новых обстоятельств, каковыми признавались:

1) установление подложности доказательств, на которых основан

приговор;

2) преступные злоупотребления со стороны судей, постановивших

приговор;

3) все иного рода обстоятельства, которые сами по себе или вместе с

обстоятельствами, ранее установленными, доказывают невиновность

осужденного или участие его в менее тяжком или более тяжелом

преступлении, нежели то, за которое он был осужден. Новыми признаются

такие обстоятельства, которые не могли быть известны суду при вынесении

приговора.

Реабилитация в отношении большинства простых граждан носила

ограниченный, и даже половинчатый характер и сводилась чаще к смягчению

ранее вынесенных приговоров, которые включали в себя лишение свободы,

обычно на сроком от 5 до 25 лет, так же конфискацию имущества и

поражением на определенный срок в политических правах.

В Казахстане за период с 1 июня 1954 года по 1 июня 1956 года было

пересмотрено 28631 дело на 35853 человека (по неполным данным). Из них

прекращено дел в связи с полной реабилитацией в отношении 2855 человек,

переквалифицировано по составу преступления на 707 человек. Сокращены

сроки наказания для 17703 человек. К 9129 осужденным применен Указ от 27

марта 1953 года «Об амнистии». Ссылка отменена для 348 человек.

Приблизительно одной седьмой части осужденных было отказано

в изменении приговора (5111 человек) [9, с.73].

Анализируя отчеты комиссии по пересмотру дел на лиц, осужденных за

«контрреволюционные преступления», можно сделать вывод, что по

большинству дел комиссия приняла половинчатое решение, то есть

наказание не было отменено совсем, а лишь снижены сроки наказания с 10 до

5 лет. Так, например, рассматривая дело Фомина Якова Алексеевича,

осужденного 23 февраля 1949 года по статье 58–10 на 10 лет «за проведение

антисоветской агитации, за клевету на руководителей партии и

правительства», комиссия пришла к выводу, что его высказывания не носили

злостного характера, учли его участие в войне, отсутствие прежде судимости,

209

службу в Красной Армии, но, тем не менее, вынесла решение всего лишь о

снижении меры наказания до 5 лет[9, с. 78].

Таким образом, по своей сути реабилитация жертв политических

репрессий в 1950-е-начале 1970-х годов была неполной и являлась

политическим процессом. Комиссии, созданные в 1953 – 1956 годах,

отменяли приговоры, действуя избирательно. Основная статья,

рассматриваемая ими, была 58 УК РСФСР. По данной статье применялись

различные меры: кто-то был реабилитирован в связи с отсутствием состава

преступления, кому-то сократили срок наказания, но не отменили совсем, к

кому-то применили Указ от 27 марта 1953 года «Об амнистии».

В «период застоя» работа по реабилитации была приостановлена. Кроме

того замалчивались трагические событиях прошлых лет,негласно запретили

тему репрессий в художественной и исторической литературе.

Второй этап процесса реабилитации начался с образования 27 сентября

1987 г. Комиссии Политбюро ЦК КПСС по дополнительному изучению

материалов, связанных с репрессиями. Начало перестройки стало толчком к

продолжению работы по реабилитации, восстановлении честного имени

граждан. Реабилитация стало носить массовый характер. Благодаря изданию

указа Президиума Верховного Совета СССР от 16 января 1989 года «О

дополнительных мерах по восстановлению справедливости в отношении

жертв репрессий, имевших место в период 1930-1940-х годов и начале 50-х

годов» и Указа Президента СССР М.С. Горбачева от 13 августа 1990 г. «О

восстановлении прав всех жертв репрессий 1920-1950-х годов» [9, с. 35].

Произошло первое законодательное оформление процесса реабилитации

жертв политических репрессий. В эти годы в союзных республиках СССР

были приняты свои нормативные акты для ликвидации последствий

политических репрессий. В них особое внимание уделялось возмещению

ущерба бывшим политическим узникам.

Указ Президиума Верховного Совета СССР от 16 января 1989 года «О

дополнительных мерах по восстановлению справедливости в отношении

жертв репрессий, имевших место в период 1930-1940-х годов и начала 1950-х

годов» [9, с.38] имел особое значение для ускорения реабилитации, так как

благодаря этому указу были отменены все внесудебные решения,

вынесенные так называемыми «тройками» «двойками» и «особыми

совещаниями» в отношении незаконно репрессированных. В указе так же

оговаривалось, что это мера не распространяется на изменников родины и

карателей периода Великой Отечественной Войны, нацистских

преступников, участников националистических бандформировании и их

пособников, сотрудников органов безопасности.

Также шел процесс восстановления части необоснованно обвиненных в

политических преступлениях и подвергшихся репрессия членов партии. К

примеру за 1988-1989 годы при ЦК КПСС было рассмотрено 11.839 дел

коммунистов, реабилитированных в судебном отношении, из них 11.399

были восстановлены в рядах КПСС. Большая работа была проведена по

210

реабилитации части политэмигрантов, представителей рабочих и

коммунистических партий, иностранных граждан [9, с. 7].

13 августа 1990 года президент СССР Михаил Горбачев подписал указ

«О восстановлении прав всех жертв политических репрессий 1920-1950-х

годов»[7, с.39].

В соответствии с указом, были признаны незаконными,

противоречащими основным гражданским и социально-экономическим

правам человека репрессии, проводившиеся в отношении крестьян в период

коллективизации, а также в отношении всех других граждан

по политическим, социальным, национальным, религиозным и иным

мотивам в 1920-1950-х годах, права которых должны быть полностью

восстановлены.

Указ не распространялся на лиц, обоснованно осужденных за

совершение преступлений против Родины и советских людей во время

Великой Отечественной войны, в предвоенные и послевоенные годы.

В 1988-1990х годах было реабилитировано около 1миллиона граждан в

СССР. Общее число тех, кому возвращено доброе имя, составляет теперь

более двух миллионов [7, с.8–9]. Однако в начале 1990-х гг. процесс

реабилитации жертв политических репрессий приостановился.

В 1991 г. начался третий, современный этап процесса реабилитации

жертв политических репрессий как в СССР, так и в союзных республиках.

16 декабря 1991 года была создана комиссия по реабилитации жертв

политических репрессий Президиумом Верховного Совета РСФСР [7, с. 45].

12 декабря 1991 года Н.Назарбаев издал Указ «О реабилитации граждан

привлечённых к уголовной административной и дисциплинарной

ответственности за участие в событиях 17-18 декабря 1986 года в

Казахстане» [10, л. 51].

В 1993 году Верховный Совет РК принимает закон «О реабилитации

жертв массовых политических репрессий» [11]. Данный закон создан для

восстановления справедливости к людям, подвергшимся массовым

политическим репрессиям, с главной целью реабилитировать всех жертв

политических репрессий и восстановить моральную и материальную

компенсацию. Действия Законов не распространяются на изменников

Родины и карателей периода Великой Отечественной войны, нацистских

преступников, участников бандформирований и их пособников, лиц,

совершивших преступления против собственности (бандитизм, кража,

грабеж, разбой, воровство и т.д.), а также на сотрудников НКВД,

занимавшихся фальсификацией уголовных дел. Это было изложено и ранее в

Указе Президиума Верховного Совета СССР от 16 января 1989года. «О

дополнительных мерах по восстановлению справедливости в отношении

жертв репрессий, имевших место в период 1930-1940-х годов и начала 50-х

годов» [9].

Официально до 1993года, то есть до принятия закона о реабилитации,

органами прокуратуры было реабилитировано 75 тысяч человек.После

принятия закона работа по реабилитации заметно активизировалась. По

211

состоянию на 1 января 2000 года органами прокуратуры рассмотрено 20524

архивных уголовных дел в отношении 31666 человек, 25924 из которых

реабилитированы, в том числе 92 участника декабрьских событий 1986 года.

Кроме того, рассмотрено 240004 материала в отношении спецпереселенцев,

204389 из которых реабилитированы [12]. Таким образом, всего по

республики реабилитировано свыше 305 тысяч незаконно репрессированных

граждан Казахстана. Сейчас в архивах органов прокуратуры и КНБ

нерассмотренных уголовных дел не имеется. Однако следует заметить, что в

архивах Узбекистана еще находится на хранении 583 архивных уголовных

дел в отношении 740 граждан Казахстана, осужденных военными

трибуналами, дислоцированными на территорию Казахской ССР, а так же 17

тысяч материалов на спецпоселенцев, находившихся на поселении в Южно-

Казахстанской области. Сейчас решается вопрос о передачи дел в нашу

страну для рассмотрения по существу.

Учитывая многочисленные обращения граждан, общественных

объединений и организаций Республики, в целях укрепления

общенационального согласия, общественно-политической стабильности

Президент РК подписал Указ от 30 декабря 1996 г. «Об объявлении 1997

года Годом общенационального согласия и памяти жертв политических

репрессий» [13]. Так же был подписан указ от 5 апреля 1997 г. «Об

установлении Дня памяти жертв политических репрессий 31 мая» [14].

Ход реализации реабилитации после опубликования самого закона

проходил достаточно интересно. В частности, нами в фондах

Карагандинского государственного архива были обнаружены годовые отчеты

и информационные письма Генеральной прокуратуры Республики Казахстан.

Согласно документам, в феврале 1997 года во всех областях республики

были созданы комиссии, то есть рабочие группы по надзору за точным и

единообразным применением Указов Президента Республики Казахстан от

12 декабря 1991 г. «О реабилитации граждан, привлеченных к

ответственности за участие в событиях 17-18 декабря 1986года в Казахстане»

[10, л. 51].

В 1998 г. Управлением по надзору за законностью судебных

постановлений и исполнения наказаний по уголовным делам прокуратуры

Республики были изучены и проанализированы информации областных

прокуроров по выполнению задания Генеральной прокуратуры от 1 октября

1997 года «Об исполнении и соблюдении Закона РК «О реабилитации жертв

массовых политических репрессий» [10, л. 51].

Как известно в числе первых указов, подписанных Президентом

Республики Казахстан в новой столице, был и Указ об объявлении 1998года –

Годом народного единства и национальной истории. Научной

общественности предстояло исследовать «белые пятна» в Отечественной

истории, ввести в научный оборот новые ранее засекреченные архивные

материалы, открыть новые имена и т.д.

В 1997 году органами прокуратуры было рассмотрено 3118 архивных

уголовных дел на 5392 человека, реабилитировано 4419 лиц по 2545

212

уголовным делам, отказано 973 лицам по 587 делам. Из них отделом

Генеральной прокуратуры изучено 737 дел на 2199 лиц, отказано в

реабилитации 211 гражданам по 61 делу [15, л. 71].

В 1998 году было рассмотрено 9381 уголовное дело в отношении 14960

человек, из которых реабилитировано 12901, отказано в реабилитации 2059

лицам [15, л.71].

Как отмечается в отчетах наибольшее количество уголовных дел было

рассмотрено в 1997 году органами прокуратуры в Кызылординской области –

813 дел, Северо–Казахстанской – 229, Восточно-Казахстанской – 134 и

центральным аппаратом Генпрокуратуры –737 [15, л.72].

Однако, были выделены минусы по реабилитации в работе нескольких

прокуратур областей Республики. В частности, прокуратурой

Карагандинской области, в остатке которой на начало 1997 г. имелось 1201

архивное уголовное дело, рассмотрено за год всего 170 дел (в остатке на

01.01.98 г. – 1031 дел). На начало 1997 года в остатке Главной военной

прокуратуры имелось 4300 архивных уголовных дел, из которых ими было

рассмотрено всего лишь 530 дел [16, л. 29]. Должного внимания данному

вопросу не было уделено в прокуратурах Актюбинской (при остатке на

начало года 450 дел рассмотрено 39 дел), Северо-Казахстанской (остаток 111,

рассмотрено 22), Павлодарской (остаток 40, рассмотрено 10) областей [16,

л.30]. По приказу Генеральной прокуратуры архивные уголовные дела,

оставшиеся в остатке, подлежали рассмотрению до конца 1997 года.

Тем не менее, были выделены отличившиеся полным исполнением

Закона «О реабилитации…» области: Акмолинской, Жамбылской,

Мангистауекой и Южно-Казахстанской областей [16, л.30].

В целом по республике по состоянию на 1 января 1998 года остались

нерассмотренными 7298 архивных уголовных дел [15, л.73].

Анализ изученных Генеральной прокуратурой следственных дел того

времени показал, что расследование по ним проводилось с грубейшими

нарушениями законности, каких-либо доказательств об антисоветской

преступной деятельности привлеченных к ответственности лиц в материалах

дела, в подавляющем большинстве не имелось. Не существовало никаких

«блоков», «центров», различных партий, а обвинения против участников

этих «организаций» фальсифицировались в ходе следствия и судебного

разбирательства. Признание вины осужденными добивалось в результате

физического и психического воздействия. В судебные заседания, которые как

правило, длились не более 10-15 минут, свидетели, а порой и подсудимые не

вызывались. Более того, имели место повторные осуждения за одни и те же

действия [10, л. 53].

Пик обращений граждан по вопросам реабилитации пришелся на 1997-

1998 годы, то обусловлено тем, что 1997 год был объявлен Годом

общенационального согласия и памяти жертв политических репрессий.

Процесс реабилитации нельзя считать законченным он продолжается и

сейчас.

213

Список использованной литературы:

1. Адлер H. Трудное возвращение. Судьбы советских политзаключенных в 1950-

1990-е годы. М.: «Звенья», 2005. – 318 с.

2 Петров А.Г. Реабилитация жертв политических репрессий: опыт исторического

анализа. М., 2005. – 285 с.

3. Стецовский Ю.И. Реабилитация // Право и жизнь. – 1994. – № 6. С. 31 – 56.

4. 19 Петров А.Г. Типология репрессий в СССР: опыт историко-правового анализа:

монография. - М.: Центр гуманитарной литературы «РОН», 2004. – 308 с.

5. Борисов Ю.С., Голубев A.B. Политическая реабилитация в СССР (1950-1960-е

гг.) в освещении западной историографии // Отечественная история. – 1992. – № 5. – С.

205-209.

6. Смирнов С. Хрущевская «оттепель»: пределы десталинизации // Вопросы

истории. – 1992. – № 6–7.

7. Реабилитация: политические процессы 30-50-х годов // Под общ.ред А.Н.

Яковлева. –М.,1991. – 575 с.

8. Наумов В.П. Н.С. Хрущев и реабилитация жертв массовых политических

репрессий // Вопросы истории. – 1997. – №4. – С. 21-28.

9. Кстаубаева У.А. Реабилитация жертв политических репрессий в постсталинский

период (1953–1968 гг.) в Казахстане: особенности и противоречия // Исторические

исследования: материалы III междунар. науч. конф. (г. Казань, май 2015 г.). – Казань: Бук,

2015. – 255 с.

10. ГАКО, Ф. 205. Оп. 6. Д. 1381.

11. Закон РК от 14 апреля 1993 года «О реабилитации жертв массовых

политических репрессий» (с изменениями и дополнениями от 19.01.2001 г. // Электронная

база законодательства «Параграф», 2011.

12. Казахстанская правда. – 2000. – 30 мая.

13. Указ Президента РК «Об объявлении 1997 года Годом общенационального

согласия согласия и памяти жертв политических репрессий» //Сборник нормативно-

правовых актов о реабилитации жертв массовых политических репрессий. Алматы: Жетi

Жаргы, 1997. – 64 с.

14. Указ Президента РК «Об установлении Дня памяти жертв политических

репрессий» // Казахстанская правда. – 1997. – 6 апреля.

15. ГАКО. Ф. 205. Оп. 6. Д. 1416.

16. ГАКО. Ф. 205. Оп. 6. Д. 1384.

СОСТОЯНИЕ ТРУДОВОГО ФОНДА ПРИ СТРОИТЕЛЬСТВЕ

УГОЛЬНОГО РАЗРЕЗА № 4 ГУЛЖДС НКВД СССР

Аупенова А.У., Тарасов С.П.

Карагандинский политехнический колледж, г. Караганда

Война повлияла на принятие целого ряда документов,

регламентирующих деятельность НКВД СССР и его структур, в том числе и

Главного управления лагерей железнодорожного строительства (ГУЛЖДС)

НКВД СССР. Сотрудники ГУЛЖДС НКВД СССР участвовали в

выполнении сложных стратегически важных задач. Они несли потери,

совершали ошибки. Дискуссионным продолжает оставаться вопрос о

целесообразности привлечения к выполнению поставленных правительством

страны задач специальных служб и контингента. В сложившейся сложной

214

исторической ситуации анализируемого периода подобные меры с позиции

человеческой, с одной стороны, нельзя назвать гуманными, с другой, в

отсутствие альтернативных вариантов, можно считать единственными.

Целью исследования является изучение и раскрытие особенностей

формирования и использования трудовых ресурсов при строительстве

гражданских объектов ГУЛЖДС НКВД СССР на примере строительства 4-го

угольного разреза ГУЛЖДС НКВД СССР.

Теоретической и методологической основой исследования явились

архивные данные, материалы, публикуемые в средствах массовой

информации. В работе использованы количественные методы исследования,

что позволило не просто получить мнения и положения, гипотезы и

предположения, ранее уже сформированные при помощи качественных

методов, а выяснить точные количественные значения изучаемых

показателей.

Во исполнение постановления № 3013с от 09.03.1943 г. «О развитии и

добыче угля открытым способом в Карагандинском угольном бассейне»

приказом № 00486 НКВД СССР от 16.03.1943 г. было организовано

Управление строительства Карагандинского угольного разреза № 4 и

исправительно-трудового лагеря Народного Комиссариата внутренних дел

СССР (Карстрой НКВД СССР) с годовой мощностью 1,5 миллиона тонн

вместе с подъездными путями, отвальным хозяйством и подсобными

сооружениями.

Приказом по управлению № 2 от 22.04.1943 г. было организовано три

строительно-лагерных отделения, подчиненных непосредственно

управлению:

- Строительно-механизированное отделение № 1;

- Автостроительное отделение № 2;

- Железнодорожно-строительное отделение № 3 [1, с. 43-45].

Строительство угольного разреза, возложенное Государственным

Комитетом Обороны на НКВД СССР, осуществлялось силами контингента

исправительно-трудовых лагерей (Алтайлаг, Печерлаг, Приволжлаг,

Севдвинлаг, Широклаг НКВД СССР), мобилизованных трудпереселенцев,

интернированных немцев, вольнонаемных и завершилось в основном в марте

1944 г. с мощностью добычи четырех тысяч угля в сутки. Приказом

управления № 110 от 22.03.1944 г. в связи с окончанием строительства

углеразреза № 4 оно было реорганизовано. Этим приказом ликвидированы

второе, третье отделения, первое отделение оставлено для окончательного

завершения строительства. Реорганизованному управлению придавались

функции ликвидационного комитета.

Для организации эффективного распределения трудовых ресурсов весь

контингент лагерей НКВД делился на три категории физического состояния,

обозначавшиеся аббревиатурами: «ТФТ» - контингент, годный к тяжелому

физическому труду, «СФТ» - физическому труду средней тяжести и «ЛФТ» -

легкому физическому труду. Для каждой категории определялись свои

нормы выработки и, соответственно, питания: заключенные категории

215

«ТФТ» были обязаны выполнять 100 % нормы; если заключенные «СФТ»

работали на общих работах, им засчитывалось 75 % нормы за 100%, «ЛФТ» -

50% нормы за 100%. Лагерная статистика выделяла также четвертую

категорию - инвалидов. Инвалиды не работали сдельно и получали

гарантированный паек. К категории «ЛФТ» относили людей нездоровых или

физически слабых (например, с диагнозом резкое физическое истощение), но

способных трудиться на вспомогательных работах (сортировочных,

сельскохозяйственных или др.) Учет заключенных, спецконтингента,

мобилизованных немцев классифицировался по признаку трудового

использования. Весь трудовой фонд ИТЛ делился на четыре группы с

литерными наименованиями:

- группа «А» - контингент, занятый на основных работах (производстве,

строительстве и проч.);

- группа «Б» - обслуживающий персонал и управленческий аппарат;

- группа «В» - неработающий контингент по причине болезни и

нетрудоспособные;

- группа «Г» - неработающий контингент по разным другим причинам

(например, помещенные в карцер или «отказчики»).

Руководством ГУЛАГа было определено соотношение этих групп для

наиболее эффективного функционирования лагерной экономики. Основной

трудовой контингент, т. е. группа «А», должен был составлять не менее 85%

от списочного состава заключенных ИТЛ, на остальные группы отводилось

не более 15% численности (из них: группе «Б» - 9-10 %, группам «В» и «Г» -

5-6 %.) [2, с. 96-97]. Как мы видим, данная классификация базировалась на

показателях фактического трудового использования контингента, не

учитывая его физическое состояние и возможности.

На основе архивных данных - ежемесячных статистических отчетов

Управления строительства угольного разреза № 4 НКВД СССР за период

июль-декабрь 1943 г., составлена таблица показателей трудового фонда.

Данные таблицы 1 позволяют провести объективный анализ количественного

соотношения групп трудового использования к рекомендуемым лимитам.

Таблица 1 Трудовой фонд угольного разреза № 4 (июль-декабрь 1943 г.)

Показатель

Период

1943 год

ию

ль

авг

уст

сен

тябрь

окт

ябрь

но

ябрь

де

кабрь

ко

ли

чес

тво

%

ко

ли

чес

тво

%

ко

ли

чес

тво

%

ко

ли

чес

тво

%

ко

ли

чес

тво

%

ко

ли

чес

тво

%

Гр

уп

па

А

(чел

овек

)

Заключенные 2189 34 2276 36 2153 36 2170 37 2115 37 2044 37

Трудмобилизован-

ные 4074 63 3960 62 3715 62 3288 56 2728 48 2492 45

Немцы 163 3 166 2 167 2 456 7 877 15 1057 18

216

Всего: 6426 100 6402 100 6035 100 5914 100 5720 100 5593 100 Г

ру

пп

а Б

(чел

овек

) Заключенные 225 48 246 51 269 50 280 51 263 46 258 44

Трудмобилизован-

ные 226 49 219 46 249 47 234 43 229 40 245 42

Немцы 15 3 16 3 17 3 35 4 75 14 84 14

Всего: 466 100 481 100 535 100 549 100 567 100 587 100

Гр

уп

па

В

(чел

овек

)

Заключенные 422 80 436 79 471 75 477 71 521 76 580 75

Трудмобилизован-

ные 101 19 114 20 154 24 185 27 124 18 113 15

Немцы 4 1 2 1 3 1 10 2 40 6 83 10

Всего: 527 100 552 100 628 100 672 100 685 100 776 100

Гр

уп

па

Г

(чел

овек

) Заключенные 38 79 19 83 21 91 26 62 37 57 34 51

Трудмобилизован-

ные 10 21 4 17 2 9 13 31 20 31 17 25

Немцы - - - - - - 3 7 8 12 16 14

Всего: 48 100 23 100 23 100 42 100 65 100 67 100

Ин

вали

ды

Заключенные 4 80 5 38 7 28 8 50 10 59 14 18

Трудмобилизован-

ные 1 20 8 62 16 64 6 38 5 29 17 22

Немцы - - - 2 8 2 12 2 12 45 60

Всего: 5 100 13 100 25 100 16 100 17 100 76 100

-

Итого: 7472 100 7471 100 7246 100 7193 100 7054 100 7099 100

[3, лл. 12 об., 13, 20, 34 об,44- 44 об., 55 об., 63 об.]

Из данных таблицы, характеризующей состояние трудового фонда

лагеря за июль-декабрь 1943 г. следует, что за анализируемый период

происходили изменения в количественном составе занятых как в

производственных, так и в обслуживающих процессах. Структурные

изменения затронули все группы, при этом заметно сократилось количество

группы «А» на 833 человека (12,96%). Это произошло по причине

сокращения численности трудмобилизованных на 1 582 человек (38,83%) на

фоне увеличения количества немцев на 894 человека (в 5 раз), которые были

привлечены для поддержания стабильности показателей, как того требовали

сжатые сроки запуска производственных мощностей строительства

угольного разреза № 4 для нужд фронта.

Принимая во внимание корректирующие мероприятия руководства,

ситуация в лагере оставалась сложной из-за увеличения численности

неработающих (группы «В» и «Г»). Таким образом, при снижении

количества отказчиков за счет принятых мер, и, несмотря на то, что их

количество было незначительным, меры административного воздействия на

контингент искореняющего воздействия не имели.

Особое внимание следует обратить на частые случаи инвалидности с 5

человек в июле 1943 г. до 76 в декабре. Среди причин частых заболеваний и

высокого травматизма выделялись:

217

1) климатические условия (засушливое лето; сырая, промозглая,

слякотная, ветреная осень; суровая зима);

2) общее истощение организма всех контингентов, связанное с

тяжелыми условиями труда;

3) преобладание ручного немеханизированного труда;

4) сложные бытовые условия;

5) скверное медицинское обслуживание.

Согласно данным таблицы 1, контингент группы «А» не достигал 85%, в

среднем его численность за июль-декабрь 1943 г. составила – 73,8%. Таким

образом, можно сделать вывод, что ощущался дефицит основной рабочей

силы из среды заключенных в объёме 11,2%. Все попытки руководства

увеличить число трудовых ресурсов за счет заключенных группы «А»

результата не имели ввиду того, что мероприятия увеличения численности

группы сводились к снижению количества контингента группы «В», т.е.

неработающих по причине болезни и нетрудоспособности. Данные таблицы

1 показывают нам, что за анализируемый период число больных группы «В»

выросло на 5%. Это произошло вследствие физического истощения от

тяжелых бытовых условий и неимоверно трудной работы, а также

сезонности. При сравнении показателей июля и декабря 1943 г. контингент

группы «В» увеличился на 249 человек, контингент группы «Г» на 19

человек.

За 1943 г. на строительстве и производстве отделением № 2

использовано 548 531 человеко-дней (ч/д), что составило 75,4%

обеспеченности от необходимой для выполнения программы работ

численности за 1943 г. Несмотря на большой разрыв в рабочей силе – 24,6%,

отделение имело в своем списочном составе 100 человек-малолеток в

среднем за 5 месяцев и 300 человек ЛФТ, которые могли быть использованы

на работах только с пониженными нормами в период ноября-декабря 1943 г.

и оздоровительную команду (ОК) в количестве 43 человек в среднем.

Из общего числа отработанных ч/дней на генсметные работы

приходилось 180 116 ч/д, что дало 38,0% к фактическому списочному

составу (в людях) против среднеплановых 37,4% за отчетный период.

Рабочая сила на генсметных работах выдерживалась за счет сокращения

тыловых глав группы «А». Использование рабочей силы по группе «А»

составило 478 201 ч/д, что дало 86,2 % к фактическому списочному составу

(в людях) против среднеплановых 85,2% за 1943 г. Превышение

среднепланового процента по группе «А» достигнуто за счет сокращения

групп «Б», «В» и «Г». Отделение стремилось к увеличению группы «А» с

целью выставить как можно больше рабсилы на генсметные работы, что и

было достигнуто.

Производительность труда за 1943 г. характеризовалась следующими

данными:

а) выполнение оперативных норм – 102, 5%

б) выполнение плановых норм – 87, 0% в том числе на разгрузке

автомашин – 102,5%, на разгрузке железнодорожного транспорта – 69,5%, на

218

укладке железнодорожного пути – 54,4%, на ВГС жилкомбытового

назначения-101,5% и на ВГС производственного назначения – 91% [4, л. 80].

Низкий процент выполнения отделением № 2 плановых норм объясняется

следующими факторами:

а) несоответствием фактического комплекса элементов работ (на

разгрузке и переработке грунта с железнодорожного транспорта) - элементам

работ, учтенных в нормах по плану;

б) завышенным нормированием комплексных плановых норм на зимний

период по сравнению с теми же нормами за летний период;

в) низким уровнем производственной и трудовой дисциплины среди

мобилизованных трудпоселенцев, выработка норм у которых в отличие

других контингентов была значительно ниже 100 %.

Группа «Б» составила 7,65% к фактическому списочному составу против

средне-плановых 7,9 % за 1943 г. Группа «В» составила 4,96 % к

фактическому списочному составу против среднеплановых 5,7 за 1943 г.

Кроме того, содержание неработающих инвалидов, учтенных в

общесписочном составе, дало 0,44 % к фактическому списочному составу.

Относительно высокий процент группы «В» объяснялся:

а) ростом в ноябре и декабре 1943 г. простудных заболеваний и в

результате несвоевременного получения зимнего обмундирования для

значительной части рабочего контингента;

б) завозом тифозной инфекции спецмобилизованными из Кустанайской

области.

Руководство строительства, изучив ситуацию в целом по лагерю и

учитывая сложившееся положение, изыскало средства на создание жилищно-

бытовых условий: зимние жилые помещения, оборудованные

индивидуальными койко-местами; обеспечение топливом, продуктами

питания. Распространение инфекционных болезней и рост группы «В»

приостановлены в результате принятия необходимых профилактических,

санитарных и карантинных мер. Таким образом, достигнуто снижение

количественного состава группы «В» и благодаря своевременному

выделению «ОК» удалось значительную часть этой группы перевести в

группы «ЛФТ» и «СФТ».

Группа «Г» составила 0,71% к фактическому списочному составу против

средне-плановых 1,2% за отчетный период. Наряду с предусмотренным

планом – по этой группе проходили 825 ч/дней – следственных, 863 ч/дней –

по необмундированности вследствие несвоевременного обеспечения всего

рабочего контингента зимним обмундированием, 436 ч/дней – отказчиков,

часть которых, как злостно влиявших на состояние трудовой и

производственной дисциплины, была направлена для исправления в

изолятор.

При имевших место положительных тенденциях в формировании и

использовании трудовых ресурсов организация труда за анализируемый

период была недостаточно налажена. Анализ архивных источников

позволяет нам сделать вывод, что причиной тому явились не только

219

субъективные, но и объективные факторы, среди которых можно выделить

диспропорцию в структуре производства, тяжелые условия труда и быта,

резко континентальный климат. Вследствие этого – снижение порога

усталости организма, физическое и моральное истощение, высокий уровень

заболеваемости и травматизма. Определяющим показателем являлось

увеличение численности трудовых ресурсов при отсутствии должной

квалификации и профессиональных навыков. Следует отметить, что на фоне

злоупотреблений, нарушений трудовой дисциплины, халатности, а зачастую

и преступных деяний в отношении трудового контингента со стороны

рядовой низовой администрации и руководства хозяйственных служб, задача

ГУЛЖДС НКВД СССР не сводилась к массовому уничтожению людей как

враждебного власти элемента. Напротив, шла кровопролитная война с

обилием жертв, и требовалось, по возможности, не только сохранить

контингент работающих, но и эффективно его использовать. Дефицит или

отсутствие ресурсов, увеличение без необходимости обслуживающего и

управленческого аппарата (группа «Б»), отсутствие должной квалификации

сотрудников минимизировали положительный эффект всех попыток, делали

их неэффективными. И, тем не менее, путем неимоверных усилий и жертв,

взятые публично обязательства, регламентированные правительством и

закрепленные в законодательных актах, выполнялись.

Список использованной литературы:

1. Аупенова А.У. Развитие угольной промышленности СССР в годы Великой

Отечественной войны на примере строительства разреза в Карагандинском угольном

бассейне // Вопросы исторической науки: материалы III междунар. науч. конф. (г. Москва,

январь 2015 г.). - М.: Буки-Веди, 2015.- C. 43-48.

2. Цепкалова А.А. Трудовые ресурсы на объектах строительства ГУЛАГа:

характеристика спецконтингента Челябметаллургстроя в 1940-е годы // Вестник

Челябинского государственного университета. – 2011. - № 12 (227). История. Вып. 45. – С.

90-98

3. Государственный Архив Карагандинской области (далее ГАКО). Ф. 108. Оп. 1.

Д. 14. 80 л.

4. ГАКО. Ф. 108. Оп. 1. Д. 16. 230 л.

220

ПОДБОР И ПОДГОТОВКА РАБОТНИКОВ

ВОЕНИЗИРОВАННОЙ ОХРАНЫ КАРЛАГА В 1930-Е ГОДЫ

Елеуханова С.В.

Карагандинский государственный университет им. Е. А. Букетова

г. Караганда

Научные публикации по истории исправительно-трудовых лагерей

периода 1930-середины 1950 гг. посвящены, как правило, проблемам

принудительного труда СССР, организации и дислокации ИТЛ,

количественного состава заключенных лагерей, становления и развития

советской карательной политики.

Статья посвящена малоизученному аспекту советской пенитенциарной

системы – охранным структурам Карагандинского исправительно-трудового

лагеря, подбору и подготовке работников военизированной охраны Карлага в

1930-е годы. Автором вводятся в научный оборот ранее не опубликованные

архивные источники. Исследование выбранной проблематики

актуализируется в связи с повышенным вниманием к правам человека в

целом. Признание Казахстаном ряда важнейших документов в области прав

человека, закрепление в конституции Республики Казахстан признанных

прав и свобод человека и гражданина – важные шаги в этом направлении.

Все институты и понятия права должны исходить из интересов человека.

Определяющим началом в такой работе может и должен служить прошлый

исторический опыт. Поэтому изучение истории репрессивных органов, в

частности, охранных структур Карлага, имеет научное академическое и

общественно-политическое значение.

В конце 1920-х годов возникла большая потребность в кадрах для

политико-правового аппарата принуждения и репрессий. Постановление

Совнаркома СССР от 11 июля 1929 года «Об исправительно-трудовых

лагерях» выдвинуло задачу организации лагерей в Сибири, на Севере, на

Дальнем Востоке, в Средней Азии. Одним из важнейших условий её

выполнения являлось укомплектование руководящего состава лагерей

чекистскими кадрами. В апреле 1930 года вышел указ ГУЛАГа ОГПУ «О

записи добровольцев из чекистских кадров на руководящую работу вновь

организующихся лагерей [1, л. 10]. Источниками пополнения рядов

военизированной охраны Карлага являлись чекисты, демобилизованные

служащие РККА, вольнонаёмные из гражданского населения, заключенные и

бывшие заключенные.

Только высший командный состав Управления и отделений Карлага

комплектовался кадровыми чекистами и вольнонаемными сотрудниками,

которые составляли незначительное число. Несмотря на предложенные

льготы, работники ОГПУ неохотно шли на работу в лагеря из своих элитных

подразделений. Подбор рядового и сержантского состава ВОХР Карлага

происходил преимущественно путём вербовки демобилизованных служащих

РККА. Вербовка проводилась через военные отделы партийных комитетов на

221

местах, через областные военкоматы, комитеты комсомола, спортивные

общества «Динамо» во всех городах Советского Союза. Так, приказом по

Управлению Карлага НКВД 1931 г. в личный состав военизированной

охраны лагеря были зачислены завербованные из частей РККА городов

Полоцка, Тюмени и Камышлова. В каждое отделение взводов охраны

Карагандинского лагеря прибыло от 40 до 60 завербованных

демобилизованных военнослужащих [2, л. 372].

Внимание штаба ВОХР Карлага было сосредоточено не только на

привлечении новых кадров, но и на закреплении на службе подлежащих

демобилизации стрелков охраны. Важную роль в осуществлении этих планов

сыграла пропагандистская и агитационно-массовая работа. Приём

добровольцев и завербованных производился особыми комиссиями,

образованными Управлением и штабом ВОХР лагеря в индивидуальном

порядке. Желающие представляли отзывы командиров и комиссаров частей о

предшествующей службе или отзывы партийных и профсоюзных

организаций.

Вопросы вербовки и подготовки кадров военизированной охраны

Карлага не сходили с повесток дня партийных активов, совещаний при

начальнике Управления лагеря и политотделе, подвергались тщательному

анализу. Так, совещание политотдела и штаба охраны Карлага

проанализировало итоги вербовочной компании 1931 г. Был отмечен общий

негативный итог вербовки. Среди демобилизованных солдат имелось

значительное число неграмотных и малограмотных людей [3, л. 107].

Армейский опыт этих людей с большей вероятностью толкал их на

применение насилия, если возникали проблемы с заключёнными. Более

важным было то, что их фундаментальное знакомство с советским режимом

и его основными институтами ограничивалось военной службой.

Анализируя источники воспроизводства кадров охраны Карлага, нельзя

обойти вниманием приток в неё вольнонаёмных из гражданского населения.

Отбор претендентов проводился на основе Закона «Об обязательной военной

службе», который определял классовый принцип формирования частей

ВОХР лагерей [4, с. 20]. Директивы, приказы ГУЛАГа не позволяли

допускать ослабление пролетарского и коммунистического ядра войск.

Органы ОГПУ-НКВД сделали ставку на люмпенизированные слои общества,

рассматривали их одновременно как свою опору и объект манипуляций,

выдвигая выходцев из этих слоев на все должности ВОХР ГУЛАГА. Анкеты,

заполняемые при поступлении на службу в ВОХР Карлага, содержали вопрос

об имущественном и социальном положении анкетируемого и его родителей

до 1917 года. Сокрытие «чуждого» происхождения рассматривалось в 1930-е

годы как тяжкое преступление и сурово наказывалось. В результате, для

целого ряда категорий населения возможность работать в органах ОГПУ

ограничивалась по национальному признаку, родственным связям,

происхождению. Социальное происхождение было значимым, но не

единственным и главным фактором, определявшим судьбу человека в

послереволюционном обществе. К середине 1930-х годов резко сократилось

222

значение данного фактора. Его место заняли политическая благонадежность,

идеологическая выдержанность. Умение всегда распознать врага партии, как

бы ловко тот не «маскировался», признавалось основным качеством

большевика [5, с. 41].

Показательна в этом отношении оценка бывшего заключённого,

классика лагерной литературы А. Солженицына. Подтверждая тезис о том,

что в тюремно-лагерную систему не может пойти человек способный хоть к

какой-нибудь полезной деятельности, он писал: «Какую систему морального

отбора устраивает им жизнь? Первый отбор – при зачислении в войска МВД,

в училища МВД или на курсы. Всякий человек, у кого хоть отблеск был

духовного воспитания, у кого есть хоть какая-то совестливая оглядка,

различения злого и доброго, будет инстинктивно, всеми мерами отбиваться,

чтобы только не попасть в этот мрачный легион. Но, допустим, отбиться не

удалось. Наступает второй отбор: во время обучения и первой службы само

начальство приглядывается и отчисляет всех тех, кто проявляет вместо воли

и твёрдости доброту. И потом многолетний третий отбор: все, кто не

представляли себе, куда и на что идут, теперь разобрались и ужаснулись. А

кому-то и втягиваться было не надо: они с самого начала такие» [6, с. 123].

Высказывания А.Солженицына эмоционально преувеличены, однако его

критический анализ кадровой политики ГУЛАГа, замечания о моральных

качествах вохровцев не лишены основания. В 1930-е годы в ВОХР Карлага, в

качестве рядовых стрелков, шёл набор людей, как правило, без

специальности, образования, но наделённых обострённым классовым чутьём

и имевших вкус к такой профессии. Объективная картина состояния

профессиональной пригодности лагерных кадров была удручающей.

Исправительно-трудовые лагеря обладали крайне незначительным числом

подготовленных и образованных работников. Более 90% коммунистов

Карлага если и имели какое-то образование, то не выше начального [7, л. 7].

Разительные противоречия между потребностями в лагерных кадрах и

уровнем их подготовки рано или поздно должны были всплыть на

поверхность. Эта проблема особенно обострилась в подразделениях

военизированной охраны, где нужна была специальная подготовка.

Чтобы поправить создавшееся положение, руководство Карлага

предприняло меры по развитию краткосрочных форм подготовки и

переподготовки лагерных кадров. Рядовой состав военизированной охраны

проходил двухнедельную подготовку по специальной программе

непосредственно в своих подразделениях. Особое внимание командиры

уделяли физической и военной выучке, изучению руководящих документов

ОГПУ-НКВД по вопросам организации и несения караульно-конвойной

службы. Только после проверки усвоения программы стрелки допускались к

работе [8, л. 148].

Самой распространённой формой повышения культурного и

профессионального уровня младшего и среднего начальствующего состава

ВОХР Карлага являлись ускоренные курсы. Такой подход был целесообразен

на короткий период, лишь для ликвидации, особенно острой нехватки

223

охраны в лагере. К тому же, курсы с сокращённым сроком обучения не

столько готовили квалифицированные кадры, сколько решали проблему

ликвидации неграмотности, уровень которой оставался по-прежнему

высоким. В 1930-х годах были созданы четыре школы ОГПУ: в г. Новом

Петергофе, г. Харькове, г. Бабушкине и г. Саратове. Задачами школ были не

только подготовка чекистских кадров для планового пополнения органов

ОГПУ, но и переподготовка действующего состава.

15 августа 1932 года при штабе ВОХР Карлага было учреждено учебное

отделение. Занятия организовывались по категориям обучающихся: рядовой,

младший, средний, старший начсостав. В учебную программу включалась

политическая, огневая, строевая подготовка, оперативная служба [8, л. 148].

Стрелки охраны обучались грамоте, счёту, проходили общеобразовательные

предметы. Приказы о ликвидации неграмотности считались боевыми.

Среди стрелков всеми способами культивировалось враждебное

отношение к заключённым, внушалась мысль, что перед ними жесточайшие

враги советского народа, особо опасные государственные преступники,

поощрялось жестокое обращение с осуждёнными, строго карались всякие

намёки на гуманность. Идеологические установки отразились на содержании

образования, на всей партийно-политической работе. В начале 1930-х годов

сложилась такая форма политического просвещения личного состава охраны,

как политическая информация, главная цель которой состояла в том, чтобы

знакомить бойцов с основами политики партии, с задачами военного

строительства, советским законодательством и конституцией СССР.

Успеваемость по боевой и политической подготовке влияла на служебную

аттестацию командного состава охраны. В аттестации отмечались

нижеследующие сведенья: 1 Учебная характеристика. 2 Общие сведения. 3

Личные и служебные качества. 4 Общий вывод о подготовке и соответствии

занимаемой должности [9, л. 75]. В 1932 году в систему командирской учёбы

включалась марксистско-ленинская подготовка. Процесс пропаганды и даже

непосредственного насаждения коммунистической идеологии и

нравственности в исправительно-трудовых лагерях осуществлялся через

Политический отдел Главного управления лагерей. В каждой директиве

Политотдела ГУЛАГа подчёркивалось, что «история партии является

важнейшим средством воспитания начальствующего и рядового состава, в

первую очередь коммунистов и комсомольцев, с предъявлением особо

повышенных требований к политработникам» [8, л. 148]. В соответствии с

указанием Политотдела в Карлаге была введена единая система партийного

просвещения. В низовой сети партпросвещения лагеря работали кружки

истории ВКП(б) и текущей политики. Помимо плановых политзанятий с

работниками охраны проводилась агитационно-массовая работа. Директива

Главного управления лагерей от 14 февраля 1933 года разъясняла: «Массовая

работа, в силу её гибкости, приспособленности к быстрому реагированию на

волнующие вопросы личного состава, разнообразия форм и методов, может и

должна стать одним из важнейших орудий повышения качества чекистско-

боевой подготовки и воспитания» [10, с. 139]. Агитационно-

224

пропагандистская работа формировалась на основе плана Центрального

Агитпункта Политотдела ГУЛАГа. Парторганизация лагеря ежегодно

выделяла для пропаганды и агитации среди личного состава охраны около

400 опытных партийных работников [9, л. 75]. Политорганы Карлага

использовали в пропагандистских мероприятиях среди вольнонаёмного

состава многочисленные формы: доклады, лекции, собрания, митинги,

индивидуальные и групповые беседы, кружки, наглядную агитацию и т.д.

Важное место в системе коммунистической пропаганды среди

заключённых и сотрудников лагеря занимала печать. В системе ГУЛАГа

выпускалось 37 наименований газет, из них : 5 – для военнопленных на

иностранных языках, 2 – на немецком, по 1 – на румынском, венгерском и

японском языках [11, с. 18].

Для сотрудников военизированной охраны исправительно-трудовых

лагерей издавалось 27 наименований многотиражных газет. В газете

«Чекист» предназначенной для охраны Карлага содержалось строжайшее

предупреждение: «Не подлежит распространению за пределами ВОХР», «Не

подлежит оглашению», «Печатается для ВОХР». Делу воспитания личного

состава охраны служила следующая установка: «Каждый чекист – это слиток

металла, чекиста нет без стального закала», означавшая, что каждый чекист

должен проявлять жестокость, беспощадность, бескомпромиссность и

непримиримость к «заклятым врагам советской власти» [11, с. 123].

Классовая борьба, враги – одна из основных тем вохровской печати, как и

всей печати страны в 30-е годы. Играя на патриотических чувствах людей,

периодическая печать лагеря настойчиво требовала «подкрутить ту гайку,

которая называется «классовая бдительность», «зорко охранять то, что

строим», «найти врага там, где он действует в тихую, а не только там, где он

по глупости орёт». «Классовые враги внутри лагеря ни на минуту не

ослабляют своей вредительской работы», - предупреждали военизированную

охрану [11, с. 124]. Вера в существование врага, в активную деятельность

вредителей насаждалась в лагере не случайно. Людям втолковывалась мысль

о второсортности общечеловеческих ценностей и идеалов – свободы,

человеческой личности, нравственности. Компания и борьба за бдительность,

за разоблачение «скрытых врагов» на страницах карлаговской периодики

оформлялась в призывы, приказы, инструкции. Политработники войск

делали всё для того, чтобы печатное слово стало мощным оружием в

политическом, воинском и культурном воспитании бойцов и командиров. В

системе военизированной охраны лагерей ОГПУ-НКВД-МВД печати

отводилась роль помощника командования в налаживании дисциплины, в

формировании «нового типа солдата – солдата пролетарской революции»

[11, с. 125]. Характерными чертами языка лагерной прессы, как и всей

идеологической машины сталинизма, были своеобразные клише и штампы,

патетические по звучанию, но мало соответствующие истине. Это

мистифицирование было направлено на превращение любого партийного

решения в непреложную истину.

225

Сталинская идея об обострении классовой борьбы по мере продвижения

к социализму послужила основанием для политических репрессий 1930 х гг.

Они не только обрушились на высший командный состав Красной Армии, но

и затронули органы НКВД. Были подвергнуты репрессиям руководящие

кадры Карлага. 29 декабря 1938 г. приказом по ГУЛАГУ № 212 старший

лейтенант О. Г. Линин был снят с должности начальника Карлага НКВД и

отдан под суд « за развал работы в лагере и вредительство». Ранее О. Г.

Линин был награжден почетным знаком ВЧК-ОГПУ, боевым оружием,

орденом Красного Знамени «за беспощадную борьбу с контрреволюцией» и

Юбилейным значком имени 15-летия КАССР. Военная Коллегия Верховного

Суда СССР приговорила к высшей мере наказания начальника 3 отдела

Карлага старшего майора ГБ Добродецкого [8, л.148].

Бывший председатель КГБ Казахской ССР генерал-майор В.М.

Мирочкин писал: «Архивные материалы изобилуют бездоказательными

обвинениями в принадлежности к националистическим, пантюркистским,

антисоветским, правотроцкистским, террористическим организациям, в

проведении шпионской деятельности в пользу польской, финской, японской

и других разведок» [12, с. 39].

В действительности имело место как сознательное истребление

правящим режимом честных и преданных делу партии коммунистов, так и

очищение органов НКВД от тех, кто явно злоупотреблял властью в

корыстных целях. При этом оба процесса переплетались, причём второй

помимо всего прочего камуфлировал первый.

Так, за 1939 год из НКВД было уволено 7372 человека (22,9 % от общей

численности), из них 66,5 % за должностные преступления,

контрреволюционную деятельность и по компрометирующим материалам

[13, с. 73].

Аналогичные кадровые перемещения произошли во всех эшелонах

власти. Так, если в 1921 г. в период первой генеральной чистки в Казахстане

из партии было исключено 2,1 тысяч человек, то в 1929 -1930 гг. – 5,8 тысяч

человек, в 1935 г. - 15,4 тысячи человек. В период репрессий 1937-1938 гг. из

ВКП(б) было исключено 9.223 коммуниста [14, с. 323]. В конце 1938 г. были

репрессированы все члены и кандидаты в члены ЦК КП(б) Казахстана и

ревизионной комиссии. Арестованы все члены ЦК КП(б) Казахстана И.

Курамисов, Б. Нурпеисов, Ж. Садвакасов, Н. Сыргабеков, К. Таштитов и др.

В ноябре этого же года решением бюро ЦК КП(б) Казахстана сняты с работы

24 ответственных работника, в том числе 18 секретарей райкомов партии [15,

с. 123-124].

К началу 1939 года была в целом завершена «кадровая революция». На

ХУШ съезде ВКП (б) в марте 1939 года И.В.Сталин объявил, что за период с

января 1934 года по март 1939 года на руководящие посты по

государственной и партийной линиям было выдвинуто более 500 тысяч

работников [13, с. 73].

Проводником кадровой политики стал партийный аппарат, позиции

которого усиливались по мере роста партии, и её влияния на управление

226

страной. К концу 1930-х годов в Управлении кадров ЦК ВКП(б),

начальником которого был Г. М. Маленков, имелся отдел кадров ГУЛАГа.

Кадрами Главного управления лагерей ведало тринадцатое отделение Отдела

кадров НКВД, которое в условиях острой нехватки кадров, способных

проводить политику руководства и пригодных к тому или иному виду

деятельности, занималось мобилизацией, постановкой на учёт и переброской

на «горячие» участки соответствующих кадров коммунистов [14, с. 121].

В 1939 году на руководящие должности в лагеря было направлено

свыше трёх тысяч коммунистов и более 1200 специалистов, только что

окончивших вузы. Сотни коммунистов из аппарата ЦК ВКП(б), из Главной

Академии пришли на работу в Центральный аппарат ГУЛАГа. Что касается

образовательного уровня, то надо отметить, он был невысок: лиц с высшим

образованием насчитывалось 8,8%, со средним – 22,4%, продолжали учёбу в

вузах – 7,9%, остальные кадры (60,9%) имели образование в объёме

нескольких классов школы [9, с. 88].

Растущая потребность в кадрах ИТЛ и колоний удовлетворялась

проверенным способом мобилизации. В течение полтора-двух лет на службу

в лагеря и колонии поступило более 150 тысяч новых работников. По

выражению заместителя наркома НКВД В. В. Чернышова, ЦК превратился в

те годы в «биржу труда», снабжая кадрами через районные комитеты партии

всю лагерную периферию [14, с. 420]. Очевидны были и издержки в

организации этого процесса. К их числу относилась, прежде всего,

количественная недостаточность набора в охрану лагеря и неравномерность в

уровне их квалификации. Направляемые на работу в НКВД комсомольцы и

коммунисты с гораздо большей охотой шли в органы безопасности, чем в

ГУЛАГ. В охрану не хотели идти, прежде всего, из-за субъективно тяжёлых

условий службы и её крайне низкой престижности. Положение осложнялось

не столько общей нехваткой кадров, сколько их абсолютной

профессиональной непригодностью [14, с. 218]. В деле боевой и

политической подготовки руководство Карлага проявляло формализм,

безответственность. На первый план выдвигались задачи политической, а не

качественной подготовки. Частое отвлечение стрелков на различные

хозяйственные работы приводило к невосполнимым потерям учебного

времени. Результат такой подготовки был везде один и тот же – не

выполнение учебной программы. Такие причины как непрестижность

профессии, необеспеченность жилплощадью, не благоустроенность быта, а

также нерешенность проблемы организации конвойно-караульной службы

приводили к значительной текучести кадров, отрицательно сказывающейся

на закреплении в подразделениях охраны.

В кадровой политике исправительно-трудовых лагерей проявились два

направления – добровольное и принудительное. К добровольному

направлению, относился набор кадровых чекистов, вольнонаёмных граждан

и вербовка демобилизованных военнослужащих Советских Вооружённых

Сил. Принудительное – использование заключённых и бывших заключённых

в службе охраны лагеря. Наблюдается приоритетная роль партийных органов

227

по отношению к структурам правопорядка, которая проявилась по основным

направлениям кадровой политики, определении направлений ее

деятельности. При подборе работников охраны Карлага уделялось внимание

не столько их образовательному и профессиональному уровню, сколько

социальному происхождению. Решающую роль играла оценка идейно-

политических качеств. Под этим, как правило, понималась готовность

безоговорочно следовать решениям партийного руководства.

Процесс подготовки личного состава ВОХР Карагандинского лагеря

включал комплекс мер политического, административного, образовательного

и идеологического характера. Сталинская кадровая политика при всём том,

что она была мощным инструментом власти, содержала в себе органические

недостатки, которые подтачивали организационно-политическую систему

сталинизма. К их числу относится количественный недостаток набора в

военизированную охрану Карлага и низкий уровень профессионализма её

работников.

Список использованной литературы:

1. Архив Управления Комитета по правовой статистике и специальным учетам

Генеральной прокуратуры по Карагандинской области (Архив ПС и СУ) Ф.16 Оп.7. Д.43.

2. Архив ПС и СУ Ф.16 Оп.5. Д.12.

3. Архив ПС и СУ Ф. 16 Оп. 11. Д. 567.

4. Гордиться службой во внутренних войсках // Отв.ред. А. П. Поздняков. –М.,

1964. – 220 с.

5. Смирнова З. Г. В происхождении своем никто не виновен // Отечественная

история. – 2003. – №4. – С. 38

6. Солженицын А. И. Архипелаг ГУЛАГ: Опыт художественного

исследования.1918-1956. В 6 т. – Т. 6. – М.,1990. – 332 с.

7. Архив ПС и СУ Ф. 16 Оп.3. Д. 21.

8. Архив ПС и СУ Ф. 16 Оп.62. Д. 567.

9. Архив ПС и СУ Ф. 16 Оп.11. Д. 193.

10. Войска называются внутренними. Краткий исторический очерк // Отв.ред. И.К.

Яковлев. – М.,1982. – 365 с.

11. Горячева А.Ю. Пресса ГУЛАГа (1918-1955). – М.,1996. – С.120-125

12. Шаймуханов Д.А., Шаймуханова С.Д. Карлаг. – Караганда, 1997. – 175 с.

13. Ваксберг А. И. Царица доказательств. Вышинский и его жертвы. – М.: Книга и

бизнес, 1992. – 349 с.

14. Иванова Г. М. Апогей и крах сталинизма. ГУЛАГ: государство в государстве. –

М., 1997. – 511 с.

15. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг. Сб.док. / Отв. ред. Л.Д.

Дегитаев. – Алматы: Казахстан, 1998. – 336 с.

228

КАЗАХСТАНСКИЙ ГОЛОД В НАЧАЛЕ 20-Х ГГ. ХХ В.:

ИСТОРИОГРАФИЯ ПРОБЛЕМЫ

Карсакова Г.Б., Абуев К.К.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова,

г. Кокшетау

Голод до сих пор является табу человеческой цивилизации, поскольку

всегда затрагивал наиболее важные проблемы политического и социального

характера. Это несоответствие между важностью вопроса и отношением к

нему особенно заметно, когда мы сравниваем голод с другими бедствиями,

не раз опустошавшими мир, например, войнами и эпидемиями.

Первая четверть XX века для России оказалась чрезвычайно тяжелой, ее

постигли невиданные ранее социальные катаклизмы: первая мировая война,

восстание 1916 г. в Казахстане, революция 1917 года и гражданская война.

Однако даже на этом фоне выделятся своими масштабами голод 1921 года,

который был значительно усугублен военными потерями в Первой мировой

и гражданской войнах и сопровождался эпидемиями различных болезней,

что привело к огромным потерям.

Проблема изучения голода 1921 г. остается одной из дискуссионных в

отечественной историографии. Между тем исследование темы голода начала

1920-х гг. и важных проблем связанных с ней, позволяет серьезно дополнить

картину развития страны в один из трагических периодов ХХ века. В начале

1920-х годов политика советского государства была нацелена на скорейший

перевод страны на мирный лад, а затем, с марта 1921 г., на переход к нэпу.

Голод, начавшийся в отдельных районах в 1920г., и зачастую в 1919 г., не

был предметом специального рассмотрения, поскольку нехватка

продовольствия в систему на всем протяжении Гражданской войны.

В советский период наибольшей поддержкой пользовалась мысль об

активной политике РКП (б) и государственных органов в борьбе с голодом

начала 20-х годов, чем мысль об обратном влиянии его на политические

процессы в стране.

Изучение этой темы осложнено многими наслоениями, возникшими, к

сожалению, в отечественной науке за последние десятилетия, которые

мешают правильному освещению вопроса парадоксами. Уже с 20-х годов в

ней отчетливо прослеживаются три основных точки зрения:

пробольшевисткая, антибольшевисткая и научно-объективистская,

освещающая проблему с точки зрения экономики российского сельского

хозяйства.

Проблема голода освещалась в периодических изданиях 20-х годов ХХ

века, где авторами статей были государственные служащие, которые

непосредственно занимались сбором и систематизацией информации

получаемых с мест. В небольшие агитационно-пропагандистского толка

брошюры, подготовленные большевистскими деятелями той эпохи,

включены речи, выступления, доклады и беседы, которые далеки от научных

229

подходов, но важны в том отношении, что содержат марксистские

методологические посылки, сводящие причины голода к деятельности

царского и Временного правительств, к отсутствию дождей. То есть все то,

на чем позже будет базироваться советская историография. Так, например,

дидеры и идеологи партии большевиков (такие как Л.Д. Троцкий, К.Б. Радек,

Е.И. Ярославский) написали в 1921г. ряд небольших, но публицистических

брошюр и статей, посвященных как проблеме голода, так и борьбе с ним. Эти

работы носили агитационно-пропагандисткий характер. Их лейтмотивом

было утверждение, “что голод – стихийное бедствие, которое нельзя было ни

предвидеть, ни предупредить” [1].

Эту точку зрения брал под сомнение представитель русской эмиграции

Д.О. Линский, который писал: “… Когда Россия была государством, а не

партийной территорией, угрозу голода всегда предвидели и распространение

бедствия предупреждали. Существовал постоянный орган государственного

управления: сельская продовольственная часть… Напротив: никакой

организации продовольственной помощи населению на случай недорода

коммунистическая власть не создала” [2, с.30]. Более взвешенную позицию

занимали экономисты-аграрники 20-х годов, обработавшие громадный

материал сельскохозяйственных переписей и статистических обследований.

В книгах и статьях А.И. Хрящевой, Н.Д. Кондратьева и П.И. Попова дана

детальная картина развития сельскохозяйственного производства,

социальных процессов в годы первой мировой и гражданской войн, в начале

восстановительного периода [3]. Авторы впервые поставили вопрос о

кризисе сельскохозяйственного производства, попытались вскрыть его

причины и влияние на экономическое развитие страны. Сам по себе

неурожай 1921 г., считают исследователи, не мог стать первостепенной

причиной голодной катастрофы, так как такое падение урожайности России

переживала и ранее без серьезных последствий. Голод, по их мнению, был

следствием отсталости сельскохозяйственного производства, усугубленной

такими последствиями первой мировой и гражданской войн как сокращение

площади посева и численности рабочих рук, а также связан с ошибками в

проведении продовольственной политики Советского государства.

В историографии со времени гражданской войны до настоящего момента

произошли концептуальные изменения в исследовании темы. В советской

историографии вопросам продовольственной политики уделялось большое

внимание. Но авторы видели свою задачу только в одном - в доказательстве

объективной необходимости и социальной справедливости использования

тех методов работы, которые утвердило Советское правительство. В

различных научных исследованиях, посвященных изучению проблем

гражданской войны, в том числе и научному анализу политики военного

коммунизма, неизменно в основе анализа и выводов лежал формационный

подход.

В казахстанской исторической науке данная тема не получила развития,

но в российские историки продолжали ее рассмотрение. Одни воспринимали

отказ от социалистического строительства как разрушительный процесс,

230

другие - как возвращение на прогрессивный путь развития. Все это имеет

самое прямое отношение к изучению гражданской войны, в частности

политике военного коммунизма. Так как в исторической науке новой России

сторонники социалистического пути развития продолжали разрабатывать

проблемы продовольственной работы, оценивая политику в рамках

классовой борьбы и в интересах преобразований, предпринятых

большевиками. Противники социалистической идеи подвергали критике всю

деятельность большевиков по выходу из продовольственного кризиса,

основываясь фактически на старой методологической базе. Одним из первых

исследователей проблемы голода 1921-1922 годов в Казахстане был Н.И.

Мардаровский. Он активно занимался пропагандисткой и просветительской

работой, принимал участие в борьбе с голодом. Автор в своем труде

утверждал, что голод и нищета присущи, только малокультурным странам.

По его мнению, причинами голода были безграмотность населения,

колониальная политика царизма, первая мировая и последовавшая за ней

гражданская войны.

Во второй половине 1920-х – начале 1930-х гг. о первом советском голоде

заметными стали только две статьи в «Большой советской энциклопедии».

Автором первой под коротким названием «АРА» был К.И. Ландер, в свое

время занимавший пост представителя правительства РСФСР при всех

заграничных организациях помощи голодающим в России. Располагая

доступными материалами, он и показал деятельность самой крупной из них в

«голодные годы» (с 1 октября 1921 по 1 июня 1923 гг.), назвав численность

детей (5 млн.) и взрослых (5 млн.), получивших продукты от АРА на конец

1922 г. [4, с. 190-192]

Автором второй статьи, называвшейся «Голод», был С. Мстиславский

(настоящая фамилия С.Д. Масловский – сын известного русского военного

историка Д.Ф. Масловского), который, подводя, как тогда казалось,

окончательные итоги, резюмировал: «Голод 1921– 22 гг. охватил 35 губерний

с населением в 90 млн. человек, из которых голодало не менее 40 млн. От

голода 1921–22 гг. и его последствий погибло около 5 млн. человек» [5,

с.463].

Тогда же к проблеме голода с философско-социологических позиций

обратился П.А. Сорокин. Его книга «Голод как фактор», увидевшая свет в

1921 г. (один из ракурсов этого исследования в виде статьи «Голод и

идеология общества» в 1922 г. нашел место в журнале «Экономист». Автор

утверждает, что основная причина голода – это политика большевиков. Он

отмечает, что «к 1921г. разрушительные последствия программы

коммунистов стали ясны даже отсталым крестьянам. Их поля не

возделывались и зарастали сорняками. У крестьян не было ни посевного

материала, ни стимулов к труду на земле. Города умирали,

национализированные заводы, лишившись топлива, останавливались.

Железные дороги были разрушены. Здания превратились в руины.

Смертельная удавка коммунизма потихоньку затягивалась не шее народа.

231

Бурные митинги и волнения на заводах и среди крестьян участились,

количество таких случаев быстро росло» [6, с. 30].

В 30-40 –х годах исследования по данной теме не велись, так как

историческая наука подвергалась жестокому идеологическому контролю, и

многие факты истории Казахстана были завуалированы.

В 50-е годы с началом «хрущевской оттепели» тема голода становится

актуальной, начинается усиленное изучение голода 1921г. в советской

историографии.Различные аспекты истории с голодом получили отражение в

монографиях и отдельных статьях [7]. В книге Нейштадта С.А.

«Социалистическое преобразование экономики Казахской ССР (1917-1937

гг.)» впервые говорится о числе голодающих в 2,3 млн. человек, а также о

масштабах голода и мероприятиях, проведенных государством в борьбе с

голодом[8].С темой голода 1920-х годов в Уральской губернии выступил

Пимнев Н.А. на ХХII научной конференции, которая состоялась в Уральске в

1958 г. В тезисах доклада содержался большой исторический материал с

привлечением большого количества статистического материала [9, с. 97].

Новый этап в изучении проблемы голода 20-х годов ХХ века был

представлен трудами Дахшлейгера Г.Ф., Нурпеисова К.Н., Турсунбаева А.Б.

и других опубликованных работ в 60-80 годах ХХ века [10]. В книге

«Развитие народного хозяйства Казахстана за 50 лет Советской власти» под

редакцией Баишева С.Б. и Чуланова Г.Ч. о голоде говориться вскольз,

рассматривается сама борьба с голодом и его последствиями как о

составляющей мероприятий, обеспечивающих восстановление сельского

хозяйства Казахстана и возникновение социалистического уклада экономики

[11]. В «Очерках истории Коммунистической партии Казахстана»,

отмечается, что голод был следствием не только засухи и крайней отсталости

сельского хозяйства, но и чудовищным результатом гражданской войны [12].

Нурпеисов К.Н. в своей монографии раскрывает суть борьбы Советов с

голодом. Засуха и джут 1920-1922 годов, долгая зима без снега стали одним

из главных испытаний для молодого советского государства. Автор

монографии дал анализ деятельности советов по ликвидации последствий

голода [13].Виленский Е.Л. в монографии «Ликвидация безработицы и

аграрного перенаселения в Средней Азии и Казахстане (1917-1932 гг.)»

отмечал, что за время голода казахский аул и деревня сильно обеднели, резко

выросла численность и удельный вес бедняков и кедеев. Голод ударил

прежде всего по сельским районам страны [14]. В «Очерках экономической

истории Казахзской ССР (1860-1970)» говориться, что голод был вызван

стихийным бедствием – засухой и как следствие произошел массовый падеж

скота. Голодало около 2 млн. человек [15].

Определенный итог изучения проблемы голода 1921-1923 годов был

обнародован в «Истории крестьянства Советского Казахстана», где отражены

основные аспекты развития крестьянства и мероприятия Советской власти в

области аграрных преобразований [16].

Таким образом, советские историки пытались свести причины

катастрофы в основном к отсталости сельского хозяйства, последствиям

232

войны и засухи. Продовольственная политика Советского государства в

период гражданской войны, имеющая следствием натурализацию сельского

хозяйства и продразверстку, признавалась единственно верной. Примером

такого подхода к проблеме голода 1921г. служит монография Е.М. Хенкина,

опубликованная в Красноярске [17].

Мощный импульс и толчок формированию общественного мнения, ломке

прежних идеологических штампов и оценок и становлению новых теоретико-

методологических подходов в исследовании проблемы дали

монографические труды и публикации в периодических изданиях М.

Козыбаева, К. Нурпеисова, Т. Омарбекова, К. Алдажуманова, М. Татимова,

М. Койгелдиева, К. Атабаева и др. Проблема коллективизации в Казахстане и

ее катастрофических последствий стала объектом исследования многих

казахстанских исследователей. В трудах демографа М.Б. Татимова

прослеживаются изменения численности казахов в начале ХХ в. По его

данным, в результате национально- 2 освободительного восстания 1916 года,

революции 1917 года и гражданской войны, а также голода 1921 года

погибло 850 тыс. казахов и 200 тыс. бежало за пределы своей родины.

Казахстан в итоге лишился более 1 млн. своих граждан. Труды М. Татимова

поднимают на новый уровень демографические исследования [18]. На основе

привлечения большого массива рассекреченных архивных документов

известными казахстанскими учеными были подготовлены документальные

сборники об истории силовой коллективизации и голода.

В исследованиях современного периода начиная с 1990-х гг.

казахстанские авторы стали рассматривать причины голода 1920-х годов.

Этот вопрос рассматривался как в общих трудах, так и в работах

посвященных исключительно этому трагическому периоду в жизни

казахского общества [19]. В современной историографии изучаемый нами

голод в Казахстане датируется 1919-1923 гг. и определяется как массовая

гибель сельского населения Казахстана, когда погибло более

одногомиллиона человек. Причиной голода 1920-х годов называют неурожай

в разных регионах страны, в связи, с чем советской властью в январе 1919 г.

была проведена продразверстка в рамках действовавшей с 13 мая 1918 г.

продовольственной диктатуры. В заготовительную кампанию 1919-1920

годов продразверстка распространилась на картофель, мясо, а к концу 1920 г.

на все сельхозпродукты.

Проблему голода 1920-х гг. исследуют историки, как Казахстана, так и

России. Алексеенко Н.А. в своем исследовании «Сельское население

Казахстана 1920-1990 гг.» рассматривал динамику численности,

национальный состав, миграционное и естественное движение сельского

населения Казахстана. Им рассмотрены такие закрытые ранее проблемы, как

демографические последствия голода начала 20-х и 30-х годов, массовые

переселения в Казахстан и др [20].

Тема голода 20-х годов нашла освещение в статье Михаила Геллера “О

голоде, хлебе и советской власти”, приложенной к английской публикации

бюллетеня “Помощь”. Автор пишет: “В перечне многочисленных причин

233

(официально признанных Советской властью) страшного голода не было

лишь одной: политика советской власти с первого же дня ее рождения.

Отсталость русского сельского хозяйства была фактом, однако Россия до 1-й

Мировой войны являлась одним из крупнейших в мире экспортеров зерна.

Война – сначала с Германией, потом гражданская,— тянувшаяся 7 лет,

нанесла серьезный ущерб сельскому хозяйству. 1920, а в особенности 1921 г.

– были засушливыми. Однако важнейшей причиной катастрофы была

политика партии, захватившей власть в октябре 1917 г.” [21].

С ним соглашается В.В. Кабанов, считая, что продразверстка

окончательно подорвала производительные силы крестьянского хозяйства и

сельскохозяйственного производства, отняла у крестьянина право на продукт

собственного труда и тем самым разорила крестьянина. Последовавший

затем в 1921 г. голод был вызван не только и не столько неурожаем, сколько

последствиями продразверстки [22, с.39].

В 1997 г. появилось исследование А.М. Кристлана. В работе сделана

попытка на основе нового подхода к изучению отечественной истории и на

всем комплексе источников, ставших ныне доступными для историков,

попытался уяснить подлинные причины и масштабы голодной катастрофы;

установить вклад в борьбу с голодом и его последствиями государственных

органов и различных отечественных и зарубежных общественных

организаций. Автор выделяет пять причин голода. Главные причины – это

отсталость сельского хозяйства, последствия войны и продразверстка.

Второстепенные – это засуха и исчезновение помещичьих и крупных

крестьянских хозяйств [23].

Относительно причин голода в Казахстане в начале 1920-х годов,

региональные историки, как и основная масса историков советской эпохи,

придерживались положения, которое было зафиксировано в изданиях,

ставших своеобразным образцом для региональных исследований. Самым

распространенным вариантом было объяснение, что голод разразился из-за

неурожая, а он, в свою очередь из-за «небывалой», «невиданной» засухи. Там

сказано четко и безвариантно - причина всего - неурожаи 1920 и 1921 гг.

В современной казахстанской историографии признается, что наряду с

засухой, отставанием аграрного сектора и последствиями гражданской

войны, массовый голод был вызван и чрезвычайной экономической

ситуацией в результате политики «военного коммунизма», жестко

проводимой Советской властью и обернувшейся сильным ударом по

народному хозяйству, особенно - по его сельской отрасли [24].

Книга «О голоде 1932-1933 гг. в СССР» завершает цикл монографий по

истории советского крестьянства конца 1920-х — 1930-х годов, автором

является Ивницкий Н.А. В ней автор привел примеры из жизни народа, о

проводимой политики Советской власти. Подробно описана сложившееся

ситуация на территории Крайнего (Северного) Казахстана в 1921-1923 гг., о

чрезмерном выкачивании хлеба и скота с казахского народа [25].

Подводя итог анализу отечественных и зарубежных исследователей

можно прийти к выводу, что имеется целый комплекс причин голода 1921-

234

1923 гг. в числе которых засуха и вызванный ею неурожай;

продовольственная политика большевиков, имеющая следствием

натурализацию сельского хозяйства; первая мировая и гражданская войны,

приведшие к разрухе и царское правительство, консервировавшее вековую

отсталость сельского хозяйства, и белые, не желавшие отказываться от

планов сохранения помещичьих латифундий, и крестьяне, ликвидировавшие

сельскую хлебозапасную систему в 1917г. Но «основной причиной

разразившегося голода стала продовольственная политика большевиков,

завышенные нормы продразверсток, а также неоперативность местных

органов власти, с запозданием оценившими размеры бедствия.

Список использованной литературы:

1. Петля вместо хлеба: Лев Троцкий о миссии Гувера. Пенза, 1921; Радек К.Б.

Голод в России и капиталистический мир. М., 1921; Ярославский Е.И. Почему у нас в

России голод? Б.м., 1921.

2. Голод. София, 1921. С. 30.

3. Хрящева А. И. Крестьянство в войне и революции: Статистико-экономические

очерки. М., 1921; Статистика посевов и степень ее точности. М., 1923; Попов П.И.

Производство хлеба в РСФСР и федерирующихся с ней республиках. М., 1921; Сельское

хозяйство Союза республики. М.; Л.,1924.

4. Ландер К.И. АРА // Большая советская энциклопедия. Т. 3. М., 1926.

5. Мстиславский С. Голод // Большая советская энциклопедия. Т. 17. М., 1930. С.

463.

6. Сорокин П.А. Голод и идеология общества // Квинтэссенция: Философский

альманах. М., 1990.

7. Генкина Э. Переход Советского государства к НЭПу (1921 – 1922 гг.). М., 1954;

СССР в период восстановления народного хозяйства (1921 – 1925). М.,1955; Поляков

Ю.А. Переход к НЭПу и советское крестьянство. М., 1967.

8. НейштадтС. А. Социалистическое преобразование экономики Казахской ССР в

1917-1937 годах (от докапиталистических отношений к социализму, минуя капитализм).

Алматы , 1954. - 351 с.

9. Пимнев Н.А. Борьба с голодом и беспризорностью детей в Урадбской губернии

в 1921-1922 гг. ХХII научной конференция. Уральск, 1958.

10. Дахшлейгер, Г. Ф. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне

Казахстана (1921 1929 гг.). Алма-Ата: Наука, 1965. 536 с.; Нурпеисов К.Н. Советы

Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян: (нояб. 1917 г.-июнь 1918 г.)

Алма-Ата: Наука, 1968 170 с.; Турсунбаев А.Б. Победа колхозного строя в Казахстане. -

Алма-Ата. Казгосиздат. 1957. - 326 с.; Его же. Колхозное крестьянство Казахстана. Алма-

Ата. Казгосиздат. 1960. - 256 с.; Его же. Казахский аул в трех революциях. - Алма-Ата.

Казахстан, 1967. - 483 с.;

11. С.Б. Баишев и Г.Ч. Чуланов Развитие народного хозяйства Казахстана за 50 лет

Советской власти. Алматы, 1967. 464 с.

12. Очерк истории Коммунистической партии Казахстана. Казахское

государственное издательство. Алма-Ата, 1963. 672 с.

13. Нурпеисов К.Н. Становление советов в Казахстане (март 1917-июнь 1918 гг.).

Алма-Ата, 1987.- 240 с.

14. Виленский, Е. Л. Ликвидация безработицы и аграрного перенаселения в средней

Азии и Казахстане (1917-1932 гг.) Алма-Ата, Наука, 1980. 277 с.

15. С.Б.Баишев. Очерки экономической истории Казахской ССР (1860-1970

гг.).Алма-Ата Издательство "Казахстан", 1974.- 360 с.

235

16. Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана.

– Алма-Ата 1985. Т. 1. – 247 с.

17. Хенкин Е.М. Очерки борьбы советского государства с голодом. Красноярск,

1988.

18. Татимов М.Б. Социальная обусловленность демографических процессов. Алма-

Ата, 1989.

19. Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. Алматы,

2000. Т.1; Шокменов Ю. Тенденции человеческого развития в Казахстане. Алматы, 2001.;

Турлыгул Т., С. Жолдасбаев. История Казахстана, важнейший период и научные

проблемы. Алмата, 2007 и др.

20. Алексеенко А.Н.Сельское население Казахстана 1920-1990 гг.: автореф. дис… д-

ра.ист.наук. Алма-Ата, 1993.

21. Геллер М. О голоде, хлебе и советской власти// Помощь: Бюллетень

Всероссийского комитета помощи голодающим (1921, № 1-3). Лондон, 1991.

22. Кабанов В.В. Пути и бездорожье аграрного развития России в XX веке//

Вопросы истории. 1991. № 2. С. 39

23. Кристлан А.М. Голод 1921 года в Поволжье: опыт современного изучения

проблемы / Автореферат дисс… канд. истор. наук. М.,1997.

24. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Т.4. –

Алматы: Атамұра, 2009. – 387 с.

25. Ивницкий Н.А. О голоде 1932-1933 гг. в СССР. М., 2006. – 345 с.

ЖЕНЩИНЫ В ТРУДАРМИИ

(НА ПРИМЕРЕ АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ)

Кошман Т.В.

Евразийский национальный университет им.Л.Н. Гумилева, г. Астана

Вопрос о понятии «трудовая армия» появился в работах

исследователей только в конце 80 годов, в которых поднималась тема

депортаций и судьбы депортированных народов. В официальных документах

военного времени содержатся понятия «мобилизация для народного

хозяйства», «рабочие колонны». Исследователи истории судьбы советских

немцев, пришли к выводу, что депортированные народы пополнили систему

ГУЛАГа, стали бесплатной рабочей силой в различных отраслях народного

хозяйства [1,2]. Основная масса трудармейцев пополняла трудовые объекты,

находящиеся в ведении НКВД, угледобывающей промышленности,

строительной отрасли, строительстве дорог, на лесозаготовках. В местах

расположения трудармейцев создавались отдельные лагерные пункты,

нередко обнесенные колючей проволокой. Существовала рабочая норма

выполнения и достаточно трудные условия быта.

Курочкину А.Н. принадлежит попытка дать определение понятию

«трудармеец». По его мнению, «трудармейцами» надо называть тех, кого

мобилизовали выполнять принудительную трудовую повинность в составе

рабочих колонн, со строгой централизованной армейской структурой, на

казарменном положении, на территории огороженных и охраняемых зон [3].

236

В большинстве случаев исследователи приходят к мнению, что

основной контингент "трудармейцев" составляли советские немцы,

представляя новый контингент системы принудительного труда [4].

Известно, что в трудармии использовался не только труд мужчин, но и

женский труд, так же преимущественно из числа немецких женщин.

Цель данной статьи рассмотреть вопрос пополнения трудовой армии

из числа женщин Акмолинской области. Женщинам – немкам пришлось

испытать многое - потерю дома, насильственное выселение, разрыв с семьей,

проводы мужа в трудармию и нередко, самим испытать всю тяжесть

трудармейской жизни, но еще страшней - расставание с детьми в 1942 и 1943

гг.

Источником по данному вопросу будут являться документы,

опубликованные в работе «Хранить вечно: Книга памяти жертв массовых

политических репрессий 30-40-х м и начала 50-х годов», о незаконных

репрессиях Астаны и Акмолинской области. Книга опубликована в 3-х

частях и содержит 11 тысяч биографических справок, из них 90 % о

депортированных немцах [5].

В ходе работы была использована электронная форма данной книги,

размещенной в электронном виде на страницах проекта «Открытый список»

[6]. В связи, с достаточно большим списком и трудоемкости работы, была

проведена частичная обработка данных на основе выборки из списка

четыреста пятидесяти данных женщин в алфавитном порядке.

По данным наркома внуренних дел КазССР на 1 октября 1943 в

Акмолинской области численность спецконтингента, в данном случае,

немцев составляла 59 952 человек [7, с.92]. Это больше, чем с других

областях республики. Акмолинская область активно поставляла

трудармейцев на протяжении всего существования трудармии.

В соответствии с Постановлением Государственного комитета обороны

от 7 октября 1942 г. «О дополнительной мобилизации немцев для народного

хозяйства СССР» было записговорилось «дополнительно мобилизовать в

рабочие колонны на все время войны немцев – мужчин в возрасте 15-16 лет и

51-55 лет включительно». А в пункте 2 значилось «Одновременно провести

мобилизацию в рабочие колонны на все время войны женщин – немок в

возрасте от 16 до 45 лет включительно. Освободить от мобилизации женщин-

немок беременных и имеющих детей в возрасте до 3 –х лет» [7,с.85 -86].

Вопрос о беременности не всегда выполнялся. В письме Нуринского

райсовета депутатов трудящихся о мобилизации немцев на трудовой фронт

от 4 ноября 1943 г говорилось: «не подлежат призыву женщины, имеющие

детей младше 3 лет, а так же женщины со сроком беременности свыше 6

месяцев» [7,с.96]. Следовательно, с ранними сроками беременности труд

женщин использовался, не смотря на тяжелые физические нагрузки. Сложно

сегодня сказать, сколько женщин не вернулось к детям, сколько молодых

будущих матерей погибли там.

Что касается детей, то данное Постановление предусматривало

передачу детей на воспитание остающимся членам семьи, а при их

237

отсутствии дети передавались на воспитание ближайшим родственникам или

немецким колхозам. Местные власти были обязаны обустроить детей

мобилизируемых немцев. В связи с чем возникает вопрос о судьбе этих

детей. Данная тема требует новых исследований, так как показывают

исторические документы с одного населенного пункта в трудармию

мобилизовали большое количество мужчин и женщин, нередко с одной

фамилией и отчеством, что говорит о том, что забирали семьями, а дети

оставались на попечение колхозов.

Мобилизированные должны были явиться на сборные пункты с запасом

белья, теплой одежды и 10-дневным запасом продовольствия. Районы приема

трудармейцев были так же предусмотрены заранее и определены количество

и место работы. Руководство страны предусмотрело и то, чтобы отправить

мужчин и женщин в разные регионы. Немцев – мужчин отправляли для

работы на предприятия трестов «Челябуголь» и «Карагандауголь»,

мобилизованных женщин-немок направить на предприятия Наркомнефти по

разверстке Наркомата» [7, с.86.]

Согласно справке НКВД КазССР военному отделу ЦК КП(б) Казахстна

от 4 декабря 1942 года разнарядка по Акмолинской области предусматривала

отправку 2000 мужчин – немцев Акмолинской области в распоряженье

Карагандауголь, а 700 женщин Акмолинской области в Орск на

строительство объектов Главнефтестрой, 300 женщин на станцию Оверята

Пермского края в распоряжение заводов машиностроения [ 7, с. 87-88].

19 августа 1943 года выходит новое Постановление Государственного

комитета обороны «О мобилизации в угольную промышленность труд – и

спецпереселенцев», в котором предустаривалось мобилизовать и направить в

угольную промышленность немцев и немок 7 тысяч человек [ 7,с.90].

Изучение личных данных о женщинах, опубликованных в работе

«Хранить вечно: Книга памяти жертв массовых политических репрессий 30-

40-х м и начала 50-х годов» позволяет проиллюстрировать сухие материалы

постановлений.

Первые отправки женщин в трудармию из Акмолинской области

начались сразу после принятия постановления, относительно женщин – это

4, 5, 26 ноября и 31 декабря 1942, затем по три отправки в месяц в январе, а

потом регулярно раз в месяц на протяжении 1943 года. Основная масса

женщин была отправлена в период с ноября по январь 1943 г. [6].

Возвращаясь к изучению личных дел женщин, можно проследить и

места их прежнего проживания, что позволяет сделать вывод о местах

расседления департированных немцев. На первом месте в Акмолинской

области стоят Атбасарский, Аккольский и Акмолинский районы, это

примерно 43 % от числа всех женщин, отправленных в трудармию. Именно

эти районы дали наибольшее количество женщин для трудармии, а,

следовательно, именно там было наибольшее количество представителей

депортированых немцев. Причем, как свидетельствуют документы, в это

время в трудармию забирали женщин и из тех сельсоветов, в которых

проживали немцы еще с конца XIX века. Это Рождественский, Кировский

238

Елизаветинский сельсоветы [6]. Это доказывает, что немецкое население,

независимо от времени проживания в данном месте, подвергалось

поголовному привлечению для работы в трудармии.

Возраст женщин, отправленных в трудармию выглядел следующим

образом. 22 % - возраст 16-18 лет, 32 % - 18-25 лет, 38 % - 26-39 лет, 8 % -

возраст 40-43 года[6]. Возраст женщин, попавших в трудармию, в среднем

составлял возрастную группу от 18 до 39 лет. В трудармии оказались

преимущественно незамужние девущки и женщины, имеющие детей старше

3 лет. Сложно сегодня сказать, сколько женщин не вернулось к детям,

сколько молодых будущих матерей погибли там.

Данные Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009

года свидетельсвуют, что в указанных трех районах зарегистрировано 23 %

всех немцев области [8, с. 5- 43] Возможно это потомки тех немцев, которым

пришлось испытать на себе не только депортацию, но и трудармию, разрыв с

семьей, а возможно и сиротство.

Все это требует новых исследований, сбор устной истории,

воспоминаний и восстановление исторической картины тех далеких

трагических дней. Есть необходимость работы с материалами архивов тех

предприятий, где трудились трудармейцы – женщины для восстановления

недостаточно раскрытых страниц трагической истории.

Список использованной литературы:

1. Земсков В.Н. Спецпереселенцы (по документам НКВД-МВД СССР) // Социс.

1990. № 11. С. 8; он же. ГУЛАГ (историко-социологический аспект) // Социс. 1991. № 6.

С.24.

2. Вашкау Н.Э. Депортация российских немцев в 1941 году // Проблемы

Отечественной истории. Волгоград, 1994. С. 128-135; она же. Немцы в России: история и

судьба. Волгоград, 1994. С. 52-54; и др.

3. Курочкин А.Н. "Трудармия": историография и источники // Российские немцы.

Историография и источниковедение. Материалы международной научной конференции.

Анапа, 4-9 сентября 1996 г. М., 1997, С. 126, 129, 130.

4. Маламуд Г.Я. Использование труда депортированных народов на строительстве

Челябинского металлургического завода (1942-1948) // Иван Иванович Неплюев и

южноуральский край: Материалы научной конференции. Челябинск, 1993, С. 70-72;

Палецких Н.П. Социальная политика на Урале в годы войны.// Урал в Великой

Отечественной войне 1941-1945 гг. Тезисы науч. конф. Екатеринбург, 1995 г. С.62-65.;

Гончаров Г.А. "Трудовая армия" периода Великой Отечественной войны: российская

историография // Экономическая история. Обозрение / Под ред. Л.И.Бородкина. Вып. 7.

М., 2001. С. 154-162.

5. Книга памяти жертв массовых политических репрессий. Репрессии 30-40-х и

начала 50-х годов города Астаны и Акмолинской области. «Хранить вечно». Ч.3.

«Трудармейцы». - Астана: АЖНР, 2001. - 449 с.

6. https://ru.openlist.wiki/Обсуждение_Открытый_список

7. Спецпереселенцы в Карагандинской области. Сборник документов и

материалов./ под ред. Е.К. Кубеева.- Караганда: Изд-во КарГУ, 2007.- 325 с.

8. Акмолинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики

Казахстан 2009 года. Том 2. Статистический сборник. / под. Ред. Смаилова А.А. – Астана,

2011. – 150 с.

239

ӘЙЕЛДЕР – САЯСИ ҚУҒЫННЫҢ ҚҰРБАНДАРЫ

Қасабекова А.И.

Қазақ ұлттық өнер университеті, Астана қ.

Патша өкіметінің ескі қирандысының орнына құрылған Кеңес өкіметінің

әлеуметтік - экономикалық базасы өте әлсіз болды. Оны құрып, нығайту

үшін елдегі барлық еңбек күшін, соның ішінде әйелдер еңбегін де

жұмылдыру және жұмыс істеуге міндеттеу қажет болды. Оны Лениннің:

«Ресейде жалпы жұмыс істеп жүрген жүздеген әйелдердің орнына

миллиондаған және миллиондаған әйелдерді қатынастырғанда ғана Кеңес

өкіметінің бастаған ісін одан әрі жылжытуға болады», - деген сөзінен-ақ

көруге болады [1,199 б].

Кеңес өкіметінің әйелдерді үй шаруасы мен бала бағудан босатып,

өндіріске тартудағы шын мәніндігі мақсаты, елдің экономикасын

модернизациялау міндетін шешуде жаңа жұмыс күшін табу болды. Сонымен

біртіндеп әйелдер мемелекеттік машинаның тетігіне айналды, олардың

құқықтары мен міндеттері мемлекеттің қажеттілігімен ғана есептелді.

Әкімшіл - әміршіл жүйе елде жеделдетіп индустриаландыру мен жаппай

ұжымдастыру саясатын іске асыру барысында қуғындау әдісін қолданып,

еңбекпен түзеу лагерлерін құрды. Қуғындау саясатының алдын ала

жоспарланып, ұзақ мерзімге арналғанын көптеген фактілер дәлелдейді. 1922

жылдың ортасында Лениннің РСФСР қылмыстық кодексінің жобасына

жасаған ескертуінде, баптардың біреуіне мынандай: «Кеңес өкіметіне сөзімен

және ісімен қарсы тұрғандар ғана ату жазасына бұйырылмай, осындай әрекет

жасауға ықпал жасаған және ықпал жасауға қаблеті бар адамдарға да

осындай жаза қолданылсын», - деген қосымша қосу жайлы ұсыныс жасайды

[2].

1929 жылы Сталиннің нұсқауымен еңбекпен түзеу лагерлер жүйесін

құру жоспары жасалды. Осы жылдың 11 шілдесінде КСРО Халық

Комиссарлар Кеңесінің «Қылмыстық тұтқындардың еңбегін пайдалану

жайлы» қаулысынан кейін лагерлер жүйесі құрыла бастады. 1930 жылы 25

сәуірде лагерлер басқармасы ОГПУ, бір жылдан соң Бас басқармасы

құрылды. Еңбекпен түзеу лагерлерінің саны жылдан жылға өсіп отырды.

Егер 1932 жылы елімізде 11 еңбекпен түзеу лагері болса, 1940 жылы 53

лагер, 425 еңбекпен түзеу колониясы және 50 кәмелетке жасы

жетпегендердерге арналған лагерлер болды [3, 4 б].

Лагерлер жүйесі әміршіл - әкімшіл жүйенің мүддесіне бағындырылды

және оның саяси экономикалық қажеттілігін қамтамасыз етті. Қуғын

сүргіннің етек жайған кезеңінде 1934 жылы 8 маусымда КСРО Орталық

Атқару Комитеті «Мемлекеттік қылмыс жасау туралы» ережеге қосымша

төрт - 58-1а, 58-1б, 58-1в, 58-1г баптарын қосты. Баптарда отанын сатқандар

әр түрі жауапқа тартылды. 58-1в бабының 2-ші бөлімі бойынша отанын

сатқан (шет елге немесе басқа жаққа қашып кеткен) әскери қызметкердің

отбасының жасы жеткендері даярланып жатқан қылмысты білмеседе оларды

240

сайлау құқығынан айырып, Сібірдің алыс ауданына жер аударылатыны

айтылған [4]. Бұл жауыздық ережені жазалау орындары кеңінен пайдаланды.

Атақты «үштіктер» жазығы жоқ азаматтардың коституциялық құқығын

бұзып, тергеусіз, сотсыз «отанын сатқандардың әйелдері» деген жала жауып,

5, 8, 10 жылға нағыз концлагерлерге айдады.

Одақ бойынша әйелдерге арналған төрт лагер болды. Горький қаласынан

40 км қашықтықта Темляковский, Фрунзеден 100 шақырым жердегі

Жангижер, Потьмадағы Темникоский, төртіншісі Қарлактың 26-шы нүктесі,

немесе Алжир [5]. Бұрын Ақмола қаласынан 35 км қашықтықта кәмелетке

жасы жетпей қылмыс жасағандарға арналған кіші-гірім колония болған. 1937

жылдан бастап «халық жауларын» жаппай қамаумен байланысты «Отанын

сатқандардың» отбасына арнаулы лагерлер қажет болды. Сондықтан

Карлактың Ақмола арнаулы бөлімі 26-шы еңбек поселкасында КСРО Ішкі

Істер Халық комиссариатының 1937 жылғы 3 желтоқсанындағы бұйрығы

бойынша құрылды [6, 15 б]. Тұтқын әйелдер бұл лагерді Алжир деп (Отанын

сатқандардың әйелдерінің Ақмола лагері) атап кетті. Лагер Ешім мен Нұра

өзендерінің арасында 600 шаршы метр жерді алып жатты. Оның айналасын

екі қатар тікенек сымдармен қоршады, екі қатардың арасына іздерді бақылау

жолы салынды, оны күн сайын таңертең тексеріп, жөндеп отырды. Төрт

бұрышта қарауыл бағыналары орналасты. Зонаның ішкі тәртібін 15 күзетші,

сыртқы күзетті қарамағында 100 адамнан тұратын дивизия қарады. Олар

зонадан тыс жерлерге жұмысқа апарылатын әйелдерді қарауылдады, қабаған

овчарка иттері болды.

Карлактың Ақмола бөлімінде 18 мыңдай әйел тұтқындалған деген

мәлімет бар [4]. Ақмола лагеріне Кеңес Одағының әр түкпірінен, 60-тан

қаладан тұтқын әйелдер әкелінген. Соның ішінде Меңдешова Разия,

Рысқұлова Азиза, Қожанова Күләндәм, Тәтімова Шәкітай, Қабылова Айша,

Сарымолдаева Майнұр, Майлина Гүлжамал, Тоғжанова Мариям,

Аспандиярова Рабиға, Құлымбетова Айыш, Жүргенова Дәмеш, Садуақасова

Елизовета, Нұрмақова Зұпнұр, Диваева Фатима, Тіналина Зағипа т.б. қазақ

әйелдері лагердің азапты жылдарын басынан өткізді.

РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің бірінші орынбасары Тұрар

Рысқұлов Кисловодскіде дем алып жүрген жерінен тұтқындалды. Келесі күні

оның әйелі Әзизаны босануға айы-күні таяп қалғанына қарамастан курорттан

қуды. Москвада өзін және анасын тұтқындады. Әзиза қызы Ританы жалғыз

кісілік камерада босанды. Емшектегі баласымен оны этаппен Карлакқа, онан

кейін Алжирге айдады, жолда 6 ай жүріп жетті. Азиза лагерде он жыл

отырып шықты.

Нығмет Нұрмақовты Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінде жұмыс

істеп отырған кабинетінде 1937 жылы 3 шілдеде, ал әйелі 20 шілдеде

тұтқындалды. Зұпнұр 4 ай Бутыркада отырған соң, Карелия лагерлерінде,

1941 жылы Алжирге әкелінді. Олардың қыздары Тамара балалар үйінде

қайтыс болды.

Темірбек Жүргеновті ұстап әкеткен соң, бір аптадан соң Дәмешті де

тұтқындап, «халық жауының» әйелі ретінде 8 жылға лагерге айдады. Оны

241

алғашында Карлакқа, онан кейін Алжирде ұстады. Дәмеш мамандығы дәрігер

болғандықтан өз еркімен майданға сұранып жазған 100-деген өтініші

жауапсыз қалды.

Талантты саяси қайраткер Қазақстан Жастар Одағының бірінші

хатшысы Қайсар Таштитов 1937 жылы тұтқындалып, 1938 жылы атылды.

Әйелі Сағадатты этаппен Семей, Новосибир, Краснояр арқылы Алжирге

әкелді, онда ол 11 жыл отырды.

Қаржы халық комиссарының әйелі Нина Нұрмағанбетова қашуға

ұмтылыс жасағаны үшін оны атып өлтірді. КазГУ-дың оқытушысы Тельжан

Шошановты ату жазасына бұйырғанда әйелі Шахзада да өзін де осындай

жаза бұйыруды талап етті. Мұндай жаза тез арада орындалды [7].

1923 жылдан 1937 жылға дейін Ақтөбе губерниясында әйелдер арасында

сауатсыздықты жою, мәдени - ағарту жұмысына белсене араласқан, партия

мүшесі Амина Табиеваны да «халық жауының» әйелі деп айыптап, Алжирде

9 жыл отырып шықты. НКВД қыметкерлері үш баланы шырқыратып балалар

үйіне апарып өткізді.

Тіналина Зағипа жастайынан комсомол қатарына өтіп, қазақ қыздары

мен келіншектерің арасында қызыл отау жұмыстарын ұйымдастырды, сауат

ашу, мәдени ағарту жұмыстарына араласты. 1936 жылы облыстық комсомол

ұйымының екінші хатшысы, онан кейін Өлкелік комсомол ұйымының

аппаратында жұмыс істеп жүрген кезінде «халық жауының» әйелі ретінде

тұтқындалып, Алжирде 3 жыл отырып шықты. Осы лагерь жайлы

естелігінде: «Алжир - (26-нүкте) – зилиген - зілиген сұсты, үрейлі биік

бағандар, айналдыра тікенек сымдармен қоршалған, әр мүйісте қарауыл қада,

онда әупілдеген ит пен мылтығын кезеген күзетші-көз алдыңа фашист

қанішерлерінің концлагерлерін елестетпей ме? Зәрені ұшырады. Қатар-қатар

барақтар, адам тұратын жайдан гөрі мал ұстайтын атқораға, немесе

колхоздың темір - терсек сақтайтын қамбасына ұқсайды. Іші үш қатар нар

(бөстекше), ертеңгісін және кешкісін сапқа тұрғызып қойып тексеру, одан

айдауылмен, итін өршелендіре дірдектетіп қара жұмысқа апарады, алып

қайтады. Ауыр жұмыстан, аштықтан әлсіреп сүйретіле түннің бір уағында

бөстекшелерімізге сұлаймыз. Қыста қақап (жылытылмайтын болғандықтан),

жазда монша жаққандай пысынап, керегелерінен пар тамшылап,

тұншықтырып, алқымды буып тынысты тарылтатын қапырық, сасық

«үйімізге» жолай құлап-сүрініп, итке таланбай аман жеткенше шүкір етеміз.

Бір баракта 300-ге дейін адам тұрамыз… Құлдық дәуірдегі құлақ кесті

құлдардың өмірі бізден көш ілгері шығар-ау. Бәрінен қиыны-өнбойы

ашқұрсақ жадаумыз. Мен мал бақтым. Күзде қамыс орамыз, белуардан

мұздай су кеше, орақпен қамыс орып баулаймыз. Норма -140 бау, күніге.

Орындасаң - 700 грамм нан аласың. Орындамасаң… адамда жалғыз-ақ арман

болады екен: нанға тою! Күздің қара суығында (Арқаның күзінің өзі

оңтүстіктің қысына бергісіз ғой!), үсті-басымыз судан малшына (оны

кептіріп, құрғатып немесе басқа киіммен алмастырып алатын жағдай қайда?),

жататын орынға ораламыз. Таң сәріде қамысқа қайта дірдектеп кетеміз. Адам

242

болғаннан гөрі миғұла, ауық, жынды болып жүргің келеді, кейде… - , деп

лагердегі азапты күндерді күйзеле отырып еске алады [8, 195-196 б].

Лагерге 30 мың гектар жер бөлінді. Суды 40 метр тереңдіктен артезиан

құдықтарынан алды. «Алжирда» әйелдер шаруашылықтың көп саласында

жұмыс істеді, негізінен ауыл шаруашылық жұмыстарымен айналысты. Олар

бау - бақша, бидай екті, 250 сиыры бар 2 ферма ашылды. 18 гектарға

созылған бақшаны суару үшін әйелдер арықтарды қолдарымен қазды.

Қабырға құю және де басқа құрлыс жұмыстарын әйелдер атқарды, салмағы

16 кг тұратын саманнан кірпіштер құйды. 1938 жылы жазда тігін

фабрикасының құрлысы басталды. Құрлыс басталмай жатып-ақ ГУЛАК осы

жылдың орындалуға тиісті жоспарын жіберді. Тігін фабрикасына құрал-

жабдықтар мен шикізаттар жеткізілді. Әйелдер құрал-жабдықтар мен тігін

машиналарға жолауға қорықты. Бұзылып қалса, оларды қастандық жасадың

деп, айыптайтынын білді. Ол туралы бұрынғы тұтқын М. Анцис: «Халықтың

қорқынышында шек жоқ, жас аналардың түріне аянышпен қарайсың, олар

машинаны қолымен ұстауға да қорқады»,- деп жазған [5].

Тігін тоқу фабрикасында 3,5 мыңдай әйел жұмыс істеді. Алғашында

тұтқындар киетін көйлектер мен сырма шалбарлар, ал соғыс кезінде

майдандағыларға әскери киімдер тікті. Маталар мен басқа шикізат жетіспей

фабрика тоқтап қалған кездерде, тұтқын әйелдерді қамыс кесуге жіберді.

Қамыс ең негізгі құрлыс материалы және отын ретінде жағылды. Тұтқында

болған Е. Красичкова: «Үстімізде мата көйлек, күртеше, аяғымызда қолдан

жасалған жұмсақ аяқ киім, басымызда матадан тек көзіміз ғана көрінетіндей

етіп тігілген бас киім, осындай киіммен 40 градус аязда қамыс шабуға

баратынбыз. Кейде мұз жарылып кетіп, аяғымыз су болады, бірақ мұз тез

қатып қалады. Қамысты тез шабу үшін, күртешені шешіп, тек жалғыз

көйлекпен жұмыс істеуге тура келетін. 140 үлкен бау байлауға тиісті

болатынбыз, бригадир тексеріп отырады. Бұл норманы орындағандарға 800

грамм нан береді, егер орындамасаң нансыз аш қаласың. Аяз бен бораннан

көзіңді аша алмай, ештеме көрмей барақтан асханаға дейін байланған жіптен

ұстап, әрең жетесің» [4].

Фабрикада зығырдан ерлерге арналған көйлектер тігілді, өрнектермен

әшекейленіп, сыйлық ретінде Москваға жіберді. Оны мемелекетке «қызмет»

жасап жүргендер сатып алды. Фабриканың тігу-кесте тоқу өндірісі 1942

жылы 1 млн сом пайда әкелді [4].

Орталық Қазақстанның қатал ауа - райына қарамастан, әйелдер

таңсәріден кеш батқанша тынбастан еңбек етті. Басшылар мен

бақылаушылар тұтқын әйелдерге адам ретінде қарамады. Бірде ерекше

бөлімнің басшысы Мишин Гүлжамал Майлинаны жаман сөздермен

балағаттады. Сонда шыдамаған Гүлжамал қолына шанышқыны алып,

бастыққа қарсы ұмтылып: «Сенен мұндай қорлық сөзді естігенше, сені

өлтіріп, өлгенім артық. Күйеуімді өлтірді, 5 бала жетім қалды. Енді маған

өмірде ештеме қалған жоқ»,- деп батылдықпен айтқан сөздері мен әрекетіне

әйелдер қатты таң қалды. Ал, бастық өз кабинетіне барып тығылды. Әрине,

Гүлжамалды 15 сөткеге карцерге жапты [7].

243

Лагерде денсаулығы жоқ, тіпті мүгедек әйелдерді де ауыр жұмыстарға

жекті. Жеңілдік сұрағандарды революцияға қарсы саботаж жасады деп, ату

жазасына бұйырды. Жүздеген әйелдер жазықсыз осындай қатал жазаға

тартылды, оларды қорлады, мазақ етті. Жамбыл аудандық НКВД бөлімінің

бастығы кабинетінде қарамағындағы қызметкерлердің көзінше ату жазасына

бұйырылған үш әйелді тұншықтырып өлтірген. Оны сот шешімін

орындамағаны үшін Карлакқа жұмысқа ауыстырды.

«Алжирдің» бұрынғы тұтқыны Сағадат Таштитова: «Мен Алма-Атадан

келдім. Күйеуімді 1937 жылы атып өлтірді, 22 жастағы мені лагерге айдады.

Лагердегі өте ауыр жағдайды әйелдер қажырлылықпен көтерді, ұлтына қарай

бөлінбеді. Көпшілігі ауыр өмірге шыдамай өліп кетті. Оларды үлкен

шұңқырларға көмді, тақтайшаларға туған және тұтқындалған жылын, күнін

ғана көрсетті. Өлгендерді түнде алып кетіп отырды. Бірде таңертең жұмысқа

кетіп бара жатып, өлген адамның денесін көрдік. Қараңғыда ат айдаушы

түсіріп алған ғой»,- деп жазған естелігінен өлген тұтқындарды мал сияқты

көмгендерін көреміз. [4]

Лагерлерде әйелдер өзін-өзі өлтірді, естерінен ауысып кетті. Карлактың

Құрым және Макатай деген бөлімшелерінде есі ауысқандарды ұстайтын

арнаулы лагерлер болды.

Бір таң қалатын нәрсе: Алжирден қашу, қашуға ұмтылушылық болған

емес, ондай жағдай өте сирек кездесті. Әйелдер күйеулерінің жағдайын

ауырлатып алмауды ойлады, Олардың көпшілігі күйеулерінің тірі екенін де

білмеді. «Алжирде» «Отанын сатқандардың» әйелдерінен басқа «зиянды»

әңгімелер таратқандар, егістіктен баласы үшін бір уыс бидайды тыққаны

үшін отырған әйелдер де бар.

Лагерге емшектегі балаларымен келген аналардың жағдайы өте ауыр

болды. Он сағаттан аса жұмыс істеп келген аналарға балаларын емізуге

рұқсат берді. Шаршаған, арықтаған аналарда қайбір сүт болады дейсің?

Көпшілік аналардың сүті жоғалып кетті, қаралмаған балалар жиі ауырып,

өліп те қалды. Балалар сыммен қоршалған барақтарда бөлек жатты, ешкім

қолына алмады, олардың жылаған дауысына көңіл аудармады. Лагерде туған

балалар үй дегеннің не екенін, «папа», «апа» деген сөздерді де білмеді,

оларға тек лагерге байланысты сөздер ғана түсінікті болды. 4 жасқа толған

соң басқа жаққа балалар үйіне алып кетті, оларды қайда алып кеткені жайлы

анасына айтылмады. «Халық жауының» балаларына балар үйінде әке-

шешесін отанын сатқан опасыз ретінде, оларға қарсы тәрбиеледі.

Лагерде отырған Е. Кузнецова осы жайлы мақаласында былай дейді:

«Қаншама көз жасы төгілді дейсіз, барлығының балалары қалды ғой, әсіресе

балаларын балаларды қабылдау бөліміне жібергендер қатты қайғырды.

Балалар бөлімінде балалар өте көп өлді ғой. Не үшін?!

Мүлдем кінәміз болмаса да, біздерді отырғызды, балаларымыздан

ойырды, отбасының ойранын шығырды. Тірі қалғандардың 80 пайызы

балаларымен жолыға алмады. Барлық балалар ата-анасына қарсы қойылды,

сонымен қатар оларды да «Халық жауының» баласы болғандықтан жек

көрді. Бұл сұмдық трагедия, жазылмайтын психологиялық жара біздің

244

көпшілігіміздің өміріміздің соңғы күніне дейін сақталды. Өкпе, жәбір… Жас,

дені сау әйелдер өмір бойы осындай қарғысты арқалап жүруге тура келді. Не

үшін?» [9]

1938 жылы 1 қаңтарда келген 2103 «Отанын сатқандардың» 655-і жүкті

немесе емшекте балалары болды. 1941 жылы 108 жүкті әйел келді, олардың

бәрі лагерде босанды. 3-4 жылдан соң балаларын аналарынан айырып,

балалар үйіне берді. Балаларынан айрылған аналар торығып, қайғырып,

шыдамағандары есінен ауысты. 1939 жылы лагерде 450 жас бала болса, бір

жылда 114-і өлген. [10]

А.Б.Рогиннің есептеуі бойынша 25 мыңдай бала ата-анасынан алынып,

балар үйі мен еңбекпен түзеу лагерлеріне орналастырылған [11]. Лагерьдегі

балалардың жағдай өте ауыр болды, жалаңаш, жалаң аяқ. Олар жалаң қамыс

нарларда ұйықтады. Тіпті, балалардың киімін күзетшілер ұрлап та алды.

Қоғамнан толық шеттелген тұтқын әйелдер екі жыл бойы балалары мен

туысқандарына хат жазып хабарласуына рұқсат берілмеді. Екі жылдан кейін

баларын іздеу жөнінде арыз беріп, посылка салуға рұқсат етті. Арыз беру

үшін кезекке тұрған аналардың жағдайын айтып жеткізу мүмкін емес.

Тұтқындалған кезде өзімен бірге ала келген киімдерінен балаларына

сыйлықтарын даярлауда қаншама көз жасы төгілді десеңші, осы арқылы

балаларына өздерінің тірі екенін білдіргісі келді. «Біздер посылканың

көрсетілген жерлерге жіберілетініне сендік. Бірақ үш ай өткен соң

посылканың жіберілмегені белгілі болды, бұл лагер басшыларының әйелдер

арасындағы қиын жағдайды бәсеңдету үшін жасаған айларының бірі

болатын, бірақ біртіндеп балаларының тұрған жері жайлы хабарлар келе

бастады», - деп жазады лагердің бұрынғы тұтқыны М.Анцис [5].

Алғашында әйелдерге жылына 2 рет, кейінірек 4 рет хат жазуға рұқсат берді.

1940 жылы 1 наурызда ГУЛАК жүйесіндегі 90 жас нәрестелер үйінде 4595

бала тәрбиеленді [6, 19 б]. Жала жабу, тың-тыңдап жеткізу, өтірік айту,

күштеу, қорқыту сияқты шаралар өмірдің заңына айналып кеткен ортада

балалар тек құлдық психологияда тәрбиеленді. Лагерден босап шыққан

аналардың көпшілігі балаларын таба алмады. Балаларын бір жерде емес, әр

жерге бөліп жіберді немесе балалар үйлерінде кейбірінің аты немесе

фамилиялары өзгеріп кеткен. Мысалы, Шымкент облыстық партия

комитетінің бөлім басшысы Мұқаметәлі Бағзыбавты «халық жауы» деп

ұстағаннан кейін, оның әйелі Сұлуханды үш баласынан айырып, 5 жылға

Карлагқа әкелді. Үш баласы «өкімет пен партияның» қарауына алынып,

Ресейдегі Орск қаласында Сорочинск балалар лагерінде тәрбиеленді. Қызы

Маяның әкесі Михаил болып, Мая Михайловна атанады. Ал, ұлы Сұлтанбек

пен Зояны басқа балалар үйіне бөліп жіберген. Сұлтанбек 1942 жылы балар

үйінен қашып шығып, Қызылорда қаласында ұсталады. 1943 жылы «өз

еркімен» шраф баталлионына алынады, содан кейін хабарсыз кетті. Зоя

балалар үйінен ауырулы болып еліне қайтады. Мая Долинкаға барып,

шешесін тауып алып, сол жерде мектепті бітіреді. Сүлухан 1946 жылы

Шымкентке қайтады. Мая Михайловна Москва мемлекеттік университетінің

филология факультетін бітірген соң, аспирантурада қалды. Кандидаттық

245

одан кейін докторлық диссертацияны қорғап, кәзір ҚазҰУ-де сабақ береді

[11].

Алжирдегі әйелдерді Карлакқа ауыстыра бастады, 1939 жылы 5 мың

әйел көшірілді. Тұтқын әйелдер арасында ауыру мен қайғыдан, азапты

жұмыстан мүгедектер мен өлім көп болды. Боран мен аяздан үсіп өлгендер де

аз болған жоқ. 1942-1945 жылдарда 540 әйел өлген [5].

Лагерлерде әйелдер мен еркектердің арасында байланыс болдырмас

үшін көптеген шаралар қолданылды. Әйелдер мен ерлерге арналған бөлек-

бөлек фермалар мен орындар құрылды. Карлак басқармасының бұйрығы

бойынша әйелдерді бөлек ұстау үшін лагерлерде 60 ферма мен орындар

белгіленді. Бірге тұрғаны үшін «шизоға» отырғызды. Бірақ одан нәтиже

шықпады. 1940-41 жылдары лагерлерде 1048 бала туды [10]. «НКВД

балалары» деген атау 30-жылдардағы барлық сталиндік лагерлерге тән

құблыс болды. Балаларды аналарынан бөлек ұстады, аналарын емізуге ғана

жіберді.

Әр күндерін есептеп, жазасын өтеп шыққан соң, жаңа өмір күтіп

тұрғанына лагердегі әйелдер сенді. Бірақ, босату процесі ұзаққа созылды.

Оларды бірден босатып жібермеді, кезекпен немесе босаған соң лагерде

ерікті жұмысшы ретінде жұмыс істетті. Босап шыққандарға шектеулі ғана

еркіндік берілді. Мемлекет оларды алалады, азаматтық құқық берілмеді. Ірі

қалалар мен астаналарда тұруға, тіркеуге, жұмысқа тұруға, білім алуға

мүмкіндіктері болмады. Көптен күткен еркіндікті күте отырып, әйелдер

соңғы үмітінен айрылды. Олар қоғам үшін бұрынғыдай «халық жауы» болып

қала берді. Тек қана мемлекеттің қашан ақтайтын және қоғам алдында

күнәсіз деп жариялауын күтуден басқа ештеме қалмады. Үгіт-насиқаттың

нәтижесінде «халық жауларын» социалистік қоғамның идеяларын сатқан

опасыздар ретінде халықтың санасына құйғандықтан, оларға жеккөрінішпен

қарады, аналарын ұзақ жыл көрмеген балалар аналарын танымай да қалды. 9

жыл «Алжирде» отырған Амина Табиева естелігінде: «Мен кеткенде 3

жастағы ұлым маған жақындаған да жоқ. Ол менің анасы екеніме сенбеді,

алдап тұр екен деп ойлады. Мен сол кездесуді кәзір жүрегім сыздап, жылап

еске аламын. Үлкен ұлым кәзір жоқ, 17 жасында «халық жауының» баласы

ретінде қайтыс болған. Ал, кішкентай ұлым тек түнде маған жақындап келіп,

менің мамам екенің рас па, сен мені тағы да тастап кетіп қалады деп айтты

ғой, деп түні бойы кетсең бірге ала кетесің бе, деп сұраумен болды» - деп

еске алады [12].

Әйелдердің ұзақ уақыт түрмеде отырып, отбасынан айрылып,

денсаулығын жоғалтуы да елдің демографиялық жағдайына кері әсер етті.

Кеңес өкіметі әйелдерге ерлермен бірдей тең құқық бере отырып,

әйелдерді ерлермен бірдей кудалап, қоғамнан бөлектеді. Лагерлерге халық

жауларының отбасыларын жабу ең бірінші саяси сипатта болып, оның

астарында экономикалық мақсат - мүдде жатты. Саяси мақсаты - Сталиннің

жеке билігін нығайту барысында қоғамның оқыған, білімді әміршіл-әкімшіл

жүйенің қателігі мен кемшілігін түсінетін бөлігінен құтылу болса,

экономикалық мақсаты - саяси тұтқын әйелдердердің тегін еңбегін осы

246

жүйенің экономикасын көтеру үшін пайдалану болды. Бірақ, бұл әйелдер

еркіндікте жүргенде қоғамға анағұрлым көп үлес қосатыны даусыз еді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ленин В. И. О задачах женского рабочего движения в советской республике. ПСС.

Т. 39. М. Политиздат, 1977. С. 198-205.

2. Кудышев. О. Ад под Акмолой. //Индустриальная Караганда. 1997. 9 октября.

3. Земсков В.Н. Заключенные в 30-е годы (демографический аспект)

//Социологтческие исследование. 1996. N7. С. 3-14.

4. Домась. Н. «АЛЖИР»: тогда в Казахстане было страшнее,чем сейчас в Африке.

//Воин Казахстане. 2000. 27 мая.

5. Шаймуханов. Д, Шаймуханова С. Женщины-узницы Карлага. //Индустриальная

Караганда. 1997. 2 декабря.

6. Кукушкина А. Р. История создания и функцирования Акмолинского лагеря жен

«Изменников Родины» (30-40 гг. ХХ века) автореф. кин. Караганда. 2001. С.15.

7. Шымырбаева Г. Мадонны «Алжира»//Казахстанская правда. 1998. 9 мая.

8. Құмарова Ш. Зағипи Тінәлина. Алғашқы қарлығаштар. Алматы. Қазақстан. 1993.

195-196 б.

9. Кузнецова Е. «Тонкерис» значит переворот. //Карагандинская понорама. 1989. 11

ноября.

10. Шаймуханов. Д, Шаймуханова С. Дети «Врагов народа» //Индустриальная

Караганда. 1997. 9 декабря.

11. Тасымбеков. А. «Карлаг» тұтқыны. //Лениншіл жас. 1990. 8 наурыз.

12. А. Табиева. Над Алжиром закат догорал. //Путь к Коммунизму. 1990. 2 марта

«…НО ВСЕ МЫ ДУМАЕМ, ЧТО ДОЖИВЕМ ДО 1980 Г.:

СТРОИТЕЛЬСТВО КОММУНИЗМА В НАШЕЙ СТРАНЕ ДОЛЖНО

УКРЕПИТЬ И НАШ ДУХ И НАШЕ ТЕЛО…» ХХ СЪЕЗД КПСС И

ПРОЦЕСС ПОЛИТИЧЕСКОЙ И СОЦИАЛЬНОЙ РЕАБИЛИТАЦИИ

В КАЗАХСКОЙ ССР

Медеубаев Е.И.

кандидат исторических наук, доцент

Актюбинский региональный государственный

университет им. К. Жубанова, г. Актобе

Процесс политических реабилитаций связывают непосредственно с

именем Хрущева и его докладом на XX съезде КПСС, однако, этот механизм

был запущен уже сразу после смерти Сталина. Уже в марте 1953 г. вышел

проект указа «Об амнистии», подготовленного МВД СССР совместнос

Министерством юстиции и Генеральной прокуратурой СССР. К этому

времени в лагерях ГУЛАГа, тюрьмах и колониях содержалось более 2,5 млн.

заключенных. В высшем руководстве СССР не могли не понимать, что

атмосфера «большого террора» привела к высокому уровню скрытого

социального напряжения всего советского общества, а его дальнейшее

раскручивание могло привести к непредсказуемым последствиям. Конечно

же, свой отпечаток на этот процесс наложила развернувшаяся борьба за

247

власть в высшем руководстве страны. Каждый из претендентов пытался

создать выгодный для себя образ сторонника восстановления попранных

прав граждан. Тем более, что в обществе запрос на решение этой проблемы

был чрезвычайно высок. Только Верховный суд СССР до марта 1953 г.

ежемесячно получал свыше 30 тысяч писем-жалоб[1, с.217].

На этом фоне в мае-июне 1954 г. произошло восстание политических

заключённых в 3-ем лагерном отделении Степного лагеря в посёлке Кенгир,

расположенного в центральной части Казахстана. В наше время посёлок

находится в черте города Жезказган. После этого восстания руководство

СССР окончательно приходит к выводу о неэффективности подневольного

труда заключенных. Собственно, этот вывод и становится решающим в

процессе демонтажа системы ГУЛАГа в том виде, в котором она была

создана в сталинское время.

Реабилитации начались уже в 1953-54 гг. и продолжались в 1955 г., но

шли очень медленно. За год возвратились домой не более 10000 человек, и

коснулась эта реабилитация, в основном, оставшихся в живых партийных

работников[2, с.84]. Конечно, многие из вернувшихся испытывали страх

после всего пережитого. Вряд ли они были в состоянии в публичном

пространстве восстановить свое имя и потребовать привлечь к

ответственности виновных в их мучениях. Особенно это касалось тех лиц,

кто был арестован еще в разгар репрессий 1937-1938 гг. Над многими из них

довлел страх повторного ареста. Мало кто из них делился со своими

близкими и родными о перенесенных ими страданиях. Арестованные в

предвоенные годы и проведшие к моменту реабилитации длительные сроки

заключения, были сломлены психологически и физически. Многие бывшие

заключенные боялись прошениями напоминать властям о себе. Если их

вызывали на заседание реабилитационной комиссии, которая обычно

заседала в здании МВД или Министерства юстиции, то, как правило, они

являлись с запасом вещей, уверенные, что снова отправляются в заключение.

Так, Н.С.Кузнецов, в 1937-1938 гг. занимавший должность первого

секретаря Северо-Казахстанского обкома и Петропавловского горкома КП

(б) Казахстана, депутат Верховного Совета СССР первого созыва от Северо-

Казахстанской области, после освобождения ушел простым рабочим

лесопитомника. Во время служебной командировки в Алма-Ате в 1938 г. был

арестован органами НКВД и приговорён к длительному тюремному

заключению. После освобождения в 1947 г. до реабилитации в 1955 г.

трудился рабочим, и.о. руководителя Тихорецкого лесопитомника

(Краснодарский край), агрономом-лесомелиоратором Таманской МТС (г.

Темрюк)[3].

Тем не менее, были люди, кто находил в себе силы возвращаться к

прежней общественной деятельности и активно проявлять жизненную

позицию по важным проблемам политической и общественной жизни.

Одним из таких был М.Абдиров. Он еще осенью 1956 г. обращался с

письмом к Хрущеву во время его приезда в Алма-Ату. В марте 1961 г.

М.Абдиров снова направляет письмо в адрес Хрущева, приехавшего в те дни

248

с рабочим визитом в Алма-Ату. Непосредственно перед арестом он

возглавлял в Алма-Ате Публичную библиотеку им.Пушкина, одновременно

являясь научным сотрудником Института истории партии при ЦК

Компартии Казахстана по переводу трудов классиков марксизма-ленинизма

на казахский язык. В 1941 г. был арестован органами НКВД и осужден как

«враг народа» на 10 лет за то, что в частном разговоре назвал первого

секретаря ЦК Компартии Казахстана Н.А.Скворцова «болтуном». Находился

в лагерях и ссылке почти 15 лет и был амнистирован только в 1955 г. Автор

письма благодарил Хрущева за «восстановление социалистической

законности» и непосредственно с его именем связывал процесс амнистии[4,

л.200-204].

Руководители партии боялись признать слишком большое количество

допущенных внутрипартийных ошибок. На волне ХХ съезда было подано

более чем 70 000 заявлений о восстановлении в КПСС, но лишь менее

половины из них было удовлетворено. В результате невозможно было

добиться полной социальной реабилитации с возвращением работы и

квартиры, со справедливым назначением пенсии. Так, бывший председатель

Верховного суда Казахской ССР ТанирбергенАдильбаев в 1961 г. в своем

заявлении на имя первого секретаря ЦК Компартии Казахстана Кунаева

жаловался на необоснованное снятие его с должности в 1945 г. по настоянию

бывшего министра госбезопасности Казахской ССР Огольцова. Просил

помочь с назначением пенсии, которую ему не дают, «как освобожденного от

работы и не оправдавшего доверия партии и народа»[5, л.71].

Архивные источники сохранили немногочисленные свидетельства

выживших жертв сталинского террора в Казахстане. Здесь следует особо

отметить, что дошли документальные свидетельства только тех лиц, которые

в силу своей образованности, широкого политического кругозора, опыта

общественной работы смогли рассказать о случившемся и попытаться

донести до общественности свою точку зрения.И партийные архивы

сохранили их свидетельства, так как они накануне репрессий занимали

заметные посты во власти. Показания и разоблачения рядовых жертв

террора, как правило, не встречаются.

Так, 3 ноября 1960 г. на имя председателя Комитета партийного

контроля при ЦК КПСС Шверника Н.М. поступило письмо-жалоба от жителя

Алма-Аты БайжарасоваРахмалы(копия письма направлена первому

секретарю ЦК Компартии Казахстана Кунаеву). Автор письма сообщает, что

перед арестом в 1937-38 гг. занимал должность секретаря Карагандинского

горкома партии. До этого был одним из руководящих работников комсомола

Казахстана. В годы строительства Турксиба возглавлял комсомольскую

организацию стройки и лично знал Турара Рыскулова. Рассказывает о своем

аресте в 1938 г., пытках и пережитых унижениях. Был осужден на 25 лет, до

1947 г. пробыл в Колымских лагерях, затем был сослан на вечное поселение

в Красноярский край. В общей сложности провел в заключении 17 лет. Во

всем винит лично Берию. Был выпущен на свободу в 1955 г., за что безмерно

благодарит Хрущева. Решающим этапом репрессий в Казахстане

249

Р.Байжарасов называет весну и вторую половину 1938 г. Развернувшиеся

репрессии он связывает непосредственно с именем Н.А.Скворцова, бывшего

тогда первым секретарем ЦК Компартии Казахстана Называя его в письме

«некий Скворцов», автор, видимо, хотел подчеркнуть, что к моменту своего

назначения на пост руководителя партийной организации Казахской ССР

Скворцов совершенно не был известен общественности республики[5, л.94-

105].Не обошел вниманием опального при Хрущеве бывшего партийного

лидера республики Жумабая Шаяхметова: «В истреблении руководящих

работников и других честных граждан, особенно казахов, позорную роль

сыграл Шаяхметов, работавший в тот период в органах НКВД, которого

видимо за эти «заслуги» потом сделали руководителем Казахстанской

партийной организации… В Алма-Атинской областной партийной

организации были арестованы один за другим три состава обкома партии.

Первый состав обкома во главе с А.Киселевым, второй состав с

Д.Садвакасовым, третий состав с Ч.Артыкбаевым»[Там же].

На XXII съезде Хрущев обрушился с новой яростной критикой Сталина.

Вновь зазвучали имена казненных видных партийных, советских, военных

деятелей. На этом съезде Хрущев перешел к разоблачению, отправленных им

в 1957 г. в политическое небытие, В.Молотова и Л.Кагановича за

организацию репрессий в 1930-х гг. Как известно, все закончилось выносом

тела Сталина из Мавзолея. Таким образом, в Казахстане, как и по всей

стране, возникла вторая, после 1956 г., волна критики сталинизма.

Обсуждение итогов XXII съезда на местах дало возможность вновь вернуться

к табуированной теме. Теперь слово попытались взять вернувшиеся из мест

заключения бывшие высокопоставленные партийные работники Казахской

ССР. Одним из таких был ЧакпакАртыкбаев, в 1937-38 гг. первый секретарь

Алма-Атинского обкома партии, депутат Верховного Совета СССР.

Само появление этих людей, исчезнувших на долгие годы, довело смысл

закрытого доклада Хрущева на ХХ съезде до сознания очень и очень многих

рядовых коммунистов куда более действенным образом. Вдруг

возвращаются бывшие партийные работники, готовые предъявить живые

свидетельства произошедшей с ними трагедии. Вместе с этим подобные

свидетельства дополняли картину массовых репрессий в Казахстане в 1937-

1938 гг. некоторыми подробностями и прямо называли действующих лиц во

многом обезличенного процесса «сталинского террора».

Артыкбаев не оставлял попыток выйти к широкой партийной аудитории.

Отметим, что все это происходило в отсутствии возможности выступить на

эту принципиальную тему в каких-либо других, кроме партийных,

коллективах, в печати, по радио, не говоря уже о нарождавшемся

телевидении. Единственная возможность - это партийные собрания разных

уровней. 16 ноября 1961 г. Артыкбаев обратился с запиской к первому

секретарю Фрунзенского райкома партии г.Алма-Аты Мухамеджанову с

просьбой дать билет на районное партийное собрание и возможность там

выступить. Но и здесь руководящие партработники не дали ему слова. Тогда

Артыкбаев напрямую обратился в зале к присутствующему собранию и

250

только после этого получил возможность для выступления. В докладной

записке от 23 ноября 1961 г. в ЦК КП Казахстана по результатам партийных

собраний по обсуждению итогов XXII съезда КПСС приводится содержания

речи Ч.Артыкбаева на собрании партактива Фрунзенского района г.Алма-

Аты[5, л.111-118].

Главными организаторами судебной расправы Ч.Артыкбаев называет

секретарей ЦК КП Казахстана Н.А.Скворцова и Ж.Шаяхметова. К весне 1938

г. органами НКВД Казахской ССР было инспирировано дело с заголовком

обвинительного заключения «Об активных участниках контрреволюционной

буржуазно-националистической организации». В эту «группу» по мнению

следователей НКВД входили: Атаниязов М. -зав.сельскохозяйственным

отделом ЦК КП Казахстана; Арстанов Ж. - редактор газеты

«СоциалистікҚазақстан»; Артыкбаев Ч. - первый секретарь Алма-Атинского

обкома партии, депутат Верховного Совета СССР; Амиров - первый Кзыл-

Ординского обкома; Жунусов М. - первый секретарь Актюбинского обкома

партии, депутат Верховного Совета СССР; Карасаев Х. - председатель

Кустанайского облисполкома, депутат Верховного Совета СССР; Кошкунов

И. - ответсекретарь партколлегии при ЦК КПК, Лепесов С. - зам.редактора

газеты «СоциалистікҚазақстан»; Утепов Ш. - первый секретарь Западно-

Казахстанского обкома партии, депутат Верховного Совета СССР. По словам

выступающего все они не признавали обвинения. «26 октября 1940 г. мы

были осуждены на 8 лет в исправительно-трудовых лагерях. Четверо

погибло, пятеро вернулось, потеряв здоровье». Очень негативно отзывается

о Скворцове. Называет его прямым ставленником Маленкова, его

помощником по партийной статистике в ЦК ВКП (б). Вместе с этим, тепло

отзывается о его предшественнике Мирзояне.

Кроме того, в выступлении Артыкбаев подробно останавливается на

фигуре Ж.Шаяхметова, в 1938-1939 гг. занимавший пост секретаря, а затем

второго секретаря ЦК республики. Артыкбаев высказывает свою точку

зрения на причину карьерного роста кадрового чекиста Шаяхметова в

партийных органах: «Как Шаяхметов мог работать секретарем ЦК КПК в

1938-54 гг. Если до 1938 не был даже инструктором райкома партии? Он

ставленник Реденса (в 1938 г. нарком внутренних дел Казахской ССР – Е.М.)

…. Почему же не нашли кого-нибудь из уцелевших от гибели партийных

работников? Потому что Реденсу нужно было иметь в ЦК свой верный глаз,

своего верного слугу. Вот и все»[5, л.114-115].Вместе с этим, говоря о себе и

о выживших, но искалеченных в лагерях товарищах, Артыкбаев не забыл

упомянуть в позитивном ключе о новой инициативе правящего главы партии

и Советского правительства, выдвинутой в октябре 1961 г. на XXII съезде

КПСС: «Но все мы думаем, что доживем до 1980 г.: строительство

коммунизма в нашей стране должно укрепить и наш дух и наше тело»[Там

же].

Можно только догадываться, какие чувства испытывали лица, которые

осуществляли идеологическое обеспечение репрессий 1930-х гг. и

санкционировали беззаконие, узнав о возвращении из лагерей и ссылок

251

людей. Многие из них после 1956 г. занимали важные посты в ЦК Компартии

Казахстана, Академии наук Казахской ССР, в сфере печати, образования и

культуры. Конечно, со своей стороны они старались воспрепятствовать

утверждению антисталинского курса во внутренней политике. Для этого они

обладали реальными полномочиями и возможностями. Особой критике со

стороны вернувшихся из заключения подверглись секретарь ЦК КПК по

идеологии Н.Джандильдин, вице-президент АН Казахской ССР С.Баишев,

академик-секретарь Отделения общественных наук АН КазССРС.

Н.Покровский.

В адрес академика Покровского С.Н. звучали обвинения в том, что

будучи в 1937-1939 гг. заместителем прокурора Казахской ССР,

«…принимал участие в истреблении и уничтожении многочисленных

честных партийно-советских работников, создавая на них сфабрикованные,

провокационные, клеветнические материалы, санкционируя своей..

(пропущено в этом месте - Е.М.) …преступные беззакония и произвол» [5,

л.101].Эти обвинения имели под собой серьезные основания. Так, на

упомянутом выше собрании партийного актива Советского района г.Алма-

Аты 15 ноября 1961 г. с официальным сообщением выступил секретарь

парткома КГБ Казахской ССР Каратабанов, который заявил, что

«…С.Н.Покровский должен держать ответ за многочисленные санкции,

которые им были даны на арест невинных людей»[5, л.110].

В существовавшей политической парадигме объективный научный

анализ сталинского режима и его идеологии был невозможен. Этим и можно

объяснить половинчатость и незавершенность действий Хрущева в процессе

реабилитации.Это хорошо прослеживается на примере разгоревшейся в 1960-

61 гг. дискуссии вокруг фигуры Турара Рыскулова, к тому времени

официально реабилитированного[6].

Говоря о попытках жертв сталинского произвола восстановить свои

конституционные права, нельзя обойти стороной и роль органов

госбезопасности, чьими руками осуществлялось беззаконие 1930-1950-х

годов. Восстановление и укрепление законности и правопорядка,

возвращение органов госбезопасности в правовое поле стало одной из

главных задач хрущевского руководства. Этот процесс был запущен еще до

ХХ съезда партии.

В этой связи обращает на себя внимание такой дискуссионный вопрос.

Очевидно, что органы госбезопасности в период репрессий в своей

деятельности не были подотчетны представительным органам власти и были

бесконтрольны перед обществом. Считалось, что «карательный меч партии»

выполняет лишь волю партийного руководства. Соответственно всю

ответственность за организацию террора несло высшее партийное

руководство и его представители на местах. Однако, существует точка

зрения, что в какой-то момент органы НКВД вышли из-под партийного

контроля. Это утверждение имеет под собой основание. В разгар чисток

1937-1938 гг., идя на поводу у НКВД, партийные комитеты исключали из

ВКП (б) уже арестованных людей. Тогда как прежде члены партии, тем более

252

из руководящего состава, не могли быть арестованными без ведома и

согласия партийных комитетов. Только уже исключенного из партии

человека органы НКВД могли привлечь к уголовной ответственности. Эту

ситуацию раскрывает документ, хранящийся в Архиве Президента

Республики Казахстан «Справка о некоторых нарушениях социалистической

законности и массовых репрессий в Казахстане в 1937-1938 гг.»[7].

В справке прямо говорится о роли НКВД в репрессиях 1937-1938 гг. в

Казахской ССР: «Органам государственной безопасности оказывалось

огромное доверие, так как они имели перед народом и страной несомненные

заслуги в деле защиты завоеваний революции. В течение длительного

времени органы государственной безопасности оправдывали это доверие, и

их особое положение не вызывало какой-либо опасности. Дело изменилось

после того, когда контроль над ними со стороны партии и правительства был

постепенно подменен личным контролем Сталина, а обычное отправление

норм правосудия нередко подменялось его единоличными решениями….

Ежов, назначенный наркомом внутренних дел лично Сталиным, сохранил

пост и секретаря ЦК КПСС (так в документе – Е.М.). Создалось немыслимое

положение: нарком внутренних дел стал выше местных партийных органов,

его директивы стали для них обязательными, так как он одновременно был

секретарем ЦК КПСС. Это быстро сказалось на взаимоотношениях местных

партийных органов с местными органами НКВД. Местные органы НКВД

перестали считаться с партийными органами и стали вести себя совершенно

независимо от кого бы то ни было, кроме вышестоящих органов своего

ведомства. Так было и в Казахстане ...» [Там же].

В завершении хотелось бы отметить, что остались неразрешенными

проблема поиска истины о совершенных коммунистической диктатурой

преступлениях и проблема правосудия и воздаяния.Постсоветское общество

по-прежнему испытывает на себе негативный исторический опыт

сталинизма. При этом немалая часть общества оправдывает этот

исторический опыт, видя в нем единственный выход из противоречий

современной жизни. Тяжелый травматический опыт, пережитый той или

иной страной, оставляет глубокий след на социальном теле общества.

Список использованной литературы:

1. Пыжиков А.В. Хрущевская «оттепель». М., 2002.

2. Медведев Р.А. Хрущев Н.С.: Политическая биография. М., 1990.

3. http://www.pkzsk.info/pervye-rukovoditeli-severo-kazaxstanskoj-oblasti-za-80-let/©

Петропавловск kz - ИА REX-Казахстан

4. Архив Президента РК. Ф.708. Оп.34. Д.232.

5. Архив Президента РК. Ф.708. Оп.34. Д.280.

6. См.: http://mysl.kazgazeta.kz Исмаилов А. Исторические штрихи к портрету Турара

Рыскулова / Мысль – Республиканско-общественный журнал. Декабрь, 2014.

7. См.: e-history.kz Мирзоян и политические репрессии в Казахстане. Публикация

документа. (Документ со вступительной статьей подготовлен к публикации работниками

Архива Президента РК И. Бухоновой и Е. Грибановой).

253

КОЛЛЕКТИВИЗАЦИЯ В КАЗАХСТАНЕ:

ИСТОРИЯ, ПОСЛЕДСТВИЯ

Орынбаева К.Е.,

Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері,

А.Байтұрсынов атындағы ОӘБ бас маманы

Қазіргі кезде Тәуелсіздігімізді алып, егеменді ел болып жатқан кезде

ұзақ жылдар бойы отаршылдықтың тұтқынына түскен санамыз қайта

жанданып, даму үрдісін бастан өткізуде. Кеңес үкіметі кезіндегі айтылмаған,

айтылуға тыйым салынған көптеген тарихы құнды деректерімізді зерттеуге

бет бұрып жатырмыз. Тарихқа көз жүгіртетін болсақ Қазақстанда XX ғасыр

ірі тарихи оқиғалармен ерекшеленеді. Өткен ғасырдың алғашқы жартысы —

қазақ халқының өмірінде бетбұрысты кезең деп саналады. Әсіресе 20–30

жылдарындағы ашаршылық апаты немесе «Ұлы жұт» қазақ тарихының

қасіретті беттерін айғақтайды. Зертеуші ғалымдар осы мәселемен айналысып,

Қазақстан халқы бір ғасырда үш бірдей ашаршылықты бастан кешкен және

оны үш кезеңге бөліп қарастырады: 1919-1922 жылдардағы аштық (1,5 млн

адам), 1931- 1933 жылдардағы аштық (2,5 млн адам) – 1946 жылдары болған

аштық. Әрине, бірінші ашаршылық та сұмдық болды. Ол көбінесе елдің

оңтүстік аймақтарын қамтыды, нақ осы және басқа да деңгейде

Қазақстанның барлық тұрғындары да зардап шекті. Екінші ашаршылық,

әртүрлі мәліметтер бойынша, 1930—жылдарда 1,5 млн—нан 2,5 млн. адамға

дейін болды. Ал, үшінші ашаршылық соғыстан кейінгі еліміздегі

экономикалық ахуалдарға байланысты туындады. Бірақ та, бұл ашаршылық

сол жылдары халықтан жасырын түрде ұстады. Осылайша, қазақтар іс

жүзінде 15–20 жылдың ішінде халқының жартысына жуығынан айырылған.

Әлемдік тарих мұндай кең ауқымды ашаршылықты білген емес.

Сондықтан, осы қасіретті әрбір қазақ білуге міндетті және есте сақтап,

ұмытпауымыз тиіс.

В реестре истории человеческих потерь числится множество событий, в

том числе и массовые эпидемии, и мировые войны, унесшие жизнь

миллионов людей. В этом ряду и целая вереница трагедии голода,

разразившихся в ХХ веке и отличавшихся всеохватывающей

опустошительностью. Все дело в том, что можно было бы понять и

объяснить причину таких катаклизмов, если бы в их основе лежали лишь

природные стихии, войны и другие бедствия. Однако вся беда в том, что

трагедия 30-х годов случилась во многом по вине правящего

большевистского режима: в мирное время вследствие разразившегося

массового голода погибли миллионы людей. Так случилось, что в результате

большевистского эксперимента, предпринятого «на путях к социализму» с

целью насильственно осчастливить свой народ, в начале 30-х годов ХХ в. в

СССР население основных сельскохозяйственных регионов (в том числе и

животноводческих, и зерносеющих), как Казахстан, Украина, Северный

254

Кавказ, Поволжье и ряда других, оказалось застигнутым голодной смертью и

большей частью было вынуждено бежать за их пределы.

В своем докладе я не могу обойти вопросы историографии в освещении

этого вопроса, чтобы раскрыть причину длительного «умолчания» в науке.

Так, в трудах историков о 30-х годах писалось, что в период сплошной

коллективизации «в отдельных районах Казахстана наблюдались

продовольственные затруднения», а отчаянное сопротивление населения

перед голодной смертью, часто выливавшееся в вооруженные восстания и

бунты, объяснялись «происками баев и кулаков», а сами выступления

крестьян – «басмаческо-бандитскими». Это при том, что только за 1929-1933

годы было 372 выступлений.

Положение изменилось лишь в конце 80-х годов ХХ в., когда под

давлением демократических перемен начали пересматриваться все прежние

концептуальные подходы к освещению проблем национальной истории.

Так, в 1988 г. Институтом истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч.

Валиханова Академии наук Казахской ССР по инициативе его директора

академика М.К. Козыбаева была созвана Всесоюзная научная конференция

«Коллективизация сельского хозяйства в республиках Средней Азии и

Казахстане: опыт и проблемы», в ходе состоявшейся дискуссии впервые

были поставлены вопросы о причинах перегибов и масштабах массовой

гибели населения Казахстана в период коллективизации. 1991 г. была

создана Парламентская комиссия. В ее состав входили ученые историки во

главе с М.К.Козыбаев (председатель), правоведы Г.С. Сапаргалиев и другие,

а также руководители министерств и ведомств, Генеральный прокурор,

Председатель Верховного суда, Председатель КНБ республики, средств

массовой информации. Результаты комиссии вошли в 5 томную историю

Казахстана и были официально озвучены.

О причинах трагедии голода в СССР, в том числе и в Казахстане стали

писать и зарубежные исследователи, здесь следует отметить работу

Р.Конквеста «Жатва скорби», М.Олкотт (США), Итальянского историка Н.

Пианчиола и И. Огайон (Франция). Первые две работы выходили в разгар

«холодной войны» - в годы противостояния СССР и западных держав.

Поэтому в них просматривается явный отпечаток той идеологии.

Выделяя причины голода 30-х годов ХХ века следует говорить как о

внутриполитических так и о внешнеполитических и внешнеэкономических

факторах. В казахстанской историографии трагедия 30-х годов, называется

единым всеобъемлющим названием «ашаршылық» (голодомор).

Ведь в истории казахского народа таких маштабных голода было – 3. В

1921-1922 гг., вследствие событий 1916 года, гражданской войны, джута 1920

и засухи 1921 года в пяти губерниях Казахстана голоду подверглись 1.5

млн. человек. № Название губернии Кол-во человек подвергшихся голоду

1 Орынборгская губернии 437 776

2 Қостанайской губернии – 252 816

3 Актюбинской губернии 359 326

255

4 Уральской губернии 277 835

5 Бокеевской губернии 100 000

6 Адаевском уезде 75 000

Итого 1 млн 502 753 человека

(ЦА РК Ф.320.,1т., Д 45.,С.46.)

Именно о событиях 1921-22 года М. Ауэзов, который имел активную

жизненную позицию писал «… если сейчас срочно не примут меры по

спасению голодающих, то казахская степь останется без казахов».

В процессе дальнейшего изучения материалов, анализа и сопоставления

событий выяснилось, что безжалостная ломка укладов и разрушение

традиционной системы жизнеобеспечения казахов, а также отлучение их от

корней национальной культуры, расстрелы непокорных, уничтожение элиты

нации в лице представителей движения Алаш и Алаш-Орды, а чуть позже

почти всей партийно-советской номенклатуры республики, ‒ все это

составные части единого процесса установления и укрепления тоталитарной

советской системы, осуществленного путем большевистской аграрной

революции в Казахстане, одновременно с индустриализацией и так

называемой культурной революцией. В середине 20-х годов важнейшим

вопросом была проблема развития аграрного сектора республики, в том

числе и оседание кочевого и полукочевого населения, для чего необходимо

было изучить земельные ресурсы для отвода оседающему населению. Тех

руководящих партийно-советских работников республики из числа казахов в

то время особо беспокоила еще и проблема бесконтрольного,

нерегулируемого крестьянского переселения в Казахстан из других регионов

СССР. В итоге, в апреле 1925 года V Всеказахский съезд Советов установил

порядок землеустройства в республике, согласно которому в первую очередь

наделялось землей казахское население, затем устройству подлежали только

те переселенцы, прибывшие в край до 31 августа 1922 года. Прибывшие

позже должны были устраиваться при наличии свободных земель. Такая

установка не могла не вызвать жалобы в Москву, вследствие чего оказались

виновными местные «националисты». И волна арестов связана и с этими

событиями. А очередность в землеустройстве была отменена. Однако, все

подготовительные работы по переводу так называемого кочевого и

полукочевого населения на оседлость оказались пустой тратой средств.

Вскоре наступившая кампания по массовой насильственной коллективизации

крестьянских хозяйств оставила в тени проблему оседания кочевого и

полукочевого населения.

Да и само определение «кочевое и полукочевое хозяйство (население)»

сегодня выглядит анахронизмом. К сожалению, советские органы управления

и ВКП (б) все свои действия, приведшие к трагедии, объясняли кочевым и

полукочевым состоянием казахского населения. Этот евроцентристский

подход в определении состояния казахского аула широко утвердился в

советской историографии, господствует и в современных исследованиях.

Методы ведения традиционного животноводческого хозяйства используются

и сегодня, что отнюдь не предполагает непременно «кочевать за скотом». Во

256

второй половине 20-х годов ХХ века лишь в таких отдаленных районах, как

Мангистау, роды табын, адай и немного других хозяйств, которые меняли

пастбища на относительно удаленных расстояниях. В остальных районах,

считавшихся животноводческими, например, в Каркаралинском,

Кустанайском, Сырдарьинском и других округах, радиус кочевания

составлял не более 10-30 км.

По данным переписи 1926 г. В республике 70% крестьянских хозяйств

(семей) проживало в аулах-кыстау (зимовках). Более 24% вели целиком

земледельческое хозяйство, в 33,2% зафиксировано скотоводческо-

земледельческое хозяйство, 38,3% занимались скотоводством. При этом

радиус или расстояние, на которое скотоводческие хозяйства кочевали, по

меркам прежних лет уже тогда стало 10-15 км. Число хозяйств, кочующих

круглый год, составило всего 6%.

Основными причинами трагедии 30-х годов явились насильственная

коллективизация, отлучение земледельцев и животноводов от собственности,

все нарастающие государственные заготовки кампании хлеба, мяса и других

сельскохозяйственных продуктов и сырья, как правило, сопровождавшиеся

административным и судебным террором в отношении всего населения, то

есть та политика «Малого Октября», которую проводил Голощекин.

Все дело с проведением коллективизации сводилось тогда лишь к их

объединению в колхозы и сельскохозяйственные артели. Самое прискорбное

в том, что силовые акции советской власти по коллективизации,

сопровождавшиеся массовым изъятием скота и хлебопродуктов вскоре

привели к гибели населения. Так, казахская интеллигенция,

сопротивлявшаяся неправомерным актам большевистской власти, вскоре

сама оказалась жертвой репрессий и «виновными» в наступившем голоде.

Особенно следует выделить Постановление правительства от 27 августа

1928 года о «конфискации байского имущества», где отлучение от

собственности носило крайне жесткий характер.

Данные нижеприведенных таблиц характеризуют динамику изымания

скота и зерна у крестьян. Изъятие из Казахстана скота государством

(По данным Спецархива КНБ РК, ЦГА РК, РГАЭ, РГАСПИ)

Годы Всего поголовья скота млн голов План сдачи скота

(голов)

Фактическое

уменьшение

(голов)

1929 44,7 156,3 тыс. голов Свед. нет.

1930 29,6 2 млн 719 тыс. 12 млн

1931 8,6 4 млн 900 тыс. 21 млн

1932 5 3,6 млн 3,7 млн

1933 4,5 Свед. нет Свед. нет

Всего 11 млн 356 тыс 36 млн 7 тыс

Остальные 3,5 млн. голов исчезли вследствие убоя, угона беженцами и

различных эпидемических заболеваний. Таким образом, за годы массовой

коллективизации республика потеряла около 90 % поголовья скота.

257

Несмотря на то, что Казахстан не относился к основным зерносеющим

регионам СССР, ежегодно республика сдавала свыше 40 млн. пудов зерна.

Выполнение плана хлебосдачи было обязательным и, несмотря на массовую

гибель населения от голода, центр строго регламентировал ход выполнения

хлебозаготовок. Валовый сбор зерновых по Казахстану

Годы Собрано с га Всего собрано млн пудов

1930 г. 7,3 ц с га 46,8

1931 г 4,9 ц с га 44,2

1932 3,7 ц с га 40,8

1933 г. 4,2 ц с га 42,4

(По данным НКЗ СССР (РГАЭ)

Хлебозаготовки (итоги по Казахской ССР)

План, млн пудов Сдано млн пудов

1929/1930 г. 41,1 37,8

1930/1931 г. 44,9 40,7

1931/1932 г. 50,5 40,4

1932/1933 г. 40 41

Все, что творилось в тот период в казахских аулах, до сих пор поражает

читателей своей абсурдностью, жестокостью. По воспоминаниям писателя

Гафу Кайырбекова, его осенью 1932 года пригласили в Казкрайком и

отправили в Костанай для того чтобы он сам убедился о событиях которых

описали в «письме пяти». О том, что в Казахстане есть голод не раз

адресовал свою информацию Т. Рыскулов как Голощекину так и Сталину.

Об этом писали видные казахские деятели известное как «платформа пяти».

Так вот, Гафу Кайырбеков писал «выехали мы из Аулиеколя в сторону

Бетпаккары, голая степь и вдруг вдоль дороги стали появляться сложенные в

виде саксаула возвышенности. Подъехав ближе, мы увидели, что это

замершие человеческие тела, которые лежали вдоль дороги, как указатели

дороги. Дальше проехав достаточное расстояние, мы встречали пустые аулы,

с номерами улиц, где в целости и сохранности стояли юрты, убранство, но

люди лежали мертвые».

А вообще все это затевалось для выкачивания из аула и деревни

необходимых ресурсов. Для проведения широкомасштабной

индустриализации нужны были средства. А строящиеся объекты от

Норильска и Комсомольска-на-Амуре на Дальнем Востоке, до ДнепроГЭСа и

Запорожстали на Западе, до предприятий, строящихся на Кольском

полуострове на севере СССР и их трудовые ресурсы требовали обеспечения

продовольствием и хотя бы необходимым товаром повседневного спроса.

Если внимательно разобраться во всем этом, то четко просматриваются

так же и внешние факторы общего характера и внутренние причины,

вытекавшие из общей природы большевистской власти и всей ее системы.

258

Поэтому трагедию 30-х годов надо рассматривать в увязке с внешней

политикой СССР.

Соперничество СССР, как государства с иным политическим и

социально-экономическим строем, в 20-30 годы неоднократно приводило к

различным конфликтам, что вызывало резкую реакцию во многих странах, в

первую очередь ведущих западных держав. Как известно, несмотря на угрозу

голода, наступавшего в собственной стране, в 1930-1931 гг. СССР вывез на

мировой рынок огромное количество дешевого колхозного зерна, по

существу отобранного у крестьян за бесценок. Это послужило еще одним

обостряющим мировой кризис фактором, наступившего с 1929 г. Со своей

стороны западные державы еще больше ужесточили отношение к СССР. В

июле 1930 г. США стали инициатором экономической блокады СССР,

поддержанной рядом европейских стран. В ответ на это СССР сократил

закупку товаров из этих стран, которая переросла в экономическую войну,

продолжавшейся до 1932 г.

Голод собрал в Казахстане обильную дань. Например, согласно

результатам первой переписи 1926 года на территории Казахской АССР

проживало 3628 тысяч коренного населения. Но уже через 12 лет в переписи

1939 года фиксируется убыль в 1321 тысяч человек, то есть происходит

уменьшение совокупности на 36,7%. А по данным Центрального Управления

народно-хозяйственного учета Госплана СССР население Казахстана с

5873,0 тыс. человек за 1932 год сократилось до 2493,5 тысяч человек, и

эмигрировали за этот период из Казахстана 1,3 млн. человек.

Смертность и уровень миграционной подвижности за этот период были

высокими среди всех национальных групп Казахстана – русских, украинцев,

уйгур, дунган, но эти показатели среди казахов все же на порядок выше. По

подсчетам демографа М. Татимова казахи во время коллективизации

потеряли 2100 тысяч человек, что составило 42% казахского населения и

плюс к этому миллионы людей выехали за пределы республики. Примерные

масштабы невосполнимой убыли коренного населения Казахстана в годы

трагедии определяются в пределах 1 млн. 750 тыс. человек или 49% от

первоначальной численности.

Если учесть архивные официальные отчеты, то по данным на 1932 год в

Казахстане от голода умерли 72% младенцев и 60 % детей в возрасте до 7

лет. Особенно увеличилась смертность младенцев и детей в пять раз в

Уральской области, в два раза в Костанайской и Северо-Казахстанской

области. Если в 1932 в детские дома поступило 68 617 детей, то к 1 января

1933 года, 45100 детей остались без крова и из них погибло от голода 1682

ребенка. Это официальные данные, которые всегда писались в сторону

уменьшения и если учесть что здесь не вся информация то представляете

весь ужас это трагедии.

Из приведенных данных видно, что масштабы голода, вызванного

тотальным разрушением хозяйства, были воистину страшными. Утратив

скот, обитатели Степи лишались традиционного для них мясомолочного

рациона питания. Хлеб в ауле в силу неурожая также отсутствовал. Покинуть

259

зону бедствия не всегда удавалось. Для бесскотного казахского крестьянства

огромная Степь из кормилицы превратилась в ловушку.

Эмиграция казахов за рубеж и миграция внутри страны обходились им

очень тяжело. Новые мигранты попадали в иной климат и незнакомую для

себя этническую среду. Круто для них изменился и рацион питания. По

словам очевидцев, они плохо приспосабливались к растительной пище, ведь

веками основную массу питания вчерашних кочевников составляли мясные

продукты. Пустели целые районы и аулы. Степь все больше становилась

безлюдной.

Начиная с осени 1929 г. По 1932 год фактически территория республики

находилась в состоянии гражданской войны. Около 380 крупных восстаний и

эксцессов, а также многочисленные бунты и мятежи охватили свыше 80

тысяч человек по всей республике. Политика власти вновь после 20-х годов

открыла широкую дорогу такому явлению как социальный бандитизм. Все

выступления граждан подавлялись силами регулярных войсковых частей и

отрядов.

Эта страшная трагедия по своим масштабам затмила все сколько-нибудь

известные прецеденты из исторического прошлого народа. Обезлюдевшие

территории приходили в запустение. Последствия голода можно увидеть в

архивных документах, так в архивах Москвы удалось обнаружить

документы, рассказывающие о районах миграции казахов-голодобеженцев:

так по данным ГАРФ, РГАЭ и других архивов география их миграции

простиралась от Камчатки до Северного края (Архангельск), от

Владивостока до Днепропетровска и Запорожья, не считая города и районы

Сибири, Нижней и Средней Волги и Зауралья, Узбекистана, Киргизии,

Туркмении, Таджикистана, далее Китая, Афганистана и Ирана. Более 1

миллиона человек оказались в числе голодобеженцев. Из них лишь чуть

более 400 тысяч возвратились позже в республику. А сколько их погибло в

местах миграции установить невозможно, хотя об этом существуют

отдельные документы.

Первый шаг по пути преодоления в республике последствий сталинской

преступной коллективизации был сделан осенью 1932 г. в постановлении ЦК

ВКП(б) от 17 сентября 1932 г. Однако в нем не только ничего не говорилось

о допущенных, как потом отмечалось «ошибках и перегибах» при

проведении коллективизации в животноводческих районах и их тяжелых

последствиях, но даже признавалась «правильной линия крайкома по

постепенному оседанию кочевого и полукочевого казахского населения». Об

этих «ошибках и перегибах», их причинах и тяжелейших последствиях

впервые было сказано спустя 10 месяцев - на Шестом пленуме Казахского

крайкома партии. Отмечалось, что они выразились в форсировании

коллективизации в животноводческих районах без проведения

подготовительных мероприятий, в применении грубого насилия при

обобществлении личного скота бедняцко-середняцких масс кочевого аула.

При этом не учитывались национально-бытовые, социальные и культурные

особенности кочевых и полукочевых районов. Подчеркивалось, что меры,

260

нанесшие огромный ущерб народному хозяйству, в первую очередь явились

результатом исключительных перегибов и ошибок. Полностью процесс

оседания кочевых и полукочевых хозяйств в Казахстане завершился только к

концу второй пятилетки. Эхо казахстанской трагедии отзывалось

десятилетиями. Лишь в конце 60-х годов казахский этнос смог восстановить

огромные потери, понесенные им в начале 30-х годов.

Список использованной литературы:

1. Коллективизация сельского хозяйства в республиках в Средней Азии и

Казахстане: опыт и проблемы. - Алма-Ата: Ғылым. - 1990. - 200 с.

3. Насильственная коллективизация и голод в Казахстане в 1931-1933 гг.

Сб.документов и материалов / Вступ. статья и сост. К.С. Алдажуманов и др. - Алматы.

Фонд «ХХІ век». - 1998. - 263 с.;

3. Нәубет. - Алматы. Жалын. - 1990. - 448 б.;

4. Қозыбаев М.Қ., Алдажуманов Қ.С., Әбілхожин Ж.Б.Қазақстандағы күшпен

коллективтендіру: қорлық пен зорлық. - Алматы. - 1992. - 36 б.;

5. Омарбеков Т. Зобалаң. – Алматы: Санат. - 1994. - 272 б.;

6. Орынбаева К.Е. Социально-экономическое и культурное развитие Северного

Казахстана в период силовой модернизации (20-30-е годы ХХ века) // Диссертационные

материалы., Алматы. 2008.

«ҚАЗАҚ ТІЛІ» ГАЗЕТІНДЕ КӨТЕРІЛГЕН АШАРШЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ

Сайлаубаева Н.Е.

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Кеңес үкіметінің Қазақстандағы атқарған алғашқы уақыт қызметінің

бірі-коммунистік ілімді насихаттау болды. Осы қызметі атқарудағы баспасөз

орындарына ерекше көңіл бөлінді. Осындай мақсатпен Кеңес өкіметі қазақ

тіліндегі «Қазақ», «Сарыарқа», «Абай», «Алаш», «Жас азамат», «Бірлік туы»

сияқты газеттерді ұлтшыл, байшыл, алашордашыл болды деген қорытынды

жасап жұмыстары тоқтатылды.

Кеңес өкіметі ұлт тілінде шығып тұрған газет-журналдарды жабумен

бірге барлық баспахана жабдықтарын толықтай қазақ өлкесін басқару

бойынша әскери-ревалюциялық комитетке өткізу жөнінде [1] нұсқау

шығарды. Ендігі уақытта жергілікті баспасөз Кеңес өкіметі үшін

еңбекшілерді күреске аттандыру жөнінде үгіт пен насихат және ұйымдастыру

жұмыстарын жүргізуге тиіс болды. Міне, осындай мақсатпен губерниялық

революциялық комитетінің органы ретінде Семей қаласында «Қазақ тілі»

газеті жарық көреді [2, 151 б.].

«Қазақ тілі» газетінің шығуына қатысты деректер көптеп саналады.

Мұрағат мәліметі «Қазақ тілі» газетінің 1919 жылдың 4 желтоқсаннан шыға

бастағанын айқындап береді [3]. Семей қаласында шығып келген кеңестік

алғашқы басылым жөнінде Т.Қожекеев былай деп жазады: «1919 жылы 1

желтоқсан күні большевиктер бастаған жұмысшылар мен гарнизон әскерлері

ақгвардияшыларды талқандап, өкіметті Әскери-ревалюциялық комитеттің

261

қолына берді. Қала Колчак бандыларынан тазартылысымен, яғни 4

желтоқсаннан Семей губкомы мен губаткомның органы-«Қазақ тілі» газеті

жарыққа келді» [4, 76 б.].

«Қазақ тілі» газетінің іргетасын М.Тұрғанбаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов,

Ш.Тоқжігітов, С.Дөнентаев, Ә.Досов сияқты қоғам қайраткерлері қаласа,

ілгеріде олардың қатары І.Молдажанов, Ж.Найманқожаұлы, Ж.Тәттібаев,

У.Забиров, Ғ.Искаков, Ділдә Шайх Шарапиев, Т.Өтелиев, М.Бейсенов,

И.Тоқтыбаев сынды қаламгерлермен толыға түсті.

Алаш азаматы Мәннан Тұрғанбаевтың қаламынан қазақ халқының басынан

өткен 1921 жылғы ашаршылық тыс қалған жоқ. Сол күндердің ауыр зардабына

деген жанайқайы «Ашаршылықпен күрес», «Аштарға жәрдем бер, келесі күніңді

естен шығарма!» атты мақалаларында көрніс тапса, «Ел мұңы шаруасы

басылмайды», «Бірыңғай шаруа салығы», «Қазаққа денсаулық керек»,

«Шаруаны қорғау жүзінде», «Қазақстанды аудандау мәселесі» тағы басқадай

көптеген еңбектері ұлттың мүддесі, ұлтты сақтаудың, ұлтты қорғаудың бағыт-

бағдарына арналыпты. Мәннан Тұрғанбаевтың сол еңбектері арқылы қазақ

қоғамының тыныс-тіршілігіне көз жеткізуге болады.

Мәннан Тұрғанбаевтың шығармашылық талабын танытатын

«Ашаршылықпен күресу» мақаласы «Қазақ тілі» газетінің 1921 жылғы 12

қыркүйектегі санында жарияланыпты. Автор ашаршылықты басынан өткерген

қазақ қандастарына алдағы күннің міндеті «Губернияның халқы комиссияның

жарлықтарын орындауға заң алдында, азабын біздің қазақ халқы жиірек көрген,

көріп те тұрады. 1917-18 жылдары Сырдария, Жетісуда болған аштық осы

жылғы Ақтөбеде, Қостанай, Орал, Бөкей губернияларында басына келіп

отырған. Аштық қазақ елінің есінен қалмайтын үлкен апаттардан саналады. Осы

күндегі ашығып отырған қазақ губерниялары да жалпы Россияның аштарға

көмек беретін кіндік комиссия есебіне кіріп отыр. Совет үкіметі адам баласын

алаламай жалпы қарайды. Тұқымына тартып кетуді ойламайды. Қазақ елі жалпы

ағымға, үлкен көліне сүйеніп іс қылмаса, өз беттерімен үлкен жұмысты

басқарып жүре береді деуге болмайды. Бұл сөздің шындығын әр орында

тәжірибемен сынап біліп жүрміз. Ендігі ашаршылықтан аман қалған тұрған

қазақтың міндеті-аямай жәрдемдерін беру, азаматтары комиссияның қызметіне

кіріп, аштан қырылып жатқан бауырларына көмектерін көрсету» [5]- дейді.

«Қазақ тілінде» 5 наурыз 1920 жыл-19 қараша 1920 жыл аралығында

Жүсіпбек Аймауытов редакторлық міндетті атқарды. Оған «Қазақ тілі» газетінің

редакторы ретінде Семей губерниялық революциялық комитетінің басқару

бөліміне 1920 жылдың 5 наурызында ол туралы жолданған қатынас хат айқын

дәлел болады [6].

Жүсіпбек Аймауытовтың елде орын алған ашаршылық тақырыбын

қозғаған «Зорлық қайтсе тиылады», «Ашаршылықтан құтқару», «Бірыңғай

шаруа салығы» деген мақалалары бар. Жүсіпбек Аймауытовтың мақалаларында

20-жылдардың ең көкейкесті мәселелерін көтере білген. Қазақстанда жаңа

экономикалық саясатқа көшу зор қиыншылықтарға ұшырады. 1921 жылдың

жазында республиканың едәуір бөлігін қуаңшылық жайлады. Оның алдында

қатты жұт болып, ол кей жерлерде малдың басым бөлігінің қырылуына әкеп

262

соққан еді. Республика халқы ашаршылыққа ұшырады. Азамат соғысы және

1921 жылы егіннің шықпауы туғызған қайыршылық пен аштыққа ұшыраған

халыққа көмек көрсету шараларына үн қосқан қаламгердің мақалалары

басылымда шықты. Бұл жөнінде Мәмбет Қойгелдиев «20-шы жылдардың

басында Қазақстанда экономикалық жағдай тым ауыр болатын. Бұл арада үлкен

адам шығыны мен арты ашаршылыққа ұласқан. 1916 жылғы ұлт азаттық

көтерілісті, қазақ қоғамын адам және мал шығынына ұшыратқан. Азамат соғысы

айтпай өту мүмкін емес. Осы азапты оқиғалардың артын ла келген 1921-1922

жылдардағы ашаршылық қоғамды біржола тұралатып кеткен еді» [7, 9 б.]

Жүсіпбек Аймауытовтың «Қазақ тілі» газетінің 1922 жылғы 9 наурыз күнгі

санында «Ашаршылықтан құтқару лажы» мақаласы жарияланады. Онда «Өткен

жаз Семейдің губерниялық кеңестер сиезі аштарға жәрдем беру масаласын

қарап, жірдемді елге салық есебінде салуға, яғни қазақ бір қойдан бір қой

екіншілерден бір пұт астықтан бір қадақ алуға қаулы қылған. Мұжықтан қандай

астық алғаны туралы менің артық хабарым жоқ. Қазақтан мал қалай жиналғаны

туралы хабарымыз бар. Аласапыран заманда лай судан балық аулауға тұрғандар

атқан мінетіні белгілі. Аштарға жәрдем жасауға елдегі соғылған жемқорлар, мал

табу үшін партияға жазылып ұры-қара ел коммунистері, исполкомдары атқа

мінген. Бір есе жиналатын салықты екі, үш есе қылып жинап, қазнаға

ұлымтиеген ұсынған жобасы бір, жазған уақыттарыда жақын. Олай емес ол

екеуі ау десек түгілі қатыснасқанда жоқ. Бірі Қызылжарда, бірі Семейде

отырсада екеуіне бұл шараны айтқызып отырған елдің апаттың

күштілігі.Олардың жобасы елді ел қылу үшін қырғынан құтқару үшін азамат

тегіс атқа міну керек. хүкімет азаматқа рұқсат берсін. Елге сенеді, беделді кісілер

жүріп жинасын деген. Ашыққан ел жаздай келесі қыстай тағы қырылғаны

тұрмайды. Уақыт кеш деп ойлап керек емес.Хүкімет басындағы азаматтар ел

қамын ойлайтын болса «Қазақ тілімен», «Бостандық туында» ұсынған

жобаларды қабыл алуы керек. Бұл жобадан қауіптенерелік орын жоқ. Кейбір

шолақ ойлы жігіттер ойлар: сенеді, беделді кісі дегенде партиясыздарды айтқан

деп. Олай емес. Сенеді, беделді кісі партиядағыларда, партиясыздарда бар.

Меңдешов, Мырзағалиев сықылды хүкімет басындағы азаматтар атқа мінсе, қай

қазақ сенбейді. Партиясыздардан сектенсе, сенімді кісіден қарауыл қойсын.

Әйтпесе, бұл жоба-жоба.Мен өз тұсымнан батылданып айта аламын. хүкімет

бұл жобаны қабыл алып, азаматтарға «Атқа мін!» десе, Семей губерниясында

атқа мінбей қалатын азамат кім табылар: бәрімізде бұл жолға аянбаспыз,

кірісерміз» [8] деп ел басына күн туғанда, халқы үшін күресушілердің алдыңғы

қатарында болды. Автор мақалада адамның қоғамдық-әлеуметтік ортамен

байланысын әркімнің өз ортасында қоғамға пайдалы іс істеуге тиістігін көтерді.

Мақала ел ішіндегі мәселелерді ойлы көзбен шола білуімен бағалы. «Қазақ тілі»

газетінің редколлегия мүшесі, басылымның белді авторы Жүсіпбек

Аймауытовың қоғамдық-саяси, тұрмыстық-әлеуметтік, жайынан жазылған

мақалалары сол кездегі қазақ өмірінің тыныс-тіршілігінен мол мағлұмат береді.

«Қазақ тілі» газетінің редакторы, белді авторы Шәймерден Тоқжігітовтың

басылымда түрлі тақырыпты қозғаған көптеген мақалалары бар. Газетте тек

қана 1923 жылы Шәймерден Тоқжігітовтың 60-қа тарта мақаласы

263

жарияланыпты. Солардың ішінде ашаршылық тақырыбын көтерген «Қазақ

кедейлеріне керекті жиылыс», «Ашаршылықты жоғалту туралы» мақалаларын

атауға болады.

«Қазақ тілі» газеті қоғамдық ой-сананың қалыптасуына ықпал етіп, қалың

бұқараны ортақ іске жұмылдыра білді. «Қазақ тілі» газетінің бетінде

денсаулық сақатау, тіл мәселесі, оқу-ағарту ісі, әйел мәселесі сынды өзекті

мәселелерді көтерген М.Тұрғанбаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов, Ш.Тоқжігітов,

С.Дөнентаев, І.Молдажанов, Ж.Тәттібаев және тағы басқа ұлт зиялыларының

мақалалары жиі жарық көріп тұрды. Ресей империясының отаршылдық саясаты

салдарынан тұмшаланған халқымыздың санасын оятып, серпін беруде «Қазақ

тілі» газетінің өзіндік рөлі болды.

Қазақ баспасөзінің тарихында жеке тұлғалардың қажыр-қайратымен

жарық көрген басылымдар жоқ емес, солардың қатарында М.Тұрғанбаев,

М.Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Садуақасов, Ш.Тоқжігітов, Н.Нұрмақов,

Ә.Досов, И.Тоқтыбаев, М.Дулатов және т.б. ұлт зиялыларының белсенділік

танытуымен шығып тұрған «Қазақ тілі» газетін атауға болады.

«Қазақ тілі» газеті Кеңес Одағына жеке дара билігін жүргізген

И.Сталиннің қаһарына ұшырайды. Сталин ұлтшылдық бағытта деп бағалаған

газеттің жұмысын жолға қою үшін партиялық басшылықтың алдына

мынадай накты нұсқау береді: «Мен партияда жоқ интеллигенттердің

қырғыз жастарына саяси және идеологиялық тәрбие берумен

айналысуларына қарсымын. Біз өкіметті жастар тәрбиесін партияда жоқ

буржузиялық интеллигенттерге тапсыру үшін алғанымыз жоқ. Бүл майдан

түгелімен коммунистерге қалдырылуы керек» [9]. Осы мазмүндағы нұсқауды

іліп алған партиялық басшылық республикадағы баспасөз құралдарына қатаң

бақылау орнатуға кірісті.

Қазақстанда шығатын қазақ тіліндегі мерзімді басылымдар ай сайын

сауалнама толтырып отырған. Сондай-ақ олардың мазмұны жіті тексеріліп

тұрды. Бұған мұрағат қорынан алынған құжатта «Казак тили» почти не

интересуется партийной жизнью на местах и в Центре, ни одним словам не

упоминяуется во время 3 месяцев о партийнной конференций своей

губерний, не говоря уже о других» [10],-деп жазылған. Бұл мерзімді

басылымдарға партия тарапынан бақылаудың қатаң болғандығын көрсетеді.

1919 жылдың 4 желтоқсанынан Семейде шығып келген «Қазақ тілі»

газетінің атауы 1928 жылы өзгереді. Бұл жөнінде мұрағат қорынан алынған

құжатта Семей губерниялық атқару комиетінің үгіт-насихат бөлімінің 1928

жылғы 8 наурыздағы жиылысында газет атын өзгерту туралы қаулы

қабылданады. Осы қаулыға негізінде 1928 жылдың наурызында «Қазақ тілі»

газетінің атауы «Жаңа ауыл» болып аталады [11].

«Қазақ» газетінің дәстүрін жалғастырған «Ақ жол» газетінің

ұлтшылдық бағытын айыптап, өзінің алашордашылармен жүргізген саяси

күресінде дәлел ретінде пайдаланған Әліби Жангелдин болды. Осы мәселеге

катысты Д. Аманжолова «Для таких же верных ленинцев-сталинцев и давних

врагов Алаш, как А. Джангильдин, сам факт участие в демократической

национальной печати неболыневистского направления служил верным

264

доказательством контрреволюционности, о чем он доносил В.И. Ленину в

апреле 1921 г., касаясь биографии Н.Тюрекулова и С. Ходжанова -

руководителей Советского Туркестана» [12, с. 96)] -деп жазады. Бұл

дәйек Түркістан өлкесіндегі саяси оқиғаларға арналғандай болғанымен

оның салқыны 1919-1928 жылдары Семей қаласында шығып келген «Қазақ

тілі» газетіне де тікелей катысты еді.

«Қазақ тілі» газеті атауының өзгеруі 1928 жылғы Алаш

қайраткерлерінің алғашқы тобының «халық жауы» атанған кезімен тұспа-тұс

келеді. Дәл осы уақытта «Қазақ тілі» газетінің де аты жойылып, «Жаңа ауыл»

болып өзгереді. Осылайша, Семейде 1919 жылдың 4 желтоқсанынан 1928 ж.

наурызына дейін Ахмет Байтұрсыновтың арап ғарпімен шығып келген

«Қазақ тілі» газеті, енді «Жаңа ауыл» деген атаумен латын қарпімен шыққан

болатын. Мәселен, Мұқсын Қордабаев «...Окружкомның бір бюросында

өлкелік партия комитетінің секретары Голощекин қатысып, «қалада тек

орысша газет қана қалдырылсын, қазақша газет ауданға берілсін» деген

шешім қабылданыпты. Сол шешім бойынша «Жаңа ауыл» Аякөзге көшіріліп,

оған мен редактор болып тағайындалдым»-дейді [13].

Міне, 1928 жылы М.Тұрғанбаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов,

Ш.Тоқжігітов, С.Дөнентаев және т.б. ұлт зиялылары шығарып келген

кеңестік Қазақстандағы алғашқы ұлттық басылым «Қазақ тілі» газеті де саяси

айыпталып, сталиндік қуғын-сүргінге ұшыраған болатын.

Қазақ қоғамының даму үрдістерін танып білуде «Қазақ тілі» газеті

дерек көзі ретінде мол мәліметтер береді. «Қазақ тілі» газетінің тарихын тану

болашақ ұрпақ үшін сол кезеңдегі халқымыздың қоғамдық-саяси,

әлеуметтік-экономикалық және әдеби-мәдени өмірімен танысуына жол

ашады.

«Қазақ тілі» газеті халқының мұң-мұқтажын жоқтаған, осы жолда қазақ

азаматтарының басын біріктірген басылым. Жалпы баспасөздің қызметі

оның ұлттық мүдддеге негізделген қызметімен өлшенетіні белгілі. Бүгінде

халық көкейіндегі мәселелердің үгітшісі әрі бұқараны ұйымдастырушы бола

білген басылымның тарихына көз жіберсек, ол қазан төңкерісінен кейінгі

Ертіс өңіріндегі аласапыран кезеңде шығып, өз жұмысын жалғастырды.

Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, бұл аймақта өз саясатын орнықтырып,

насихаттау мақсатында газеттер ашқан болатын. «Қазақ тілі» газеті кеңестік

қазақ баспасөзінің алғашқы жаршысы болғанымен, негізінен қазақ халықның

көздеген ұлттық мақсат-мүдденің насихатшысы рөлін атқарды. «Қазақ тілі»

газеті қазақ халқының қоғамдық-саяси, әдеби-мәдени, әлеуметтік-

экономикалық өмірінің мәселелерін көтеруге едәуір үлес қосты.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. ҚРОМА.14-қор. 1-тізбе. 20-іс. 31-п.

2.Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930 жылдар). –

Алматы,1964. – 151 б.

3.ҚРПМ. 139-қор. 1-тізбе. 1103-іс. 34 п.

4.Қожакеев Т. Жыл құстары. – Алматы: Қазақстан, 1991. - 76 б.

5.Мәннан Тұрғанбаев. Ашаршылықпен күресу. //Қазақ тілі.–1921, қырқүйек.- №140.

265

6. 103 ШҚО. ҚЗ ТҚО. 72-қор, 2-тізбе, 1-іс, 4 п.

7.Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? -Алматы: Ана тілі, 1993.-9

б.

8.Аймауытов Жүсіпбек. Ашаршылықтан құтқару лажы // Қазақ тілі. 1922, сәуiр – 9.

- №19.

9.Ақиқат. 1993. №1.-89-92 бб., Б.91.

10.ҚРПМ. 139-қор, 1-тізбе, 459-іс, 63 п.

11.ҚРПМ.141-қор, 1-тізбе, 1856-іс, 17-18 п.

12.Аманжолова Д.А. На изломе. Алаш в этнополитической истории Казахстана.-

Алматы: Издательский дом «Таймс», 2009. -С. 96.

13.Қордабаев М.Бірінші номер осылай шықты. Естелік қолжазба. 2 п.

К ВОПРОСУ О ПОМОЩИ ГОЛОДАЮЩИМ КУСТАНАЙСКОЙ

ГУБЕРНИИ ИНОСТРАННЫМИ ОРГАНИЗАЦИЯМИ В 1921-1923 ГГ.

Самаркин С.В.

кандидат исторических наук,

Костанайский государственный педагогический институт, г. Костанай

В 1921-1923 годах в Кустанайской губернии начался массовый голод,

ставший следствием официальной политики продразвёрстки и неурожаев.

Статистические данные о его размерах страшны и весьма противоречивы.

Мы лишь можем рассуждать о масштабе трагедии. Согласно официальной

статистике от голода погибло 9% жителей Кустанайской губернии – более 80

тысяч человек, а число пострадавших исчислялось двумя третями всего

населения.

30 августа 1921 года для борьбы с голодом в Кустанае была создана

Кустанайская губернская чрезвычайная комиссия помощи голодающим —

Губпомгол, координировавшая деятельность всех органов в этом вопросе.

Выправить ситуацию Помгол оказался не в состоянии, констатируя

ужасающие факты голода: неурожай и падеж скота, а на этом фоне массовую

смертность, трупоедство и канибализм. Зима 1921-1922 годов выдалась

суровой и холодной, что еще более усугубило трагическое положение

населения. Согласно статистическим показателям в ноябре 1921 года по

губернии число голодающих составило 192.340 человек, на 15 декабря 1921

года - 237.494 человека, на 15 января 1922 года - 283.746 человек, на 1 марта

1922 года - 354.350 человек. «Смертность увеличивается, – сообщается в

протоколе кустанайского губернского съезда Помгола, проведённого в марте

1922 года, - Были случаи покушения на убийство детей, чтобы употребить их

в пищу. Население настолько обессилело, что не в состоянии хоронить

умерших в мёрзлую землю. Есть поселки, где насчитывается до 60

непогребённых трупов… Если случаи людоедства пока были исключением,

то теперь постепенно усиливаются и в недалёком будущем войдут в систему.

Настроение у населения самое отчаянное. Вследствие сильных холодов в

последней трети апреля с сильным ветром и дождем, наступила гололедица.

266

По сообщениям из Фёдоровского и Денисовского районов у киргизского

населения погибло до 50% скота». Голодное состояние населения

усугублялось массовыми эпидемиями. Информация о составе больных

приводилась в виде сводок, из которых очень сложно определить общий и

точный уровень эпидемий и смертности от разного рода болезней. Голод не

был изжит и к началу 1923 года. В феврале 1923 года секретарь Губкома

РКП(б) Либавский в официальном отчете ярко живописал страшную картину

действительности: «На почве голода идут самоубийства ответственных

работников. Ужасающие картины голода … достигают своего апогея.

Количество трупов, валяющихся по улицам, в детских домах не поддаётся

учёту» [1, с. 1].

Удивительно, но часть помощи голодающим пришла оттуда, откуда ее

меньше всего следовало ждать. В наиболее голодающих районах Советской

России организацией питания занимались не только государственные

структуры, но и иностранные общественные благотворительные фонды –

европейский фонд (комитет) Фритьофа Нансена, тред-юнионы (английские

профсоюзы), французский Красный крест, менониты и т.д. А ведь

правительства этих стран совсем недавно участвовали в интервенции на

территории страны. Хотя многими, подобная гуманитарная помощь

воспринималась как одна из форм борьбы с Советами, идеологические

факторы, когда жизни простых людей оказались под угрозой, отошли на

второй план. [2, с. 6].

На территории голодающей Кустанайской губернии наиболее активно

проявили себя английское «Общество друзей» (квакеры) и Американская

администрация помощи (АРА).

Особо следует выделить деятельность на территории Кустанайской

губернии АРА – Американской администрации помощи (ARA, American

Relief Administration), возглавляемой будущим президентом США Гербертом

Гувером (на тот момент министром торговли). Первоначальной целью

организации, созданной в 1919 году, была помощь европейским

государствам, пострадавшим от Первой мировой войны. В связи с

усиливающимся голодом деятельность АРА в 1921 году была разрешена и на

территории Советской России. Всего Американской администрацией

помощи за период голода в Советскую Россию было ввезено 28.763.770

пудов продовольствия, что составило 82 % помощи всех иностранных

организаций.

Большая часть северных областей Казахстана, в том числе Кустанайская

губерния контролировалась Уфимской конторой АРА. Руководил миссией

отставной полковник армии США Уолтер Лаймон Белл. Уфимский округ

АРА был крупнейшим в стране, сам Белл нередко именовал его Уфимско-

Башкирско-Челябинско-Екатеринбургско-Кустанайским и сообщал в своей

переписке, что «…наша территория больше чем вся Франция и работа,

выполняемая в этом округе значительнее, чем помощь Польше». Для точного

представления об округе американцами составлялись подробные карты

местности. [3, с. 71-72]. Сегодня многие исследователи темы относят данный

267

факт к шпионской деятельности. Что ж, отрицать, либо доказывать верность

этих рассуждений, по сути, не имеет смысла. Отметим, однако, что

переизбыток американских товаров, природная предприимчивость, вера в

«божественное предопределение и миссию американской нации, вкупе с

устойчивым экономическим развитием в эпоху «просперити» позволили

активно реализовывать ряд программ помощи послевоенной Европе с

последующей экономической экспансией. Вместо простого уничтожения

товаров, помощь, сулящая в перспективе политическое расположение (даже

идеологического противника) предполагала и последующую экономическую

выгоду. В дальнейшем эти программы взаимодействия в период НЭПа

активно реализовывались.

Официальная деятельность АРА в Кустанайской губернии началась с

осени 1921 года. Первоначально помощь оказывалась только детям до 14 лет,

прошедших по возможности медицинское освидетельствование и

признанных голодающими. Для открытия столовых на местах требовалось

создание добровольного комитета помощи детям, который с местными

советами находил наиболее подходящее помещение и нанимал работников.

Инспектор АРА проверял правильность организации столовой и выдавал

разрешение на выдачу продуктов, подвозка которых осуществлялась силами

местного населения. Дети, прикрепленные к столовым, имели специальные

карточки с пометками о посещении. Выносить пищу не разрешалось. На деле

это указание чаще всего нарушалось. В ноябре 1921 года были установлены

нормы недельного пайка и устанавливался рацион питания. В состав

продуктов пайка обязательно входили рис, сало, молоко, какао, сахар, бобы,

мука, соль. Всего на ребенка приходилось пищи на 700 условных калорий в

сутки. При этом американцы рассматривали это питание как дополнительное

к основному рациону, который у местного населения в подавляющем

большинстве попросту отсутствовал [3, с. 38-39].

Деятельность АРА заключалась в организации благотворительных

столовых и распределении продуктов питания среди особо нуждавшегося

населения. С весны 1922 года помощь начала оказываться и взрослым. Так, в

июне 1922 года в Кустанае дети получили 10.625 пайков, взрослые - 49.886.

Вот как описывался процесс приема пищи в столовой АРА в одном из

костанайских поселков: «Толпятся дети, взрослые, беременные, кормилицы,

часами стоят в очереди, дожидаясь получения заветной карточки. В

помещении столовки шум, гам, суета. Каша, белый хлеб, как долго это

только снилось нашим ребятам, и вот, наконец, они с ложкой в руках у

чашки с кашей. Многие не доедают своей порции, уносят с собой хлеб.

Больным по удостоверению врача выдается на дом. Беременные и кормящие

грудью получают в первую голову…» [4].

Своего пика помощь достигла в июле 1922 года. По опубликованным

данным число населения, получающего пайки АРА в Кустанайской

губернии, на 1 августа 1922 года составило 60.463 человека [3, с. 82].

Интересно сравнить данные официальной государственной помощи и

помощи благотворительных иностранных фондов голодающим. Они вполне

268

сопоставимы. Так, с февраля по 1 июня 1922 года губерния получила

государственной помощи через Губпомголод 50 тысяч пудов. Решение

злободневных вопросов административной власти происходило путем

всевозможных агитационных кампаний. В период голода 1921-1922 гг.

регулярно практиковался сбор средств в пользу голодающих. С этими целями

силовыми органами активно реквизировались церковные ценности.

Жертвовали голодающим и простые жители Кустаная. По данным отчетов

Американская администрация помощи на 10 июля 1922 года «…отпускала

35.040 детских пайков и 36.600 взрослых пайков. На тот же срок Квакеры

перебрасывают в прикрепленные к ним районы 45.000 пудов

продовольствия» [5, с. 10].

Случалось, что из-за сложностей в организации и произвола местных

администраторов столовые не создавались вплоть до «особого

разбирательства»: «Жители п. Давыденовского Александровской волости

отказались устроить у себя детскую столовку «АРА» (на 200 детей и 85

беременных и кормящих матерей), заявив, что у них для этого нет ни

хорошего помещения, ни времени, и что «вообще детям столовых не

требуется» [4]. Вполне очевидно, что внешнее отторжение у привыкшего к

«пищевому аскетизму» населения вызывал и рацион продовольственной

пайки, включавший «чуждый реальным нуждам» - белый хлеб, кукурузу,

рис, бобы, какао, сахар, изюм и т.п.

Кстати, взаимодействие голодающего населения и АРА не носило

узкосоциального характера (на чем настаивала официальная власть). К

деятельности организации в качестве членов и председателей комиссий АРА

активно привлекались различные социальные группы, в том числе,

священнослужители. В одном из материалов местной прессы тех лет

упоминается диакон церкви поселка Васильевский Алексеевской волости

некто Макаренко, состоявший председателем поселковой комиссии АРА.

Столовые АРА находились на полном самообслуживании населения, что в

условиях голода, вызывало различные кривотолки. Распределение помощи

голодающим оказывалось под весьма пристальным вниманием

общественности, призывавшей ответработников к сдаче мешков, полученных

с благотворительной помощью и отнесенных в разряд «государственного

имущества» [6, с. 2].

Год работы АРА в голодающих регионах, с учетом «нерасторопности»

местных властей, отчасти изменил негативное отношение населения к этой

организации. В сентябре 1922 года выдача американского продовольствия

начала снижаться. Если до 23 сентября ежедневно в Кустанайской губернии

выдавалось 50.000 пайков, то в последнюю неделю сентября никаких пайков

вовсе не выдавалось. Это стало реакцией американцев на начавшийся

экспорта зерна за границу, продолжающей голодать страной [3, с. 96-98].

В прениях 3-го Кустанайского Съезда Советов в сентябре 1922 года тема

продолжения работы благотворительных организаций выносится на первый

план: «…Теперь ставится вопрос о закрытии столовых. Это преждевременно.

Беднейшему населению по прежнему нужна помощь…. …все заботы должны

269

быть направлены на детей. Киргизские дети гибнут… В русских волостях

есть столовые, а киргизским детям нет ничего. Губисполком не озаботился,

чтобы «АРА» развернула свою деятельность среди киргиз» [7].

Официальная статистика рапортовала о резком снижении числа

голодающих, что стало главной причиной прекращения деятельности АРА на

территории Советской России весной 1923 года. Вместе с тем число

нуждающихся в помощи оставалось немалым. Воспитанники

многочисленных детских домов Кустанайской губернии некоторое время

продолжали оставаться на «…питании «Ара»». 15 марта 1923 года в

Кустанай прибыло ещё два вагона с питанием АРА. «Продукты

предназначены для детского питания. – сообщала по этому поводу местная

пресса. - Комиссией сделано распределение этих продуктов следующим

образом: детским домам губернии – 2000 пайков, школам-коммунам – 500

пайков, с.-х. школе – 80, больницам – 375, Федоровскому уезду – 240, Аман

Карагайской волости – 110, Боровскому уезду – 100, Убаганской волости –

100, Урицкому уезду – 100, Денисовскому – 385, учреждениям собеса – 210

пайков. Кроме того отпущено 800 пайков на детскую столовую города.

Столовая помещается в бывшем магазине Никонова, отпуск питания на нее

начнется с 19 марта [8, c. 4]. В апреле 1923 года ежедневно выдавалось

10.000 пайков АРА детям.

О завершении деятельности АРА было объявлено в мае 1923 года, что

вызывало определенные тревоги со стороны продолжающего испытывать

острую нужду местного населения. «Решение АРА о дальнейшей

деятельности в России еще неизвестно и будет зависеть от сообщений о

видах на урожай в России. – сообщает кустанайская газета «Красная степь»

от 19 мая 1923 года. - Гувер считает дело фактически законченным.

Ликвидация организации АРА, вероятно, потребует несколько месяцев» [9, с.

2].

Отношение к АРА и другим подобным организациям в настоящее время,

как в среде исследователей, так и простых обывателей, весьма

неоднозначное. Оно порождено стереотипами прошлого и реалиями

нынешнего политического, идеологического и цивилизационного

противостояния типа Запад-Восток. Вклад иностранных организации в

решение голода может крайне разниться вплоть до полного его отрицания, но

факт остается фактом, деятельность западных благотворительных фондов

1920-х годов спасла значительную часть населения нашего региона от

повального голода.

Список использованной литературы:

1 Из доклада секретаря Губкома РКП т. Либавского // Степная заря. – 1923. – № 18

(335). – 17 февраля.

2 Самаркин С.В. Забытая помощь // Костанайские новости. – 2015. - №40. - 17

марта (№ 40).

3 Усманов Н.В. Миссия полковника Белла: О деятельности Уфимско-Уральского

отделения Американской администрации помощи (1921-1923 гг.). – Бирск: Бирск. гос.

соц.-пед. акад., 2007. – 144 с.

270

4 Берковский К. Голод в губернии и борьба с ним // Степь. – 1922. – 4 июля.

5 Отчет губернского комитета РКП(б) и контрольной комиссии

губпартконференции (15 февраля 1923 г.) // Кустанай: Издание Губкома РКП (б). –

Февраль 1923 г.

6 Васильевский. Остался в барышах // Степная заря. – 1922. – №115 (173). –16

ноября.

7 Бюллетень 3-го Кустанайского Съезда Советов. – 1922. – №2. – 4 сентября.

8 Питание АРА // Степная заря. – 1923. – № 30 (347). – 22 марта.

9 Ликвидация АРА в России // Красная Степь. – 1923. – №51(368). – 19 мая.

СМАҒҰЛ ЕЛУБАЙДЫҢ «АҚ БОЗ ҮЙ»

РОМАНЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ ӨМІРІ

Саулен А.М.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Ғылыми жетекші: профессор, ф.ғ.д. Қадір Жүсіп Өтегенұлы

1925 жылы 13 қыркүйекте Қазақстан өлкелік партия комитетінің

хатшылығына Мәскеудегі орталық билік Филипп Исаевич Голощекинді

жіберді. 1933 жылдың 21 қаңтарына дейін осы қызметте отырған Голощекин

тұсында қазақ халқы өз тарихындағы ең ауыр кезеңді бастан өткізді.

«Бай-кулактарды кәмпескелеу туралы» 1928 жылы 28 тамыздағы қаулы

күштеп тәркілеуге ұласып, совет өкіметі ірі байлармен қатар орта

шаруалардың малын да зорлықпен тартып алды. Бұл советтік саяси науқан

«Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» дейтін ұранмен жүзеге асты.

Иә, қазақ халқы талай-талай замандарды басынан өткеріп, «мың өліп,

мың тірілген» халық. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламада» жоңғардың

тісі батып, заман тауқыметін тартып, жалаң аяқ, жалаң бас көрінген жағына

«Елім-ай» деп зар еңіреп кете барса, одан кейінгі ғасырларда да талай

соғыстар мен көтерілістерде қаншама халық құрбан болды. Бірақ сонда да

берілмей, рухы мықты халық екенін дәлелдеп келе жатқан халықтың басына

ХХ ғасырдың басында тағы да қара бұлт үйірілген болатын. Сталиндік билік

пен Голощекиннің саясатының құрбанына айналды біздің халық. Байлардың

бар дүниесі жаппай конфескацияға түсіп, ел ішіне іріткі салынды, аштыққа

ұшыраған халық тағы да туған жерге сыймай, босып кетті...

С.Елубайдің «Ақ боз үй» романы осы шындықты шынайы бейнелеген

шығарма.

«Романның міндеті – сол күндердегі дәурен мен тарихи оқиғалардың

үстін үймелеген кездейсоқ жәйттарды сылып алып тастап, олардың түпкі

сырына – жанды идеяға сүңгіп, бытыраңқы, сыртқы жайттарды ақыл мен

парасаттың елегінен өткізу, екшеу». [1.313]

«Ақ боз үй» романына 1928-1933 жылдардағы нәубеттің, зобалаң

әкелген жылдардың нақты көріністері арқау болған. Шеге мен Хансұлудың

линиясы романның жүйелі сюжетін құрап, халықтың басынан өткен қасіретті

жылдары мен ауыр күндерді жан-жақты суреттеген. Қаламгердің қайсар

271

батылдығынан, керек десеңіз, батырлығынан туған шығарма адамды баурап

алары сөзсіз. Сізді бұл шығарма сол уақытқа алып барып, Хансұлудың

қайғысы мен Пахраддиннің мұңдасына айналдырады. Егіліп отырып еліңнің

басынан өткен оқиға мен жерініп отырып жем болған еліңді аяп, әрі-сәрі

күйге түсіріп, тарихтың еншісінде қалған нақты шындықтарды жайып

салады.

Біріншіден, бұл тарихи шындық, әрине, бізге тарих оқулығынан

ашаршылық болған жоқ, тек 30-шы жылдары асыра сілтеу болды деп қана

оқытты. Коммунистік партия бастаған жүйе осы бір ұлттың басынан өткен

қасіретті бүркемелеп, жоққа шығарып, архив деректерін жойып, халықтың

сөзін сөйлейтін қаламгерлердің аузын жабуға, бұл трагедияны ұмыттыруға

тырысты. Оның себебі 1921 жылғы да, 1932 жылғы да ашаршылық осы

Коммунистік партияның қолдан ұйымдастырған ашаршылығы болатын.

Қолдан жасады дейтініміз, Голощекин басқарған Қазақстан Коммунистер

партиясы әртүрлі жоспарларды орындауды сылтау етіп, халықтың

қорасындағы малын, қамбасындағы дәнін, тіпті асып отырған қазанын

төңкеріп алып кетіп, елге зорлық-зомбылық көрсетті. Коммунистік партия

халықтың басынан өткен осындай ұлы қасіреттің ұлы шындығын жасырмақ

болды.

Бірақ жазушы Смағұл Елубай бұл шындықты бала кезінен біліп өскен,

сол заманда өз жерінен үдере көшіп Қарақалпақстанға, одан әрі

Түркіменстанға өтіп кеткен ауылдарды көрген жерде дүниеге келген. Кейін

Алматыға көшіп келген оқушы қаламгер тарих пәні оқулығынан осынау

ұлттық қасірет туралы ештеңе ашып айтылмай, бәрі керемет болғандай

көрсетілгенін көрген. Өз естелігінде:

«Үлкендердің, ата-аналарымыздың басынан өткен осы бір зұлматтың

тарихын күнде естіп өскендіктен біз ресми тарихқа сенбедік, сол себепті де

30-шы жылдардың шындығын айтқым келді. Бірақ бұл сол кездегі цензура

мемлекеттік дәрежеде тиым салған үш тақырыптың бірі еді, мұны жазғандар

да, айтқандар да айдалып кететін. Қазақ қаламгерлері сол себепті де бұл

тақырыпқа кең қанат жаза алмады, әрине, тиіп-қашып, құс тілімен бір

нәрселер айтқан болды, бірақ біздің қазақ әдебиетінде ашаршылық тақырыбы

көтерілмеді» [2].

Бұл ұлы зұлматтың шындығын жазу жазушының бала жастан мақсаты

болған, университеттің 1-ші курсында оқып жүргенде бір романның жобасын

жасап, әдеби тәжірибесінің аздығы себепті оны кейінге қалдырып, жасы 35-

ке келген кезде ғана бұл тақырыпқа шындап кіріскен. Сөйтіп 1982 жылы осы

Алматының батыс жағындағы Ақсай дейтін сайдағы (бұл кезде ол бос жатқан

жер еді) бір бұлақтың басына шопан ағасының киіз үйін тігіп қойып, үш жыл

бойы жалғыз жатып, «Ақ боз үй» атты қазақ әдебиетінің жалпы 30-шы

жылдардағы ашаршылық жайлы тұңғыш романын жазуға отырған. 1985

жылы кітап жазылып бітті, бірақ бұл Компартияның көзі тірі кезі, сол себепті

баспа мұның тақырыбынан шошып, оны ешқандай «темпланға» кіргізбеді.

Қашан Компартия құлағанша кітап шықпай жатты, 1990 жылы ғана Совет

үкіметі құлаған кезде жарық көрді.

272

Шығарма туралы әңгіме осы, енді ашаршылық деген не еді дегенге

тоқталайық. Кезінде Роберт Конквест деген ағылшын зерттеушісі «Қасірет

орағы» деген кітап жазды. Батыста шыққан бұл кітаптың орыс тіліндегі

аудармасында қазақтардың ашаршылықтағы шығыны 1 миллион деп

көрсетілген, бұл өтірік болатын, ал кітаптың түпнұсқасында қазақтардың

шығыны 4 миллиондай делінген. Сол ақыры расталды, 1922 жылы қазақ

зиялыларының алдында баяндама жасаған Мұхтар Әуезов 1921 жылғы

ашаршылықтан 1 миллион 700 мың адам қырылды, оның 700 мыңы балалар

еді, — деп мәлім етті. Содан кейін ғалымдарымыз 1932-33-ші жылдардағы

қырылған халықтың саны 2 миллион 300 мың деп жүр, екеуін қосып

жіберсеңіз, шынында Р. Конквесттің мәліметі дәл шығады, 4 миллион

қазақтан айырылдық. Ал біз, Ахмет Байтұрсыновтың мәліметінше, 1916

жылы 6 миллион халық болғанбыз.

1897 жылғы Ресей империясындағы алғашқы халық санағы бойынша,

қазақтардың саны 4 миллион 84 мың адам болған, бұл бүкіл Орта Азия

халықтарын қосқандағыдан екі есе көп еді. Олардың бәрі арада 100 жыл

өткеннен кейін 10-12 есе өсім береді, енді сіз 4 миллионды 10-12-ге көбейтіп

көріңіз, 40-45 миллиондай қазақ болуға тиіс еді. Міне, біздің ашаршылық

дегенді қақсап, зарлап айта беретініміз сондықтан. Егер қолдан ашаршылық

жасалмағанда, коммунистік зорлық-зомбылық болмағанда халқымыз қазір 45

миллиондай болатын еді. Онда тілімізге де, дінімізге де еш қауіп төнбей,

халқы лықсып сыймай отырған елдің жеріне де ешкім көз аларта алмаған

болар еді. Мінеки, 1918 жылдан 1933 жылға дейін созылған бірнеше дүркін

ашаршылықтың нәтижесі біз үшін апатты жағдай болды.

Бұл кездердегі ауылдағы аласапыран жайлар сонау заманда шұбырып,

аштан өлген халықтың, ашаршылыққа ұрынған ана мен баланың зары, сүйегі

көрінген жерде шашылып қалған, жоқтаусыз кеткен қазақтың жағдайы сай-

сүйекті сырқырататындай бейнеде көрінеді.

Сол қатарда алсақ, біз атап отырған роман – жаңа нышан. Әңгіме не

жайында, кім жайында? Біріншіден, бұрын болмаған, айтылмаған, көрінбеген

кейіпкерлерге жолықтық, екіншіден, бұрын мүлде атаусыз келген қараспан

заман, қатал кезең – 20-30 жылдар трагедиясын көрдік. «Кәмпескелеу»,

колхозға ұйымдастыру, шамадан тыс алым-салық, асыра сілтеу, белсенділік,

ақырында, халық басына нәубет – ашаршылық. Малды, ауқатты

Пахраддиндердің көргені жоғарыдағыдай болса, басқалардың күні не

болмақ? 30-жылдардың басындағы ұйқы-тұйқы, қуғын-сүргін хал романда

шынайы суретін тапқан. Әлеуметтік жағдайы жағынан да, мінез-құлқы, ой-

өрісі жағынан да кең тадауын тауып, үлкен-кіші, әйел-ер деген сияқты

ұйытқыдай ұйып, тіршілік етіп отырған бір тайпа елдің тағдыры әр қырынан

баян етіледі. Екі теңіз аралығы. Үстірт елінің өмірі. Мұның өзі батыс болсын,

шығыс болсын бар қазақ жеріне тән жай-күә аса бір құнтпен зерттеліп,

зерделі қаламмен жазылған. Түйелі, малды сол өңір елінің өмір-тұрмысы,

салт-санасы, мінез, сөз, сөйлеу мәнері әдемі таңбаланған. Кейіпкерлер түрі,

сыпайы, ішкі-сыртқы пішіні жазушы ден қойған, дәл тапқан бейнелер.

273

«Малдың шуы мен кіс айқайлары ию-қиюы араласып жатқан»

ауылдарда, «кедей-кембағал, жарлы-жалқыбай, жетім-жесірге теңдік әперем

деп, қалың бұқара халыққа дем берген жаңа өкіметтің саясатын» жұрт түсіне

бастаған. Ауылдың кеңес бастығы болып сайланған етікші Шәріп те істің

«таптық астарына ой жүгіртіп, бір тұтам сақалын саумалап» мән-жайды

аңғарған кезі. «Кәмпеске» басталған соң ел ішін әбден бүлінді, алауыздық та,

алакөздік те етек алды; оның үстіне: «елдің қолында тышқақ лақ

қалдырмайды екен, ине-жіп, қазан-табақ бәрі кәмпеске болып орталыққа

түседі екен, бір көрпенің астында жатып, бүкіл халық бір қазаннан тамақ

ішеді екен, тіпті қатын да ортақ меншікке айналып, «мая-тыбая, тыбая-мая»

болады екен деген қауесет қаптап, қараңғы халықт есінен тандырды.

Шығармада әрі қарай, енді орнай бастаған жаңа әлеуметтік тұрмыстың

дұрысы мен бұрысы аралас жайы, жалпы қауымның құлағы үйренбеген

тосын бұйрық-жарлықтар, жақсы-жаман адамдардың іс-қылығы, әсіресе,

асыра сілтеу, белсенділік, шаш ал десе, бас алатын топастық, мылқаулық,

онан барып үдере көшу, босу, мал азайып, адамның да, жердің де тозуы

жанға батып, жүректі ауыртар хикаяға айналады». [3.55]

Роман оқиғасы тартысқа құрылған. Кәмпескеге тап болған бай, ауқатты

адамдардың аянышты тағдыры, коллективтендіру саясатының асыра

сілтеушілігі, «Қызыл отау» құрылып, әдеткі өмір жүрісінен жаңылған

халықтың шынайы өмірі баяндалып, біріне-бірі тіркескен тарау-

тарауларымен көрсетілген. Бұл баяндаулар шығарма поэтикасының сатылап

өрби, трагедиялы қорытындыға қарай оқырманды еріксіз жетелеп отырады.

Тарау сайын тартыс күшейіп, ауыл адамдарының мазасыз тіршілігі

шиеленісе түседі.

Шығарма тартымды оқиғаларымен жүйеленген тоғыз тарауға

сиыстырылған. Байқауымызша, бұл баяндалғандар сол аталған ауылда сол

кезеңде шынайы болған оқиғалардан құрастырылған. Автор оларды ел

адамдарынан, қарттардың, өз анасының айтқандарынан естеріне сақтаған.

Шығарма шынайы өмірден алынатыны дәлелденбейтін аксиома. Автор

өміріндегі болғанды қаламгерлік қиялын шарықтата отырып, сол болған

күйінде баяндап, оны өнерге айналдырған. Қаламгер өзіндік суретшілдік

тәсілін шебер қолданған. Адам өмірі - мұхит десек, сол мұхиттан жазушы бір

ұрттамын ғана ұсынып, оның ащы дәмін шынайы көрсете білген.

«Творчествасында өзі өмір кешкен дәуірдің шындығын бейнелеу, оның

алдыңғы қатарлы идеяларын көркем образдар арқылы білдіру суреткер үшін

аса қажетті әрі бағалы қасиет» [ 4.197]

Көркем шығарманың міндеті тарихи фактілерді баяндау емес, ол тарихи

жайды бейнелеп, көркем суреттеп көрсету. Сонымен осы суреттеулері

арқылы халыққа өз ойын ұсыну. Ол ой-әдебиет теориясында идея деп

аталады. Ал осы идея қалай шешімін тапты.

«Оқушыны ойлантатын шын мәніндегі көркем шығарманың қай-

қайсысын алмайық, ол әдетте жеке-жеке адамдар тағдырының әрқилы

көрінісімен, жалпы заман тынысын жеткізер біртұтас шынайы, сыршыл

274

бітімімен өмір жайлы біздің көп толғамымызға қазық болар рухани бір

сүйенішімізге айналып кетеді».[5.462]

Біз романды оқи бастағанда-ақ, ішінен адамды іздедік, кейіпкерді

іздедік, себебі автордың айтайын дегені, яғни идеясы, кейіпкерлерінің іс-

әрекеттерінде, сөйлеген сөздерінде тұрады.

Романдағы оқиғаларға араласқан бейнелер мыналар: Хансұлу,

Пахраддин, Сырға, Шәріп, Шеге, Әзберген, Қозбағар, Сұржекей, Бұлыш,

Балқия, Ждақай, Жорға Күрең, Дәу апа, Бұқарбай, Апанас, Торқа, Уәп,

Жайбасқан, Асан бәлшебек және тағы басқалар.

Романда Кеңес үкіметінің бір орталықтандыру саясаты, таптық саясатты

жойып, кедейлерге теңдік беруі жолында туған басты ауыр тағдыр мен

адамзат баласының арасындағы жалпы үлкен тартыс бейнеленген. Осы

тартыс-тауқыметтің салдарынан туындаған бір қауым адамдарының

тайталастары жоғарыда аталған адамдар арасында көрініс тапқан.

Кейіпкерлердің әрқайсысының басындағы оқиғалардан туындаған

қайшылықтан романның бүкіл мазмұны құрастырылған.

Романдағы дінгекті үлкен бейне - Хансұлу айналасында топтастырылған

кейіпкерлердің әрбіреуінің жеке бас проблемалары, жалпы ауыл

адамдарының тіршілік мәселелері.

Романдағы бейнеленген кейіпкерлерді екі топқа бөлуге болады.

Біріншісі- ескілікке үйреніп қалған, жаңашылдықты қолдағысы келмеген, бұл

тартыс жолындағы ақ жүрек пәк мінезді адамдар және осындай арпалыс

кезіндегі тек жеке бас қамын ойлап, өздерінің ішмерез әрекетерімен көрінетін

етектен тартқан, «шаш ал десе, бас алған» арамзалардың бейнесі.

Адал жүректі, тағдырдың ыстығына күйіп, салмағын тайсалмай көтере

білген , адамдық қасиетті қорғаштаған адамдардың бел ортасында

романдағы үлкен тұлға, бас кейіпкер боп көрінетін Хансұлуды жеке дара

алып қарастырған жөн.

Хансұлу Пахраддиннің маңдайына біткен жалғыз қызы. Өзі сұлу десең

сұлу, ерке десең ерке. Тал шыбықтай бұралған бойжеткен Хансұлудың мінезі

паң, тәкәппар. Айналадағы ауыл-аймақтың бозбалаларының арманы болған

Хансұлу. Ауыл жастарының ойнаған «соқыр текесінде» өзінің жылқысын

бағатын Қозбағардың бай қызының бетінен сүюі, оны көрген қыз ағасы

Әзбергеннің Қозбағарды соққыға жығуы – тап арасындағы айқастың

алғашқы көріністері болып суреттеледі романда. «Сәбетски власттың»

алғашқы толқулары тиіп, шырылдауық Шәріп қолындағы билік бойынша

Әзбергеннің үстінен «Сібірге айдалсын» деп арыз жазуы, оны естіген көпті

көрген дана қария Лабақ ахунның бұл дауды бейбіт жолмен шешу

мақсатында Хансұлуды Қозбағарға күштеп қосуымен шешілген еді мәселе.

Жалғыз қызын есігіндегі жылқышысы аңқау Қозбағарға ұзату үшін

Пахраддин ұлан асыр той жасайды. Той ұлы дүрмек, ырду-дырдуы көп үлкен

мереке болып өтті. Тек Хансұлу бұл тағдырдың мазағынан құтылу үшін

некесі қиылар кездегі Қайып молданың дем салып берген кесесіне ернін

тигізгенде «риза емеспін» деп қарсылығын білдірген еді. Сол түні Хансұлу

275

ағасы Әзбергенмен қашып кетіп, осылайша ескіліктің құрбаны болудан өзін

құтқарды.

Тағдырдың желі айдап, Хансұлу Әзберген ағасымен бірге қашқын

ауылда тұрақтайды. Артынан қуып келген өкімет адамдарын бірінші ретте

ашушаң Әзбергеннің қателігімен соққыға жықса, екінші ретте қашқын

ауылды Апанас бастаған отряд адам шығынымен күшпен қайтарып әкелген

болатын. Осы жолы Хансұлудың бала күнінен бірге өскен, бүгінде ер жетіп,

жігіт болған Шегеге алғаш көзі түсіп, өзгеше қараған еді. Бұл сапардағы

ғашықтардың алғашқы кездесуі романда әдемі бейнеленген. Хансұлудың

Шегемен жеке кездесуі болған еді. Айлы түнде құм арасындағы қос ғашық...

Құм арасынан екі күнде әрең шығып, ел шетіне жеткен ауыл бұл

уақытта. Ауылға кірісімен Хансұлудың таңырқауы көбейді. «Жаңа өмірге»

қарай жүйткіп қалған өз елін көріп, өз көзіне өзі сенбеді.Бұл кезде елшетіне

«Қызыл отау» дегені жеткен еді. Бай, құлақтарға салық салғанымен қоймай,

«Жаңа өмірге барар жолдағы ортамыздағы басты кедергілер – бай мен

молданы арамыздан аластау керек» деп, «кәмпескеленген байдың мал-мүлкін

кедейге бөліп береміз. Серіктікке ұйымдасамыз. Бір атаның баласындай

бірлесеміз. Жер жыртып, егін саламыз. Үй салып, отырықшылыққа көшеміз.

Оқу оқып, білім аламыз. Үлкен қалаларда тұрамыз. Сөйтіп гүлденген жаңа

өмірге, мәдениетке жетеміз!- деп ұжмақты бір күнде орнатыпты.

Кел, кедей жастары,

Ұйымдас жалшымен!

Бай менен молданы,

Қойдай қу қамшымен! – деген ұран шығып, жастар сол заматта жаттап

алыпты. Тақпақ біртіндеп құлаққа сіңіп, жатталып, ел ішіне тез тарап кетеді.

Көп кешікпей Шеге мен Хансұлу арасындағы сезім күшейіп, бір түнде қос

ғашық қашып кетеді. Қоңыратқа барып, үй жалдап, тұрақтаған жұбайларды

артынан Шегенің әкесі Шәріп барып ертіп әкеліп, ауылында үлкен той

жасайды. Хансұлудың ең бақытты күндері болатын бұл...

Одан кейінгі Хансұлу өмірі тағдырдың қым-қиғаш оқиғаларымен

өріледі. Әке-шешесінің Қарақалпақстанға жер аударылуы, кейін жалғыз

сүйеніші Шегенің қамауға алынып, кішкентай бөпесімен Хансұлудың да әке-

шеше артынан баруы, аштық, қиындық, мазасыз өмір.. Бірақ, романды оқи

отырып, Хансұлудың басынан қанша жан ауыртар қиындықтар өтсе де,

тағдыр оны ыстық-суыққа салып қанша қинаса да, оның еш нәрсеге жасымай,

керісінше жігерлене түскенін байқаймыз.

Романның басты кейіпкерлерінің бірі – Шеге бейнесі.

«Бұ да қызық. Әліне қарамай армандағаны – Хансұлу. Күн, түн демей

көксегені – сол қыз. Ау, сонда жалғыз Хансұлу дәмегөй қалың бозбаланың

қайсібіріне жетеді? Не көп, осы елде қыз көп. Солардың біреуіне неге көңілі

соқпайды? Хансұлуда несі бар? Несі бар, аспандағы айға қол созып?

Білмейді. Пахраддиннің ерке-бұлан қызының бетін қай қасиетімен бұрмақ

өзіне? Не дәулеті тасқан, не атақ-абыройы асқан текті атаның ұлы емес.

Үйінің сиқы анау – қырық жамау, ауыл шетінде қиқиып тұрған. Әкесінің түрі

анау – ақсақ қойға жете алмай, ойбайлап, көгенді айнала жүгіріп жүрген.

276

Жеті атасынан шыр бітпеген, етікші Шәріп. Жұрт оны күйгелек мінезіне

қарап, «Шырылдауық Шәріп» дейді. Өзінің түрі мынау – жаман орының

арқасында суырша сопайып отырған. Шоқпыт үйден шыққанын былай

қойғанның өзінде қара басынан да бір көз қонақтар ерекше қасиет

табылмайды-ау. Қысық көз, арық, пышақтың қырындай сопайған қара

бозбала. Сорайған бойдан басқа Жасаған Ие бұған еш нәрсе бермепті. Не

өнер бермеген, жиын-тойда домбыра тартып, ән салып суырылып шығып,

қыз-қырқынның назарына іліне қоятын. Не шешен тіл бермеген, бұзіп-жарып

сөйлеп жұртты елең еткізетін. Ең болмаса, анау құдық басында су тартып

жатқан Бұлыштың атындай жүйрік ат, жеткір тазы да жазылмаған бұның

маңдайына. Қайсібірін айтарсың, ең азы, жасы он алтыға келсе де осы

Шегеде ұялмай киетін қиім де жоқ...».

Романның басында осылай суреттелген Шеге роман барысында

оқиғаларымен бірге өседі, жетіле түседі. «Қызыл әскердің» белсенді

жастарының бірі болады. Армандаған Хансұлуына да қол жеткізеді. Жаңа

өмірге жетеміз деп жармасқанымен, Шеге өзі де сол кездегі сұрқия саясаттың

құрбанына айналады. Романда Шеге образынан намысты жоғары қойған,

нағыз ер жігітке тән қасиеттер байқалады.

Сол кездегі қазақ байларының әділдігі , сауаттылығы романда

Пахраддин образы арқылы көрініс табады.

Пахраддин өмірінде таршылық көрмей, ауқатты өмір сүргенімен, өзінің

айналасындағы ауыл-аймақ, ағайын-туысқа, кедей-кепшікке әрдайым қол

ұшын созып, қолындағы барын бөліп жеген адал адам. Кезінде ауылдың

тізгінін ұстаған би болған, сөзіне еңбектеген баладан, еңкейген кәріге дейін

тоқтаған, кез-келген дауды бір ауыз сөзімен шешкен Пахрадддиннің басынан

дәурені кетіп, орыстың отарлау саясаты меңдеген, «шаша ал десе, бас алған»,

қолына билік тиген ауылдың надан, әумесер кедейлерінің мазағына

айналады. Алдымен үкілеп өсірген жалғыз қызын, жылқысын баққан

ебедейсіз Қозбағарға беріп бір басындырса, кейін бар дүние-мүлкін, малын

кәмпескелеп, айдап алып кетеді. Сондағы бір жиылыста «Николай заманында

би болды, дәулетті болып, есігінде жалшы ұстады» деп айып таққан

Бұқарбайдың сөзіне Пахраддин: «Жалшы» деп отырғаның малшы болуға

керек, асасы. Ал, малшы деп тұрғаның, сірә, Қозбағар болуға керек. Түн

жамылып отырмыз. Мен ешкімді «малымды бақ» деп зорлағаным жоқ. Өтірік

десе мына Уәп пен Торқаның көзі отыр, айтсын! Кешегі 21-дің аштығында

жуан жіңішкеріп, жіңішке үзілді. Бала-шағасын жетектеп осы Уәп пен Торқа

қаңғуға айналды. «Өле жегенше, бөле жейік» дедік, асасы. Ауылдан бір

адамды шашау шығармадық. Жаяуға көлік, жалаңашқа тон, ашқа ас бергіздік.

Шүкір Алла, соның арқасында түндігі жабылып, түтіні өшкен үй болған жоқ

ауылымызда. Ал, енді малымды үш-төрт жыл Қозбағар баққан шығар. Бақса

сол ішкен-жегенінің өтемі болар, асасы. Оған мен неге айыптымын? Ағайын,

тәңірдің тал түсінде қиянатқа қиятындай менен не жамандық көріп едіңдер?

Әділет болуға керек!» - деп халқына көкейіндегісін жайып салған болатын.

Ақыры өз ауылынан шапағат көрмеген Пахраддин Сырғасын алып,

ауылдан Қарақалпақ жеріне қоныс аударады.

277

Аштық әбден титықтатқан ел қайта үдере Қоңыратқа көшкен жолда,

қолда бар ас-сумен жүрек жалғап алу үшін дамылдағандағы іс-әрекеті

Пахраддинның ерлігі десек те болады. Өзі аштан бұратылып бара жатырса

да, қолындағы бар қалған уыстай бидайды бір-бір шөкімнен қайыр сұрай

келген Майлыбай мүсәпірдің он бала-шағасына, оның артын ала келген

бірнеше кедей баласына таратып берген еді. Бұл әрекетіне қабақ шытқан

Сырғаға:

« - Жә, доғар! Өлсек бірге өлдік! Осы нәрестелердің жанынан артық

емес менің жаным!» деп тиып тастаған.

Осы жолда жұртқа ере алмай Пахраддин мен Сырға жолда қалады. ......

Қатал тағдырдың сынына ұшыраған Пахраддин бұл дүниенің

опасыздығына налып, осыншама әділетсіздік көрсетіп, шөп жеп, құрт-

құмырсқаға жем болып, ит қорлықпен өлетіндей Құдайға не жаздым деп бұл

күні көрген кер заманға ашул анады:

«-Мылқаусың...қатігезсің безерген? Опасызсың, сұм жалған? Біресе

бетіңді, біресе көтіңді беріп құбыласың! «Бұқа» сынды, «Күрең» сынды сұқ

иттерге сүйек салдың! Абалаттың, айтақтап! Ақыры жетіп тындың ба

дегеніңе?! Жынға тойған иттерге қойдай қоңыр халықты тақымдатып,

талатып, тырқыратып торғайдай тоздырдың ба? Жеттің бе, мақсатыңа?

Жемсауың толды ма? Ыбылыс иектеген кер заман! Судың да сұрауы болар!

Елдің обалы жібермес. Бала-шағаның көз жасы жібермес! Аяғыңнан шалар!

Құдай алдында жауабын әлі берерсің, сен заман! Сұраусыз кетпес еш

қылмыс...Сұраусыз кетпес! Кетпес! Кетпес!!! – деп қырқырап, тұмсығымен

жер сүзе құлады Пахраддин». [6.251] Бұл өзекті өртеген ащы ойлар жалғыз

Пахрадиннің ойы ғана емес, сол кездегі халықтың ойы еді. Халықтың ашу-

ызасы, өкпесі еді. Тағдырға налыған, үміті құм болған шарасыздықтың

реніші еді.

Өзегін шөл өртеп, тілі тобарсып, желім болған, тіршілікке ашулы

Пахраддинге Лабақ ахун елес береді. Лабақ ахунның үні келеді құлағына.

Елес берген Лабақ ахуннан ел жайын, тағдыр таразысында қалған жұрт

жайын сұрайды.

- Өлгені өлді, қалғаны қалды, інім. Істері бар болсын олардың. Жастары

азғандүр. Бейбіт тынышын бұзғандүр. Аруақты күңірентіп, содан елі

тозғандүр. Мешіттерді құлатып, сөйтіп Құдай атқандүр. Елін аштық жайлап,

өздері тышқан аулап жеп,бытырап, жөн-жөніне кеткендүр. Өздерімен кетпей

кесапаты күллі адам баласына тиіп содан міне жер бетіне қиямет-қайым

жеткендүр.

Бұны есіткен Пахраддин өз-өзімен іштей күбірлеп, тілдесті.

-...Қарағай басын шортан шалды десеңші...Тұрымтай тұсына, балапан

басына кетті десеңші...Бәсе...бәсе...Күрең мен Сұржекей, Ждақай мен

Қозбағар басқарған ел не оңсын... Басшысын таппаған ел азып, жолдасын

таппаған ер азып...зұлмат өктеген екен ғой...О, жасаған, осы күнді көргенше

күмрә неге болмадым...Осы күнді көрсетіп қинау ма еді мақсұтың? Бір емес,

екі өлтіргің келген екен ғой...Өлтірмей-ақ өртегенің ғой дозақ отына...

Ажалыңды да аяғаның ғой. Пахраддиннің алпыс жыл жанын отқа қақатағаны

278

аз болып па еді? Ыбылыспен, сайтанмен, надандық, зұлымдықпен алпыс жыл

айқасқаны аз болып па еді?... Мынау фәниден өтерде енді... ең болмаса соңын

күйретпей алсаң етті».

Романдағы бұл эпизодтар арқылы автор сол кездің бет-бейнесін

шынайы, анық көрсете білген. Бұл Пахраддин мен Лабақ ахунның ойы

болғанымен, автордың айтқысы келген негізгі идеясы еді.

Романдағы ерекше бейне –Апанас бейнесі. Апанас ұлты орыс өкімет

адамы болса да, бойында адамгершілігі бар, жүзі жылы, жүрегі жұмсақ адам.

Оның бейнесі мына үзіндіде жақсы берілген: «Шеге осы сапарда, әсіресе,

кешелі-бүгін Апанасқа таң қалды. Жол-жөнекей таң намазы, бесін намазы

кездерінде түйесін шөгере сап жайнамазын құм үстіне төсеп құбылаға бет

бұрған Лабақ ахунды байқап қалса болды, Апанас шапшаң бұйрық етіп көшті

іркеді. Сөйтіп, Лабақ ахунның және оны төңіректеп сәждеге бас қойған

жұртшылықтың намазы аяқталғанша бүкіл елді иіріп күттіріп қояды. Тәртіп

сақтатады. Содан Лабақ ахун бастаған ауылдың үлкен-кішілерінің Апанасқа

деген көзқарасы күрт өзгерді. «Орыс та болса, бір иманды жан екен!» деп,

қариялар отряд командиріне ілтипатпен қарады. Ждақай бастаған кейбір

жастар ғана «Мынасы несі командиріміздің, молдаға табынып...» - деп

күңкілдеді. Сұржекей сияқтылар Апанасқа: «Бұныңыз қалай, Афанасий

Васильевич? Бандиттерді бүйтіп неге құрметтейсіз?» - деп наразылық та

білдірді. Апанастың жауабы біреу: «Халықты құрметтеу керек, дәстүрді

сыйлау керек», - дейді.

«Көркем әдебиеттегі психологизм табиғаты зерттеу жаңа жолға қойыла

бастаған мәселе екені мәлім» [7.230] Шығармада жазушы психологизм

мәселесіне де қалам тербеген. Оны әсіресе роман кейіпкерлерінің ішкі

толғанысынан анық байқауға болады.

Романның тағы бір олжасы – Сұржекей, Ждақай, Бұқарбай образдары.

Сұржекей – барып тұрған сталинист. Ауданның қанша адамының қаны

мойнына кеткенін санап түгесу қиын. Талай байлардың шаңырағын ортасына

түсірген ежовшыл Сұржекей, «халық жауларын» топырлатып ұстайды. Енді

мынаған қараңыз. Жауыздан да өткен жауыз бола ма? Болады екен. Сол

Сұржекей (Жекей Қалиевич) ауыл белсендісі Жадақайдың қасында адам

көрінеді! Ждақай Жорға Күреңнің баласы. Кедей баласы болса, да билік тиіп

«Қызыл әскердің» жандайшапы болған, «Шаш ал десе, бас алатындардың»

бірі. Ауыл шетіне «Қызыл әскер» келгеннен бастап, алдыңғы қатардағы

белсенділердің қатарында болады. Бір жиылыста:

«Кәмпескелеп тек мал-мүлкін алып қою аз!.. Жер аудару деген де түк

емес! Байлар ана жақта тайраңдап жүреді деген сөз ол! Қауқаш айтқандай

тірі жүрсе олар, оллаһи, қайтып келеді! Келеді де, біз сияқты байғұстарды

қасқитады да салады (жұрт күлді). Оу, күлмеңдер! Осы айтқаным келмесе

қара да тұрыңдар! Сондықтан бұл қасқалдақтарды қатыру керек! Аяқ-

қолдарын матап мәңгі-бақи шыға алмайтын темір тордың ішіне тығу керек!

Сол менің айтарым!»,-деп жараның аузына тұз сепкендей болған еді.

Шығармада адам бойындағы асыл қаситеттер мен қатар оған кереғар,

яғни жаман қасиеттер де көрініс береді. Мысалы Сұржекей жағымсыз

279

рөлдегі кейіпкер. Ол романның басынан аяғына дейін сұм, жауыз, қатыгез

кейіпте көрінеді. «Мен жетім кезімде Есенейдің қойын жалаң аяқ баққанмын.

Көзімнен жасым тамшылап жүріп баққанмын. Сонда сендер шалқайып ат

үстінде бара жатушы едіңдер. Қой шетінде көз жасын жұтып тұрған

қаршадай балаға көз қиықтарыңды да салмаушы едіңдер. Енді еңкілдеңдер

сол жетім Жекейдің алдында. Сұржекей дейді халық. Ұнатпағаны. Ұнатпаса

қойсын. Сұржекейдің етінде де, жанында да мәңгі жазылмастай жара бар. Ол

жараны тек тек сендей жібек шапандылардың көз жастарымен жуса ғана

жазылар» дейді ауылдың арыстай азаматы Пахраддинді алдына салып айдап

әкеле жатып. Оның жүрегін кернеген бір ақ нәрсе. Ол – кек! Сәби кезінен

жанын ауыртып, жүрегінде қалған өшпенділік, өсе келе сол кек қайтару

жолында ештеңеден тайынбайды. Тас-түйін бекінгендей.

Жағымсыз кейіпкердің бірі –Бұқарбай. Өкіл болып сайланғалы ел

арасына білгенін істеп жүрген ессіздің нақ өзі. Түсіне ызғарын жиған, кілбиіп

әукесі салбырап сүзіле қарайды оның шүңкиген көздері.

Бірде ауылға өкіл болып барған жолында, бойжеткен қызы бар

Жұмаштың үйіне түсіп, сол үйдің Нарқыз есімді қызын түнде оятып, күш

көрсетпек болған. Бірақ бойында күші бар жас қыз Бұқаның бұл арам ойын

іске асыруына жол бермей, қарсылық көрсеткен. Бойжеткенге әлі

келмегеніне намыстанған Бұқарбай ертемен ауылдан тайып тұрғаны бар.

Шеге мен Хансұлудың тойынан кейін көп ұзамай ауылда жиналыс

болады. Жиналысты шақыртқан Бұқарбай ауылнай Жорға Күреңге айтып,

халықты лезде мектеп үйінің алдына жинаған. «Бұл күні Бұқарбай шаршаулы

еді. Екі күн болды жарғақ құлағы жастыққа тимей шабуылмен жүр. Соны бұл

ел түсіне ме? Түсіну қайда. Түсінбек тұрмақ үстіңнен арыз жасзады... «Арақ

ішті», «Қызымызды оятты» деп. «Ау, ішпейтін болсам, жемейтін болсам,

күн-түн демей шапқылап менікі не? Ау, «қыз оятсам» жаспын, жас кезінде

қыз оятпаған қазақ бар ма екен?» Бұқарбай осылай ойлайды».

Романда «Шаш ал десе, бас алатын» осындай кейіпкерлердің іс-

әрекеттері Бұқарбай сөзімен сипатталады.

«Нелер келіп, не кетпес ер жігіттің басына». Атасына нәлет, мені де екі-

үш күн болды осында тығып қойғалы. «Асыра сілтедің» дейді. Бәрі қырт

осындағы басшылардың. Біресе, «план давай, план давай!» деді. «Жүз

прәсент! Ойбай, жүз прәсент!» деп жанымызды қуырды, Калашников бас

болып. Тұра келе шаптық. Қарап жатқан елге қасқырша тидік. Піркәздің аты

піркәз. Көнбегенді көндірдік. «Жүз пірәсент кәллектип боласың» деп. Надан

халық саясатқа түсіне ме? Бытырап қашты. Бірі Иран кетті. Бірі – Ауған. Бірі

Қалпаққа қашты. Енді оған кім бинауат? Тағы да Бұқарбай бинауат! От

кебенамат!»

Романда байдың сойылын соққан кейіпкердің бірі – Жорға Күрең.

Романда Күрең бейнесі былай суреттеледі: «Бұл кісінің аты Күрең, Мажанға

жамағайын болады. Мажанның оң қолы. Аздап сауаты бар, қала көрген, көзі

қарақты. Мажанға ақылшы, кеңесші тәрізді жан. Қала шыққанда байдың

сауда-саттығын жасайтын да осы кісі. Соның арқасында қожалығы күйлі.

280

Досқа да, дұшпанға да бірдей майда тіліне, үнемі жымсиып жүретін езу

күлкісіне бола «Жорға Күрең» деген лақапқа ие болған кісі».

Өзінің қара басының қамы үшін бірде бай жағында болып қызмет етсе,

қажет кезінде «Қызыл әскердің» жағына шығып, сөзін сөйлейтін сұйық адам.

Оны мына мысалдан анық аңғаруға болады:

«Жаңа үнем» саясаты тұсында Жорғаның тасы өрге домалады. Соның

өзінде сауысқаннан сақ Күрең сақтана білді. Қарайтып мал жинамады. Ақша,

алтынды көбейтті. Сырттай «бетегеден биік, жусаннан аласа» көрінді. Көп

ұзамай ауыл астан-кестен болды. Мажанның басына күн туды. Сол тұста

Шәріп пақыр ауылнайлықтан ұшып түсті де, «Іс жүргізуге икемі бар, көзі

ашық адам» Күрең боп табылып, ойламаған жерден «атқа» мінді. Көктен

көксегені жерден табылды. Соңғы жылдары Күреңнің бір түйгені – мынау.

Жиналыста өкімет саясатын қошеметтеп неғұрлым жаныңды салсаң, өзіңді

сол саясатқа адал, жанашыр екеніңді көрсетіп, неғұрлім кеңірдегіңді соза

түссең, өкілдің көзіне соғұрлым жылы ұшырайды екенсің. Бұл да сөйтті.

Мажанның күні мәңгі батқанын білген күні одан безіп шыға келді. Жиналыс

болса қара шұбар өңі жымсиып кедейдің сойылын соқты. Және тыңдаған

құлақты ұйытып, сөзін шашпай жатық сөйлей білді».

Сонымен, жазушы Смағұл Елубайдың оқырман көз алдына қазақ

халқының ашаршылық кезіндегі күресін, тұрмысын, тартқан азабы мен

көрген қорлығын, арамзалардың пасық әрекеттерін өзінің романында

шынайы, тіке, анық көрсетуге тырысқан. Бейнеленген кейіпкерлері барынша

тірі адам сияқты әсер қалдырды. Біз бас кейіпкер Хансұлумен бірге

жүргендей, сырласқандай боламыз.

Әдебиет зерттеушілері кейіпкер кәдімгі түртіп қарағандай, сырласуға

болатындай тірі адамға айналуы керек дейді. Осы сөзге бақсақ, Смағұлдың

бас кейіпкері Хансұлу, әкесі Пахраддин, Шеге, Бұлыштар осындай тірі

кейіпкерлер болып шыққан. Бұл жазушы шеберлігінің белгісі деп білу керек.

Романдағы суреттелген оқиғалар автордың жан сүзгісінен өтіп жүрегін

шынайы тербеген. Әрбір эпизод, әрбір кейіпкер әрекеті автордың

баяндауында белгілі дәрежеде әр оқырманға ой туғызып тұжырымдар

жасауына мүмкіндік береді. Шығарма оқиғалары туралы автор

түсініктемелер жасап, қажет кезінде өз көзқарастарын тіке білдіріп отырған.

Оқиғаларды әсем өрген, баяндаған, суреттелген жайларынан жазушының

астарлы пікірлері, ой өзегі сезіледі. Шығармадағы жан түршігерлік жайлар

мен көңілді, шатты көріністер арқылы айтар ойын, қорытындысын,

философиясын анық ұғынамыз. Роман қазақ халқының Ресей

отаршылдығынан көрген езгісінің шегін, «Жаңа өмірге» үйренісе алмаған

ауыл тұрғындарының қарсыласын, билікке ғана қызыққан көр соқыр

атқамінерлердің өз еліне көрсеткен зорлығын, сол жолда ел адамдарының

күресін көрсеткен. Өскелең ұрпаққа тарих беттерінен жырақ қалған сол

кездердің шынайы бет пердесін ашып көрсетеді.

Біз ашаршылық пен қуғын-сүргін құрбандары туралы бұрын шынымен

аса мән бере қоймайтынбыз. Біздің қазіргі Тәуелсіз елімізде 31-мамыр –

281

саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні деп аталады. Және бұл заң

1997 жылы бекітілген екен.

Адам бір нәрсені жүрегімен сезініп, терең түсінбей оның байыбына бара

бермейді ғой, жалпы. Ел басына күн туған бұл кез туралы пікіріміз

қолымызға Смағұл Елубайдың «Ақ боз үй» роман-трилогия түскен сәттен

бастап түбегейлі өзгерді. Романға кешегі кеңестік кезеңдегі қазақ халқының

жазылмаған шындығы, айтылмаған тарихы арқау болған. Ашаршылық

зардаптары, кәмпеске кезіндегі қуғын-сүргін оқиғалары, жазықсыз жаза

жөнінде шынайы суреттелген. Романды оқып отырғанда халықтың «Елім-

айлап» зар жылағанын, күңіренген үнін естігендей боласыз. Аштан бұралып

қырылып жатқан бала-шаға, шал-кемпір, жазықсыз қиянат көрген ер

азаматтың тартқан жан азабы тап кинодағыдай көз алдыңызға келіп, төбе

құйқаңыз шымырлайды. Зілбатпан салмақ түскен жүрегіңіз төс сүйегіңізді

тесіп шығардай тепкіленіп, бұлқынады. Халыққа қасірет әкелген қатыгез

заманға екі қолыңды теріс жайып, қарғыс айтқың келеді.

Бес уақыт намазын қаза қылмайтын, кісі ақысын жемейтін иманды бай

Пахраддиннің бар жиған-терген дүние-мүлкін тартып алып, өзі жары

Сырғамен аштыққа ұшырап, ақыр соңында бөтен жерде, жат жұртта сүйегі

көмусіз қалады. Пахраддиннің жалғыз қызын әйелдікке алғаны үшін Шегені

жазықсыз жала жауып, айдатып жібереді. Ел аузына тышқақ лақты да

қалдырмай сыпырып алып, аштан қатырады. Ал халыққа жегізбей, жинап

алынған малдың еттері дер кезінде көлік болмағандықтан иістеніп, бұзіліп

кеткен еді. «Халық жауысың» деп талай азаматқа жала жабылып, жазықсыз

жазалап, мойынына аламағандарды бірнеше күн су бермей, ас орнына кепкен

ащы балық беріп, тізе бүктірмей, ұйықтатпай азаппен мойындатқан. Ал

еріксіз жаланы мойындағандарға келесі күні-ақ айдауға жіберіп, тіпті

кейбіреулерін ату жазасына да кескен. Иә, бұл сұмдықтарды да кешкен біздің

халық. Ең сорақысы не дейсіз ғой? Ең сорақысы осы сұмдықтың бәрін

жасаушы біздің қазақтың өзі. Кедейден шыққан Ждақай, Сұржекей,

Қозбағарлар...Қолына билік тиіп, арқасына орыстың шенеунігі қаққанға мәз

болған бұлар жоғарыдан келген билікті өз халқына екі есе етіп тарттырады.

Жау жоқ болса, оны қолдан жасау керек. Адам-адамға жау, олар бірін-

бірі аяусыз жеп қоюы керек. Сол кездегі саясаттың түп-төркіні осы.

Жазушы Қиқымбай қисықтың аузымен мынандай әңгіме айтқызды.

«…жақында Гәлөшөкін Сталинге барыпты, мына ми далада аңдай өрген

көшпенді халықты кәллектипке кіргізе алмай шашым ағарды деп… Сталин

бір тауықты ауланың ішіне жіберіп, «ал ұста» депті Гәләшөкинге. Гәләшөкин

олай қуып, былай қуып, тауықты ұстай алмапты. Күн суық екен. Сталин

тауықтың жүнін жұлдырып, аула ішіне қайта жіберген екен, жүні жұлынған

тауық Гәләшөкинге өзі келіп тығылыпты. «Қазақты қолға ұстаудың тәсілін

енді түсіндің бе?» депті Сталин. «Түсіндім» депті Голощекин.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Пушкин А. «Әдеби жанрлар». Орыс тілінен аударған Құспанов С. «Аударма

құнары – душа перевода», Алматы: «Ағатай», 2014ж. 411 б.

282

2. «Азаттық» радиосы. 05 ақпан, 2009 ж.

3. Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы, Астана: «Фолиант», 2005ж. 55 б.

4. Атымов М.«Қазақ романдарының поэтикасы», Алматы: Ғалым, 1975 ж., 197 б.

5. Серікқалиев З. «Ақ жол», Алматы: «Жазушы», 1990 ж., 462 б.

6. С.Елубай «Ақ боз үй», Алматы: «Атамұра», 2008 ж., 251 б.

7. Майтанов Б. «Қаһарманның рухани әлемі», Алматы: «Жазушы», 1982 ж., 230 б.

ХХ Ғ. 30-ШЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ РЕПРЕССИЯҒА ҰШЫРАҒАН

АҚМОЛАЛЫҚТАР

Төлепбергенов Ғ.М., Қапышев А.Қ.

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,

Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ.

Елбасымыз, Қазақстан Республикасын Президенті өзінің «Болашаққа

бағдар: Рухани жаңғыру» атты мақаласында ХХ ғ. адамзат баласы

қоғамдық-саяси дамудың бірнеше моделін: коммунистік, фашистік,

либералдық моделдерін бастан кешті деген болатын [1]. Осы үш моделдің

алғашқы екі түрі өзінің табиғат-болмысына бойынша тоталитарлық жүйеге

жатады.

Бүгінде әлемдік қоғамтанушы,тарихшы ғалымдардың пайымдауынша

адамзат тарихындағы ең сорақы саяси-әлеуметтік эксперементтер ретінде

сипаттайды. Лениндік-сталиндік репрессияның құрбандарының саны белгілі

ресейлік тарихшы Рой Медведевтің келтірген дерегінде 40 млн. адамды

құраса, фашизм 60 млн. адамның өмірін жалмады [2]. Тоталитаризмнің

қандай формасы немесе түрі болмасын ол адамзат баласына шексіз-қайғы-

қасірет пен миллиондаған құрбандықтарға ұшыратқан қылмысты саяси

режимдер ретінде тарихқа енді.

КСРО-да отызыншы жылдары орныққан тоталитарлық саяси режим

1937 жылы бұрын-соңды болып көрмеген, бүкіл елді жаппай қамтыған саяси

жазалаулар науқанын жүгізді. Бұл жазалауларға негіз болған Коммунистік

партияның 1936 ж.желтоқсан Пленумы мен 1937 ж. Ақпан-наурыз

пленумында И. В. Сталин мен оның айналасындағылардың «екіжүзділердің,

халық жауларының бәрінің тамырын шауып, жойып жіберу» қажеттігі

туралы нұсқауы берілді. КСРО–ның ұлттық республикаларындағы 1937–1938

жж. жазаланғандарға стандартты «ұлтшыл-фашистер», «жапон тыңшысы»,

«троцикийшіл-халық жаулары» деген сияқты ойдан құрастырылған

айыптаулар тағылды.

Жер-жерде «ашық» сот мәжілістері өткізіліп, оларда сотталғандардан

қажетті «мойындаулар» зорлап алынды. «Халық жауларының» негізгі

көпшілігінің тағдыры КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясының үштігінің

мәжілісінде шешілді. Осы жылдары Ақмола облысында ең алдымен алаш

қайраткерлері Жұмағалы Тлеулин, Мағжан Жұмабаев қатарлы адамдар, одан

кейін Кеңес үкіметін құрысқан Әбілқайыр Досов,Сәкен Сейфуллин,

Мәскеуде 1933 жылы белгісіз жағдайда қазаға ұшыраған Смағұл

283

Сәдуақосовтың туыстары да саяси қуғын-сүргінге ұшырады. Көкшетаудағы

ескі қазақ зиратында Сталиндік қуғын-сүргіннің ең жас құрбандарының бірі

Сәкен Сейфулиннің Аян деген баласы жерлеген.

Репрессиялар әсіресе бүгінде мемлекет құраушы ұлт болып отырған

қазақ халқының ұлт болмысына өзінің аса зардапты зиянын тигізді.

Сталиндік тоталитаризм тұсында репрессия қазақ зиялыларының бір емес,

бірнеше буынын бірдей отап кетті.

Репрессия тарихын зерттеген тарихшылардың мәліметі бойынша, 1937-

38 жылдары советтік Қазақстанда 118 мың адам сотталған. Олардың 25

мыңына ату жазасы кесілген

Репрессиялар Ақмола облысы тұрғындарын айналып өткен жоқ. Бұл

ретте облыстың аумақтық құрлымы өзгеріп отырғанын да ескеруіміз керек.

Екіншіден Ақмола облысында Гулагтың Алжир және Карлаг сияқты ірі

лагерлері болғанын естен шығармауымыз керек.

Ол турасында Ақмола облысы облыстық архивінде «Ақмола облысында

1938-40 жж мен 50-ші жж. басында жаппай саяси қуғын-сүргінге

ұшырағандар кітабында» көптеген мәліметтер жинақталған. Облыстық

архивтегі КНБ – нің берген мәліметтеріне бойынша барлығы сот және сот

орыны емес органдар арқылы барлығы 5400 адам әйгілі 58 бап 10 тармағы

бойынша Совет үкіметіне қарсы үгіт-насихат және бүлдіру әрекеттерін

жасғаны үшін айыпталған. Репрессияға ұшырағандардың 67, 6 % адам

контреволюциялық үгіт-насихат жүргізгені үшін деген баппен сотталған.

Оның ішнде 1600 адам ату жазасына кесілген, олар барлық

айыпталғандардың 30,5 % құраған. Контрреволюциялық әдебиеттерді

таратқаны үшін 58 баптың 11 тармағы бойынша сотталғандар 1537 адам яғни

немесе Ақмола облысы бойынша жазықсыз жаза арқалағандардың 28,5 %

болған.

Жаппай сталиндік коммунистік репрессияға ұшырағандардың 62,5%

1930-40 жж. үлесіне тиеді, Ақмола облысы бойынша барлығы 3360 адам.

Соғыстың басталуына байланысты репрессиялар сәл бәсеңдегенімен, 1940-50

жж. репрессиялық жазалаулар 30- шы жж. кем түскен жоқ, олар 2065 адамға

жеткен.

Жазаланғандардың ұлттық құрамына келсек, орыстар 1708 адам –немесе

31,6%,қазақтар 1200 адам-22,3%, немістер-820- 15,2 %, украиндар -760-14,1

%, оның ішнде қрапайым шарулар 1850 адам,жұмысшылар-1280 адам,

қызметкерлер1150 адам болған.2750 адамның ғана бастауыш білімі болған.

Сауатсыздар 1100 адамға жеткен. Орта білімділер-910 адам, жоғары

білімділер небары 750 адамды құраған.

Осы жоғарыда аталған кітаптан мынандай қарапайым адамдардың

есімдерін көруге болады: Карбан Василий Давыдович Макинка с. тұрғыны

58-шінің 10-шы тармағымен 10 жылға ЕТЛ-не жіберілген. Күнпейісов

Әльпейс Молотов ауданы, Ленин а . с. 1937 ж. желтоқсанда осы баппен,

Кунгурцев Терентий Виссарионович Арықбалық ауданы Имантау а. тумасы

Көкшетау қ. тиұрғыны 58-шінің 11-ші тармағымен үштіктің ұйғарымымен

10-жылға ЕТЛ жазаға кесілді.Осындай есімдерді көптеп табуға болады.

284

Олардың басым көпшілігі Троцкийдің кім ененін, Жапонияның қай жерде

орналасқанынан хабарсыз, саясаттан тыс жүрген қарапайым халықтардың

өкілдері болатын.

Ғалым-зерттеушілердің репрессияға байланысты тоқтам-түйіні мұндай

жазалаулар тек жабық қоғамдарда, адам құқтары мен жалпыадамзаттық

құндылықтарды сақтамайтын Әлдебір қияли идеялар үшін бүтіндей ұлттар

мен халықтарды құртып жіберуден тайынбайтын саяси режимдерге тән

құбылыс.

Енді қайтып,осындай жағдай қайталанбас үшін жас ұрпақтың арасында

иммунитет қалыптастыру бағытында біздің елімізде осындай шаралар тек 31-

ші мамырда ғана емес, жүйелі жүргізілуі қажет.

Өздерін геноцидке ұшырадық деп есептейтін Армения мен Израильде

бұл жұмыс жүйелі негізге қойылған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» Егемен Қазақстан

газеті 12-ші сәуір 2017 ж.

2. Медведев Р. А. Трагическая статистика // Аргументы и факты. 1989, 4–10 февраля.

№ 5(434). С. 6

3. Эльмира Балтабекова. Сәкен мен Гүбаһхрам Астана ақшамы газеті 7-ші наурыз

2013 ж.

4. Ақмола облысында 1938-40 жж. мен 50-ші жж. басында жаппай саяси қуғын-

сүргінге ұшырағандар кітабы. Астана 2002. 17-32 бб.

285

ФОТОМАТЕРИАЛЫ

МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ

«НОВЫЕ ИМЕНА И ФАКТЫ В ИСТОРИИ МАССОВЫХ

ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ В КАЗАХСТАНЕ

И ЗАПАДНОЙ СИБИРИ В 1920-1950-Х ГГ.»

25 мая 2017 г.

Рис 1. Слева направо: модератор – д.и.н., профессор Кабульдинов З.Е., спикеры: д.и.н.,

директор Института истории государства КН МОН РК Аяган Б.Г.; PhD, доцент КГПИ

Козыбаева М.М., д.и.н., профессор ПГУ им. С. Торайгырова Мамытова С.Н.

Рис.2. Профессор Аяган Буркитбай Гельманулы

286

Рис 3. Участники пленарного заседания конференции.

Рис.4. Токарь Петро – приглашенный преподаватель (Украина)

почетный профессор ЕНУ им. Гумилева

287

Рис.5. Жұмағұлов Сағымбай Ботбайұлы – доктор филологических наук,

профессор кафедры казахской литературы ЕНУ им. Л.Н. Гумилева

Рис.6. В центре: Мукатаева Лепуда Каримовна – кандидат исторических наук,

профессор Университета КазГЮУ, г. Астана.

288

Рис. 7. Искакова Күлзира Ыдрысқызы – кандидат философских наук,

профессор кафедры истории Казахстана ЕНУ им. Л.Н. Гумилева

Рис.8. Грибанова Елена Михайловна – кандидат исторических наук,

архивист высшего уровня квалификации Центрального государственного

архива научно-технической документации (г. Алматы)

289

Рис.9. Грибанова Е.М. представляет материалы по истории репрессий в

Казахстане из фонда ЦГА НТД (г.Алматы)

Рис 10. Обсуждение и подведение итогов конференции

290

1920-1950 ЖЖ. ҚАЗАҚСТАН МЕН БАТЫС СІБІРДЕГІ

ЖАППАЙ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ТАРИХЫНДАҒЫ

ЖАҢА ЕСІМДЕР МЕН ФАКТІЛЕР

ашаршылық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу

күніне арналған, жаппай саяси қуғын-сүргіннің басталғанына

80 жыл толуына орай ұйымдастырылған халықаралық ғылыми-

тәжірибелік конференция

ҚАРАРЫ

2017 жылдың 25 мамырында Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

университетінде ашаршылық құрбандары мен саяси қуғын-сүргін құрбандарын

еске алу күніне арналған «1920-1950 жж. Қазақстан мен Батыс Сібірдегі

жаппай саяси қуғын-сүргін тарихындағы жаңа есімдер мен фактілер» атты

халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізіледі.

Аталған тақырып «Өңірлердің тарихын зерттеу, мәдени-тарихи

ескерткіштер мен жергілікті деңгейлердегі мәдени нысандарды қалпына

келтіру» маңызды басымдық болып табылатын Мемлекет басшысы Н.Ә.

Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы

шеңберінде де ерекше маңызды.

Ұйымдастырушылар: Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ ҚХА кафедрасы

және Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының ҚХА кафедрасы.

Конференцияда 1920-1950 жж. Қазақстан мен Батыс Сібірдегі жаппай саяси

қуғын-сүргіннің деректемесі мен тарихнамасының өзекті мәселелері

қарастырылады деп жоспарлануда.

Конференция келесідей бағыттар бойынша өткізіледі:

- КСРО-дағы саяси қуғын-сүргіннің ұлттық қырлары;

- Батыс Сібірдегі қазақ халқы арасындағы саяси қуғын-сүргін;

- еңбекпен түзету лагерлерінің, тұтқындау орындарының, түрмелердің

жұмысын және саяси қуғын-сүргінге ұшырағандардың материалдық-

тұрмыстық жағдайын зерттеу;

- Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған тұлғалардың беймәлім есімдерін

жарыққа шығару;

- Саяси қуғын-сүргін тарихы бойынша жаңа деректерді айқындау

жәнезерттеу мәселелері;

- Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау процестері.

Конференция жұмысына ғалымдар, қоғамдық қайраткерлер, ғылыми-

зерттеу мекемелерінің қызметкерлері, ЖОО-ның оқытушылары қатысады

деп жоспарлануда.

Конференцияны өткізудің маңыздылығына назар аударып, жаңа

деректер негізінде посткеңестік кеңістіктегі жаппай саяси қуғын-сүргіннің

өзекті мәселелерін, ашаршылық проблемаларын зерттеу бойынша

жұмыстарды күшейту қажеттілігін ескере отырып, конференцияға

қатысушылар келесідей ұсыныстарды ұсынады:

291

1. Республикалық мәндегі қалалар мен облыс орталықтарының,

қалалардың, аудандардың әкімшіліктеріне, жалпы білім беретін

мектептердің, колледждердің директорларына, еліміздің ЖОО-на,

ұлттық-мәдени орталықтарға, қазақтардың Бүкіләлемдік

ассоциациясына Қазақстанда, елімізден тыс жерлерде де «дөңгелек

үстелдер», конференциялар, семинарлар және т.б. шаралар өткізу арқылы

саяси қуғын – сүргін тарихындағы жаңа есімдерді, сонымен қатар Алаш

қозғалысының ғылыми-рухани мұраларын кеңінен әрі қарқынды насихаттау

қажеттілігі туралы ұсыныс білдіру.

2. ҚР Білім және ғылым министрлігіне жаппай саяси қуғын – сүргін

мен ашаршылық құрбандарының, Алаш қозғалысының жетекшілері мен

қатысушыларының өмірі мен қызметіне қатысты тың мұрағат деректерін

іздеу мен зерттеуге бағытталған мақсатты бағдарламалар қатарын

қаржыландыруды қолдауға өтініш білдіру.

3. ҚР БҒМ-не тарих мамандықтары бойынша докторлық

диссертациялар үшін ұсынылатын тақырыптар тізімін жаппай саяси қуғын –

сүргін тарихындағы, соның ішінде Батыс Сібірдегі қазақ халқы арасындағы

жаңа есімдерді мұқият ғылыми тұрғыдан зерттеу қажеттілігіне көбірек назар

аудара отырып, әзірлеуді ұсыну.

4. ҚР Білім және ғылым министрлігі мен ҚР Мәдениет және спорт

министрлігіне Қазақстаннан тыс жерлерде (бұрынғы КСРО

территориясында) өмір сүретін қазақтар арасына кешенді экспедициялар

ұйымдастырып, тың мұрағат деректері мен далалық материалдарды

жинақтап, хрестоматия даярлауды ұсыну.

5. ҚР БҒМ-не қазақтар арасындағы жаппай саяси қуғын – сүргін

тарихын зерттеу бойынша посткеңестік республикалардың (Қазақстаннан

басқа) мұрағаттарындағы деректерді зерттеуге гранттар бөлуді ұсыну.

6. ҚР Мәдениет және спорт министрлігіне бұрынғы КСРО-ның барлық

республикаларында саяси қуғын-сүргінге ұшыраған қазақтар туралы кітап

шығаруға (ұлттық-мәдени орталықтар арқылы) көмек беруді ұсыну.

7. ҚР БҒМ-не «Ата-аналары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған

балалардың тағдыры» монографиясын даярлауға грант бөлуді ұсыну.

8. Қазақтардың Бүкіләлемдік ассоциациясына саяси қуғын – сүргінге

ұшыраған отандастар туралы мәліметтер мазмұндалған қазақтар мен ауылдар

тарихының өңірлік энциклопедиясын әзірлеуді ұйымдастыруды ұсыну.

9. Облыстар мен аудандардың әкімдеріне саяси қуғын – сүргінге

ұшырағандардың тізімдері жазылған ескерткіш орнатуды ұсыну.

10. ҚР Мәдениет және спорт министрлігі Үкіметтік емес ұйымдарға

саяси қуғын-сүргінге ұшырағандардың жаңа есімдерін зерттеуге арналған,

жаңа тарихи деректерді ғылыми айналымға енгізетін әлеуметтік мәнді

жобаларды жүзеге асыруды ұсыну.

11. ҚР Мәдениет және спорт министрлігіне ҚР БҒМ-мен бірлесе

отырып, ортақ іс-шаралар өткізу және ғылыми зерттеу ізденісінде өзара

қарым-қатынас орнату мақсатында мұражайлар мен мұрағаттардың ЖОО

мен ҒЗИ арасында байланыс орнату.

292

РЕЗОЛЮЦИЯ

Международной научно-практической конференции,

«НОВЫЕ ИМЕНА И ФАКТЫ В ИСТОРИИ МАССОВЫХ

ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ В КАЗАХСТАНЕ

И ЗАПАДНОЙ СИБИРИ В 1920-1950-Х ГГ.», посвященной 80-летию начала массовых политических репрессий,

приуроченной ко Дню памяти жертв голода и политических репрессий

25 мая 2017 г. на базе Евразийского национального университета им. Л.Н.

Гумилева прошла Международная научно-практическая конференция «Новые

имена и факты в истории массовых политических репрессий в Казахстане

и Западной Сибири в 1920-1950-х гг.», посвященная 80-летию начала

массовых политических репрессий, приуроченная ко Дню памяти жертв голода

и политических репрессий.

Эта тема особенно важна в свете программной статьи Главы государства

Н.А. Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», в

которой важным приоритетом является «изучение региональной истории,

восстановление культурно-исторических памятников и культурных объектов

местного масштаба».

Организаторы: кафедра Ассамблеи народа Казахстана Евразийского

национального университета им. Л.Н. Гумилева и кафедра Ассамблеи народа

Казахстана Костанайского государственного педагогического института.

На конференции были рассмотрены актуальные вопросы

источниковедения и историографии массовых политических репрессий в

Казахстане и Западной Сибири в 1920-1950 годах.

Конференция была проведена по следующим направлениям:

- национальный аспект политических репрессий в СССР;

- политические репрессии среди казахского населения Западной Сибири;

- изучение работы исправительно-трудовых лагерей, трудовых

поселений и мест заключений, материально-бытового положения ссыльных;

- поиск новых имен репрессированных и рамках краеведческой работы;

- проблемы выявления и изучения новых источников по истории

политических репрессий;

- процессы реабилитации жертв политических репрессий.

В конференции приняли участие ученые, общественные деятели,

преподаватели и сотрудники ВУЗов, научно-исследовательских учреждений.

Принимая во внимание важность проведения конференции, учитывая

необходимость усиления работы по изучению актуальных вопросов

массовых политических репрессий, проблем голодомора на постсоветском

пространстве на основе новых исторических источников, участниками

конференции были выдвинуты следующие предложения:

1. Обратиться к акиматам районов, городов, областных центров и

городов республиканского значения, директорам общеобразовательных

школ, колледжей, вузов страны, национально-культурным центрам,

293

Всемирной ассоциации казахов активнее и шире пропагандировать новые

имена в истории политических репрессий, а также научно-духовное наследие

движения Алаш, как в Казахстане, так и за его пределами через проведение

серий «круглых столов», конференций, семинаров и т.д.

2. Министерству образования и науки РК настоятельно просить

поддержать финансирование ряда целевых программ, направленных на

поиск и изучение новых архивных и письменных источников, касающихся

жизни и деятельности лидеров и участников алашского движения, других

жертв массовых политических репрессий и голодомора.

3. Предложить МОН РК существенно доработать перечень тем,

предлагаемых для докторских диссертаций по историческим

специальностям, больше акцентируя на необходимости тщательного

научного изучения новых имен в истории массовых политических репрессий,

в том числе среди казахского населения Западной Сибири.

4. Предложить МОН РК и МКиС РК провести комплексные

экспедиции по местам компактного проживания казахов бывшего СССР за

пределами Казахстана для сбора новых архивных и полевых материалов с

последующим изданием хрестоматии.

5. Предложить МОН РК выделить целевые гранты по изучению архивов

постсоветских республик (кроме Казахстана) по изучению истории массовых

политических репрессий среди казахов.

6. Рекомендовать Министерству культуры и спорта РК помочь во

всех республиках бывшего СССР в издании четных книг репрессированных

казахов (через национально-культурные центры).

7. Рекомендовать МОН РК выделить целевой грант на подготовку

монографии "Судьбы детей репрессированных родителей".

8. Рекомендовать Всемирной ассоциации казахов организовать

подготовку региональных энциклопедий казахов и историй аулов (России,

Узбекистана, Кыргызстана и т д.), в которых будут содержаться и сведения о

репрессированных соотечественников.

9. Предложить акимам областей и районов установить памятные знаки

или обелиски со списками репрессированных.

10. Министерству культуры и спорта РК рекомендовать предложить

НПО, реализующим социально-значимые проекты, посвященные изучению

новых имен репрессированных, введению в научный оборот новых

исторических источников.

11. Министерству культуры и спорта РК совместно с

Министерством науки и образования РК наладить контакт музеев и

архивов с высшими учебными заведениями и НИИ с целью проведения

совместных мероприятий и выстраивания взаимоотношений в научно-

исследовательском поиске.

294

МАЗМҰНЫ / СОДЕРЖАНИЕ

ПРЕДИСЛОВИЕ 3

ПЛЕНАРЛЫҚ ОТЫРЫСЫ

ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ

Аяган Б.Г.

СОВЕТСКИЙ СОЮЗ. СТРАНА ЭКСПЕРИМЕНТОВ..............................

5

Кабульдинов З.Е.

РЕПРЕССИРОВАННЫЕ КАЗАХИ ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

(НА ПРИМЕРЕ ЖИТЕЛЕЙ ОМСКОЙ ОБЛАСТИ)……………………...

12

Токарь П.В. ГЕРОИЧЕСКИЕ И ТРАГИЧЕСКИЕ СТРАНИЦЫ В ИСТОРИИ

УКРАИНЫ И КАЗАХСТАНА: ВРЕМЯ СОВМЕСТНЫХ

ИССЛЕДОВАНИЙ…………………………………………………………

16

Мамытова С.Н.

ПАВЛОДАРСКОЕ ПРИИРТЫШЬЕ – РЕГИОН ПОЛИТИЧЕСКОЙ

ССЫЛКИ И РЕПРЕССИЙ В 30-50-Е ГГ. XX ВЕКА…………………….

22

Жұмағұл С.Б.

ЖАЙЫҚ БЕКТҰРОВТЫҢ «ТАҢБА» РОМАНЫ......................................

29

Мукатаева Л.К.

НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ

ДЕПОРТИРОВАННЫХ НАРОДОВ В НАУЧНОМ НАСЛЕДИИ

АКАДЕМИКА М.КОЗЫБАЕВА………………………………………......

33

Искакова К.И., Оразаев С.Б.

МАЙДАНДЫҚ ЖУРНАЛИСТ ТҮЙМЕБАЙ ӘШІМБАЕВТІҢ

ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ ҰШЫРАУЫ................................................................

37

Грибанова Е.М., Сарсенова Г.С.

ПОИСК ЗАБЫТЫХ ИМЁН: «УСТНАЯ ИСТОРИЯ» О

1930-Х ГГ. В ФОНДАХ ЦГА НТД………………………………………..

45

Козыбаева М.М.

РЕПРЕССИИ В 1920-1930-Х ГГ. СРЕДИ КАЗАХОВ ЗАПАДНОЙ

СИБИРИ (НА ПРИМЕРЕ ТЮМЕНСКОЙ И НОВОСИБИРСКОЙ

ОБЛАСТЕЙ)………………….......................................................................

54

295

Марданова З.Ж.

ПРИНУДИТЕЛЬНЫЕ МИГРАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ:

ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ, ЭТАПЫ РЕАЛИЗАЦИИ

И ГОСУДАРСТВЕННОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ…………………………

59

Сәрсембина Қ.Қ., Маслов Х.Б.

1920-1930 ЖЖ. САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ҚАСІРЕТІ..............................

64

1 СЕКЦИЯ. КСРО-ДАҒЫ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІННІҢ

ҰЛТТЫҚ ҚЫРЛАРЫ

СЕКЦИЯ 1. НАЦИОНАЛЬНЫЙ АСПЕКТ ПОЛИТИЧЕСКИХ

РЕПРЕССИЙ В СССР

Әбіл Е.А.

ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ: УРОКИ ИСТОРИИ………………….

70

Айдос Т.М.

ҚАЗАҚСТАНҒА ЗОРЛАП ДЕПОРТАЦИЯЛАНҒАН

ПОЛЯКТАРДЫҢ ТАРИХЫ (ХХ Ғ. 30-40 ЖЖ.)........................................

78

Амантаева А.Б., Панияз Т.П.

ДЕПОРТАЦИЯ ЧЕЧЕНЦЕВ И ИНГУШЕЙ……………………………

83

Байдалы Р.Ж.

БАТЫС СІБІРДЕГІ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ЖӘНЕ

А.ТҰРЛЫБАЕВ.......................................................................................

92

Кабульдинов З.Е.

ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ НА ТЕРРИТОРИИ ЗАПАДНОЙ

СИБИРИ (на примере аула Байдалин Омской области РФ)…………….

98

Наурызбаева Э.К.

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ БОЛГАРСКОЙ

ДИАСПОРЫ В КАЗАХСТАНЕ…………………………………………...

102

Рахманкулова А.Х.

ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ ПЕРИОДА СТАЛИНИЗМА И

НАСИЛЬСТВЕННОЕ ПЕРЕСЕЛЕНИЕ НАРОДОВ

В СРЕДНЮЮ АЗИЮ И КАЗАХСТАН..................................................

107

Романова Е.Н., Сураганова З.К.

БИОГРАФИЯ СРЕДЫ В КОНТЕКСТЕ РЕПРЕССИРОВАННОЙ

ПАМЯТИ: ЖИЗНЕННЫЕ ТРАЕКТОРИИ ЯКУТСКОЙ И

КАЗАХСКОЙ ИНТЕЛЛИГЕНЦИИ (20-30 - ГГ. ХХ ВЕКА) …………...

114

296

Сәрсембина Қ.Қ.

1920-1930 ЖЖ. ОМБЫ ЖЕРІНДЕГІ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН..............

122

2 СЕКЦИЯ. САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ ҰШЫРАҒАН

ТҰЛҒАЛАРДЫҢ БЕЙМӘЛІМ ЕСІМДЕРІН ЖАРЫҚҚА ШЫҒАРУ

СЕКЦИЯ 2. ПОИСК НОВЫХ ИМЕН РЕПРЕССИРОВАННЫХ

В РАМКАХ КРАЕВЕДЧЕСКОЙ РАБОТЫ

Абенов Д.Е., Тастекова Г.Б., Жакупова А.С.

ЖЕРТВА ПОЛИТИЧЕСКОЙ РЕПРЕССИИ –

АХМЕТ БАЙТУРСЫНОВ............................................................................

129

Атахан Қ.А.

САЯСИ ҚУҒЫН – СҮРГІН ҚҰРБАНЫ БОЛҒАН

ІЛИЯС ЖАНСҮГІРОВ..................................................................................

132

Ералина А.Е.

КӘРІМ ТОҚТАБАЕВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖӘНЕ

МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ .........................................................................

137

Жұмағалиев О.Ж.

САЯСИ ҚУҒЫН – СҮРГІН ҚҰРБАНЫ БОЛҒАН

СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН .................................................................................

145

Козыбаева М.М.

ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ 1936–1938 ГГ. В ЖИЗНИ

ГОРОДСКОГО НАСЕЛЕНИЯ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА.................

152

Кузекова Р.С.

ҮЗІЛГЕН ҒҰМЫР.........................................................................................

158

Сайлаубаева Н.Е.

ЗҰЛАМАТ ҚҰРБАНЫ МӘННАН ТҰРҒАНБАЕВТЫҢ

«ҚАЗАҚ ТІЛІ» ГАЗЕТІНДЕГІ ҚЫЗМЕТІ..................................................

169

Сайлаубаева Н.Е., Жомартова Г.Б.

САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ ҰШЫРАҒАН ӘЙЕЛДЕР............................

175

Сейдахмет Қ.

ҮЗІЛГЕН ЖЫРДЫҢ ІЗІМЕН.....................................................................

179

Теміртас Г.Ә.

АЛАШ РУХАНИЯТЫ ЖӘНЕ АБОЛЛА БАЙТАСҰЛЫ..........................

184

297

Тукешева Н.М.

ОДИН ИЗ «ПЯТИ» ДЕЯТЕЛЕЙ ЗАПАДНОГО ОТДЕЛЕНИЯ АЛАШ

ОРДЫ – БЕРКЕНГАЛИ АТШЫБАЕВ …………………………………...

190

Черкасов В.Б.

РЕПРЕССИИ РУКОВОДИТЕЛЕЙ ГОСУДАРСТВА, ПАРТИИ,

УЧЕНЫХ, ПИСАТЕЛЕЙ И ХОЗЯЙСТВЕННЫХ ДЕЯТЕЛЕЙ…………

195

Ярочкина Е.В., Ярочкин Т.М., Баранова Т.В.

ДЕЛО СУДЬИ МУЛДАГАЛИ САГДАГАЛИЕВА ……………………...

200

3 СЕКЦИЯ. САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ТАРИХЫ БОЙЫНША ЖАҢА

ДЕРЕКТЕРДІ АЙҚЫНДАУ МЕН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ЖӘНЕ АҚТАУ ҮРДІСТЕРІ

СЕКЦИЯ 3. ПРОБЛЕМЫ ВЫЯВЛЕНИЯ И ИЗУЧЕНИЯ НОВЫХ

ИСТОЧНИКОВ ПО ИСТОРИИ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ И

ПРОЦЕССЫ РЕАБИЛИТАЦИИ

Абдрахманова К.К.

МЕХАНИЗМ РЕАБИЛИТАЦИИ ЖЕРТВ ПОЛИТИЧЕСКИХ

РЕПРЕССИЙ В КАЗАХСТАНЕ…………………………………………...

205

Аупенова А.У., Тарасов С.П.

СОСТОЯНИЕ ТРУДОВОГО ФОНДА ПРИ СТРОИТЕЛЬСТВЕ

УГОЛЬНОГО РАЗРЕЗА № 4 ГУЛЖДС НКВД СССР ………………..…

213

Елеуханова С.В.

ПОДБОР И ПОДГОТОВКА РАБОТНИКОВ ВОЕНИЗИРОВАННОЙ

ОХРАНЫ КАРЛАГА В 1930-Е ГОДЫ …………………………………...

220

Карсакова Г.Б., Абуев К.К.

КАЗАХСТАНСКИЙ ГОЛОД В НАЧАЛЕ 20-Х ГГ. ХХ В.:

ИСТОРИОГРАФИЯ ПРОБЛЕМЫ ………………………………………..

228

Кошман Т.В.

ЖЕНЩИНЫ В ТРУДАРМИИ (НА ПРИМЕРЕ АКМОЛИНСКОЙ

ОБЛАСТИ) …………………………………………………………………

235

Қасабекова А.И.

ӘЙЕЛДЕР – САЯСИ ҚУҒЫННЫҢ ҚҰРБАНДАРЫ.................................

239

Медеубаев Е.И.

«…НО ВСЕ МЫ ДУМАЕМ, ЧТО ДОЖИВЕМ ДО 1980 Г.:

СТРОИТЕЛЬСТВО КОММУНИЗМА В НАШЕЙ СТРАНЕ ДОЛЖНО

298

УКРЕПИТЬ И НАШ ДУХ И НАШЕ ТЕЛО…» ХХ СЪЕЗД КПСС И

ПРОЦЕСС ПОЛИТИЧЕСКОЙ И СОЦИАЛЬНОЙ РЕАБИЛИТАЦИИ

В КАЗАХСКОЙ ССР……………………….................................................

246

Орынбаева К.Е.

КОЛЛЕКТИВИЗАЦИЯ В КАЗАХСТАНЕ: ИСТОРИЯ,

ПОСЛЕДСТВИЯ……………………………………………………………

253

Сайлаубаева Н.Е.

«ҚАЗАҚ ТІЛІ» ГАЗЕТІНДЕ КӨТЕРІЛГЕН АШАРШЫЛЫҚ

МӘСЕЛЕСІ ....................................................................................................

260

Самаркин С.В.

К ВОПРОСУ О ПОМОЩИ ГОЛОДАЮЩИМ

КУСТАНАЙСКОЙ ГУБЕРНИИ ИНОСТРАННЫМИ

ОРГАНИЗАЦИЯМИ В 1921-1923 ГГ. ………………………..…………..

265

Саулен А.М.

СМАҒҰЛ ЕЛУБАЙДЫҢ «АҚ БОЗ ҮЙ» РОМАНЫНДАҒЫ

ХАЛЫҚ ӨМІРІ ..............................................................................................

270

Төлепбергенов Ғ.М., Қапышев А.Қ.

«ХХ Ғ. 30-ШЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ РЕПРЕССИЯҒА ҰШЫРАҒАН

АҚМОЛАЛЫҚТАР».....................................................................................

282

ҚОСЫМШАЛАР / ПРИЛОЖЕНИЯ

ФОТОМАТЕРИАЛЫ КОНФЕРЕНЦИИ…………………………………. 285

КОНФЕРЕНЦИЯ ҚАРАРЫ.......................................................................... 290

РЕЗОЛЮЦИЯ КОНФЕРЕНЦИИ ................................................................ 292

299

1920-1950 ЖЖ. ҚАЗАҚСТАН МЕН БАТЫС СІБІРДЕГІ

ЖАППАЙ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ТАРИХЫНДАҒЫ

ЖАҢА ЕСІМДЕР МЕН ФАКТІЛЕР

ашаршылық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне

арналған, жаппай саяси қуғын-сүргіннің басталғанына

80 жыл толуына орай ұйымдастырылған халықаралық

ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы

************************************************

НОВЫЕ ИМЕНА И ФАКТЫ В ИСТОРИИ МАССОВЫХ

ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ В КАЗАХСТАНЕ

И ЗАПАДНОЙ СИБИРИ В 1920-1950-Х ГГ.

Сборник материалов Международной научно-практической

конференции, посвященной 80-летию начала массовых

политических репрессий, приуроченной ко

Дню памяти жертв голода и политических репрессий

Дизайн и верстка: Козыбаева М.М.,

Маслов Х.Б.

Подписано к печати 26.05.2017 г.

Тираж – 200 экз.

Печать офсетная, формат 60 х 84 1/16

Отпечатано в полиграфии

«Еnter Group»

010000, г.Астана, ул.Пушкина 15

Тел./факс:8 /7172/ 27 48 85

е-mail: info@enter-inc.kz