ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

ΣΤΙΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

ΤΟΥ MICHEL FOUCAULT ΚΑΙ ΤΟΥ ERNESTO LACLAU

ΚΥΡΑΝΝΑ ΖΑΡΑΛΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………………………...3

Α. ΤΟ ΜΕΤΑ-ΔΟΜΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ……………………………………………5

Ο δομισμός…5/ Ο μετα-δομισμός…9/ Η σχέση του δομισμού με τον μετα-δομισμό…

11/ Η εμφάνιση της θεωρίας του λόγου…14/ Η έννοια του λόγου και οι θεωρίες που

τη διαμόρφωσαν…16/ Κοινωνικός κονστρουξιονισμός…19/ Υποκείμενο και εξουσία

στον μετα-δομισμό…20

Β. ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΗ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ MICHEL

FOUCAULT…………………………………………………………………………25

Από την αρχαιολογία στη γενεαλογία…25/ Η παραγωγική εξουσία…29/ Από την

κυρίαρχη εξουσία στις σχέσεις εξουσίας…31/ Καταστάσεις κυριαρχίας και

ελευθερία…36/ Σύγκρουση και αντίσταση στην εξουσία…38/ Το υποκείμενο στον

Foucault…40/ Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας: Η Δίψα της Γνώσης…43/ Βιο-

εξουσία…46/ Εξουσία / Γνώση…47/ Εξουσία και αλήθεια…49

Γ. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ, ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΥ ERNESTO LACLAU…………………………….52

Από τη συνάρθρωση στην εξάρθρωση…52/ Ο Laclau για την ιδεολογία…54/ Οι

κύριες έννοιες της θεωρίας του λόγου…56/ Συνάρθρωση ή λόγος και πεδίο

ρηματικότητας…58/ Ενδεχομενικότητα, κομβικά σημεία, καθήλωση νοήματος και

κενά σημαίνοντα…60/ Ανταγωνισμοί, εξάρθρωση, ηγεμονία και εξουσία…63/

2

Υποκειμενικές θέσεις, πολιτικό υποκείμενο και υποκείμενο της έλλειψης…69/ Το

κοινωνικό και το πολιτικό: ποιο έχει προτεραιότητα;…73

Δ. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΩΝ MICHEL FOUCAULT

ΚΑΙ ERNESTO LACLAU…………………………………………………………75

Ο λόγος στις θεωρίες του Foucault και του Laclau…75/ Σχετικά με την ιδεολογία…

79/ Η πανταχού παρούσα εξουσία…82/ Το αποκεντρωμένο υποκείμενο…85

ΕΠΙΛΟΓΟΣ…………………………………………………………………………88

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………90

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τις θεωρίες του λόγου του Michel

Foucault και του Ernesto Laclau. Κάθε μια από τις δύο προσεγγίσεις του λόγου

διακρίνεται από μια σειρά διαφορετικών φιλοσοφικών και θεωρητικών αρχών και

διαφορετικών ερμηνειών της έννοιας του λόγου, του υποκειμένου και της εξουσίας,

της κοινωνίας και της πολιτικής. Αυτές οι διαφορές συνεπάγονται και διαφορετικά

αντικείμενα εξέτασης και ανάλυσης, στόχους και μεθόδους.

Ειδικότερα, το ενδιαφέρον μας θα περιστραφεί γύρω από την εξέταση και την

ανάλυση των σχέσεων εξουσίας και του υποκειμένου στον Foucault και των εννοιών

του ανταγωνισμού, της ηγεμονίας και των υποκειμενικών θέσεων στον Laclau. Ως

τελικός μας στόχος ορίζεται ο εντοπισμός και κριτικός σχολιασμός των σημείων

σύγκλισης και απόκλισης, τομής και διαφοράς των δύο θεωριών του λόγου.

Τα θεωρητικά εγχειρήματα του γάλλου και του αργεντινού στοχαστή

αναπτύσσονται μέσα στο ρεύμα του μετα-δομισμού, αντλώντας και γονιμοποιώντας

στοιχεία από τον κοινωνικό κονστρουξιονισμό, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση μιας

ξεχωριστής θεωρίας του λόγου από τον κάθε θεωρητικό. Για τον μεν Foucault αυτό

συντελείται μέσα από την αντίθεσή του προς τον δομισμό, την έννοια της κυρίαρχης

εξουσίας και το ουσιακό υποκείμενο του Διαφωτισμού, για τον δε Laclau σε

αντιδιαστολή με τις βασικές αρχές του μαρξισμού. Σκοπός του πρώτου κεφαλαίου

είναι η περιγραφή αυτού του γενικότερου πλαισίου μέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν

οι θεωρίες του λόγου του Foucault και του Laclau.

Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται μια γνωριμία με το γενεαλογικό έργο του

Foucault. Εξηγούμε ότι με τον μετα-δομιστή θεωρητικό επιτυγχάνεται μια τομή στην

εννοιολόγηση της έννοιας της εξουσίας. Δηλαδή, την εγκατάλειψη της επικρατούσας

μέχρι και τα χρόνια του σύλληψης της εξουσίας ως κυρίαρχης και τη διαδοχή της από

μια θεωρία των σχέσεων εξουσίας που εντυπώνεται και στη διαμόρφωση του

σύγχρονου υποκειμένου. Για την παρουσίαση των κεντρικών ιδεών του βασιστήκαμε

4

κυρίως στο έργο του Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1976) και σε ένα σύνολο

κειμένων, διαλέξεων και συνεντεύξεων του ίδιου.

Το τρίτο κεφάλαιο ανήκει στη σκιαγράφηση των βασικών εννοιών της

θεωρίας του λόγου του Laclau. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στις έννοιες της

συνάρθρωσης, της εξάρθρωσης, των ανταγωνιστικών σχέσεων και της ηγεμονίας και

στην επέκταση και εφαρμογή τους στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Κεντρική θέση

στη μετα-μαρξιστική θεωρία του κατέχει και η σύλληψη των υποκειμενικών θέσεων

και του υποκειμένου της έλλειψης σε αντίθεση προς το ενοποιημένο υποκείμενο της

νεωτερικότητας. Πρωτογενείς πηγές για την επεξεργασία αυτών των στοιχείων

αποτέλεσαν τα έργα Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία (1977),

Hegemony and Socialist Strategy. Towards a Radical Democratic Politics (1985), που

συγγράφει με τη σύντροφό του Chantal Mouffe, Για την Επανάσταση της Εποχής μας

(1990) και Emancipation(s) (1996), καθώς και άρθρα και συνεντεύξεις του ίδιου και

της Mouffe.

Τέλος, σε ένα ξεχωριστό τέταρτο κεφάλαιο αναδεικνύουμε συγκριτικά τις

ομοιότητες και τις διαφορές αυτών των δύο θεωριών του λόγου που μας εισήγαγαν σε

μια διαφορετική αντιμετώπιση του ατόμου, του κόσμου και της πολιτικής. Πιο

συγκεκριμένα, θα εξετάσουμε τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης των απόψεων του

Foucault και του Laclau πάνω στη θεωρία του λόγου, στο θέμα της ιδεολογίας και

στα ζητήματα της εξουσίας και του σύγχρονου υποκειμένου.

5

Α. ΤΟ ΜΕΤΑ-ΔΟΜΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ο δομισμός

Ο Michel Foucault και ο Ernesto Laclau, οι δύο πολιτικοί θεωρητικοί που

εξετάζονται στην παρούσα εργασία, ακολούθησαν και συνδιαμόρφωσαν εκείνο το

θεωρητικό ρεύμα του μετα-μοντερνισμού που ονομάστηκε μετα-δομισμός. Σε αυτό το

πρώτο κεφάλαιο στόχος μας είναι να παρουσιάσουμε το πλαίσιο εμφάνισης,

ανάπτυξης και εξέλιξης του μετα-δομισμού. Όμως, για να είμαστε περισσότερο

σαφείς και ακριβείς σε αυτήν μας την προσπάθεια πρώτα απ’ όλα κρίνουμε

απαραίτητο να περιγράψουμε τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά στοιχεία που

συνθέτουν το προφίλ του δομισμού. Κι αυτό γιατί ο μετα-δομισμός, εκτός του ότι

έπεται του δομισμού, όπως καταλαβαίνουμε και από την ονομασία του, αντιτίθεται

και στις βασικές του αρχές.

Ο δομισμός πρωτοεμφανίζεται ως θεωρητική παράδοση στη Γαλλία τις

δεκαετίες του 1950 – 1970 και ασκεί μεγάλη επίδραση σε διαφορετικούς

επιστημονικούς κλάδους, όπως η φιλοσοφία, η κοινωνική θεωρία, η γλωσσολογία, η

λογοτεχνική κριτική, η πολιτισμική ανάλυση, η ψυχανάλυση και άλλους. Σύμφωνα με

την άποψη του Ian Craib στη Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον

Χάμπερμας, «οποιοσδήποτε γενικός ορισμός του δομισμού είναι δυστυχώς αδύνατος,

αν μη τι άλλο επειδή πρόκειται για ευρύτατη θεωρητική παράδοση [...]».1 Βασική

θεωρητική μονάδα επεξεργασίας της δομιστικής παράδοσης είναι η έννοια της δομής

που συνίσταται σε «[…] εκείνα τα αφηρημένα πλέγματα αντικειμενικών σχέσεων τα

οποία η θεωρητική παράδοση του δομισμού επιχειρεί να απομονώσει και να

αναδείξει σε καθοριστικούς παράγοντες της κοινωνικής ζωής».2

Ιδρυτής του δομισμού υπήρξε ο Ελβετός γλωσσολόγος Ferdinand de Saussure.

Η δομιστική θεωρία στηρίζεται στους κεντρικούς ισχυρισμούς ότι η γλώσσα αποτελεί

1 Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, Μετάφραση Μαριάννα

Τζιαντζή – Παντελής Λέκκας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σ. 255.2 Στο ίδιο, σ. 253.

6

μια συστηματική δομή, «[…] ένα σύστημα σημείων που εκφράζουν ιδέες […]».3

Όμως το νόημα δεν προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο που περιγράφει η γλώσσα,

αλλά από το ίδιο το σύστημα της γλώσσας. Το νόημα είναι δυνατό για το λόγο του ότι

πηγάζει από ένα σύστημα το οποίο προϋπάρχει της πράξης της ομιλίας. Έτσι, η δομή

αναφέρεται στο σύνολο των σχέσεων ενός γλωσσολογικού συστήματος, στο

εσωτερικό του οποίου καθίσταται δυνατή η γλωσσική πράξη.4

Σύμφωνα με μια ταξινόμηση του Saussure που περιγράφεται στο έργο του

Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας (1916), η γλώσσα έχει δύο διαστάσεις. Από τη μια

πλευρά υπάρχει η συγχρονική, στατική διάσταση, κατά την οποία η γλώσσα και οι

τύποι της αποτελούν ένα λειτουργικό σύνολο που παρατηρούμε σε ένα συγκεκριμένο

σημείο μέσα στο χρόνο. «Αν, με λίγα λόγια, μιλάμε για νόμο στη συγχρονία, μιλάμε

με την έννοια της τακτοποίησης, της αρχής της κανονικότητας».5 Από την άλλη

έχουμε τη διαχρονική, ιστορική διάσταση, στην οποία τα στοιχεία της γλώσσας

υφίστανται μεταβολές κατά την εναλλαγή των ιστορικών περιόδων. Αν και αυτοί οι

δύο τρόποι ερμηνείας της γλώσσας συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον, τον Saussure

ενδιαφέρει περισσότερο η συγχρονική διάσταση, διότι όπως λέει και ο ίδιος: «[…] τα

διαχρονικά γεγονότα έχουν ένα χαρακτήρα συμπτωματικό και ιδιόμορφο».6 Η

γλώσσα έχει, ασφαλώς, ιστορία, αλλά είναι αποκλειστικά και μόνο εμπειρική και

αδυνατεί να συνδεθεί με τους γενικεύσιμους κανόνες του γλωσσικού συστήματος που

μπορεί, το ίδιο καλά με την ιστορία, να αποτελεί το αντικείμενο μιας επιστήμης, όπως

αυτή της γλωσσολογίας.7

3 Saussure Ferdinand de, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, Μετάφραση – Σχόλια – Προλογικό

Σημείωμα Αποστολόπουλος Φ. Δ. , εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1979, σ. 45.4 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction» στο Finlayson Alan, Valentine Jeremy

(επιμέλεια), Politics and Post-structuralism: An Introduction, Edinburgh University Press, Εδιμβούργο

2002, σ. 8.5 Saussure Ferdinand de, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π. , σ. 129.6 Στο ίδιο, σ. 129.7 Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction» στο Untying the text: A Post-

structuralist Reader, Routledge, Βοστώνη 1987, σ. 2, Finlayson Alan and Valentine Jeremy,

«Introduction», ό. π. , σ. 8 και Lyons John, Εισαγωγή στη γλωσσολογία, Mετάφραση Μ. Αραποπούλου

– Μ. Βραχιονίδου – Αργ. Αρχάκης – Αικ. Καρρά, Πατάκης, Αθήνα 2002, σσ. 241 – 242.7

Επιπλέον, ο Saussure έκανε και μια δεύτερη επάλληλη διάκριση, αυτή της

γλώσσας (langue) από την ομιλία (parole), του γλωσσικού συστήματος από τη

γλωσσική συμπεριφορά. Η γλώσσα είναι το σύστημα κάθε συγκεκριμένης γλώσσας

με τους κοινωνικούς τις κώδικες, τους κανόνες και τις νόρμες που δίνουν νόημα στις

κοινωνικές μας επικοινωνίες. Είναι καθορισμένη κι αναλλοίωτη. Η ομιλία, από την

άλλη, είναι η πράξη της χρήσης του συστήματος αυτού, όπως εκτελείται από έναν

συγκεκριμένο ομιλητή σε μία συγκεκριμένη περίσταση. Η ομιλία στηρίζεται πάντοτε

στη γλώσσα, διότι αυτό που καθιστά δυνατή τη διατύπωση συγκεκριμένων

προτάσεων κατά τον δομισμό είναι η δομή της γλώσσας.8 Όμως η χρήση της ομιλίας

είναι τυχαία και αυθαίρετη και ανίκανη να μας φανερώσει ο,τιδήποτε για τη δομή και

τη γλώσσα. «Χωρίζοντας τη γλώσσα από την ομιλία, χωρίζουμε ταυτόχρονα 1) ό, τι

είναι κοινωνικό απ’ ό, τι είναι ατομικό, 2) ό, τι είναι ουσιαστικό απ’ ό, τι είναι

δευτερεύον και λίγο πολύ συμπτωματικό».9 Κατά τον Saussure, το αντικείμενο της

γλωσσολογίας πρέπει να είναι η συγχρονική ανάλυση της γλώσσας10, ενώ η ομιλία δεν

μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, γιατί είναι ακανόνιστη και

παραμορφωμένη από τα λάθη των ανθρώπων.

Αλλά από τι αποτελείται όλο αυτό το γλωσσικό σύστημα; Η βασική μονάδα

του, θα απαντήσει ο Saussure, είναι το γλωσσικό σημείο (signe). Η γλώσσα φτιάχνεται

από τα σημεία, τα οποία δεν είναι άλλα παρά οι ήχοι που παράγονται όταν

αρθρώνουμε μια λέξη ή τα γράμματα που ενώνονται στον γραπτό λόγο για να

σχηματίσουν λέξεις και έπειτα προτάσεις. Αλλά το ίδιο το σημείο είναι το

αποτέλεσμα του συνδυασμού δύο στοιχείων11: του σημαίνοντος (le signifiant), της

υλικής πλευράς του σημείου, δηλαδή τη λεκτικής ή γραπτής μορφής του ή αλλιώς της

ακουστικής εικόνας12 του, και του σημαινόμενου (le signifie), δηλαδή του

περιεχομένου, της ιδέας με την οποία συνδέεται το σημαίνον. Ο Saussure τόνισε ότι

το σημείο είναι τόσο ασαφές όσο και η σύνδεση λέξης και αντικειμένου. Η σύνδεση,

δηλαδή, ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο, δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε

8 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, Sage

Publications, Λονδίνο 2002, ό. π. , σ. 10 και Lyons John, Εισαγωγή στη γλωσσολογία, ό. π. , σσ. 245.9 Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π. , σ. 43.10 Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction», ό. π. , σ. 2.11 Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π. , σ. 101.12 Στο ίδιο, σ. 100.

8

φυσική ούτε έρχεται σε απευθείας αναφορά με την πραγματικότητα. Είναι, κατά τον

γνωστό χαρακτηρισμό του Saussure, αυθαίρετη13, που σημαίνει ότι ο λόγος που μια

λέξη διατηρεί την ίδια σημασία στο πέρασμα του χρόνου και γίνεται κατανοητή από

όλους μας δεν οφείλεται σε καμία εγγενή σχέση μεταξύ της λέξης και του

αντικειμένου. Σχετίζεται με τη δομή και τη συμβατικότητα της χρήσης της μέσα στην

κοινωνία.14 Δηλαδή, το γλωσσικό σημείο λαμβάνει κάποιο ουσιαστικό νόημα μόνο

εντός του συστήματος, ως αποτέλεσμα της διαφοροποίησής του από τα άλλα

γλωσσικά σημεία. Έτσι, για τον Saussure, η γλώσσα είναι μορφή κι όχι ουσία.15 Είναι

ένα σύστημα που δομείται από αυθαιρεσία και άρνηση ή διαφορά, που σημαίνει ότι το

νόημα μπορεί να λειτουργήσει επακριβώς εξαιτίας του διαχωρισμού του από ένα

άλλο νόημα.16

Επεκτείνοντας αυτές τις παρατηρήσεις από τη γλώσσα στην κοινωνία

διαπιστώνουμε ότι η θεωρητική ακεραιότητα του δομισμού βασίζεται στην

αμετάβλητη ύπαρξη του αντικειμένου του, δηλαδή της δομής, που τακτοποιεί τα

πράγματα στη θέση τους έτσι ώστε να ταιριάζουν μεταξύ τους. Επίσης, βασίζεται

στην ικανότητα του συμβολικού γλωσσικού συστήματος να καθορίζει το νόημα και

την οργάνωση και συγκρότηση της κοινωνίας. Η γλώσσα και η κοινωνία, επομένως,

βρίσκονται από την ουσία τους σε τάξη και οι πράξεις των ατόμων καθορίζονται

απόλυτα από τις κοινωνικές δομές.17 Ο Saussure αναγνωρίζει, βέβαια, ότι τα

13 Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π. , σσ. 101 – 102.14 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σσ. 8 – 9 και Phillips Louise, Jorgensen

W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σσ. 9 – 10.15 Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π. , σ. 161.16 Για να υποστηρίξει αυτό το επιχείρημα, ο Saussure χρησιμοποιεί το διάσημο παράδειγμα του

παιχνιδιού του σκακιού, κατά το οποίο ένα πιόνι, για παράδειγμα ο βασιλιάς, δεν έχει καμία αξία εκτός

του σκακιστικού ταμπλό, εκτός του παιχνιδιού και των κανόνων του. Λαμβάνει το νόημα του από τη

στιγμή που τοποθετείται στην κατάλληλη θέση πάνω στο ταμπλό και έρχεται σε επαφή με τα υπόλοιπα

πιόνια. Ακόμη και να χαθεί κάποιο πιόνι, μπορούμε να το αντικαταστήσουμε με ένα οποιοδήποτε

αντικείμενο και παρόλα αυτά να μην χάσει την αξία και το ρόλο του στο παιχνίδι. Αυτό το παράδειγμα

απεικονίζει τις σχέσεις διαφοράς μέσα σε ένα σημειακό σύστημα. Βλ. Smith Anna Marie, Laclau and

Mouffe. The radical Democratic Imaginary, Routledge, Λονδίνο 1998, σ. 86.17 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σ. 11 και Craib Ian, Σύγχρονη

κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π. , σ. 252.9

πράγματα υφίστανται αλλαγές και μετατροπές, αλλά υποστηρίζει ότι και αυτές

συμβαίνουν πάντα μέσα στη δομή που συνεχίζει να παραμένει σταθερή.18

Ο μετα-δομισμός κάνει την εμφάνισή του μέσα από την αμφισβήτηση και

απόρριψη αυτής ακριβώς της εκ των προτέρων προϋπόθεσης της δομής. Στη συνέχεια

αυτού του κεφαλαίου, αφού περιγράψουμε τα γενικά χαρακτηριστικά του μετα-

δομισμού, θα παραθέσουμε τα σημεία σύγκλισης και απόκλισής του από τη δομιστική

θεωρία.

Ο μετα-δομισμός

«Ο μετα-δομισμός θεωρούνταν πάντα μια ευρύχωρη εκκλησία, ένας

χαρακτηρισμός που καλύπτει μια ποικιλία από πνευματικές τάσεις, που

διακυμαίνονται από τη φουκωική ανάλυση των ρηματικών σχηματισμών μέχρι τη

λακανική ψυχανάλυση, την αποδόμηση του Derrida και τη σημειολογία του

Barthes»19, σημειώνει ο Ernesto Laclau στον πρόλογο της συλλογικής έκδοσης

Discourse Theory and Political Analysis. Identities, Hegemonies and Social Change.

Από την παραπάνω φράση καταλαβαίνουμε ότι ο μετα-δομισμός δεν είναι ένα

ξεχωριστό και ενιαίο σώμα σκέψης. Οι μελετητές του συχνά τον χαρακτηρίζουν ως

όρο – ομπρέλα, δηλαδή ως έναν γενικό και περιγραφικό όρο που αναφέρεται σε ένα

σύνολο από διαφορετικά θέματα, τάσεις, μεθόδους και εφαρμογές. Εξάλλου, ένας

μετα-δομιστής θα υποστήριζε ότι το να πασχίζουμε να ορίσουμε με απόλυτη ακρίβεια

αυτόν τον όρο είναι μια κίνηση, που όπως θα δούμε και στη συνέχεια της εργασίας,

αντιβαίνει στις ίδιες τις αρχές του μετα-δομισμού, καθότι η ποικιλομορφία και η

ενδεχομενικότητα αποτελούν μέρος της παραγωγικής του φύσης.20

18 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σ. 11.

19 Laclau Ernesto, «Foreword» στο Howarth David, Norval J. Aletta, Stavrakakis Yannis (επιμέλεια),

Discourse Theory and Political Analysis. Identities, hegemonies and social change, Manchester

University Press, Μάντσεστερ 2000, σ. x.

20 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction» ό. π. , σσ. 1 – 2, Williams Caroline, «The

subject and subjectivity» στο Finlayson Alan, Valentine Jeremy (επιμέλεια), Politics and Post-

structuralism: An Introduction, ό. π. , σ. 25 και Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An

Introduction», ό. π. , σ. 6.10

Οι έρευνες που έχουν προκύψει από το εσωτερικό του μετα-δομισμού έχουν

υποστηρίξει ένα πλήθος από διαφορετικά πεδία και κλάδους των ανθρωπιστικών

επιστημών, όπως για παράδειγμα τη θεωρία του κινηματογράφου και τις πολιτισμικές

σπουδές.21 Αυτοί οι τομείς των επιστημών έχουν ως αφετηρία τους τη γλωσσολογία

του Ferdinand de Saussure με την έννοια ότι επιχειρούν να ασκήσουν κριτική στην

έννοια του σημείου που κατέχει κεντρική θέση στη σωσσυριανή γλωσσολογική

θεωρία, όπως περιγράφηκε και στο προηγούμενο υποκεφάλαιο. Βασικοί εκπρόσωποι

του μετα-δομισμού υπήρξαν ο Jacques Lacan στην ψυχανάλυση, ο Michel Foucault

στην ιστορία των ιδεών και ο Jacques Derrida στη φιλοσοφία.22

Παρόλο που ο μετα-δομισμός είναι μια πολύ ευρεία και ασαφής ταμπέλα, θα

μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία ή

επαναλαμβανόμενα μοτίβα, όπως το ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τον λόγο

(discourse), την ανάπτυξη ενός διαλόγου πάνω στην εξουσία, την παραδοχή του

σχετικού χαρακτήρα όλων των ολοτήτων και μια τάση αποκέντρωσης του

ανθρώπινου υποκειμένου. Σε αντίθεση με την κλειστή δομή που παρουσιάζει ο

δομισμός, ο μετα-δομισμός υποστηρίζει την ανοιχτή δομή της γλώσσας και

προεκτείνει αυτήν την οπτική στην περιοχή της πολιτικής, εξετάζοντας το σύγχρονο

υποκείμενο και τις νεότερες μορφές εξουσίας.23

Μελετητές του μετα-δομισμού, όπως ο Robert Young, οι Alan Finlayson και

Jeremy Valentine και ο David Howarth, υποστήριξαν ότι αυτό το θεωρητικό ρεύμα

αναδύθηκε μέσα από μια σειρά ερωτημάτων που απευθύνονταν στη δομιστική

περιγραφή και εξήγηση της γλώσσας που αναπτύχθηκε από τον Saussure και τους

οπαδούς του, οι οποίοι μετέπειτα επεδίωξαν να την γενικεύσουν σε ένα μοντέλο

ανάλυσης της δομής της κοινωνίας και του πολιτισμού στο σύνολό του.24 Προτείνουν,

λοιπόν, την εξέτασή του σε αντιπαραβολή με τον δομισμό, καθώς ισχύουν δύο

πράγματα: από τη μια πλευρά ο μετα-δομισμός εξετάζει και ελέγχει τις μεθόδους και

21 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σ. 222 Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction», ό. π. , σ. 1 και Craib Ian, Σύγχρονη

κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π. , σ. 257.

23 Clegg R. Stewart, Frameworks of Power, Sage Publications, Λονδίνο 1990, σ. 150– 151 και

Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σ. 8.24 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σ. 8.

11

τις υποθέσεις του δομισμού και από την άλλη αναπτύσσει τη θεωρία του

ακολουθώντας εκείνα τα στοιχεία που υπονόμευσαν τελικά τη σταθερότητα και την

εγκυρότητα της δομιστικής παράδοσης.25

Η σχέση του δομισμού με τον μετα-δομισμό

Κοινός τόπος στη δομιστική και τη μετα-δομιστική θεωρία της γλώσσας

αποτελεί η θέση ότι η γλώσσα είναι αυτή που δημιουργεί τις παραστάσεις της

πραγματικότητας και τα όριά της. Δηλαδή, δεν αντανακλά απλώς την

πραγματικότητα, αλλά συμβάλλει και στη συγκρότησή της. Η πραγματικότητα, τα

φυσικά αντικείμενα και οι παραστάσεις βεβαίως και είναι υπαρκτά, αλλά

προσλαμβάνουν το νόημά τους αποκλειστικά μέσα από τον λόγο.26 Ο Laclau

σχολιάζει στο Emancipations «ότι δεν υπάρχει καμία αλήθεια ούτε αξία που να είναι

ανεξάρτητη από το πλαίσιο (context), ότι η εγκυρότητα κάθε δήλωσης καθορίζεται

μόνο μέσα στο πλαίσιο».27 Έτσι, λοιπόν, η γλώσσα είναι μια μηχανή που παράγει και

συγκροτεί τον κοινωνικό κόσμο, τις κοινωνικές ταυτότητες και τις κοινωνικές

σχέσεις μέσω κάποιων ρηματικών πρακτικών, όπως είναι ο όρος που χρησιμοποιούν

οι μετα-δομιστές. Ανάμεσα σε αυτές τις ρηματικές πρακτικές συμπεριλαμβάνονται οι

πράξεις ομιλίας, τα κείμενα, η διαδικασία της συγγραφής, η επιχειρηματολογία και η

αναπαράσταση γενικότερα.28

Εντούτοις, η διαφορά ανάμεσα στον δομισμό και τον μετα-δομισμό

εντοπίζεται στις αλλαγές και την αναπαραγωγή της κοινωνικής πραγματικότητας και

των κοινωνικών ταυτοτήτων, οι οποίες συντελούνται εξαιτίας των συγκρούσεων για

την εξουσία που συμβαίνουν στο επίπεδο του λόγου και ανάμεσα στις κατηγορίες των

ρηματικών πρακτικών. Και αυτό διότι οι ταυτότητες δεν είναι κάτι φυσικό και

εγγενές σε έναν άνθρωπο, δεν είναι δεδομένο εκ των προτέρων, αλλά αντιμετωπίζεται

από τους μετα-δομιστές ως κάτι ενδεχομενικό που βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη.29

Επίσης, κατά τη μετα-δομιστική θεωρία δεν υπάρχει ορθολογικό, ενοποιημένο

25 Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction», ό. π. , σ. 1.26 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό.π. , σσ. 8 – 9.27 Laclau Ernesto, Emancipations, Verso, Λονδίνο 2007, σσ. 51 – 52.28 Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό.π. , σ. 151.29 Στο ίδιο, σ. 151.

12

ανθρώπινο ον ενώ κάθε ταυτότητα μπορεί να οριστεί μόνο σε σχέση με κάποια άλλη

ταυτότητα.

Έτσι, ο μετα-δομισμός έρχεται να επιλύσει ένα από τα παραδοσιακά

προβλήματα του δομισμού, το πρόβλημα της αλλαγής.30 Δέχεται την ιδέα του

δομισμού ότι το νόημα των σημείων καθορίζεται από τις εσωτερικές σχέσεις του

δικτύου των σημείων κι όχι από τη σχέση μεταξύ σημείων και πραγματικότητας.

Όμως, δεν μπορεί να δεχτεί ότι οι θέσεις που καταλαμβάνουν τα σημεία είναι τόσο

σαφείς και σταθερές, όπως συμβαίνει στη θεωρία του δομισμού. Αντίθετα,

ισχυρίζεται ότι τα σημεία αυτά μπορούν να αλλάζουν ανάλογα με το περιβάλλον στο

οποίο βρίσκονται.31 Δηλαδή, οι λέξεις δεν είναι απόλυτα καθορισμένες και δεν έχουν

μία ή περισσότερες οριστικές σημασίες.

Ένας από τους κυριότερους στόχους του μετα-δομισμού, λοιπόν, είναι να

πλήξει την ενότητα της συμβολικής τάξης που περιγράψαμε στο προηγούμενο

υποκεφάλαιο, τη σχέση δηλαδή της γλώσσας με την ομιλία32. Πιστεύει ότι η δομή

δημιουργείται, αναπαράγεται και αλλάζει μέσα από τις συγκεκριμένες χρήσεις της

γλώσσας, δηλαδή μέσα από την ομιλία. Στις διάφορες περιστάσεις ομιλίας τα άτομα

βασίζονται πρώτα απ’ όλα στη δομή, διότι διαφορετικά η ομιλία θα ήταν ακατανόητη,

αλλά μπορούν να υπερβούν τη δομή αυτή και να νοηματοδοτήσουν τα σημεία με

διαφορετικούς τρόπους.33 Η καινοτομία, λοιπόν, του μετα-δομισμού έγκειται στο

γεγονός ότι αμφισβητεί τον απόλυτο καθορισμό και την παγίωση της δομής, δίνοντας

ενεργητικό ρόλο στην ομιλία των ανθρώπων.

Προχωρώντας το παραπάνω επιχείρημα, οι μετα-δομιστές εντοπίζουν την

αδυναμία του δομισμού στο ζήτημα της δράσης των ατόμων34, σχολιάζοντας ότι οι

πράξεις τους μπορούν απλώς να επηρεάζονται από τις κοινωνικές δομές συνεχίζοντας

να είναι αυθύπαρκτες. Αυτό που κάνει ο δομισμός είναι να επικεντρώνεται στις

παγιωμένες δομές με αποτέλεσμα να μην μπορεί να εξηγήσει την αλλαγή. Αντίθετα, ο

30 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 11.31 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σσ. 11 – 12, 14 – 15.32 Στο ίδιο, σσ. 11 – 12.33 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σσ. 11 – 12, 14 – 15.34 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 11.

13

μετα-δομισμός υποστηρίζει μεν ότι οι δομές υπάρχουν, αλλά είναι πάντα προσωρινές

και έχουν τη δυνατότητα της μεταβολής.

Η σχέση γλώσσας και ομιλίας, που σχολιάστηκε στα αμέσως προηγούμενα,

μεταφράζεται στην κοινωνική θεωρία σε σχέση δομής και δρώντος υποκειμένου. Με

ανάλογο τρόπο, ο μετα-δομισμός αρνείται να αντιμετωπίσει τις δομές και τα δρώντα

υποκείμενα ως σταθερές και στατικές, κλειστές και περιορισμένες, απόλυτες και

αναλλοίωτες ενότητες και ταυτόχρονα αρνείται τον οριστικό καθορισμό του ενός από

το άλλο.35 Αυτό που κατέχει, λοιπόν, κεντρική θέση στο μετα-δομισμό είναι η

ανολοκλήρωτη φύση της δομής και των υποκειμένων.

Η συνολική επίδραση του μετα-δομισμού εντοπίζεται στο γεγονός της

αποσταθεροποίησης όλων των δεδομένων και κλειστών ενοτήτων, είτε πρόκειται για

δομές είτε για σημεία, για υποκείμενα ή επιστημονικούς λόγους (discourses). Μεγάλη

έμφαση δίνεται από τους μετα-δομιστές στο παιχνίδι του νοήματος στο εσωτερικό

των αποκεντρωμένων δομών, γεγονός που οδηγεί στην εμφάνιση της ιδέας του λόγου

(discourse) και στη θεωρητική επεξεργασία της.36

Η εμφάνιση της θεωρίας του λόγου

Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα έχει επιτευχθεί στο χώρο της θεωρίας

μια συνάντηση ανάμεσα στο λόγο (discourse) και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ο

ακριβής ορισμός του όρου λόγος δεν είναι συχνά δυνατός, καθώς η σημασία του είναι

αρκετά ασαφής.37 Οι Louise Phillips και Marianne W. Jorgensen, στην προσπάθειά

τους να προσεγγίσουν την έννοια αυτή, θα πουν πώς συνιστά «τον ιδιαίτερο τρόπο να

μιλάει κανείς για τον κόσμο (ή για μια διάσταση του κόσμου) και να κατανοεί τον

κόσμο (ή μια διάστασή του) ».38 Επεκτείνοντας αυτόν τον ορισμό προσθέτουν ότι η

ομιλία των ανθρώπων οργανώνεται γύρω από διαφορετικά γλωσσικά συστήματα ή

35 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π. , σσ. 11 – 12, 14 – 15 και Phillips Louise,

Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 11.

36 Torfing Jacob, New Theories of Discourse. Laclau, Mouffe, Žižek, Blackwell Publishers, Οξφόρδη

1999, σσ. 4, 55.37 Λίποβατς Θάνος, Δεμερτζής Νίκος, Δοκίμιο για την Ιδεολογία. Ένας Διάλογος της Κοινωνικής

θεωρίας με την Ψυχανάλυση, ό. π. , σσ. 70 – 71.38 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 1.

14

λόγους, καθώς αυτοί συμμετέχουν σε διάφορους τομείς της καθημερινής ζωής.

Υπάρχει, λοιπόν, ο πολιτικός λόγος, ο ιατρικός και άλλοι και έτσι, μέσα σε αυτό το

πλαίσιο, αναπτύχθηκαν διαφορετικές θεωρίες και μέθοδοι ανάλυσης λόγου.39

Παρόλο που η έννοια του λόγου προέρχεται από επιστημονικούς κλάδους

όπως η γλωσσολογία και η σημειωτική, με την ανάλυση του λόγου ασχολήθηκε

πλήθος τομέων των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, όπως η θεωρία της

λογοτεχνίας, η ανθρωπολογία, η ιστορία, η κοινωνιολογία, η ψυχανάλυση και η

κοινωνική ψυχολογία, οι πολιτισμικές και έμφυλες σπουδές, η πολιτική επιστήμη, η

πολιτική θεωρία και οι διεθνείς σχέσεις. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το θεωρητικό

ενδιαφέρον στρέφεται ολοένα και περισσότερο στη θεωρία του λόγου, η οποία

καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνικής επιστήμης.

Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχει μια γενικότερη δυσαρέσκεια από τις θετικιστικές

προσεγγίσεις του κυρίαρχου ρεύματος της κοινωνικής επιστήμης που οδηγεί στη

σταδιακή αποδυνάμωση της κυριαρχίας τους σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους,

όπως η πολιτική επιστήμη και η κοινωνιολογία.40 Η θεωρία του λόγου προκύπτει

μέσα από τις θεωρητικές αδυναμίες των παραδειγμάτων της έρευνας της κοινωνικής

επιστήμης. Απορρίπτει ορθολογιστικές και θετικιστικές προσεγγίσεις και επιθυμεί να

συνδεθεί με μαρξιστικά και κοινωνικά κοστρουξιονιστικά μοντέλα της έρευνας της

κοινωνικής επιστήμης.41

Η θεωρία του λόγου αποτέλεσε προϊόν της επίδρασης της φιλοσοφίας της

γλώσσας του Ludwig Wittgenstein και της γλωσσολογικής στροφής του 20ου αιώνα

στις κοινωνικές επιστήμες42, καθώς και της διάδοσης της ερμηνευτικής, της κριτικής

θεωρίας και του μετα-δομισμού. Επίσης, με την αναβίωση του μαρξισμού στη Δύση

39 Στο ίδιο, σ. 1.40 Howarth David, Discourse, Open University Press, Μπάκιγχαμ 2000, σ. 1.41 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis» στο

Howarth David, Norval J. Aletta, Stavrakakis Yannis (επιμέλεια), Discourse Theory and Political

Analysis, ό. π. , σσ. 1, 5.42 Η Aletta J. Norval εξηγεί ότι η γλωσσολογική στροφή δεν έδειξε ενδιαφέρον μόνο για τη φύση και τις

λειτουργίες της γλώσσας, αλλά υποστήριξε την άποψη ότι η γλώσσα μας είναι καθρέφτης του κόσμου

και ταυτόχρονα συστατικό στοιχείο του. Βλ. Norval J. Aletta, «The Things We Do with Words -

Contemporary Approaches to the Analysis of Ideology», British Journal of Political Science, Vol. 30,

(No. 2), Απρίλιος 2000, σσ. 313 – 314.15

και με τη διάδοση του ψυχαναλυτικού λόγου στις κοινωνικές επιστήμες επέρχεται μια

αύξηση στις κοινωνικές επιστήμες που επιθυμούν να ασχοληθούν με τη θεωρία του

λόγου. Ακόμη, μετά το 1970 αναδύεται μέσα από την επιστήμη της γλωσσολογίας το

ξεχωριστό πεδίο της ανάλυσης λόγου η οποία εφαρμόζεται στις πολιτιστικές σπουδές

και στη θεωρία της λογοτεχνίας, ώστε να δώσει μια νέα αντίληψη του λόγου. Έρχεται

για να προσφέρει νέους τρόπους σκέψης πάνω στη σχέση μεταξύ των κοινωνικών

δομών και των ταυτοτήτων, στην εξήγηση της κοινωνικής και πολιτικής δράσης, στη

συνύφανση των νοημάτων και των πρακτικών και το χαρακτήρα της κοινωνικής και

ιστορικής αλλαγής.43

Η έννοια του λόγου και οι θεωρίες που τη διαμόρφωσαν

Κάθε θεωρητικός αντιλαμβάνεται την έννοια του λόγου με διαφορετικό

τρόπο. Για κάποιους αποτελεί ένα πολύ στενό σύστημα που επικεντρώνεται σε μία

και μοναδική φραστική διατύπωση, για παράδειγμα ένας συγκεκριμένος διάλογος

μεταξύ δύο ανθρώπων, ενώ άλλοι θεωρούν το λόγο συνώνυμο ενός ολόκληρου

κοινωνικού συστήματος, στο εσωτερικό του οποίου οι επιμέρους λόγοι αποτελούν

τον κοινωνικό και πολιτικό κόσμο. Η σημασία, το πλαίσιο αναφοράς και η εφαρμογή

του λόγου είναι κάθε φορά σχετικά με τα διαφορετικά θεωρητικά συστήματα που

χρησιμοποιούν την έννοια του λόγου. Αυτά τα συστήματα ασχολούνται με τα

διάφορα προβλήματα για τη φύση του κοινωνικού κόσμου και τον τρόπο με τον

οποίο μπορούμε να τον γνωρίσουμε.44

Έτσι, λοιπόν, οι θετικιστές, οι μαρξιστές και οι μετα-δομιστές προσέγγισαν

με διαφορετικό τρόπο ο καθένας την έννοια του λόγου και οργάνωσαν το λεξιλόγιο

τους γύρω από αυτήν με διαφορετικό τρόπο.45 Για παράδειγμα, σχετικά με τους

θεωρητικούς που μας ενδιαφέρουν στην παρούσα εργασία, η φουκωική ανάλυση, στο

αρχαιολογικό της μέρος, αντιμετωπίζει το λόγο ως μια ολότητα οργανωμένη γύρω

από κανόνες και συμβάσεις που κατευθύνουν την παραγωγή του νοήματος. Οι

επιμέρους προτάσεις / αποφάνσεις στο εσωτερικό αυτής της ολότητας ενώνονται για

να συγκροτήσουν τον ρηματικό σχηματισμό ή το ρηματικό πεδίο που διαμορφώνει και 43 Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 1 – 2 και Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing

discourse theory and political analysis», ό. π. , σ. 5.44 Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 2 – 3.45 Στο ίδιο, σσ. 3 – 5.

16

το νόημα. Το νόημα, με τη σειρά του, που δεν προϋπάρχει του ρηματικού πεδίου,

διαμορφώνεται μέσα στις ρηματικές πρακτικές που υπακούουν σε κάποιους κανόνες.

Από την πλευρά τους, οι Laclau και Mouffe αποδομούν τη μαρξιστική θεωρία της

ιδεολογίας και χρησιμοποιούν τη μετα-δομιστική φιλοσοφία για να αναπτύξουν έναν

λόγο (discourse) που να περιλαμβάνει όλες τις πρακτικές και τα νοήματα που

σχηματίζουν μια συγκεκριμένη κοινότητα κοινωνικών δρώντων. Γι’ αυτούς οι λόγοι

είναι νοηματικές ολότητες, στις οποίες συγκαταλέγονται τόσο το γλωσσικό όσο και

το μη-γλωσσικό πεδίο. Συγκροτούν συμβολικά συστήματα και κοινωνικές ιεραρχίες

και ο σκοπός της ανάλυσης τους είναι να εξεταστεί η ιστορική και πολιτική τους

συγκρότηση και λειτουργία.46

Οι θεωρίες για το λόγο υπέστησαν τρεις σημαντικούς μετασχηματισμούς.

Αρχικά, η ανάλυση του λόγου καταπιανόταν με την εξέταση της γλώσσας τη στιγμή

της χρήσης της, δηλαδή με την ανάλυση του λόγου εντός του πλαισίου της ομιλίας

και του κειμένου. Προσπαθούμε, λοιπόν, να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τη

γλώσσα με την πολύ στενή της σημασία και για να το πετύχουμε αυτό εστιάζουμε την

προσοχή μας πρώτα απ’ όλα στους κανόνες που διέπουν ένα σύνολο από προτάσεις

του προφορικού ή του γραπτού λόγου. Υπέρ αυτής της άποψη είναι και εκείνοι οι

θεωρητικοί, όπως ο John Langshaw Austin, που διακρίνουν μια επιτελεστική

λειτουργία της γλώσσας, εννοώντας ότι τη στιγμή που διατυπώνουμε φραστικά κάτι,

ταυτόχρονα επιτελούμε και μια πράξη.47 Δε θα επιμείνουμε περισσότερο σε αυτήν τη

θεώρηση του λόγου, αλλά θα προχωρήσουμε στις θεωρίες του Foucault και των

Laclau και Mouffe.

Με τη διάδοση του δομισμού, του μετα-δομισμού, της ερμηνευτικής και του

μαρξισμού στις κοινωνικές επιστήμες στις δεκαετίες του 1960 – 1970, η έννοια του

λόγου εξαπλώθηκε σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών πρακτικών και φαινομένων. Σε

αυτή την περίοδο συναντούμε τον Foucault. Στα πρώιμα αρχαιολογικά του έργα δίνει

έμφαση στον τρόπο με τον οποίο οι ρηματικές πρακτικές σχηματίζουν τα αντικείμενα

και τα υποκείμενα των ρηματικών σχηματισμών. Έτσι, οι λόγοι αποτελούνται από

ιστορικά συγκεκριμένους κανόνες σχηματισμού που καθορίζουν τη διαφορά μεταξύ

46 Λίποβατς Θάνος, Δεμερτζής Νίκος, Δοκίμιο για την Ιδεολογία. Ένας Διάλογος της Κοινωνικής

θεωρίας με την Ψυχανάλυση, ό. π. , σσ. 72 – 73.47 Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 6 – 7.

17

των γραμματικά ορθών προτάσεων και αυτού που πραγματικά λέγεται σε

συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Σε αντίθεση με τον εμπειρισμό, το ρεαλισμό και το

μαρξισμό, όπου η φύση του αντικειμενικού κόσμου καθορίζει το χαρακτήρα και την

αλήθεια των λόγων, ο Foucault υποστηρίζει ότι ορισμένοι ρηματικοί κανόνες

καθιστούν τα υποκείμενα ικανά να παράγουν αντικείμενα, κρίσεις, αντιλήψεις και

στρατηγικές που όλα μαζί συγκροτούν τους λόγους.48

Στα ύστερα γενεαλογικά του έργα, ο Foucault τροποποιεί αυτήν την αντίληψη

για το λόγο που τείνει προς το δομισμό. Αντί να περιγράψει τους κανόνες που

καθιστούν δυνατές μια σειρά από προτάσεις, τώρα πια ενδιαφέρεται για τον τρόπο με

τον οποίο οι λόγοι μορφοποιούνται από κοινωνικές πρακτικές και μηχανισμούς και

πώς αυτοί δίνουν μορφή με τη σειρά τους στις κοινωνικές σχέσεις και στους θεσμούς.

Η φουκωική προσέγγιση της ανάλυσης λόγου δίνει έμφαση στις μεθοδολογικές

προϋποθέσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος και αντιμετωπίζει κριτικά τις διαφορετικές

στρατηγικές και τεχνικές χειρισμού της έρευνας.49

Οι Laclau και Mouffe, των οποίων η ανάλυση λόγου πηγάζει από τη

φουκωική σκέψη, τη αποδομιστική σκέψη του Derrida και τη λακανική σημειολογία,

όπως και από μαρξιστικά και μετα-μαρξιστικά στοιχεία, προεκτείνουν τη θεωρία τους

για να συμπεριλάβουν και τις μη ρηματικές πρακτικές. Διευρύνουν, λοιπόν, το πεδίο

της ανάλυσης τους για να συμπεριλάβουν όλες τις κοινωνικές πρακτικές, έτσι ώστε οι

λόγοι και οι ρηματικές πρακτικές να γίνονται συνώνυμα των συστημάτων των

κοινωνικών σχέσεων.50 Τη θεωρία του λόγου κατά Laclau και Mouffe, με τις βασικές

έννοιές της και τις τρεις μεγάλες παραδόσεις, τον δομισμό, την ερμηνευτική και το

μαρξισμό με τις οποίες αντιπαραβάλλεται, θα επεξεργαστούμε στο τρίτο κεφάλαιο

αυτής της εργασίας.

Και οι δύο μετα-δομιστικές θεωρίες του λόγου που εξετάζουμε σε αυτήν την

εργασία, αυτές των Foucault και Laclau, αντλούν στοιχεία από τον κοινωνικό

κονστρουξιονισμό. Όπως θα σχολιάσουμε και στο επόμενο υποκεφάλαιο, ο μετα-

δομισμός απορρίπτει την ύπαρξη μίας και οριστικής αλήθειας και δέχεται ορισμένες

48 Στο ίδιο, σσ. 7 – 8.49 Στο ίδιο, σ. 8.50 Στο ίδιο, σ. 8.

18

αρχές του ρεύματος αυτού που σχετίζονται με την ενδεχομενικότητα και την

κατασκευή του κοινωνικού κόσμου.

Κοινωνικός Κονστρουξιονισμός

Ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός είναι ένα θεωρητικό ρεύμα που παρόμοια με

το μετα-δομισμό καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεωριών γύρω από τον πολιτισμό και την

κοινωνία. Δεν αποτελεί μια ξεχωριστή και ενιαία θέση. Καθώς συχνά αντιμετωπίζεται

ως ένας διάλογος πάνω σε καίρια ζητήματα σχετικά με την αλήθεια, την

υποκειμενικότητα, τη γνώση και τη λογική, ξεσήκωσε έριδες ανάμεσα σε επιστήμες,

όπως η κοινωνιολογία, η ιστορία, η ανθρωπολογία, η ψυχολογία, οι πολιτισμικές

σπουδές κτλ.51 Oι βασικές αρχές των κονστρουξιονιστικών θεωριών είναι οι εξής:

α. Οι γνώσεις μας για τον κόσμο γύρω μας και τον εαυτό μας δεν πρέπει να

αντιμετωπίζονται ως δεδομένες αντικειμενικές αλήθειες, αλλά αποτελούν μάλλον

προϊόντα των δικών μας κρίσεων ή προϊόντα λόγου. «[…] Για κάθε κατάσταση

πραγμάτων είναι δυνατός ένας απεριόριστος αριθμός περιγραφών και εξηγήσεων».52

Με αυτόν τον τρόπο, η κονστρουξιονιστική θεωρία αμφισβητεί τις εμπειρικές

περιγραφές της γνώσης και αρνείται να συναρθρώσει μία οριστική αλήθεια, μία

θεμελιώδη λογική.

β. «Οι τρόποι με τους οποίους περιγράφουμε, εξηγούμε και / ή αναπαριστούμε

τον κόσμο αποτελούν παράγωγα σχέσεων».53 Δηλαδή, οι γνώσεις που αποκτούμε για

τα πράγματα και για τους άλλους ανθρώπους γύρω μας είναι «προϊόντα των ιστορικά

καθορισμένων διαδράσεων μεταξύ των ανθρώπων».54 Η ενδεχομενικότητα της

γνώσης και του ατόμου έρχεται σε αντίθεση με την άποψη ότι οι γνώσεις είναι

στέρεες και ανεξάρτητες από τις πράξεις των ανθρώπων. Κατ’ επέκταση, και η

γλώσσα αποκτά το νόημά της από τους τρόπους που χρησιμοποιείται στο εσωτερικό

51 Gergen J. Kenneth, Social Construction in Context, Sage Publications, Λονδίνο 2001, σσ. 1 – 2,

Gergen Mary, Gergen J. Kenneth (επιμέλεια), Social Construction: A Reader, Sage Publications,

Λονδίνο 2003, σ. 2 και Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and

Method, ό. π. , σσ. 4 – 5.52 Gergen J. Kenneth, An Invitation to Social Construction, Sage Publications, Λονδίνο 1999, σ. 47.53 Στο ίδιο, σ. 48.54 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 5.

19

των διάφορων σχέσεων. Αυτή η αντι-θεμελιωτική και αντι-ουσιοκρατική αντίληψη

υποστηρίζει ότι ο κοινωνικός κόσμος κατασκευάζεται κοινωνικά και μέσω διάφορων

λόγων. Η δομή του δεν είναι δεδομένη εκ των προτέρων ούτε απόλυτα καθορισμένη

από τις εξωτερικές συνθήκες. Κατά συνέπεια, και οι άνθρωποι δεν καθορίζονται

απόλυτα από κάποιο σύνολο πάγιων και αυθεντικών χαρακτηριστικών ή ουσιών,

αλλά δεν μπορούν και να καθορίζουν εξολοκλήρου τα πράγματα.

γ. Οι άνθρωποι αφού γνωρίζουν τον κόσμο με τις διεργασίες που

περιγράφηκαν στα προηγούμενα, στη συνέχεια παράγουν τις ερμηνείες του με τη

βοήθεια της γλώσσας μέσα από κοινωνικές διαδικασίες και διαδράσεις μεταξύ τους,

συγκρούσεις για το τι είναι αληθινό και τι όχι. Κατά συνέπεια, η γλώσσα είναι

πρωτεύον συστατικό των πράξεών μας, συγκροτεί την κοινωνική μας ζωή.55

δ. Η κοινωνική κατασκευή της γνώσης και της αλήθειας έχει κοινωνικές

συνέπειες, δηλαδή διαφορετικές κοινωνικές ερμηνείες του κόσμου οδηγούν σε

διαφορετικές κοινωνικές πράξεις και τελικά σε ένα νέο μέλλον για τον κόσμο, πάντα

με ένα πέρασμα μέσα από την παράδοση που έχει καθιερωθεί ιστορικά και

πολιτισμικά.56

Υποκείμενο και εξουσία στον μετα-δομισμό

Οι κεντρικοί θεωρητικοί άξονες του δομισμού, η εμφάνιση της έννοιας του

λόγου και η αναλυτική επεξεργασία της από τα διάφορα θεωρητικά συστήματα,

καθώς και οι βασικές αρχές του κοινωνικού κονστρουξιονισμού έδωσαν τις βάσεις

στο ρεύμα του μετα-δομισμού για τη διαμόρφωση μιας αντι-ουσιοκρατικής και

αποκεντρωτικής θεωρίας του υποκειμένου και της εξουσίας. Μέσα στο πνεύμα του

μετα-δομισμού αυτές οι δύο έννοιες έρχονται σε άμεση συνάρτηση η μία με την

άλλη, καθώς θεωρείται ότι η εξουσία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη συγκρότηση της

ταυτότητας.57 Στα παρακάτω γίνεται μια αναφορά στις παραδοσιακές συλλήψεις

αυτών των δύο θεματικών και μια συνοπτική σύγκρισή τους με τις απόψεις των

Foucault και Laclau.

55 Στο ίδιο, σ. 556 Στο ίδιο, σ. 5 και Gergen J. Kenneth, An Invitation to Social Construction, ό. π. , σ. 49.57 Mouffe Chantal, «Foreword» στο Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power. Politics,

Identity, Community, Verso, σ. x. 20

Από τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου του Hobbes και του Locke μέχρι

και τη σύγχρονη παρουσίασή της στο έργο του John Rawls, υπάρχει η κυρίαρχη

προϋπόθεση ότι το υποκείμενο αποτελεί μια ορθολογική και εκ των προτέρων

δεδομένη ενότητα που κατευθύνεται και δρα εθελοντικά προς τη σύναψη του

κοινωνικού συμβολαίου. Για κάθε έναν από αυτούς τους φιλοσόφους η ανθρώπινη

φύση του υποκειμένου αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα στη συγκρότηση της

κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, η ριζοσπαστική πολιτική σκέψη από τον Marx κι

έπειτα έθεσε τα όρια σε αυτόν τον τύπο υποκειμένου, το οποίο τελικά αγνοεί την

τάση διαμόρφωσης του χαρακτήρα του από την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση

και τον καθορισμό του από εξωτερικές ως προς αυτό δυνάμεις.58

Στον μετα-δομισμό, αυτή η διερώτηση σχετικά με το υποκείμενο έρχεται με

τους Althusser, Foucault, Derrida και Lacan. Γι’ αυτούς το υποκείμενο

διαμορφώνεται σε συνάρτηση με τον λόγο (discourse), τη γλώσσα, την ιδεολογία, την

εξουσία και το ασυνείδητο. Αυτό που έχει σημασία για τον μεταδομισμό είναι η

παραγωγή της υποκειμενικότητας και οι τρόποι με τους οποίους το υποκείμενο

εξαρθρώνεται και ανασυντίθεται.59 Όπως θα δούμε και στη συνέχεια αυτής της

εργασίας, με την ανάπτυξη των θεωριών του λόγου των Foucault και Laclau

αμφισβητήθηκε το κύρος της καθολικής παράδοσης για το υποκείμενο που διαδόθηκε

με τον Διαφωτισμό.60

Στον μετα-δομισμό το υποκείμενο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια ουσία κι

έτσι πρέπει να χάσει τη θέση του ως πηγή της κυρίαρχης εξουσίας και πηγή της

γνώσης. Δεν υπάρχει ένα ορθολογικό και ενοποιημένο ανθρώπινο ον που να αποτελεί

την πηγή της ταυτότητας. Ο ίδιος ο Laclau δηλώνει: «Η αντίληψη που υιοθετούμε

εμπεριέχει μια απόρριψη κάθε προβληματικής των θεμελίων».61 Η ταυτότητα δεν

είναι ποτέ κάτι δεδομένο εκ φύσεως, αλλά αντιμετωπίζεται ως κάτι ενδεχομενικό,

κάτι που κατακτάται και βρίσκεται πάντα εντός μίας διαδικασίας εξέλιξης,

58 Williams Caroline, «The subject and subjectivity», ό. π. , σσ. 23 – 24.59 Στο ίδιο, σ. 24.60 Laclau Ernesto, «Introduction» στο Laclau Ernesto (επιμέλεια), The Making of Political Identities,

Verso, Λονδίνο 1994, σ. 4.61 Laclau Ernesto, «Transformations of Advanced Industrial Societies and the Theory of the Subject»

στο Hanninen Sakari, Paldan Leena (επιμέλεια), Rethinking Ideology: A Marxist Debate, International

General, Νέα Υόρκη 1983, σ. 39.21

αναπαραγωγής και μετασχηματισμού μέσω κάποιων ρηματικών πρακτικών. Δεν είναι

ποτέ απόλυτη, αλλά πάντα σχετική και ορίζεται πάντα σε σχέση με κάτι άλλο, με

όρους διαφοράς.62 Για αυτήν του την άποψή ο μετα-δομισμός κατηγορήθηκε ότι

στερεί από το υποκείμενο τη δυνατότητα της δράσης και την ικανότητα για αυτο-

προσδιορισμό.

Το ίδιο πρότυπο ακολουθεί στην εξέλιξή της και η έννοια της εξουσίας. Η

πολιτική θεωρία θεωρούσε από τις απαρχές της ότι η εξουσία πηγάζει από έναν

κεντρικό, συμβολικό χώρο ή θέση στην κοινωνία. Για τον Hobbes η εξουσία

επικεντρωνόταν στο πολιτικό σώμα της κυβέρνησης ή των πολιτικών θεσμών και

επισφραγιζόταν με ένα συμβόλαιο μεταξύ κράτους και πολιτών. Σε αντίθεση με τις

θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, ριζοσπαστικές πολιτικές φιλοσοφίες, όπως ο

μαρξισμός, ο σοσιαλισμός και ο αναρχισμός, εντόπισαν στην εξουσία μια

καταπιεστική και ανελεύθερη χροιά.63 Ο μαρξισμός, πιο συγκεκριμένα, παρατήρησε

ότι οι ηγεμονικές δυνάμεις επικεντρώνονταν στην κυρίαρχη αστική οικονομική τάξη

και έτσι υπερασπίστηκε το πρόταγμα μιας επανάστασης που θα ερχόταν μέσα από τη

ανάληψη της εξουσίας από το προλεταριάτο, το οποίο μέσω της συγκρότησης ενός

προσωρινού κράτους θα αντιπροσώπευε τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας.64

Ο Foucault υποστηρίζει ότι πρέπει να αντιταχθούμε στον τρόπο θεώρησης της

εξουσίας που μας προσέφεραν μέχρι τώρα η κλασική πολιτική θεωρία και η

μαρξιστική ανάλυση. Ενώ η κλασική πολιτική θεωρία αντιλαμβάνεται ότι η εξουσία

ασκείται μονομερώς από το κράτος και ο μαρξισμός από την κυρίαρχη τάξη, το

κυρίαρχο κράτος και την κυρίαρχη ιδεολογία, ο Γάλλος θεωρητικός υποστηρίζει ότι η

εξουσία υπάρχει με τη μορφή ενός πλέγματος θέσεων και πρακτικών, ακολουθεί μια

τάση αποκέντρωσης και διαχέεται και οργανώνεται γύρω από ανταγωνιστικές σχέσεις

δυνάμεων που δρουν στο σύνολο της κοινωνίας. Αυτός ο αποκεφαλισμός της

κυρίαρχης μορφής της εξουσίας65 δεν μπορούσε πια να δεχθεί τον αγώνα που

62 Stewart R. Clegg, Frameworks of power, ό. π., σ. 151.63 Newman Saul, «The Place of Power in Political Discourse», International Political Science Review,

Vol. 25 (No. 2), Απρίλιος 2004, σσ. 139 – 140.64 Στο ίδιο, σσ. 140 – 141, 143.

65 «Πρέπει να κόψουμε το κεφάλι του βασιλιά […]», κατά τη γνωστή ρήση του Foucault στο Foucault

Michel, «Αλήθεια και Εξουσία» στο Foucault Michel, Εξουσία, Γνώση και Ηθική, Μετάφραση

Σαρίκας Ζήσης, Ύψιλον, Αθήνα 1987, σ. 24.22

διεξήγαγε το υποκείμενο ενάντια στην εξουσία πασχίζοντας να χειραφετηθεί από

αυτήν.66 Ο Foucault επιλέγει να εξετάσει την έννοια της εξουσία αποφεύγοντας να

την ανάγει στον κεντρικό μηχανισμό της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης ή στην

οικονομική κυριαρχία. Κι αυτό διότι διαβλέπει ότι η εξουσία εμποτίζει όλο το σώμα

της κοινωνίας μέσω μιας πολλαπλότητας μηχανισμών, πρακτικών, σχέσεων, τεχνικών

και ρηματικών λειτουργιών, όπως οι φυλακές, τα εργοστάσια, τα νοσοκομεία και οι

ψυχιατρικές κλινικές.67

Οι Laclau και Mouffe επηρεάστηκαν από αυτήν την πλουραλιστική οπτική

της ανάλυσης του Foucault, αλλά επικεντρώθηκαν περισσότερο στην αντίθεσή τους

προς τη μαρξιστική παράδοση, της οποίας η θεωρία και η πολιτική πρακτική στέκεται

εμπόδιο στον σοσιαλιστικό πλουραλισμό που ενστερνίζονται. Κατά την άποψή τους,

η μαρξιστική ανάλυση είχε καταστεί ορθόδοξο ρεύμα, γι’ αυτό και αποδοκιμάζουν

σχεδόν το σύνολό του για τον ουσιοκρατισμό των αναλύσεών του και τον τρόπο με

τον οποίο εισάγει τα επιχειρήματά του για να εξηγήσει φαινόμενα όπως η ταξική

δομή και το κράτος.68

Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο θα εξετάσουμε την έννοια της εξουσίας στον

Foucault και τον τρόπο με τον οποίο συνδέεται με τα υποκείμενα, τη γνώση και τα

καθεστώτα αλήθειας.

66 Newman Saul, «The Place of Power in Political Discourse», ό. π. , σσ. 139 – 140.67 Στο ίδιο, σσ. 140 – 141, 143 και Clegg R. Stewart, Frameworks of Power, ό. π. , σ. 183.68 Clegg R. Stewart, Frameworks of Power, ό. π. , σ. 183.

23

Β. ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

ΣΤΗ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ MICHEL FOUCAULT

Από την αρχαιολογία στη γενεαλογία

O Foucault στα πρώιμα έργα του Η Ιστορία της Τρέλας (1961) και Η Γέννηση

της Κλινικής (1963) ασχολείται με τη σχέση της εξουσίας με τα συστήματα γνώσης,

με την ανάλυση των συστημάτων των θεσμών και των ρηματικών πρακτικών, έτσι

όπως διαμορφώθηκαν και παγιώθηκαν κατά την εξέλιξη της ιστορίας. Διαχωρίζει τις

πράξεις λόγου της καθημερινής ζωής από τις ρηματικές πρακτικές και επικεντρώνει

το ενδιαφέρον του αποκλειστικά στη δεύτερη κατηγορία λόγου, δηλαδή στις σοβαρού

περιεχομένου πράξεις ομιλίας που εκφωνούνται από τους ειδικούς και σχηματίζουν

τις ανθρωπιστικές επιστήμες.69

Στις Λέξεις και τα Πράγματα (1966) τον Foucault εξακολουθούν να

απασχολούν τα ζητήματα της γνώσης. Προσπάθησε να περιγράψει με τον ίδιο τρόπο

ορισμένους τύπους κανονιστικών λόγων που εκφέρουν οι επιστήμες του ανθρώπου,

την ιστορική διαμόρφωσή τους και τον τρόπο μετασχηματισμού τους. Ονόμασε

αρχαιολογία αυτή ακριβώς την εντόπιση και περιγραφή των διάφορων τύπων λόγου

και των επιστημών του ανθρώπου, καθώς και των κανόνων που τους διέπουν, μέθοδο

την οποία εφάρμοσε σε αυτά τα πρώιμα έργα του.70 Αργότερα στις αρχές της

δεκαετίας του 1970, σε μια συζήτηση του με τον S. Hasumi, θα σχολιάσει για το

συγκεκριμένο έργο του πως τοποθετείται «[…] σε ένα καθαρά περιγραφικό επίπεδο

που αφήνει εντελώς στην άκρη ολόκληρη την ανάλυση των σχέσεων εξουσίας που

69 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σ. 11 και Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul,

«Introduction» στο Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics, The University of

Chicago Press, Σικάγο 1982, σ. xx.70 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σ. 14, Foucault Michel, «Από την Αρχαιολογία στη

Δυναστική» στο Το Μάτι της Εξουσίας, Μετάφραση Μπέτζελος Τάσος, Βάνιας, Αθήνα 2008 , σσ. 45 –

47 και Gutting Garry, Michel Foucault, Stanford Encyclopedia of Philosophy (Σεπτέμβριος 2008),

http://plato.stanford.edu/entries/foucault/#3.2 .24

υποστηρίζουν και καθιστούν δυνατή την εμφάνιση ενός τύπου λόγου».71 Κατόπιν, Οι

Λέξεις και τα Πράγματα οδήγησαν στη συγγραφή της Αρχαιολογίας της Γνώσης.

Στην Αρχαιολογία της Γνώσης (1969) o Foucault περιγράφει τον λόγο ως ένα

πεδίο όπου κυριαρχεί ένα σύστημα προτάσεων ή ρηματικών σχηματισμών που

παράγεται μέσα σε ένα ιστορικό πεδίο ρηματικότητας. Αυτές οι προτάσεις ή

ρηματικοί σχηματισμοί είναι προϊόντα ρηματικών πρακτικών που κυβερνώνται από

ιστορικά ενδεχομενικούς κανόνες, για την ύπαρξη των οποίων συχνά τα υποκείμενα

δεν είναι ενήμερα. Επίσης, προχωρά στο διαχωρισμό της ανάλυσης του λόγου που

εκφέρουν οι ανθρωπιστικές επιστήμες από την αυτήν των κοινωνικών θεσμών.

Υποστηρίζει ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν τη δυνατότητα να σταθούν ως

αυτόνομα συστήματα λόγου, αλλά δεν εγκαταλείπει την προηγούμενη θέση του ότι οι

κοινωνικοί θεσμοί μπορούν να επηρεάζουν τις ρηματικές πρακτικές που εφαρμόζουν

οι επιστήμες. Επίσης, προτείνει την εξέταση των λόγων των ανθρωπιστικών

επιστημών αρχαιολογικά, δηλαδή αποφεύγοντας να αναμειχθεί σε επιχειρήματα

σχετικά με το αν οι προτάσεις των ανθρωπιστικών επιστημών είναι αληθείς ή όχι ή

έχουν κάποιο συγκεκριμένο νόημα.72 Ξεκαθαρίζει ότι η αρχαιολογική του μέθοδος

«δεν αναζητεί να καθορίσει τις σκέψεις, τις παραστάσεις, τις εικόνες, τα θέματα, τις

ιδεοληψίες που κρύβονται ή εκδηλώνονται μέσα στους λόγους. Αλλά τους ίδιους τους

λόγους ως πρακτικές που υπακούουν σε κανόνες».73 Είναι ένας τρόπος προσέγγισης

κι όχι μια απόπειρα ολικής και διεξοδικής κάλυψης όλων των τομέων γνώσης.

Εισάγεται για να αμφισβητήσει όλους τους επιστημονικούς κλάδους με τις γενικά

αποδεκτές έννοιές τους, τα δεδομένα αντικείμενά τους, τις επιλεγμένες στρατηγικές

τους που παράγουν αιτιολογημένους ισχυρισμούς αλήθειας και τα νομιμοποιημένα

υποκείμενά τους.74

71 Foucault Michel, «Από την Αρχαιολογία στη Δυναστική», ό. π. , σ. 52.72 Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π. , σ. xx και Phillips Louise, Jorgensen W.

Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό.π. , σσ. 12 – 13 και Howarth David, «An

Archaeology of Political Discourse? Evaluating Michel Foucault’ s Explanation and Critique of

Ideology», Political Studies, Vol. 50, 2002, σ. 120.73 Foucault Michel, Η Αρχαιολογία της Γνώσης, Μετάφραση Παπαγιώργης Κωστής, Εξάντας, Αθήνα

1987, σ. 210.74 Foucault Michel, «Ερωτήματα στον Μισέλ Φουκώ για τη Γεωγραφία» στο Το Μάτι της Εξουσίας, ό.

π. , σ. 89 και Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π. , σ. xx.25

Μετά την Αρχαιολογία της Γνώσης ο Foucault απομακρύνεται από την

προσπάθεια να αναπτύξει μια ολοκληρωμένη θεωρία του λόγου. Χρησιμοποιεί την

γενεαλογία του Nietzsche ως εναρκτήριο σημείο για την ανάπτυξη μιας μεθόδου που

θα του επιτρέψει να πραγματευτεί το θέμα της παραγωγής θεωριών και παγιωμένων

αληθειών από τους κοινωνικούς θεσμούς και τις ρηματικές πρακτικές. Αυτή η μελέτη

τον οδηγεί να εστιάσει την προσοχή του στην εξουσία, στη γνώση και στο ανθρώπινο

σώμα και στη σχέση τους με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, τον λόγο και τους θεσμούς

και μηχανισμούς κυριαρχίας.75 Σε μια συζήτηση με τους A. Fontana και P. Pasquino

δίνει έναν ορισμό της γενεαλογίας, η οποία κατά τα λεγόμενα του συνίσταται σε

«[…] μια μορφή ιστορίας που μπορεί να εξηγήσει τη συγκρότηση των γνώσεων, των

λόγων, των περιοχών αντικειμένων κτλ., χωρίς να είναι υποχρεωμένη να αναφερθεί

σε ένα υποκείμενο που είναι είτε υπερβατικό σε σχέση με το πεδίο των συμβάντων

είτε διατρέχει, με την κενή του ομοιότητα με τον εαυτό του, όλο το φάσμα της

ιστορίας».76 Για τον γενεαλόγο Foucault δεν υπάρχουν αμετάβλητες ουσίες ούτε

κάποιο κρυμμένο νόημα στα πράγματα. Σκοπός του είναι η αμφισβήτηση της

προτεραιότητας των θεμελίων και των αμετάβλητων αληθειών καταγράφοντας την

ιστορία και τις ασυνέχειές της. Παρόλα αυτά, η αρχαιολογική θεωρία δεν

απορρίπτεται, απλώς ο Foucault εγκαταλείπει την προσπάθεια να εργαστεί πάνω σε

μια θεωρία των συστημάτων των ρηματικών πρακτικών που συντάσσονται από

κανόνες. Έτσι στρέφεται σε ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται

οι λόγοι και τον εξουσιαστικό ρόλο που παίζουν στην κοινωνία.77

Στο έργο Επιτήρηση και Τιμωρία (1975), κατά τις επιταγές της γενεαλογικής

μεθόδου, το βλέμμα του Foucault πέφτει επάνω στις τεχνικές που κατασκεύασαν ένα

ολόκληρο σύστημα αλήθειας σχετικά με τη φύση του εγκλήματος και της τιμωρίας

και ταυτόχρονα στην απογείωση της παραγωγικής εξουσίας. Το έργο αυτό παρέχει

75 Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π. , σσ. xxi και Howarth David, «An

Archaeology of Political Discourse? Evaluating Michel Foucault’ s Explanation and Critique of

Ideology», ό. π. , σσ. 118, 128.76 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σ. 19.77 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 67 και Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, Michel Foucault:

Beyond Structuralism and Hermeneutics, ό. π. , σσ. 105 – 106, 108 – 109.26

μια κριτική στην τάση της πειθαρχικής εξουσίας να καθιστά τους ανθρώπους

αντικείμενά της και στη συνέχεια να τα υποκειμενοποιεί.78

Στην Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1976) ο Foucault αμφισβητεί την πίστη της

ερμηνευτικής φιλοσοφίας στο κρυφό νόημα των πραγμάτων μέσα από την ανίχνευση

του ρόλου της σεξουαλικής εξομολόγησης στη χριστιανική θρησκεία και έπειτα στην

ψυχιατρική και σε άλλους κλάδους της ιατρικής και σχετίζοντας τον με τις πρακτικές

της κοινωνικής κυριαρχίας που παράγουν αδιάκοπα ομιλούντα υποκείμενα.79 Ο

Foucault θα πει πως τα κρυφά νοήματα που διερευνούν και επιζητούν να

αποκαλύψουν αυτές οι επιστήμες δεν είναι παρά κατασκευάσματα του σύγχρονου

πολιτισμού και όχι μόνο καθιστούν τον άνθρωπο υποκείμενο και αντικείμενό τους,

αλλά κυριαρχούν τελικά και τα ίδια σε μια κοινωνία που έχει εμμονή με την

ανακάλυψη του κρυμμένου νοήματος.80

Συνοπτικά, προχωρώντας σε μια σύγκριση της αρχαιολογικής και της

γενεαλογικής μεθόδου θα λέγαμε ότι η πρώτη έχει ως αντικείμενό της τους χώρους της

τρέλας, της ιατρικής και τις ανθρωπιστικές επιστήμες και η δεύτερη την τιμωρία και

τον σχηματισμό της σεξουαλικής υποκειμενικότητας. Η αρχαιολογία αντιμετωπίζει

τον λόγο ως ένα αυτόνομο σύστημα κανόνων που συγκροτεί τα αντικείμενα, τις

έννοιες, τα υποκείμενα και τις στρατηγικές ενώ κατά τη γενεαλογία ο λόγος είναι το

προϊόν των σχέσεων εξουσίας και δυνάμεων που δρουν μέσα στην κοινωνία.

Επιπλέον, η αρχαιολογία περιγράφει τους κανόνες σχηματισμού των ρηματικών

πρακτικών και η γενεαλογία την ιστορική ανάδυση τους.81 «Η ιστορική ανάλυση είναι

ένα μέσο για την αποφυγή της θεωρητικής ιεροποίησης: μας επιτρέπει να 78 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σ. 21, Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό.π.,

σ. 167, Howarth David, Discourse, ό.π. , σ. 77 και Williams Caroline, «The subject and subjectivity»,

ό. π. , σ. 29.79 Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π. , σ. xxi.80 Foucault Michel, Η Αρχαιολογία της Γνώσης, ό. π. , σ. 211 και Young Robert, «Post-structuralism:

An Introduction», ό. π. , σ. 25.81 Howarth David, Discourse, ό.π. , σσ. 48 – 49, 67, 72 και Howarth David, «An Archaeology of

Political Discourse? Evaluating Michel Foucault’ s Explanation and Critique of Ideology», ό. π. , σ.

128.

Για μια διεξοδικότερη ανάλυση σχετικά με την αρχαιολογία του Foucault δες στα Dreyfus L. Hubert,

Rabinow Paul, Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics, ό.π. , σσ. 3 – 100 και

Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 50 – 66.27

εξαλείψουμε το κατώφλι του επιστημονικά ανέγγιχτου».82 Αυτός είναι ακριβώς ο

λόγος που ο ίδιος επιλέγει να απομακρυνθεί από την επινόηση μιας θεωρίας του

λόγου. Αλλά όπως σημειώθηκε και στα προηγούμενα, στα έργα που ακολουθούν την

Αρχαιολογία της Γνώσης η γενεαλογία συμπληρώνεται και υποστηρίζεται από την

αρχαιολογία, γεγονός που τον οδηγεί σε αυτό που ονομάζει προβληματοποίηση83

(problematization), δηλαδή την ανάπτυξη ενός πεδίου πράξεων, πρακτικών και

σκέψεων που σχετίζονται σε τελική ανάλυση με το πεδίο της πολιτικής.

Η παραγωγική εξουσία

Συνεχίζοντας με την ανάλυση της έννοιας της εξουσίας, ο Foucault βλέπει σε

αυτήν δύο διαστάσεις: μια αρνητική, νομική, απαγορευτική και καταπιεστική

εξουσία, που ήταν ευρέως διαδεδομένη στην παράδοση του παρελθόντος, και μια

θετική, παραγωγική εξουσία. Ο ίδιος προσπάθησε να διατυπώσει το ζήτημα γύρω από

την εξουσία όχι με δικαιικούς όρους, διότι είχε ήδη αρχίσει να θεωρεί αυτήν την

αρνητική σύλληψη της εξουσίας θεωρητικά ανεπαρκή, αλλά με όρους τεχνολογίας

και στρατηγικής. Στο Επιτήρηση και Τιμωρία (1975) επεξεργάστηκε την τεχνική

πλευρά ενώ στην Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1976) τη στρατηγική.84 Τι ακριβώς

εννοούμε με αυτούς τους δύο χαρακτηρισμούς εξηγούμε στις αμέσως επόμενες

ενότητες.

Αυτή, λοιπόν, η παραγωγική εξουσία «[…] διασχίζει τα πράγματα, παράγει

πράγματα, επιφέρει ηδονή, μορφές ηδονής, παράγει λόγο».85 Ο Foucault πιστεύει πώς

αν η εξουσία ήταν μόνο καταπιεστική και απαγορευτική, οι άνθρωποι δεν θα

υπάκουαν σε αυτήν. Αντίθετα ο ίδιος την αντιμετωπίζει ως ένα παραγωγικό πλέγμα

που καλύπτει ολόκληρη την κοινωνία και που ο ρόλος της δεν είναι η καταπίεση.86

Όπως σχολιάζει και η Judith Butler, στον Foucault «η εξουσία δεν είναι αυτό στο

82 Foucault Michel, «Εξουσία και Σώμα» στο Το Μάτι της Εξουσίας, ό. π., σ. 112.83 Foucault Michel, «Πολεμική, Πολιτική και Προβληματοποιήσεις» στο Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ό.

π. , σ. 134.

84 Foucault Michel, «Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας» στο Η Μικροφυσική της Εξουσίας, Μετάφραση

Παπαγιώργης Κωστής, Εξάντας, Αθήνα 1987, σσ. 119 – 120 και Lukes Steven, Εξουσία: Μια

Ριζοσπαστική Θεώρηση, Μετάφραση Καϊτατζή – Γουίτλοκ Σοφία, Σαββάλας, Αθήνα 2007, σ. 186.85 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σ. 21.86 Στο ίδιο, σ. 21.

28

οποίο απλώς εναντιωνόμαστε, αλλά είναι επίσης αυτό από το οποίο εξαρτόμαστε για

την ύπαρξή μας και αυτό που τρέφουμε και διατηρούμε σε αυτό που είμαστε».87

Η παραγωγικότητα της εξουσίας απογειώνεται μετά τον 17ο αιώνα. Το πώς

συνέβη αυτό μέσα από την ανάπτυξη διάφορων κρατικών μηχανισμών, όπως για

παράδειγμα του στρατού και της αστυνομίας, προσπαθεί να περιγράψει στο

Επιτήρηση και Τιμωρία. Κατά την άποψή του, αυτές οι καινούριες τεχνικές και οι

μηχανισμοί αποδείχθηκαν περισσότερο αποτελεσματικοί και λιγότερο πολυέξοδοι

από τους προηγούμενους που επιβάλλονταν με την καταπίεση και αυτό διότι

διοχετεύθηκαν απευθείας και με συνεχή τρόπο στο εσωτερικό του κοινωνικού

σώματος. Τέτοιου είδους θετικές και παραγωγικές εξουσιαστικές παρεμβάσεις

επιτήρησης δέχθηκε και η σεξουαλικότητα με έναν εκτεταμένο λόγο πάνω σ’ αυτήν

που περιγράφεται στην Ιστορία της Σεξουαλικότητας. «Η σεξουαλικότητα είναι ένα

θετικό προϊόν της εξουσίας πολύ περισσότερο απ’ όσο ήταν ποτέ η εξουσία

καταπίεση της σεξουαλικότητας».88

Αντικείμενο της μελέτης του ορίζει ο Foucault αυτούς ακριβώς τους θετικούς

μηχανισμούς της εξουσίας. Θεωρεί όμως απαραίτητη και την εξέταση των λόγων για

τους οποίους η Δύση επέμενε για τόσο πολύ καιρό να θεωρεί την εξουσία που ασκεί

νομική και αρνητική κι όχι τεχνική και θετική. Κατά την άποψή του, αυτή η νομική

και αρνητική λειτουργία της εξουσίας καλλιεργήθηκε από τη μοναρχία κατά τα

χρόνια του Μεσαίωνα, καθώς αυτή προσπαθούσε να επιβληθεί επί των φεουδαρχών.

Ο Foucault προβάλει το αίτημα του να απομακρυνθούμε από αυτήν την εξουσία του

νόμου και της απαγόρευσης, γιατί αρνείται την ανθρώπινη υποκειμενικότητα,

απαγορεύει την ελευθερία και διαστρεβλώνει την αλήθεια για τις κοινωνικές

σχέσεις.89

Ο Foucault διατείνεται ότι τα φαινόμενα εξουσίας και οι σχέσεις που

αναπτύσσονται με βάση αυτήν δεν πηγάζουν αποκλειστικά από το κράτος ούτε

περιορίζονται εντός του κρατικού μηχανισμού, διότι σε αυτές τις περιπτώσεις η

εξουσία θα θεωρούνταν εξολοκλήρου καταπιεστική. Αυτό συμβαίνει, πρώτον, διότι 87 Butler Judith, The Psychic Life of Power. Theories in Subjection, Stanford University Press,

Καλιφόρνια 1997, σ. 2.88 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σσ. 21 – 23.89 Στο ίδιο, σσ. 23 – 24.

29

το κράτος αδυνατεί να καταλάβει ολόκληρο το πεδίο των πραγματικών σχέσεων

εξουσίας και δεύτερον, το κράτος λειτουργεί μόνο στη βάση ήδη υπαρχουσών

σχέσεων εξουσίας. Το κράτος στηρίζεται, δηλαδή, σε μια σειρά πλεγμάτων εξουσίας,

όπως η σεξουαλικότητα, η συγγένεια και η οικογένεια, η γνώση και η τεχνολογία, τα

οποία έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό τους την απαγόρευση και την αρνητική

μορφή της εξουσίας. Όμως, η απαγόρευση, η απόρριψη και η άρνηση δεν είναι

ουσιαστικές μορφές της εξουσίας, αλλά τα όριά της, οι ακραίες μορφές της. Οι

σχέσεις εξουσίας στον Foucault είναι, πάνω απ’ όλα, παραγωγικές.90

Από την κυρίαρχη εξουσία στις σχέσεις εξουσίας

Φτάνοντας έως και την εποχή του Foucault, λοιπόν, πολύ λίγοι θεωρητικοί

έκαναν απόπειρες να προσεγγίσουν εκείνα τα ζητήματα που σχετίζονται με τον τρόπο

που ασκείται η εξουσία, τις τεχνικές και τις τακτικές της. Όλοι την κατήγγειλαν με

επικριτικό τρόπο, αλλά οι μηχανικές της καθαυτές δεν αναλύθηκαν ποτέ έως το 1968.

Έως τότε αντικείμενο μελέτης χριζόταν μόνο η εξουσία που ασκείται από την

κυβέρνηση και τους κρατικούς μηχανισμούς.91 Ακόμη, και ο ίδιος ο Foucault μέχρι

και τη συγγραφή του έργου του η Τάξη του Λόγου (1970) παραδεχόταν μια «[…]

παραδοσιακή σύλληψη της εξουσίας, […] που επέχει θέση νόμου, που απαγορεύει,

που αρνείται και που συνοδεύεται από μια σειρά αρνητικών αποτελεσμάτων:

αποκλεισμός, απόρριψη, παρεμπόδιση, άρνηση, απόκρυψη κλπ.»92

Ο Foucault θέλει να αποφύγει εκείνο το θεωρητικό σχήμα που θεωρεί τον

κρατικό μηχανισμό αποκλειστικό και μοναδικό εργαλείο άσκησης εξουσίας. Τον

γοητεύει περισσότερο εκείνο το είδος εξουσίας που ενεργοποιεί σχέσεις ανάμεσα σε

άτομα ή ομάδες, αυτή που δημιουργεί σχέσεις ανάμεσα σε συμπαίκτες.93 Διότι, κατά

την άποψη του Foucault, όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν κατά βάθος μια εξουσία και

90 Στο ίδιο, σσ. 24 – 25, 79, Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 74 και Dyrberg B. Torben, The

Circular Structure of Power. Politics, Identity, Community, ό. π. , σ. 88.91 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σ. 18 και Clegg R. Stewart, Frameworks of power,

ό. π. , σ. 155.92 Foucault Michel, «Οι Σχέσεις Εξουσίας Διαπερνούν το Εσωτερικό των Σωμάτων» στο Το Μάτι της

Εξουσίας, ό. π. , σ. 149 – 150.93 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία» στο Η Μικροφυσική της

Εξουσίας, ό. π. , σσ. 88, 91.30

φέρουν μια εξουσία. Ο ίδιος στρέφεται στις μορφές εξουσίας που βρίσκονται εκτός

του κρατικού μηχανισμού, κίνηση που τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι σχέσεις

εξουσίας είναι από τα πιο καλά κρυμμένα πράγματα στο εσωτερικό του κοινωνικού

σώματος, αποτελεί βασικό συστατικό του στοιχείο.94 Γι’ αυτό και μεταφέρει τη

μελέτη της εξουσίας σε πεδία τα οποία δεν είχαν βρεθεί μέχρι τότε κάτω από το

πρίσμα της πολιτικής ανάλυσης, όπως η ψυχιατρική και το ποινικό σύστημα και οι

θεσμοί του και που παίζουν ουσιαστικό ρόλο στη λειτουργία των μηχανισμών της

εξουσίας. Η εξουσία του κράτους βασίζεται πάνω στο συνεχώς μεταβαλλόμενο

έδαφος αυτών των σχέσεων εξουσίας και των αποτελεσμάτων τους που περιγράφει ο

Foucault.

Ο Foucault θέλησε να κάνει μια αναλυτική95 των σχέσεων εξουσίας, δηλαδή

να προσδιορίζει το χώρο όπου σχηματίζονται οι σχέσεις εξουσίας και τα όργανα που

επιτρέπουν μια τέτοια ανάλυση. «[…] Οι μηχανισμοί της εξουσίας, τα αποτελέσματα

της αλήθειας ή, αν θέλετε, οι κανόνες της εξουσίας και οι εξουσίες των αληθινών

λόγων διαμόρφωσαν λίγο πολύ το γενικό πεδίο του ενδιαφέροντός μου […]», θα

δηλώσει σε μια διάλεξή του που έχει τίτλο Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια.96Αυτό

το πεδίο θέλει να μελετήσει, διότι δεν του φαίνεται ιδιαίτερα γόνιμη και χρήσιμη

τώρα πια η μελέτη του κράτους ως πηγής εξουσίας. Ο ίδιος θεωρεί ότι για να έχει η

αναλυτική επιτυχία χρειάζεται να απαλλαγούμε από την ιδέα της εξουσίας που

σχετίζεται με την καταστολή και το νόμο. Βασικά ερωτήματα, λοιπόν, που θέτει

είναι: πώς λειτουργεί και πώς ασκείται η εξουσία, ποιος την ασκεί και προς ποιες

κατευθύνσεις; Για να λειτουργεί πραγματικά αρκεί να απαγορεύει κατηγορηματικά;97

Αλλά ποια μέθοδο επιλέγει να ακολουθήσει στο έργο του; Ο ίδιος δηλώνει ότι

επιθυμεί να ερευνήσει τη λειτουργία των μηχανισμών εξουσίας ιστορικά.

94 Foucault Michel, «Όχι στο βασιλιά Σεξ» στο Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ό. π. , σσ. 80 – 81.

95 Foucault Michel, «Η Ομολογία της Σάρκας» στο Η Μικροφυσική της Εξουσίας, ό. π. , σσ. 135 – 136

και Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, Μετάφραση Ροζάκη

Γκλόρυ, Κέδρος, Αθήνα 2005, σσ. 103 – 104.96 Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια» στο Η Μικροφυσική της Εξουσίας, ό. π. , σ.

102.

97 Foucault Michel, «Όχι στο βασιλιά Σεξ», ό. π. , σ. 81, Foucault Michel, Η Ιστορία της

Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σσ. 103 – 104 και Rabinow Paul (επιμέλεια), The

Foucault Reader: An Introduction to Foucault’ s Thought, Penguin Books, Αγγλία 1986, σ. 5.31

Μηχανισμών όπως ο αποκλεισμός, τα συστήματα επιτήρησης και η ιατρικοποίηση

της τρέλας, της εγκληματικότητας, της σεξουαλικότητας που αποτελούν τις μεγάλες

επινοήσεις της αστικής τάξης. Να εξετάσει πώς αυτοί άρχισαν να γίνονται χρήσιμοι

για την πολιτική και την οικονομία σε μια δεδομένη στιγμή και σε μια συγκεκριμένη

συγκυρία και πώς τελικά κατέληξαν να ενσωματωθούν στο κοινωνικό σύνολο για να

εξασφαλίσουν τη συνοχή του.98

Έτσι, λοιπόν, με το να ασχολείται με το πώς της εξουσίας λαμβάνει ως

αντικείμενο μελέτης του τις σχέσεις εξουσίας κι όχι μία εξουσία. Η εξουσία στον

Foucault είναι συνυφασμένη με τις ανθρώπινες σχέσεις, δεν είναι ενικού αριθμού, δεν

είναι μία ουσία.99 Δεν πρέπει να θεωρείται μια συμπαγής και ομοιογενής κυριαρχία

ενός ατόμου ή μιας ομάδας που ασκείται απομονωμένα και ολοκληρωτικά πάνω σε

άλλα άτομα ή σε άλλες ομάδες. Η εξουσία θα πρέπει να αναλυθεί ως κάτι που

λειτουργεί με τη μορφή μιας αλυσίδας, μιας «οργανωμένης, ιεραρχικής,

συντονισμένης συστάδας σχέσεων».100 Δεν εντοπίζεται ποτέ στο ένα ή στο άλλο

μέρος, αλλά τα άτομα κυκλοφορούν στο εσωτερικό αυτής της αλυσίδας, υφίστανται

και ασκούν εξουσία. Είναι μια μηχανή η οποία δεν ανήκει σε κανέναν που να την

κατέχει ή να την ασκεί εκ γενετής και στην οποία εμπλέκεται όλος ο κόσμος, τόσο

εκείνοι που ασκούν την εξουσία όσο κι εκείνοι που την υπομένουν.101 Επομένως, οι

σχέσεις εξουσίας είναι ευμετάβλητες, αναστρέψιμες και ασταθείς. Τα άτομα δεν είναι

τα σημεία εφαρμογής της εξουσίας, αλλά φορείς της και στοιχεία συγκρότησής της.

Δεν πρέπει να συλλαμβάνονται ως πολλαπλά και αδρανή υλικά πάνω στα οποία

στερεώνεται η εξουσία ή εναντίον των οποίων στρέφεται. Τα άτομα δεν στέκονται

απέναντι στην εξουσία, αλλά αποτελούν αποτελέσματά της και ταυτόχρονα στοιχεία

άρθρωσής της.102

98 Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια», ό. π. , σσ. 108 – 110, 115.99 Τρουλινού Λίλα, «Εξουσία και Δίκαιο στον Φουκώ» στο Foucault Michel, Η Μικροφυσική της

Εξουσίας ό. π. , σ. 171.100 Foucault Michel, «Η Ομολογία της Σάρκας», ό. π. , σ. 136.101 Foucault Michel, «Το Μάτι της Εξουσίας» στο Το Μάτι της Εξουσίας, ό. π. , σσ. 133 – 134,102 Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια», ό. π. , σ. 107, Foucault Michel, «Η Ηθική

της Επιμέλειας Εαυτού ως Πρακτική της Ελευθερίας» στο Το Μάτι της Εξουσίας, ό. π. , σ. 371 και

Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό. π. , σσ. 154 – 155.32

Ο Foucault βλέπει την εξουσία ως έναν τρόπο δράσης κάποιων ατόμων πάνω

σε κάποια άλλα, ως κάτι που υπάρχει εν ενεργεία103. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει

μια εξουσία ως εκδήλωση συναίνεσης, συγκατάθεσης, αποποίησης της ελευθερίας ή

μεταβίβασης δικαιώματος, όπως συμβαίνει στον Λεβιάθαν του Hobbes. Κατά τον

Foucault, αυτό που ορίζει μια σχέση εξουσίας είναι ένας τρόπος δράσης που δεν

ενεργεί άμεσα και ορατά στους άλλους, αλλά ενεργεί μέσα από τη δράση τους, όπως

συμβαίνει στην περίπτωση της λογοκρισίας. Όχι της λογοκρισίας στην κλασική της

μορφή που ασκείται από διάφορους μηχανισμούς εκτελώντας τις εντολές των

εκάστοτε δικτατορικών καθεστώτων. Αλλά μιας λογοκρισίας που δρα ακόμη και στο

εσωτερικό της δημοκρατίας και έχει σαν ρόλο της να αποκλείσει ορισμένες μορφές

λόγου από τον δημόσιο χώρο θεωρώντας ότι είναι επικίνδυνες για το κοινωνικό

σύνολο, όπως για παράδειγμα την απαγόρευση της δημόσιας έκθεσης στο κοινό ενός

έργου τέχνης.104

Μια σχέση εξουσίας αρθρώνεται σε δύο στοιχεία, τα οποία θεωρούνται

απαραίτητα για να υφίσταται αυτή η σχέση: εκείνος στον οποίο ασκείται η εξουσία

να παραμένει μέχρι το τέλος υποκείμενο δράσης. Καμία σχέση εξουσίας δεν μπορεί

να υπάρξει χωρίς κάποια από αυτά τα δύο συστατικά της στοιχεία. Η άσκηση της

εξουσίας είναι ένα σύνολο δράσεων πάνω σε δυνατές δράσεις: ενεργεί εκεί που

υπάρχει ενεργή συμπεριφορά των δρώντων υποκειμένων. Είναι ένας τρόπος δράσης

πάνω σε ένα ή πολλά δρώντα υποκείμενα, αλλά στο βαθμό που αυτά δρουν ή

μπορούν να δράσουν.105

Κατά την άποψη του Foucault, η εξουσία έχει περισσότερο σχέση με τη

διακυβέρνηση, και με την ευρεία και με τη στενή της έννοια. Σχετικά με την πρώτη

σημασία που μπορεί να πάρει, με τον όρο διακυβέρνηση εννοεί τον τρόπο διεύθυνσης

της διαγωγής των ατόμων ή των ομάδων, όπου διαγωγή είναι η πράξη του να άγεις,

να οδηγείς τους άλλους και ταυτόχρονα ο τρόπος να με τον οποίο συμπεριφέρεσαι σε

103 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σ. 91.104 Σταυρακάκης Γιάννης, «Εξουσιαστική Τάξη και Καταναλωτική Κουλτούρα στον Ύστερο

Καπιταλισμό: Η Απόλαυση ως Μηχανισμός Ελέγχου» στο Σύγχρονοι Μηχανισμοί Βίας και

Καταπίεσης, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας,

Αθήνα 2006, σσ. 174 – 175.105 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σσ. 91 – 92.

33

ένα ανοιχτό πεδίο δυνατοτήτων.106 Έτσι, λοιπόν, οι σχέσεις εξουσίας δεν πρέπει να

αναζητηθούν ούτε στη βία και στον αγώνα ούτε σε ένα συμβόλαιο ή σε έναν

ηθελημένο δεσμό. Δεν είναι μια ανοιχτή και κατά μέτωπο αντιπαράθεση δύο

αντιπάλων ή μια δέσμευση του ενός στον άλλον. Ανήκουν στον τρόπο δράσης της

διακυβέρνησης των ανθρώπων από τους ανθρώπους.107 Από την άλλη πλευρά,

αναφερόμενοι στη διακυβέρνηση με τη στενή της έννοια, θα λέγαμε ότι οι σχέσεις

εξουσίας έχουν σταδιακά κυβερνητικοποιηθεί, έχουν κρατικοποιηθεί, έχουν

συγκεντρωθεί και υποστεί επεξεργασία μέσα στους κρατικούς μηχανισμούς ή με την

εγγύησή τους. Έτσι, όλοι οι τύποι σχέσης εξουσίας αναφέρονται με έναν τρόπο στο

κράτος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πηγάζουν από αυτό.

Καταστάσεις κυριαρχίας και ελευθερία

Ο Foucault, σε μια συζήτησή του με τους H. Becker, R. Fornet – Betancourt

και A. Gomez – Muller θα διαχωρίσει απολύτως τις σχέσεις εξουσίας από τις

καταστάσεις κυριαρχίας.108 Οι σχέσεις εξουσίας, όπως εξηγήσαμε και στα

προηγούμενα, διαχέονται στο εσωτερικό των ανθρώπινων σχέσεων, είτε πρόκειται

για την οικογένεια είτε για μια παιδαγωγική σχέση ή το πολιτικό σώμα. Ορισμένες

φορές όμως, τέμνουν τις καταστάσεις κυριαρχίας και τότε ακινητοποιούνται και

παγιώνονται και παύουν να διατηρούν εκείνη την ευμετάβλητη ιδιότητά τους. Όπως

αναφέρει χαρακτηριστικά και ο Foucault:

όταν ένα άτομο ή μια κοινωνική ομάδα καταφέρνουν να παγιώσουν ένα πεδίο σχέσεων

εξουσίας, να τις καθηλώσουν ή να τις σταθεροποιήσουν και να εμποδίσουν κάθε

αντιστρεψιμότητα της κίνησης […], τότε βρισκόμαστε ενώπιον αυτού που μπορεί να ονομαστεί

κατάσταση κυριαρχίας.109

Σε μια τέτοια περίπτωση, οι πρακτικές ελευθερίας δεν υπάρχουν ή είναι πολύ

περιορισμένες. Και η ελευθερία μπορεί να επανέλθει μόνο με την απελευθέρωση, η

οποία θα δημιουργήσει νέα πεδία σχέσεων εξουσίας που θα διέπονται από αυτήν την

106 Στο ίδιο, σ. 92.107 Foucault Michel, «Η Ηθική της Επιμέλειας Εαυτού ως Πρακτική της Ελευθερίας», ό. π. , σ. 371.108 Στο ίδιο, σ. 354109 Στο ίδιο, σ. 356.

34

ελευθερία. Όμως, ολοκληρωτική απελευθέρωση από την εξουσία δεν υπάρχει, καθώς

η εξουσία προβάλλει συνεχώς την παρουσία της.110

Επομένως, ο τρόπος άσκησης της εξουσίας που περιγράφηκε στο

προηγούμενο υποκεφάλαιο ενέχει στο εσωτερικό του το στοιχείο της ελευθερίας. Μια

τέτοια μορφή εξουσίας μπορεί να ασκηθεί μόνο σε ελεύθερα υποκείμενα, στο βαθμό

που αυτά είναι ελεύθερα. Ελεύθερα είναι τα ατομικά ή συλλογικά υποκείμενα που

διαθέτουν ένα πεδίο δυνατότητας εντός του οποίου μπορούν να λάβουν χώρα πολλές

διαγωγές και διάφοροι τρόποι συμπεριφοράς.111

Έτσι, λοιπόν, η ελευθερία τείνει να εμφανίζεται ως προϋπόθεση και αναγκαία

συνθήκη ύπαρξης της άσκησης εξουσίας ανάμεσα στους συμπαίκτες. Επίσης, η

ελευθερία είναι αυτό που μπορεί να εναντιώνεται στην άσκηση της εξουσίας, η οποία

τείνει να καθορίσει την πρώτη ολοκληρωτικά. Τελικά, αντί για ουσιώδη

ανταγωνισμό, για μια αντίθεση όρου προς όρο, αξίζει περισσότερο να μιλάμε για μια

διαρκή πρόκληση, για έναν αγωνισμό112 και μια συνεχή αμφισβήτηση της εξουσίας

που ανυψώνονται σε ένα αδιάκοπο πολιτικό καθήκον που συνδέεται άρρηκτα με την

ανθρώπινη ύπαρξη.

Η ελευθερία, κατά τον Foucault, είναι μια πρακτική, είναι κάτι που πρέπει να

ασκηθεί. Δεν υπάρχει ένα πράγμα που να είναι απόλυτα απελευθερωτικό για τους

ανθρώπους. Ενδέχεται να υπάρχουν κάποιοι προγραμματισμοί που να σχεδιάζουν να

τροποποιήσουν ή ακόμη και να καταργήσουν κάποιους καταναγκασμούς, αλλά

κανένας από αυτούς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι οι άνθρωποι θα αποκτήσουν την

ελευθερία αυτόματα.113 Συνεπώς, η ελευθερία δεν μπορεί να εξασφαλιστεί από

θεσμούς και νόμους, δεν υπάρχουν μηχανές ελευθερίας, κι αυτό γιατί «η εγγύηση της

ελευθερίας είναι η ελευθερία».114

110 Lukes Steven, Εξουσία: Μια Ριζοσπαστική Θεώρηση, ό. π. , σ. 187.111 Foucault Michel, «Δύο δοκίμια για το υποκείμενο και την εξουσία», ό. π. , σ. 93, Foucault Michel,

«Η Ηθική της Επιμέλειας Εαυτού ως Πρακτική της Ελευθερίας», ό. π. , σ. 372 και Λίποβατς Θάνος,

Δεμερτζής Νίκος, Δοκίμιο για την Ιδεολογία. Ένας Διάλογος της Κοινωνικής θεωρίας με την

Ψυχανάλυση, ό. π. , σσ. 35 – 36, σημ. 13.112 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σσ. 93 – 95.113 Foucault Michel, «Χώρος, Γνώση και Εξουσία» στο Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ό. π. , σ. 57.114 Στο ίδιο, σ. 58.

35

Σύγκρουση και αντίσταση στην εξουσία

Κατά τη γνώμη του Foucault, οντολογική προϋπόθεση των σχέσεων εξουσίας

αποτελεί η σύγκρουση.

Εδώ πιστεύω ότι το σημείο αναφοράς μας δεν πρέπει να’ ναι στο μεγάλο μοντέλο της γλώσσας

και των σημείων, αλλά στο μοντέλο του πολέμου και της μάχης. Η ιστορία που μας φέρει και

μας καθορίζει έχει μορφή πολέμου παρά μορφή γλώσσας: σχέσεις εξουσίας παρά σχέσεις

νοήματος.115

Υποστηρίζει ότι ο κοινωνικός κόσμος υφίσταται πολλαπλές συγκρούσεις για

την κατάληψη της εξουσίας, καθώς αυτή συνιστά αναπόδραστη αναγκαιότητα και η

υπέρβασή της είναι αδύνατη. Ο Foucault κάνει έκκληση για συνεχή αντίσταση σε

οποιαδήποτε μορφή εξουσίας οπουδήποτε κι αν εκδηλώνεται.116 Το πολιτικό του

πρόταγμα δεν είναι η επανάσταση, όπως στον μαρξισμό, αλλά οι αδιάκοπες διαμάχες

και συγκρούσεις γύρω από τις διάφορες μορφές εξουσίας, η οποία δεν μπορεί ποτέ να

εξαλειφθεί γιατί είναι σύμφυτο στοιχείο όλων των ανθρώπινων σχέσεων.

Έτσι, για να καταλάβουμε σε τι συνίστανται ακριβώς οι σχέσεις εξουσίας θα

πρέπει να αναλύσουμε τις διάφορες μορφές αντίστασης και τις προσπάθειες που

γίνονται για να λυθούν αυτές οι σχέσεις. Στον πυρήνα των σχέσεων εξουσίας

υπάρχουν σημεία ανυποταξίας που εξορισμού τους διαφεύγουν και αποτελούν μόνιμη

συνθήκη ύπαρξής τους.117 Διότι δεν υπάρχει τέτοια σχέση χωρίς αντίσταση, χωρίς

προσπάθεια διαφυγής από αυτήν, χωρίς την ενδεχόμενη αντιστροφή της. «Από τη

στιγμή που υπάρχει μια σχέση εξουσίας, υπάρχει και μια δυνατότητα αντίστασης».118

Κάθε σχέση εξουσίας συνεπάγεται μια, τουλάχιστον δυνάμει, στρατηγική αγώνα η

οποία αποτελεί ένα είδος μόνιμου ορίου. Με αυτόν τον τρόπο κάθε εντατικοποίηση

των σχέσεων εξουσίας που στοχεύει στην υποταγή αυτών των σημείων ανυποταξίας

115 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σσ. 16 – 17.116 Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π. , σσ. 371 – 2 και

Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power. Politics, Identity, Community, ό. π. , σ. 92.117 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σ. 79 και Butler Judith,

The psychic Life of Power. Theories in Subjection, ό. π. , σσ. 98 – 99.118 Foucault Michel, «Όχι στο Βασιλιά Σεξ», ό. π. , σ. 85.

36

οδηγεί τελικά την άσκηση της εξουσίας στα όριά της. «Γενικά, κάθε στρατηγική

αντιμετώπισης ονειρεύεται να γίνει σχέση εξουσίας – και κάθε σχέση εξουσίας […]

κλίνει στο να γίνει στρατηγική που κερδίζει».119 «Κάθε στιγμή η σχέση εξουσίας

μπορεί να γίνει, και σε ορισμένα σημεία γίνεται, αντιμετώπιση ανάμεσα σε

αντιπάλους. Κάθε στιγμή επίσης οι σχέσεις αντιπαλότητας σε μια κοινωνία

προκαλούν την κινητοποίηση των μηχανισμών εξουσίας».120

Κύριος στόχος των αγώνων δεν είναι να επιτεθούν σε ένα συγκεκριμένο

θεσμό εξουσίας, σε μια τάξη ή σε μια ελίτ, όσο να αντισταθούν σε μια συγκεκριμένη

τεχνική εξουσίας, σε μια ορισμένη μορφή της. Άρα, σκοπός των αγώνων είναι τα ίδια

τα αποτελέσματα της εξουσίας. Χαρακτηριστικό στοιχείο αυτών των αγώνων είναι

ότι είναι άμεσοι, διότι οι άνθρωποι ασκούν την κριτική τους απευθείας στους φορείς

της εξουσίας που βρίσκονται κοντά τους. Δεύτερον, δεν θεωρούν ότι η λύση του

προβλήματός τους θα βρεθεί στο μακρινό μέλλον κι έτσι δεν δέχονται καμία

υπόσχεση απελευθέρωσης ή επανάστασης. Επίσης, προβάλλεται αντίσταση απέναντι

στο καθεστώς της γνώσης, στα προνόμιά της και σε εκείνα τα αποτελέσματα

εξουσίας που συνδέονται με αυτήν. Αυτό που αμφισβητείται κυρίως είναι ο τρόπος με

τον οποίο κυκλοφορεί και λειτουργεί η γνώση και οι σχέσεις της με την εξουσία.

Τέλος, να σημειώσουμε ότι για τον Foucault η αντίσταση δεν είναι μία ουσία, αλλά

συνυπάρχει με την εξουσία όντας σύγχρονή της.121

Κατά την άποψη του Foucault, υπάρχουν τρεις τύποι αγώνων σε γενικές

γραμμές: αυτοί που είναι αντίθετοι στις μορφές κυριαρχίας (εθνικές, κοινωνικές,

θρησκευτικές), αυτοί που είναι αντίθετοι σε κάθε μορφή εκμετάλλευσης που χωρίζει

το άτομο από αυτό που παράγει και τρίτον, οι αγώνες που πολεμούν καθετί που δένει

το άτομο με τον εαυτό του και εξασφαλίζει με αυτόν τον τρόπο την υποταγή του

στους άλλους, οι αγώνες ενάντια στην υποταγή της υποκειμενικότητας.122 Όλοι αυτοί

οι τύποι αγώνων παράγονται είτε απομονωμένα είτε σε συνδυασμό. Ακόμα, όμως, κι

όταν αυτοί οι αγώνες αναμιγνύονται μεταξύ τους, πάντα υπάρχει ένας ο οποίος

119 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σσ. 98 – 99.120 Foucault Michel, «Η Ηθική της Επιμέλειας Εαυτού ως Πρακτική της Ελευθερίας», ό. π. , σ. 372.121 Foucault Michel, «Όχι στο Βασιλιά Σεξ», ό. π. , σ. 84 και Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το

Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σσ. 79 – 81.122 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σ. 81.

37

κυριαρχεί έναντι των άλλων. Κατά την άποψη του Foucault, στις μέρες μας αυτός

«που επικρατεί όλο και περισσότερο είναι ο αγώνας ενάντια στις μορφές υποτέλειας –

ενάντια στην υποταγή της υποκειμενικότητας – παρόλο που οι αγώνες ενάντια στην

κυριαρχία και στην εκμετάλλευση δεν έχουν εξαφανιστεί […]».123

Έχοντας εξηγήσει ήδη τη σημασία των σχέσεων εξουσίας στη θεωρία του

Foucault και τον τρόπο λειτουργίας τους στο εσωτερικό της κοινωνίας, σειρά έχει η

περιγραφή του σύγχρονου υποκειμένου στη διαπλοκή του με τις συγκεκριμένες

μορφές εξουσίας.

Το υποκείμενο στον Foucault

Ο Foucault πιστεύει ότι η μελέτη των ανθρώπινων όντων έλαβε μια κρίσιμη

τροπή στο τέλος του 18ου αιώνα, καθώς αυτά κατέληξαν να ερμηνεύονται ως

υποκείμενα τα οποία έχουν συνείδηση του εαυτού τους και ταυτόχρονα ως

αντικείμενα της ίδιας τους της γνώσης.124 Στόχος του ίδιου είναι να εξηγήσει την

ανάπτυξη, τη διαμόρφωση, τη συγκρότηση του υποκειμένου μέσα στην εναλλαγή των

ιστορικών περιόδων και τις τροποποιήσεις που αυτό υφίσταται μέσα από την επιρροή

σχέσεων και την επίδραση δυνάμεων.125 Αυτή τη διεργασία ονομάζει γενεαλογία του

υποκειμένου. Για τον Foucault, το υποκείμενο δεν είναι δεδομένο, δεν είναι μία

υπόσταση.126 Σχηματίζει μια μορφή που δεν είναι πάντα ταυτόσημη με τον εαυτό της,

είναι κάτι κατασκευασμένο κι επομένως ενδεχομενικό. Έτσι, δεν ασχολείται με τη

φύση του υποκειμένου, αν είναι ή όχι υπερβατικό, γιατί διατείνεται ότι δεν έχουμε να

κάνουμε πάντα με τον ίδιο τύπο υποκειμένου, αν και υπάρχουν κοινά σημεία

αναφοράς ανάμεσα στις διαφορετικές μορφές του.127

Αυτό που μπορούμε να εξετάσουμε ιστορικά είναι μια οντολογία των εαυτών

μας σε σχέση με την αλήθεια, μέσω της οποίας συγκροτούμαστε ως υποκείμενα

123 Στο ίδιο, σσ. 81 – 82.124 Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π. , σ. xv.125 Williams Caroline, «The subject and subjectivity», ό. π. , σ. 28.126 Barrett Michele, The Politics of Truth. From Marx to Foucault, Polity Press, Κέμπριτζ 1991, σ. 146.127 Rabinow Paul, The Foucault Reader, ό. π. , σ. 7, Foucault Michel, «Η Ηθική της Επιμέλειας Εαυτού

ως Πρακτική της Ελευθερίας», ό. π. , σ. 369 και Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power.

Politics, Identity, Community, ό. π. , σ. 94.38

γνώσης, δηλαδή το πώς εντάσσεται το ανθρώπινο υποκείμενο σε παιχνίδια αλήθειας,

ανεξάρτητα από το πλαίσιο στο οποίο διατυπώνεται αυτό το ερώτημα.128 Αυτό

επιχειρεί ο Foucault στη Γένεση της Κλινικής και στις Λέξεις και τα Πράγματα. Από

την άλλη πλευρά, επιχειρεί μια ιστορική οντολογία των εαυτών μας σε σχέση με ένα

πεδίο εξουσίας μέσω της οποίας συγκροτούμαστε ως υποκείμενα. Αυτό συμβαίνει

στο Επιτήρηση και Τιμωρία και στον πρώτο τόμο της Ιστορίας της σεξουαλικότητας

και ανάγει την θεωρία του Foucault για την εξουσία σε άκρως ριζοσπαστική και

καινοτομική. Οι άλλοι δύο τόμοι της Ιστορίας αυτής ασχολούνται με τη σχέση

υποκειμένου και ηθικής που μας συγκροτεί σε ηθικούς δρώντες, ζήτημα το οποίο δεν

εξετάζεται στην παρούσα εργασία.129

Ο Foucault εντόπισε μια σύνδεση ανάμεσα στο υποκείμενο και στις σχέσεις

νοήματος, αλλά και τις σχέσεις εξουσίας. Τελικά αυτό που εξετάζει ο Foucault δεν

είναι τα φαινόμενα της εξουσίας, αλλά με ποιον τρόπο οι άνθρωποι από αντικείμενα

της επιστήμης, είτε πρόκειται για την γλωσσολογία είτε για την ψυχιατρική, γίνονται

σταδιακά υποκείμενα, όπως στην περίπτωση της σεξουαλικότητας. Το άτομο, λοιπόν,

γίνεται υποκείμενο κάποιου άλλου όταν καθυποτάσσεται στην εξουσία του και αυτή

η διεργασία λέγεται υποκειμενοποίηση.130 Στον Foucault αυτή συντελείται στο

εσωτερικό του λόγου και της εξουσίας, η οποία, όπως είπαμε και στα προηγούμενα,

δεν είναι ούτε μονού αριθμού ούτε πηγάζει από την κυρίαρχη εξουσία.131

Ο γάλλος θεωρητικός προτείνει το αντίθετο από αυτό που περιγράφηκε στον

Λεβιάθαν (1651) του Hobbes. Ενώ, λοιπόν, στον Λεβιάθαν οι ξεχωριστές

ατομικότητες ενώνονται για να συνθέσουν το κράτος, στην καρδιά του οποίου

βρίσκεται η Υπέρτατη Εξουσία, ο Foucault έχει την πεποίθηση ότι κάθε περιφερειακό

υποκείμενο απαρτίζεται από μυριάδες σώματα ως συνέπεια των αποτελεσμάτων της

εξουσίας. Το άτομο δεν είναι το δεδομένο πάνω στο οποίο ασκείται και εκδηλώνεται

128 Foucault Michel, «Η Ηθική της Επιμέλειας Εαυτού ως Πρακτική της Ελευθερίας», ό. π. , σ. 351.129 Foucault Michel, «Για τη Γενεαλογία της Ηθικής» στο Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ό. π. , σ. 99 και

Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 77 – 78.130 Rabinow Paul, The Foucault Reader, ό. π. , σ. 11 και Barrett Michele, The Politics of Truth. From

Marx to Foucault, ό. π. , σ. 148.131 Butler Judith, The psychic Life of Power. Theories in Subjection, ό. π. , σσ. 5, 91.

39

η δύναμη της εξουσίας, αλλά το αποτέλεσμα μιας σχέσης εξουσίας.132 Εμφανίζεται

δηλαδή αποκεντρωμένο.133

Ο κύριος στόχος των ανθρώπων που εναντιώνονται στην εξουσία δεν είναι να

επιτεθούν σε κάποιον συγκεκριμένο θεσμό εξουσίας ή σε κάποια ομάδα που είναι

φορέας εξουσίας, όσο να αντιταχθούν σε μια ιδιαίτερη τεχνική ή μορφή εξουσίας.

Αυτή η μορφή εξουσίας ασκείται στην άμεση καθημερινή ζωή που ταξινομεί τα άτομα σε

κατηγορίες, τα κατονομάζει διά της ίδιας του ατομικότητας, τα προσκολλά στην ταυτότητά

τους, τους επιβάλλει ένα νόμο αλήθειας τον οποίο πρέπει να τους τον αναγνωρίζει και τον

οποίο οι άλλοι οφείλουν να αναγνωρίζουν στα άτομα αυτά. Είναι μια μορφή εξουσίας που

μετασχηματίζει τα άτομα σε υποκείμενα. Υπάρχουν δύο έννοιες στη λέξη υποκείμενο:

υποκείμενο υποταγμένο στον άλλο μέσω του ελέγχου και της εξάρτησης, και υποκείμενο

προσκολλημένο στην ίδια του ταυτότητα μέσω της συνείδησης ή της αυτογνωσίας. Στις δύο

αυτές περιπτώσεις η λέξη αυτή υποδηλώνει μια μορφή εξουσίας που καθυποτάσσει και

καθιστά κάποιον υποτελή.134

Κατά τον Foucault, ο κύριος αντικειμενικός μας σκοπός στα σημερινά χρόνια

πρέπει να γίνει η άρνηση του εαυτού μας κι όχι η αδιάκοπη προσπάθεια ανακάλυψής

του. Είναι ανάγκη να κατασκευάσουμε αυτό που θα μπορούσαμε να είμαστε για να

απαλλαγούμε από τους εξαναγκασμούς της νεωτερικής εξουσίας. Αυτό που προτείνει

ο Foucault είναι «[…] να ελευθερωθούμε εμείς από το κράτος κι από τον τύπο

εξατομίκευσης που συνδέεται με αυτό. Πρέπει να προωθήσουμε νέες μορφές

υποκειμενικότητας απορρίπτοντας τον τύπο ατομικότητας που μας επιβλήθηκε εδώ

και πολλούς αιώνες».135

Στο κείμενό του Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία, που

δημοσιεύτηκε στη μελέτη Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics

των Dreyfus και Rabinow, εκθέτει τον σκοπό της εργασίας του. «Δεν ήταν να

αναλύσω τα φαινόμενα της εξουσίας. […] Προσπάθησα μάλλον να παράγω μια

ιστορία των διαφορετικών τρόπων υποκειμενοποίησης του ανθρώπινου όντος στην

132 Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια», ό. π. , σσ. 106 – 107 και Foucault Michel,

«Ερωτήματα στον Μισέλ Φουκώ για την Γεωγραφία», ό. π. , σ. 100.133 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 15.134 Foucault Michel, «Δύο Δοκίμια για το Υποκείμενο και την Εξουσία», ό. π. , σ. 81.135 Στο ίδιο, σ. 86.

40

κουλτούρα μας. Σ’ αυτήν την οπτική πραγματεύτηκα τρεις τρόπους

αντικειμενοποίησης που μετασχηματίζουν τα ανθρώπινα όντα σε υποκείμενα».136

Πρώτον, λοιπόν, συντελείται η αντικειμενοποίηση του υποκειμένου είτε από

τις ανθρωπιστικές επιστήμες είτε από την οικονομία είτε από διάφορες άλλες

επιστήμες, όπως η βιολογία. Δεύτερον, συντελείται μια αντικειμενοποίηση του

υποκειμένου μέσω κάποιων διαιρετικών πρακτικών, όπως τις ονομάζει ο Foucault. Το

υποκείμενο, δηλαδή, υφίσταται μια διαίρεση μέσα του ή διαχωρίζεται από τους

άλλους. Τρίτον, επιχείρησε να μελετήσει το πώς το ανθρώπινο ον γίνεται υποκείμενο

στρεφόμενος στις μελέτες για τη σεξουαλικότητα. Εδώ αναφερόμαστε και πάλι στη

διαδικασία της υποκειμενοποίησης, πώς δηλαδή ο άνθρωπος έμαθε να αναγνωρίζει

τον εαυτό του ως υποκείμενο μιας σεξουαλικότητας.137

Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας: Η Δίψα της Γνώσης

Με την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1976) ο Foucault δεν επιθυμεί να

καταγράψει απλώς το χρονικό των σεξουαλικών συμπεριφορών διαμέσου των εποχών

και των πολιτισμών, από τη βικτωριανή εποχή μέχρι και τα σύγχρονα χρόνια138, αλλά

και να εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται η σεξουαλικότητα, η αλήθεια, ο

λόγος (discourse), η εξουσία και το ανθρώπινο σώμα.139 Παρατηρεί ότι οι άνθρωποι

μεταβαίνουν από μια εποχή ειλικρίνειας και άνεσης απέναντι το σεξ προς μια εποχή

καταστολής του μέσω ενός ακατάπαυστου λόγου για το σεξ. «Οπωσδήποτε, εδώ και

εκατόν πενήντα χρόνια τώρα, ένας πολύπλοκος μηχανισμός έχει στηθεί για να

παράγει γύρω από το σεξ Λόγους αληθινούς».140 Θέλει να μελετήσει όλους τους

μηχανισμούς οι οποίοι μας παροτρύνουν και τελικά μας αναγκάζουν να μιλάμε στην

κοινωνία μας για το σεξ. 141 «Πρέπει να προσδιορίσουμε […] το καθεστώς εξουσίας –

γνώσης – ηδονής που υποβαστάζει στις κοινωνίες μας τη συζήτηση πάνω στην

136 Στο ίδιο, σ. 75.137 Στο ίδιο, σσ. 75 – 76 και Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 79 – 80.138 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σσ. 11 – 18.139 Τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σχέσης της εξουσίας με το σεξ μπορείς να δεις στο

Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σσ. 104 – 107.140 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σ. 88.141 Foucault Michel, «Όχι στο Βασιλιά Σεξ», ό. π. , σσ. 73 και Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 73.

41

ανθρώπινη σεξουαλικότητα». Να μελετηθεί «[…] ο διά του Λόγου έλεγχος του

σεξ».142

Με την εμφάνιση και εξάπλωση του χριστιανισμού, παρατηρήθηκε μια τάση

να εξετασθεί, να επιτηρηθεί και να μετασχηματιστεί η σεξουαλικότητα σε λόγο μέσω

της εξομολόγησης, του ελέγχου της συνείδησης και τελικά της απαγόρευσης και της

καταστολής. «Το σεξ δεν είναι μόνο κάτι που κρίνεται, αλλά και κάτι που

διευθύνεται».143 Το νόημα της φράσης αυτή μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα

μέσα από το παράδειγμα της εξομολόγησης. Από την εποχή του Μεσαίωνα η

χριστιανοσύνη δεν περιορίστηκε μόνο στην καταγγελία του σεξ ως άσεμνης πράξης,

αλλά κρίνοντάς την κολάσιμη, προσπάθησε να κατευθύνει την πορεία της μέσω της

εξομολόγησης.

Όπως παλιότερα με την Ιστορία της Τρέλας ήθελε να εξακριβώσει τον τρόπο

με τον οποίο η εξουσία που ασκείται στην τρέλα παρήγαγε τον αληθή λόγο της

ψυχιατρικής, έτσι και με την Ιστορία της Σεξουαλικότητας ο Foucault θέλει να

συλλάβει το σύνολο των μηχανισμών που συνέδεσαν τη θέληση για γνώση και την

εξουσία στο σεξ. Πώς, δηλαδή, οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι κατέστησαν το σεξ

αντικείμενό τους και την ίδια στιγμή παρήγαγαν γνώση γι’ αυτό το αντικείμενο, αλλά

ασκούσαν και εξουσία πάνω σ’ αυτό.144 «Το σημαντικό δεν βρίσκεται ίσως στο

επίπεδο της επιείκειας ή στον βαθμό της καταστολής. Αλλά στη μορφή της εξουσίας

που ασκείται».145 Έτσι, το έργο αυτό ήταν ένα έναυσμα για μια πλήρη αλλαγή

κατεύθυνσης από την παραδοσιακή δικαιική σύλληψη της εξουσίας.

Αργότερα, ο Foucault θα πει σε μια συζήτησή του με τον Bernard - Henri

Levy ότι ο λόγος μετατρέπεται σε «[…] ένα φοβερό εργαλείο ελέγχου και

εξουσίας»146 όταν ωθεί τους ανθρώπους να λένε αυτό που αισθάνονται και αυτό που

ελπίζουν, με αποτέλεσμα να καθίστανται τελικά υποχείριά του. Εκμεταλλεύεται την

πίστη και την επιθυμία τους να μιλήσουν για κάτι, ώστε να καταρρίψουν τις όποιες

142 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σσ. 20 – 21.143 Στο ίδιο, σ. 36.144 Στο ίδιο, σσ. 13 – 18, Foucault Michel, «Όχι στο Βασιλιά Σεξ», ό. π. , σσ. 71 – 72, Foucault Michel,

«Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας», ό. π. , σσ. 126 – 127.145 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σ. 56.146 Foucault Michel, «Όχι στο Βασιλιά Σεξ», ό. π. , σ. 75.

42

απαγορεύσεις σχετικά με αυτό. Και το κυριότερο επίτευγμα του λόγου είναι η μείωση

των αντιστάσεων και των εξεγέρσεων και η υποδούλωση αυτού που μιλάει. Διότι,

ένας τύπος λόγου που μιλάει για όλα και με καμία συστολή ίσως δεν είναι στο τέλος

και τόσο απελευθερωτικός, αλλά τείνει συνεχώς να περιορίζει τα άτομα σε μια

απομόνωση. Τελικά, και τα ίδια τα άτομα, μέσω της γνώσης του εαυτού τους, ασκούν

έλεγχο στους ίδιους τους εαυτούς τους διότι θεωρούν ορθό κι αναγκαίο να

εσωτερικοποιήσουν τις νόρμες που θεσπίζονται από τις ανθρωπιστικές επιστήμες κι

από την άλλη επιτηρούν τον εαυτό τους σε μια προσπάθεια να συμμορφωθούν με

αυτές τις νόρμες. Αυτό ακριβώς εννοούμε όταν λέμε ότι τα άτομα καθίστανται

αντικείμενα και υποκείμενα ταυτόχρονα. Αυτήν την άποψη προσπαθεί να αποδείξει ο

Foucault με την ενασχόλησή του με την ιστορία του σεξ και της σεξουαλικότητας.147

Σε αυτήν την Ιστορία ο Foucault μίλησε για ένα Σύστημα (apparatus)

σεξουαλικότητας, το οποίο αποτελεί ένα ετερογενές σύνολο από λόγους, θεσμούς,

νόμους και διοικητικά μέτρα, φιλοσοφικές και ηθικές προτάσεις κι επιστημονικές

αποφάνσεις. Το ίδιο το Σύστημα είναι ένα σύστημα σχέσεων που εγκαθιδρύεται

ανάμεσα στα αυτά τα στοιχεία. Ο Foucault προσπαθεί να κατανοήσει το είδος της

σύνδεσης, της αλληλεπίδρασης και τον τροποποιήσεων που συμβαίνουν ανάμεσα σε

αυτά τα ετερογενή στοιχεία. Από την άλλη, το Σύστημα έχει μια στρατηγική

λειτουργία για το λόγο του ότι πρέπει να ανταποκριθεί σε μια επείγουσα ανάγκη σε

μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Η λειτουργία του έγκειται στον χειρισμό των σχέσεων

δύναμης, των σχέσεων εξουσίας για την καλύτερη ανάπτυξή τους, τη χρήση και το

χειρισμό τους. Εκτός αυτού, από το Σύστημα απορρέουν ορισμένα καθεστώτα

γνώσης, τα οποία έρχονται να το ρυθμίσουν.148

Βιο-εξουσία

Η σύζευξη υποκειμενοποίησης και αντικειμενοποίησης του ανθρώπου, σε

συνδυασμό με τη συνεχή αναζήτηση του κρυμμένου νοήματος, οδήγησε τον Foucault

στη σύλληψη της έννοιας της βιο-εξουσίας, που σημαίνει την αυξανόμενη

τακτοποίηση σε όλες τις σφαίρες επιρροής της ζωής με το πρόσχημα της βελτίωσης

147 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σσ. 15 – 18, 30 – 32,

34 και Gutting Garry, Michel Foucault, ό. π. , http :// plato . stanford . edu / entries / foucault /#3.4 .148 Foucault Michel, «Πολεμική, Ηθική και Προβληματοποιήσεις», ό. π. , σσ. 131 – 134.

43

της ευημερίας του ατόμου και του πληθυσμού. Σύμφωνα με τη γενεαλογική μέθοδο,

αυτή η τακτοποίηση αποκαλύπτεται τελικά να είναι μια στρατηγική που δεν την

καθοδηγεί κανείς, αλλά εμπλέκονται ταυτόχρονα όλοι σε αυτήν, και που τελικός της

σκοπός είναι η αύξηση της εξουσίας.149

Η βιο-εξουσία αποτελεί εργαλείο της διεργασίας υποκειμενοποίησης και

συνίσταται στη βαθιά εισχώρηση των σχέσεων εξουσίας στο σώμα από υλικής

άποψης, διότι η εξουσία δεν δρα μόνο πάνω στο σώμα, αλλά και διαπερνά το σώμα.

Είναι η εξουσία διοίκησης της ζωής: μέλημά της είναι να ελέγξει, να κανονίσει και να

ρυθμίσει τη ζωή και την υγεία των ανθρώπων με τη χρήση των ρηματικών πρακτικών

των κοινωνικών επιστημών, όπως η ψυχιατρική και η ιατρική. Μέσα από τη βιο-

εξουσία γεννήθηκε και η σεξουαλικότητα ως πολιτισμικό και ιστορικό φαινόμενο,

όπως περιγράφεται, εξετάζεται και αναλύεται από τον Foucault στην Ιστορία της

Σεξουαλικότητας.150 Όπως θα δηλώσει ο ίδιος χαρακτηριστικά: «η σεξουαλικότητα

δεν είναι αυτό το οποίο φοβάται η εξουσία. Είναι όμως αναμφίβολα αυτό διαμέσου

του οποίου ασκείται η εξουσία».151

Εξουσία / Γνώση

Ο Foucault, για να πραγματευτεί καλύτερα τη σχέση ανάμεσα στο

υποκείμενο, τη γνώση και την αλήθεια, αποφεύγει στις αναλύσεις του να αναζητήσει

απαντήσεις στο χώρο της ιδεολογίας. Αντιθέτως, καταφεύγει στην ανάλυση των

θεσμών της εξουσίας και στο πρόβλημα εξουσίας / γνώσης, που δεν αποτελεί

ουσιαστικά πρόβλημα, αλλά ένα χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο για την καλύτερη

εφαρμογή της γενεαλογίας του.152

Στις Λέξεις και τα Πράγματα (1966) θέτει το εξής ερώτημα που έχει σχέση με

την γνώση και την εξουσία: «πώς γίνεται και σε ορισμένες στιγμές και σε ορισμένες 149 Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics, ό. π. ,

σ. xxii και Williams Caroline, «The subject and subjectivity», ό. π. , σ. 25.150 Foucault Michel, «Οι Σχέσεις Εξουσίας Διαπερνούν το Εσωτερικό των Σωμάτων», ό. π. , σ. 154,

Lukes Steven, Εξουσία: Μια Ριζοσπαστική Θεώρηση, ό. π. , σ. 190 και Butler Judith, The psychic Life

of Power. Theories in Subjection, ό. π. , σ. 89.151 Foucault Michel, «Όχι στο Βασιλιά Σεξ», ό. π. , σ. 79.152 Foucault Michel, «Η Ηθική της Επιμέλειας του Εαυτού ως Πρακτική της Ελευθερίας», ό. π. , σ. 368

και Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό. π. , σσ. 167. 44

τάξεις γνώσης (orders of knowledge) υπάρχουν αυτές οι ξαφνικές απογειώσεις, αυτές

οι επιταχύνσεις της εξέλιξης, αυτοί οι μετασχηματισμοί που δεν ανταποκρίνονται

στην ήρεμη συνεχιστική εικόνα που γίνεται δεκτή συνήθως;»153 Για παράδειγμα, πώς

είναι δυνατόν κάποια στιγμή στη φάση της εξέλιξης μιας επιστήμης να δημιουργείται

ένας ραγδαίος μετασχηματισμός στο εσωτερικό της από τον οποίο θα προκύψει ένα

νέο καθεστώς λόγου και μορφών γνώσης που θα έρθει τελικά σε ρήξη με τις

προηγούμενες αληθείς προτάσεις; Ο Foucault θα πει πως δεν έχει τόσο σημασία πόσο

γρήγορα συμβαίνουν αυτές οι αλλαγές ούτε το περιεχόμενο των καινούριων

αποφάνσεων, αλλά οι κανόνες που καθιστούν τις καινούριες αποφάνσεις των

επιστημών αληθείς. Δηλαδή, θεωρεί ότι πρέπει να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στο

καθεστώς εξουσίας ανάμεσα στις παλιές και στις καινούριες αποφάνσεις, στο πώς και

γιατί υφίστανται τροποποιήσεις τα καθεστώτα.154

Ο Foucault επιχειρεί να αναιρέσει την επικρατούσα άποψη για τη σχέση

εξουσίας και γνώσης, κατά την οποία η γνώση μας παρέχει τη δυνατότητα και την

εξουσία να κάνουμε πράγματα που σε διαφορετική περίπτωση δε θα μπορούσαμε να

κάνουμε. Αντίθετα, κατά τη γνώμη του, η γνώση συνιστά εξουσία εις βάρος των

άλλων, η γνώση είναι η εξουσία να καθορίζουμε τους άλλους. Επομένως, η γνώση

παύει να οδηγεί στην απελευθέρωση, αλλά αντίθετα θεωρείται ότι οδηγεί στην

υποδούλωση, διότι γνωρίζοντας ελέγχουμε καλύτερα.155 Η εξουσία που ασκείται

μέσω των διάφορων μηχανισμών όχι μόνο δεν αναχαιτίζει τη γνώση, αλλά παράγει,

οργανώνει, και θέτει σε κυκλοφορία μία γνώση ή συστήματα γνώσης. Δεν είναι

δυνατόν να υπάρξει καμία σχέση εξουσίας χωρίς την εγκαθίδρυση κάποιου πεδίου

γνώσης.156

Το παράδειγμά του αντλεί μέσα από την ιστορία της σεξουαλικότητας: η

συζήτηση για το σεξ που άνθισε μετά τη βικτωριανή εποχή οδήγησε στην

υποδούλωση της ίδιας της σεξουαλικότητας. Η συζήτηση αυτή προέκυψε μέσα από

τις εξερευνήσεις της σεξουαλικότητας στο πλαίσιο διάφορων επιστημών, όπως η 153 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σ. 14.154 Στο ίδιο, σσ. 14 – 15.155 Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π. , σ. 377.156 Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια», ό. π. , σ. 111, Foucault Michel, «Εξουσία

και Σώμα», ό. π. , σ. 77 και Gutting Garry, Michel Foucault, ό. π. ,

http://plato.stanford.edu/entries/foucault/#3.3 .45

ψυχιατρική, για τις οποίες η ανθρώπινη σεξουαλικότητα αποτέλεσε πρόβλημα και

επομένως υποβλήθηκε σε γνωστικό έλεγχο. Έγινε, με λίγα λόγια, ένα αντικείμενο

εξουσίας.157

Συμπέρασμα όλων αυτών είναι ότι μια ρηματική πρακτική περιέχει γνώση και

άρα περιέχει και εξουσία. Στο εσωτερικό της, βέβαια, ισχύουν συγκεκριμένοι κανόνες

για την εκάστοτε αυθεντία της γνώσης και της εξουσίας, δηλαδή ποιος, πώς και σε

σχέση με τι μπορεί να εκφέρει κρίση. Πρέπει σύμφωνα με τον Foucault «[…] να

προσδιορίσουμε τις στρατηγικές της εξουσίας που ενυπάρχουν σ’ αυτήν τη θέληση

για γνώση».158 Συνεπώς, μια ρηματική πρακτική έχει αποκλειστικό χαρακτήρα

εφόσον προσδιορίζει σαφώς το αντικείμενο της εξουσίας / γνώσης. Κι όσοι κατέχουν

τη γνώση και την εξουσία καθορίζουν και το νόημα της συγκεκριμένης ρηματικής

πρακτικής και παράλληλα είναι σε θέση να αποκλείουν τις υπόλοιπες.159

Εξουσία και αλήθεια

Σχετικά με το ζήτημα της αλήθειας σε σχέση με την εξουσία, ο Foucault

προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήματα όπως: ποια είναι η ιστορία της αλήθειας, πώς

παράγεται, πώς διαπλέκεται με τις σχέσεις εξουσίας, ποια είναι τα αποτελέσματά της

και ποιος τύπος εξουσίας είναι επιδεκτικός στο να παράγει λόγους αλήθειας στη

σημερινή κοινωνία; Θεωρεί απαραίτητη τη συγγραφή της ιστορίας της αλήθειας,

δηλαδή της εξουσίας των λόγων που γίνονται δεκτοί σαν αληθινοί.160

Στέκεται καχύποπτος απέναντι στις παραδοχές των καθολικών αληθειών

υποστηρίζοντας ότι δεν υπάρχει μια εξωτερική θέση που να ορίζει μια βεβαιότητα,

δεν υπάρχει μία καθολική κατανόηση για τα πράγματα που να βρίσκεται εκτός

ιστορίας και κοινωνίας.161 Ορίζει την αλήθεια ως «το σύνολο των κανόνων σύμφωνα

με τους οποίους χωρίζεται το αληθές από το ψευδές και αποδίδονται ειδικά 157 Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π. , σσ. 377 – 378.158 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σ. 94.159 Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π. , σ. 378 και Clegg

R. Stewart, Frameworks of power, ό. π. , σσ. 151 – 152.160 Foucault Michel, «Όχι στο Βασιλιά Σεξ», ό. π. , σσ. 73, 80, Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία

και Υποτέλεια», ό. π. , σ. 101 και Foucault Michel, «Ερωτήματα στον Μισέλ Φουκώ για την

Γεωγραφία», ό. π. , σ. 90.161 Rabinow Paul, The Foucault Reader, ό. π. , σ. 4.

46

αποτελέσματα εξουσίας στο αληθές. […] Πρέπει να εννοηθεί σαν ένα σύστημα

τακτοποιημένων τρόπων ενέργειας για την παραγωγή, ρύθμιση, διανομή, κυκλοφορία

και λειτουργία των αποφάνσεων».162

Κατά συνέπεια, σύμφωνα με τη θέση του Foucault, «[…] η αλήθεια δεν

βρίσκεται έξω από την εξουσία ούτε της λείπει η εξουσία».163 Η αλήθεια είναι προϊόν

πολλών καταναγκασμών και ταυτόχρονα παράγει εξουσία. Κάθε κοινωνία έχει και το

καθεστώς αλήθειας της, δέχεται ορισμένους τύπους λόγου και τους καθιστά αληθείς.

Το κάθε καθεστώς αλήθειας είναι πολύ σημαντικό για τη δομή και τον τρόπο

λειτουργίας της εκάστοτε κοινωνίας. Ο Foucault θα πει για τις σύγχρονες κοινωνίες

ότι βαδίζουν ολοένα και πιο πολύ προς την αλήθεια, δηλαδή παράγουν και διαδίδουν

λόγους, οι οποίοι τελικά παγιώνονται ως αλήθειες που διαθέτουν ιδιαίτερες εξουσίες

και που αλλάζουν συνεχώς.164 Το ίδιο συνέβη και με το σεξ, όπως περιγράψαμε και

στα προηγούμενα: «κατασκεύασαν γύρω από το σεξ και σχετικά μ’ αυτό ένα πελώριο

μηχανισμό που παράγει την αλήθεια […]».165

Ο Foucault παρατηρεί το γεγονός ότι κάθε κοινωνία των σύγχρονων χρόνων

υφίσταται σχέσεις εξουσίας που τη διαπερνούν και οι οποίες συνιστούν τελικά το

κοινωνικό σώμα. Αυτές δεν μπορούν να εδραιωθούν και να τεθούν σε ισχύ από μόνες

τους. Για να παγιωθούν και να επικρατήσουν χρειάζεται η παραγωγή και λειτουργία

ενός λόγου αλήθειας. Κατά συνέπεια, οι άνθρωποι είναι υποταγμένοι στην παραγωγή

της αλήθειας μέσω της εξουσίας και δεν μπορούν να ασκήσουν εξουσία παρά μόνο

μέσω της παραγωγής της αλήθειας. Ο Foucault θα πει ότι είμαστε σχεδόν

αναγκασμένοι να παράγουμε την αλήθεια της εξουσίας που εμφανίζεται ως απαίτηση

για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας μας.166 «Πρέπει να λέμε την αλήθεια.

162 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σσ. 35 – 36.163 Στο ίδιο, σ. 34.164 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σσ. 34 – 36, Foucault Michel, «Πειθαρχική

Εξουσία και Υποτέλεια», ό. π. , σ. 101 και Foucault Michel, «Η Κοινωνική Έκταση του Κανόνα», ό. π.

, σ. 113.165 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σ. 73.166 Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια», ό. π. , σσ. 101 – 102 και Williams Caroline,

«The subject and subjectivity», ό. π. , σ. 29.47

Είμαστε αναγκασμένοι ή καταδικασμένοι να ομολογούμε ή να ανακαλύπτουμε την

αλήθεια».167

Κλείνοντας προσωρινά αυτό το μέρος της εργασίας, κάνουμε μια μικρή

ανακεφαλαίωση λέγοντας ότι τα κύρια θεωρητικά ενδιαφέροντα του Foucault

περιστράφηκαν γύρω από την έννοια του λόγου και τη σχέση του με τη γνώση και

την αλήθεια, τις μορφές που λαμβάνει η εξουσία που ασκείται μέσω του λόγου και τα

αποτελέσματά της που γίνονται εμφανή με την αντικειμενοποίηση και

υποκειμενοποίηση του ανθρώπου. Στο τρίτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας θα

ασχοληθούμε με τη θεωρία του λόγου του Ernesto Laclau, έτσι ώστε στο τέταρτο

κεφάλαιο να επιχειρήσουμε μια σύνδεση και μια σύγκριση των απόψεων των δύο

θεωρητικών για το λόγο, την εξουσία και το υποκείμενο.

167 Foucault Michel, «Πειθαρχική Εξουσία και Υποτέλεια», ό. π. , σ. 102.48

Γ. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ, ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΥ ERNESTO LACLAU

Από τη συνάρθρωση στην εξάρθρωση

Η θεωρία του λόγου του Laclau αντλεί στοιχεία από τον δομισμό, τον μετα-

δομισμό, τις μαρξιστικές παραδόσεις και τη λακανική θεωρία του υποκειμένου και

προσπαθεί να τα ενσωματώσει εξετάζοντάς τα κριτικά. Δρα με αυτό τον τρόπο για να

επεκταθεί το πεδίο της θεωρίας από τη γλωσσολογία στα κοινωνικά συστήματα, ώστε

να συμπεριλάβει όλες τις κοινωνικές πρακτικές και σχέσεις και να τις συσχετίσει με

το πεδίο του πολιτικού. Συνεπώς, προσέχει να μην περιορίζει το φάσμα της ανάλυσης

λόγου σε καθαρά γλωσσολογικά φαινόμενα. Αυτά αντιμετωπίζονται ως κόσμοι

σχεσιακών αντικειμένων και πρακτικών που δίνουν μορφή στις ταυτότητες των

κοινωνικών δρώντων.168 Με αυτόν τον τρόπο θέασης της κοινωνίας στον οποίο

καταλήγει, αγωνίζεται να ξεπεράσει τον ντετερμινισμό και τον αναγωγισμό του

μαρξισμού και να αποδομήσει τις κεντρικές θέσεις του, επιμένοντας στον ανοιχτό και

ανολοκλήρωτο χαρακτήρα κάθε κοινωνικής ολότητας, στην ενδεχομενικότητα του

κοινωνικού, στον πρωταρχικό ρόλο της πολιτικής στη διαμόρφωση των κοινωνικών

σχέσεων και στον καταστατικό της ρόλο. Όλα αυτά τα προτάγματα στοχεύουν στην

ανάπτυξη μιας ριζοσπαστικής και πλουραλιστικής δημοκρατίας.169

Αναλυτικότερα, στον συγκεντρωτικό τόμο Πολιτική και Ιδεολογία στη

Μαρξιστική Θεωρία (1977) περιλαμβάνονται τέσσερα κείμενα του Ernesto Laclau

που αναφέρονται στον καπιταλισμό, τον φασισμό και τον λαϊκισμό. Στο πλαίσιο της

εξέτασης αυτών των όρων επιτυγχάνεται μια υπέρβαση του μαρξιστικού

αναγωγισμού μέσω της ανάπτυξης της θεωρίας της συνάρθρωσης και της εμβάθυνσης

στην έννοια της ηγεμονίας του Gramsci.170

168 Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 101 – 102.169 Torfing Jacob, «Preface» στο New Theories of Discourse. Laclau, Mouffe, Žižek, ό. π. , σσ. vii.

170 Σταυρακάκης Γιάννης, «Εισαγωγή» στο Laclau Ernesto, Για την Επανάσταση της Εποχής μας.

Κοινωνική Εξάρθρωση, Ηγεμονία και Ριζοσπαστική Δημοκρατία, Εισαγωγή – Επιμέλεια – Μετάφραση

Σταυρακάκης Γιάννης, Νήσος, Αθήνα 1997, σσ. 21 – 22.49

Στο έργο Hegemony and Social Strategy. Towards a radical Democratic

Politics [Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική. Για μια Ριζοσπαστική Δημοκρατία

(1985)], το οποίο ο Laclau συγγράφει με τη σύντροφό του, Chantal Mouffe, οι τάσεις

που περιγράφηκαν στην προηγούμενη παράγραφο ριζοσπαστικοποιούνται

συνδυάζοντας τη γενεαλογία του Foucault, την ψυχανάλυση του Lacan, την

αποδόμηση του Derrida και στοιχεία της μετα-δομιστικής σκέψης γενικότερα. Σε

αυτό το σύγγραμμα προσπαθούν να εξετάσουν με τη βοήθεια της γενεαλογικής

μεθόδου τους μετασχηματισμούς της έννοιας της ηγεμονίας από τη Rosa Luxemburg

μέχρι και τον Gramsci και με αυτόν τον τρόπο να αποδομήσουν τη μαρξιστική

παράδοση. «Ούτως ή άλλως, εκείνο που έχει σημασία για μένα δεν είναι η

εγκατάλειψη του μαρξισμού, αλλά η αποδόμηση της μαρξιστικής παράδοσης», λέει ο

Laclau σε μια συνέντευξή του στο περιοδικό Strategies.171 Ο Laclau και η Mouffe

θέτουν σε προσεκτική εξέταση την πορεία της ανασύστασης της ιστορικής

αναγκαιότητας σε βάρος της ενδεχομενικότητας της ηγεμονίας. Με αυτό τον τρόπο, η

έννοια της ηγεμονίας αρχίζει και καταλαμβάνει σημαντικότερη θέση στη θεωρία τους

απ’ ότι κατείχε στη μαρξιστική παράδοση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μιλούν για τον

ανταγωνισμό, τη λογική της ισοδυναμίας και της διαφοράς και τα κενά σημαίνοντα.

Τελικός τους σκοπός αποτελεί μια ριζοσπαστική δημοκρατία ως μια νέα πολιτική

πρόταση για την αριστερά.172

Αυτό που κάνει, λοιπόν, ο Laclau στα δύο πρώτα έργα είναι να

απομακρύνεται από τον αναγωγισμό και την ουσιοκρατία της μαρξιστικής παράδοσης

και να κατευθύνεται προς μια θεωρία της κοινωνικής κατασκευής μέσω μιας

επεξεργασίας των εννοιών του λόγου, της ηγεμονίας και του ανταγωνισμού. Η έννοια

στην οποία θέλει να καταλήξει με τη συγγραφή του επόμενου έργου του Για την

Επανάσταση της Εποχής μας είναι αυτή της εξάρθρωσης (dislocation). Σημεία

επίδρασης της λακανικής ψυχανάλυσης υπάρχουν ήδη από την Ηγεμονία και

171 Laclau Ernesto, «Μετα-μαρξισμός και Θεωρία του Λόγου» στο Laclau Ernesto, Για την

Επανάσταση της Εποχής μας, ό. π. , σ. 259.172 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, «Introduction» στο Hegemony and Social Strategy, Towards a

Radical Democratic Politics, Verso, Λονδίνο 1990, σ. 3, Σταυρακάκης Γιάννης, «Εισαγωγή», ό. π. ,

σσ. 22 – 24, Laclau Ernesto, «Foreword», ό. π. , σσ. x – xi και Critchley Simon, Marchart Oliver

(επιμέλεια), Laclau: A Critical Reader, Routledge, Λονδίνο 2004, σ. 3.50

Σοσιαλιστική Στρατηγική, αλλά παρουσιάζονται εμφανέστερα στην Επανάσταση της

Εποχής μας.173

Ο Laclau για την ιδεολογία

Ο Laclau ξεκινώντας το συγγραφικό του έργο (Πολιτική και Ιδεολογία στη

Μαρξιστική Θεωρία) στρέφεται εναντίον της μαρξιστικής θεώρησης της ιδεολογίας.

Ας δούμε με συντομία ποια ακριβώς είναι τα σημεία αντίθεσής του. Ο Marx

καταπιάνεται με την ιδεολογία και τον ορισμό της μόνο στα πρώιμα έργα του, αλλά

ορισμένες σαφείς χρήσεις αυτής της έννοιας είναι αντιφατικές μεταξύ τους.174

Ασχολήθηκε με ερωτήματα σχετικά με το αν η ιδεολογία είναι απαραίτητα μια

αυταπάτη ή μια διαστρέβλωση ή αν καθορίζεται εξολοκλήρου από οικονομικούς

παράγοντες. Σύγχρονοι κριτικοί της μαρξιστικής ιδεολογίας, όπως η Michele Barrett,

έχουν αναγνωρίσει ότι αυτό το μοντέλο δεν αποδίδει τόσο καλά τώρα πια και ότι θα

πρέπει να στραφούμε σε πιο πολύπλοκες θεωρήσεις της πολιτικής υποκειμενικότητας

και των τρόπων με τους οποίους αυτή συγκροτείται και λειτουργεί, όπως και για το

πώς σχηματίζεται, εκφράζεται και αλλάζει ο προσδιορισμός των ταυτοτήτων μέσα

στο χρόνο.175 Με την μαρξιστική έννοια της ιδεολογίας ασχολήθηκαν, εκτός του

Laclau, και οι Gramsci και Althusser.

Ο μαρξισμός προσέγγισε την ιδεολογία από δύο σκοπιές: ως βαθμίδα της

κοινωνικής ολότητας και ως ψευδή συνείδηση. Κατά την πρώτη προσέγγιση, η

κοινωνία είναι μια καταληπτή ολότητα, μια δομή πάνω στην οποία θεμελιώνονται

όλα τα υπόλοιπα πράγματα. Αυτή η δομική ολότητα είναι η ουσία της κοινωνικής

τάξης. Κατά τη δεύτερη, το υποκείμενο διέπεται από μια ουσιώδη ομοιογένεια,

διαθέτει μια ολοκληρωμένη και πραγματική ταυτότητα, την οποία είναι ικανό να

αναγνωρίσει, καθώς πιστεύει ότι ανταποκρίνεται στα πραγματικά του συμφέροντα.

Και οι δύο οπτικές βασίζονται σε μια ουσιοκρατική αντίληψη για την κοινωνία και τη

173 Σταυρακάκης Γιάννης, «Εισαγωγή», ό. π. , σσ. 24, 44 σημ. 15, 286.

174 Για μια παρουσίαση αυτών των αντιφατικών ορισμών δες στο Barrett Michele, The Politics of

Truth. From Marx to Foucault, ό. π. , σσ. 4 – 17.175 Στο ίδιο , σσ. 3 – 4.

51

δράση των ατόμων και κατά συνέπεια δεν έχουν θέση στη μεταδομιστική οπτική του

Laclau.176

Κατά τον Althusser ο ρόλος της ιδεολογίας είναι να διασφαλίζει τη

συγκρότηση των ατόμων σε υποκείμενα ώστε αυτά να είναι έτοιμα και ικανά να

καταλάβουν τις θέσεις τους στην κοινωνική δομή. Ο ίδιος ονομάζει τους μηχανισμούς

διαμέσου των οποίων λειτουργεί η ιδεολογία ως Ιδεολογικούς Μηχανισμούς του

Κράτους, καθώς αυτούς μπορούμε να τους εντοπίσουμε στο σώμα της εκκλησίας, του

σχολείου, της οικογένειας και των πολιτικών κομμάτων. Αυτές οι ιδεολογικές

πρακτικές, οι θεσμοί και τα πιστεύω, δεν λειτουργούν μόνο για να δαμάσουν και να

πειθαρχήσουν το ανθρώπινο συνειδητό, αλλά και για να ομαλοποιήσουν και να

υποτάξουν το σώμα σε ορισμένους ευρέως αποδεκτούς τύπους συμπεριφοράς, με

τους οποίους τελικά ταυτίζονται. Αυτό επιτυγχάνεται με τη λειτουργία της έγκλησης

της ιδεολογίας.177

Ο Laclau απορρίπτει την μαρξιστική ταξική διάσταση της ιδεολογίας. Γι’

αυτόν η ιδεολογία ταυτίζεται με την αντικειμενικότητα, δηλαδή αυτό που μοιάζει να

είναι δεδομένο κι αναλλοίωτο και να εκμηδενίζει το στοιχείο της ενδεχομενικότητας.

Είναι η επιθυμία κάθε ολοποιητικού λόγου να συνταχθεί σε μια ολότητα και

θεωρείται καταστατική του κοινωνικού, από τη στιγμή που το κοινωνικό είναι

αδύνατον χωρίς κάποια καθήλωση του νοήματος. Το ιδεολογικό εντοπίζεται εκεί που

επιζητούμε την πληρότητα, δηλαδή μια ενιαία, σταθερή και κυρίαρχη ταυτότητα.178

Είναι οι ρηματικές μορφές που βασίζονται στο κλείσιμο του νοήματος και μέσω των

οποίων προσπαθεί να συγκροτηθεί η κοινωνία. Επομένως, η ιδεολογία κατά τον

Laclau είναι ένα αναπόσπαστο χαρακτηριστικό των κοινωνιών.179

Αυτή η οπτική της ιδεολογίας του Laclau διαφέρει από αυτήν του Althusser

ως προς το ότι ο τελευταίος θεωρεί την ιδεολογία ως ένα σχετικά αυτόνομο πεδίο του

κοινωνικού σχηματισμού ενώ ο Laclau την αντιλαμβάνεται μέσα στη διαπλοκή της με

176 Laclau Ernesto, «Το Αδύνατον της Κοινωνίας» στο Για την Επανάσταση της Εποχής μας, ό. π. , σ.

178 και Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό. π. , σσ. 178 – 179.177 Williams Caroline, «The subject and subjectivity», ό. π. , σσ. 26 – 27 και Howarth David and

Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. , σσ. 12 – 13.178 Laclau Ernesto, «Το Αδύνατον της Κοινωνίας», ό. π. , σ. 182.179 Στο ίδιο, σ. 10.

52

τις ρηματικές διεργασίες. Επίσης, ο Althusser δεν λαμβάνει υπόψη του τη δράση των

υποκειμένων, θεωρώντας ότι αυτά κατευθύνονται εξολοκλήρου από τις

προϋπάρχουσες κοινωνικές δομές.180

Όταν στη συνέχεια της συγγραφικής του πορείας ο Laclau αρχίζει και

διαμορφώνει την θεωρία του λόγου του, διαπιστώνουμε αυτήν ακριβώς την

αποστροφή του ουσιοκρατικού τρόπου θεώρησης του κόσμου, την απομάκρυνση από

την κλασική μαρξιστική έννοια της ιδεολογίας και την ροπή προς την

ενδεχομενικότητα.

Οι κύριες έννοιες της θεωρίας του λόγου

«Η θεωρία του λόγου (του Laclau) ξεκινά με την προϋπόθεση ότι όλα τα

αντικείμενα και οι πράξεις είναι μεστά νοήματος και ότι το νόημά τους είναι προϊόν

ιστορικά συγκεκριμένων συστημάτων κανόνων»181 που ισχύουν ανάμεσα σε

διαφορές, δηλαδή έννοιες που διακρίνονται η μία από την άλλη εξαιτίας των

διαφορετικών χαρακτηριστικών που υπάρχουν μεταξύ τους. Αυτό το νόημα των

αντικειμένων και των πράξεων καθορίζεται από τις τάξεις του λόγου που συγκροτούν

την ταυτότητα και τη σημασία του. Καθένας από αυτούς τους λόγους ή αλλιώς τις

ρηματικές δομές182 είναι μια κοινωνική και πολιτική κατασκευή που καθιερώνει ένα

σύστημα σχέσεων μεταξύ των διαφορετικών αντικειμένων και πρακτικών,

κατασκευάζει δηλαδή τον κοινωνικό κόσμο μέσω του νοήματος, ενώ παρέχει

υποκειμενικές θέσεις183 με τις οποίες μπορούν να ταυτιστούν οι κοινωνικοί δρώντες.

Σε αυτό το κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο εμφανίζονται στο προσκήνιο ηγεμονικές

τάσεις που προσπαθούν να συνδυάσουν διαφορετικά είδη λόγου ώστε να

κυριαρχήσουν και να οργανώσουν ένα πεδίο νοήματος που να είναι τελικά ικανό να

καθηλώσει τις ταυτότητες των αντικειμένων και των πρακτικών με έναν

συγκεκριμένο τρόπο.184

180 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. ,

σ. 13 και Smith Anna Marie, Laclau and Mouffe, ό. π. , σ. 103.181 Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 8, 101 – 102.182 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. ,

σσ. 2 – 3.183 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 102.

53

Μέσα σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, εγκαταλείπεται η προοπτική ενός

αληθινού ή τέλειου ορισμού των ταυτοτήτων και συνάμα μιας σύλληψης των

κοινωνικών ταυτοτήτων που πηγάζουν από δεδομένες ουσίες. Εναλλακτικά,

διερευνώνται οι τρόποι με τους οποίους οι κοινωνικές ταυτότητες κατασκευάζονται

ιστορικά, υποστηρίζοντας ότι αυτές πλάθονται ως διαφορές μέσα σε ένα σύστημα

αμιγώς αρνητικών σχέσεων, καθώς κατά τον Laclau κάθε ταυτότητα ενέχει το

στοιχείο της αρνητικότητας.185

Έτσι, η θεωρία του λόγου παρατηρεί τον τρόπο με τον οποίο συναρθρώνονται

και κατασκευάζονται οι κοινωνικές πρακτικές186, οι οποίες έχουν το ρόλο να

αμφισβητούν τους λόγους που συγκροτούν την κοινωνική πραγματικότητα. Αυτές οι

πρακτικές είναι δυνατές διότι τα συστήματα του νοήματος είναι ενδεχομενικά και δεν

μπορούν ποτέ να καλύψουν εντελώς το κοινωνικό πεδίο του νοήματος. Κανένας

λόγος ή κανένα κοινωνικό φαινόμενο δεν μπορεί να αποτελέσει μια κλειστή οντότητα

ή να ολοκληρωθεί απόλυτα, αλλά αλλάζει διαρκώς μορφή καθώς έρχεται σε επαφή με

άλλους λόγους, μεταξύ των οποίων αναπτύσσεται ένας ανταγωνισμός. Αυτό

συμβαίνει διότι οι διαφορετικοί λόγοι συγκρούονται συνεχώς για να επιβάλλουν την

ηγεμονία τους για να καθορίσουν τα νοήματα της γλώσσας με ξεχωριστό τρόπο ο

καθένας.187 Αλλά ας εξετάσουμε όλα αυτά τα στοιχεία διεξοδικότερα από το επόμενο

υποκεφάλαιο και εξής.

Συνάρθρωση ή λόγος και πεδίο ρηματικότητας

Για να επεξεργαστούμε αυτό το πολύπλοκο σύνολο των προτάσεων,

χρειάζεται να αποσαφηνίσουμε διάφορες έννοιες της θεωρίας του λόγου. Πρώτον,

«με τον όρο συνάρθρωση αντιλαμβανόμαστε τη δημιουργία κάτι νέου μέσα από μια

διασπορά στοιχείων»,188 μια ολότητα όπου εντοπίζονται διαφορές μέσα σε ένα

συγκεκριμένο πεδίο νοήματος. Η συνάρθρωση ή ο λόγος, λοιπόν, είναι ένα σύστημα

184 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σσ. 6 –

7, 22.185 Torfing Jacob, «Introduction: Discourse Theory in Context» στο New Theories of Discourse.

Laclau, Mouffe, Žižek, ό. π. , σ. 3.186 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 8.187 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. ,

σ. 3.54

εννοιών οι οποίες δεν σχετίζονται μεταξύ τους με δεσμούς που στηρίζονται στη

λογική, αλλά με συνδηλωτικούς δεσμούς που καθιερώθηκαν σταδιακά και με βάση τη

συνήθεια και τις δοξασίες. Αυτό που κρίνεται σκόπιμο είναι να αποσυναρθρωθούν οι

έννοιες που συνδέονται με αυτόν τον αναγκαίο τρόπο και να ανασυγκροτηθούν σε

μια νέα συνάρθρωση.189

Σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσαν οι Laclau και Mouffe στην Ηγεμονία,

ονομάζουμε συνάρθρωση (articulation) κάθε πρακτική που εδραιώνει μια τέτοια σχέση

ανάμεσα σε στοιχεία, ώστε η ταυτότητα των στοιχείων αυτών να μεταβάλλεται ως

αποτέλεσμα της συναρθρωτικής πρακτικής. Θα ονομάσουμε τη δομημένη ολότητα που

προκύπτει από τη συναρθρωτική πρακτική, λόγο (discourse). Θα ονομάσουμε τις

διαφορικές σχέσεις στον βαθμό που εμφανίζονται συναρθρωμένες στο πλαίσιο ενός λόγου,

στιγμές. Αντιθέτως, θα ονομάσουμε στοιχείο κάθε διαφορά που δεν είναι ρηματικά

αρθρωμένη.190

Από αυτόν τον ορισμό και από την περιγραφή που είχε δώσει νωρίτερα ο

Laclau στην Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία, συμπεραίνουμε ότι η

έννοια του λόγου ταυτίζεται με αυτήν της συνάρθρωσης, η οποία τελικά είναι το

αντίθετο της αναγωγής.191 Το σύνολο των στοιχείων που αποκλείονται τελικά από τον

λόγο σχηματίζουν αυτό που ονόμασαν οι Laclau και Mouffe πεδίο ρηματικότητας και

παράγεται από τη συναρθρωτική πρακτική στην προσπάθειά της να δημιουργήσει ένα

ολοκληρωμένο νόημα.192

Η κατηγορία του λόγου ή των λόγων δεν είναι ένας τύπος ανάλυσης που

επικεντρώνεται σε γεγονότα, αλλά στις συνθήκες δυνατότητάς τους. Αναφέρεται στα

ιστορικά συγκεκριμένα συστήματα των πρακτικών που είναι μεστά νοήματος και που

διαμορφώνουν τις ταυτότητες των υποκειμένων και των αντικειμένων. «Με τον όρο

188 Laclau Ernesto, «Μετα-Μαρξισμός και Θεωρία του Λόγου» στο Για την Επανάσταση της Εποχής

μας, ό. π. , σ. 265.

189 Laclau Ernesto, «Εισαγωγή» στο Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία. Καπιταλισμός –

Φασισμός – Λαικισμός, Μετάφραση – Επιμέλεια Ανανιάδης Γρηγόρης, Σύγχρονα Θέματα,

Θεσσαλονίκη 1983, σσ. 11 – 12, 248.190 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 105.

191 Laclau Ernesto, Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία, ό. π. , σ. 247.

192 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 27.55

λόγος δεν εννοώ αυτό που αναφέρεται στο κείμενο (texte) με τη στενή έννοια, αλλά

το σύνολο των φαινομένων κοινωνικής παραγωγής νοήματος που συγκροτεί μια

κοινωνία ως τέτοια. Δε θεωρείται λοιπόν ο λόγος ως επίπεδο ή διάσταση του

κοινωνικού, αλλά αντίθετα ως ταυτόσημος με το κοινωνικό σαν τέτοιο».193

Επομένως, ο λόγος δεν αποτελεί μια ξεχωριστή διάσταση του κοινωνικού, μια

υπερδομή. Αυτήν την ταύτιση του λόγου με το κοινωνικό θα περιγράψουμε

εκτενέστερα σε επόμενο υποκεφάλαιο.

Οι λόγοι είναι ενδεχομενικές και ιστορικές κατασκευές που είναι πάντα

ευάλωτες σε εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις που αποκλείονται από τη διαδικασία

παραγωγής τους, καθώς και στις εξαρθρωτικές επιδράσεις των γεγονότων που είναι

εκτός του ελέγχου τους. Αυτό σημαίνει ότι συγκροτούνται σαν ολότητες, σαν

ενοποιημένα συστήματα νοήματος που αποκλείουν από το εσωτερικό τους ορισμένα

σημαίνοντα. Έτσι, οι λόγοι αποτελούν καθορισμένα συστήματα κοινωνικών σχέσεων

και πρακτικών που είναι εγγενώς πολιτικά, αφού η διαμόρφωσή τους είναι μια πράξη

που εμπεριέχει την κατασκευή ανταγωνισμών και τη χάραξη πολιτικών συνόρων

ανάμεσα σε αυτούς που βρίσκονται εντός του πεδίου τους και στους αποκλειόμενους

από αυτό. Αυτή η παρουσία των ανταγωνιστικών τάσεων συνεπάγεται την άσκηση

της εξουσίας και τη δημιουργία σχέσεων μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών

παραγόντων.194

Ενδεχομενικότητα, κομβικά σημεία, καθήλωση νοήματος και κενά σημαίνοντα

Ο λόγος ή η συναρθρωτική πρακτική οργανώνει τις κοινωνικές σχέσεις και

κάθε ατομική ή συλλογική ταυτότητα που προκύπτει από αυτήν την πρακτική

συγκροτείται στο εσωτερικό του κοινωνικού πεδίου, όπου υπάρχουν διάφορες

σχέσεις και διαφορές, στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα συστατικά της

συνάρθρωσης. Όμως, οι νέες ταυτότητες και τα νέα νοήματα που εξάγονται από τη

συνάρθρωση δεν έχουν καμία δεδομένη ουσία εκ των προτέρων, δεν μπορούν να

καθηλωθούν και να σταθεροποιηθούν οριστικά και δεν εμπεριέχουν κανένα κρυφό

νόημα, είναι ενδεχομενικά κατασκευασμένα και έχουν σχετικό χαρακτήρα. Εξάλλου,

193 Laclau Ernesto, Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία, ό. π. , σ. 225.194 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 9 και Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing

discourse theory and political analysis», ό. π. , σσ. 3 – 4.56

από τη στιγμή που μιλάμε για συγκρότηση και κατασκευή, τα προϊόντα κάθε τέτοιας

ανασύνθεσης έχουν τεχνητό χαρακτήρα. Η ενδεχομενικότητα και η συνάρθρωση είναι

δυνατές γιατί οι ρηματικοί σχηματισμοί δεν μπορούν ποτέ να αποτελέσουν μια

ολότητα, τα στοιχεία αδυνατούν να μετασχηματιστούν πλήρως σε στιγμές και οι

ταυτότητες να συγκροτηθούν μέχρι τέλους.195 Σε αυτό το σημείο αναφέρουμε ότι

όπου ενδεχομενικότητα εννοούμε την αδυναμία της απόλυτης καθήλωσης των

σχέσεων και των ταυτοτήτων και τον περιορισμό της σύστασης μιας

αντικειμενικότητας σε μία και μοναδική απόλυτη αρχή. «Ενδεχομενικό είναι κάτι του

οποίου η ουσία δεν συνεπάγεται την ύπαρξη»196 που σημαίνει ότι οι συνθήκες

ύπαρξής του είναι εξωτερικές ως προς αυτό.

Αλλά αυτή η έλλειψη οριστικής καθήλωσης του νοήματος δεν συνεπάγεται

την απόλυτη ανυπαρξία του νοήματος. Το νόημα είναι και αυτό ενδεχομενικά

κατασκευασμένο και δεν μπορεί να ορισθεί μια για πάντα. Από την άλλη, κάθε

αντικείμενο συγκροτείται ως αντικείμενο λόγου και δεν έχει κανένα νόημα εκτός του

πεδίου του λόγου. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι αυτά τα αντικείμενα ή οι πράξεις ή

οι λόγοι δεν υπάρχουν, αλλά ότι η αλήθεια για το είναι τους συγκροτείται μέσα σε

νοηματικά πλαίσια ενώ αλήθεια έξω από αυτά τα πλαίσια δεν υφίσταται. Με αυτό τον

τρόπο αναγνωρίζεται και ο ρηματικός, ενδεχομενικός και ιστορικός χαρακτήρας της

αλήθειας.197

Όμως, το γεγονός της αδυνατότητας μιας ολικής καθήλωσης του νοήματος

δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να πετύχουμε και μια μερική καθήλωση, η οποία

τελικά κρίνεται και απαραίτητη. Σε διαφορετική περίπτωση δεν θα ήταν δυνατή η ροή

και η κίνηση των διαφορών. Κάθε λόγος, επομένως, προσπαθεί να κατασκευάσει ένα

κέντρο και τελικά να κυριαρχήσει στο πεδίο ρηματικότητας. Τα ρηματικά σημεία

αυτής της μερικής καθήλωσης ονομάζονται κομβικά σημεία,198 όρος δανεισμένος από

τον Lacan. Κομβικά σημεία είναι προνομιακά σημαίνοντα που αποτελούν τελικά το

195 Laclau Ernesto, Chantal Mouffe, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 112.196 Laclau Ernesto, «Για την Επανάσταση της Εποχής μας» στο Για την Επανάσταση της Εποχής μας, ό.

π. , σ. 77.197 Laclau Ernesto, Chantal Mouffe, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σσ. 107 – 108, Σταυρακάκης

Γιάννης «Εισαγωγή», ό. π. , σσ. 24, 45 σημ. 18, Μαυρίδης Ηρακλής, Ερνέστο Λακλάου: Για μια

Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σ. 249 και Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό. π. , σ.

179.57

επίκεντρο γύρω από το οποίο διαρθρώνονται και τα υπόλοιπα σημαίνοντα του λόγου.

Έτσι λοιπόν, η συναρθρωτική πρακτική είναι:

η κατασκευή κομβικών σημείων που καθηλώνουν μερικώς το νόημα. Και ο μερικός

χαρακτήρας αυτής της καθήλωσης προκύπτει από τον ανοιχτό χαρακτήρα του κοινωνικού, ο

οποίος εκπορεύεται από την υπερχείλιση κάθε λόγου από την απεραντοσύνη του πεδίου της

ρηματικότητας.199

Κάθε λόγος, δηλαδή, αγωνίζεται να εγκαθιδρύσει την τάξη στο εσωτερικό του

πεδίου του νοήματος. Αλλά το χαρακτηριστικό της ενδεχομενικότητας του νοήματος

εμποδίζει αυτήν την τάση να υλοποιηθεί κι έτσι οι λόγοι αποτελούν μερικές

καθηλώσεις του νοήματος.200 Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να εντοπίζεται στο πεδίο

ρηματικότητας ένα περίσσευμα νοήματος201 που διαφεύγει του λόγου, αδυνατεί να

τιθασεύσει και που ταυτόχρονα είναι αναγκαίο και απαραίτητο στοιχείο του. Αυτό

είναι το ρηματικό έξωθεν202 που περιορίζει και διαστρέφει το αντικειμενικό, που κάνει

τους λόγους να κινδυνεύουν να υπονομευθούν. Κατά συνέπεια, η κοινωνία ως ενιαίο

και καταληπτό αντικείμενο είναι κάτι το αδύνατον, σε αντίθεση με τον μαρξισμό που

υποστήριζε ότι οι κοινωνίες είναι ολοκληρωμένες ενότητες.203

Ο Laclau, για να υποστηρίξει καλύτερα τη θεωρία του λόγου του και τη

λογική της ρηματικής κατασκευής, επινοεί και την έννοια των κενών σημαινόντων.

Έτσι, λοιπόν, ενώ το κοινωνικό πεδίο δεν μπορεί ποτέ να κλείσει και οι πολιτικές

πρακτικές προσπαθούν συνεχώς να εξαλείψουν αυτήν την έλλειψη της κλειστότητας,

υπάρχει πάντα η ιδέα του κλεισίματος και της πληρότητας σαν ένα αδύνατο ιδανικό.

Η πληρότητα της κοινωνίας «[…] θα παρουσιάζεται πάντα μέσα από την παρουσία

198 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ.112, Phillips Louise,

Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 26 και Μαυρίδης

Ηρακλής, Ερνέστο Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σ. 250.199 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 113.200 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. ,

σ. 7.201 Laclau Ernesto, «Το Αδύνατον της Κοινωνίας», ό. π. , σ. 179.202 Laclau Ernesto, «Μετα-Μαρξισμός και Θεωρία του Λόγου», ό. π. , σ. 268 και Μαυρίδης Ηρακλής,

Ερνέστο Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σ. 252.203, Barrett Michele, The Politics of Truth. From Marx to Foucault, ό. π. , σ. 64, και Smith Anna Marie,

Laclau and Mouffe, ό. π. , σ. 98.58

της απουσίας της».204 Έτσι, οι κοινωνίες οργανώνονται στη βάση αυτών των

αδύνατων ιδανικών, τα οποία για να λειτουργήσουν έχουν την ανάγκη των κενών

σημαινόντων που παίζουν τον ρόλο των κομβικών σημείων. Δηλαδή, η κενότητα

παρουσιάζεται ως απαραίτητη συνθήκη της ύπαρξης των κομβικών σημείων και της

επιτυχίας της ηγεμονίας.205

Αυτό που συμπεραίνουμε, λοιπόν, είναι ότι ο λόγος, η ταυτότητα, η κοινωνία

έχουν σχετικό χαρακτήρα, δεν μπορούν ποτέ να σταθεροποιηθούν, να κλείσουν206 και

χρειάζονται πάντα ένα καταστατικό έξωθεν207 για να μπορούν να συγκροτήσουν τον

εαυτό τους, κι όχι ένα υπερβατικό σημαίνον ή υποκείμενο. Έτσι, δεν υφίστανται ως

αρχή, ως ουσία, αλλά ως ένα πλέγμα σχέσεων ετερογενών στοιχείων που είναι

αποτέλεσμα ενδεχομενικής κατασκευής και προϋποθέτουν πάντα μια ετερότητα, μια

διαφορά, ένα Άλλο που έχει το χαρακτηριστικό στοιχείο να τα συγκροτεί και να τα

διχάζει ταυτόχρονα.208 Αυτή η λογική μας οδηγεί στην έννοια του ανταγωνισμού,

διότι όπως λέει και ο ίδιος ο Laclau στην Επανάσταση της Εποχής μας: «[…] αυτό το

καταστατικό έξωθεν είναι εγγενές σε κάθε ανταγωνιστική σχέση».209

Ανταγωνισμοί, εξάρθρωση, ηγεμονία και εξουσία

Η κατασκευή και η δοκιμή των κοινωνικών ανταγωνισμών είναι κεντρικό

θέμα στη θεωρία του λόγου των Laclau και Mouffe, καθώς σαν έννοια επινοήθηκε

μέσα στα πλαίσια της θεωρία τους για την κοινωνική αλλαγή. Σε ένα κείμενο του

Laclau που περιλαμβάνεται στην ελληνική έκδοση της Πολιτικής και Ιδεολογίας στη

Μαρξιστική Θεωρία, ο ίδιος ορίζει τον ανταγωνισμό ως «μία σχέση αντίφασης που

διαμορφώνεται στο εσωτερικό του λόγου»,210 δηλαδή μια σχέση της οποίας το ένα

μέρος είναι η άρνηση του άλλου. Στο Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική 204 Laclau Ernesto, Emancipations, ό. π. , σ. 53.205 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. ,

σσ. 8 – 9 και Laclau Ernesto, Emancipations, ό. π. , σ. 53.206 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 113.207 Laclau Ernesto, «Μετα-Μαρξισμός και Θεωρία του Λόγου», ό. π. , σσ. 268 – 269 και Howarth

David, Discourse, ό. π. , σ. 103.208 Μαυρίδης Ηρακλής, Ερνέστο Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σσ. 247 –

252, Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σσ.

25, 27.209 Laclau Ernesto, «Για την Επανάσταση της Εποχής μας», ό. π. , σ. 62.

59

συμφωνεί με την Mouffe στο γεγονός ότι οι ανταγωνισμοί καθίστανται οι όροι και τα

όρια στην απόλυτη συγκρότηση κάθε αντικειμενικότητας, στον σχηματισμό της

κοινωνίας, της ταυτότητας ή του λόγου.211 Αποτελούν το καταστατικό και αναγκαίο

τους έξωθεν που διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωσή τούς

μπλοκάροντας την ταυτότητά τους. Οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί συμβαίνουν διότι οι

κοινωνικοί παράγοντες είναι ανήμποροι να αναπτύξουν πλήρως τις ταυτότητές τους.

Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει μια διάσταση αρνητικότητας212 που συντελεί

στην αδυνατότητα συγκρότησης του κοινωνικού213. Τα στοιχεία της αρνητικότητας και

του ανταγωνισμού είναι πολύ σημαντικά, διότι από τη μια πλευρά αντιλαμβανόμαστε

ότι δεν υπάρχουν οι αναγκαίοι νόμοι της ιστορίας ή οι καθολικοί κοινωνικοί

παράγοντες και από την άλλη, δίχως την παρουσία τους δεν υπάρχει ούτε θεωρία ούτε

επαναστατική δράση ούτε πάλη των τάξεων. Και τα δύο αυτά στοιχεία, δηλαδή, και η

ανταγωνιστική δύναμη και η δύναμη που δέχεται τον ανταγωνισμό αποτυγχάνουν σε

αυτόν τον αγώνα διαμόρφωσης της ταυτότητας. Κατά την άποψη του David Howarth,

καθήκον του πολιτικού αναλυτή είναι να περιγράψει τις αιτίες, τις συνθήκες και τους

τρόπους έκφρασης της σύγκρουσης, καθώς και τη διαδικασία επίλυσής της.214

210 Laclau Ernesto, «Λαϊκιστική Ρήξη και Λόγος» στο Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία,

ό. π. , σ. 229.211 Ο Laclau σε μια συνέντευξή του στις Αυγητίδου Αθηνά και Κούκου Ελένη θα δώσει το εξής

παράδειγμα για τους ανταγωνισμούς: είναι «η περίπτωση του μεγαλοκτηματία που προσπαθεί να

εκδιώξει τον αγρότη από τη γη του και η περίπτωση του αγρότη που αντιστέκεται στον διωγμό. Το

θεμελιώδες επιχείρημα είναι ότι σε αυτόν τον τύπο αντιπαράθεσης δεν υπάρχει μια αντικειμενική

σχέση μεταξύ των δυο πόλων. Οι δυο πόλοι δεν αποτελούν την έκφραση μιας βαθύτερης διαδικασίας

που θα μπορούσε να τους ενώσει, αλλά μιας σύγκρουσης, η οποία δεν μπορεί να διευθετηθεί με

αντικειμενικότητα». Βλ. Laclau Ernesto, «Ο Υπερασπιστής της Ενδεχομενικότητας», Intellectum, τ. 5,

Δεκέμβριος 2008, σ. 89.212 Laclau Ernesto, Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία, ό. π. , σ. 230, Laclau Ernesto,

Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 129 και Laclau Ernesto, «Για την

Επανάσταση της Εποχής μας», ό. π. , σσ. 73 – 74.213 Laclau Ernesto, «Μετα-Μαρξισμός και Θεωρία του Λόγου» ό. π. , σσ. 261, 264 – 265.214 Μαυρίδης Ηρακλής, Ερνέστο Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σσ. 247 –

248, Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 105 – 106, Newman Saul, «The Place of Power in Political

Discourse», ό. π. , σ. 146 και Laclau Ernesto, Emancipations, ό. π. , σ. 52.60

Στη συνέχεια, όμως, του συγγραφικού του έργου, ο Laclau διαπιστώνει ότι ο

ανταγωνισμός δεν αποτελεί τελικά έννοια ταυτόσημη με την αρνητικότητα ή με την

λακανική έλλειψη, όπως την μετονομάζει στην Επανάσταση της Εποχής μας.

Αντίθετα, εισάγει τον περιορισμό ότι «ο ανταγωνισμός προϋποθέτει το πεδίο της

συνάρθρωσης, παραπέμπει στην πάλη ανάμεσα σε ήδη συγκροτημένες φαντασιακές

και συμβολικές κατασκευές».215 Έτσι, δεν ορίζεται η έννοια του ανταγωνισμού ως η

κατάλληλη για την περιγραφή της αδυνατότητας πλήρους διαμόρφωσης μιας

ταυτότητας και την εξήγηση της διατάραξης των συμβολικών τάξεων, αλλά η έννοια

της εξάρθρωσης.216

Εξάρθρωση (dislocation) είναι η εγγενής στιγμή της αρνητικότητας ή της

έλλειψης και της διάλυσης κάθε συνάρθρωσης. Πηγάζει από ανταγωνιστικές

δυνάμεις και προϋποθέτει τη συγκρότηση κέντρων εξουσίας. Όλοι οι λόγοι είναι

υποκείμενοι σε αυτήν τη διεργασία, παράγοντας έτσι τη δυνατότητα και την

αναγκαιότητα για την εμφάνιση νέων λόγων, της συνάρθρωσης και της εξάρθρωσής

τους και ούτω καθεξής. Συνδέεται έτσι με το γεγονός της κατασκευής της

ταυτότητας, η οποία επιτυγχάνεται με τον αποκλεισμό ενός καταστατικού έξωθεν που

απειλεί τη σταθερότητά της. Οι Laclau και Mouffe σημειώνουν ότι αυτή η σχέση δεν

είναι διαλεκτική, αλλά ότι αυτές οι δύο στιγμές συνυπάρχουν. Συνεπώς, κύρια

χαρακτηριστικά της εξάρθρωσης είναι η καταστροφική τάση της, αλλά ταυτόχρονα

και η παραγωγικότητά της.217 Η δύναμη που κινεί το σχήμα συνάρθρωση -

εξάρθρωση - νέα συνάρθρωση είναι η ενδεχομενική δύναμη της εξάρθρωσης, κι όχι

κάποιος νόμος εξέλιξης της ιστορίας.218

«Η κατηγορία της συνάρθρωσης», λένε οι Laclau και Mouffe στην Ηγεμονία

και Σοσιαλιστική Στρατηγική, «θα μας δώσει το εναρκτήριο σημείο για την

επεξεργασία της έννοιας της ηγεμονίας».219 Αφού εξέτασαν την έννοια της ηγεμονίας

γενεαλογικά, στα πλαίσια μιας κριτικής και μιας αποδόμησής της στον Gramsci, στο

215 Σταυρακάκης Γιάννης, «Εισαγωγή», ό. π. , σ. 33.216 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 111.217 Μαυρίδης Ηρακλής, Ερνέστο Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σ. 256.218 Σταυρακάκης Γιάννης, «Εισαγωγή», ό. π. , σσ. 34 – 35, Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne,

Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 44 και Howarth David and Stavrakakis Yannis,

«Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. , σ. 13.219 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 96.

61

τρίτο κεφάλαιο του ίδιου έργου αποφασίζουν να φτιάξουν τη θεωρητική της

κατασκευή. Η έννοια της ηγεμονίας στη θεωρία τους περιλαμβάνει τη συνάρθρωση

διαφορετικών κοινωνικών ταυτοτήτων εντός του πλαισίου του κοινωνικού

ανταγωνισμού. Είναι η κυρίαρχη, η δεσπόζουσα συνάρθρωση ανόμοιων στοιχείων με

ενδεχομενικό τρόπο, είναι η μερική καθήλωση στη σχέση σημαίνοντος και

σημαινομένου.220

Πώς όμως συνδέεται η ηγεμονία με τους ανταγωνισμούς;

[…] Για να μπορούμε να μιλάμε για ηγεμονία, η συναρθρωτική στιγμή δεν είναι επαρκής.

Είναι, επίσης, απαραίτητο ότι η συνάρθρωση χρειάζεται να λάβει χώρα μέσω μιας

αντιπαράθεσης με τις ανταγωνιστικές συναρθρωτικές πρακτικές – με άλλα λόγια, η

ηγεμονία θα πρέπει να αναδυθεί σε ένα πεδίο που διασχίζεται από ανταγωνισμούς και

επομένως προϋποθέτει φαινόμενα ισοδυναμίας και οριακά αποτελέσματα.221

Άρα, η ηγεμονία εμφανίζεται όταν η ενδεχομενικότητα σταματά τη λογική

διαδοχή των κοινωνικών σχέσεων των συναρθρωτικών πρακτικών, όταν η κανονική

εξέλιξή τους εξαρθρώνεται, όταν τελικά επιλύονται οι ανταγωνισμοί. Η ηγεμονία

είναι δυνατόν να νοηθεί μόνο αν λάβουμε υπόψη μας την κατηγορία της έλλειψης ως

σημείο εκκίνησης, διότι αυτό που κάνουν οι ηγεμονικές πρακτικές είναι να

προσπαθούν να γεμίσουν το κενό που δημιουργεί την έλλειψη μέσα από τη

διαδικασία της συρραφής222, επίσης λακανικός όρος. Εμφανίζονται όπου υπάρχει

κάποια ρωγμή η οποία πρέπει να σφραγισθεί, όπου η ενδεχομενικότητα πρέπει να

υπερνικηθεί. Κι εκεί κατασκευάζουν και σταθεροποιούν τα συστήματα του νοήματος

ή των ηγεμονικών σχηματισμών. Η ηγεμονική παρέμβαση πετυχαίνει τον σκοπό της

τελικά όταν ο ανταγωνισμός επιλύεται.223

220 Laclau Ernesto, Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία, ό. π. , σ. 247, Laclau Ernesto,

Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σσ. 3, 7, 93, Laclau Ernesto, «Μετα-Μαρξισμός

και Θεωρία του Λόγου», ό. π. , σ. 266, Torfing Jacob, New Theories of Discourse. Laclau, Mouffe,

Žižek, ό. π. , σ. 12 και Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 109.221 Laclau Ernesto, Chantal Mouffe, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σσ. 135 – 136.222 Σταυρακάκης Γιάννης, «Εισαγωγή», ό. π. , σ. 32.223 Laclau Ernesto, Chantal Mouffe, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 7, Howarth David,

Discourse, ό. π. , σ. 110, Louise Phillips, Marianne W. Jorgensen, Discourse Analysis as Theory and

Method, ό. π. , σ. 44, Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and

political analysis», ό. π. , σσ. 14 – 15.62

Ο Laclau προχωρά σε έναν διαχωρισμό των ηγεμονικών πρακτικών από τους

ηγεμονικούς σχηματισμούς224. Οι ηγεμονικές πρακτικές είναι μια υποδειγματική

μορφή της πολιτικής δράσης που περιλαμβάνει τη συνάρθρωση των διαφορετικών

ταυτοτήτων και των υποκειμενικοτήτων σε ένα κοινό σχέδιο. Προϋποθέτουν την

ύπαρξη ανταγωνιστικών δυνάμεων και την αστάθεια των πολιτικών ορίων που τις

χωρίζουν. Κύριος σκοπός των ηγεμονικών πρακτικών είναι να κατασκευάσουν και να

σταθεροποιήσουν τα κομβικά σημεία που θα θέσουν τη βάση για τις σταθερές

κοινωνικές ιεραρχίες με τη βοήθεια όσο το δυνατόν περισσότερων στοιχείων. Οι

ηγεμονικοί σχηματισμοί είναι τα προϊόντα των προσπαθειών δημιουργίας νέων

μορφών κοινωνικής τάξης από μια ποικιλία διασκορπισμένων ή εξαρθρωμένων

στοιχείων.

Στο έργο του Για την Επανάσταση της Εποχής μας και στα μετέπειτα

δημοσιευμένα κείμενά του ο Laclau προβάλει ένα άλλο μοντέλο ηγεμονίας.

Επεκτείνει την ενδεχομενικότητα των στοιχείων στα υποκείμενα των ηγεμονικών

σχεδίων και στις κοινωνικές δομές, ώστε οι τελευταίες να εμφανίζονται ως

αναποφάσιστες οντότητες που προϋποθέτουν πάντα ένα ρηματικό έξωθεν που

συγκροτεί και απειλεί ταυτόχρονα την ύπαρξή τους. Σε αυτά τα έργα, επομένως, δίνει

περισσότερη έμφαση στην έννοια της εξάρθρωσης, όπως εξηγήσαμε και στα

προηγούμενα υποκεφάλαια.225

Η ηγεμονία δρα στο πεδίο του πολιτικού που ταυτίζεται με το πεδίο του

αγώνα της εξουσίας, μια δύναμη εγγεγραμμένη στις ανταγωνιστικές σχέσεις. Η

εξουσία δεν είναι μια ουσία που την κατέχουν οι λίγοι και την ασκούν με

καταπιεστικό τρόπο στους υπόλοιπους. Είναι ένας παράγοντας που καθορίζει το

κοινωνικό και χαρακτηρίζεται από το στοιχείο της ενδεχομενικότητας. «[…]

Ταυτότητα σημαίνει εξουσία»226, δηλαδή η εξουσία είναι αυτή που δημιουργεί τις

γνώσεις μας για τον κόσμο, συνθέτει την ταυτότητά μας και βοηθά στην ανάπτυξη

των σχέσεών μας με άλλα άτομα ή ομάδες. Συνεπώς, αντιλαμβανόμαστε ότι αυτή η

μορφή εξουσίας έχει παραγωγική χροιά με την έννοια ότι παράγει το κοινωνικό και

224 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. ,

σσ. 14 – 15.225 Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 110 – 111.226 Laclau Ernesto, «Για την Επανάσταση της Εποχής μας», ό. π. , σ. 95.

63

γι’ αυτό το λόγο είναι αδύνατο να λείψει ποτέ από τη ζωή μας. Για τον Laclau είναι

εγγενής σε κάθε ταυτότητα και κοινωνική σχέση και καταστατική κάθε

αντικειμενικότητας.227

Στο κείμενο με τίτλο Minding the Gap: The Subject of Politics που συγγράφει

με τη Lilian Zac και συμπεριλαμβάνεται στον συλλογικό τόμο Making of the Political

Identities, ο Laclau περιγράφει τη θεωρία της εξουσίας έτσι όπως διαμορφώθηκε από

τη νεότερη πολιτική σκέψη και τη συνδέει με την ιδιότητά της να παράγει το

κοινωνικό.228 Σχολιάζει, λοιπόν, ότι την εξουσία μπορούμε να εντοπίσουμε ανάμεσα

στην κοινωνία και αυτό έχει σαν συνέπεια τα αποτελέσματά της διαχέονται σε

ολόκληρη την κοινωνική δομή. Σημειώνει, επίσης, ότι σε μεγάλο βαθμό η δομή

υπάρχει εξαιτίας των αποτελεσμάτων της εξουσίας. Κατά τη γνώμη του, δεν υπάρχει

διαφορά μεταξύ των ολιστικών και πλουραλιστικών συλλήψεων της εξουσίας: είτε η

εξουσία ασκείται από μία ελίτ προς το κοινωνικό σώμα είτε είναι το αποτέλεσμα των

ανταγωνιστικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαφόρων ομάδων, η εξουσία είναι

συνεχώς παρούσα και η δράση της συνδέεται με το κοινωνικό. Αυτό έχει μεγαλύτερη

σημασία για τον Laclau. Παρόλα αυτά, υποστηρίζει ότι η φύση της εξουσίας δεν είναι

απόλυτη, διότι σε αυτήν την περίπτωση δεν θα μπορούσε να γίνει ορατή ανάμεσά μας

με τη μορφή μιας πληθώρας εξουσιών. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να

ξεκαθαρίσουμε της προϋποθέσεις της νομιμότητάς της. Διότι για να θεωρηθεί νόμιμη

στον απόλυτο βαθμό χρειάζεται να πηγάζει από τον Θεό.

Υποκειμενικές θέσεις, πολιτικό υποκείμενο και υποκείμενο της έλλειψης

Εξίσου σημαντική θέση στη θεωρία του λόγου των Laclau και Mouffe

κατέχουν οι έννοιες της υποκειμενικότητας και δράσης, οι οποίες αναδύονται από τη

θεωρία του Althusser για την έγκληση του υποκειμένου από τις ιδεολογικές

πρακτικές. Δίνουν έμφαση στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικοί δρώντες αποκτούν

ή αποβάλλουν τις ταυτότητές τους. Επίσης, εντοπίζουν τον ρόλο της δράσης στην

αμφισβήτηση και αλλαγή των κοινωνικών δομών. Όλες αυτές οι απόψεις αναδύονται

227 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 34,

Μαυρίδης Ηρακλής, Ερνέστο Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σ. 261 και

Laclau Ernesto, «Για την Επανάσταση της Εποχής μας», ό. π. , σσ. 63, 93.228 Laclau Ernesto, Zac Lilian, «Minding the Gap: The Subject of Politics» στο Laclau Ernesto, The

Making of Political Identities, ό. π. , σσ. 17 – 18, 23.64

μέσα από την αντίθεση των θεωρητικών στο πρότυπο του υποκειμένου που

σκιαγράφησε ο ορθολογισμός και ο εμπειρισμός. Σύμφωνα με αυτές τις παραδόσεις,

το υποκείμενο είναι ένας ορθολογικός και διαφανής παράγοντας που διέπεται από

ενότητα και ομοιογένεια των χαρακτηριστικών του και ταυτόχρονα έχει την

ικανότητα να αποτελεί τη βάση και τα θεμέλια των κοινωνικών του σχέσεων.229

«Η ενότητα του υποκειμένου […] είναι αποτέλεσμα μιας πολιτικής

συγκρότησης που συναρθρώνει ανόμοια στοιχεία», θα δηλώσει ο Laclau στην

Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία.230 Ο λόγος είναι εκείνο το στοιχείο

που μπορεί να εξηγήσει τη συγκρότηση του υποκειμένου μέσα στο πεδίο της

κοινωνικής παραγωγής νοήματος. Οι κοινωνικές ταυτότητες των ανθρώπων, ατομικές

και συλλογικές, αποτελούν προϊόντα κατασκευής, προϊόντα ενδεχομενικών,

ρηματικών διαδικασιών και διαμορφώνονται με αυτόν τον τρόπο εντός της πάλης του

λόγου. Σε αντίθεση με τη μαρξιστική θεωρία, δεν προκύπτουν από την ουσία των

υποκειμένων, αλλά συναρθρώνουν ετερογενή στοιχεία που τους προσδίδουν

καινούριο νόημα. Συγκροτούν μια σειρά συγκεκριμένων υποκειμενικών θέσεων που

δεν είναι καθορισμένες εκ των προτέρων, αλλά μεταβάλλονται ανάλογα με τον τρόπο

συνάρθρωσης.231 Εδώ, οι υποκειμενικές θέσεις παραλληλίζονται με τα πλωτά

σημαίνοντα: το νόημά τους δεν μπορεί ποτέ να καθηλωθεί, αλλά παραμένει πάντα

ανοιχτό στην αλλαγή. Από τη στιγμή, λοιπόν, που η συγκρότηση του υποκειμένου

είναι ριζικά ενδεχομενική, δεν αποτελεί αποτέλεσμα κάποιας εσωτερικής

αναγκαιότητας. Συνεπώς, ο χαρακτήρας κάθε υποκειμένου είναι επισφαλής, καθώς

καθορίζεται από τις υπόλοιπες υποκειμενικές θέσεις στο εσωτερικό ενός ρηματικού

σχηματισμού, ενώ στην προσπάθεια δόμησής του συναντούμε το ίδιο νοηματικό

περίσσευμα που προέκυψε και στην περίπτωση του κοινωνικού.232

Ομοίως, στην Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική οι Laclau και Mouffe

ξεκαθαρίζουν ότι κάθε φορά που μιλούν για το υποκείμενο θα χρησιμοποιούν τον όρο 229 Laclau Ernesto, Chantal Mouffe, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σσ. 114 – 115, Howarth

David, Discourse, ό. π. , σ. 108 και Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse

theory and political analysis», ό. π. , σ. 12.

230 Laclau Ernesto, Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία, ό. π. , σ. 247.

231 Laclau Ernesto, «Πέρα από την Ανάλυση του Λόγου», ό. π. , σ. 297 και Phillips Louise, Jorgensen

W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 31.232 Smith Anna Marie, Laclau and Mouffe, ό . π. , σσ. 87 – 88.

65

υπό την έννοια των υποκειμενικών θέσεων233 στο εσωτερικό μιας ρηματικής δομής κι

όχι ενός ομογενοποιημένου υποκειμένου με μια θεμελιώδη ταυτότητα. Εννοούν ότι

υπάρχει μια πληθώρα θέσεων τις οποίες μπορεί να καταλάβει το υποκείμενο στο

εσωτερικό μιας ρηματικής δομής και με τις οποίες καταφέρνει τελικά να ταυτιστεί.

Αλλά υποστηρίζουν ότι τα υποκείμενα δεν μπορούν να καθορίσουν τις κοινωνικές

σχέσεις και τις πράξεις τους αφού αυτές εξαρτώνται από τις συνθήκες που

επικρατούν στο ρηματικό πεδίο, κυρίως λόγω της ενδεχομενικότητας που διέπει το

λόγο. Κανένα υποκείμενο δεν είναι κυρίαρχο, αλλά καθορίζεται από τους λόγους που

το περιτριγυρίζουν. Κάθε υποκειμενική θέση, λοιπόν, είναι μια ρηματική θέση, με

αποτέλεσμα να μην μπορεί να καθηλωθεί ολοκληρωτικά. Αυτή η αποτυχία της δομής

να προσδώσει μια ταυτότητα στους κοινωνικούς δρώντες είναι που ωθεί το

υποκείμενο να δράσει.

Ο τρόπος με τον οποίο δρα το υποκείμενο χαρακτηρίζεται ως πολιτική

υποκειμενικότητα και διακρίνεται από τις υποκειμενικές θέσεις. Από τη στιγμή που το

υποκείμενο θα σταθεροποιηθεί και θα πάρει μια ορισμένη μορφή, θα λάβει και τις

υποκειμενικές του θέσεις με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Όμως, δεν

καθορίζεται απλά από τη δομή ούτε μόνο τη συγκροτεί, αλλά υποχρεώνεται να πάρει

κι αποφάσεις, να γίνει κοινωνικός παράγοντας. Οι πράξεις των υποκειμένων, που

συνιστούν την πολιτική υποκειμενικότητα, εκδηλώνονται εξαιτίας της

ενδεχομενικότητας των ρηματικών πρακτικών, μέσω των οποίων το υποκείμενο

αποκτά την ταυτότητά του, και της έλλειψης στο εσωτερικό της δομής.234

Όπως συνέβη με τις έννοιες του ανταγωνισμού και της εξάρθρωσης, έτσι

έχουμε και μια μετατόπιση από τις υποκειμενικές θέσεις της Ηγεμονίας και

Σοσιαλιστικής Στρατηγικής στο υποκείμενο της έλλειψης της Επανάστασης της

Εποχής μας. «Η εξάρθρωση είναι, ακριβώς, η στιγμή της έλλειψης και συγκροτεί τον

τόπο του υποκειμένου».235 Διότι, αν κάποιος έχει την ανάγκη να ταυτιστεί με κάτι,

αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει μια αρχέγονη και αξεπέραστη έλλειψη ταυτότητας που

233 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 115 και Howarth David

and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. , σσ. 13 – 14.234 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 102 και Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse

Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 37.235 Laclau Ernesto, «Η Θεωρητική του Εξέλιξη» στο Για την Επανάσταση της Εποχής μας, ό. π. , σ. 287.

66

είναι καταστατικό στοιχείο της. Αυτή η λακανική έννοια της έλλειψης υποστηρίζει ότι

η ταυτότητα είναι πάντα ελλιπής, ανολοκλήρωτη και μπορεί να επιτύχει μόνο μερική

συγκρότηση. Αυτό παραπέμπει στο ότι η υποκειμενικότητα συγκροτείται μέσω της

έλλειψής της και βασίζεται σε μια ταυτοποίηση που αποτυγχάνει.236

Ο Slavoj Žižek σχολιάζει για τις υποκειμενικές θέσεις της Ηγεμονίας: «Το

κέντρο βάρους της επιχειρηματολογίας της κατευθύνεται εναντίον της κλασικής

σύλληψης του υποκειμένου ως υποστασιακής, ουσιακής οντότητας, που είναι

δεδομένη εκ των προτέρων και κυριαρχεί στην κοινωνική διαδικασία αντί να

παράγεται από την ενδεχομενικότητα της ρηματικής διαδικασίας».237 Ο ίδιος ο Laclau

εξέφρασε τη γνώμη ότι η παλιά ταυτότητα των κοινωνικών δρώντων άρχισε να

αμφισβητείται και ότι η ομοιογένειά τους ήταν μια ψευδαίσθηση. «[…] Κάθε

κοινωνικό υποκείμενο είναι από-κεντρωμένο κατά τρόπο ουσιαστικό, […] η

ταυτότητά του/της δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ασταθής συνάρθρωση διαρκώς

μεταβαλλόμενων θέσεων (positionalities)».238 Έτσι, το υποκείμενο εμφανίζεται να

είναι κατακερματισμένο σε διαφορετικές (υποκειμενικές) θέσεις που ανήκουν σε

διαφορετικούς λόγους. Και η θεωρία των Laclau και Mouffe υποστηρίζει ότι όταν

κάνουν την εμφάνισή τους τέτοιοι ενδεχομενικοί και ανταγωνιστικοί λόγοι μεταξύ

τους που αναπόφευκτα συγκρούονται έχουν την ισχυρή τάση να καθορίζουν τα

υποκείμενα.239

Να αναφέρουμε, τέλος, ότι όλη αυτή η σκέψη του Laclau γύρω από τη θεωρία

των υποκειμενικών θέσεων προέκυψε από την εμφάνιση των πλουραλιστικών

πολιτικών ταυτοτήτων που διέγνωσε ο πολιτικός θεωρητικός μετά το τέλος των

μεγάλων παγκοσμιοποιημένων ιδεολογιών και την παρακμή της ιδεολογικής

πολιτικής που επήλθε στα σύγχρονα χρόνια μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Αυτές οι

ταυτότητες δεν δείχνουν τη διάθεση να νομιμοποιήσουν τη θέση τους την ιστορία,

236 Laclau Ernesto, «Introduction» στο The Making of Political Identities, ό. π. , σ. 3 και Newman Saul,

«The Place of Power in Political Discourse», ό. π. , σ. 145.237 Laclau Ernesto, «Πέρα από την Ανάλυση του Λόγου», ό. π. , σ. 297.238 Laclau Ernesto, «Το Αδύνατον της Κοινωνίας», ό. π. , σ. 181.239 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σσ. 37 –

38, 43.67

καθότι οποιαδήποτε επιχείρηση θεμελίωσης της παρουσίας τους αντιμετωπίζεται

γενικότερα με καχυποψία.240

Το κοινωνικό και το πολιτικό: ποιο έχει προτεραιότητα;

Αφού, όμως, όπως περιγράψαμε και παραπάνω, όλες οι ταυτότητες είναι

σχετικές και διαφορετικές μεταξύ τους και κανένας λόγος δεν μπορεί ποτέ να

ολοκληρωθεί και να κλείσει απολύτως, τότε πώς είναι δυνατές οι ταυτότητες και οι

κοινωνίες; Η απάντηση έρχεται μέσα από τη λογική των κομβικών σημείων που

περιγράφηκε σε προηγούμενο υποκεφάλαιο και από την προτεραιότητα του

πολιτικού, εννοώντας ότι οι πολιτικές συναρθρώσεις είναι αυτές που καθορίζουν τη

σκέψη και τη δράση μας και τους τρόπους με τους οποίους οργανωνόμαστε τελικά

κοινωνικά.241

Πολύ σχηματικά, θα λέγαμε ότι το κοινωνικό είναι το πεδίο της συνάρθρωσης

και το πολιτικό το πεδίο της εξάρθρωσης. Όμως τα όριά τους δεν είναι ποτέ απολύτως

διακριτά. Ο Laclau εξηγεί σε μια συνέντευξή του: «ως πολιτικό εννοώ την πράξη μιας

αρχικής θέσμισης: αν θέλετε, το πολιτικό αποτελεί το βαθμό μηδέν του κοινωνικού.

Ως κοινωνικό εννοώ ένα σύνολο παγιωμένων πρακτικών, οι οποίες αποκρύπτουν τα

ίχνη της πολιτικής τους θέσμισης».242 Το κοινωνικό είναι η κατάσταση όπου

απειλείται η παγίωση της αντικειμενικότητας ενώ το πολιτικό τείνει προς τη συρραφή

του νοηματικού κενού μέσω της συνεχούς εξάρθρωσης του κοινωνικού, είναι η

στιγμή της έλλειψης, αποτελεί το ηγεμονικό παιχνίδι των ανταγωνισμών.243

Το κοινωνικό, όπως είπαμε και πιο πριν, ταυτίζεται με τον λόγο και στο

εσωτερικό του διατηρείται ο σχεσιακός χαρακτήρας κάθε ταυτότητας ενώ καθεμία

240 Laclau Ernesto, «Introduction», ό. π. , σ. 1.241 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 104, Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse

Analysis as Theory and Method, ό. π. , σ. 31 και Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing

discourse theory and political analysis», ό. π. , σσ. 7 – 9.242 Laclau Ernesto, Για την Επανάσταση της Εποχής μας, ό. π. , σ. 287 και Μαυρίδης Ηρακλής, Ερνέστο

Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σ. 260.243 Σταυρακάκης Γιάννης, «Εισαγωγή», ό. π. , σσ. 35 – 36 και Μαυρίδης Ηρακλής, Ερνέστο Λακλάου:

Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του Πολιτικού, ό. π. , σσ. 258 – 259.68

από αυτές επιδιώκει την καθήλωσή της. Έτσι, το κοινωνικό είναι ένα ατελείωτο

παιχνίδι διαφορών, αλλά ταυτόχρονα κι ένας αγώνας να περιοριστεί αυτό το παιχνίδι

και να τιθασευθεί η απεραντοσύνη με τη συνδρομή των ηγεμονικών πρακτικών. Αυτό

που προτείνει ο Laclau είναι να δείξουμε τον πολιτικό χαρακτήρα του κοινωνικού,

δηλαδή να δείξουμε την ενδεχομενικότητα των κοινωνικών συναρθρώσεων και των

διαφορών, δηλαδή του λόγου. Η ανάδειξη του ρηματικού χαρακτήρα των κοινωνικών

σχέσεων ισοδυναμεί με την ανάδειξη του πολιτικού τους χαρακτήρα.244

Το κοινωνικό και το πολιτικό, λοιπόν, είναι η εναλλαγή της συνάρθρωσης και

της εξάρθρωσης και μαζί δημιουργούν τις κοινωνικές σχέσεις, εμπερικλείοντας στο

εσωτερικό τους την κατασκευή των ανταγωνισμών και την άσκηση της εξουσίας.

Έτσι, ο Laclau αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία του πολιτικού σε σχέση με το

κοινωνικό, γιατί κατά τη γνώμη του το κοινωνικό δε μπορεί να συγκροτηθεί, δεν έχει

λόγο ύπαρξης χωρίς την παρουσία και τη συνδρομή του πολιτικού.245

Έπειτα από την περιγραφή και εξήγηση της πολύπλοκης θεωρία του λόγου

του Laclau, περνάμε στο τέταρτο κεφάλαιο και στη σύγκρισή της με τις κύριες

έννοιες της θεωρίας του λόγου του Foucault.

244 Laclau Ernesto, «Το Αδύνατον της Κοινωνίας», ό. π. , σσ. 179 – 180, Howarth David, Discourse, ό.

π. , σ. 104, Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό. π. , σ. 178 και Marchart Oliver, Post –

Foundational Political Thought. Political Difference in Nancy, Lefort, Badiou and Laclau, Edinburgh

University Press, Εδιμβούργο 2007, σ. 138.245 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 104, Laclau Ernesto, The Making of Political Identities, ό. π. ,

σ. 4 και Marchart Oliver, Post – Foundational Political Thought. Political Difference in Nancy, Lefort,

Badiou and Laclau, ό. π. , σ. 141.69

Δ. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

ΤΩΝ MICHEL FOUCAULT ΚΑΙ ERNESTO LACLAU

Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο αυτής της εργασίας ανήκει στη σύγκριση

των σημαντικότερων χαρακτηριστικών των θεωριών του λόγου των Michel Foucault

και Ernesto Laclau. Αρχικά, θα αναφέρουμε τις κύριες διαφορές στο εσωτερικό των

θεωριών του λόγου των δύο πολιτικών στοχαστών και θα επιχειρήσουμε τη σύγκρισή

τους με το παραδοσιακό γλωσσολογικό μοντέλο του Saussure. Στη συνέχεια, θα

εξετάσουμε τις διαφορετικές οπτικές του καθένα για το ζήτημα της ιδεολογίας ενώ το

κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την ανάλυση και σύγκριση των εννοιών της εξουσίας

και του υποκειμένου στις δύο ξεχωριστές θεωρίες του λόγου.

Ο λόγος στις θεωρίες του Foucault και του Laclau

Ξεκινώντας με τον πρώιμο Foucault παρατηρούμε ότι το αρχαιολογικό του

έργο παρουσιάζει ομοιότητες με τη δομιστική θεωρία του Saussure. Η τελευταία

υποστηρίζει ότι η γλώσσα αποτελεί ένα αυτόνομο και σταθερό σύστημα κανόνων που

αντανακλά και παράγει την πραγματικότητα, οργανώνει, συγκροτεί και νοηματοδοτεί

τον κοινωνικό μας κόσμο. Αντίστοιχα, όπως περιγράψαμε και στο δεύτερο κεφάλαιο,

στην αρχαιολογία του Foucault οι λόγοι αποτελούν αυτόνομα συστήματα κανόνων

που διαμορφώνουν και συγκροτούν τα αντικείμενα και τα υποκείμενα του γύρω μας

κόσμου. Ο Γάλλος θεωρητικός προσπαθεί να περιγράψει εκείνους ακριβώς τους

κανόνες που δομούν και μορφοποιούν τους λόγους.

Εντούτοις, η θεωρία του λόγου του Foucault διακρίνεται από τη δομιστική,

καθότι ο γάλλος θεωρητικός δεν μένει στάσιμος σε μια στείρα γλωσσολογική θεωρία

ή σε μια συγχρονική εξέταση της γλώσσας, αλλά μελετά και την πρακτική εφαρμογή

της στο κοινωνικό πεδίο ιστορικά. Προσπαθεί, δηλαδή, να συνδυάσει την ανάλυση

του λόγου με τις κοινωνικές επιστήμες στη διαχρονική τους εξέλιξη. Γι’ αυτό και στο

ύστερο συγγραφικό του έργο, αξιοποιώντας τη γενεαλογική μέθοδο του Nietzsche,

επικεντρώνεται στην ιστορική εξέταση της ανάδυσης των ρηματικών πρακτικών,

70

δηλαδή εκείνων των μορφών λόγου που υπάρχουν και δρουν στο εσωτερικό των

σχέσεων εξουσίας. Για τη σχέση λόγου – εξουσίας θα πει:

Ο Λόγος μπορεί να είναι ταυτόχρονα όργανο και αποτέλεσμα εξουσίας, αλλά και εμπόδιο,

αντιστήριγμα, σημείο αντίστασης και ξεκίνημα για μια αντίθετη στρατηγική. Ο Λόγος μεταφέρει

και παράγει εξουσία. Την ενισχύει αλλά και την υπονομεύει, την εκθέτει, την κάνει εύθραυστη κι

επιτρέπει τον περιορισμό της.246

Επιχειρεί, έτσι, να αναπτύξει μια θεωρία του υποκειμένου και της δράσης του

εντός αυτών των εξουσιαστικών σχέσεων και να περιγράψει τις αέναες συγκρούσεις

του ατόμου με αυτές. Θέλει να δείξει ότι οι ρηματικοί σχηματισμοί και τα υποκείμενα

έχουν τη δυνατότητα της αλλαγής και της συνεχούς εξέλιξης και δεν μένουν για

πάντα αυστηρά καθορισμένα, σταθερά και αναλλοίωτα, όπως ισχυρίζεται η θεωρία

του δομισμού.

Περνώντας στη θεωρία του λόγου του Laclau, εντοπίζουμε και πάλι

ομοιότητες σε σχέση με τη δομιστική ανάλυση της γλώσσας. Έτσι, στον Αργεντινό

θεωρητικό συναντούμε τη δομιστική έννοια της διαφοράς ή αρνητικότητας, κατά την

οποία το κάθε αντικείμενο ή υποκείμενο λαμβάνει το νόημά του από τη διαφορά του

με κάποιο άλλο. Κι εδώ η γλώσσα, όπως και στον δομισμό, αποτελεί ένα σχεσιακό

σύστημα κανόνων που έχει την ικανότητα να συγκροτεί τον κοινωνικό κόσμο και τα

υποκείμενα μέσω του νοήματος. Διαφωνώντας, όμως, με τον Saussure και κλίνοντας

περισσότερο προς τη φουκωική θεωρία, οι ρηματικοί σχηματισμοί στον Laclau δεν

μπορούν να αποτελέσουν κλειστές οντότητες και να ολοκληρωθούν με απόλυτο

τρόπο. Μπορούν να τροποποιήσουν το νόημα τους μέσα από τις διαδικασίες της

συνάρθρωσης και της εξάρθρωσης και την επίδραση των ανταγωνισμών και των

κομβικών σημείων, όπως περιγράφηκε στο τρίτο κεφάλαιο.

Οι Laclau και Mouffe θα δηλώσουν ρητά τη διαφορά τους με τον δομισμό του

Saussure και ταυτόχρονα την υπεράσπιση της φουκωικής θεωρίας στο Hegemony and

Social Strategy. Απορρίπτουν, λοιπόν, το στοιχείο της αναγκαιότητας που διέπει τις

σχέσεις στο εσωτερικό της δομής και την τάση της να υπερβαίνει, να τακτοποιεί και

να καθορίζει τα επιμέρους στοιχεία που την απαρτίζουν, διότι σε αυτήν την

περίπτωση δεν είναι δυνατές η ενδεχομενικότητα και η συνάρθρωση. Απεναντίας,

246 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σ. 125.71

υποστηρίζουν ότι η συνοχή ενός ρηματικού σχηματισμού επιτυγχάνεται χάρη σε αυτό

που ο Foucault ονόμασε κανονικότητα στη διασπορά: «τη σταθερότητα στις

εξωτερικές σχέσεις μεταξύ στοιχείων που δεν υπακούουν σε κάποια υποφώσκουσα ή

ουσιώδη αρχή δόμησης».247 Για τους Laclau και Mouffe «ο ρηματικός σχηματισμός

μπορεί, επίσης, να ειδωθεί από την οπτική της κανονικότητας στη διασπορά και να

νοηθεί, υπό αυτήν την έννοια, ως ένα σύνολο από διαφορικές θέσεις».248

Ο Laclau, από την άλλη, δανείζεται την ιδέα ότι η συγκρότηση του

υποκειμένου περνά μέσα από τη γλώσσα από τη λακανική θεωρία για το συμβολικό, η

οποία πηγάζει από τη δομιστική γλωσσολογία και τη θεωρία της για το σημείο. Ο

Lacan, λοιπόν, για να χτυπήσει το ουσιοκρατικό πρότυπο του ατόμου υποστηρίζει την

εξάρτηση του υποκειμένου από το συμβολικό και για να αποφύγει την ανάπτυξη μιας

θεωρίας που θα εμπίπτει στον αναγωγισμό εισάγει την κατηγορία της έλλειψης,

στοιχεία που συναντούμε και στη θεωρία του λόγου του Laclau.249 Για τον Lacan το

υποκείμενο δομείται πάνω σε μια έλλειψη. Καθώς το υποκείμενο προσπαθεί να

συμπληρώσει αυτή του την έλλειψη ταυτίζεται με διάφορα αντικείμενα που βρίσκει

διαθέσιμα στην κοινωνία, όπως για παράδειγμα τα κοινωνικά πρότυπα και οι

πολιτικές ιδεολογίες. Δύο είναι οι πηγές συμπλήρωσης αυτού του κενού: το

φαντασιακό και το συμβολικό.250

Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο σε αυτό το σημείο είναι το στάδιο του

συμβολικού, καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στη μετα-δομιστική θεωρία

υποστηρίζοντας τον ανολοκλήρωτο χαρακτήρα της δομής και των ταυτοτήτων και

δεν μένει προσκολλημένο στην κλασική θεωρία του δομισμού. Σε αυτό, λοιπόν, το

στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπου, το νεαρό παιδί προσπαθεί να αναπαραστήσει τον

κόσμο μέσα από τις λέξεις, τις προτάσεις, τη γλώσσα γενικότερα. «Υποτασσόμενο

στους νόμους της γλώσσας, το παιδί καθίσταται υποκείμενο της στη γλώσσα,

247 Laclau Ernesto, «Για την Έννοια του Λόγου», ό. π. , σ. 206.

248 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σσ. 105 – 106.

249 Stavrakakis Yannis, «Jacques Lacan (1901 – 81)» στο Simons Jon, Contemporary Critical

Theorists. From Lacan to Said, Edinburg University Press, Εδιμβούργο 2006, σσ. 19, 21.250 Για μια διεξοδικότερη ανάλυση την λειτουργίας των τριών αυτών σταδίων δες στο Stavrakakis

Yannis, «Jacques Lacan (1901 – 81)» ό. π. , σσ. 22 – 26.72

κατοικεί τη γλώσσα […]».251 Γι’ αυτό και ο Lacan λέει ότι το υποκείμενο καθορίζεται

από το σημαίνον. Όχι εξολοκλήρου όμως, καθώς πάντα κάτι λείπει, κάτι ξεφεύγει από

το στάδιο του συμβολικού και το υποκείμενο αδυνατεί να μετασχηματιστεί σε μια

αυτόνομη συνείδηση, σε μια κλειστή δομή.

Φεύγοντας από τη λακανική θεωρία, από την αντίθεσή των Foucault και

Laclau στον δομισμό του Saussure και στη θεωρία του για το σημείο εμφανίζεται η

συζήτηση πάνω στη διάκριση μεταξύ ρηματικού και μη ρηματικού πεδίου. Σύμφωνα

με μελετητές του Foucault, ο Γάλλος θεωρητικός αντιμετώπιζε δυσκολίες ως προς

τον ορισμό του ρηματικού και του μη ρηματικού πεδίου και τον συμβιβασμό των

κανόνων που διέπουν και διαμορφώνουν το κάθε πεδίο ξεχωριστά. Παρόλα αυτά

επέμενε στη διατήρηση αυτού του διαχωρισμού.252

Οι Laclau και Mouffe θα λύσουν την ανασφάλεια του Foucault απαντώντας

ότι δεν υπάρχει καμία οντολογική διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις δύο κατηγορίες και

ότι «[…] κάθε αντικείμενο συγκροτείται ως αντικείμενο λόγου […]».253

Αντιλαμβάνονται την «έννοια του λόγου ως νοηματική ολότητα που ξεπερνά τη

διάκριση ανάμεσα στο γλωσσικό και το εξωγλωσσικό»254 και διαθέτει υλικό

χαρακτήρα που δεν διαμορφώνεται από ένα θεμελιώδες υποκείμενο στο επίπεδο του

ιδεαλισμού, γι’ αυτό και θέλουν να καταργήσουν αυτόν τον διαχωρισμό. Δεν

αρνούνται την ύπαρξη των αντικειμένων εκτός του ρηματικού πεδίου, αλλά μάλλον

υποστηρίζουν ότι αυτά αποκτούν ξεχωριστό νόημα στο εσωτερικό αυτού του

χώρου.255 Έτσι, λοιπόν, καταλαβαίνουμε ότι οι Laclau και Mouffe αντιλαμβάνονται

τον λόγο (discourse) ως καταστατικό του κόσμου μας σε αντίθεση με άλλες θεωρίες

251 Σταυρακάκης Γιάννης, Ο Λακάν και το Πολιτικό, Μετάφραση Κιούπκιολης Αλέξανδρος, Ψυχογιός,

Αθήνα 2008, σ. 53.252 Howarth David, Discourse, ό. π. , σσ. 65 – 66, 104.253 Laclau Ernesto, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 107.254 Laclau Ernesto «Για την Έννοια του Λόγου» στο Για την Επανάσταση της Εποχής μας, ό. π. , σ. 207.255 Στο έργο του Hegemony and Social Strategy θα δώσει το εξής παράδειγμα για να υποστηρίξει αυτήν

τη θέση: «Ένας σεισμός ή η πτώση ενός τούβλου αποτελεί ένα γεγονός που ασφαλώς υφίσταται, με

την έννοια ότι συμβαίνει εδώ και τώρα, ανεξάρτητα από τη βούλησή μου. Όμως, κατά πόσο η

ιδιαιτερότητά τους ως αντικείμενα διατυπώνεται με τους όρους ενός ¨φυσικού φαινομένου¨ ή των

¨εκφράσεων του θυμού του Θεού¨, εξαρτάται από τη δόμηση του ρηματικού πεδίου». Βλ. Laclau

Ernesto, Hegemony and Social Strategy, ό. π. , σ. 108.73

που ισχυρίζονται ότι ο λόγος καθορίζεται ολοκληρωτικά από κάποιον άλλον

παράγοντα και στην προσπάθεια του Foucault να συμβιβάσει αυτές τις δύο οπτικές.256

Κλείνοντας αυτήν την ενότητα, να αναφέρουμε ότι ο Laclau επιτυγχάνει,

όπως και ο Foucault, μια επέκταση της γλωσσολογικής θεωρίας στο πεδίο της

κοινωνίας και της πολιτικής. Διότι, τα συστήματα των κοινωνικών σχέσεων δεν

μπορούν να αποτελούν αποκλειστικά και μόνο γλωσσολογικά φαινόμενα.

Συναρθρώνουν στο εσωτερικό τους διαφορετικά στοιχεία και σχηματίζουν ρηματικές

δομές που καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις.257

Σχετικά με την ιδεολογία

Ο Foucault, όπως αναφέραμε και στο δεύτερο κεφάλαιο, δεν ασχολείται με

τον σχολιασμό της έννοιας της ιδεολογίας. Δεν εντοπίζει το πρόβλημα στην αλλαγή

των συνειδήσεων των ανθρώπων, σε ο,τιδήποτε εμποδίζει το σχηματισμό των

αληθινών λόγων, σε ο,τιδήποτε δημιουργεί ψευδαισθήσεις ή αλλοτριωμένες

συνειδήσεις. Καταπιάνεται με την πολιτική του αληθινού, εντοπίζει δηλαδή το

πολιτικό ζήτημα στην ίδια την αλήθεια κι όχι στην ιδεολογία. Κι αυτό γιατί δεν

μπορούμε να πετύχουμε την απελευθέρωση της αλήθειας από όλα τα συστήματα

εξουσίας. Η αλήθεια για τον Foucault είναι ήδη εξουσία.258

Πιο συγκεκριμένα, ο Foucault απορρίπτει τη χρήση της έννοιας της ιδεολογίας

στη θεωρία του για τρεις λόγους: πρώτον, γιατί κατά τη γνώμη του η ιδεολογία

βρίσκεται σε αντίθεση με κάτι αληθινό. Όμως δεν τον ενδιαφέρει τι είναι αληθινό και

τι όχι, αλλά η διερεύνηση των ιστορικών συνθηκών μέσα στις οποίες παράγονται

αποτελέσματα αλήθειας μέσω του λόγου. Δεύτερον, συσχετίζει την ιδεολογία με το

ένα ενοποιημένο και διαφανές υποκείμενο, ενώ σκοπός του ίδιου είναι να

αποκεντρώσει το υποκείμενο δείχνοντας την εξάρτησή του από τις σχέσεις και τους

λόγους που προηγούνται αυτού. Τρίτον, πιστεύει ότι «η ιδεολογία βρίσκεται σε

δευτερεύουσα θέση σε σχέση με κάτι που λειτουργεί σαν υποδομή της, σαν υλικό της,

256 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π. , σσ. 19 –

20.257 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 102.258 Foucault Michel, Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ό. π. , σσ. 36 – 37, 80 και Clegg R. Stewart ,

Frameworks of power, ό. π., σ. 167.74

σαν οικονομικός καθοριστικός παράγοντας κτλ».259 Αντίθετα, ο ίδιος ακολουθεί ένα

αντι-αναγωγικό σχέδιο για να δείξει τη λειτουργία του λόγου. Έτσι, λοιπόν, τρέφει τις

αμφιβολίες του σχετικά με το επιστημολογικό και οντολογικό στάτους της έννοιας

της ιδεολογίας και με αυτόν τον τρόπο εναντιώνεται στην μαρξιστική παράδοση.260

Τον Foucault ενδιαφέρει περισσότερο ο τρόπος με τον οποίο παράγονται τα

αποτελέσματα της αλήθειας στο εσωτερικό διάφορων λόγων που από μόνοι τους δεν

είναι ούτε αληθείς ούτε ψευδείς, κι όχι αν κάτι είναι αληθές ή επιστημονικό ή από την

άλλη πλευρά ψευδές ή υπάγεται στην κατηγορία της ιδεολογίας. Ο ίδιος δηλώνει ότι

δεν ανήκει ανάμεσα σε εκείνους που προσπαθούν να εντοπίσουν τα αποτελέσματα

εξουσίας στο επίπεδο της ιδεολογίας. Γι’ αυτούς που ασχολούνται με αυτό το ζήτημα

σχολιάζει ότι προϋποθέτουν πάντα ένα ανθρώπινο υποκείμενο σύμφωνα με τα

πρότυπα της κλασικής φιλοσοφίας, το οποίο είναι προικισμένο με μια συνείδηση που

επιχειρεί να καταλάβει η εξουσία.261 Απορρίπτει την ιδέα της ιδεολογίας κυρίως διότι

η ιδεολογία στέκεται απέναντι σε κάτι που υπολογίζεται ως αληθινό και τον ίδιο,

όπως αναφέραμε, δεν τον ενδιαφέρει τι είναι αληθινό και τι όχι, αλλά η ιστορική

εξέταση των προϊόντων αλήθειας που παράγουν οι λόγοι.262

Σε αντίθεση με τον Foucault, ο Laclau δεν απορρίπτει την ιδεολογία, αλλά

στρέφεται κατά του μαρξιστικού της μοντέλου επιζητώντας να επαναπροσδιορίσει το

περιεχόμενο αυτής της έννοιας. Στην Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία

κάνει μια κριτική στην τάση του Marx να ανάγει τα διάφορα φαινόμενα, όπως αυτό

της ιδεολογίας, στην υπεροχή μιας κοινωνικής τάξης και στην ταξική πάλη. Σε ένα

άλλο κείμενό του που έχει τον τίτλο Transformations of Advanced Industrial

Societies and the Theory of the Subject σχολιάζει για το υποκείμενο στον μαρξισμό:

Αργότερα, αυτού του είδους τα πλήρως συγκροτημένα υποκείμενα αναδύθηκαν ξανά στην σκέψη

των κοινωνικών τάξεων ως ιστορικά υποκείμενα, των οποίων η ταυτότητα συγκροτήθηκε γύρω

από διαφανή και σαφώς καθορισμένα συμφέροντα. Επίσης, η ιδέα μιας ψευδούς συνείδησης δεν

τροποποίησε αυτόν το σχηματισμό: υποστήριξε ότι το υποκείμενο παρερμήνευσε τα συμφέροντά

του, αλλά δεν άφησε ποτέ τη δυνατότητα να λάβει χώρα η συγκρότηση της ταυτότητας του

259 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π. , σσ. 20 – 21.260 Howarth David, «An Archaeology of Political Discourse? Evaluating Michel Foucault’ s

Explanation and Critique of Ideology», ό. π. , σσ. 117 – 118.261 Foucault Michel, «Εξουσία και Σώμα», ό. π. , σ. 76.262 Howarth David, Discourse, ό. π. , σ. 79.

75

υποκειμένου στη βάση μιας συνάρθρωσης μεταβλητών και αντιφατικών θέσεων. Στο τέλος,

κάθε κοινωνικός δρών είχε μια ουσιώδη ταυτότητα, που υπαγορευόταν από μια μονοσήμαντη

θέση στις σχέσεις παραγωγής.263

Μετά τη διάδοση της ψυχανάλυσης, αλλά και με τις διάφορες αλλαγές που

επήλθαν στις κοινωνίες, όπως η μαζική κατανάλωση, η πολιτική δράση και η

ευκολότερη πρόσβαση στις πληροφορίες ο Laclau αξιολόγησε αυτήν τη θεωρία για

την ιδεολογία και το υποκείμενο ως ανεπαρκή. Γι’ αυτό το μαρξιστικό μοντέλο της

ιδεολογίας και του υποκειμένου συνθλίβεται μπροστά σε ένα νέο υποκείμενο που

καταλαμβάνει διαφορετικές θέσεις στο εσωτερικό ενός πολιτικού και ρηματικού

πεδίου.264

Ο ίδιος υποστήριξε ότι η ιδεολογία δεν συνίσταται σε κάτι αυτόνομο, δεν

αποτελεί ένα ξεχωριστό μέρος του κοινωνικού συνόλου, αλλά ότι όλα τα ιδεολογικά

στοιχεία σε ένα ρηματικό πεδίο είναι ενδεχομενικά και όχι καθηλωμένα από μια

ταξική ουσία και ότι δεν υπάρχει κανένας θεμελιώδης κοινωνικός παράγοντας ή

πολιτικό σχέδιο που να καθορίζει τη διαδικασία της ιστορικής αλλαγής με έναν

δεδομένο τρόπο.265 Όπως, περιγράψαμε και στο τρίτο κεφάλαιο, για τον Laclau «η

διαστρέβλωση γίνεται καταστατική κάθε κοινωνικής αντικειμενικότητας»266 ή με

άλλα λόγια «το ιδεολογικό θα πρέπει να θεωρηθεί ως καταστατικό του

κοινωνικού».267

Η πανταχού παρούσα εξουσία

Όπως είδαμε και στα προηγούμενα κεφάλαια, Foucault και Laclau θεωρούν

ότι η εξουσία δεν είναι μία ουσία, αλλά ένα πλέγμα σχέσεων ανάμεσα σε άτομα ή

ομάδες ατόμων το οποίο πηγάζει από το κοινωνικό σώμα και τα αποτελέσματά του

263 Laclau Ernesto, «Transformations of Advanced Industrial Societies and the Theory of the Subject»,

ό. π. , σ. 43.

264 Laclau Ernesto, «Transformations of Advanced Industrial Societies and the Theory of the Subject»,

ό. π. , σ. 43.265 Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π. ,

σσ. 5 – 6 και Barrett Michele, The Politics of Truth. From Marx to Foucault, ό. π. , σσ. 57 – 58.266 Laclau Ernesto, «Ο Θάνατος και η Ανάσταση της Θεωρίας της Ιδεολογίας» στο Για την

Επανάσταση της Εποχής μας, ό. π. , σ. 231.267 Laclau Ernesto, «Το Αδύνατον της Κοινωνίας», ό. π. , σ. 182.

76

επιστρέφουν και πάλι σε αυτό. Αποτελεί συστατικό στοιχείο των ταυτοτήτων και

γενικότερα της κοινωνίας, το οποίο είναι πανταχού παρόν, ανεξάλειπτο και αναγκαίο,

διατηρώντας, όμως, ταυτόχρονα μια ευμετάβλητη και ασταθή ιδιότητα.268 Και οι δύο

εγκαταλείπουν την αρνητική και καταπιεστική παραδοσιακή θεώρηση της εξουσίας

και συμφωνούν στη θετική και παραγωγική πλευρά των σχέσεων εξουσίας που κατά

τη γνώμη τους διασχίζει και παράλληλα συνθέτει και παράγει τον κόσμο μας. Δεν

τους ενδιαφέρει τόσο μια οντολογία της εξουσίας, αλλά κυρίως ο τρόπος που

λειτουργεί και ασκείται.

Ο Foucault προσεγγίζει το ζήτημα της εξουσίας ιστορικά, μέσα από την

εξέταση του τρόπου άσκησής της από τους κρατικούς θεσμούς και άλλους

μηχανισμούς της εξουσίας, όπως, οι φυλακές, τα ψυχιατρεία και η χριστιανική

θρησκεία της εξομολόγησης. Για την ανάπτυξη μιας πλήρους θεωρίας της εξουσίας,

αντιπαραβάλλει την τελευταία προς τις θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου και την

εξουσία του μονάρχη ή της συναίνεσης, τη συνδέει με τη γνώση και την αλήθεια, τις

καταστάσεις κυριαρχίας, τις συνεχείς συγκρούσεις και την ελευθερία και προτείνει

την αδιάκοπη αντίσταση σε κάθε μορφή έκφρασής της εξουσίας. Εκεί που θα πρέπει

να εστιάσουμε την προσοχή μας είναι στο γεγονός ότι παρατηρεί έναν νέο τύπο

εξουσίας που βασίζεται στον έλεγχο τους σώματος και τον ονομάζει βιο-εξουσία.

Η βιοεξουσία, όπως αναφέραμε και στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας,

εφαρμόζεται πάνω στα ανθρώπινα σώματα και διαχειρίζεται την ανθρώπινη ζωή. Από

τον 17ο αιώνα εμφανίστηκε με δύο μορφές: ως μια ανατομικο-πολιτική του

ανθρώπινου σώματος και ως μια βιο-πολιτική του πληθυσμού. Στην πρώτη

περίπτωση ασκείται η εξουσία μέσω ορισμένων τεχνικών και πειθαρχιών σε

περιβάλλοντα όπως ο στρατός ή το σχολείο με σκοπό την ανάπτυξη κάποιων

συγκεκριμένων ικανοτήτων του ανθρώπου. Η δεύτερη σχετίζεται με τη ρύθμιση του

πληθυσμού, όπως για παράδειγμα τον έλεγχο των γεννήσεων και την μείωση της

θνησιμότητας.269 Με λίγα λόγια, η εξουσία συνδέθηκε με τις ανθρωπιστικές 268 Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power. Politics, Identity, Community, ό. π. , σσ. xii,

86.269 Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, ό. π. , σ. 170 – 171 και Smart

Barry, «Michel Foucault: υποκείμενα εξουσίας, αντικείμενα γνώσης» στο Πετμετζίδου Μαρία

(Επιμέλεια), Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία, Τόμος ΙΙ, Μετάφραση Μπαρουξής Γιώργος,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Κρήτη 2003, σσ. 204 – 205.77

επιστήμες και κατά συνέπεια ο άνθρωπος έγινε υποκείμενο της εξουσίας και την ίδια

στιγμή αντικείμενο εξέτασης αυτών των επιστημών.

Ο Laclau και η Mouffe, από την άλλη πλευρά, προτιμούν να εντάξουν την

έννοια της εξουσίας στη θεωρία του λόγου τους, εξηγώντας με βάση αυτήν τη

διαμόρφωση των ταυτοτήτων και της κοινωνίας. Δεν τους απασχολεί το ζήτημα της

απαγορευτικής και καταπιεστικής κυρίαρχης εξουσίας, όπως συμβαίνει στη θεωρία

του Foucault, και έτσι ξεκινούν την προσέγγιση της έννοιας της εξουσίας από την

αναλυτική της εξουσίας του γάλλου θεωρητικού. Επιχειρούν να δείξουν πώς η

αρνητικότητα παίζει καταστατικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας που

λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα πολύπλοκο σύνολο από σχέσεις εξουσίας και

επιτυγχάνουν τον στόχο τους μέσω της εννοιολόγησης της κατηγορίας της ηγεμονίας

και των ανταγωνισμών, όπου εδράζεται και η εξουσία. Όλα αυτά λαμβάνουν χώρα

στο πεδίο του πολιτικού, έννοια στην οποία δίνει μεγάλη έμφαση ο Laclau, όπως

περιγράφηκε και στο τρίτο κεφάλαιο.

Καθώς ο Laclau είναι ο συνεχιστής της οπτικής του Foucault για την έννοια

της εξουσίας, αυτή ριζοσπαστικοποιείται όταν χρησιμοποιείται από τους ίδιους ως

μέσο για τη μετάβασή τους σε έναν νέο τύπο δημοκρατίας. Στην περίπτωση, λοιπόν,

του Laclau, έχουμε έναν θεωρητικό που ασχολείται εξολοκλήρου με την πολιτική.

Μέσα στα σχέδια του εμπερικλείει την επέκταση της θεωρίας του λόγου του στο

κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Σχετικά με την έννοια της εξουσίας, στη θεωρία του

λόγου του την τοποθετεί στο κέντρο των ανταγωνιστικών σχέσεων. Από τη στιγμή

που αυτή θεωρείται στοιχείο συγκρότησης των ίδιων των ταυτοτήτων, κάνει την

εμφάνισή της η δημοκρατική πολιτική. Αν λοιπόν η εξουσία συγκροτεί το κοινωνικό,

τότε κατά τους Laclau και Mouffe ζητούμενο της δημοκρατικής πολιτικής δεν είναι

να εκμηδενίσει την παρουσία της εξουσίας, αλλά το πώς θα δημιουργηθούν οι

συνθήκες για την εμφάνιση εξουσιαστικών σχέσεων που θα συνυπάρχουν με

γνώμονα τις δημοκρατικές αξίες. Γι’ αυτόν το λόγο, όπως ισχυρίζεται και η Mouffe,

χρησιμοποιούν την έννοια του ανταγωνιστικού πλουραλισμού. Για να παρουσιάσουν

έναν νέο δρόμο προσέγγισης της δημοκρατίας, η οποία θα έχει ως καταστατικό της

στοιχείο την εξουσία.270 Αυτό το πολιτικό πρόταγμα μιας ριζοσπαστικής και

πλουραλιστικής δημοκρατίας δεν εντοπίζεται στην θεωρία του Foucault.

270 Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power. Politics, Identity, Community, ό. π. , σ. xi,78

Παρόλο που ο Foucault δεν άνοιξε ποτέ άμεσο διάλογο με την πολιτική

θεωρία, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι τα κοινωνικά θέματα που έθιξε στα έργα

του, όπως, η τρέλα ή η σεξουαλικότητα, αφορούν σε μεγάλο βαθμό και το πεδίο της

πολιτικής θεωρίας.271

Τα ερωτήματα που προσπαθώ να υποβάλλω δεν είναι καθορισμένα από μια

προκαθορισμένη πολιτική οπτική και δεν τείνουν προς την πραγματοποίηση κάποιου

ορισμένου πολιτικού σχεδίου. Αναμφίβολα αυτό εννοούν όταν με κατηγορούν ότι δεν

παρουσιάζω μια συνολική θεωρία. Πιστεύω όμως ότι οι μορφές ολοποίησης τις οποίες

προσφέρει η πολιτική είναι πάντα πολύ περιορισμένες. Αντίθετα, εγώ προσπαθώ, μακριά

από κάθε ολοποίηση, δηλαδή από κάθε αφαίρεση και περιορισμό παράλληλα, να ανοίξω

καινούρια προβλήματα που είναι όσο το δυνατόν πιο συγκεκριμένα και γενικά,

προβλήματα που προσεγγίζουν την πολιτική από πίσω, διασχίζουν διαγωνίως τις

κοινωνίες, προβλήματα που συγκροτούν την ιστορία μας και ταυτόχρονα συγκρούονται

από αυτήν.272

Πέρα από όλα αυτά, σύμφωνα με την άποψή του, το πεδίο του πολιτικού κάθε

κοινωνίας διέπεται από σχέσεις δύναμης και ο ρόλος της πολιτικής είναι να ρυθμίσει

τη διεύθυνση αυτών των σχέσεων. Και αφού οι σχέσεις δύναμης συνεπάγονται και

σχέσεις εξουσίας, οι τελευταίες αναφέρονται κι αυτές σε ένα πολιτικό πεδίο.273

Το αποκεντρωμένο υποκείμενο

Ο Foucault απορρίπτει αυτήν την παραδοσιακή αντίληψη της ανθρώπινης

φύσης που έχει μία υπόσταση, αποτελεί μία ουσία. Το υποκείμενο στον Foucault

είναι κατασκευασμένο και καθορίζεται από τον λόγο και από τις σχέσεις εξουσίας.

Με τη βοήθεια μιας γενεαλογίας της εξουσίας, ο Foucault σχημάτισε τη γνώμη ότι το

άτομο έχει καταστεί στην εξέλιξη της ιστορίας και αντικείμενο των ιατρικών και των

ανθρωπιστικών επιστημών, αλλά και υποκείμενο της εξουσίας, προϊόν πειθαρχικών

μηχανισμών, τεχνικών επιτήρησης και στρατηγικών εξουσίας / γνώσης. Παρόλα

αυτά, διαθέτει τη δυνατότητα της δράσης από τη στιγμή που και το ίδιο φέρει

Laclau Ernesto, «Democracy and the Question of Power», ό. π. , σ. 8 και Laclau Ernesto, Mouffe

Chantal, Hearts, Minds and Radical Democracy, ό. π. , http://www.redpepper.org.uk/article563.html .271 Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power. Politics, Identity, Community, ό. π. , σ. 85.272 Foucault Michel, Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ό. π. , σσ. 125 – 126.273 Michel Foucault, Η Μικροφυσική της Εξουσίας, ό. π. , σ. 125.

79

εξουσία, μπορεί και συγκρούεται συνεχώς με άλλους φορείς εξουσίας και τείνει προς

την κατάκτηση της ελευθερίας. Κοινό σημείο του Foucault με τον Laclau στη

θεώρηση του σύγχρονου υποκειμένου αποτελεί η άποψή τους ότι οι ταυτότητες των

ανθρώπων αποτελούν προϊόντα κατασκευής του λόγου και της εξουσίας ή των

ανταγωνισμών και ότι το υποκείμενο εμφανίζεται αποκεντρωμένο, με την έννοια ότι

δεν αποτελεί μία ουσία, αλλά συγκροτείται από άπειρα επιμέρους σώματα ως

αποτέλεσμα των σχέσεων εξουσίας και των αποτελεσμάτων τους.274

Για τον Laclau το καθαρό και καθολικό υποκείμενο, το οποίο και απορρίπτει,

αντιβαίνει στις αξίες και τις αρχές της δημοκρατίας, η οποία είναι δυνατή μόνο με την

ύπαρξη ενός πλήθους πολιτικών δυνάμεων που θα αντικαθιστά η μία την άλλη στην

εξουσία.275 Αυτή είναι μια σκέψη που μας κάνει να θεωρούμε τον Laclau συνεχιστή

της θεωρίας του Foucault και του μετα-δομισμού γενικότερα. Ο Laclau, λοιπόν,

υποστηρίζει ότι το άτομο καταλαμβάνει μια σειρά υποκειμενικών θέσεων που το

καθιστούν ασταθές και αδύνατον να καθηλωθεί καθώς επέρχονται οι διαδικασίες της

συνάρθρωσης και της εξάρθρωσης του λόγου. Αυτό είναι το κατακερματισμένο

υποκείμενο. Επίσης, βλέπει την ανάδυση ενός πλήθους πολιτικών ταυτοτήτων που

του δίνουν την δυνατότητα να λαμβάνει αποφάσεις. Άλλο ένα κοινό σημείο τομής με

τη θεωρία του υποκειμένου του Foucault, καθώς και οι δύο θεωρούν ότι το

υποκείμενο έχει τη δυνατότητα της δράσης και δεν καθορίζεται απόλυτα από τις

δομές.

Όμως, η ιδέα του κατακερματισμένου υποκειμένου στον Laclau έρχεται από

την ψυχαναλυτική θεωρία του Lacan. «Ενός υποκειμένου που, όντας εγγενώς

διχασμένο και αλλοτριωμένο, γίνεται ο τόπος μιας αδύνατης ταυτότητας, το σημείο

όπου εκτυλίσσεται μια ολόκληρη πολιτική ταυτίσεων».276 Όπως αναφέρθηκε και σε

προηγούμενο υποκεφάλαιο, το υποκείμενο τείνει συνεχώς προς τη ολοκλήρωση και

παγίωση μίας ταυτότητας, αλλά κάτι τέτοιο στέκεται αδύνατον να πραγματοποιηθεί,

παρόλο που διακατέχεται συνεχώς από αυτήν την επιθυμία. Η οριστική συγκρότηση 274 Stavrakakis Yannis, «Peripheral Vision: Subjectivity and the Organized Other: Between Symbolic

Authority and Fantasmatic Enjoyment», Organization Studies, Vol. 29 (No. 7), 2008, σσ. 1037 – 59 και

Fleming Peter, Spicer Andre, «Working at a Cynical Distance: Implications for Power, Subjectivity and

Resistance», Organization, Vol. 10 (No. 1), 2003, σ. 158.275 Laclau Ernesto (επιμέλεια), The Making of Political Identities, ό. π. , σσ. 4 – 5.276 Σταυρακάκης Γιάννης, Ο Λακάν και το Πολιτικό, ό. π. , σ. 43.

80

είναι μια ουτοπία, καθώς υπάρχουν μόνο ταυτίσεις και όχι ταυτότητες.277 Αυτό το

πεδίο θεωρητικής διερεύνησης δεν απασχόλησε καθόλου τον Foucault στο έργο του,

με την έννοια ότι δεν τον ενδιέφερε για ποιο λόγο δεν καταφέρνει το υποκείμενο να

συγκροτήσει μία και μοναδική ουσία. Ο ίδιος προτίμησε να ασχοληθεί περισσότερο

με τους τρόπους που το άτομο αντικειμενοποιείται και ταυτόχρονα

υποκειμενοποιείται.

277 Στο ίδιο, σ. 67 και Stavrakakis Yannis, «Peripheral Vision: Subjectivity and the Organized Other:

Between Symbolic Authority and Fantasmatic Enjoyment», ό. π. , σσ. 1037 – 59.81

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Αυτό που μας προσέφερε τελικά η εξέταση και σύγκριση των θεωριών του

λόγου του Michel Foucault και του Ernesto Laclau δεν ήταν μόνο η εντόπιση των

σημείων τομής και στοιχείων ομοιότητας στην επεξεργασία των εννοιών του λόγου,

της εξουσίας και του υποκειμένου. Θεωρήσαμε εξίσου σημαντική την περιγραφή των

θεωρητικών καταβολών του κάθε πολιτικού θεωρητικού, όπως και τον σχολιασμό

των διαφορών στο επίπεδο του λεξιλογίου, της στοχοθεσίας και των μεθόδων

επεξεργασίας της θεματολογίας του καθενός.

Ο Foucault και ο Laclau έχουν δεχθεί πάρα πολλές κριτικές και κατηγορίες

για εννοιολογικό και θεωρητικό σχετικισμό, ανικανότητα να σχηματίσουν γνώμες για

την αλήθεια, άσκοπη ανάλωση σε μεθοδολογικές περιγραφές των κοινωνικών

φαινομένων και αδυναμία περαιτέρω επεξεργασίας των θεωριών τους. Παρόλα αυτά,

είναι σημαντικό να συγκρατήσουμε στο μυαλό μας το γεγονός ότι θέλησαν να

ξεφύγουν από μια παραδοσιακή σύλληψη της κοινωνίας και της πολιτικής και να

προχωρήσουν σε μια πιο πολύπλοκη και πλουραλιστική εξήγησή της που να

συμβαδίζει με την ενδεχομενικότητα, χαρακτηριστικό στοιχείο της εποχής μας. Όπως

χαρακτηριστικά δηλώνουν οι Laclau και Mouffe:

Ζούμε, αντίθετα, μια από τις πιο χαρμόσυνες στιγμές του εικοστού αιώνα: μια στιγμή

στην οποία νέες γενιές, χωρίς τις προκαταλήψεις του παρελθόντος, χωρίς θεωρίες που να

παρουσιάζουν τον εαυτό τους ως ‘απόλυτες αλήθειες’ της Ιστορίας, κατασκευάζουν νέους

χειραφετητικούς λόγους, περισσότερο ανθρώπινους, με ποικιλία και δημοκρατικούς.278

Αξίζει, τέλος, να αναφέρουμε ότι αυτό που κάνει περισσότερο γοητευτική την

ανάγνωση και κριτική προσέγγιση των συγγραφικών κειμένων των δύο αυτών

θεωρητικών είναι η πολυπλοκότητα του ύφους τους και η δυσκολία πρόσβασης στα

νοήματά της θεωρίας τους. Ο Foucault με τον μεταφορικό του λόγο και τα άκρως

ενδιαφέροντα πεδία εξέτασης, όπως αυτά του συστήματος καταστολής και της

ιστορίας της σεξουαλικότητας, και ο Laclau με το σύνθετο λεξιλόγιο που

278 Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Post-Marxism Without Apologies, Libcom.org (Νοέμβριος -

Δεκέμβριος1987), http://libcom.org/library/post-marxism-without-apologies .82

κατασκευάζει και τη γόνιμη αξιοποίηση άλλων κοινωνικών θεωριών, όπως η

ψυχανάλυση του Lacan.

83

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barrett Michele, The Politics of Truth. From Marx to Foucault, Polity Press,

Κέμπριτζ 1991.

Butler Judith, The psychic Life of Power. Theories in Subjection, Stanford University

Press, Καλιφόρνια 1997.

Clegg R. Stewart, Frameworks of Power, Sage Publications, Λονδίνο 1990.

Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας,

Μετάφραση Τζιαντζή Μαριάννα – Λέκκας Παντελής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

2000.

Critchley Simon, Marchart Oliver (επιμέλεια), Laclau: A Critical Reader,

Routledge, Λονδίνο 2004.

Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, Michel Foucault: Beyond Structuralism and

Hermeneutics, The University of Chicago Press, Σικάγο 1982.

Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power. Politics, Identity, Community,

Verso, Λονδίνο 1997.

Finlayson Alan, Valentine Jeremy (επιμέλεια), Politics and Post-structuralism: An

Introduction, Edinburgh University Press, Εδιμβούργο 2002.

Fleming Peter, Spicer Andre, «Working at a Cynical Distance: Implications for

Power, Subjectivity and Resistance», Organization, Vol. 10 (No. 1), 2003.

Foucault Michel, Εξουσία, Γνώση και Ηθική, Μετάφραση Σαρίκας Ζήσης, Ύψιλον,

Αθήνα 1987.

Foucault Michel, Η Αρχαιολογία της Γνώσης, Μετάφραση Παπαγιώργης Κωστής,

Εξάντας, Αθήνα 1987.

84

Foucault Michel, Η Μικροφυσική της Εξουσίας, Μετάφραση Τρουλινού Λίλα,

Ύψιλον, Αθήνα 1991.

Foucault Michel, Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Η Δίψα της Γνώσης, Μετάφραση

Ροζάκη Γκλόρυ, Κέδρος, Αθήνα 2005.

Foucault Michel, Το Μάτι της Εξουσίας, Μετάφραση Μπέτζελος Τάσος, Βάνιας,

Αθήνα 2008.

Gergen J. Kenneth, An Invitation to Social Construction, Sage Publications, Λονδίνο

1999.

Gergen J. Kenneth, Social Construction in Context, Sage Publications, Λονδίνο

2001.

Gergen Mary and Gergen J. Kenneth (επιμέλεια), Social Construction: A Reader,

Sage Publications, Λονδίνο 2003.

Gutting Garry, Michel Foucault, Stanford Encyclopedia of Philosophy (Σεπτέμβριος

2008), http://plato.stanford.edu/entries/foucault/#3.2 .

Hanninen Sakari, Paldan Leena (επιμέλεια), Rethinking Ideology: A Marxist

Debate, International General, Νέα Υόρκη 1983.

Howarth David, Discourse, Open University Press, Μπάκιγχαμ 2000 (Howarth

David, Η Έννοια του Λόγου, Μετάφραση Καναούτη Σοφία – Επιμέλεια Σταυρακάκης

Γιάννης, Πολύτροπον, Αθήνα 2008).

Howarth David, «An Archaeology of Political Discourse? Evaluating Michel

Foucault’ s Explanation and Critique of Ideology», Political Studies, Vol. 50, 2002.

Howarth David, Norval J. Aletta , Stavrakakis Yannis (επιμέλεια), Discourse

Theory and Political Analysis. Identities, hegemonies and social change, Manchester

University Press, Μάντσεστερ 2000.

85

Laclau Ernesto, Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία, Καπιταλισμός –

Φασισμός – Λαικισμός, Μετάφραση – Επιμέλεια Ανανιάδης Γρηγόρης, Σύγχρονα

Θέματα, Θεσσαλονίκη 1983.

Laclau Ernesto (επιμέλεια), The Making of Political Identities, Verso, Λονδίνο 1994.

Laclau Ernesto, Για την Επανάσταση της Εποχής μας. Κοινωνική Εξάρθρωση,

Ηγεμονία και Ριζοσπαστική Δημοκρατία, Εισαγωγή – Επιμέλεια – Μετάφραση

Σταυρακάκης Γιάννης, Νήσος, Αθήνα 1997.

Laclau Ernesto, Emancipations, Verso, Λονδίνο 2007.

Laclau Ernesto, «Ο Υπερασπιστής της Ενδεχομενικότητας», Intellectum, τ. 5,

Δεκέμβριος 2008.

Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Post-Marxism Without Apologies, Libcom.org

(Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1987), http://libcom.org/library/post-marxism-without-

apologies .

Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hegemony and Social Strategy, Towards a

Radical Democratic Politics, Verso, Λονδίνο 1990.

Laclau Ernesto, Mouffe Chantal, Hearts, Minds and Radical Democracy, Red

Pepper (Ιούνιος 1998), http://www.redpepper.org.uk/article563.html .

Λίποβατς Θάνος, Δεμερτζής Νίκος, Δοκίμιο για την Ιδεολογία. Ένας Διάλογος της

Κοινωνικής θεωρίας με την Ψυχανάλυση, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1994.

Lyons John, Εισαγωγή στη γλωσσολογία, Mετάφραση Μ. Αραποπούλου – Μ.

Βραχιονίδου – Αργ. Αρχάκης – Αικ. Καρρά, Πατάκης, Αθήνα 2002.

Lukes Steven, Εξουσία: Μια Ριζοσπαστική Θεώρηση, Μετάφραση Καϊτατζή –

Γουίτλοκ Σοφία, Σαββάλας, Αθήνα 2007.

Marchart Oliver, Post-Foundational Political Thought. Political Difference in

Nancy, Lefort, Badiou and Laclau, Edinburgh University Press, Εδιμβούργο 2007.

86

Μαυρίδης Ηρακλής, «Ερνέστο Λακλάου: Για μια Σύγχρονη Θεώρηση του

Πολιτικού», Αξιολογικά, τ. 14, Δεκέμβριος 2003.

Newman Saul, «The Place of Power in Political Discourse», International Political

Science Review, Vol. 25 (No. 2), Απρίλιος 2004.

Norval J. Aletta, «The Things We Do with Words - Contemporary Approaches to the

Analysis of Ideology», British Journal of Political Science, Vol. 30, (No. 2), Απρίλιος

2000.

Πετμετζίδου Μαρία (επιμέλεια), Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία, Τόμος ΙΙ,

Μετάφραση Μπαρουξής Γιώργος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Κρήτη 2003.

Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and

Method, Sage Publications, Λονδίνο 2002.

Rabinow Paul (επιμέλεια), The Foucault Reader: An Introduction to Foucault’ s

Thought, Penguin Books, Αγγλία 1986.

Saussure Ferdinand de, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, Μετάφραση – Σχόλια –

Προλογικό Σημείωμα Αποστολόπουλος Φ. Δ. , εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1979.

Simons Jon (επιμέλεια), Contemporary Critical Theorists. From Lacan to Said,

Edinburg University Press, Εδιμβούργο 2006.

Smith Anna Marie, Laclau and Mouffe. The radical Democratic Imaginary,

Routledge, Λονδίνο 1998.

Σταυρακάκης Γιάννης, «Εξουσιαστική Τάξη και Καταναλωτική Κουλτούρα στον

Ύστερο Καπιταλισμό: Η Απόλαυση ως Μηχανισμός Ελέγχου» στο Σύγχρονοι

Μηχανισμοί Βίας και Καταπίεσης, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού

Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 2006.

Σταυρακάκης Γιάννης, Ο Λακάν και το Πολιτικό, Μετάφραση Κιούπκιολης

Αλέξανδρος, Ψυχογιός, Αθήνα 2008.

87

Stavrakakis Yannis, «Peripheral Vision: Subjectivity and the Organized Other:

Between Symbolic Authority and Fantasmatic Enjoyment», Organization Studies,

Vol. 29 (No. 7), 2008.

Torfing Jacob, New Theories of Discourse. Laclau, Mouffe, Žižek, Blackwell

Publishers, Οξφόρδη 1999.

Young Robert (επιμέλεια), Untying the text: A Post-structuralist Reader, Routledge,

Βοστώνη 1987.

88