Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ...

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ

(1864-1910)Συμβολή στη μελέτη της ιστορικότηταςκαι της κοινωνιολογίας του ενδύματος

Η Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου γεννήθηκε και μεγά-λωσε στα Γιάννενα. Σπούδασε με υποτροφία του ΙΚΥ στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τμήμα Μεσαιωνικών και Νεότερων Ελληνικών Σπουδών, 1978· Τμήμα Ιστορικών Σπουδών, 1980). Yπηρετεί ως Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολο-γίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Τα ερευνη-τικά της ενδιαφέροντα, το συγγραφικό και το δι-

δακτικό της έργο αφορούν κυρίως θέματα Ενδυματολογίας, Πα-ραδοσιακής Λαϊκής Τέχνης και Βιοτεχνίας.

Τίτλοι δημοσιευμάτων (αυτοτελώς και σε επιστημονικά περιο-δικά, πρακτικά συνεδρίων, συλλογικούς τόμους κ.λπ.): «Η λαϊκή ψάθινη καρέκλα στα Γιάννινα (1930-1980)» 1980· «Art Populaire», 1984· «Ένδυμα και διαφήμιση στη Ζάκυνθο κατά το χρονικό διά-στημα 1877-1911», 1986· «Κοινωνική διαστρωμάτωση στην ελ-ληνική κοινότητα. Αντικατοπτρισμοί στον υλικό πολιτισμό. Το παράδειγμα του ενδύματος», 1989· «Νόμοι και κανονιστικές δια-τάξεις για την πολυτέλεια και τις ενδυματολογικές δαπάνες στη Δυτική Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα και τους Νεότερους χρόνους», 1991· «Τα τσαρούχια και οι τσαρουχάδες στην Ήπειρο. Συμβολή στη μελέτη της λαϊκής υπόδησης», 1991· «Ο Κρυστάλλης ως πη-γή ενδυματολογικών ειδήσεων», 1993· «Χειρόγραφα Ενδυματο-λογικής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή Φοι-τητών (1964-1992)», 1994· «Χορός και ένδυμα. Παράδοση και αναπαράσταση», 1994· «Ο Χιονιαδίτης λαϊκός αγιογράφος Πολύ-καρπος Αναστ. Ζωγράφος (1874-1953)», 1996· «Επτανησιακά χειρόγραφα Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή Φοιτητών, 1964-1992. Οι ενδυματολογικές ειδήσεις από την Κέρ-κυρα», 1997· «Χειρόγραφα Λαογραφίας από Σπουδαστές της Ζω-σιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων (1966-1967). Αρ-χείο Καθηγητή Δημ. Σ. Λουκάτου», 1999· «Ένδυμα και διαφήμιση στην Κεφαλονιά στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Οι αγγελίες στο “Ζιζάνιον”», 2007/8· «Τα ηπειρώτικα κοσμήματα (Ιστορία-Λαογραφία)», 2008· «Η διαχρονική ανακύκληση των πτυχώσεων: ένα αξιοπρόσεκτο ενδυματολογικό φαινόμενο και μια πρόταση ερμηνείας του», 2009· «Ο Αλή Ντίνο και τα σχέδιά του. Η σκιαγράφηση μιας εποχής στην πόλη της Πρέβεζας», 2010· «Η ενδυματολογική έρευνα της Καρπάθου», 2014· «Παραδοσιακές φορεσιές της περιοχής της Κοζάνης στο Λαογραφικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων», 2014· «Η διδασκαλία και η έρευνα του ενδύματος στο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού: Οι εργασίες των φοιτητών στο Λαογραφικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Λ.Α.Π.Ι., 1964-2014)», 2014 κ.ά.

e-mail: [email protected]://users.uoi.gr/mvrelli/

Φωτογραφία εξωφύλλου : Η οικογένεια Κωνσταντίνου και Αλεξάνδρας Τουρκάκη από το χωριό Βανάτο Ζακύνθου (αρχές του 20ού αιώνα)

Το 1938 η γνωστή λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη ίδρυσε το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΠΙΤΙ ως οικοκυρική, βιοτεχνική και επαγ-γελματική σχολή. Η πενταετής φοίτηση στη σχολή αυτή επέ-τρεπε στις αποφοίτους της εποχής εκείνης όχι μόνο να εντα-χθούν ως ενεργά και παραγωγικά στοιχεία στην κοινωνία αλλά και να συντελέσουν στη διατήρηση και συνέχιση του γνήσιου, παραδοσιακού-λαϊκού πολιτισμού στη ζωή και την τέχνη.

Διατήρηση, συνέχιση και ανάδειξη, λοιπόν, της παράδοσης και του λαϊκού πολιτισμού, καθώς και άμεση, χρηστική εφαρ-μογή του μέσα από την υφαντική, τη μεταλλοπλαστική, την κεντητική, την αργυροχοΐα, την ξυλογλυπτική ήταν οι άξονες αναφοράς γύρω από τους οποίους για 44 χρόνια το ΕΛΛΗΝΙ-ΚΟ ΣΠΙΤΙ λειτούργησε και πρόσφερε τις υπηρεσίες του στον τόπο και ιδιαίτερα στην ελληνική ύπαιθρο.

Τον Απρίλιο του 2000 το Διοικητικό Συμβούλιο τροποποί-ησε το καταστατικό λειτουργίας του Ιδρύματος, το οποίο φέρει πλέον την επωνυμία ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ – ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΠΙΤΙ.

Η προσαρμογή αυτή αντικατοπτρίζει τόσο την πρόθεσή μας να συνεχιστεί η προσφορά στο χώρο της Λαογραφίας και του λαϊκού πολιτισμού, όσο και την πεποίθηση ότι πιστό στην πα-ράδοσή του το Ίδρυμα οφείλει να εργαστεί με γνώμονα τις απαιτήσεις και τις ανάγκες της εποχής.

Η διοργάνωση προγραμμάτων, σεμιναρίων και εργαστη-ρίων στους τομείς της Λαϊκής Τέχνης, η χορήγηση υποτρο-φιών και η στήριξη των παραδοσιακών επαγγελμάτων στην Ελλάδα και στην ομογένεια θα παραμείνουν οι βασικοί τομείς δραστηριοποίησής μας. Ταυτόχρονα, θα δοθεί ιδιαίτερη έμφα-ση στις εκδόσεις, αφενός με την υποστήριξη νέων ερευνητών, αφετέρου με την παρουσίαση του σε μεγάλο βαθμό αδημοσί-ευτου μέχρι σήμερα έργου της Αγγελικής Χατζημιχάλη.

ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ

ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ ΜΑ

ΡΙΝ

Α Β

ΡΕ

ΛΛ

Η-Ζ

ΑΧ

ΟΥ

Η Ε

ΝΔ

ΥΜ

ΑΣ

ΙΑ Σ

ΤΗ

ΖΑ

ΚΥ

ΝΘ

ΟΜ

ΕΤ

Α Τ

ΗΝ

ΕΝ

ΩΣ

Η(1

864-

1910

)[...] Το ένδυμα συνιστά το alter ego του ανθρώπου, περιέχει σχεδόν τα πάντα, όσα κάθε φορά είναι ο ίδιος. Εύλογα λοιπόν «η εξέλιξη των εν-δυμάτων συνδέθηκε πάντοτε στενά με την ιστορία και την κοινωνική ζωή ιδιαίτερα».

Αυτή τη δυνατότητα του κοστουμιού να εξωτερικεύει, να μεταδίδει, να αισθητοποιεί, κατά κάποιον τρόπο, το εσωτερικό περιεχόμενο μιας προ-σωπικότητας, [...] θέλησε να μελετήσει η κυρία Βρέλλη, μ’ ένα συγκε-κριμένο παράδειγμα. Όπως λέει η ίδια στην εισαγωγή της, η εργασία της «έχει ως σκοπό μια επισκόπηση του ερωτικού, κοινωνικού και αισθητι-κού υπόβαθρου των ενδυμάτων στην ιστορική τους εξέλιξη αφενός, και αφετέρου τον εντοπισμό αυτών των χαρακτήρων στη ζακυνθινή ενδυ-μασία (αστική και λαϊκή, γυναικεία και αντρική, καθημερινή, γιορτινή και του γάμου), [...] στην περίοδο 1864-1910».

[...] Έτσι η εργασία της κυρίας Βρέλλη είναι και ένα ιδεολογικό άλ-μπουμ, το οποίο, πίσω από τη γοητεία των χρωμάτων και των μορφών, της ποικιλίας και της πολυτέλειας των υφασμάτων, των στολιδιών και των στολισμών, κρύβει και δραματικές εντάσεις συγκρούσεων διάφορων στάσεων, τάσεων, φιλοδοξιών, συμφερόντων, ενδιαφερόντων. Το ένδυ-μα δεν «απεικονίζει» μόνο τον άνθρωπο, αλλά και τους ανθρώπους ως ομάδες [...].

ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΥ M.Γ. ΜΕΡΑΚΛΗ

Ιsbn: 978-960-566-793-1

Βοηθ. Κωδ. ΜηΧ/ΣηΣ: 6793

5420_015KP_ENDYMASIA_ZAK_CV.indd 1 25/02/2015 12:32 μ.μ.

ΠΕ Ρ Ι Ε ΧΟΜΕΝΑ

ΠΡOΛΟΓIKO ΣHMEIΩMA ΣTH ΔEYTEPH EKΔOΣH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

ΠΡOΛΟΓIKO ΣHMEIΩMA ΣTHN ΠPΩTH EKΔOΣH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

ΠΡOΛΟΓΟΣ ΣTHN ΠPΩTH EKΔOΣH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

ΕΙΣΑΓΩΓH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

ΠΡΩΤΟ ΜEΡΟΣ

Ερωτική, κοινωνική και αισθητική διάσταση του ενδύματος (Σύντομη ιστορική επισκόπηση) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Ι. Η διάκριση κατά φύλα και το ερωτικό υπόβαθρο του ενδύματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

ΙΙ. Κοινωνία και ένδυμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

ΙΙΙ. Αισθητική αντίληψη και ένδυμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

ΔΕYΤΕΡΟ ΜEΡΟΣ

Η ενδυμασία στη Ζάκυνθο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Α΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Το ιστορικό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Ι. Ζάκυνθος 1480-1864 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

ΙΙ. Το ελληνικό κράτος 1864-1910 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

ΙΙΙ. Ζάκυνθος 1864-1910 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

1. Πληθυσμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

2. Οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

3. Η παραγωγή του ενδύματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

01_8512_PROTOSELIDA 04-04-17 15:04 ™ÂÏ›‰·7

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Β΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ενδυμασία πριν από την Ένωση (τέλη 18ου αι.-1864) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Ι. Η ενδυμασία ευγενών και αστών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

1. Γυναικεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

2. Αντρική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

ΙΙ. Η λαϊκή ενδυμασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

1. Γυναικεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

2. Αντρική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ι-XVI

Γ΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ενδυμασία μετά την Ένωση (1864-1910) . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Ι. Η αστική ενδυμασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

1. Γυναικεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

2. Αντρική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

ΙΙ. Η λαϊκή ενδυμασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

1. Γυναικεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

2. Αντρική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII-XLVIII

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑIΩΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

ΣYMΠΛHPΩMATIKH ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

ΚΑΤAΛΟΓΟΣ ΧΕΙΡΟΓΡAΦΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΡΙΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΣΛΠΑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤEΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

ΓΕΝΙΚO ΕΥΡΕΤHΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

8 H ENΔYMAΣIA ΣTH ZAKYNΘO ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ (1864-1910)

01_8512_PROTOSELIDA 04-04-17 15:04 ™ÂÏ›‰·8

ΠΡΩΤΟ ΜΕ ΡΟΣ

EÚˆÙÈÎ‹, ÎÔÈÓˆÓÈÎ‹ Î·È ·ÈÛıËÙÈÎ‹ ‰È¿ÛÙ·ÛËÙÔ˘ ÂÓ‰‡Ì·ÙÔ˜

(™‡ÓÙÔÌË ÈÛÙÔÚÈÎ‹ ÂÈÛÎfiËÛË)

8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·53

8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·54

55

Ι

∏ ‰È¿ÎÚÈÛË Î·Ù¿ Ê‡Ï·Î·È ÙÔ ÂÚˆÙÈÎfi ˘fi‚·ıÚÔ ÙÔ˘ ÂÓ‰‡Ì·ÙÔ˜

Μια από τις βασικές αιτίες ύπαρξης των ενδυμάτων είναι η υποσυνείδητηεπιθυμία του ανθρώπου να στολίζει το σώμα του. Αυτή η τάση για στολισμό–που σε ορισμένους μελετητές δημιουργεί το δίλημμα, αν ο άνθρωπος ντύθηκεή στολίστηκε πρώτα– συνδέεται με μιαν όψη της λίμπιντο, με το ναρκισσισμό,ένστικτο πρωταρχικό και έκφραση του έρωτα που το κάθε άτομο τρέφει για τονεαυτό του1.

Σε σύνδεση με το στολισμό τα ενδύματα αποτέλεσαν κι ένα ισχυρό μέσοπροβολής της ανομοιότητας των δύο φύλων. Διαδραμάτισαν συναφώς ένα δι-πλό ρόλο, προσέλκυσης κι απόκρουσης, διατηρώντας κι ενισχύοντας τα υφι-στάμενα ταμπού με την απόκρυψη των γεννητικών οργάνων και, από την άλλημεριά, αυξάνοντας το ερωτικό ενδιαφέρον με την εμφαντική διακόσμηση τωνσωμάτων2.

Πάνω σ’ αυτή τη βάση διαμορφώθηκε ποικιλότροπα ο ενδυματολογικόςδυϊσμός3.

Στις κλειστές παραδοσιακές κοινωνίες, όταν οι φυλετικοί χαρακτήρες τουαγοριού ή του κοριτσιού ωρίμαζαν, το φύλο αποτελούσε πάντοτε βασικό καικαθοριστικό σημείο διαφοροποίησης. Η ένταση και η αυστηρότητα των καθο-ρισμών αυτών, που ήταν απόλυτα δεσμευτικοί για τους αντίστοιχους ρόλους,δηλώνεται και από τις σκόπιμες «ακολασίες» (ατιμωρησίες) στις περιόδους τωνκαρναβαλιών, που επιδίωκαν την εκτόνωση· τότε ελεύθερα, δίχως κίνδυνο κοι-νωνικής πρόκλησης, οι άντρες ντύνονταν γυναίκες κι οι γυναίκες άντρες, πα-ραδίνονταν ηδονικά σχεδόν σε μια τελετουργική μεταμφίεση4.

Ακόμα και σήμερα στις σύνθετες και περίπλοκες αστικές κοινωνίες επικρα-τεί η πίστη ότι η ένδυση, σύμφωνα με τις συνήθειες του αντίθετου φύλου, προ-

8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·55

καλεί αταξία στην κοινωνική οργάνωση και δημιουργεί δυσλειτουργίες στο σύ-στημα επικοινωνίας των ανθρώπων5. Και κάτι τέτοιο επιτρέπεται κανονικά στακαρναβάλια, που αποδείχτηκαν, ίσως και για τους πιο πάνω λόγους, μακρο-βιότατα.

Οπωσδήποτε ο κατά φύλα διαχωρισμός των ενδυμάτων κορυφώθηκε πα-ράλληλα με την ενδυνάμωση της πατριαρχικής εξουσίας στην οικογένεια, πουπαραμέρισε τη γυναικεία προσωπικότητα και την υποχρέωσε να υποταχτείστον σωματικά και οικονομικά ισχυρότερο άντρα και στο αξιολογικό σύστημαπου εκείνος διαμόρφωσε6.

Η ενδυμασία μέσα σ’ αυτό το πολιτισμικό πλαίσιο έγινε για τη γυναίκα ηφυλακή της, γιατί καθοριζόταν από αυστηρούς κανόνες ηθικής, θεσπισμένουςμε βάση το πιο πάνω αξιολογικό σύστημα7. Αυτούς που διαμόρφωσαν και τοβασικό πρότυπο γυναίκας-δέσποινας του σπιτιού, το πρότυπο της Πηνελόπης(ή και της Ναυσικάς), ενώ παράλληλα διαμορφωνόταν, μέσα στα ίδια κοινωνι-κά όρια, το πρότυπο της γυναίκας Ελένης ή Αφροδίτης8. Στους πολιτισμούςπου οικοδομήθηκαν πάνω στις πατριαρχικές και ανδροκρατικές αρχές υπάρ-χει, δίπλα στο πρότυπο της γυναίκας συζύγου και μητέρας, το πρότυπο τηςέξω από την οικογένεια γυναίκας-ερωμένης.

Η γυναικεία λοιπόν ένδυση εκφράζει κατά βάση τις αντρικές ερωτικέςπροσδοκίες και παράλληλα αντανακλά τις αντιλήψεις για την αυστηρή οικογε-νειακή τάξη. Πειθήνιες, πρόθυμα ή υποχρεωτικά, οι γυναίκες πραγματοποιού-σαν αυτά τα ιδανικά, υποδυόμενες τον ένα ή τον άλλο ρόλο. Τα ενδύματα τούςκάλυπταν ολόκληρο το σώμα, συχνά και το κεφάλι και το πρόσωπο, καταργώ-ντας κάθε ίχνος θηλυκότητας με τις εξογκωμένες, βάρβαρες και βλαβερές γιατον οργανισμό φόρμες τους. Ιδιαίτερα τα ενδύματα των γυναικών της Ανατολήςέδωσαν έμφαση στην κατώτερη, συγκριτικά με τον άντρα, θέση τους9.

Στη Δύση οι γυναίκες δεν αντιμετωπίστηκαν εξίσου βάναυσα. Αλλά και πο-τέ δεν εξισώθηκαν με τους άντρες. Στο δυτικό Μεσαίωνα κάθε έκθεση του γυ-ναικείου σώματος σε κοινή θέα θεωρήθηκε επονείδιστη. Τα ενδύματα πρόβαλ-λαν τη σεμνότητα της γυναίκας. Η καθησυχαστική της εικόνα, έξω από κάθεπροοπτική για ερωτικό ανταγωνισμό, ανάγγελλε την αυστηρότητα που επικρα-τούσε στο σπίτι.

Αλλά και αργότερα η βικτωριανή περίοδος του 19ου αιώνα, στην Αγγλίαπροπάντων, με τη σκληρή, χωρίς φαντασία, αντικαλλιτεχνική μόδα της, υπό το

56 H ENΔYMAΣIA ΣTHN ZAKYNΘO ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ (1864-1910)

8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·56

κυρίαρχο πνεύμα του πουριτανισμού, αποτύπωσε και στα ενδύματα έναν ηθικόκώδικα ανώφελης ακρότητας και σεμνότυφης μετριοφροσύνης. Τα ενδύματα,«αξιοπρεπή» σε κάθε τους λεπτομέρεια, παραμόρφωναν τα γυναικεία σώματακαι τους αφαιρούσαν το δικαίωμα για οποιαδήποτε φυσική προβολή10.

Ωστόσο δεν έλειψε, και από τις πιο δύσκολες εποχές, και η γυναικεία αντί-δραση. Και στη Μουσουλμάνα, που την κατακαλύπτουν τα πτυχωτά υφάσμα-τα, ως την Αφρικανίδα, που είναι στολισμένη μόνο με μερικά κοσμήματα,υπάρχουν οι τρόποι που προσελκύουν το ετερόφυλο ενδιαφέρον και προκα-λούν την έκπληξη και την ευχαρίστηση μιας ερωτικής αποκάλυψης, με τη συ-νέργεια πάντοτε της φαντασίας του άντρα, που τον ερεθίζει πιο πολύ π.χ. ηστιγμιαία θέα του αστράγαλου κάτω από μια ελαφρά ανασηκωμένη φούστα,παρά ολόκληρης της ελεύθερης και ακάλυπτης γάμπας κάτω από ένα κοντόφόρεμα11. Εδώ λειτουργεί ένας ψυχολογικός νόμος, της πρόκλησης του φαι-νομενικά απρόσιτου. Ένα πρώιμο παράδειγμα έχουμε με την ψυχρή, ακίνητηφιγούρα της Αιγύπτιας με το παγωμένο βλέμμα σ’ ένα υπερβολικά και σκληράβαμμένο πρόσωπο, σχεδόν χτισμένο μέσα στην τεράστια κατάμαυρη περούκα,σε αντίθεση με το καλογραμμένο σώμα που αποκαλυπτόταν διακριτικά κάτωαπό την εφαρμοστή διάφανη «καλάσιριν»12. Αυτή η αυστηρή τυποποίηση, ωςένας τρόπος ερεθιστικής απόκρυψης μιας φυσικής μορφής, ξαναβρίσκεται μεδιάφορες μορφές και σ’ άλλες περιόδους: στη Θεοδώρα των μωσαϊκών της Ρα-βένας13, στις πριγκίπισσες που φιλοτέχνησε ο Ντιέγκο Βελάσκεθ14, στις γυναί-κες της ελισαβετιανής αυλής15, στις αγγλίδες αριστοκράτισσες του Τόμας Γκέν-σμπορο16, στα μανεκέν και τις βασίλισσες των θεαμάτων του 20ού αιώνα17. Πα-ντού συναντάμε τα λαμπερά στολίδια, τα ακίνητα –σαν αδιάφορα και κάποτεσχεδόν αναίσθητα– πρόσωπα, το μακρινό βλέμμα που περνά εντελώς πάνωαπό το βλέμμα του θαυμαστή, ενώ αυτός ονειρεύεται το κατέβασμα της θεότη-τάς του από το βάθρο της18.

Το ερωτικό στοιχείο τονίστηκε πιο προσιτά και εγγύτερα προς τη φυσικήκατάσταση, όταν αφορμήθηκε από μια ελευθεριάζουσα ηθική, είτε απλώς απότην προοπτική της γονιμότητας, που έπρεπε να προσφέρει η γυναικεία σωμα-τική διάπλαση, καθοριστική πάντοτε στις αντρικές προτιμήσεις, μεταβαλλόμε-νες πάντως, καθώς τα αισθητικά κριτήρια προσηλώνονταν σε ανανεωνόμενακάθε τόσο ερωτικά πρότυπα. Έτσι τονίζονταν ιδιαίτερα από εποχή σε εποχήορισμένα σημεία του γυναικείου σώματος που αποτελούσαν την ερωτογόνα

EPΩTIKH, KOINΩNIKH KAI AIΣΘHTIKH ΔIAΣTAΣH TOY ENΔYMATOΣ 57

8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·57

ζώνη «της μόδας»: το στήθος, η μέση, οι γοφοί και τα πόδια των ελεύθερων (ήελευθέριων) γυναικών αξιοποιήθηκαν κατά καιρούς, ενώ αντίθετα καλύπτο-νταν από τις αυστηρά συντηρητικές ομόφυλές τους19.

Στον κόσμο της Δυτικής Ευρώπης η επιβεβαίωση των γυναικείων χαρακτή-ρων του ερωτισμού και της γονιμότητας έγινε με την επινόηση του κορσέ, πουσχημάτιζε μια πιο σφιχτή μέση και συγχρόνως επέτρεπε να γίνονται εμφανέστε-ροι οι μαστοί και η λεκάνη: καθώς ο κορσές πίεζε το σώμα, η αναπνευστική ικα-νότητα των πνευμόνων διοχετευόταν προς τα πάνω και πρόβαλλε έτσι το στή-θος, το οποίο μετατρεπόταν σε κύριο σημείο έλξης, καθώς μάλιστα, με την επί-γνωση της αξίας του, η γυναίκα το περιέβαλλε με περίτεχνα ντεκολτέ20.

Το ελισαβετιανό farthingale, το κρινολίνο του ροκοκό και το τουρνούρι του1880 υποβοήθησαν το ρόλο του κορσέ, τονίζοντας και προβάλλοντας το υπο-γάστριο και τους γλουτούς και συμβολίζοντας έτσι στο έπακρο τη λειτουργίατης γυναικείας γονιμότητας, αλλά, συγχρόνως, και την υποθετικά απροσπέλα-στη γυναίκα. Η τεράστια φουσκωτή φούστα ήταν μια απατηλή προσποίηση,ένα όργανο παραπλάνησης, ένα ιδανικό μέσο προσέλκυσης κι απόκρουσηςσυγχρόνως του αντρικού εταίρου21.

Τα σοφά τεχνάσματα προβολής στήθους και λεκάνης τροφοδοτούσαν τααντρικά όνειρα και αποδείχτηκαν τόσο ισχυρά, ώστε πέρασαν τελικά, με διά-φορες μορφολογικές παραλλαγές, και στις συντηρητικές κοινωνίες.

Σε συλλογές ευρωπαϊκών νυφικών φορεμάτων του 19ου αιώνα φαίνεται ότιοι νεαρές γυναίκες συνήθιζαν να σφίγγονται με τον κορσέ την ημέρα του γάμουτους πιο πολύ από τις άλλες μέρες, κάτι που φανερώνει ότι η λεπτότητα της μέ-σης, σε συνδυασμό με την προβολή στήθους και περιφέρειας, αποτελούσε ση-μαντικό κριτήριο ομορφιάς και μαζί την επιβεβαίωση της γονιμότητας για τοάμεσο μέλλον, που υποσυνείδητα κυριαρχούσε στις προσδοκίες όλων αυτή τηνκρίσιμη μέρα22.

Τα δεσμά των κορσέδων με τα μετάλλινα ή από κόκαλο υποστηρίγματα καιτα ατέλειωτα βαριά υφάσματα των φορεμάτων καθήλωσαν επί αιώνες τις γυ-ναίκες σε στάσεις άκαμπτες και ολέθριες για την υγεία τους. Όταν στα μέσα του19ου αιώνα (1851) η αμερικανίδα Amelia Bloomer υιοθέτησε και υπερασπίστη-κε το επαναστατικό για την εποχή της κοστούμι, που πήρε τ’ όνομά της, η γυ-ναίκα δεν συνειδητοποιούσε ακόμα την τεράστια κοινωνική σημασία της ένδυ-σης, συγκεκριμένα ότι η απαλλαγή από το σφιχτό κορσέ θ’ άνοιγε το δρόμο της


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·58

συμμετοχής της στις δραστηριότητες της κοινωνικής ζωής ελεύθερα, και ότιαπό το σημείο αυτό θα ξεκινούσε η μάχη για την ουσιαστικότερη εξίσωσή τηςμε τον άντρα. Τα bloomers ήταν ένας συνδυασμός από απλά, φαρδιά σαν τασαλβάρια παντελόνια κι ένα κοντό ως τα γόνατα ριχτό φόρεμα, ένα μοντέλοάνετο, που παραμέριζε ωστόσο ολωσδιόλου τη θηλυκότητα.

Σ’ αυτόν το φεμινιστικό νεωτερισμό, που έμεινε στον αιώνα του δίχως αντα-πόκριση, οι άντρες αντέδρασαν με ειρωνεία και επιθετικότητα· καταργούσε τοπροσφιλές τους γυναικείο πρότυπο και πρότεινε τη γυναίκα – επίδοξο μέτοχοστο πολιτικό και οικονομικό πεδίο, στο οποίο εκείνοι κυριαρχούσαν. Από τηνπλευρά τους, και οι γυναίκες αντιμετώπισαν τα bloomers με δυσπιστία καιαδιαφορία, γιατί αναλογίστηκαν την πιθανή απώλεια του σεξαπίλ και των ανα-γνωρισμένων πλεονεκτημάτων τους στην ερωτική ζωή23.

Εδώ βρίσκεται πράγματι το παράλογο και μαζί βαθιά και απεγνωσμένα αν-θρώπινο στοιχείο του φαινομένου. Με το επιτηδευμένο και προκλητικό ντύσι-μο, το επιμελημένο ή κραυγαλέο μακιγιάζ και τα πολύτιμα κοσμήματα, οι γυ-ναίκες έβρισκαν προσφορότερο τρόπο να καλλιεργούν ένα είδος υπεροχήςτους και να κερδίζουν μιαν έστω επιφανειακή νίκη στον αγώνα για την ανα-γνώριση της οντότητάς τους. Το ίδιο το σώμα άλλωστε, φυσικά προδιατεθειμέ-νο για το γονιμικό-μητρικό του ρόλο, διευκόλυνε τις συμπεριφορές αυτές, κα-θώς η μακραίωνη επαγγελματική, έξω από το σπίτι, απραξία των γυναικών καιη οικονομική, όταν υπήρχε, ευμάρεια των ανδρών ευνοούσαν τις περίπλοκεςεξεζητημένες εμφανίσεις24.

Αντίθετα, στην ιστορία της αντρικής ενδυμασίας το ερωτικό στοιχείο εμφανίζε-ται μάλλον άτονο. Οι γυναικείες προτιμήσεις προσανατολίζονταν προς την«προσωπικότητα», την οικονομική δύναμη και την ικανότητα του άντρα ναπροστατεύει. Γενικά ο άντρας έπρεπε να είναι δυνατός, ενεργητικός, να συγκε-ντρώνει μια σειρά από στοιχεία που θα συμπλήρωναν αντιθετικά άλλα γυναι-κεία· π.χ. δασύτριχος και τραχύς, σε αντιδιαστολή με τη λεία και μαλακή επι-φάνεια της γυναίκας. Αυτά απηχούνται πολλές φορές και στη σκληρότητα καιτραχύτητα του υφάσματος των αντρικών ενδυμασιών με τους σκοτεινούς, σο-βαρούς, απρόσωπους χρωματισμούς25.

Ως το 14ο αιώνα ο τέλειος άντρας, αυτός που γοήτευε τις γυναίκες, ήταν το


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·59

ρωμαλέο αρσενικό που φορούσε άνετα στο αθλητικό του σώμα μια βαριά πα-νοπλία ή έναν ευρύχωρο σαν φόρεμα χιτώνα26.

Στη διάρκεια του Εκατονταετούς πολέμου (1337-1453), για πρώτη φορά με-τά τη μινωική εποχή, το αντρικό ένδυμα ξεχώρισε καθαρά από το γυναικείο καιακολούθησε διαφορετική εξέλιξη· έγινε αισθητά πιο κοντό, εφαρμόζοντας στοσώμα κι αποκαλύπτοντας τις λεπτές κνήμες, που κατέληγαν σε μυτερά υποδή-ματα με έντονα συμβολικό φαλλικό χαρακτήρα27.

Ο ήρωας του 15ου αιώνα πέρασε στην Αναγέννηση πολύχρωμος και στολι-σμένος, ογκώδης και δυνατός28.

Οι θρησκευτικοί πόλεμοι της Μεταρρύθμισης έφεραν ύστερα μιαν αυ-στηρή σοβαρότητα στις αντρικές ενδυμασίες, που, μολονότι πρόσκαιρη, επέ-βαλλε τον πολεμικό τύπο, επιτηδευμένο ωστόσο και αρκετά σύμφωνο με τηνελαφράδα της γυναικείας μόδας. Οι δαντελένιες τραχηλιές, τα φτερωτά κα-πέλα, τα πτυχωτά υφάσματα φορέθηκαν στα σαλόνια μαζί με μπότες και σπι-ρούνια κι ένα σπαθί στο πλάι, που διατηρήθηκε ως απαραίτητο συμπλήρωμα(accessoire) μέχρι και το 18ο αιώνα. Η υπερβολή των περιττών στολισμών κυ-ριάρχησε σ’ όλο το 17ο αιώνα με επίκεντρο την αυλή του Λουδοβίκου 14ου29.

Πολύχρωμος, φωτεινός και χαμογελαστός ήταν ο άντρας και του 18ου αι-ώνα, ως την έκρηξη της Επανάστασης του 1789 και τις ριζικές οικονομικές καιπολιτικές αλλαγές που προκάλεσε30.

Αυτή η ζωηρή πολυχρωμία, που τόσο έντονα χαρακτήρισε τις αντρικές εν-δυμασίες των ανώτερων τάξεων, αντικατόπτριζε τον πολυτελή τρόπο ζωής στιςφεουδαρχικές κοινωνίες της Ευρώπης, όπου ο άντρας ευγενής –κόμης, δού-κας, μαρκήσιος– απολάμβανε τα ετοιμασμένα από τους δουλοπαροίκους προϊ-όντα της παραγωγικής διαδικασίας. Χρώμα και φόρμα των ενδυμάτων δήλω-ναν ότι ο ευγενής ήταν τελείως ακατάλληλος για κάθε εργασιακή απασχόληση,νωχελής και νωθρός, δίχως καμιά συμμετοχή στην παραγωγή31, με αποκλει-στική συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις, όταν συνέτρεχε λόγος, και μεαπεριόριστα περιθώρια για τη βίωση μιας ερωτικής ζωής.

Όμως μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τη ραγδαία βιομηχανική ανάπτυ-ξη επιβλήθηκε και κυριάρχησε στην Ευρώπη και στην Αμερική το πρότυποτου δραστήριου βιομήχανου, συχνά πλουσιότερου από το φεουδάρχη εισο-δηματία32. Ο βιομήχανος και ο βιομηχανοποιημένος αστός απλοποίησαν το


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·60

ένδυμά τους και το προσάρμοσαν στη δραστήρια ζωή τους. Εδραίωσαν έτσι τονέο τύπο άντρα, αυτού που θα κυριαρχεί στην καρδιά των γυναικών ως τις μέ-ρες μας.

Η φωτογραφία και ο κινηματογράφος αργότερα επέβαλαν, σε διεθνή κλί-μακα, ποικίλα πρότυπα, που ενθουσίαζαν τη γυναίκα: γαλατικούς εραστές καιαγωνιστικούς καουμπόηδες, ευαίσθητους νεαρούς, σκληροτράχηλους απλοϊ-κούς άντρες ή επιτυχημένους ανδροπρεπείς businessmen, που οπωσδήποτεσυμμετέχουν στην παραγωγή των αγαθών και κρατούν γερά τα ηνία στη ζωή33.

Εξάλλου, ο σταδιακός εκδημοκρατισμός του τρόπου ζωής και η χειραφέτησητης γυναίκας στο σύγχρονο κόσμο περιόρισαν τον ενδυματολογικό δυϊσμό τωνδύο φύλων34 με την επινόηση και την πλατιά χρήση των ομοιόμορφων ενδυ-μάτων (unisex), με την προβολή δηλαδή της μόδας του μονόφυλου, που αρχι-κά επιβλήθηκε στον επαγγελματικό χώρο και στην καθημερινή ζωή35.

Συνακόλουθα, τα σεξουαλικά ταμπού αποδυναμώθηκαν με τη συμβατικό-τητα της κάλυψης που παρέχουν τα αθλητικά κοστούμια και με την κίνηση τουγυμνισμού, που ολοένα αναπτύσσεται.

Ωστόσο, το ερωτικό στοιχείο σε καμιά περίπτωση δεν έπαψε να επηρεάζειτην εμφάνιση. Τονίζεται και καλλιεργείται ποικιλότροπα, προπάντων στις κα-ταναλωτικές κοινωνίες, που ευνοούν και επιβάλλουν με σοφές επινοήσεις ατε-λεύτητες ενδυματολογικές αλλαγές και στα δύο φύλα.

Πάντως, η προβολή του ερωτισμού δεν αποβαίνει πια σε βάρος της πρα-κτικότητας, της άνεσης και της υγείας των σωμάτων ούτε, ως ένα βαθμό, τηςισότιμης σχέσης άντρα και γυναίκας.


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·61

Ι Ι

∫ÔÈÓˆÓ›· Î·È ¤Ó‰˘Ì·

Ηενδυμασία έχει λοιπόν σαφή κοινωνική λειτουργία. Αλλά η λειτουργία αυ-τή καλύπτει κι άλλες δραστηριότητες πέρα από την περιοχή της ερωτικής συ-μπεριφοράς. Δηλώνει και τη θέση των πολιτών στο κοινωνικό σύστημα μιαςδεδομένης περιόδου κι αντανακλά την υποχρέωση και την προσπάθειά τους ναπροσαρμοστούν σ’ αυτό και στις σχέσεις που το διέπουν36.

Τα πρώτα σημάδια μιας τέτοιας διάκρισης εντοπίστηκαν ήδη στους πρωτό-γονους, όπου διακοσμητικά σημεία στο σώμα δήλωναν τη μύηση στις ομάδεςκαι την ένταξη στη φυλή37.

Αργότερα αντικαταστάθηκαν από τα πρώτα ενδύματα, που γίνονταν ολοέναπερισσότερο πολύμορφα, ανάλογα προς την οργάνωση της κοινωνίας, που γι-νόταν κι αυτή ολοένα περιπλοκότερη. Δημιουργούνταν έτσι ορισμένοι για τοκάθε άτομο ρόλοι και, επομένως, διαχωρισμοί και διακρίσεις που πρόβαλλαν,κυρίως, τη σχέση μιας διαμορφωνόμενης ιθύνουσας τάξης με τα κατώτεραστρώματα38. Η οικονομική ανισότητα, που καθόριζε σταθερά και τις συγκρού-σεις των κοινωνικών ρόλων, έβρισκε την αντανάκλαση στην ενδυμασία, εύ-γλωττο όργανο των ανθρώπινων εκφραστικών δυνατοτήτων.

Οι αρχηγοί και η αριστοκρατία φορούσαν κατά κανόνα περισσότερα καιπολυτελέστερα ενδύματα. Ακραίες τέτοιες εφαρμογές του κανόνα συναντάμεστα ανατολικά δεσποτικά συστήματα και στη φεουδαρχική μεσαιωνική Ευρώ-πη, με την ιερατική εξάρτηση των κοινωνικών θέσεων39. Η ενδυμασία έδενεστενά και αυστηρά το άτομο με την κοινωνική του θέση, καθοριζόμενη από οι-κονομικούς όρους, και ενίσχυε με την επιβολή της το υποκειμενικό συναίσθη-μα κτήσης των αγαθών. Η Yvonne Deslandres παρατηρεί ότι οι ρακένδυτοι δενφορούσαν τις χρυσοστόλιστες ενδυμασίες των ευγενών, όχι γιατί κάποιος νό-μος το απαγόρευε ή γιατί οι όμοιοι ή οι κύριοί τους θα το απαγόρευαν ενδεχο-μένως, αλλά γιατί η απόκτηση μιας τέτοιας ενδυμασίας ξεπερνούσε τις οικονο-μικές δυνατότητές τους και δεν εναρμονιζόταν στο ελάχιστο με τον τρόπο τηςζωής τους. Γι’ αυτό και δεν συνέτρεχε λόγος απαγόρευσης· δεν υπήρχε κανέ-νας κίνδυνος προσέγγισης40.

Από το 14ο αιώνα, μετά τις Σταυροφορίες και τις ανακαλύψεις των νέων


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·62

χωρών, που έφεραν άνθιση στο εμπόριο και οικονομική ευπραγία, άρχισε ναδημιουργείται, πλούσια και φιλόδοξη, η αστική τάξη41. Κατακτά σπουδαίες θέ-σεις στον τομέα των υπηρεσιών και αξιώνει να έχει τα ίδια προνόμια με την αρι-στοκρατία, που προσπαθεί να τη μιμηθεί στη συμπεριφορά της, κυρίως σταεξωτερικά σύμβολα, δηλαδή στην πολυτέλεια της ενδυμασίας, της κατοικίας,της τροφής.

Ο ανταγωνισμός της παλιάς αριστοκρατίας και της νέας τάξης των αστώνδιαδραματίστηκε σε διάφορους τομείς. Ενδυματολογικά εκφράστηκε με τηνπολυμορφία των κοστουμιών, τη συχνή αλλαγή τους, την εκλεκτή ποιότητατων υλικών και την πολυτελή διακόσμηση. Οι ευγενείς, διαθέτοντας ακόμηχρήμα, χρόνο και φαντασία, ανανέωναν διαρκώς τις ενδυματολογικές φόρμεςκαι την περιβολή τους, για να διαφοροποιούνται από τους αστούς, να διακρί-νονται στις κοινωνικές συγκεντρώσεις και να προβάλλουν την καταγωγή καιτην υπεροχή της τάξης τους. Αργά, αλλά σταθερά, άρχισε να διαμορφώνεταιη μόδα, ως η διαδικασία της ανανεωνόμενης εποχικά αμφίεσης, όπως και σή-μερα τη γνωρίζουμε. Κέντρο δημιουργίας και ακτινοβολίας της, ως και το 18οαιώνα, ήταν οι βασιλικές αυλές των ευρωπαϊκών κρατών που κάθε φορά κυ-ριαρχούσαν στους διεθνείς ιστορικούς ανταγωνισμούς. Οι ενδυμασίες των αυ-λικών και των συζύγων τους αντικατόπτριζαν τους τίτλους τους και την αγε-φύρωτη απόσταση που τους χώριζε από το λαό42.

Ανάμεσά τους οι αστοί, μέτοχοι ήδη στον εθνικό πλούτο και την κατανομήτων αγαθών, είχαν την οικονομική δυνατότητα να αντιγράφουν, να οικειο-ποιούνται τα αριστοκρατικά ενδύματα, έστω και με τη χρονική καθυστέρησηπου απαιτούσε η εδραίωση κάθε ενδυματολογικού νεωτερισμού, απειλώνταςέτσι να σπάσουν και με την ένδυση τα σύνορα που χάραζαν τις ταξικές δια-φορές43.

Αντίδραση σ’ αυτό το φαινόμενο, της ενδυματολογικής δηλαδή προσέγγι-σης αριστοκρατών και αστών, ήταν η θέσπιση των νόμων για την πολυτέλεια(«luxury laws» ή «sumptuary laws»), που επηρέασαν την ενδυμασία, για πρώτηφορά στην Ευρώπη, το Μεσαίωνα. Αλλά και αργότερα, κατά το 17ο αιώνα, πε-ρίοδο της αρτιότερης φεουδαρχικής οργάνωσης από την άποψη της κοινωνι-κής ιεράρχησης, οι νόμοι αυτοί καθόρισαν με ακρίβεια τα κυριότερα ενδύματακάθε τάξης. Άμεσα αφορούσαν τους αστούς, με περιορισμούς και απαγορεύ-σεις για τη χρήση διάφορων ενδυμάτων και ενδυματολογικών εξαρτημάτων,


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·63

ώστε να υποχρεωθούν να επανεγκλειστούν στην κοινωνική τους θέση και ναεπανέλθει ο σεβασμός και η αποδοχή της ανισότητας των τάξεων44.

Αλλά ο 19ος αιώνας, με τις νέες, σαφέστερα διατυπωμένες επαναστατικέςαξιώσεις των τάξεων των εργαζομένων (1848), προκάλεσε ριζοσπαστικές οικο-νομικές, πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, που ως ένα βαθμό εμφανίζονταιαντιφατικές. Από τη μια μεριά σημειώθηκε νέα άνοδος και δράση του κεφα-λαίου, που εδραίωσε τη θέση της αστικής τάξης, η οποία πήρε στα χέρια τηςτον έλεγχο και την ευθύνη του καταμερισμού του δημόσιου χρήματος. Αλλάαπό την άλλη μεριά η ανάπτυξη της τεχνολογίας δημιούργησε μεγάλες βιομη-χανικές μονάδες, όπου απασχολούνταν ολοένα περισσότεροι εργαζόμενοι, αυ-τοί που αποτέλεσαν τη νέα εργατική τάξη, η οποία, τον ίδιο αιώνα, οργανώθη-κε, ανέπτυξε την ταξική συνειδητότητά της και διεκδίκησε πολλές φορές δυνα-μικά τα δικαιώματά της.

Η ριζική αυτή κοινωνική αναδιάταξη και αναμόρφωση των τάξεων στο 19οαιώνα ανέτρεψε επίσης τα ως τότε δεδομένα και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τηνενδυμασία, επιφέροντας σταδιακά τον εκδημοκρατισμό της. Στην αρχή στηναντρική αμφίεση· αρκετά αργότερα και στη γυναικεία45.

Η παράδοση έμεινε σεβαστή από την αγροτική τάξη. Πραγματικά, αν μέχρικαι το 18ο αιώνα υπήρχε ακόμη προσέγγιση των ενδυμάτων των αστών των πό-λεων και των ενδυμάτων των αγροτών, από το 19ο αιώνα εξελίχθηκε και απομα-κρύνθηκε η ενδυματολογία των αστών από την αγροτική ενδυματολογία.

Στις πόλεις η αριστοκρατία, φορέας ως τότε της διεθνούς μόδας, μεταβίβα-σε αυτόν το ρόλο στην αστική τάξη. Έτσι, στην πορεία διεθνοποίησης του αστι-σμού κυριάρχησε μια ενιαία αστική φορεσιά46, που άρχισε να απαλείφει τις τα-ξικές διαφορές στο ενδυματολογικό πεδίο, επηρεασμένη ωστόσο από το κατα-ναλωτικό πνεύμα, που επέβαλλε στη γυναίκα κάθε τόσο νέες «σιλουέτες» καιπρωτότυπα πολύπλοκα ενδύματα και στον άντρα από ένα τουλάχιστον κο-στούμι για κάθε περίσταση. Ενδυματολογικά εξομοιώθηκαν οι αριστοκράτες,που υποχωρούσαν από το ιστορικό προσκήνιο, με τους αστούς, που έπαιρναντη θέση τους, παράλληλα και αντίθετα προς την επιμονή των πρώτων να δια-τηρήσουν το μύθο τους και των άλλων να πλάσουν το δικό τους.

Τα λαϊκά στρώματα, μικροαστοί και εργάτες, ανθρώπινα ευάλωτοι, δέχτη-καν στην ένδυσή τους επιδράσεις από τα αστικά πρότυπα, στην προσπάθειάτους να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον47. Είναι ευνόητο ότι στάθηκε αδύ-


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·64

νατο να αναμετρηθούν με τους αστούς στον πλούτο και στην ποικιλία, πράγμαπου αποτέλεσε και πάλι κριτήριο διαβάθμισης στην κοινωνική κλίμακα.

Ιδιαίτερα η επαγγελματική απασχόληση των ατόμων, παράγοντας διαφορο-ποίησης των κοινωνικών ρόλων, προκάλεσε και νέες ενδυματολογικές παραλ-λαγές. Ποικιλόμορφες ποδιές και φόρμες συνδέθηκαν με την ιδιομορφία κυ-ρίως χειρωνακτικών εργασιών, εξυπηρετώντας καθαρά πρακτικούς σκοπούς(π.χ. η ποδιά του μπαλωματή και του κρεοπώλη ή η φόρμα του εργάτη και τουμεταλλωρύχου). Άλλες ενδυμασίες σημειοδοτούσαν, με την αυστηρή ομοιομορ-φία τους, επαγγέλματα ανώτερου, κυρίως πνευματικού, επιπέδου, όπως η τή-βεννος των δικαστών, των πανεπιστημιακών καθηγητών και των ακαδημαϊκών,η στολή των αξιωματικών ή τα άμφια των κληρικών. Το κλασικό κοστούμι τωνbusinessmen υιοθετήθηκε πλατιά ως επαγγελματικό ένδυμα σε εργασίες γραφεί-ου από ανώτερους και κατώτερους σε τίτλο και θέση υπαλλήλους48.

Στη νεοδημιούργητη αστική-βιομηχανική κοινωνία το ένδυμα συνδέθηκεμε τη μετάβαση από τη χειροποίητη στη μηχανική παραγωγή των υφασμάτωνσε πρώτη φάση, με την ανάπτυξη της κλωστοϋφαντουργίας, και των ενδυμά-των αργότερα, με την εφεύρεση και τη διάδοση της ραπτομηχανής49. Η απλο-ποίηση και η σταθεροποίηση της φόρμας των ενδυμάτων ευνόησαν τη μαζικήπαραγωγή των ίδιων μοντέλων.

Από το 19ο αιώνα η αντρική αμφίεση διαμορφώθηκε σε συγκεκριμένουςτύπους, που οι παραλλαγές τους, κάθε σεζόν, εξυπηρετούσαν κυρίως την κα-τανάλωση, την εμπορική ζωή και λιγότερο την ανάγκη για αισθητική ανανέω-ση. Το ίδιο παρατηρείται με τη γυναικεία αμφίεση μετά το 1910, γεγονός πουέδειξε άλλωστε την καθυστερημένη συμμετοχή της γυναίκας στη βιομηχανο-ποιημένη ζωή.

Η ενδυμασία των αγροτών μένοντας, όπως σημειώθηκε, στην παράδοση, άρ-χισε να διακρίνεται σαφώς από την αστική, που την εξουσίαζε η μόδα50. Η κα-τά περιοχές ιδιομορφία της συμβόλιζε ακριβώς την ταυτότητα της κοινότηταςκαι τις πολλαπλές σχέσεις και δεσμούς των μελών της προς αυτή και μέσα σεαυτή51.

Στον παραδοσιακό αγροτικό κόσμο η κοινότητα αποτελούσε το κέντρο· τοάτομο, ενταγμένο σ’ αυτή, δεν ήταν προσωπικά ελεύθερο να εκφράσει την ατο-


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·65

μικότητά του στο ένδυμα. Αντίθετα με αυτό έπρεπε να δείχνει την υπακοή τουστους άγραφους θεσμούς που όριζαν τη ζωή της κοινότητας και την ξεχώριζαναπό κάποια άλλη52. Το φύλο, η ηλικία, η κοινωνική κατάσταση, το επάγγελμα,η καθημερινότητα και οι γιορτές, οι επίσημες κοινωνικές ώρες –γέννηση, ενη-λικίωση, γάμος, θάνατος–, οι θρησκευτικές δοξασίες λειτουργούσαν ως καθο-ριστικοί συντελεστές μιας ενιαίας ενδυματολογικής συμπεριφοράς των μελώντης κοινότητας53.

Στις αρχαϊκές κοινωνίες η περιορισμένη τεχνολογία και η έλλειψη υλικώνπου να μετατρέπονται εύκολα σε ενδύματα χωρίς επίπονη διαδικασία, αποθάρ-ρυναν αντικειμενικά την ενδυματολογική ποικιλία, συντελώντας στη μορφολο-γική σταθερότητα και επανάληψη. Στις αγροτικές κοινωνίες η μορφολογικήαυτή στατικότητα ξεπεράστηκε με την ανάπτυξη της κατεργασίας των υλικώνσε νήματα, που εύκολα μετατρέπονταν σε ενδύματα54. Αλλά έμεινε και μέσα σταπλαίσια που καθορίστηκαν πιο πάνω.

Η αγροτική φορεσιά ωστόσο άρχισε να αντιγράφει, από μια εποχή κι ύστε-ρα, τις εναλλασσόμενες μόδες της ανώτερης τάξης των πόλεων στο παρελθόν,«επανάληψη και αργή ηχώ από πρωιμότερα ενδύματα του συρμού»55. Οι προ-σαρμογές αυτές του αγροτικού ενδύματος στη μόδα των πόλεων, δείγματα εξό-δου από τα στεγανά του πολιτισμικού χώρου, διαρκούσαν πολύ περισσότεροεξαιτίας της γεωγραφικής απομόνωσης του αγροτικού πληθυσμού, της πολιτι-στικής του καθυστέρησης και των συνειδητών προσπαθειών του να εκφραστούνέντονα οι αξίες του τόπου, της κοινότητας56. Πρόκειται για μια αξιοπρόσεχτηδιαλεκτική σχέση, που είναι σκόπιμο να μελετηθεί συστηματικότερα.

Η εκλογή των αστικών στοιχείων γινόταν κυρίως με γνώμονα τις κοινωνι-κές, πρακτικές κι αισθητικές ανάγκες των αγροτών και ήταν εμφανέστερη ανα-πόφευκτα στα ενδύματα των πλούσιων παρά των φτωχών57, στα αντρικά παράστα γυναικεία, στα γιορτινά παρά στα καθημερινά ενδύματα.

Οι άντρες είχαν περισσότερες ευκαιρίες να αντιγράψουν στοιχεία των αστι-κών κοστουμιών, γιατί έβγαιναν από τα όρια του κοινωνικού χώρου, επισκέ-πτονταν τακτικά τις πόλεις για εργασίες και για τις προμήθειες της οικογένειας.Οι ράφτες εξάλλου, που κατασκεύαζαν τις φορεσιές στα χωριά, ταξίδευαν συ-χνά σε αστικά κέντρα, ενημερώνονταν για τη μόδα που επικρατούσε κάθε φο-ρά και προσάρμοζαν τις καινούργιες ιδέες στα αντρικά ενδύματα (υπήρχε βέ-βαια και σημαντικός αριθμός πλούσιων χωρικών).


8512_ZAKYN£O™ 53 04-04-17 12:05 ™ÂÏ›‰·66

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ

(1864-1910)Συμβολή στη μελέτη της ιστορικότηταςκαι της κοινωνιολογίας του ενδύματος

Η Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου γεννήθηκε και μεγά-λωσε στα Γιάννενα. Σπούδασε με υποτροφία του ΙΚΥ στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τμήμα Μεσαιωνικών και Νεότερων Ελληνικών Σπουδών, 1978· Τμήμα Ιστορικών Σπουδών, 1980). Yπηρετεί ως Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολο-γίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Τα ερευνη-τικά της ενδιαφέροντα, το συγγραφικό και το δι-

δακτικό της έργο αφορούν κυρίως θέματα Ενδυματολογίας, Πα-ραδοσιακής Λαϊκής Τέχνης και Βιοτεχνίας.

Τίτλοι δημοσιευμάτων (αυτοτελώς και σε επιστημονικά περιο-δικά, πρακτικά συνεδρίων, συλλογικούς τόμους κ.λπ.): «Η λαϊκή ψάθινη καρέκλα στα Γιάννινα (1930-1980)» 1980· «Art Populaire», 1984· «Ένδυμα και διαφήμιση στη Ζάκυνθο κατά το χρονικό διά-στημα 1877-1911», 1986· «Κοινωνική διαστρωμάτωση στην ελ-ληνική κοινότητα. Αντικατοπτρισμοί στον υλικό πολιτισμό. Το παράδειγμα του ενδύματος», 1989· «Νόμοι και κανονιστικές δια-τάξεις για την πολυτέλεια και τις ενδυματολογικές δαπάνες στη Δυτική Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα και τους Νεότερους χρόνους», 1991· «Τα τσαρούχια και οι τσαρουχάδες στην Ήπειρο. Συμβολή στη μελέτη της λαϊκής υπόδησης», 1991· «Ο Κρυστάλλης ως πη-γή ενδυματολογικών ειδήσεων», 1993· «Χειρόγραφα Ενδυματο-λογικής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή Φοι-τητών (1964-1992)», 1994· «Χορός και ένδυμα. Παράδοση και αναπαράσταση», 1994· «Ο Χιονιαδίτης λαϊκός αγιογράφος Πολύ-καρπος Αναστ. Ζωγράφος (1874-1953)», 1996· «Επτανησιακά χειρόγραφα Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή Φοιτητών, 1964-1992. Οι ενδυματολογικές ειδήσεις από την Κέρ-κυρα», 1997· «Χειρόγραφα Λαογραφίας από Σπουδαστές της Ζω-σιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων (1966-1967). Αρ-χείο Καθηγητή Δημ. Σ. Λουκάτου», 1999· «Ένδυμα και διαφήμιση στην Κεφαλονιά στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Οι αγγελίες στο “Ζιζάνιον”», 2007/8· «Τα ηπειρώτικα κοσμήματα (Ιστορία-Λαογραφία)», 2008· «Η διαχρονική ανακύκληση των πτυχώσεων: ένα αξιοπρόσεκτο ενδυματολογικό φαινόμενο και μια πρόταση ερμηνείας του», 2009· «Ο Αλή Ντίνο και τα σχέδιά του. Η σκιαγράφηση μιας εποχής στην πόλη της Πρέβεζας», 2010· «Η ενδυματολογική έρευνα της Καρπάθου», 2014· «Παραδοσιακές φορεσιές της περιοχής της Κοζάνης στο Λαογραφικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων», 2014· «Η διδασκαλία και η έρευνα του ενδύματος στο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού: Οι εργασίες των φοιτητών στο Λαογραφικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Λ.Α.Π.Ι., 1964-2014)», 2014 κ.ά.

e-mail: [email protected]://users.uoi.gr/mvrelli/

Φωτογραφία εξωφύλλου : Η οικογένεια Κωνσταντίνου και Αλεξάνδρας Τουρκάκη από το χωριό Βανάτο Ζακύνθου (αρχές του 20ού αιώνα)

Το 1938 η γνωστή λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη ίδρυσε το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΠΙΤΙ ως οικοκυρική, βιοτεχνική και επαγ-γελματική σχολή. Η πενταετής φοίτηση στη σχολή αυτή επέ-τρεπε στις αποφοίτους της εποχής εκείνης όχι μόνο να εντα-χθούν ως ενεργά και παραγωγικά στοιχεία στην κοινωνία αλλά και να συντελέσουν στη διατήρηση και συνέχιση του γνήσιου, παραδοσιακού-λαϊκού πολιτισμού στη ζωή και την τέχνη.

Διατήρηση, συνέχιση και ανάδειξη, λοιπόν, της παράδοσης και του λαϊκού πολιτισμού, καθώς και άμεση, χρηστική εφαρ-μογή του μέσα από την υφαντική, τη μεταλλοπλαστική, την κεντητική, την αργυροχοΐα, την ξυλογλυπτική ήταν οι άξονες αναφοράς γύρω από τους οποίους για 44 χρόνια το ΕΛΛΗΝΙ-ΚΟ ΣΠΙΤΙ λειτούργησε και πρόσφερε τις υπηρεσίες του στον τόπο και ιδιαίτερα στην ελληνική ύπαιθρο.

Τον Απρίλιο του 2000 το Διοικητικό Συμβούλιο τροποποί-ησε το καταστατικό λειτουργίας του Ιδρύματος, το οποίο φέρει πλέον την επωνυμία ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ – ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΠΙΤΙ.

Η προσαρμογή αυτή αντικατοπτρίζει τόσο την πρόθεσή μας να συνεχιστεί η προσφορά στο χώρο της Λαογραφίας και του λαϊκού πολιτισμού, όσο και την πεποίθηση ότι πιστό στην πα-ράδοσή του το Ίδρυμα οφείλει να εργαστεί με γνώμονα τις απαιτήσεις και τις ανάγκες της εποχής.

Η διοργάνωση προγραμμάτων, σεμιναρίων και εργαστη-ρίων στους τομείς της Λαϊκής Τέχνης, η χορήγηση υποτρο-φιών και η στήριξη των παραδοσιακών επαγγελμάτων στην Ελλάδα και στην ομογένεια θα παραμείνουν οι βασικοί τομείς δραστηριοποίησής μας. Ταυτόχρονα, θα δοθεί ιδιαίτερη έμφα-ση στις εκδόσεις, αφενός με την υποστήριξη νέων ερευνητών, αφετέρου με την παρουσίαση του σε μεγάλο βαθμό αδημοσί-ευτου μέχρι σήμερα έργου της Αγγελικής Χατζημιχάλη.

ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ

ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ ΜΑ

ΡΙΝ

Α Β

ΡΕ

ΛΛ

Η-Ζ

ΑΧ

ΟΥ

Η Ε

ΝΔ

ΥΜ

ΑΣ

ΙΑ Σ

ΤΗ

ΖΑ

ΚΥ

ΝΘ

ΟΜ

ΕΤ

Α Τ

ΗΝ

ΕΝ

ΩΣ

Η(1

864-

1910

)[...] Το ένδυμα συνιστά το alter ego του ανθρώπου, περιέχει σχεδόν τα πάντα, όσα κάθε φορά είναι ο ίδιος. Εύλογα λοιπόν «η εξέλιξη των εν-δυμάτων συνδέθηκε πάντοτε στενά με την ιστορία και την κοινωνική ζωή ιδιαίτερα».

Αυτή τη δυνατότητα του κοστουμιού να εξωτερικεύει, να μεταδίδει, να αισθητοποιεί, κατά κάποιον τρόπο, το εσωτερικό περιεχόμενο μιας προ-σωπικότητας, [...] θέλησε να μελετήσει η κυρία Βρέλλη, μ’ ένα συγκε-κριμένο παράδειγμα. Όπως λέει η ίδια στην εισαγωγή της, η εργασία της «έχει ως σκοπό μια επισκόπηση του ερωτικού, κοινωνικού και αισθητι-κού υπόβαθρου των ενδυμάτων στην ιστορική τους εξέλιξη αφενός, και αφετέρου τον εντοπισμό αυτών των χαρακτήρων στη ζακυνθινή ενδυ-μασία (αστική και λαϊκή, γυναικεία και αντρική, καθημερινή, γιορτινή και του γάμου), [...] στην περίοδο 1864-1910».

[...] Έτσι η εργασία της κυρίας Βρέλλη είναι και ένα ιδεολογικό άλ-μπουμ, το οποίο, πίσω από τη γοητεία των χρωμάτων και των μορφών, της ποικιλίας και της πολυτέλειας των υφασμάτων, των στολιδιών και των στολισμών, κρύβει και δραματικές εντάσεις συγκρούσεων διάφορων στάσεων, τάσεων, φιλοδοξιών, συμφερόντων, ενδιαφερόντων. Το ένδυ-μα δεν «απεικονίζει» μόνο τον άνθρωπο, αλλά και τους ανθρώπους ως ομάδες [...].

ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΥ M.Γ. ΜΕΡΑΚΛΗ

Ιsbn: 978-960-566-793-1

Βοηθ. Κωδ. ΜηΧ/ΣηΣ: 6793

5420_015KP_ENDYMASIA_ZAK_CV.indd 1 25/02/2015 12:32 μ.μ.

Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ...

Documents

Transcript of Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ...