1

Επιστημονικό Συνέδριο

Το Κριτικό Έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

2

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

2

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

111

ΑντικείμενοτηςπαρούσαςεργασίαςείναιοικριτικέςαπόψειςτουΙΜΠαναγιω-τόπουλουγιατηνποίησητουΣολωμούτουΚάλβουκαιάλλωνΕπτανησίωνσεσύγκριση με τους ποιητές της λεγόμενης laquoΠαλαιάς Αθηναϊκής Σχολήςraquo όπωςκαταγράφονταιστοπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαι τακείμενα [στοεξήςΠρόσωπα και κείμενα] Εκπρώτης όψεως το υλικόπουπροσφέρεται για τουςΕπτανήσιουςποιητέςδενφαίνεταιιδιαίτεραπλούσιοκαθώςδοκίμιααφιερωμένααποκλειστικάσrsquoαυτούς(μετηνεξαίρεσητουΚάλβου)δενθαβρούμεστουςτό-μουςτηςσειράςΕδώθαήθελανασημειώσωτηχρησιμότηταπουθαείχεσεμιαεπανέκδοσητωνΠροσώπωνκαικειμένωνέναευρετήριοπροσώπωνκαιέργωνμακάρικαιόρωνΗέλλειψηαυτούτουευρετηρίουδυσχεραίνειτοέργοτουερευ-νητήσεθεματικέςεργασίεςόπωςηπαρούσα

ΤαβασικότερακείμεναπουεντόπισαγιατοθέμαμουείναιτρίατοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoστονΑ΄τόμοτηςσειράςόπουαναφοράστονΣολωμόκαιστονΤυπάλδοτοδοκίμιοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquoστονίδιοτόμοκαικυρίωςτομελέτημαlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoστονΣΤ΄τόμοόπουαναφοράστουςσημαντικότερουςεκπροσώπουςτόσοτηςΕπτανησια-κήςόσοκαιτηςΑθηναϊκήςΣχολής1ΒέβαιαμιαλοξήματιάαςπούμεστονΓ΄τόμοπουπεριέχειτηβραβευμένημελέτητουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατονΠαλαμά2θαμεγάλωνετοδείγματωναναφορών(χωρίςναβαθαίνεικαιτηνουσίατους)καιπάντωςθαμαςεπέτρεπενατοποθετήσουμετιςκρίσειςτουΠαναγιωτόπουλου

1ΟιπαραπομπέςγίνονταιστιςακόλουθεςεκδόσειςΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΑ΄ΔρόμοιπαράλληλοιΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21979τΣΤ΄ ΤαελληνικάκαιταξέναΟιΕκδόσειςτωνΦίλωνΑθήνα21985Διευκρινίζωότιστιςπαραπομπέςτοόνοματωνσυγγραφέωνδίνεταιπαντούστηνονομαστική(καιόχιστηγενικήόπωςσυνηθιζότανπαλαιότερα)Όλεςοιπαραπομπέςστοκυρίωςκείμενογίνονταιαπευθείαςστοντόμοκαιστηναντίστοιχησελί-δαχωρίςδήλωσητουγενικούτίτλουτηςσειράςόταναυτήεννοείται2ΧρησιμοποίησατηνέκδοσηΙΜΠαναγιωτόπουλοςΤαπρόσωπακαιτακείμεναΓ΄ ΚωστήςΠαλαμάςlaquoΑετόςraquoΑθήνα1944

ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΎ

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

112

σεπλαίσιοαυτότωνγενικότερωναισθητικώντουαρχώνΕπίσηςανκοιτάξουμεσεάλλαβιβλίατουΠαναγιωτόπουλουγραμματολογικούχαρακτήραλχστοΤαγράμματακαιητέχνη3ήσεσυνεργασίεςτουσεαφιερωματικούςτόμουςόπωςταΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquoθαανακαλύψουμεκρίσιμουςκρίκουςπουλείπουναπόταΠρόσωπακαικείμεναόπωςαςπούμεοΣικελιανός(οισχετικέςπαραπομπέςδίνονταιστηνοικείαθέσηπαρακάτω)

ΕπτανησιακήvsΑθηναϊκήΣχολή

ΘαξεκινήσωαπότοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςΈνασχέδιομελέτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστονΣΤ΄τόμοτηςσειράςΠρόσωπακαικείμενα(σ59-92)καιχρονολογείταιτο19544ΣτοεκτενέςαυτόδοκίμιοοΠαναγιωτόπουλοςξεκινώνταςαπόταγενικάχαρακτηριστικάτουρομαντικούκινήματοςπροβαίνεισεlaquoμιακριτικήεποπτείατουνεοελληνικούρομαντισμούraquoΟρίζεικαταρχάςτοιστορικόπλαίσιομεγνώμονατηνΕπανάστασηκαιτηΜεγάληΙδέααπότημιακαιτογλωσσικόαπότηνάλληΣεότιαφοράτηλογοτεχνικήπαραγωγήπροτείνειτογνωστόσχήμαπόλωσηςμεταξύΕπτανησιακήςκαιΑθηναϊκήςΣχολήςΣτηνανάλυσήτουηπόλωσηαυτήεπιτείνεταιαπόσχηματοποιήσειςτουτύπουlaquoηΕπανάστασηείταντοδημοτικότραγούδιraquondashlaquoοαττικισμός[]έναπνευματικόκαθεστώςraquo(σ71ηέμφασηείναιτουκειμένου)laquoΟΣολωμόςείναιτοΈθνοςraquondashlaquoοφαναριωτισμόςείναιτοΚράτοςraquo(σ72)laquoοιΕπτανήσιοιεκπροσωπούντηναβρότερη[hellip]μορφήτουρομαντισμούraquondashlaquoοιΦαναριώτεςυπηρετούντηρομαντικήλογιότηταraquo(σ72-73)κοκ5Ητάσηαυτήγιασχηματοποιήσειςκαιαντιθετικάδίπολαίσωςνααπορρέειαπότηνπρόθεσητουκριτικούνακάνειπιοευδιάκριτοστοκοινότουαυτόπουθέλειναπειμπορείακόμαναπρόκειταιγιαμιαγενικότερητάσητηςνεοελληνικήςκριτικήςτηςγενιάςτου6δενπαύειωστόσοναπροβληματίζειτοναναγνώστηπουείναιευαίσθητοςστησχετικότητακαιπολυπρισματικότητατωνπραγμάτων

3ΠρόκειταιγιασυναγωγήάρθρωνδημοσιευμένωνστηΝέαΕστίακαιστηνεφημΕλευθερίαΒλτιςδύοπρώτεςενότητεςlaquoΟιΕπτανήσιοιraquoκαιlaquoΈναςπαλιόςελληνικόςκόσμοςraquoόπουμε-ταξύάλλωνκεφάλαιαγιατουςΣολωμόΚάλβοΒαλαωρίτηΠολυλάΜαβίληκαιΑΡΡαγκαβή4ΗμελέτηχωρίζεταισετέσσερακεφάλαιαΕισαγωγήΤούφοςμιαςεποχήςΗποίησηΗπεζο-γραφίαΕδώπαραλείπωγιαευνόητουςλόγουςτοτέταρτο5ΔενλείπουνοιεξιδανικεύσειςπχlaquoΤοΈθνοςμιλείτηζωντανήτουγλώσσαζειαυτοδύναματηνιστορίατουσυνοψίζειστηνόλητουυπόστασητηνπνευματικότητατηναιώνιαεφηβείατοαίσθημακαιτοπάθοςτηςφυλήςraquo(σ72)μιαγενίκευσηχωρίςκαμίαδιάκρισητάξεωνκοινωνικώνομάδωνμειονοτήτωναντικρουόμενωνσυμφερόντωνεπιμέρουςστάσεωνκαισυμπεριφορών6ΓιατηγενιάστηνοποίαανήκειοΠαναγιωτόπουλοςβλΚώσταςΣτεργιόπουλοςlaquoΗποίη-σητουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoστοαφιέρωμαΧαιρετισμόςστονΙΜΠαναγιωτόπουλοΕξήνταχρόνιαπνευματικήςπαρουσίαςΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ8(1979)σ57-64ΟΣτεργιόπουλοςτονθεωρείωςτονπιοχαρακτηριστικόαπότουςενδιάμεσουςlaquoτηςνεορρομαντικήςκαινεοσυμ-βολιστικήςσχολήςτουμεσοπόλεμουraquoκαιτοντοποθετείγραμματολογικάωςποιητήστηγενιάτουrsquo20ενώωςπροςτιςάλλεςεπιδόσειςτουπουεκδηλώθηκανκαθυστερημένασυμβατικάστηγενιάτουrsquo30laquoγιαναδώσειόμωςτοέργοτουμετάτονπόλεμοraquo(σ57)Ταπαραπάνωδείχνουνπόσοσχετικόείναιτοκριτήριοτηςlaquoγενιάςraquoγιατηγραμματολογικήκατάταξηδημιουργώνπουτοέργοτουςαναπτύσσεταιενπροόδωκαισεβάθοςχρόνου

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

113

Αν κανείς ήθελε να προσδιορίσει σχηματικά σε τι έγκειται η laquoβαθύτατητομήraquo (σ 72)πουβλέπειοΠαναγιωτόπουλοςστην ελληνικήποίηση του19ουαιώναθαμπορούσεναανατρέξειστηγενικευτικήδιάκρισηπουκάνειοκριτι-κόςστοενλόγωδοκίμιοσύμφωναμετηνοποίαlaquoυπάρχουνρομαντικάστοιχείαυψηλούκαιρομαντικάστοιχείαχαμηλούεπιπέδου(σ69ηέμφασηείναιτουκειμένου)ΡομαντικάστοιχείαlaquoυψηλούεπιπέδουraquoσύμφωναμετηναισθητικήθεωρίατουΠαναγιωτόπουλουπουγίνεταιεμφανήςαπότοσυνολικόδοκιμια-κό έργο του είναιαυτάπουαποκαθαίρουν τημορφήαπόοτιδήποτεπεριττόκαιανυψώνουντοθέμαστηνπεριοχήτουπνεύματοςοδηγώνταςτηνέκφρασησεένακλασικορομαντικόδέον(περίπτωσηΣολωμού)ενώρομαντικάστοιχείαlaquoχαμηλούεπιπέδουraquoείναιαυτάπουβρίσκουμελόγουχάρινστηνποίησητουΑχιλλέαΠαράσχουστιχουργικήευκολίακούφιαφράσηφλυαρίακτό7

Σολωμός

ΟΣολωμόςαποτελείγιατονΠαναγιωτόπουλοέναlaquoαξεπέραστοπρότυποraquo(laquoΑυ-τοβιογραφικόπροοίμιοraquoτΓ σ11)Εκείνοπουκατάτηγνώμητουδιακρίνειτονγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςαπότουςομοτέχνουςτουτουρομαντικού19ουαιώναείναιηδύναμητούψοςηοριστικότητατηςέκφρασηςμεένανλόγοηlaquoκλασσικήαντίληψητηςομορφιάςraquo(βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ77)ΠράγματιοκριτικόςδίνειιδιαίτερηέμφασηστονlaquoκλασσικορομαντικόraquoχαρακτήρατηςτέχνηςτουΣολωμούΓιανακαταλάβουμεκαλύτεραπώςτοννοείθαπρέπειναανατρέξουμεσεμιαβασικήαισθητικήαρχήτουΠαναγιωτόπουλουτηνεμμονήτουστονκαθαρόλυρικόπυρήνατοlaquoλυρικόκύτταροraquoόπωςτοαπο-καλείπουκατrsquoαυτόνκάνειτηνποίησηναείναιποίηση8ΥπrsquoαυτήτηνέννοιαηποίησητουΣολωμούκαίτοιαποσπασματικήείναιlaquoτογνησιότερορομαντικόldquoσώμαrdquoπουυπάρχεισταγράμματάμαςraquo(τΣΤ σ77)ΣύμφωναμετονκριτικόlaquoτορομαντικόπεριεχόμενοτουλυρικούτουλόγουοΣολωμόςυποβάλλοντάςτοσεαδιάκοπηδοκιμασίακαιολοένααπαλλάσσοντάςτοαπόταφθαρτάστοι-χείακαιανεβάζοντάςτοστηνπεριοχήτηςεντέλειαςτοκλασσικοποιείraquo(όπ)9

7ΠαραθέτωτηνκαρδιάτουπαραθέματοςγιατονΠαράσχοόπουοισχετικοίχαρακτηρισμοίlaquoΈναςʻδυνάμει ποιητής[hellip]ΈχειστιχουργικήευκολίαπρόθυμηέμπνευσηζωηρήφαντασίακαιπάνταπυρωμένοπάθοςΕίναιοφωνασκόςοφλύαροςοασυγκράτητοςοπροσιτός[hellip]ΕίναιπατριώτηςτουτύπουτωνπανηγυρικώνρητόρωνκrsquoαισθηματολόγοςμέχριναυτίαςΚούφιαφράση[hellip]raquo(τΣΤ σ83)8ΣτημελέτητουγιατονΠαλαμά(τΓ σ15)γράφειlaquoσεοποιαδήποτεποίησηλυρικόείναιτοκύτταροτοπρωταρχικόκαιαψεγάδιασταλυρικόπρέπειναμένειraquo(δενείναιτυχαίοπουοΠανα-γιωτόπουλοςαραιώνειεμφατικάτηφράση)Καιλίγοπαρακάτωστηνίδιασελίδαμιλάειγιατοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγου(αξίζειναδιαβαστείόληηπερίοδοςστοόριοτωνσ15-16)ΕξάλλουηlaquoανίχνευσητουλυρικούκύτταρουraquoαποτελείτονστόχοσύνοληςτηςμελέτηςτουΠαναγιωτόπουλουπάνωστοπαλαμικόέργο(βλσ18)καιτοίδιοισχύειγιατοσολωμικόέργοόπωςθαδούμεστησυνέχεια9ΗδιαδικασίααυτήπεριγράφεταιπιοαναλυτικάστοδοκίμιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματα

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

114

ΤοκάνειδηλαδήlaquoκαθαρήποίησηraquoΕίναισαφέςότιτοκριτήριοτουΠαναγιωτόπουλουκαθορίζεταιαπότιςιδέες

τουσυμβολισμούγιατοτισημαίνειlaquoλυρισμόςraquoστηνποίησηΜεάλλαλόγιαοκριτικός εφαρμόζει στηνπρο του 20ούαιώνα νεοελληνικήποίηση τις αισθητι-κέςαντιλήψειςτουκαιρούτουσεαυτότοπλαίσιοθαπρέπεινανοήσουμετονόροlaquoκλασσικορομαντικόςraquoΤοκριτήριοαυτόγίνεταισαφέςκαιεκτουαντιθέ-τουαπότον τρόποπουοΠαναγιωτόπουλοςπροσεγγίζει τηνποίησητουαθη-ναϊκού ρομαντισμού αλλά και εκείνη του Βαλαωρίτη Όπως ο ίδιος ομολογείστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoπουπροτάσσεταιστονΓ΄ τόμο (τημελέτητουγια τον Παλαμά) μετά τη μαθητεία του στον γαλλικό συμβολισμό τον απωθείηπερισσολογίαοστόμφοςησυναισθηματολογίαηακατέργαστημορφήκαικα-ταλήγειlaquoΑποζητούσακάτιπιουποβλητικόπιομουσικόπιοερμητικόπιολιγό-λογοπιοldquoφίνοrdquoraquo(τΓ σ9)

Έτσι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της σολωμικής τέχνης γίνονται αι-σθητά από την αντιπαραβολή τους με την ποίηση του Βαλαωρίτη τον οποίοοΠαναγιωτόπουλοςθεωρείlaquoουσιαστικάόχιΕπτανήσιοraquo(τΣΤ σ73)Ιδούμε-ρικέςχαρακτηριστικέςαποφάνσειςοΣολωμόςαναπτύσσειτοθέματουlaquoαναγω-γικάraquoοΒαλαωρίτηςlaquoεκτατικάraquo(σ76)οέναςlaquoλατρεύειτιςλείεςεπιφάνειεςraquoοάλλοςlaquoσωριάζειτηναπελέκητηπέτραraquoκαιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονε-τικήκατεργασίατουστίχουraquo(σ79)καιτοβασικότεροlaquoοΣολωμόςκαλλιέργησεκυριόταταταθηλυκάστοιχείατηςδημοτικήςκιοΒαλαωρίτηςτrsquoαρσενικάraquo(σ78-79)καθώςανήκειστοχώροτουlaquoαρρενωπούρομαντισμού[hellip]τουρομαντισμούτηςενέργειαςκιόχιτηςρέμβηςraquo(σ73)

Θαμπορέσουμείσωςκαλύτερανακαταλάβουμεαυτήτηντελευταίαδιάκριση(αφήνονταςπροσώραςκατάμέροςτονέλεγχοτηςεγκυρότητάςτης)ανανατρέ-ξουμεστοδοκίμιογιατηνlaquoαπλήμελωδίαraquoπουμνημονεύσαμεπαραπάνω(τΑσ96-106)όπουοΠαναγιωτόπουλοςδιευκρινίζειlaquoοΣολωμόςκάτεχεναπόφυ-σικούτουτηναίσθησητηςμελωδίας[hellip]Μετηγυναίκειατουευαισθησίατηντρυφερότητακαιτηναβρότητάτουτηνευρύτατηαισθητικήτουαγωγήκαιτηνανόθευτηαντίληψήτουτούμουσικούρυθμούανεμπόδιστακατακτούσετηντέχνηκαιτηνομορφιάτουτραγουδιούπουβγαίνειαπότηνκαρδιάκαιπηγαίνειολόϊ-σιαστηνκαρδιάraquo(σ104)ΑνρίξεικανείςμιαματιάσταπαραδείγματαπουφέρνειοΠαναγιωτόπουλοςσταΠρόσωπακαι κείμενα προςαπόδειξη του ισχυρισμούτουθαδιαπιστώσειόχιχωρίςέκπληξηότιαπόαυτάλείπουνόλαταώριμαέργατουΣολωμούοκριτικόςσταχυολογείστίχουςαπότονlaquoΎμνοraquoκαιαπότονlaquoΛά-μπροraquo(πουθυμίζουνΒηλαρά)μνημονεύειτηνlaquoΑγνώριστηraquoτοεπιτάφιοποίημα

καιητέχνη Παραθέτωενδεικτικάαπότησ35laquoηπροοδευτικήαποκάθαρσητωνεκφραστικώντουμέσωνίσαμεπουνrsquoαποκτήσουντηνπλήρηλιτότητακαιτελειότηταείναιτοκλασσικόστοι-χείοαπότηνάποψητηςμορφής[που]οδηγείστηνεπιγραμματικήέκφρασηraquoήόπωςαλλούσημειώνειοΠαναγιωτόπουλοςστηνlaquoοριστικήλέξηraquo(σ26καιpassimστακριτικάτουκείμεναγιατονΣολωμό)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

115

γιατονΓεώργιοδεΡώσσητηlaquoΦαρμακωμένηστονΆδηraquoκαικάποιακομμάτια(χωρίς νααναφέρειποια)από τους laquoΕλεύθερουςπολιορκημένουςraquo ndashπροκαλείεντύπωσηότιαπότονκατάλογοαυτόλείπειολωσδιόλουοlaquoΚρητικόςraquo10

ΠροφανώςοιεπιλογέςεξηγούνταιαπότοθέματουδοκιμίουΟΠαναγιωτόπου-λοςέχεισκοπόνααναδείξειταχαρακτηριστικάτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoσεευρωπαϊκόκαινεοελληνικόπλαίσιοΟόροςαναφέρεταισεεκείνοτοείδοςποίησηςτοlaquoτραγού-διraquoπουένωνετονδημιουργόμετοπλήθοςΤατραγούδιαπουανήκουνστοείδοςτηςαπλήςμελωδίαςlaquoαποτελούνταιαπόστίχουςπουέμεινανldquoμνημειώδειςrdquoπουδιατύπωσανμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμαraquo(τΑσ103)ΔενείναιδύσκολοναδιακρίνουμεπίσωαπότονόροlaquoαπλήμελωδίαraquoτουΠαναγιωτόπουλουτοαντίστοιχοτουδημοτικούτραγουδιούστηνεπώνυμηποίησηlaquoΌσοοποιητήςraquoγράφειστοδοκίμιότουlaquoστεκότανστοβάθροτουτραγουδ ι ού [ηέμφασηείναιτουκειμένου]τοπλήθοςαισθανότανπωςεκείπάνωυπήρχενέναςαντιπρόσωπόςτουέναςάνθρωποςικανόςναεκφράσειμεόμορφακαισεπολλέςπεριπτώσειςοριστικάλόγιατοομαδικόσυναίσθημαraquoΑντιθέτωςlaquoότανάφησεπαράμερατοτραγούδικαικλείστηκεστοεργαστήριτουκαιάρχισεναδημιουργείτοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίηματοπλήθοςανίκανονατονπαρακολουθήσεισεμιατέτοιαπροσπάθειααποσύρθηκεraquo(όπ)

ΚατάτονΠαναγιωτόπουλοηεποχήτουτραγουδιούστονχώροτηςπροσωπι-κήςποίησηςέχειπεράσειανεπιστρεπτίlaquoΣήμεραηποίησηείναιυπόθεσηκαθαράαριστοκρατικήαπευθύνεταιστουςπνευματικούςπρονομιούχουςraquoαποφαίνεταιοκριτικόςδίνονταςωςπαραδείγματατονΒαλερύκαιτονΖουβ(όπ)Προφανώςη laquoαπλήμελωδίαraquo στησκέψη τουΠαναγιωτόπουλουβρίσκεται σεαντιδιαστο-λήπρος την ερμητικήποίηση Εντούτοις θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μιααντίφασηστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουμιαπουόπωςείδαμεπαραπάνωτοδέονκατrsquoαυτόντηςλυρικήςποίησηςείναιτοlaquoβαθυστόχαστοήτοκαθάριοποίημαraquoτουγαλλικούσυμβολισμού

ΌσογιατηνεοελληνικήπαράδοσητηςαπλήςμελωδίαςοΠαναγιωτόπουλοςδιακρίνεικαταρχάςανάμεσαστηστιχοπλημμύρακατώτερηςποιότηταςδηλαδήστουςστίχουςlaquoτουσυναισθηματικούοίστρουraquoπουείναιστερημένοιlaquoαπόστοι-χείαβαθύτερακριτικώτερακαιποικιλώτεραraquoκαιστουςγνήσιουςστίχους τηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoπουχαρακτηρίζονταιαπότηνεπιμέλειατηςμορφήςκαιτονστοχασμόlaquoόπουηπαρθενίατουπρωθόρμητουοίστρου[hellip]διατηρείταιακέραιηraquoαλλάόχιειςβάροςτηςουσίαςκαιτουβάθους(σ103-104)ΣτηνπρώτηκατηγορίατηςαςπούμεάβαθηςκαιανούσιαςστιχοπλοκήςοΠαναγιωτόπουλοςκατατάσ-σειαίφνηςτονΒηλαράκαιτονΧριστόπουλο(laquoτύποιπροδρομικοίπαρασυρμένοισυχνάαπόπρόχειρηδιάθεσηηθικολογίαςαδούλευτοιστηφράσηελάχισταεκλε-κτικοίστηλέξηκιολοφάνερααντιμουσικοίraquoσ104)αναβιβάζονταςόχιλιγότερο

10ΣτοδοκίμιοlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquo(τΣΤ σ77-78)δίνονταιπαραδείγματααπότονlaquoΛάμπροraquoκαιτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquoενώστοδοκίμιοlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquo(τΑσ104)γίνεταιαναφοράσταυπόλοιπαέργαμόνομετουςτίτλουςτους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

116

απρόσμενα τηνποιητικήαξίαστιχουργημάτωνόπωςείναι ταΆνθηευλαβείαςήεκείναενόςΣτρατηγούκαιενόςΚολομπήστιχουργώντου1708πουδύσκολαβρίσκουμεστιςΙστορίεςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςΣτηνίδιακατηγορίατηςακατάσχετηςκαιατημέλητηςστιχοπαραγωγήςκατατάσσειεπίσηςσυλλήβδηντηφαναριώτικηκαιτηρομαντικήποίησητηςlaquoπαλαιάςσχολήςτωνΑθηνώνraquoστηνοποίαlaquoθριαμβεύειοστόμφοςηπερισσολογίακrsquoηάβαθηαισθηματολογίακrsquoηπιοάβαθηψευτοφιλοσοφικήδιάθεσηraquo(σ105)ΤοίδιοισχύεικατάτηγνώμητουλίγοωςπολύκαιγιατουςποιητέςτηςlaquoνέαςαθηναϊκήςΣχολήςraquo(ΠολέμηςΔρο-σίνηςΚαμπάς)μετηνεξαίρεσητουΠαλαμάτωνlaquoΚαημώντηςλιμνοθάλασσαςraquoκαιτουlaquoΤάφουraquo11

ΓιατονΠαναγιωτόπουλοηπαράδοσηπουκαλλιεργείευδόκιματοείδοςτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoστακαθrsquoημάς είναικατεξοχήνη επτανησιακήπαράδοσηηπαράδοσηαυτήσύμφωναμεταδικάτουλόγιαlaquoεκφράζειγνησιώτερακαιμεστό-τερατοπνεύματουμελωδικούκrsquoαισθηματολογικούτραγουδιούαπόκάθεάλληνεοελληνικήπαράδοσηποιητικήraquo(σ105)12ΣτηνπαράδοσηαυτήεξέχουσαθέσηκατέχειοΣολωμόςκαιογνησιότεροςσυνεχιστήςτουπνεύματοςτηςαπλήςμελω-δίαςπουαναβρύζειαπότοσολωμικότραγούδιείναικατάτονΠαναγιωτόπουλοοΙούλιοςΤυπάλδος(οκριτικόςμνημονεύειωςαντιπροσωπευτικάπαραδείγματαταποιήματάτουlaquoΗφυγήraquoκαιlaquoΤοπλάσματηςφαντασίαςraquoπουlaquoευφραίνουντηνάμεσηαίσθησηόχιτονουraquoσ105)

ΔενμπορείκανείςνααποφύγειεδώμιαυποψίαότιστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουγιατονΣολωμόωςεξέχονταεκπροσώπουτηςlaquoαπλήςμελωδίαςraquoυποφώσκειηδιαμάχηΖαμπέλιουndashΠολυλάγύρωαπότηνποίησητουΣολωμού(1859-1860)ΘυμίζωπολύβιαστικάότιτοβασικόδιακύβευμααυτήςτηςδιαμάχηςήταντοκατάπόσονlaquoεθνικήraquoήτανηποίησητουΣολωμούΟΖαμπέλιοςδιέκρινεδύοφάσειςμίαπρώτητουlaquoτραγουδιούraquoόπωςτοορίζειπαραπάνω

11ΑξίζεινασημειώσουμετηνπαρατήρησητουΠαναγιωτόπουλουότιολυρικόςΠαλαμάςδια-σώζεταιόταντινάζειαπόπάνωτουτηνπολυμάθειατηδιανοητικήανησυχίακαιτονlaquoδαίμοναraquoτουφιλοσοφικούστοχασμούόπωςσταπαραδείγματαπουαναφέρονταιlaquoΚαιτότεηαστόλιστηφωνήτηςκαρδιάςτουγίνεταιπολύτιμηγιατίπηγάζειαπόυπερνικημένηαγωνίακαιαπόγαλή-νηκαιαπλότηταεπώδυνακατακτημένεςraquo(σ106)ΑπότουςυπόλοιπουςποιητέςlaquoτηςχαμηλήςφωνήςraquoγιαναχρησιμοποιήσωτονχαρακτηρισμότουΑναγνωστάκηοΠαναγιωτόπουλοςξεχω-ρίζειτουςΜαλακάσηΠορφύραΠαπαντωνίουΚυριαζήΛαύρακαιΑθάνααποδίδονταςστηλυρικήμελωδίατουκαθενόςδιαφορετικούςτόνουςήαποχρώσεις(laquoζεστότερηυποβλητικώτερηφιλολογικώτερηηθογραφικώτερηraquo)12Νασημειωθείότι οΠαναγιωτόπουλοςκάνει επίσηςαναφοράστουςποιητές της λεγόμενηςlaquoΑγγλικήςΣχολήςraquo(sic)καιπιοσυγκεκριμέναστουςΠάλληκαιΕφταλιώτηοδεύτεροςειδικάσύμφωναμετονκριτικόlaquoέγραψεμερικάαριστουργήματατουείδουςτούτου[τουτραγουδιού]γεμάταπλούσιολαϊκόχρώμαraquoκαιαναφέρειμερικάπαραδείγματα(σ105)ΔενξέρωανμετονόροlaquoΑγγλικήΣχολήraquoοΠαναγιωτόπουλοςεννοείκάτιπερισσότεροαπότογεγονόςότιοιποιητέςαυτοίέδρασανστηνΑγγλίαανδηλαδήαναφέρεταικαισεσυγκεκριμέναστοιχείατηςμορφήςτηςστιχουργίαςταοποίαδιακρίνουντηνlaquoΑγγλικήraquoΣχολήΣεκάθεπερίπτωσηπρόκειταιγιαδημοτικιστέςποιητέςτουψυχαρικούκύκλουκαιείναιεμφανήςοσυσχετισμόςτηςπαραγωγήςτουςμετηδημοτικήπαράδοσηστηνεκτίμησητουΠαναγιωτόπουλου(laquoπλούσιολαϊκόχρώμαraquo)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

117

οΠαναγιωτόπουλος(στίχοιπουέμεινανμνημειώδειςδιατυπώνονταςμεοριστικότρόποτοεσωτερικόθησαύρισμακαιτοομαδικόσυναίσθημα)πουείναικατάτονΖαμπέλιο η γνήσια εθνική και μία δεύτερη του laquoαλλοτύπωτου γερμανισμούraquo(ανάλογημετοσύνθετοτοπολύπλοκοτοβαθυστόχαστοήτοκαθαρόποίημαστηνπεριγραφήτουΠαναγιωτόπουλου)πουείναιηώριμημεναλλάεξοβελιστέααπότοσώματηςεθνικήςποίησηςκατάτηγνώμητουΖαμπέλιουπερίοδοςτηςσολωμικήςδημιουργίαςΚρίνονταςαπότηναντοχήαυτήςτηςδιάκρισης(πουδενθαπροσυπέγραφεοΣολωμόςτουΔιαλόγουκαιτουγράμματοςστονΤερτσέτη)13προσαρμοσμένης βέβαια στα δεδομένα της ποίησης και της κριτικής του 20ούαιώνασταγραπτάενόςαπότουςπλέοναναγνωρισμένουςκριτικούςτηςγενιάςτουμπορείκανείςεύκολαναδιακρίνειποιοςήτανοτελικόςνικητήςτηςπαλαιάςεκείνηςαντιδικίαςτου19ουαιώναγύρωαπότονχαρακτήρατηςλυρικήςποίησηςμεεπίκεντροτοέργοτουγενάρχητηςνεοελληνικήςποίησηςndashόχιοσωστότεροςκριτής γιαναμηπαρεξηγούμαστεαλλάοπιοανθεκτικόςαυτόςπουολόγοςτουεντυπώθηκεεντονότεραστηνεοελληνικήκριτική(τουλάχιστονσrsquoαυτήνπουασκείοΠαναγιωτόπουλος)

ΟΣολωμόςτουΠαναγιωτόπουλουεντούτοιςκινδυνεύειναπαρερμηνευθείανμείνουμεμόνοστηναδρομερήτουσκιαγράφησησταΠρόσωπακαικείμεναΤοκεφάλαιοπουοκριτικόςαφιερώνειστονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνη λαγαρίζειτηνεικόνα14Πρόκειταιγιαμιαεπιτομήτωνκριτικώναντιλήψεωνγύρωαπότοσολωμικόέργο100χρόνιαμετάτονθάνατοτουποιητή(τομελέτηματουΠαναγιωτόπουλουχρονολογείταιτο1957)πουλαμβάνειυπόψηπέρααπότηνπαλαμικήθεώρησητηνπρόσφατητότεβιοεργογραφικήμελέτητουΕμμανουήλΚριαρά(ΔιονύσιοςΣολωμόςΟβίοςndashΤοέργοΘεσσαλονίκη1957)ΘασταθώσεμερικάουσιώδησημείατηςκριτικήςαποτίμησηςτουΠαναγιωτόπουλουαφήνο-νταςκατάμέροςτιςκοινέςκριτικέςπαραδοχές(αγωνίατηςμορφήςσυνείδησητηςουσίαςαίσθησητουπεριττούλιτότητααρμονικήσύζευξηλυρικούπάθουςκαικριτικούστοχασμούοριστικότητατηςέκφρασηςανύψωσηκαιανάλογα)

ΤοζήτηματηςαποσπασματικότηταςαντιμετωπίζεταιαπότονΠαναγιωτό-πουλομεόρουςθαέλεγεκανείςlaquoπαλαμικούςraquoανκαιηστάσηαυτήδιαχέεταιευρύτεραστηνεοελληνικήκριτικήσεότιαφοράτοσολωμικόέργοΟΠαναγιωτό-πουλοςκινούμενοςσεαυτήτηνκριτικήπεπατημένηαναγνωρίζειπωςοΣολωμός

13ΕννοώότιστόχοςτουΣολωμούόπωςδιατυπώνεταιτόσοστογλωσσικόμανιφέστοτου(1824)όσοκαιστογράμμαπροςτονΤερτσέτη(1833)είναιόχιηαποκοπήτουποιητήαπότονλαόαλλάηανύψωσητουλαούμέσααπόμιαποίησηπουμεεφαλτήριοτηλαϊκήγλώσσακαιτονδημοτι-κόστίχοθαυψώνειlaquoκατακόρυφαraquoτονlaquoθησαυρότηςατομικήςδιάνοιαςraquolaquoντυμένονεθνικάraquoΟΠολυλάςτοαντιλήφθηκεστοΠόθενημυστικοφοβίατουκΣΖαμπελίουγιατίηοπτικήτουπερίεθνικήςποιήσεωςήτανευρυγώνια(όπωςκαιτουΣολωμούέβλεπεστοευρωπαϊκόπαρά-δειγμα)οΖαμπέλιοςτούΠόθενηκοινήλέξιςlaquoτραγουδώraquoαδυνατούσεγιατίοορίζοντάςτουπεριοριζότανσταδημοτικοφανήlaquoεθνικάraquoάσματατουκαιρού14ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνηΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςlaquoΑστήρraquoΑθήνα1967σ13-42Όλεςοιπαραπομπέςστηνπαράγραφοπουακολουθείγίνονταισεαυτήτημελέτημεαπλήαναγραφήτηςσελίδας

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

118

laquoπερισσότεροαπόέναπραγματοποιημένοέργοείναιέναμέγιστομάθημαμιααισθητικήδιδαχή[]raquoέναςlaquoλαμπρόςστίβοςπνευματικώνγυμνασμάτωνraquo(σ14)ΚατrsquoαυτόνlaquoοΣολωμόςδεναναγνώριζεστονεαυτότουπαράμόνοτοχρέοςτωνοριστικώνστίχωνΚαιγιατούτοεπρόβαινεαπόπαραλλαγήσεπαραλλαγήraquoΑλλάlaquoοιμονωμένοιτουστίχοιοιπερίπουαδέσποτοιέχουντόσηαυτεπάρκειατόσηαυτοτέλειαείναιτόσοεπιγραμματικοίώστεσχεδόνδενπικραίνεταιοαναγνώστηςπουδενεσώθηκανήδενεγράφτηκανόσοιθατουςείχανπροετοιμάσειraquo(σ30)

ΕιδικότεραοΠαναγιωτόπουλοςβλέπειτοχειρόγραφοέργοτουΣολωμούσανlaquoένασώμαπολυβασανισμένοκαικατασπαραγμένοraquo (όπ)και τηνπροσπάθειάτουσανlaquoένακαταπληκτικόπεδίομάχηςraquoστοοποίοlaquoκινούνταιπαράλληλαδυοΣολωμοίοέναςείναιοαδύναμοςπουδενκατορθώνειναβρειτηνισορροπίατουκαιπουσυχνάπέφτεισεγκρεμούςκιοάλλοςείναιοισχυρόςογεμάτοςαυτοκυ-ριαρχίαογεμάτοςεξουσίατουλόγουraquo(σ31)Οσολωμικόςαγώναςγιατηντε-λείωσηndashαυτότοlaquoσπε ι ροε ι δ ές πουολοέναανεβαίνει[]σεκατάψηληκορφήraquo(σ36ηέμφασηείναιτουκειμένου)ndashσυντελείταικατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoμεπαραστρατήματαμεοπισθοχωρήσειςμελιγοψυχίεςμευφέσειςraquo(σ14)

ΕκείνοπουέχειειδικόενδιαφέρονείναιότιστοΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιωτόπουλοςκρίνειόχιεντελώςθετικάταώριμαέργατουΣολωμούπλάισεπολλούςθαυμαστούςστίχουςυπάρχουνκαιπολλοίμετριότατοιυποστηρίζειστονlaquoΚρητικόraquoκαιστουςlaquoΕλεύθερουςΠολιορκημένουςraquoκαιαποκαλείlaquoαξιο-θρήνητηraquoτηνlaquoΤρίχαraquoόπωςσυλλήβδηνκαιόλατασατιρικάlaquoφοβερέςκαθιζή-σειςraquoκαιlaquoπάντακακέςσελίδεςraquoπληντηςlaquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςraquo(σ31-32)ΟλόγοςείναιπροφανήςγιατονΠαναγιωτόπουλοlaquoτογνησιότεροκύτταροτουΣολωμούείναικύτταρολυρικόraquo(σ32)ΟκριτικόςεπιμένειστηlaquoλυρικήψυχήraquoτηlaquoλυρικήιδιοσυγκρασίαraquoτουΣολωμούσαντοlaquoκαθαρότεροκαιδιαρκέστερογνώρισμάτουraquoαπότηναρχήωςτοτέλοςτουέργουτου(σ17) ΩςεκτούτουοΠαναγιωτόπουλοςφαίνεταινααναγνωρίζειωςlaquoπραγματοποιημένοέργοraquoμόνοτουςlaquoοριστικούςraquoδηλαδήτουςλυρικάεντελείςστίχουςτουΣολωμούτόσοαπόταολοκληρωμένανεανικάτουποιήματα(πχτονlaquoΎμνοειςτηνΕλευθερίανraquo ήτον laquoΛάμπροraquo)όσοκαιαπόταανολοκλήρωταέργατηςωριμότητας(laquoΚρητικόςraquolaquoΕλεύθεροιΠολιορκημένοιraquo laquoΠόρφυραςraquo)15Δεν είναι τυχαίοπουτοκεφάλαιογιατονΣολωμόστοΤαγράμματακαιητέχνηφέρειτονδιευκρινιστικόυπότιτλοlaquoΗλυρικήουσίατουέργουraquo16

15Βλστιςσ35-40τουενλόγωδοκιμίουόπουανάλυσημεμονωμένωνστίχωνπουοΠανα-γιωτόπουλοςθεωρείότιπραγματώνουντοσολωμικόιδανικότηςτελείωσηςμορφήςκαιουσίαςΙδιαίτερησημασίαδίνειστησολωμικήχρήσητουεπιθέτου16ΑυτήηεμμονήτουΠαναγιωτόπουλουστηlaquoλυρικήουσίαraquoτουσολωμικούέργουγίνεταιεμ-φανής στην κριτικήαποτίμηση όλων των έργων τουΣολωμού laquoΑκόμη και στα επικολυρικάτουέργαndashγράφειndashκαιτέτοιαείναιταπερισσότεράτουότιπροέχειδενείναιτοεπικόστοιχείοτηςαφήγησηςαλλάτολυρικόστοιχείοτηςδιάχυσηςraquo(σ32)laquoΑκόμηκαιοldquoΔιάλογοςrdquo[]εί-

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

119

Κάλβος

ΟΚάλβοςδενεξετάζεταιδιάμακρώνστοδοκίμιογιατονελληνικόρομαντισμότουΣΤ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΥπάρχειόμωςμιαεργασίατουΠανα-γιωτόπουλουαφιερωμένηειδικάστονΕπτανήσιοποιητήστηνενότηταlaquoΑποσπά-σματακαισπουδέςraquoτουΑ΄τόμουυπότοντίτλοlaquoΟΚάλβοςαντίκρυστοθάνατοraquo(σ195-202)ΕκείνοπουκάνειεντύπωσηεδώείναιότιοΠαναγιωτόπουλοςδενασχολείταιτόσομετηνποίησηόσομάλλονμεέναπεζόκείμενοτουΚάλβουτηνlaquoΑπολογίατηςαυτοκτονίαςraquo(laquoApologiadelsuicidioraquo)πουγνωρίζειαπότηνέκ-δοσητουΓεωργίουΖώρα17ΟΠαναγιωτόπουλοςτοδιαβάζειlaquoανάποδαraquoόχισανένααντιδραστικόκείμενουπέρτουθανάτουαλλάωςένανύμνοστηζωήκαιστηναρετήτουπολίτηστοφωςκαιτωνκαλβικώνωδώνιδίωςτηςωδήςlaquoΕιςθάνατονraquo

ΟκριτικόςαναγνωρίζειότιοΚάλβοςγράφεισεμιαlaquoεποχήπάθουςraquoμεδρα-ματικάξεσπάσματακαιδιάχυτημελαγχολίαόπωςεπίσηςαναγνωρίζειτομερίδιοτωνπροσωπικώνβιωμάτωντουποιητήστησύνθεσητηςlaquoΑπολογίαςraquoκαι τωνωδώναναφερόμενοςlaquoστιςστερήσειςκαιστιςοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήraquo(σ198)Θεωρείωστόσοότιοιεπιρροέςαυ-τέςδενμετέβαλαντηφυσικήροπήτηςιδιοσυγκρασίαςτουΚάλβουμιαςιδιοσυ-γκρασίαςlaquoηρωϊκήςraquoδηλαδήγενναίαςαπέναντισταζητήματατηςζωήςκαιτουθανάτουμευψηλόαίσθηματηςευθύνηςτουποιητή-πολίτηκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτηςτέχνης(βλσ201-202)Δενμπορούμεεδώναμηναναγνωρίσουμεένααυτοβιογραφικόστοιχείο τοοποίοσεκάποιονβαθμόαντανακλάται έστωκαιασυναίσθηταστηνκριτικήπροσέγγισητουΠαναγιωτόπουλουηβιογραφίατουόπωςγνωρίζουμεδενείναιάμοιρηούτεαπόστερήσειςούτεαπόοδύνεςπουταλαιπώρησανκαιτανιάτατουκαιτηνκατοπινήτουζωήαλλάπουοίδιοςείχετηδύναμηνατιςμεταστρέψεισεδίψαγιαζωήγιαμάθησηκαιγιαλόγοδιατη-ρώντας έντονομέσα του τοαίσθημα τηςκοινωνικής ευθύνης τουπνευματικούανθρώπουόπωςπιστοποιείταιαπότηνπολυσχιδήδραστηριότητάτου18

Σε ότι αφορά το κυρίως δημιουργικό έργο τουΚάλβου η κριτική τουΠα-ναγιωτόπουλουκινείταισταγνωστάνεράασκείαυστηρόέλεγχοστιςιταλόγλωσσεςτραγωδίεςτουποιητήτιςΔαναΐδες(Le Danaidi)καιτονΘηραμένη(Teramene)κά-

ναιδιάτρητοςαπόλυρικούςοίστρουςraquo(σ40)laquoΛυρικήείναιησύστασηκαιτηςldquoΓυναίκαςτηςΖάκυνθοςrdquoraquoσημειώνειστηνκατακλείδατουκεφαλαίουγιατονΣολωμόπροσδιορίζοντάςτηνακριβέστεραωςlaquoογάμοςτηςσάτιρας[]καιτηςλυρικήςουσίαςraquo(σ41)17Ηέκδοσηαναφέρεταιστησ195τουδοκιμίου(τηνπαραθέτωορθά)AndreaCalbo Opere italiane(TeramenendashLeDanaidiescrittiminori)acuradelprofGiorgioZorasdellaRegiaUniversitagravediRomaIstitutoper lrsquoEuropaOrientaleRoma1938ΤομικρόφιλοσοφικόδοκίμιοτουΚάλβουβρίσκεταιστιςσ117-119ΤοκείμενοεπανεκδόθηκεπρόσφατασχολιασμένοαπότονΔημήτρηΑρβανιτάκηΑπολογία της αυτοκτονίαςΈνααφελές κείμενο του Ανδρέα ΚάλβουΜουσείοΜπενάκηΑθήνα201218ΒλΒάσωΟικονομοπούλουΙΜΠαναγιωτόπουλος(1901-1982)ΧρονολόγιοndashΕργοβιογρα-φίαΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2006ΒλεπίσηςτοντοκιμαντέρτηςΕΡΤγιατονσυγγραφέακαιεκπαιδευτικόστονσύνδεσμοhttparchiveertgr8507(τελευταίαπρόσβασηΙούνιος2017)

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

120

νονταςλόγογιαlaquoπολικόψύχοςraquoπουαφήνειασυγκίνητοτοναναγνώστη(βλσ196-197)ΑντίθεταοΠαναγιωτόπουλοςείναιανεπιφύλακταθετικόςστηνκρίσητουγιατιςελληνόγλωσσεςωδέςτουΚάλβουστιςοποίεςθεωρείότιοlaquoμονότρο-ποςraquoποιητήςόπωςτοναποκαλείήδηστηνπρώτηαράδατουδοκιμίουτουβρί-σκειτονεαυτότουlaquoγεμάτονφαντασίασυγκινητικήμεγαληγορίαενθουσιασμόκαι αψεγάδιαστη όλο ξεσπάσματα και μεταρσιώσεις φιλοπατρίαraquo παραθέτο-νταςωςχαρακτηριστικάπαραδείγματατονlaquoΦιλόπατρινraquoτονlaquoΩκεανόraquoκαιταlaquoΗφαίστειαraquoανάμεσασταυπόλοιπαlaquoαριστοτεχνήματατουδωρικούοίστρουraquoτουΚάλβουόπωςσημειώνει(σ197)ΈχειενδιαφέροντέλοςναπαρατηρήσουμεότιοΠαναγιωτόπουλοςκρατάειαποστάσειςαπότηγνώμητουΦώσκολοθεωρώνταςότιlaquoακόμηκιαυτόςοβίαιοςτόνοςπουτόσοναταίριαστον[δηλαντικλασσικό]βρήκενοΦώσκολος[είναι]χαρακτηριστικόςτηςιδιοσυγκρασίαςκαιτουνεαρούκαιτουηλικιωμένουΚάλβουraquoδηλαδήστοιχείοενότηταςτουέργουτου(όπ)19

ΤοκεφάλαιοπουαναφέρεταιστονποιητήμετίτλοlaquoΟΚάλβοςκαιτοΕικοσι-έναraquoστοΤαγράμματακαιητέχνητουΠαναγιωτόπουλου(σ43-49)δενπροσθέ-τεικάτιπερισσότεροπέρααπότηγνωστήκριτικήπαραδοχήότιοΚάλβοςείναιοlaquoΠίνδαροςraquoτηςεπαναστατημένηςΕλλάδας (σ47)καιότιlaquoανδενυπήρχετοΕικοσιέναδενθαυπήρχεκιοΚάλβοςωςποιητήςήτουλάχιστοωςποιητήςελ-ληνόφωνοςraquo(σ44)ΑξίζειωστόσονασημειωθείηάποψητουΠαναγιωτόπουλουστοτέλοςτουκεφαλαίουότιοΚάλβοςlaquoγίνεταιμεγαλήγοροςόχιαπόφραστικήματαιοδοξίακαθώςέγινανπολλοίαπότουςρομαντικούςαλλrsquoαπόπραγματικήσυνείδησημεγαλείουraquoόπωςκαιοχαρακτηρισμόςτουlaquoέναςαρρενωπόςποιητήςμιαδωρικήπαρουσίαraquo(σ48-49)ΟιαποφάνσειςαυτέςδιαφοροποιούνκατάτηνκρίσητουΠαναγιωτόπουλουτονlaquoνεοκλασσικόraquoΚάλβοαπότουςαττικιστέςρο-μαντικούςποιητέςτωνΑθηνών

Βαλαωρίτης

ΕίναιφανερήηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουγιατηνποίησητουΒαλαωρίτηοίδιοςτοδηλώνειρητάστοlaquoΑυτοβιογραφικόπροοίμιοraquoτουΓ΄τόμουτωνΠρο-σώπων και κειμένων laquoη βαθύτατη αποστροφή μου στο τραγούδι τουΒαλαω-ρίτηπουτόβλεπασαν ένασωρόακατέργαστουυλικούraquo (σ 11)20ΩστόσοαπόόλουςτουςποιητέςπουσυζητάοΒαλαωρίτηςφαίνεταιναείναιπλησιέστεραστηγλώσσατουέθνουςκαιστούφοςτουδημοτικούτραγουδιούόχιμόνοαπότουςκαθαρολόγουςποιητέςτωνΑθηνώναλλάίσωςκαιαπόαυτόντονlaquoαναγωγικόraquo

19ΑυτάταγνωρίσματασύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλογίνονταιαισθητάακόμηκαιστηνπρωτόλειαlaquoΩδήειςΙονίουςraquo(laquoOdeagliIoniiraquo)του1814ηοποίακαίτοιμέτριοποίημασεσχέσημετιςωριμότερεςελληνόγλωσσεςωδέςεντούτοιςγιατονκριτικόέχειαξίαωςπροάγγελοςτηςκαλβικήςτέχνηςκαιποιητικής20ΣτοκεφάλαιοlaquoΟΒαλαωρίτηςΈναςτυπικόςρομαντικόςraquoπουπεριέχεταιστοΤαγράμματακαιητέχνηαναφέρεταιανεκδοτολογικάωςαπώτεροςλόγοςτηςαπέχθειαςτουΠαναγιωτόπου-λουηπαιδικήτρομάρααπότηναπαγγελίατωνποιημάτωντουΒαλαωρίτη(βλσ50-51)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

121

Σολωμό21ΜεάλλαλόγιαηαπέχθειατουΠαναγιωτόπουλουμένειαναιτιολόγητηκαιδενβρίσκειέρεισμαούτεστονΠαλαμάοοποίοςωςγνωστόντοποθετείτονΒαλαωρίτηστοπλάιτουΣολωμού22

ΗπιοπιθανήεξήγησηείναιότιοκριτικόςΠαναγιωτόπουλοςεπηρεάζεταιαπότονποιητήΠαναγιωτόπουλοοοποίοςρητάκλίνειπροςlaquoτοφίνοκαιτουποβλη-τικόraquoτουσυμβολισμού(άσχετααπότοκατάπόσοτοκατορθώνει)καιάραείναιαπολύτωςεύλογονατουφαίνεταιlaquoαπελέκητοςraquoοορεσίβιοςΒαλαωρίτηςΑλλάμπορούμενασκεφτούμεκαιμιαψυχολογικήαιτίαδιαβάζονταςτοκεφάλαιογιατονΒαλαωρίτηστοΤαγράμματακαιητέχνη(σ50-55)ΕκείγίνεταισαφέςότιγιατοννεότεροκριτικόοΠαλαμάςκαιοΒαλαωρίτηςείναιδυοποιητικέςιδιοσυ-γκρασίεςσχεδόνταυτόσημεςlaquoοΒαλαωρίτηςβρισκότανμέσαστοαίματουΠα-λαμάraquoγράφειχαρακτηριστικάοΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑνήκανκrsquoοιδυοστηνίδιαφυλήποιητώνΕίτανοιμεγαλόστομοιοιεπικολυρικοίοιβάρδοιοιραψωδοίraquo(σ53)ΘαμπορούσαμελοιπόνναεικάσουμεότιπίσωαπότηναπέχθειαπουνιώθειγιατονΒαλαωρίτηυπολανθάνειηαμφιθυμίατουγιατονπνευματικότουπατέρατονΠαλαμάπουκάποιαστιγμήοΠαναγιωτόπουλοςαποκήρυξεόπωςοίδιοςδη-λώνειρητάστοαυτοβιογραφικόπροοίμιοτηςπαλαμικήςμελέτηςτου23Μεάλλαλόγιαίσωςναέχουμεεδώέναείδοςψυχολογικήςυποκατάστασηςτουαμεσότε-ρου(Παλαμάς)μετοναπώτεροπρόγονο(Βαλαωρίτης)ωςπροςτηνέκφρασηαρνη-τικώνσυναισθημάτωνεκμέρουςτουΠαναγιωτόπουλουασυναίσθητηςπροφανώς

ΣτοκεφάλαιοπουπροαναφέραμεαπόΤαγράμματακαιητέχνηοΠαναγιω-τόπουλοςτονίζειτηνιδιαίτεραοξυμμένηστονΒαλαωρίτηlaquoσυνείδησητουδραμα-

21ΓιατηναξιοποίησητουδημοτικούτραγουδιούαπότονΣολωμόσεαντιδιαστολήμεεκείνηπουκάνουνοιΒαλαωρίτηςκαιΚρυστάλληςβλστοκεφάλαιοlaquoΔιονύσιοςΣολωμόςΗλυρικήουσίατουέργουraquoΤαγράμματακαιητέχνησ22-24ΗβασικήδιαφοράπουβλέπειοΠαναγιω-τόπουλοςείναιότιοΣολωμόςαναχωνεύειενώοΒαλαωρίτηςκαιοΚρυστάλληςοικειοποιούν-ταιΘαπρέπειόμωςνασημειώσουμεότιτούψοςπουοΠαναγιωτόπουλοςαναγνωρίζειστηντέχνητουΣολωμούμεάλλαλόγιαηαναγωγήτουθέματοςστηνπεριοχήτουπνεύματοςείναιεξορισμούlaquoαντιλαϊκήraquoανδεχτούμετηνάποψητουκριτικούότιlaquoΟιάνθρωποισχηματίζουνπυραμίδαΌσοβρισκόμαστεσιμάστηβάσηστοχώροτουσυναισθήματοςδηλαδήτόσοείναιπλατύτεροτοκοινόπουμαςπαρακολουθείόσοανεβαίνουμεπροςτοπνεύματόσοστενεύειΗκορυφήείναιτοαπόλυτοπνεύμαμιαμοναξιάraquo(ΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ69)22laquoΤόνεβάζειςπαράπλευρατουμεγάλουστηθέσηπουτουαξίζειraquoσημειώνειοΠαλαμάςστοlaquoΣολωμόςκαιΒαλαωρίτηςraquoπουπεριλαμβάνεταιστησυναγωγήΚωστήςΠαλαμάςΑριστοτέ-λης Βαλαωρίτης (1824-1924)Άρθρα γράμματα ομιλίες Ελευθερουδάκης ΕνΑθήναις 1924σ19σημ1ΑξίζεικανείςναδιαβάσειόληαυτήτηνέκδοσηγιανααντιληφθείπώςοΠαλαμάςαντιμετωπίζειτοάγχοςτηςεπίδρασηςτουlaquoμεγάλουraquoΣολωμούμέσωτουΒαλαωρίτη23ΒλΠρόσωπακαικείμενατΓ σ7-12Ηαμφιθυμίααυτήπουφαίνεταιναυποκινήθηκεεκτόςαπόαισθητικούςαναπροσανατολισμούς(βλσ9)καιαπόπροσωπικούςλόγους(laquoΜαδοξάζωσήμερατοΘεόπουδενείμαιανάμεσασεκείνουςτουςαναρίθμητουςπουτουςαφιέρωσεποίημαήπουέγραψεldquoπρόλογοrdquoσταβιβλίατουςraquoσ10)ορίζεταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλοωςlaquoφοβερήκρίσηΠαλαμάraquo(όπ)καιπεριγράφεταισανψυχικήδιελκυστίνδα(σ11)laquoΑπότηνολοκληρωτικήκαιανεπιφύλαχτηαποδοχήτηςνιότης[]έπεσαστηναμφιβολίακιαπόκείνηστηνάρνησηκαιξαναγύρισασεκάποιαμετριοπαθέστερηαποδοχήκαιπάλιβασανίστηκααπόσωρόδισταγμούςraquoκοκέωςτονθάνατοτουΠαλαμάπουδίνειδιέξοδοστοννεότεροποιητή-κριτικόοοποίοςκλείνειτουςλογαριασμούςτουμετησυγγραφήτηςμελέτηςlaquoΚωστήςΠαλαμάςraquo

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

122

τικούστοιχείουraquo(σ53)καιτηνακτιβιστικήτουδράση(laquoέναςθερμόςαπόστολοςτουφιλελευθερισμούraquoσ54)εντούτοιςθεωρείανώριμητηνκαλλιτεχνικήτουσυνείδηση(laquoποιητήςχωρίςαυτ[ο]έλεγχοraquolaquoαιχμάλωτοςτουοίστρουτουraquoόπ)ΗκυριότερηδιαφοράτουαπότονΣολωμόκατάτηγνώμητουΠαναγιωτόπουλουείναιακριβώςαυτή(laquoπερισσότεροτονκυβερνούσεηκαρδιάπαράονουςraquoσ55)καιηέλλειψηχάρηςΟΒαλαωρίτηςόπωςεπιμένεινατοναποκαλείοκριτικός(σ54-55)είναιlaquoέναςαρσενικόςποιητήςΔενέχειτηνγυναίκειααβρότητακαιτηχάρητουΣολωμούΔενέχεικαθόλουχάρηraquolaquoΑρρενωπόςείναικαιστησυνείδησητουφυσικούπεριβάλλοντοςraquo(προτιμάειτοαπόκρημνοβουνόαπότονκάμπο)laquoαρρενωπήείναικαιησυνείδησήτουτηςιστορίαςraquoκαθώςεστιάζειστουςκλέφτεςκαιστουςαρματολούςΤαστοιχείααυτάενκατακλείδικαθιστούντονΒαλαωρίτηστηνκριτικήσυνείδησητουΠαναγιωτόπουλουένανακραιφνήlaquoρομαντικόraquo(ένανάνθρωποτουπάθους)καιόχιένανlaquoκλασσικορομαντικόraquoόπωςοΣολωμός24

Σικελιανός

ΠροκαλείαπορίαηαπουσίατουΣικελιανούαπότηχορείατωνμειζόνωνποιη-τώντηςΕπτανήσουστακριτικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλου(αντιπαρέρχομαιτουςελάσσονεςπουάλλωστεαναφέρονταιπάντακάτωαπότηβαριάσκιάτουΣολωμούΤυπάλδοςΜαρκοράς)25ΑκόμηκιανδούμεέξωαπόταΠρόσωπακαιΚείμεναγιαπαράδειγμαστησυνεργασίατουστοαφιέρωματηςΕυθύνηςγιατονΆγγελοΣικελιανόείναιφανερήηαμηχανίατουΠαναγιωτόπουλουναδιεισδύσειστηνουσίατουλυρικούλόγουτουΛευκαδίτηποιητήπεριοριζόμενοςενπολλοίςσε γενικόλογες θά rsquoλεγε κανείς διεκπεραιωτικές αποφάνσεις και βιογραφικάανέκδοτα26ΕίναιχαρακτηριστικόότιαπότιςέξισελίδεςτηςσυνεργασίαςτουστοαφιέρωμαοιδύοπρώτεςέχουνωςεπίκεντροτονlaquoπαλαμικόraquoΣικελιανόοιδύοεπόμενεςπεριέχουνσκέψειςγιαlaquoέναμελέτημαμετοντίτλοldquoΤοεπίθετοστηνε-οελληνικήποίησηrdquoraquoόπουαναφέρονταιοιΠαλαμάςΣικελιανόςΓρυπάρηςΚα-βάφηςΚάλβοςενώοιδύοτελευταίεςπουείναιεπιτέλουςαφιερωμένεςστοντι-μώμενοποιητήθαέλεγεκανείςότιφωτογραφίζουν(πίσωαπότονΣικελιανό)τον

24ΑνάλογεςαπόψειςγιατονΒαλαωρίτησεσύγκρισημετονΣολωμόδιατυπώνονταικαισταΠρόσωπακαικείμενα βλlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoτΣΤ σ78-8025ΒλσταδοκίμιαlaquoΗldquoαπλήμελωδίαrdquoraquoκαιlaquoΟνεοελληνικόςρομαντισμόςraquoΠρόσωπακαικεί-μενατΑσ104-105καιτΣΤ σ78αντίστοιχαΣτοτελευταίοδοκίμιομάλισταοΠαναγιω-τόπουλος ονομάζει τον ΙούλιοΤυπάλδο laquoκρίθινοΣολωμόraquo ενώ ο στίχος τουΜαρκορά στονlaquoΌρκοraquoαποκαλείταιlaquoπεδινόςraquoστερούμενοςδηλαδήτουσολωμικούύψους(καιοιδυοαναφο-ρέςστησ78)ΟΠολυλάςστοοικείοκεφάλαιοlaquoΗσκιάτουΠολυλάraquoΤαγράμματακαιητέχνησ56-63σκιαγραφείταιαδρομερώςωςπνευματικόςάνθρωποςκαιοσοβαρότεροςπαραστάτηςτουέργουτουΣολωμούχωρίςοΠαναγιωτόπουλοςναεμβαθύνειστοδημιουργικόέργοτου26ΒλΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΆγγελοςΣικελιανός(έναςχαρακτηρισμός)raquoστοαφιέρωμαΚό-τινοςστονΆγγελοΣικελιανόΤριάνταχρόνιααπότονθάνατότουΤετράδιαlaquoΕυθύνηςraquo αρ11(1980)σ12-17

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

123

ΒαλαωρίτηΠράγματιμέσαστιςδύοαυτέςσελίδεςμέτρησακαμιάσαρανταριάλέξειςπουδηλώνουν μ έγ εθος ndash ιδούέναενδεικτικόπαράθεμααπότησ16laquoΕίτανέναςαπόφυσικούτουπλασμένοςμεγαλόσωμοςμεγαλόδωροςμεγαλό-φωνοςάνθρωποςndashκαιοραματιστήςΜιλούσεσανσεμεγάλοβουνόανεβασμένοςαπότεράστιεςχαράδρεςαπόπροαιώνιαφαράγγιααπόκατάψηλεςκορφές[]αντίναμιλήσειφώναζεαντίναφωνάξεικραύγαζεαντίναμιλήσειάστραφτεκαιβροντούσεσυνεκίνατηνΕλλάδα[]Όλαμεγάλαόλαπανύψηλαοεσωτερικόςκαιοεξωτερικόςτουκόσμος[]raquoκαιπάειλέγοντας

ΗκριτικήαυτήσυμπεριφοράδενμπορείναγίνεικατανοητήανσκεφτείκανείςότιοΣικελιανόςείναιοπωσδήποτετοκατορθωμένοκαιαρτιωμένοσώμαγνήσιουλυρικούλόγουσταγράμματάμαςσύμφωναμετακριτήριαπουθέτειοκριτικόςκαιάρατοιδεώδεςπαράδειγμαγιατοεπιχείρημάτου(σεσχέσηαςπούμεμετονσυντριμματικόΣολωμό)ΕίναινομίζωειλικρινήςοΠαναγιωτόπουλοςότανπαρα-δέχεταιπροςτοτέλοςτουάρθρουτουγιατονΣικελιανόlaquoΟμολογώπωςδενείμαιπέραγιαπέρα ικανοποιημένοςπουδεντονσύντυχαστοκαθημερινόμουέργοπολλέςφορέςΈτσιέχασαένατμήματηςιδιοτυπίαςτουΔενκατόρθωσανατονδωαπόμέσακαιμεκάποιαπληρότηταraquo(σ16-17)

Συμπεράσματα

α)ΗσκιάτουΠαλαμά

ΑποτιμώνταςγενικάτηνκριτικήτουΠαναγιωτόπουλουαπέναντιστουςΕπτανή-σιουςποιητέςτονΣολωμότονΚάλβοτονΒαλαωρίτη(όπωςείδαμεοΣικελιανόςείναιουσιαστικάαπών)αναρωτιέταικανείςπόσαχρωστάειοΠαναγιωτόπουλοςστηνκριτικήσκέψητουΠαλαμάΈχωτηνεντύπωσηότιηεντατικήμελέτητουπάνωστοπαλαμικόέργοδιαμόρφωσεανεπαίσθηταίσωςπάντωςυπαρκτάένακαλούπισκέψηςμέσαστοοποίοκινείταικαιοστοχασμόςτουνεότερουκριτικούγιαταπρόσωπακαιτακείμενατωνπροπατόρωνδημιουργώντου19ουαιώναΦυσικάγιανααποδειχθείαυτόθαπρέπειναγίνειμιασυστηματικήαντιπαραβο-λήτωνκριτικώντουΠαλαμάγιατουςΕπτανήσιους(καιτουςΑθηναίουςρομαντι-κούς)μετιςαντίστοιχεςτουΠαναγιωτόπουλουκάτιπουπροφανώςδενμπορείναγίνειστοπλαίσιοτηςπαρούσαςεργασίας27

Ανκανείςμπορείναξεχωρίσεικάποιαπιοδικάτουστοιχείαστηνπρόσληψητωνπαραπάνωποιητώνίσωςτοπιοχαρακτηριστικόκατάτηγνώμημουείναιη

27ΈχειεπίσηςενδιαφέρονηανάγνωσητωνδοκιμίωντουΠαναγιωτόπουλουπουείδαμενααναφέρονταισεαυτούςτουςποιητέςσυνδυαστικάμετημελέτητουγιατονΠαλαμάπουπερι-λαμβάνεταιστονΓ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαικειμένωνΒλιδίωςτοκεφάλαιοΒ΄καιπιοειδικάταυποκεφάλαιαVI-XIIόπουπαρελαύνουνμεταξύάλλωνοΣολωμόςοΒαλαωρίτηςοΚάλβοςΟιαπόψειςπουδιατυπώνονταιγιααυτούςσεσυνάρτησημετονΠαλαμάδενδιαφέρουνσεορισμένεςπεριπτώσειςούτεκανστιςδιατυπώσειςώστενασκέφτεταικανείςήότιπρόκειταιγιαεπαναλήψειςτουΠαναγιωτόπουλουήγιακοινούςκριτικούςτόπους

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

124

διάκρισηθηλυκώναρσενικώνχαρακτηριστικώνστηνποίησητουΣολωμούκαιτουΒαλαωρίτηαντίστοιχαΟπωσδήποτεχωράεισυζήτησηηέμφυληαυτήδιάκρισηστοάφυλογένοςτηςποίησηςλαμβανομένωνμάλισταυπόψηορισμένωνχαρακτηρι-στικώντηςποίησηςτουΣολωμούπουαναγνωρίζειοΠαναγιωτόπουλοςόπωςηδύναμηκαιτούψοςταοποίαθαμπορούσανναθεωρηθούνlaquoαρσενικάraquoΣυζήτησησηκώνειεπίσηςκαιηαβασάνιστηκριτικήστονΒαλαωρίτηότιlaquoδενξέρειτίποτεαπότηνυπομονετικήκατεργασίατουστίχουraquoδεδομένουότιndashγιαόποιονέχειμά-τιαναδειndashηστιχουργίατουΒαλαωρίτηκάθεάλλοπαράακατέργαστηείναικαιο15σύλλαβόςτουκάθεάλλοπαράμονότροποςκαιμιμητικάδημοτικός

Ίσωςτοπιοέντονο(δηλαδήαναφομοίωτο)χνάριτηςκριτικήςαυθεντίαςτουΠαλαμάναείναιηανεπιφύλακταθετικήκρίσητουΠαναγιωτόπουλουγιατοελ-ληνόγλωσσοέργοτουΚάλβου28ΛέωαναφομοίωτοδιότιταχαρακτηριστικάτηςποίησηςτουΚάλβουόπωςταπαρουσιάζειοΠαναγιωτόπουλοςδενδιαφέρουνεπίτηςουσίαςαπόεκείναπουαποδίδειεπικριτικάστουςΑθηναίουςρομαντικούςΕίναινομίζωπροφανέςότιοlaquoδωρικόςοίστροςraquoτουΚάλβουκατάτονΠαναγιω-τόπουλοndashσχεδόνέναοξύμωροθαέλεγεκανείςndashδιασώζειταπροσχήματακαθώςτίποταάλλοδενφαίνεταιναξεχωρίζειτηlaquoγεμάτηφαντασίαμεγαληγορίαraquoκαιτηνlaquoόλοξεσπάσματαφιλοπατρίατουΚάλβουraquoήτονlaquoβίαιοτόνοraquoπουείδαμεπαρα-πάνωαπότααντίστοιχαχαρακτηριστικάτηςποίησηςτωνΑθηναίωνρομαντικώνλαμβανομένηςυπόψηκαιτηςγλώσσαςτου(πουδενείναιβέβαιαηδημοτική)

ΣεότιαφοράτουςΑθηναίουςρομαντικούςείναιφανερήηπροκατάληψηπουκουβαλάειόχιμόνοοκριτικόςστοχασμόςτουΠαναγιωτόπουλουαλλάγενικότε-ραηνεοελληνικήκριτικήτου20ούαιώναγιατηλογοτεχνικήπαραγωγήτου19ουσεκαθαρεύουσαΤαίχνητηςγλωσσικήςπάληςμεκαταλύτητηνψυχαρικήθεω-ρίακαιπράξηκαιμεδυναμικότεροεκφραστήστοπεδίοτηςποίησηςτονΠαλαμάείναιφανερόότιέχουνεντυπωθείστονστοχασμότουΠαναγιωτόπουλουΕδώκιεκείστηνανάλυσήτουξεμυτίζουνκάποιεςθετικέςαναφορές(laquoπολύτιμοικατάτrsquoάλλαraquoτούφοςτουςlaquoμιαιστορικήανάγκηraquoΠρόσωπακαικείμενατΣΤ σ71)αλλάσεγενικέςγραμμέςηπρόσληψητωνΦαναριωτώνκαιτωνεπιγόνωντουςΑθηναίωνρομαντικώνδεναπομακρύνεταιαπότηνκριτικήπεπατημένη

ΟμόνοςπουδιασώζεταιαπότηνκαθαρολόγαποίησηείναιοΑλέξανδροςΡί-ζοςΡαγκαβήςκιαυτόγιατίκατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoορομαντισμόςτουΡα-γκαβήείναιδιαποτισμένοςκαιαπότηνκλασσικιστικήδιάθεσηraquoκαισταθέματατηςμορφήςlaquoδείχνεταισυνειδητόςκαλλιτέχνηςraquo ιδιαίτεραστοΔιονύσουπλουςΚατάτονΠαναγιωτόπουλοlaquoοπλούτοςτηςομοιοκαταληξίαςολεκτικόςθησαυ-ρόςτολαμπρόεπίθετοηκομψήφράσηηζωγραφικήδηλαδήηε ικον ι σ τ ική διάθεσηηευλυγισίατηςστροφήςότιπερισσότεροθαμπορούσεσrsquoεπιδέξιαχέριαναδώσειηκαθαρεύουσαείναιταγνωρίσματατουldquoΔιονύσουπλουrdquoraquo(τΣΤσ82ndashη

28ΘυμίζωότιοΠαλαμάςήταναυτόςπουlaquoανακάλυψεraquoτονΚάλβο(στηνομιλίατουστονlaquoΠαρ-νασσόraquoτο1889)ένανποιητή ίσωςπιοεύκολααναμετρήσιμογιrsquoαυτόνωςπροςτοάγχοςτηςεπίδρασηςκατάBloomσεσχέσημετονγενάρχηΣολωμό

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

125

έμφασηείναιτουκειμένου)29ΑλλάακόμηκαιγιατονΡαγκουβήοκριτικόςκατα-λήγειλέγονταςπωςείναιlaquoπερίεργο[hellip]πουέναςτόσοανοιχτομάτηςάνθρωποςδεμπόρεσε[hellip]ναιδείκαινανιώσειπωςκαλλιεργούσεμιαναυταπάτηraquo(όπ)

Ενκατακλείδικαιχωρίςναδιαγράφουμετιςαρετές(οκριτικόςδιαθέτεικαιευρυμάθειακαιευαισθησία)έναβασικόμειονέκτηματηςαισθητικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιωτόπουλουεκτόςαπότιςαβασάνιστεςγενικεύσειςκαισχηματοποιή-σειςείναιηέλλειψησαφήνειαςστουςόρουςΔιαβάζονταςτακριτικάτουδοκίμιαοαναγνώστηςαναρωτιέταισετιδιαφέρειτελικάοlaquoνεοκλασσικόςraquoΚάλβοςαπότονlaquoκλασσικιστήraquoΡαγκαβήΚαιπώςδιακρίνεταιηlaquoαρρενωπότηταraquoστονΚάλ-βοαπόεκείνητουΒαλαωρίτηΚαιωςπροςτιδιαφέρειlaquoτολαμπρόεπίθετοraquoκαιόλατασυναφήπουαποδίδειστονκομψόΡαγκαβήαπόταίδιαπάνωκάτωγνω-ρίσματατηςτέχνηςτουΣολωμούΕντέλειπώςορίζεταιηδιαφοράστουςόρουςlaquoνεοκλασσικόςraquondashlaquoκλασσικορομαντικόςraquondashlaquoκλασσικιστήςraquo(ΚάλβοςndashΣολωμόςndashΡαγκαβήςγιαναδώσωτρίασυνθηματικάονόματα)διαφοράγιατηνοποίατασχετικάδοκίμιατουΠαναγιωτόπουλουδενμαςδιαφωτίζουνιδιαίτερα

β)Έναςνεορομαντικόςποιητής-κριτικός

ΔενυπάρχειαμφιβολίαότιστοεπίκεντροτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτό-πουλουβρίσκεται τοlaquoαρχέγονολυρικόκύτταροraquoτουποιητικούλόγουΕντού-τοιςμετάαπόόσαειπώθηκαναναρωτιέμαιμήπωςτοπιοέκτυποστοιχείοτηςκριτικήςσκέψηςτουΠαναγιωτόπουλουόπωςαποτυπώνεταιστιςκρίσειςτουγιατουςΕπτανήσιουςκαιγενικότεραγιατηνελληνικήποίησητου19ουαιώναδενεί-ναιακριβώςοιιδέεςτουσυμβολισμούγιατοτιείναιλυρισμόςστηνποίηση(οιιδέεςεννοώενόςΒερλαίνενόςΜαλλαρμέενόςΜπωντλαίρενόςΛαφόργκενόςΒαλερύόλοιαυτοίαναφέρονταιαπότονίδιοτονΠαναγιωτόπουλο)30αλλάηαισθητικήτου νεορομαν τ ι σμούlaquoενόςρομαντισμούδηλαδήπερασμένουαπότοφίλτροτουσυμβολισμού[αλλάόχιταυτόσημουμεαυτόν]raquo31όπωςλίγοπολύσυμβαίνεισταποιήματάτουΟίδιοςορίζειταχαρακτηριστικάαυτούτουνεορομαντισμούωςlaquoγυμνούαπόπερισσολογίακαιμεγαληγορίακαικουφότηταμουσικούυπο-βλητικούκαι σιωπηλούraquo (Πρόσωπακαι κείμενα τΣΤ σ 85) χαρακτηριστικάπουθυμίζουνμενσυμβολισμόαλλάμόνοκατάταφαινόμενα

ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσημεοδηγείκαιηκρίσητουΑντρέαΚαραντώνηγιατοέργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουστοομώνυμοκριτικότουδοκίμιοστησειράΦυ-

29ΑνάλογαοκριτικόςξεχωρίζεικαιτονΓοργόνιέρακαμαζίμετοποίημαΔιονύσουπλουςωςταδύοlaquoεπικολυρικάυποδείγματαraquoτηςτέχνηςτουΡαγκαβή(βλστηνίδιασελίδα)30laquoΕρχόμαστεαπότοMallarmeacuteτοRimbaudτοVerlaineτοValeryτοMiloszτοRilkeraquoγράφειοΠαναγιωτόπουλοςστημελέτητουγιατονΠαλαμά(ΠρόσωπακαικείμενατΓ σ14ndashγιαάλλεςαναφορέςσεγάλλουςσυμβολιστέςBaudelaireLaforgueRondebachβλστοίδιοσ9)31ΜεταφέρωμιαρήσητουΠαναγιωτόπουλουγια τις επιβιώσεις τουρομαντισμούμετά τονθάνατοτουκαθαυτόρομαντικούκινήματοςτου19ουαιώνααπότηνποίησηστοπεδίοτηςκρι-τικής(του)ΗπαραπομπήδίνεταιστοκυρίωςκείμενοΗέμφασηείναιτουΠαναγιωτόπουλουοιαγκύλεςδικέςμου

ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΜ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

126

σιογνωμίεςπουαποτελείυπόδειγμαέντεχνηςεπίκρισης32ΗθέσητουΚαραντώνηοοποίοςχτυπάειμιαστοκαρφίκαιμιαστοπέταλοείναιότιηδοκιμιογραφίακαιπεζογραφίατουΠαναγιωτόπουλουlaquoσυγγενεύειraquoμετηνποίησήτου(οτόνοςτούφοςηυφήτηςμιαςδιαχέεταιστηνάλλησ515516)καιότιηγενικότερηκαιπιοχαρακτηριστικήδιάθεσητηςποίησηςαυτής[άρακατάσυνεπαγωγήκαισύνοληςτηςπαραγωγήςτου]απότηνεανικήέωςτηνύστερηlaquoνεωτεριστικήraquoφάσητηςείναιότιlaquoποτέδεντηςλείπουνημελαγχολίακαιτατριαντάφυλλαraquo(σ518)Τοαποτέλεσμαείναιέναςlaquoκρουνός[]κριτικώνδοκιμιογραφικών[ποιητικών]καιαφηγηματικώνσελίδωνraquoιδίωςσταπρώταμεταπολεμικάχρόνιαπουελέγχεταιωστόσοωςπροςτηνεσωτερικήτουσυνέπειαlaquoσανκριτικός(καιπροπαντόςσανκριτικόςτουΠαλαμάαλλάκαιτηςρομαντικήςποίησηςγενικώτερα)στηλίτευσεμεδριμύτητατονldquoβερμπαλισμόrdquoτορητορικόύφοςτηνκενολογίατοκραυγαλέογράψιμοκαιμεδυολόγιαldquoτηνπέναπουγράφονταςπαταγε ίrdquo[]Μαοίδιοςσασυγγραφέαςείναισημαδιακάπληθωρικόςraquo(σ509-510ηέμφασηείναιτουκειμένου)τόσοπουοΚαραντώνηςναυποπτεύεταιέναείδοςlaquoεσωτερικούστόμ-φουraquoκαιlaquoναρκισσισμούraquo(σ511)καιναθεωρείεντέλειlaquoτημακρυάσειράτωνέργωντουΙΜΠαναγιωτόπουλου[]ένααπόταπιοάξιαγιαέρευνασυγγραφικάπροβλήματατηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquo(σ513ndashταπλάγιαείναιδικάμου)

ΕντούτοιςησχέσητουδοκιμιακούλόγουτουΠαναγιωτόπουλουμετηνποίη-σήτουένααναμφίβολαερεθιστικόερευνητικόζήτημαυπότηνεπενέργειαμάλι-στατουπαλαμικούπαραδείγματοςαπαιτείπιοεπισταμένηέρευνακαιοπωσδή-ποτεαποτελείαντικείμενοάλληςεργασίας

ABSTRACT

In thispaper I investigate thecriticalviewsof ΙΜPanaghiotopouloson thepoetryofSolomosKalvos andotherHeptanesianpoets compared to thepoets of the so-calledldquoOldAthenianSchoolrdquo(butalsowiththePalamasgeneration)TheaimistodefinemorepreciselytheaesthetictheoryofΙΜPanaghiotopoulosandinparticularhisviewsonthe lyricalpoeticdiscourseasrecordedin theessayscontainedinhiscompositeworkofldquoThePersonsandtheTextsrdquo

32ΒλΑντρέαςΚαραντώνηςlaquoΙΜΠαναγιωτόπουλοςraquoΝεοελληνικήλογοτεχνίαΦυσιογνωμίεςτΒ έκδοσητρίτησυμπληρωμένημενέεςφυσιογνωμίεςκαιβιογραφικάεκδόσειςΔημΝΠαπα-δήμαΑθήνα1977σ504-534Στηνπραγματικότηταδενπρόκειταιγιαενιαίοδοκίμιοαλλάγιασπονδυλωτόδημοσίευμαπουσυμπεριλαμβάνειμετάτηγενικήκριτικήαποτίμησηαναδημοσι-εύσειςβιβλιοκρισιώντουΚαραντώνηγιαεπιμέρουςέργατουΠαναγιωτόπουλου(απότο1959έωςτο1963)Εδώμαςενδιαφέρειηπρώτη(σ504-519χρονολ1977)

ΑφΡΟδΙΤΗ ΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8