Қазақстан...

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі

ҚАЗАҚСТАН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ

Ж А Р Ш Ы ЖУРНАЛЫ

АЙ САЙЫН ШЫҒАТЫН

ҒЫЛЫМИ-САРАПТАМАЛЫҚ

ЖУРНАЛ

1992 ЖЫЛДАН БАСТАП

ШЫҒАДЫ (№294-295)

7-8 ШІЛДЕ-ТАМЫЗ

Алматы

2017

Ақылдастар алқасы

Ақылдастар алқасының төрағасы НАМЕТОВ А.М., ветеринария

ғылымдарының докторы, профессор,

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

Ақылдастар алқасы

төрағасының орынбасары

КЕНЕНБАЕВ С.Б., ауыл

шаруашылығы ғылымдарының

докторы, профессор,

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

Ақылдастар алқасының мүшелері

А.М. Абдыбекова, ветеринария ғылымдарының докторы;

Т.Е. Айтбаев, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспон-

дент-мүшесі;

Қ.Ж. Аманжолов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор;

Р.К. Бекбаев, техника ғылымдарының докторы, профессор;

Б.Р. Ирмулатов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент;

Г.Н. Қайырова, биология ғылымдарының кандидаты;

Ғ.А. Қалиев, экономика ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі, ҚР АШҒА

президенті, РАШҒА академигі;

Г.Т. Мейірман, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі;

Б.М. Мұқанов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор;

Ә.М. Омбаев, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА, РАШҒА

академигі;

Р.А. Оразалиев, биология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА, РАШҒА,

УАҒА академигі;

С.Ы. Өмірзақов, техника ғылымдарының докторы;

Ж.Ә. Паржанов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор;

А.С. Рзалиев, техника ғылымдарының кандидаты;

Ш.С. Рсалиев, биология ғылымдарының докторы;

А.С. Сапаров, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы;

Т.Ч. Тултабаева, техника ғылымдарының докторы;

И. Үмбетаев, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспон-

дент-мүшесі, ҚР АШҒА академигі

Журнал Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат

министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитетінде

30.10.2009 ж. есепке алынып, №10448-ж куәлігі берілген

М А З М Ұ Н Ы

Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 3

Мақта және күріш шаруашылығы

Оспанбаев Ж.О., Садықов С., Досжанова А.С., Оспанова С.О. Күрішті суарудың

ресурс үнемдеу технологиясы

Ospanbaev J.O., Sadykov S., Doszhanova A.S., Ospanovа S.O. Resource-saving

technology risa emission

13

Үмбетаев И., Тағаев А. Ауыспалы егіс топырағындағы қоректік заттардың өзгеруі

Umbetayev I., Tagaev A. Change in nutrients in crop rotation 19

Өсімдік шаруашылығы. Селекция. Мал азығы өндірісі және жайылым

Омарова А.Ш., Абугалиева А.И., Омарова А.А., Ахметова Н.Е., Ермаханов Е.Е.,

Бекбатырова С.С. Ерте пісетін, жемдік мақсатта қолданылатын жүгерінің

биохимиялық және физиологиялық аспектілері

Omarova A. Sh., Abugalieva A. I., Omarova A.A., Akhmetova N.E., Ermahanov E.E.,

Bekbatyrova S.S. Biochemical and physiological aspects of the earthquake of corn

while using in the food

23

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Әбуғалиев С.Ғ., Баймағамбетова Қ.Қ., Нұрпейісов И.А., Степанов К.А. Өскемен –

жаздық жұмсақ бидайдың жаңа келешекті сорты

Abugaliev S.G., Baymagambetova K.K., Nurpeisov I.A., Stepanov K.A. Oskemen –

promising new spring soft wheat varieties

30

Mustafayeva N.В., Mustafayev B.A., Batmunkh L., Batdelger B. Effect of biohumus

«Pavlodar» to crop yield оn wheat «Seke» variety and on bucrwheat «Shortandinskaya 2»

Мустафаева Н.Б., Мустафаев Б.А., Батмунх Л., Батдэлгэр Б. Бидайдың «Секе»

сортының және қарақұмықтың «Шортандинская 2» сортының өнімділігіне

биогумустың әсері

36

Кужинов М.Б., Поздняков В.А., Ақшалов Қ.А. Топырақты нөлдік өңдеу жүйесіне

арналған бидай сорттарын таңдау

Kuzhinov M. B. Pozdnyakov V.A., Akshalov K.A. Selection of spring wheat varieties for

no-till system

42

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Аманжолов Қ.Ж. Жеке шаруашылықтарды ірілендірудің қажеттілігі

Amanzholov K.Zh. Equirements for improvement of personal efficiency 48

Danilenko O.V., Tamarovsky M.V., Karymsakov T.N. Management of genetic resources

in the field of meat cattle breeding

Даниленко О.В., Тамаровский М.В., Қарымсақов Т.Н. Асыл тұқымды мал өсіру

саласындағы генетикалық қорларды басқару

51

Жұманбай Ә.Қ., Назарбеков А.Б., Кожемжаров Е.С. Қазақтың ақбас сиыры,

герефорд және абердин-ангус етті ірі қара мал тұқымдары төлінің өнімділігін

салыстырмалы тұрғыда зерттеу нәтижелері

Zhumanbai A.K., Nazarbekov A.B., Kozhemzharov E.S. The results of a study on the

comparative study of the productivity of young Aberdeen-Angus and Hereford breeds

from the Kazakh Kazakh white-headed breed

55

М А З М Ұ Н Ы

_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 4

Абдраманов Қ.Қ., Қосауова А.Қ., Әжібеков Б.А., Мақұлбекұлы Б. Жұптау

нұсқасына байланысты ОҚМ қозыларының туған кезіндегі тірілей салмағы мен

тұлғасының ерекшеліктері

Abdramanov K.K., Kosauova A.K., Azhibekov B.A., Makulbekuly B. Live mass and

peculiarities of South Kazakh merino lambs at birth from selection variant

59

Балық шаруашылығы

Сатекеев Т.Т. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ақберді көлінің жағдайы

Satekeev T.T. The state of Akberdi lake in the South Kazakhstan region 63

Абилов Б.И., Жаркенов Д.К., Барақбаев Т.Т. №2, 3 және 4 насостық су тартқыш

станциялардағы балық қорғау құрылғыларының жұмыс істеу тиімділігі мен

олардың Қапшағай су қоймасының ихтиофаунасына әсерін анықтау

Abilov B.I., Zharkenov D.K., Barakbaev T.T. Efficacy determination of fish protecting

devices of pumping stations № 2, 3 and 4 and their influence on species composition of

Kapshagai reservoir

66

Маратова Г.М., Булавин Е.Ф. Бекіре тәрізді балықтардың сибрус буданын алматы

облысындағы әр түрлі балық өсіру шаруашылықтары жағдайында өсіру әдістері

Maratova G.M., Bulavin E.F. Experience of cultivation of a hybrid of sturgeon fishes

"sibrous" in conditions of fish farms of Almaty region

71

Аблайсанова Г.М., Жаркенов Д.Қ., Абилов Б.И., Исхахов Ғ.Ж. Балық қорын

арттыру мен сақтау мақсатында Қапшағай су қоймасына балық қорғайтын

құрылғы орнату қажеттілігі

Ablaisanova G.M., Zharkenov D.K., Abilov B.I., Iskhakhov G.J. About need of

installation of the fish protection structure on the Kapshagai reservoir for the purpose of

preservation and increase in fish stocks

77

Жылысбаева А.Н., Курбаниязов А.К., Қалымбетова М.Т. Кіші Арал теңiзіндегі

зоопланктонның қазіргі жағдайы

Zhilisbaeva A.N., Kurbaniyazov A. K., Kalymbetova M.T. Current status of zooplankton

in the Small Aral Sea

83

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

Фазылова К.Н., Амантаева А.А. Шитті пряникке өсімдік шикізатының әсері

Fazylova K.N., Amantayeva A.A. The influence of plant raw materials raw cotton ginger-

bread

89

Велямов М.Т., Әлімқұлов Ж.С., Сарманкулов Т.М., Велямов Ш.М., Курасова Л.А.

Ірі қара малға арналған, сыра түйіршіктері мен сүт қышқылы консорциумы

негізіндегі концентрленген жемдік қоспаларды алмастыратын әмбебап жемдік

қоспа

M.T. Velyamov, Alimkulov Zh.S., Sarmankulov T.M., Velyamov Sh.M., Curasova L.A.

Universal feed additives for cattle based brewer's grain and lactic-consortium as a substi-

tute concentrated feed supplements

92

ҚР АШМ АҚПАРАТЫ

Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 5

Ауыл шаруашылығы кооперативтері үшін кепілдіктер бойынша

маңызды жеңілдік енгізілді [email protected]

ҚР АШМ мен «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ бірігіп,

жаңадан құрылып жатқан ауыл шаруашылығы кооперативтері үшін кепілдік жүкте-

мені азайтатын механизм қарастырды. Сүт қабылдау бекеттері мен мал сою бекет-

тері үшін модульдік құрал-жабдықтар немесе сүт тасымалдайтын көлік, рефриже-

ратор сатып алатын жағдайда кооперативтер кепілдікке несиелік қаржыға сатып

алынатын мүлікті қоя алады.

Ауыл шаруашылығында бизнесті дамыту үшін жеңілдетілген несие алуда ең

басты мәселе – кепілдікке қойылатын мүлік екені ешкімге де құпия емес. «Ауыл

шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» кепілдік ретінде жылжитын және жылжы-

майтын мүліктің барлық түрін, соның ішінде ауылдық жердегі үйлер мен жер те-

лімдерін де алады.

«Ынтымақ» несиелік өнім аясындағы ет, сүт, жеміс-көкөніс және басқа да

өнім бойынша сервистік дайындау және қайта өңдеу ұйымдарын құру жөніндегі

кооперативтерге несие беру қарастырылған. 50 млн теңгеге дейінгі несиелер 7 жыл-

ға дейін мерзімге жылдық 6% үстемемен беріледі.

– Егер кооператив сүт қабылдау немесе мал сою бекетіне арналған модуль-

дік құрал-жабдықтарды, сүт тасымалдау көлігін немесе рефрижератор сатып ала-

тын болса, кепілдікке сол несиелік қаражатқа сатып алынатын құрылғылар-

ды/техниканы қоя алады, – дейді «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры»

АҚ Басқарма төрағасының орынбасары Думан Оспанов.

Енгізілген кепілдік механизмі келесідей болмақ. Кооператив қаржыландыру

бойынша өтінімді, құжаттар топтамасын және модульдік бекет/техника сатып алу-

сату туралы келісімді Қорға тапсырады.

Қор қаржыландыру туралы шешім қабылдап, несиелік желіні ашу туралы

шектік келісім жасайды.

Кооператив Қаржыландыру туралы шешімді, шектік келісімді және инвести-

циялық шығынды субсидиялау ережелеріне сәйкес, құжаттар топтамасын Ауыл

шаруашылығы басқармасына тапсырады.

Басқарма жанындағы комиссия өтінімді мақұлдау туралы шешім шығарып,

кооперативпен Инвестициялық субсидиялау келісім-шарты мен мақсатты пайдала-

ну туралы келісім жасайды. Ауыл шаруашылығы басқармасы модульдік бе-

кет/техника бағасының 50%-ын құрайтын сомадағы субсидияны Қордың арнайы

шотына аударады.

Субсидия түскеннен кейін Қор кооперативпен Бірінші траншты төлеу тура-

лы келісім-шартты жасап, модульдік бекет/техника бағасының 50%-ын жеткізушіге

аударады. Жеткізуші модульді құрастыруға кіріседі.

Модульдік бекет/техника жеткізілгеннен кейін, кооператив пен жеткізуші

тапсыру-қабылдау актісіне қол қойып, барлық қажетті құжатты толтырады.

Кооператив құжаттардың толық топтамасына Ауыл шаруашылығы басқар-

масына субсидияны қарызды мерзімінен бұрын өтеуге жіберу жайлы шешім алу

үшін жүгінеді.

Қор кооперативпен жеткізушіге екінші траншты аудару туралы келісім-

шартты, модуль/техниканы кепілдікке қою келісім-шартын жасап, жеткізушіге ор-

натылған құрылғы/техника бағасының қалған 50%-ын аударады. Сонымен қатар,


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 6

арнайы шоттағы субсидия кооперативке берілген несиені жарым-жартылай, мерзі-

мінен бұрын өтеуге бағытталады.

«Осылайша, мемлекет кооперативтің инвестициялық шығынын субсидиялау

жолымен модульдік бекет/техника бағасының жартысын өзі жабады. Жалпы, осы

жылы республикалық бюджет пен Қордың өз қаржысынан ауыл тұрғындары мен

ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге несиелеуге 39 млрд теңге бағытталады

деп жоспарланған», – дейді Д. Оспанов.

Анықтама: «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» акционерлік қо-

ғамы – «ҚазАгро» Ұлттық басқарушы холдингі» АҚ құрамына кіретін мамандан-

дырылған қаржы-несиелік ұйым болып табылады. 2007 ж. бастап «ҚазАгро» Ұлт-

тық Басқарушы Холдингі» АҚ құрамына кіреді. Қордың миссиясы – ауылдық кә-

сіпкерлікті дамыту, ауылдық жерде тиімді шағын несиелеу жүйесін дамыту арқылы

халықтың хал-ауқатын арттыру.

ХАБАРЛАНДЫРУ [email protected]

ҚР АШМ 2017 жылғы 12-15 қыркүйекте ҚХР-дің Наньнин қаласында

ЭКСПО «Қытай – АСЕАН» 14-көрмесі өтетінін хабарлайды.

Көрме агроөнеркәсіп кешенінің әлеуетін көрсету, ҚХР нарығына қазақстан-

дық ауыл шаруашылығы өнімдерін ілгерілету үшін импорттаушы қытайлық компа-

ниялармен байланыс пен ынтымақтастықты нығайту, тәжірибе алмасу және саланы

дамыту болашағын талқылауға бірегей мүмкіндік береді.

Көрмеге Қытай Халық Республикасының және Оңтүстік-Шығыс Азия елде-

рінің ірі компаниялары қатысады.

Егжей-тегжейлі және нақты талқылаулар өткізу мақсатында көрме шеңберін-

де B2B, B2G кездесулер көзделген.

Көрмеге қатысу шарттары: Қазақстан үшін Қытай тарапынан ақысыз не-

гізде стенд орнатуға арналған 180 ш.м. павильон, сондай-ақ 20 сауда қатары (3×3)

беріледі. Аталған іс-шараға қатысуға байланысты барлық басқа шығынды кәсіп-

орындардың өздері өтейді.

Сонымен қатар, ҚР павильоны дизайнын әзірлеу және оны құру қазақстан-

дық тараптың есебінен жүзеге асырылады.

Қытай тарапы стенд құрылысшыларының тізімін, одан бөлек қазақстандық

тауарларды жеткізу үшін тасымалдаушы компаниялардың тізімін береді. Көрме

экспонаттарын кедендік тазарту мәселелерімен Гуанси-Чжуан автономды ауданы-

ның өкілдері айналысатын болады.

Тез бүлінетін тауарларды сақтауға арналған мұздату құрылғылары Қытай та-

рапынан берілмейді. Осыған байланысты Қытай тарапы көрмеге тиісті өңдеуден

өткен ауыл шаруашылығы тауарларын қоюды ұсынады.

Көрме жұмысына қатысуды сұраймыз.

Байланыс тұлғалары және телефондары: Сарыбаева Ұлбосын – 555-779,

Бижанова Гүлзира – 555-994.

ҚР АШМ Баспасөз қызметі

+7 (7172) 555-765


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 7

Стандарттарды үйлестіру Қазақстанның экспорттық әлеуетін

ұлғайтуға мүмкіндік береді [email protected]

ҚР Ауыл шаруашылығы министр-

лігінде Ветеринариялық бақылау және қа-

дағалау комитеті және АӨК мемлекеттік

инспекция комитеті өкілдерінің қатысуы-

мен брифинг өтті.

Елбасы тапсырмаларын орындау ая-

сында өнімдерді экспорттау көлемін ұл-

ғайту бойынша кешендік шаралар жүзеге

асырылуда, бұл отандық өнімдерді әле-

уеттік өткізу нарығына жылжытуға

қолдау көрсетуге бағытталған (Иран, ҚХР, БАЭ, Сауд Арабиясы, Израил және т.б.).

Осы мақсаттар үшін «KazakhExport» экспорттық сақтандыру компаниясы»

АҚ және «KAZNEX INVEST» АҚ экспорт және инвестициялар бойынша ұлттық

агенттігі» АҚ, сондай-ақ шет елдердегі ҚР дипломатиялық өкілдіктерімен өзара ты-

ғыз әрекеттесу кезінде «Продкорпорация» ҰК» АҚ АӨК экспорттық орталығы ро-

лінде шығып отыр.

Орталықтың тапсырмасы – болашағы бар өткізетін елдер үшін сыртқы на-

рықтың талдауын жүзеге асыру және өнімдерді жылжытудың жол картасын құру,

өнімдерді экспорттау бойынша кеңес беру қызметін көрсету, оның ішінде келісім-

шарттарды сүйемелдеу, АШТӨ өнімдерін форвардтық сатып алу және ірі экспорт-

тық партияларды құру, ауыл шаруашылығы өнімдерінің сыртқы нарығында талап

ету үшін өткізудің экспорттық арналарын құру, сақтандыруды тапсыру және

АШТӨ экспорттық келісім-шарттарын кепілдендіру, «KZ ORGANIC FOOD» қос-

қанда брендтерді жылжыту.

Министрлікте ветеринариялық талаптарды келісімдеу жағына сыртқа нарық-

тарды ашу бойынша жұмыс жүргізіліп жатқанын атап айту қажет.

Мысалы, осы жылы мамыр айында Пекинде «Бір белбеу, бір жол» форумы

аясында Қазақстаннан Қытайға экспортталатын балға қойылатын Ветеринариялық

талаптар хаттамасына қол қойылды.

Сондай-ақ, ҚХР төрағасы Си Цзиньпиннің Астана қаласына арнайы келуі

барысында Қазақстаннан Қытайға мұздатылған қой етін экспортау талаптарының

хаттамасына қол қойылды.

Бұл хаттама ұсақ малды соятын, қой етін өндіретін, оны сақтайтын, қорап-

тайтын, таңбалайтын және сататын кәсіпорындардың мұздатылған қой етіне қойы-

латын ветеринариялық-санитарлық талаптарды орындауына бағытталған. Хаттама-

ға қол қою – қазақстандық мал шаруашылығы өнімдерін ҚХР нарығына жеткізу бо-

йынша 2-3 жыл бойы жасалған үлкен жұмыстың нәтижесі.

Анықтама: бүгінгі күні Қазақстан Республикасынан ҚХР-ға балық және ба-

лық өнімдері, жылқы тұқымдас жануарлардың экспорты болуы мүмкін. Бұл үшін

қытай тарапынан ветеринариялық сертификаттардың үлгілері келісілген болатын.

ҚХР стандарттарына сәйкес, мал шаруашылығы өнімдерін тамақ қауіпсізді-

гіне тексеру бойынша қазақстандық шекара маңындағы ветеринариялық зертхана-

ларды аккредитациялау бойынша шаралар аясында Қазақстаннан Қытайға мал ша-

руашылығы өнімдерін экспорттық жеткізу мақсатында Қазақстан тарапы бастама-

сымен 2017 ж. 9 тамызда «Хоргос» шекаралық ынтымақтастық халықаралық орта-


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 8

лығы әкімшілігінің көмегімен орталықтың аумағында (Алматы обл.) ҚР АШМ Ве-

теринариялық бақылау және қадағалау комитетінің мамандарымен СУАР провин-

циясы бойынша ҚХР сапа, инспекция және карантинді қадағалау бас басқармасы-

ның Ғылым және техника департаменті өкілдерінің кездесуі болып өтті.

Кездесу барысында зертханалық бақылау саласындағы ынтымақтастық сұ-

рақтары талқыланды, жекелей алғанда зертханалық тексерістерді өткізу кезінде

зерттеу нәтижелерін өзара мойындау үшін стандарттар мен бақылау әдістерін үйле-

сімге келтіруге көңіл бөлінді.

Бұл кездесу ветеринариялық бақылау саласында біріккен Қазақстан-Қытай

қатынастарының одан ары дамуына әсерін тигізді.

Бұдан басқа, бүгінгі күні Қазақстаннан Иранға тірі қойды, суытылған және

мұздатылған қой етін жеткізуге ветеринариялық талаптар келісілген.

Қазіргі уақытта ҚР-дан Иранға мұздатылған қой етін экспорттауға ветерина-

риялық сертификаттың жобасын келісімдеу бойынша жұмыс жүргізілуде.

Қазақстандық қой еті мен тірі қой үшін ирандық нарықтың ашылуы Қиыр

Шығыс елдеріне (БАЭ, Сауд Арабиясы, Кувейт, Катар және т.б.) экспорттық әле-

уетті кеңейтуге мүмкіндік береді.

Брифинг барысында осыған ұқсас жұмыстар БАЭ, Сауд Арабиясы, Израил-

дің тиісті органдарымен жүргізіліп жатқаны атап айтылды.

Сонымен қатар, «Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі» Кеден одағының техника-

лық регламентіне өзгерістер енгізу туралы айтып өтілді.


+7 (7172) 555-765

Орман өрттерін жою шаралары [email protected]

АШМ қарауында 29 ерекше қорғалатын табиғи аумақ бар, олардың алқабы

5,7 млн гектарды немесе мемлекеттік орман қорының жалпы көлемінің 20%-ын құ-

райды.

Облыстар әкімдіктерінің қарауында 120 орман шаруашылығы бар, оларға 22

млн га алқап немесе 79% бекітілген.

Осыған байланысты, ормандарды сақтау жөніндегі негізгі жұмыс ауқымы

жергілікті атқарушы органдарға жүктеледі.

«2016 жылғы өрт қаупі бар маусымның қорытындылары және 2017 жылдың

өрт қаупі бар маусымына дайындық жөніндегі міндеттер туралы» ҚР АШМ Ор-

ман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің 2017 ж. 17 қаңтардағы

№07-1/11 бұйрығына сәйкес, мемлекеттік орман иеленушілер өрт қаупі бар мау-

сымға дайындық жұмыстарын жүргізді.

ҚР Ішкі істер министрлігімен бірлесіп, республика аумағында орман және

дала өрттерінің алдын алу және оларды жою жөніндегі 2017 жылғы іс-шаралар

жоспары әзірленген, мемлекеттік орман иеленушілер соған сәйкес өртке қарсы іс-

шараларды жүзеге асырады.

Орман өрттерінің алдын алу мақсатында орман орналастыру материалдары

мен ормандарды өртке қарсы орналастырудың бас жоспарларына сәйкес, мемлекет-

тік орман иеленушілер 6 648,8 мың км (жылдық жоспар 10 702,9 км) көлемінде ми-

нералданған жолақтар мен өртке қарсы үзілімдер құру, оларға күтім жасау жұмыс-

тарын жүргізді.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 9

Көктемгі кезеңде мемлекеттік орман қорына іргелес аумақтарда шөптесін

өсімдіктерді басқарып өртеу және шабу жүзеге асырылды.

Тексерулер орман және табиғат қорғау мекемелерінің өрт қаупі бар маусым-

ға дайындығының кейбір мәселелерінің бетін ашты. Негізгі себеп олардың мате-

риалдық-техникалық жарақтануының төмен деңгейі болып отырғанын көрсетті.

Республиканың ең қалың орманды Шығыс Қазақстан облысының орман өр-

тін сөндіру техникасымен жарақтандырылуы ерекше алаңдаушылық туғызады, жа-

рақтанудың республика бойынша орташа көрсеткіші 65% болса, мұнда небәрі 35%

құрайды.

Орман қорғау мекемелері үшін өртке қарсы техника мен жабдықтарды сатып

алуға жергілікті бюджеттен бөлінетін қаржы мүлдем жеткіліксіз. Белгілі бір жұмыс

Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында ғана жүргізілуде.

Өртке қарсы іс-шараларға тиісті мөлшерде қаржы бөлінбеуі орманда өрт ал-

қаптарының кеңеюіне әкеп соғады. Орман өртіне неғұрлым жиі ұшырайтын өңір-

лер – Ақмола, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қостанай және Павлодар облыстары.

2017 ж. 14 тамыздағы жағдай бойынша, республиканың мемлекеттік орман қорын-

да жалпы аумағы 10 987,6 гектарды, оның ішінде 4 660,17 гектары орманды алқапты

құрайтын 422 орман өрті оқиғасы тіркелді.

Оның ішінде әкімдік қарамағындағы және басқа мемлекеттік ұйымдарға қа-

расты орман алқаптарында жалпы аумағы 9 789 гектарды, оның ішінде 4 561,3 гек-

тары орманды алқапты құрайтын 106 орман өрті оқиғасы тіркелді, ал ҚР АШМ құ-

зырындағы ормандарда жалпы аумағы 1 198,2 гектарды, оның ішінде 98,8 гектары

орманды алқапты құрайтын 306 орман өрті оқиғасы тіркелген.

2016 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда, 2017 ж. республика бойынша

орман өртінің саны 1,5 есе көбейіп, алаңы 18 есе артты, ал бір өрттің орташа көлемі

26,3 га құрады.

Атқарылып жатқан іс-шараларға қарамастан, Жамбыл (9 107,8 гектар), Қос-

танай (199 гектар), Павлодар (107 гектар) облыстарының мемлекеттік орман иеле-

нушілері аумағында үлкен алаңдарда орман өрттеріне жол берілді. Барлық оқиға

бойынша қызметтік тексерістер жүргізіліп, солардың қорытындысы бойынша кінә-

лілер тәртіптік жазаға тартылды. Қостанай облысындағы орман өрті фактісі бойын-

ша қылмыстық іс қозғалды.

Республика аумағындағы орман өртінің көбеюіне негізгі себеп ауа райы жағ-

дайлары болып табылады (республиканың көптеген облысында 2 ай бойы V өрт қа-

уіптілігі сыныбы сақталуда).

Өрт қаупі бар маусым басталғаннан бері 415 орман өрті тіркелді, соның

ішінде:

– жай түсуден – 303 өрт;

– дала өртінің өтуінен – 28 өрт;

– жергілікті халықтың іс-әрекеті салдарынан – 6 өрт;

– анықталмаған себептер – 78 өрт.

Соңғы 3 жылдағы орман өрттеріне жасалған талдау олардың шығу себепте-

рінің бірі оттың даладан келуі болып отырғанын көрсетеді.

Осы жыл басталғаннан бері дала өртінің орман қоры аумағына ұласуының

29 оқиғасы тіркелді.

Ғарыштық мониторинг мәліметтері бойынша, ірі дала өрттері анықталған.

Олар, әсіресе, Қарағанды, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Қостанай облыста-

рында жиі байқалады.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 10

Ағымдағы жылдың 8 тамызында Қарағанды облысында 63 043 гектарда 496

термонүкте, Ақтөбе облысында 5 975 гектарда 63, Батыс Қазақстан облысында 9 989

гектарда 117 термонүкте тіркелді.

Осы жыл басталғаннан бері дала өртінің «Ертіс орманы» резерваты орман

қорының аумағына ұласуы салдарынан орман көмкермеген 1 000 гектар алқапты

өрт шалды.

Ауылдық округтердің әкімдіктерінде өрт сөндіру құралдарының болмауы

дала өртін дер кезінде ауыздықтауға мүмкіндік бермейді.


+7 (7172) 555-765

Ауыл шаруашылығы саласына қатысты бірқатар

келісім шартқа қол қойылды www.nanoc.kz

Астанада Хэнань провинциясына арналған Қазақстан-Қытай бизнес-форумы

аясында еліміздің мемлекеттік органдары, үкіметтік емес ұйымдары және бизнес өкілдері Қытайдың 160 азық-түлік, жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, агрохимия, биотехнология салалары өкілдерімен кездесті.

Форумның негізгі тақырыбы Хэнань провинциясының экономикалық мүм-кіндіктерін ұсыну, Қазақстан және Қытай кәсіпорындары арасында бизнес коопера-

ция түрінде инвестициялық салымдарды кеңейту және Қазақстан аумағында жаңа бірлескен кәсіпорындар ашу, екі ел арасында тауарларды жеткізу болды.

Форум барысында екі тарап өзара тиімді ауыл шаруашылығы саласына қатыс-

ты бірқатар келісім шартқа, меморандумдарға қол қойды. Атап айтар болсақ: – қытайлық Davo Industrial Ltd компаниясы мен қазақстандық China-Kazakh-

stan Modern Agricultural Development Co. Ltd компаниясымен ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы саласы бойынша қазіргі заманғы өнеркәсіптік саласында бірлескен кәсіпорын құру;

http://www.nanoc.kz/


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 11

– ауыл шаруашылығы паркінің құрылысын жүргізу үшін Henan Jinyanyinhai Seed industry Co., Ltd қытай компаниясымен және «Жаннұр-Астана» мен One plus One Natural Flour Co.,Ltd компаниялары арасында.

Осы келісімдерге қол қою екі жақты ынтымақтастықтың дамуына жаңа сер-

пін береді.


+7 (7172) 555-765

Мырзашөлдік мақташылар мақта өсіруде

тың тәсілдерді қолдана бастады www.nanoc.kz

Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында жергілікті әкімдік пен об-

лыстық Ауыл шаруашылығы басқармасының ұйымдастыруымен «Мақтаарал ауда-

нының жағдайында мақта баптаудың инновациялық әдістерін қолдану» тақыры-

бында семинар-тренинг өтті.

Жиынға аудан әкімі Ғ. Исмаилов, облыстық Ауыл шаруашылығы басқарма-

сының басшысы С. Тұрбеков, Шардара, Ордабасы аудандары мен Түркістан қаласы

әкімдерінің салалық орынбасарлары және ауыл шаруашылығы бөлімдерінің бас-

шылары, сондай-ақ Алматы мен Жамбыл облыстарынан келген ғалымдар, жергілік-

ті шаруалар қатысып, тың тәжірибелер мен жаңалықтардың куәсі болды.

Ең алдымен семинар-тренингке қатысушылар Достық ауылдық округіндегі

К-19-7 каналының бойында Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ой-

лап тапқан су өлшеуіш құралды тәжірибелік сынақтан өткізді. Институт мамандары

құрастырған су деңгейінің сезгісі (датчик) ультрадыбысты өлшегіш арқылы су дең-

гейінің өзгерісі туралы ақпараттарды қашықтан алуға мүмкіндік береді. Ақпарат

жеке поштаңызға немесе СМС түрінде мобильді телефоныңызға келіп түседі. Ком-

пьютер мен смартфон дамыған бүгінгі таңда мақтааралдық диқандарға бұл құрыл-

ғымен жұмыс істеу қиындық тудырмайды. Жалпы, ДУВ 0,005-10 сезгісін суармалы

жүйелердің гидробекеттеріне енгізу су деңгейі мен шығынын анықтау дәлдігін жо-

ғарылатады және ақпаратты жылдам алуға көмектеседі.

Мақтаарал ауданының суармалы жеріне жер асты және қашыртқы кәріз суын

фосфогипс енгізу арқылы пайдалану технологиясын ғалымдар бірнеше айдан бері

«Кетебай» кооперативінде сынақтан өткізіп келген. Сынақтан өтіп жатқан техноло-

гияның басты мақсаты – суармалы жердің құнарлылығын сақтай отырып, мол өнім-

ге қол жеткізу. «Фосфогипсті бір рет енгізген жағдайда кемінде 3-4 жыл бойы жер

құнарлылығын жоғалтпайды», – дейді Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу ин-

ститутының ғалымдары.

Семинар-тренинге қатысушылардың келесі аялдаған жері – Ж. Ералиев

ауылдық округіндегі «Нұралы жол» шаруа қожалығы. Ербол Ералиевтің басшылы-

ғындағы қожалық 7 жыл бұрын ауданда ең бірінші болып терең қопсыту техноло-

гиясын қолданған болатын. Нәтижесінде, қожалық мақтасының өнімділігі 40 цент-

нерге дейін артты. Бұл технологияның бір пайдасы – мақта алқабы қысқы суару ке-

зеңінде көбірек су қажет еткенімен, жазғы суару кезінде суды көп қажет етпейді

және ол мақтааралдықтар үшін өте тиімді. Осылайша, Мақтааралда мақта өндіру-

ден алдына жан салмайтын шаруашылықтың тәжірибесін семинар-тренингке қаты-

сушылар көріп, үйреніп қайтты.

ОҚО әкімінің баспасөз қызметі


http://ontustik.gov.kz/kk/news/myrzasholdik-maktashylar-makta-osirude-tyn-tsilderdi-koldana-bastady


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 12

Аграршыларға өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттырып,

эспорттық әлеуетті дамыту керек https://primeminister.kz

ҚР Премьер-Министрі Бақытжан Сағынтаев СҚО Қызылжар ауданының Но-

воникольский ауылындағы кездесуде Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Қа-

рағанды, Павлодар облыстарының ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер-

мен АӨК дамыту жаңа мемлекеттік бағдарламасының іске асырылу барысын тал-

қылады.

ҚР Президенті Н. Назарбаевтың тапсырмасына сәйкес, Үкімет жұмысы Қа-

зақстанның аграрлық экспорттық өнімнің ірі өндірушісі ретінде қалыптасуы бо-

йынша міндеттерді шешуге бағытталған. Осы мақсатта биылғы жылдың басында

АӨК дамытудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданды, онда ауыл шаруашылы-

ғына қолдау көрсетудің негізгі тетіктері қарастырылған.

Үкімет аталған саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жағдай жасап жа-

тыр. Соңғы 5 жылда тікелей мемлекеттік қолдау көлемі шамамен 3 есе артты, ас-

тық түсімі мен еңбек өнімділігін арттырудың жүйелік шаралары қабылдануда. Суб-

сидиялаудың жаңа үлгісін енгізу нәтижесінде сапалы тұқымдарды егу мен тыңайт-

қыштарды қолдану көлемі 1,5 есе өсті.

«Азық-түлік корпорациясы» АҚ экспорттық әлеуетті арттыру үшін сыртқы

нарықта отандық ауыл шаруашылығы өнімдерін ілгерілету бойынша оператор ре-

тінде қайта құрылды. Мемлекет басшысының уағдаластықтары арқасында шетел-

дік нарықтар ашылуда, соның қатарында ҚХР, БАӘ, Иран және т.б. бар.

АӨК саласында мемлекеттік қызметтер ұсыну үдерістері оңтайландырылып

жатыр, құжаттардың мерзімі мен тізімі қысқартылуда, қосарланушы рәсімдер жо-

йылуда. Биыл субсидияның үш түрін тағайындау үдерістерін автоматтандыру көз-

делген, келесі жылы жұмыс субсидиялардың қалған 15 түрі бойынша аяқталады.

АӨК дамыту мемлекеттік бағдарламасын бірінші жартыжылдықта іске асы-

ру қорытындысы бойынша ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – ауыл шаруа-

шылығы министрі А. Мырзахметов баяндады. Ауыл шаруашылығының жалпы

өнім көлемі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 3,1% ұлғайтылды. Со-

нымен қатар, мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі 3,1%, егіншілік 2,2% ұлғай-

тылды. Осы кезеңде азық-түлік өнімдерінің өндірісі 7,5% өсті.

Облыста АӨК дамыту туралы СҚО әкімі Қ. Ақсақалов баяндады. Кеңестің

өзекті тақырыптары бойынша «Мәмбетов және К» ТС бас директоры Е. Мәмбетов,

ҚР Ет одағының төрағасы М. Бақтыбаев, ҚР Картоп өсірушілер және көкөніс өсіру-

ші одағының төрағасы Қ. Бисетаев, ҚР Фермерлер одағының президенті Ә. Дары-

нов, «Қазақстанның шошқа өсіру шаруашылықтары одағы» қауымдастығының тө-

рағасы В. Лим, «Зенченко және К» ТС директоры Г. Зенченко сөз сөйледі.

Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер импорт пен экспорттық саясат

бойынша, мал шаруашылығындағы ветеринарлық қауіпсіздік, егін шаруашылығын-

дағы субсидиялау мен сақтандыру, дизельдік отынмен және тыңайтқыштармен

қамтамасыз ету туралы ұсыныстарын енгізді.

ҚР Премьер-Министрі Бақытжан Сағынтаев кеңес қорытындысын шығара

отырып, ҚР ұлттық экономика министрлігіне ауыл шаруашылығы тауарын өнді-

рушілер мен отандық ауыл шаруашылығы техникасын өндірушілерге салық салу

мәселесін пысықтауды, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігіне субсидиялау

тетіктерін жетілдіре түсу мәселелерін бақылауға алуды тапсырды. «ҚазАгро»

холдингіне аграршылар ұсынған инвестициялық жобаларды қарау тапсырылды.

www.nanoc.kz сайтынан



Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 13

ӘОЖ 631.6: 633.18

КҮРІШТІ СУАРУДЫҢ РЕСУРС ҮНЕМДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Ж.О. ОСПАНБАЕВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,

С. САДЫҚОВ, А.С. ДОСЖАНОВА, ауыл шаруашылығы ғылымдарының

кандидаттары, С.О. ОСПАНОВА, кіші ғылыми қызметкер «Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

e-mail: [email protected]

Рецензенттер: Н. Тыныбаев, а.ш.ғ. канд. (ҚазЕжӨШҒЗИ),

Е.Қ. Жүсіпбеков, а.ш.ғ. канд. (ҚазЕжӨШҒЗИ).

Түйінді сөздер: тамшылатып суару; тамшылатып суару технологиясы-

ның түрлері; топырақ; күріш дақылы; өнімділік.

Түйін

Дақылды жамылғы үлдірді қолданып еккенде, тұқым ерте көктейді және

оның өскіндері өте белсенді түрде дамып, алғашқы жоғары өнімнің негізін

қалыптастырады, сондай-ақ егістікте арамшөптердің мөлшері 10 есе аза-

йып, соның нәтижесінде қол еңбегі, химиялық және механикалық жұмыс

түрлері мүлде болмайды.

Резюме

Показано, что капельное орошение с применением мульчирующей пленки

способствует появлению ранних и дружных всходов риса, интенсивному

росту и развитию растений, повышению урожайности, также в 10 и бо-

лее раз уменьшает засоренность посевов риса, что позволяет исключить

применение ручного труда, механическую и химическую обработки посевов.

Summary

Drip irrigation using a mulching film promotes the emergence of early and

friendly shoots of rice, intensive growth and development of plants, increased

yield, reduces the contamination of rice crops by 10 or more times, which makes

it possible to exclude the use of manual labor, mechanical and chemical

treatment of crops.

Елбасы Н. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан

мемлекеттің жаңа саяси бағыты» жолдауында еліміздің алдағы уақытта қа-

рыштап дамуын және жаңа саяси бағытын айқындап, үлкен міндеттер қой-

mailto:[email protected]


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 14

ды. Соның бірі – Үдемелі индустриялдық-инновациялық даму мемлекеттік

бағдарламасын өнеркәсіптік қуаттарды импорттауға және технологиялар

алмасуға бағыттау. Жер ресурстарын басқару агенттінің ақпаратына қара-

ғанда, елімізде 1991 жылмен салыстырғанда 2010 ж. суармалы жер көлемі

298 мың/га дейін азайған, 575 мың/га суармалы жер ауыл шаруашылығы ай-

налымынан шығып қалған. Ал қазірге дейін пайдаланылып келген суарма-

лы жер тұзданып, құнарлылығы мен өнімділігі төмендеді.

Қазақстанда суару суының жетіспеуі салдарынан ауыл шарушылығы-

ның әр саласында суды орынды әрі үнемді пайдалану қажет етіліп отыр. Бү-

гінгі таңда ауыл шаруашылығы суды негізгі пайдалану көзі болып табыла-

ды. Яғни, әр гектарға орта есеппен 3 000-12 000 текше метр су (күріш дақы-

лын есептемегенде) жұмсайды. Бұл судың көбі топырақтан тиімсіз физика-

лық булану, терең сүзілу үдерістеріне жұмсалады. Суды ақылы пайдалану

су пайдаланушылар үшін тиімсіз. Сол себепті, қалыптасқан шаруашылық-

экономикалық жағдайларға байланысты суармалы жердің өнімділігі мен

суару суын үнемдеуде суару техникасының өндірісін шағын егістерге қол-

дану мәселесі өзекті болып отыр.

Зерттеулердің көбі, әсіресе шет елдерде жүргізілгендері суару суын

оңтайлы пайдаланудың жолдары ауыл шаруашылығы дақылдарын тамшы-

латып суару екенін көрсетіп отыр. Тамшылатып суару – өсімдікке су өніп-

өсу кезеңі бойы ирригациялық ылғал қатараралығына шығынданбай, бір-

келкі берілетін суару түрі. Осыған орай, қазіргі таңда тамшылатып суару

басқа суару әдістеріне қарағанда ең тиімді болып отыр.

Тамшылатып суару әдісі алғаш рет 1948 ж. Ұлыбританияда жылы-

жайдағы ауыл шаруашылығы дақылдарын суаруға пайдаланылды. Тамшы-

латып суару ХХ ғ. 70-жылдары дүние жүзі бойынша 56 мың га жерде ғана,

негізінен көкөністер мен жеміс бақтарын суаруға Австралия, Израиль, Мек-

сика, Жаңа Зеландия; Оңтүстік Америка, АҚШ мемлекеттерінде қолданыл-

ды. 1991 жылдары оның көлемі 1,6 млн гектарға жетті. Бұл жылдары дүние

жүзі бойынша барлық суармалы жердің небары 1 пайызын ғана құрағаны-

мен, қазіргі кезде көп мемлекеттің негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарын

суару жолы болып отыр. Израиль жалпы суармалы жерінің 50%-ына там-

шылатып суару әдісін қолданып, өнім алуда. Қазіргі таңда, соңғы мәлімет-

тер бойынша, әлемнің 3 млн гектарынан астам жері тамшылатып суару ар-

қылы игеріледі [1, 3-7].

Қазақстанға бұл жүйе 2005 ж. келген. Бірінші рет тамшылатып суару

жүйесі қызанақ дақылына қолданылды. Қазақстан үшін бұл жаңа техноло-

гия болып табылады. 2005 ж. аталған жүйе еліміздегі 160 га, 2009 ж. 4206 га,

2010 ж. 10 788 га суармалы жерге қолданылса, 2011 ж. 18 311 га жерге там-

шылатып суару жүйесі орнатылды. Осы жылдар аралығында тамшылатып

суару жүйесін қолданушылар 100 есе артты. Тек 2011 ж. ғана сәбіз дақылы-

на сынақтық түрде алғаш рет қолданылды.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 15

Қымбат технология болғанымен, Қазақстанның ауыл шаруашылығы

үшін өте тиімді тамшылатып суару жүйесін Қазақстанға «Naan Dan Jain»

және Қытай мемлекетінің «Тянье» компаниялары қолданысқа енгізді [2].

Көпжылдық зерттеулер бойынша, ауыл шаруашылығы дақылдары

үшін тамшылатып суару технологиясын қолдану өте тиімді. Жаңа техноло-

гияның ерекшелігі жамылғы үлдірді (пленка) қолдану болып табылады. Үл-

дірдің арқасында қатар аралықтарындағы арамшөптер толығымен жойы-

лады, өсімдік аурулары мен зиянкестер таралмайды. Егіс толық таза бола-

ды [2].

Қазақстанның оңтүстігінде суармалы жерде өсірілетін жарма дақыл-

дардың бірі күріш болып табылады. 2012 ж. бастап Қазақ егіншілік және

өсімдік шаруашылығы ҒЗИ суармалы егіншілік бөлімінің тәжірибелік же-

рінде тамшылатып суару технологиясын қолданып күріш дақылы егіліп ке-

леді. Атқарылып жатқан ғылыми-тәжірибелік жұмыстың басты мақсаты кү-

рішті өсірудің толық технологиясына тамшылатып суару тәсілін енгізіп, со-

ның негізінде өсіріп анықтау және оны жүйелі түрде өндіріске енгізу болып

табылады.

Негізгі топырақ жамылғысы ашық қара-қоңыр. Тәжірибе аймағының

өңделетін топырақ қабатының қарашірік мөлшері 2,06%, жалпы азот 0,144%,

жиынтық фосфор 0,070 % көрсетті.

Жылжымалы қоректік элементтер құрамы бойынша тәжірибе аймағы-

ның топырағы жылжымалы фосформен сілтілі гидролизденген, азоттың өте

аз мөлшерімен, ал ауыспалы калиймен көп мөлшерде қамтылғаны анық-

талды.

1. Суару тәсілдері мен арамшөппен күрес шараларының әсерінен күріштің ластану

жағдайы

Суару тәсілі

Арамшөп саны, дана/м2

Арамшөп түрі масақтану

фазасы

толық пісу фазасында

меха-

ника-

лық

химия-

лық

муль-

чирлеу

Бастырып сурау 227 - 142 -

Мысыққұйрық, қара

ажырық, жатаған

бидайық, кәдімгі

қызылқұйрық

гүлтәжі, егістік

(сары) қалуен және

т.б.

Топырақтың жоғарғы

қабатын жамылғы үлдір

астымен тамшылатып

суару

42 - - 23

Топырақтың төменгі

қабатын жабылғы үлдір

астымен тамшылатып

суару

38 - - 31

Суару тәсілдері күріш егістігінің арамшөптермен ластануына әсер ет-

ті. Басым кездесетін кеш пісетін арамшөптердің бірі – мысыққұйрық. Сирек


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 16

кездескен тамыр сабақты арамшөптер: жатаған бидайық, қара ажырық. Ал

екіжылдық атпа тамырлы арамшөптер: қызғылт укекіре, егістік (сары) қа-

луен.

Күрішті бастырып (дәстүрлі) суару тәсілінде 1 м2 жердегі арамшөп-

тердің саны 227 дана құрады. Егістіктің ластануын бақылау көрсеткіші бо-

йынша, зерттеліп отырған барлық дақылдың жамылғы үлдірмен жабылған

нұсқасында егістіктің ластану дәрежесі күрт төмендеген (1-кесте).

Арамшөптер санының аз болуы егістіктің таза болуы мен жоғары

өнім алудың кепілі болып табылады. Тамшылатып суару барысында жа-

мылғы үлдірін қолдану ылғалды сақтап қана қоймай, арамшөптермен күре-

суде де тиімді екені анықталды. Бастырып суару тәсілінде біржылдық және

көпжылдық шөптесін арамшөптермен күресу үшін гербицидтерді қолдану

шарасы қажет етілсе, жамылғы үлдір астындағы зерттеуде бұл қосымша

жұмыс қажет етілмеді. Яғни, бұл нұсқа экономикалық әрі экологиялық ас-

пекті негізінде тиімді.

Кестеден көруге болатындай жамылғы үлдірді қолдану нұсқасында

күріштің көктеуі 23 мамырда байқалды, ал бастырып суару тәсілінде

30 мамыр, яғни 1 аптаға кешіккені анықталды. Күріштің масақтану фазасы

топырақтың жоғарғы қабатын тамшылатып суару тәсілінде 23 маусым бол-

са, бастырып суару тәсілінде 1 шілде болды. Бастырып суару тәсіліне қа-

рағанда, топырақтың жоғарғы және төменгі қабатын жамылғы үлдірмен

тамшылатып суару тәсілінде күріштің масақтануы 15-17 күнге ерте жүрді

(2-кесте).

2. Суару тәсілдерінің күріштің фенологиялық даму кезеңдеріне әсері

Суару тәсілі

Даму фазалары

көктеу масақтану түтіктену шашақтану сүттену балауыздану толық

пісу

Бастырып

суару 30.05 01.07 27.07 18.08 01.09 17.09 05.10

Топырақтың

жоғарғы

қабатын

жамылғы

үлдірмен

тамшылатып

суару

23.05 23.06 17.07 05.08 21.08 10.09 30.09

Топырақтың

төменгі

қабатын

жамылғы

үлдірмен

тамшылатып

суару

23.05 25.06 20.07 09.08 22.08 10.09 30.09


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 17

Жедел дамуымен күріштің Қазақ ҒЗИ Ару сорты ерекше көзге түсті,

оның масақтану фазасы басқа сорттардан 3-5 күн, толық пісуі 13-17 күн ер-

те байқалды (3-кесте).

3. Тамшылатып суару тәсілдерінің күріштің түрлі сорттарының фенологиялық даму

кезеңіне әсері, 2013 ж.

Сорт

Даму фазалары

көктеу масақтану түтіктену шашақтану сүттену балауыздану толық

пісу

Ару 23.05 10.06 12.07 19.07 15.08 03.09 22.09

Баканасский 23.05 13.06 17.07 25.07 21.08 10.09 30.09

КазНИИР 5 23.05 13.06 20.07 01.08 31.08 23.09 15.10

Янтарь 23.05 12.06 17.07 26.07 25.08 15.09 05.10

Ал күріштің КазНИИР 5 және Янтарь сорттары кеш пісті. Ол топы-

рақ-климат жағдайымен түсіндіріледі.

Бірінші жылғы зерттеу бойынша, күрішті бастырып суару тәсілінде

күріштің өнімділігі 29,1 ц/га құраса, топырақтың жоғарғы қабатын жамыл-

ғы үлдірмен тамшылатып суару тәсілінде 48,5 ц/га өнім берді. Екінші жыл-

ғы зерттеуде топырақтың төменгі қабатын жамылғы үлдірмен тамшылатып

суару тәсілі қолданылғандағы ең жоғары өнім 58,6 ц/га көрсетті (4-кесте).

4. Суару тәсілдерінің күріштің өнімділігіне әсері, ц/га

Суару тәсілі 2012 ж. 2013 ж. Орташа

Бастырып суару 29,1 17,4 23,3

Топырақтың жоғарғы қабатын жамылғы

үлдірмен тамшылатып суару 48,5 49,3 48,9

Топырақтың төменгі қабатын жамылғы

үлдірмен тамшылатып суару 20,3 58,6 39,5

НСР0,95

3,6

2,9

4,5

5,6

Екіжылдық зерттеу бойынша бастырып суару тәсілінде күріштің ор-

таша өнімділігі 23,3 ц/га болса, жамылғы үлдірмен тамшылатып суару тәсі-

ліне 39,5-48,9 ц/га болды.

Қорытынды

Екіжылдық ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізінде күріш дақылын

тамшылатып суару технологиясын қолдану нәтижесінде мынадай қорытын-

ды жасауға болады:


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 18

1. Дақылды жамылғы үлдірді қолданып еккенде, тұқым ерте көктейді

және оның өскіндері өте белсенді түрде дамып, алғашқы жоғары өнімнің

негізін қалыптастырады.

2. Жамылғы үлдірді қолданып суарғанда, егістікте арамшөптердің

мөлшері 10 есе азайып, соның нәтижесінде қол еңбегі, химиялық және

механикалық жұмыс түрлері мүлде болмайды.

Екінші жылғы зерттеу жұмысының нәтижесінде күрішті суарудың ең

тиімді тәсілі топырақтың төменгі қабаты арқылы тамшылатып суару болып

табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Келлер Дж., Кармелли Д. Проектирование систем капельного оро-

шения. ММИВХ. СССР, Союзводпроект. – М.: Колос, 1981. – С. 8-13.

2. Оспанбаев Ж., Садықов С. Преспективы применения капельного

орошение при возделовании риса: Сб. научн. докладов ХVI международной

научно-практической конференции: г. Уланбатор, 29-30 мая 2013 г. –

Уланбатор, 2013. – С. 139-140.

3. Сониди О. Капельное орошение // Садоводство. – №8. – 1978. –

С. 34-35.

4. Шейнкин Г.Ю., Митянин И.П. Капельное орошение на склоновых

землях Таджикистана: Тезисы докладов на Всесоюзном научно-техничес-

ком симпозиуме. – Кишинев, 1981. – С. 57-58.

5. Штепа Б.Г. Основные направления рационализации капельного

орошения: Тезисы докладов на Всесоюзном научно-техническом симпо-

зиуме. – Кишинев, 1981. – С. 1-8.

6. Celestre P. Irrigation desigh parameters-Frans/ ASAE. – 1974. – Р. 681-

684.

7. Natalla S. XiloyannisC.Contronto tri metod di irrigation sulperco. Risul-

tati di guattroani di prova.-Birutticoltura. – 1979. – V. 41.9. – P.21-24.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 19

ӘОЖ 631.6;626.8

АУЫСПАЛЫ ЕГІС ТОПЫРАҒЫНДАҒЫ ҚОРЕКТІК ЗАТТАРДЫҢ ӨЗГЕРУІ

И. ҮМБЕТАЕВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,

ҚР ҰҒА академигі, А. ТАҒАЕВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының

кандидаты

«Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

е-mail: [email protected]

Рецензент: И. Гусейнов, а. ш. ғ. канд. (ҚазМШҒЗИ).

Түйінді сөздер: мақталық ауыспалы егістік; аралық және тұзға төзімді

дақылдар; агромелиоративтік шара; жылжымалы нитрат және фосфор

құрамы.

Түйін

Суармалы сұр топырақ жағдайында ауыспалы егістік тізбектерін дұрыс

жүргізу және агромелиоративті жұмыстарының сұр топырақтағы жыл-

жымалы қоректік заттарға тигізетін әсері баяндалған. Тиімді агромелио-

ративті іс-шаралар жиынтығы топырақтағы жылжымалы қоректік

заттар құрамдарының артуына, өнімнің жоғарылауына оң ықпалын тигі-

зеді.

Резюме

Приведены данные о влиянии правильного применения схем севооборотов и

агромелиоративных работ на содержания питательных веществ в се-

роземных почвах. При эффективном комплексе агромелиоративных меро-

приятий содержание питательных веществ в сероземных почвах увеличи-

вается, что способствует повышению урожайности.

Summary

In the article, data are presented on the effect of correct introduction of crop

rotation schemes and agro-meliorative work on improving nutrients in soils. With

an effective complex of agro-meliorative measures, the content of nutrients in

serozem soils increases, which will contribute to an increase in yield.

Оңтүстік Қазақстан сұр топырақтарын ұтымды пайдалану және олар-

дың құнарлылығын сақтап қалу, өсімдіктердің қоректенуін қамтамасыз ету,

сондай-ақ дақылдардың тұрақты өнімділігіне қарқынды әсер ететін органи-

калық, минералды тыңайтқыштарды тиімді қолдану, экологиялық қауіпсіз-



_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 20

дікті қамту бойынша ғылыми шаралар өндірістің қарқынды дамуында ма-

ңызды роль атқарады.

Ауыспалы егісте егілген әр түрлі дақылдардың тамырлары топырақты

бойлай таралу тереңдігі және олардың қоректік заттар мен ылғалды топы-

рақ қабаттарынан пайдалануы түрліше болады. Мысалы, астық дақылдары

шашақ тамырлы болғандықтан, олардың тамырлары топырақта таяз терең-

дікте болады, ал бұршақ шөптерінің (жоңышқа және басқа) тамырлары те-

рең таралады. Бұл дақылдарды ауыспалы егістерде ауыстырып еккен жағ-

дайда ғана топырақтың әр қабатындағы қоректік элементтер тиімді пайда-

ланылады.

Ауыспалы егісте қандай дақыл қанша танапты алатынын және қай да-

қылдардан кейін ауысып егілуін аса қадағалау керек. Мысалы, бірқатар тех-

никалық дақылды міндетті түрде дәнді және көпжылдық дақылдардан кейін

еккен дұрыс, мысалы жоңышқа егілген жердің топырағының микробиоло-

гиялық үдерістері және ауа мен су режимдерінің жақсартылуымен қатар,

одан кейін топырақ қабатында көп мөлшерде азот қосылыстары түзіледі.

Солайша, ауыспалы егістегі дақылдарды алмастыру мен топырақтағы қо-

ректік заттарды дұрыс және тиімді пайдалану арқасында ауыл шаруашылы-

ғы дақылдарының өнімін және оның сапасын арттыруға болады.

Ауыспалы егістер ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестері-

мен және ауру қоздырғыштарымен күресуде де маңыздылық танытады.

Көптеген зиянкес мен аурудың пайда болуы дақылдарды ауыстырмай егу

немесе жүйесіз ауыстыруға байланысты көбейеді. Сондықтан бір жерге бір-

неше жыл қайта егілетін дақылдарда бұл зиянкес көбейіп, өнімді едәуір тө-

мендетіп жібереді.

Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы өндірісіне қысқа танапты ауыспалы

егіс тізбектерін енгізу, агромелиоративтік іс-шараларды жүргізу, жергілікті

органикалық және минералды тыңайтқыштардың үйлесімді мөлшерін енді-

ру, терең жер жырту сияқты тиімді агротехнологиялар шараларды дұрыс

қолдану егіншіліктегі топырақ құнарлылығы мен дақылдардың өнімділігін

арттыруға қол жеткізеді. Топырақтың сортаңданған қабаттарындағы агро-

химиялық қасиеттерін алдын ала жақсартпайынша, мұндай жерден жақсы

өнім алуға мүмкіндік жоқ.

«Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС ға-

лымдары Оңтүстік Қазақстанның суармалы жерінде қысқа танапты ауыспа-

лы егіс тізбектеріне аралық және тұзға төзімділігі жоғары дақылдарды өсі-

ріп, топырақтың агрохимиялық қасиетін жақсарту бағытында ғылыми-зерт-

теу жұмыстарын жүргізді.

Топырақтың агрохимиялық көрсеткіштері мақта қозасын бір жерге

қайталап өсіре беретін мақтаның монодақыл нұсқасында анықталды. Мыса-

лы, топырақтың 0-20 см қабатындағы жылжымалы нитрат (NO3) құрамы то-

пырақтың 0-20 см қабатында көктемде 6,0 мг/кг болса, күзде 3,6 мг/кг-ға тө-


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 21

мендеді, жылжымалы фосфор құрамы да осындай төмен көрсеткіштермен

ерекшеленді, яғни 0-20 см қабатта көктемде 18,5 мг/кг құрамында болса,

өніп-өсу соңына қарай бұл көрсеткіш 12,2 мг/кг-ға дейін төмендеді. Ауыс-

палы егістері жүргізілмейтін мақтаның мұндай монодақыл егістерінде мақ-

та бір жерге бірнеше жыл қайталанып өсірілгенде, топырақтың агрохимия-

лық қасиеттері мен басқа да қоректік элементтердің мөлшері едеуір төмен-

деп, өнімнің төмендеуіне алып келеді.

Зерттеу нәтижесінде жоңышқаның екінші жылғы тұрағында, яғни 2:1

– 2 жыл жоңышқа және бір жыл мақтадан тұратын тізбекте көктемгі талдау

бойынша, жылжымалы нитрат (NO3) құрамы топырақтың 0-20 см қабатын-

да 12,4 мг/кг құрамында болса, өніп-өсу соңына қарай 10,2 мг/кг болып сақ-

талды, ал топырақтың 20-40 см қабатында жылжымалы нитрат құрамының

күзге қарай артқаны анықталды, яғни көктемде 6,6 мг/кг болса, көктемде

12,2 мг/кг-ға дейін көтерілді. Жоңышқалықтағы топырақтың жоғарғы қаба-

тымен салыстырғанда, төменгі қабаттарында азот құрамдарының қарқынды

жинақталуы анықталды. Ал жылжымалы фосфор (P2O5) құрамы топырақ-

тың 0-20 см қабатында 32,1 мг/кг, күзде 28,2 мг/кг болды, ал топырақтың

20-40 см қабатында көктемде 22,1 мг/кг-нан күзге қарай 24,0 мг/кг-ға дейін

жоғарылады.

Ауыспалы егістегі жылжымалы қоректік заттардың өзгеруі (0-20 см)


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 22

Ауыспалы егіс тізбектеріндегі 2 жыл құмай (сорго) және бір жыл мақ-

тадан тұратын тізбектегі (2:1) құмайдың екінші жылғы егісіндегі жылжыма-

лы нитрат (NO3) құрамы топырақтың 0-20 см қабатында 9,6 мг/кг құра-

мында болса, өніп-өсу соңына қарай 9,0 мг/кг болып сақталғаны анықтал-

ды, ал жылжымалы фосфор (P2O5) құрамы топырақтың 0-20 см қабатында

25,1 мг/кг, күзде 22,8 мг/кг болды, яғни салыстырмалы түрде бақылаудағы

мақтаның монодақыл нұсқасымен салыстырғанда 16,0 мг/кг-ға дейін жоға-

рылады (сурет).

Зерттеу барысында (1:1:1) – 1 жыл сұлы + 1 жыл мия + 1 жыл мақта-

дан тұратын тізбектегі жылжымалы нитрат құрамы бақылау нұқасымен са-

лыстырғанда жоғарылағаны анықталды. Себебі, бұл нұсқада ротация ба-

сындағы өсірілген сұлы дақылы өнімі жиналғаннан кейін агромелиоратив-

тік жұмыстар жүргізілді, яғни гектарына 20 тонна көң беріліп, жерді 40 см-

ге терең жыртқаннан кейін, ерте топырақтың тұздарын шаю жұмыстары

жүргізілді. Екінші жылы бұл нұсқада мия дақылы егілді, зерттеу нәтижелері

бойынша, күзге қарай жылжымалы нитрат құрамының сақталғаны байқал-

ды, мысалы, өніп-өсу басында топырақтың 0-20 см қабатында 8,5 мг/кг бол-

са, күзде 7,8 мг/кг құрамында сақталды, яғни мақтаның монодақыл нұсқа-

сымен салыстырғанда 4,2 мг/кг-ға артты.

Ал бір жыл тары + 2 жыл мақтадан тұратын тізбекте (1:2) тарыдан ке-

йін мақтаны бірінші жылы өсіргенде, топырақтың 0-20 см қабатында жыл-

жымалы нитрат (NO3) құрамы топырақтың 0-20 см қабатында 8,2 мг/кг,

өніп-өсу соңына қарай 6,4 мг/кг болды, мақтаның монодақыл нұсқасымен

салыстырғанда 2,8 мг/га-ға көтерілді, ал жылжымалы фосфор құрамы топы-

рақтың 0-20 см қабатында 22,3 мг/кг құрамында, өніп-өсу соңына қарай

17,2 мг/кг құрамында болып, мақтаның монодақыл нұсқасымен салыстыр-

ғанда 5,1 мг/га-ға жоғарылады.

Жалпы қорытынды бойынша, мақталық ауыспалы егіс тізбектеріне

аралық дәнді дақылдар мен тұзға төзімді дақылдарды ендіріп, агромелиора-

тивті шараларды тиімді жүргізгенде, сұр топырақтағы қоректік заттардың

құрамы артады. Бұл, өз кезегінде, топырақты игеруге жақсы әсер етеді, олар

топырақтың физикалық қасиетін де жақсартады. Сондықтан да суармалы

сұр топырақ жағдайында ауыспалы егістікті дұрыс жүргізумен бірге тиімді

агромелиоративті іс-шаралар жиынтығы топырақтағы жылжымалы қоректік

заттар құрамының артуына, өнімнің жоғарылауына оң ықпалын тигізеді.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 23

ӘОЖ 631.52:633.15

ЕРТЕ ПІСЕТІН, ЖЕМДІК МАҚСАТТА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖҮГЕРІНІҢ БИОХИМИЯЛЫҚ

ЖӘНЕ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

А.Ш. ОМАРОВА, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,

А.И. АБУГАЛИЕВА, биология ғылымдарының докторы,

А.А. ОМАРОВА, Н.Е. АХМЕТОВА, ғылыми қызметкерлер,

Е.Е. ЕРМАХАНОВ, кіші ғылыми қызметкер,

С.С. БЕКБАТЫРОВА, жетекші ғылыми қызметкер

«Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС


Рецензент: Қ.Р. Оразалиев, биол. ғ. канд. (ҚазЕжӨШҒЗИ).

Түйінді сөздер: селекция; сортүлгілер; жүгері; май; протеин; крахмал.

Түйін

Жүгерінің бастапқы материалдарын биохимиялық, морфологиялық және

физиологиялық көрсеткіштері бойынша зерттеу нәтижелері берілген.

Құрамында протеин, май, крахмал мөлшері жоғары, суыққа төзімді, өнім-

ділігі жоғары жүгері сортүлгілері ажыратылды.

Резюме

Приведены результаты изучения исходного материала кукурузы по био-

химическим, морфологическим и физиологическим показателям. Выявлены

сортообразцы с повышенным содержанием протеина, жира, крахмала,

устойчивые к холодовому прорастанию.

Summary

The article presents the results of studying the initial material of maize by

biochemical morphological and physiological index. Specimens with increased

protein, fat, and starch content, resistant to cold germination and productivity,

have been identified.

Қазақстан Республикасында жүгері өндірісін жаңғырту қазіргі уақыт-

та егін шаруашылығындағы маңызды және ең басты міндеттердің бірі бо-



_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 24

лып табылады. Көп жағдайда жүгері дақылдарының көк балауса өнімге се-

білуі еліміздің солтүстік, орталық, солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс

аймақтарында суарылмайтын жерде орындалады.

Барлық топырақ-климаттық аймақ үшін аудандастырылған будандар,

будан популяциялары және жүгері сорттары егіледі, ал жемдік және тұқым-

дық бағыттағы жүгері Қазақстанның суармалы жерінде, оңтүстік-шығыс,

оңтүстік аймақтарында себіледі.

Республикамыздың солтүстік аймақтарына қарай жүгері егісінің көле-

мін ұлғайту үшін жемдік бағыттағы жүгері будандарының селекциясын

жүргізген абзал және бұл будандардың дән құрамының сапасы жоғары бо-

луға тиіс: құрамында белок, май, крахмал, жоғары көлемде және ерте пісе-

тін, қуаңшылыққа, суыққа төзімді, өнімділігі жоғары болса ғана зерттеу нә-

тижелері дұрыс бағытта болады.

Соған байланысты жүгері селекциясының зерттеу аймағын кеңейтіп,

келесі бағыттарда жүргізу қажет:

1. Бірінші тәлімінен бастап селекция жұмысының барлық бағытын

қамти отырып, биохимиялық талдауды толықтай жасап, материалдар жинау

және құнды белгілері бар жүгері будандарын шығару;

2. Бастапқы материал шығарып, оларды ультра ертепісетін формалар-

мен толықтыру.

Жұмыстың жаңалығы

Жоғары өнімді ультра ертепісетін будандар алу үшін жаңа бастапқы

материал зерттеліп, қолданылды. Сонымен қатар, республикамыздың сол-

түстігінде толық дәнді жүгері алу үшін зерттеулер алғаш жасалып отыр.

Жұмыстың мақсаты

Жүгерінің өз-өзін тозаңдандыратын жаңа тізбектері мен сортүлгілерін

биохимиялық және физиологиялық мақсатта және шаруашылық құнды бел-

гілерін кешенді зерттеу, солардың ішінен жоғары өнімді, ерте пісетін, уль-

тра ертепісетін жүгері будандарын іріктеп алу.

Зерттеу жүргізу барысында жүгері селекциясы бойынша дәстүрлі тә-

жірибелік әдіс қолданылды.

Зерттеу нысаны – өз-өзін тозаңдандыратын тізбектер, сортүлгілер

және жүгері будандары мен сорттары.

Зерттеу әдісі: зертханалық, егістікті.

Бастапқы материал ретінде отандық селекциялық сорттар, синтетик-

тер, ерекше құнды және болашағы зор будандар алынды. Отандық және

РҒЗИ коллекциясынан бастапқы материалды жетілдіру, іріктеп алу мақса-

тында көзбен бағалау және топкросты, диаллельді будандастырулар жүргі-

зілді.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 25

Жұмыстың маңызды бөлігі жаңа және жетілдірілген тұрақты тізбек-

тер шығару болып табылады. Жаңа тізбектер селекциялық телімде жүргізі-

леді. Тізбектер телімдерде шығу тегіне қарай жоғарыдан төмен қарай, қа-

рындастық тізбектердің жанында орналасқан.

Зерттеу нәтижелері

Республикадағы жүгері егісін кеңейту ультра ертепісетін жүгері бу-

дандарын шығарумен тікелей байланысты, қойылатын негізгі талаптарға

сай олардың пісу уақыты 85-90 күнді құрап, дәннің жинау алдындағы ыл-

ғалдылығы төмен болуы шарт.

Бірақ, мұндай ерте және ультра ертепісетін будандарды жасау үшін

қажетті инбредті тізбектер жоқтың қасы болғандықтан, жұмыс тежеліп

отыр. Осы жұмыстың бағыты – сондай ерте пісетін материалдардың физио-

логиялық, биохимиялық және морфологиялық ерекшеліктерін қарастыра

отырып жинақтау.

3 жыл зерттеу барысында келесі жұмыстар жүргізілді:

Егістік стационарында өз-өзін тозаңдандыратын 60 тізбек пен жүге-

рінің сортүлгісінен пакеттік материал жиналып егілді. Өскіндерге қажетті

күтім жасалып, минералды тыңайтқыштар берілді (50 кг/га аммиакты ты-

ңайтқыш, топырақты гербицид Дуал-голд 1,6 л/га мөлшерде және өніп-өсу

кезеңінде Лонтрел 1 л/га мөлшерде енгізілді), топырақ қопсытқышпен қоп-

сытылып, суару арықтары кесілді. Өсімдік тығыздығы саналып, қажетті ты-

ғыздыққа дейін өсімдіктер сиретілді (әрбір тізбек үшін 70-80 мың өсім-

дік/га).

Зертханалық жағдайда биохимиялық зерттеулер жүргізу үшін (құра-

мындағы белок, май, крахмал және күлдің % анықтау үшін) өз-өзін тозаң-

дандыратын тізбектер, сорттар және жүгері будандарынан (сортүлгі) 55 да-

на алынды.

Жүгері сортүлгілерінің биохимиялық және физиологиялық көрсеткіш-

тері зерттелді.

Биохимиялық және кейбір физиологиялық көрсеткіштер 2013-2014

жылға көрсетілді.

2013 ж. құрамындағы май көрсеткіштері бойынша 13 үлгі ерекшеленді,

жоғары көрсеткіштер С 103 зт – 5,2%, Вир 157 ТВ – 5,4%, А 3421 – 5,3%

сортүлгілерінде болды. 2014 ж. құрамында май көрсеткіштері бойынша 9

үлгі ерекшеленді, жоғары көрсеткіштер Вир 157 ТВ – 5,6%, Линия №6

США – 6,1%, А3421 5,5% болды (1-сурет).


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 26

а) 2013 ж. б) 2014 ж.

1-сурет. 2013-2014 жж. жүгері сортүлгілерінің дән құрамындағы май көрсеткіші, %

2013 ж. дән құрамындағы жоғары белок көрсеткіштері бойынша 13

үлгі ерекшеленді, олар: S 144СВ – 14,3%, Прогресс ТВ – 14,5% және

Va 35зс – 16,2%. 2014 ж. ВИР 116зт – 14,6%, А 6821 – 14,6%, S 144СВ –

14,4% және Г 9-14,2% сортүлгілері еркшеленді (2-сурет).

а) 2013 ж. б) 2014 ж.

2-сурет. 2013-2014 жж. жүгері сортүлгілерінің дән құрамындағы протеин

көрсеткіші, %

2013 ж. дән құрамындағы крахмал 20 сортүлгіде 70,1-74,9% аралы-

ғында болды. Жоғары көрсеткіштер А 6016 – 74,9%, А 4422 – 73,0%,

А 4776 – 72,6% сортүлгілерінде. 2014 ж. 16 сортүлгіде дән құрамындағы

крахмал 68,1-69,6% аралығында, жоғары көрсеткіштер А 6749 – 69,6%,

А 6733 – 69,4%, А 6678 – 69,0% сортүлгілерінде болды, бұл көрсеткіштер

2013 жылға қарағанда төмен (3-сурет).


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 27

а) 2013 ж. б) 2014 ж.

3-сурет. 2013-2014 жж. жүгері сортүлгілерінің дән құрамындағы крахмал көрсеткіші, %

2013 ж. алынған мәліметтер бойынша, сортүлгілер мен өз-өзін тозаң-

дандыратын жүгері тізбектерінің себу алдындағы дән ылғалдылығы 9,4-

10,3% аралығында болды. 2014 ж. дән ылғалдылығы 6,4-7,3%-ды көрсетті

(4-сурет).

а) 2013 ж. б) 2014 ж.

4-сурет. 2013-2014 жж. жүгері сортүлгілерінің дән ылғалдылығының көрсеткіші, %

Дән ылғалдылығы себу алдында жыл сайын тексеріледі. Ерте піскіш-

тіктің физиологиялық бірден-бір белгісі – себу алдында ылғалдылығының

жоғары болуы.

Сортүлгілерді зерттеу барысында екі жыл ішінде дән құрамындағы

майдың жоғары көрсеткіштері бойынша Вир 157 ТВ және А 3421 орташа

5,5 және 5,4%, құрамындағы протеин бойынша S 144СВ сортүлгісі 14,3%

ерекшеленді.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 28

2013-2015 жж. аралығында қосымша басқа да физиологиялық көрсет-

кіштер бойынша талдаулар жасалды, негізгі морфологиялық белгілері бо-

йынша өсу ерекшеліктері мен өсімдіктің дамуы, жинау алдындағы өсімдік-

тің тығыздығы, биіктігі және собықтың пішіні, жапырақ саны, дәннің түсі

мен консистенциясы, 1 000 дәннің салмағы алынды.

Пісу тобын анықтау үшін биометриялық өлшеулер жүргізілді: жүге-

рінің негізгі даму фазалары бақыланып, фазааралық мерзімі саналды.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, өсіп шығу мен шашақтарының гүл-

деу уақыты 47-69 күнді, собықтың гүлдеуіне дейін 53-65 күнді құрады,

1 000 дән салмағы 237-340 г аралығын көрсетті, собық пішіні аздап конус

тәрізді, дән консистенциясы көп жағдайда кремнийлі (мұндай консистен-

ция ерте пісетін үлгілерге тән), өсімдік биіктігі орташа 162-255 см аралы-

ғында, жапырақ саны 12-16 данаға дейін болды.

Барлық сортүлгі жатып қалуға төзімді болды. Зерттеліп отырған нө-

мірлер арасында үш жыл ішінде ешқандай ауру байқалмады.

20-25 нөмірге тест-будандастыру жүргізілді. Тест-будандастыру үшін

гетерозис айқын болу мақсатында әр түрлі пісу тобындағы жүгері сортүлгі-

лері, ерте пісетіннен бастап жай пісетінге дейінгі үлгілер алынды.

Дән өнімділігі 14% ылғалдылықта саналды, құрамдық талдау қорытын-

дысы, биометриялық және фенологиялық бақылаулар көрсетілді.

Өз-өзін тозаңдандыратын тізбектер үшін 11 нөмір жоғары дән өнімділі-

гін көрсетті: 5,0-14,4 ц/га немесе 37,0-106,6% бақылаудан жоғары (5-сурет).

Дән шығымы бойынша И 826 -23,7ц/га, РООL 41-2 - 27,9 ц/га нөмірлер


5-сурет. 2013-2015 жж. аралығындағы жүгері сортүлгілерінің орташа дән өнімділігі

Суыққа төзімділіктің физиологиялық параметрлерінің бір белгісі та-

мыр өсуінің жылдам қайта қалпына келуі болып табылады. Мұндай белгіле-


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 29

рі бар селекциялық нөмірлерден ультра ертепісетін жүгері формаларын алу-

ға болады.

Бастапқы даму барысындағы жүгері өсімдігінің қарқынды өсуі бо-

йынша 2014-2015 жж. зерттеулер нәтижесі кестеде көрсетілген.

2014-2015 жж. ультра ертепісетін жүгері будандарының селекциясы бойынша зерттеу

нәтижелері

Тәлім Нөмір саны

Бастапқы қарқынды

өсуі бойынша

ерекшеленгені

Тамыр өсуінің жылдам

қайта қалпына келуі

бойынша ерекшеленгені

Коллекциялық 60 37 10

Барлығы 60 37 10

Кесте мәліметтері бойынша, бастапқы қарқынды өсуімен 37 нөмір


Тамыр өсуінің жылдам қайта қалпына келу дәрежесі бойынша зертте-

ліп отырған 60 сортүлгінің ішінен оны ажыратылды. Ерекшеленген нөмір-

лер ертепіскіштіктің қажетті параметрлерімен қамтамасыз етілген.

Физиологиялық-биохимиялық көрсеткіштерінің негізінде 2013-

2015 жж. аралығында жүгері нөмірлеріне суыққа төзімділік бағыты бойын-

ша зерттеулер жүргізілді. 7-9°С температураға төзімді жүгерінің 10 геноти-

пі ажыратылып, талдаушы будандастыру жұмыстарына тартылды.

Зертханалық жағдайда суық ортада өсуін байқау үшін физиологиялық

тест, жасыл дақтары (хлорофилл «а» және «в») құрамының сандық және са-

палық өзгеруін тексеру жүргізілді.

Физиологилық-биохимиялық көрсеткіштерін қолдану нәтижесінде жү-

герінің 55 нөмірі зерттелді. Олардың ішінен 2014 ж. 5 нөмір, 2015 ж. 7 нө-

мір іріктеп алынды.

Болашақта зерттеулерді селекциялық жұмыс тез жүру үшін суыққа тө-

зімділік тестін қолдана отырып жүргізген жөн. Зерттеліп отырған үлгілер-

дің құрамында ең жоғары хлорофилл «а»-ға ие болғаны РОО1-39-2, РОО1-

39-3, РОО1-41-12, Г-5, Г-6, Г-9,Г-11, Г-20 (шикі массаға шаққанда 1,25-

1,98 мг/г).

Алынған нәтижелер ерте пісетін формаларды шығару барысында бу-

дандастыру жұмыстарына бірден-бір биохимиялық көрсеткіш ретінде қол-

данылатын болады.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 30

ӘОЖ 633.11. «321» 633.526

ӨСКЕМЕН – ЖАЗДЫҚ ЖҰМСАҚ БИДАЙДЫҢ ЖАҢА КЕЛЕШЕКТІ СОРТЫ

С.Ғ. ӘБУҒАЛИЕВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,

Қ.Қ. БАЙМАҒАМБЕТОВА, , И.А. НҰРПЕЙІСОВ, биология

ғылымдарының докторлары, К.А. СТЕПАНОВ, ауыл шаруашылығы

ғылымдарының кандидаты «Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС


Рецензенттер: К.К. Қожахметов, биол. ғ. д-ры (ҚазЕжӨШҒЗИ),

С.А. Аширбаева, а. ш. ғ. канд. (ҚазЕжӨШҒЗИ).

Түйінді сөздер: жаздық бидай; сорт; сапа; сорт сынау; ауруға төзімділігі;

морфологиялық белгілері.

Түйін

Шығыс Қазақстан және Қостанай облыстарына пайдалануға рұқсат

етілген жаздық жұмсақ бидайдың Өскемен сортының сипаттамасы бе-

рілген, осы сорттың мемлекеттік және Қазақстан-Сібір жүйесінің бағ-

дарламасы аясында өткен сортсынау нәтижелері көрсетілген.

Резюме

Представлено описание нового перспективного, допущенного к использо-

ванию в производстве Восточно-Казахстанской и Костанайской областей

сорта яровой мягкой пшеницы Оскемен и результаты его государственого

и международного испытания в системе КАСИБ.

Summary

The paper presents the results of national and international trials of promising

lines of spring wheat and description of the new approved for use in production

varieties of Oskemen and the results of its state and international testing in the

KASIB system is presented.

Кез келген мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі – оның ұлттық қауіп-

сіздігінің ажырамас бөлігі, өйткені ол ұлттық, экономикалық, әлеуметтік,

демографиялық және экологиялық факторлардың кең ауқымын қамтиды.



Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 31

Бүгінгі таңда әлемде миллиардтаған адам аштық пен тойып тамақ жей

алмау қасіретіне душар болып отыр. Ең аз дегенде, ислам әлемінің

11 мемлекеті азық-түлік дағдарысы жағдайында тұр – бұл ауыл

шаруашылығы саласына жеткіліксіз инвестиция тарту мен соңғы жиырма

жылда осы мәселеге тиісті көңіл бөлмеудің салдарынан орын алып отыр [1].

ҚР Президенті Н. Назарбаев өзінің халыққа арнаған Жолдауында:

«Көптеген позициялар бойынша біз әлемде ірі аграрлық экспорттық өнім

өндірушілердің бірі бола аламыз. Бұл, әсіресе, экологиялық таза тағамдарға

қатысты. «Made in Kazakhstan» бренді сондай өнімдердің эталоны болуға

тиіс. Сонымен қатар, астық өнімдері бойынша біз Еуразияда «нан кәрзеңке-

сі» болуымыз керек», – деп атап көрсетті [2].

Жаздық бидай – Қазақстан Республикасындағы негізгі астық дақылы.

Соңғы жылдары оның егістік алқаптары шамамен 11,8-14,3 млн га жерді

алып жатыр, негізгі алқаптары Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай

облыстарында шоғырланған. Республика бойынша жаздық бидайдың өнім-

ділігі 0,9-1,3 т/га құрайды, бұл астықтың 13,5-21,0 млн тонна жалпы түсімін

алуға мүмкіндік береді. Астық өнімінің одан ары өсуі оны сату мен сала тү-

сімін арттыруға септігін тигізеді.

Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта жаздық жұмсақ бидай-

дың 97 сорты пайдалануға рұқсат етілген және селекциялық жетістіктердің

мемлекеттік реестріне енгізілген. Алайда, олар оң шаруашылық-құнды бел-

гілер мен биологиялық қасиеттерге ие болуына қарамастан, ауыл шаруа-

шылығы өндірісінің талаптарына толық жауап бермейді. Барлық сортқа

тиесілі ортақ кемшілік – олардың әлсіз иілгіштігі, құрғақшылыққа төзім-

ділігі мен өсірудің нақты агроклиматтық жағдайларына бейімделгіштігі.

Осыдан селекциялық жұмысты күшейту қажеттігі мен өндіріске жоғары

өнімді, ортаның биотикалық және абиотикалық жағдайларына тұрақты, дә-

нінің жоғары сапасы бар жаздық бидай сорттарын енгізу қажеттілігі туын-

дайды.

2014 ж. ауыл шаруашылығы дақылдарын Мемлекеттік сортсынау

комиссиясына жаздық жұмсақ бидайдың Өскемен (синонимі: Лютесценс

740) сорты берілді, ол F3 будандық популяциясынан (Карагандинская 70 ×

К-61158) дара іріктеу жолымен жасалды. «Майлы дақылдардың тәжірибе

шаруашылығы» ЖШС (55%) және «ҚазЕжӨШҒЗИ» ЖШС (45%) сорттың

оригинаторлары болып табылады. 2001-2013 жж. барлық селекциялық үде-

ріс тәлімбақтарында шағылыстыру, іріктеу және сынау «ҚазЕжӨШҒЗИ»

ЖШС-та жүзеге асырылды. «Майлы дақылдардың тәжірибе шаруашылы-

ғы» ЖШС экологиялық сынау жүргізді және осы сорттың тұқым шаруашы-

лығымен айналысады.

Өскемен сорты lutescens түріне жатады (сурет).


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 32

Жаздық жұмсақ бидайдың жаңа Өскемен сортының масағы мен дәні

Апробация үшін Өскемен сортының морфологиялық белгілері: түп-

тену кезеңінде түбі жартылай тік тұрады (25-45°). Сабағының биіктігі 90-

105 см, жуандығы орташа. Жапырағы жасыл, масақтану кезеңінде үлкендігі

жағынан кең және жіңішке аралығында. Масағының пішіні – призматика-

лық, түсі ақ, ұзындығы 6-7 см. Масақтың орташа тығыздығы 10 см-ге масақ

өзегінде 11-12 масақша. Масақшаның қабықшасы орташа масақтың үштен

бірінде ұзындығы 9 мм, ені 4 мм, жұмыртқа тәрізді, айқын нервациямен.

Масақтық қабыршағының тісі өте қысқа. Иінінің сипаты: жұмырланған,

кең. Белағашы барлық ұзындығы бойынша айқын көрінген. Дәні жұмыртқа

тәрізді, қызыл, орташа 1000 дән массасы 36,4-41,0 г.

Жаңа Өскемен сортының орташа өнімділігі: «ҚазЕжӨШҒЗИ» ЖШС-

та үш жыл бойы сынау кезінде суару жағдайында 31,9 ц/га (Казахстанская

10 стандартының өнімділігі 26,9 ц/га болғанда) және жартылай қамтамасыз

етілген тәліміде 25,3 ц/га (Казахстанская раннеспелая стандартының өнімді-

лігі 22,0 ц/га болғанда); «Майлы дақылдардың тәжірибе шаруашылығы»

ЖШС-та 34,6 ц/га (стандартты сорт Целинная 26-30,4 ц/га).

Сорт дамудың орташа пісетін типіне жатады (өніп-өсу кезеңі 76-

89 күн Алматы облысы жағдайында және 87-92 күн ШҚО жағдайында). Ал-

тай стандарты мен Целинная 26 сорт-индикаторына қарағанда қоңыр тат,

септориоз, тозаңдық қаракүйеге едәуір тұрақты.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 33

Дәннің технологиялық қасиеттері жоғары: дән натурасы – 764-779 г,

шикі балауыз құрамы – 36,4-44,8%, шикі протеин – 14,3-16,9%, альвеограф

көрсеткіші – 373-461 дж., нанның көлемдік шығуы – 995-1030 мл, сапасы-

ның жалпы бағасы 3,76-4,1 балл.

Берілген сорттың стандарттардан ерекшелігі – тез піскіштігі, қоңыр

татқа төзімділігі және дәнінің жоғары сапасы, жоғары өнімділігі.

2015 ж. [3] Мемлекеттік сортсынау қорытындысы бойынша Өскемен

сорты орташа пісетін сорттар тобында Наргиз сортынан таулы аймақтағы

Зыряновск МСУ-да (алғысы – сүрі) 1,8 ц/га артық болды, ал тау бөктерінде-

гі Шемонаихинск МСУ-да алғы дақыл бидай бойынша 1,9 ц/га, сүрі бойын-

ша 4,1 ц/га артқы болды (1-кесте).

1. Шығыс Қазақстан облысындағы мемлекеттік сорт учаскелерінде сыналған

орташа пісетін сорттардың негізгі көрсеткіштері

Сорт

Өнімділігі, ц/га 2015 ж.

20

15

Ор

та

ша

Ау

ытқ

у

Өсі

мд

ік б

иік

тіг

і, с

м

1 0

00

дән

ма

сса

сы,

г

Құ

рға

қш

ыл

ық

қа

тө

зім

діл

ігі,

ба

лл

Жа

ты

п қ

ал

уға

тө

зім

діл

ігі,

ба

лл

Өск

інд

ерд

ен

ба

лау

ызд

ық

піс

уге

дей

інгі

кү

н

То

заң

ды

қ

қа

ра

кү

йе,

%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Зыряновск МСУ – таулы аймақ

Алғысы – сүрі

Наргиз 21,2 26,3 Ст. 110 39,9 4 5 83 1,2

Әлем 27,1 30,6 Қос. 101 28,3 4 5 79 1,4

Алтай 28,7 28,7 Қос. 110 30,9 4 5 87 0,4

Карагандинская 30 26,3 29,3 Қос. 102 33,0 4 5 83 0,0

Шапағат 18,8 30,9 +1,0 89 34,6 4 5 78 8,0

Өскемен 23,0 23,0 +1,8 102 30,9 4 5 82 1,6

Жігер 2014 23,2 23,2 +2,0 109 33,5 4 5 89 0,6

Шемонаихинск МСУ – тау бөктері

Алғысы - бидай

Наргиз 9,4 11,7 Ст. 64 28,0 5 5 78 0,0

Әлем 8,2 11,8 Қос. 60 26,0 5 5 76 0,0

Алтай 9,2 12,7 Қос. 54 29,0 5 5 79 0,0


Шапағат 9,3 14,1 +0,1 49 27,0 5 5 78 0,0

Өскемен 11,3 11,3 +1,9 57 29,0 5 5 78 0,0


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 34

1-кестенің соңы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Жігер 2014 7,0 7,0 -2,4 65 30,0 5 5 79 0,0

Алғысы - сүрі

Наргиз 17,6 16,4 Ст. 64 28,0 5 5 80 0,0

Әлем 19,0 15,6 Қос. 60 29,0 5 5 79 0,0

Алтай 19,7 17,3 Қос. 54 30,0 5 5 81 0,0


Шапағат 16,2 19,0 -2,2 49 27,0 5 5 80 0,0

Өскемен 21,7 21,7 +4,1 57 34,0 5 5 79 0,0

Жігер 2014 15,2 15,2 -2,4 49 32,0 5 5 82 0,0

Одан басқа, 2013-2014 жж. бұл сортқа экологиялық сынау жасалды,

зерттеулер Халықаралық бидай мен жүгеріні жақсарту орталығының

(СИММИТ) жаздық бидайды жақсарту бойынша Қазақстан-Сібір жүйесінің

бағдарламасы аясында, оның Қазақстан мен Ресейдің 14 ҒЗМ-нің 50 сор-

тымен салыстырғандағы бәсекеге қабілеттілігін бағалау мақсатында

жүргізілді [4].

Әсіресе, Өскемен сорты ылғалды болған 2014 ж. өзін көрсетті, өйтке-

ні ол интенсивті типке жатады және ылғалды жақсы қабылдайды: агроно-

миялық бағалау нәтижелері бойынша 2013 ж. орташа ранг 15, ал 2014 ж.

4 болды. Өнімділігі жағынан орташа пісетін сорттар тобында Өскемен

2013 ж. 16 орында болды, ал 2014 ж. Қазақстан мен Сібірдің 50 сортының

арасында 7-орында болды (2-кесте).

2013 ж. Өскемен сортының өніп-өсу кезеңі ұзақтығының орташа мәні

82 күн (20 ранг), ал 2014 ж. 79 күн (9 ранг), яғни Омская 35 стандартты

сортымен салыстырғанда едәуір тез пісетін болып сипатталды (17 ранг).

Сібір АШҒЗИ мәліметтері бойынша, Өскемен сорты жалпы жоғары

дән сапасымен ерекшеленеді, олар зерттеу жылдары бойынша да, экология-

лық нүктелер бойынша да ауытқып отырды: жылтырлығы 54-91%; ақуыз

құрамы 14,5-15,1%; балауыз құрамы 25-37,4%; ұн күші 413 е.а.; жалпы нан

пісіру бағасы 3,8-4,2 балл.

«1 000 дән массасы» көрсеткішін сипаттайтын дән ірілігі бойынша Өс-

кемен сорты белгінің орташа мәні бойынша 17 орында болды, 14 экология-

лық аймақ бойынша 33,5 г [4].

АШДМССК және КАСИБ-те сынау қорытындыларынан көргендей,

жаздық жұмсақ бидайдың Өскемен сорты өзінің жоғары өнімділігі, тез піс-

кіштігі мен дән сапасы бойынша тауар өндірушілерін толықтай қанағаттан-

дырады.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 35

2. 14-15 КАСИБ нәтижелері (өнімділік, кг/га), 2013-2014 жж.

Со

рт/т

ізб

ек

Ақ

тө

бе

АШ

ТС

Қа

зЕж

ӨШ

ҒЗ

И

БҚ

ПҒ

ЗИ

, О

та

р

Ба

ра

ев а

ты

нда

ғы

АШ

ТӨ

О

Ал

та

й Ғ

ЗИ

,

Ба

рн

ау

л

Сіб

ір А

ШҒ

ЗИ

,

Но

во

сиб

ир

ск

Чел

яб

ин

ск

АШ

ҒЗ

И

Ор

та

ша

ра

нг

Жыл

20

13

20

14

20

14

20

14

20

14

20

13

20

14

20

13

20

14

20

13

20

14

20

13

20

14

Лю

тесц

енс

74

0

(Өск

емен

)

22

97

11

50

37

10

74

45

32

00

38

27

34

30

23

84

24

80

21

00

36

90

16

7

Ор

таш

а

19

18

10

86

30

97

57

68

28

23

31

25

36

42

27

53

21

95

22

48

34

10

НСР 613 358 864 630

Селекциялық жетістіктердің мемлекеттік реестріне енгізілетін ұсы-

нылған өзгертулер тізімінде Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқ-

сат етілген жаздық жұмсақ бидайдың Өскемен сорты 2017 жылға Шығыс

Қазақстан және Қостанай облыстары бойынша келешегі бар деп танылған.


1. Есекеева А.А. Продовольственная безопасность как экономическая

категория и её роль в обеспечении национальной безопасности // Вестник

КазНУ. Серия юридическая. – №3 (71). – 2014. – С. 192-196.

2. Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстанның

үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік», 2017 ж. 31 қаңтар. –

http://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-basshysy-

nnazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2017-zhylgy-31-kantar

3. Результаты конкурсного сортоиспытания пшеницы в Государствен-

ной комиссии по сортоиспытанию сельскохозяйственных культур за 2015 г.

4. Результаты изучения питомников Казахстанско-Сибирской сети по

улучшению яровой пшеницы (КАСИБ), под редакцией МСХ РК, СИММИТ

и КАСИБ, 14-15 KASIB_ЯМП. 2013-2014 г. – С. 8-9.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 36

UDC 631.58

EFFECT OF BIOHUMUS «PAVLODAR» TO CROP YIELD ON WHEAT «SEKE» VARIETY AND ON BUCRWHEAT

«SHORTANDINSKAYA 2»

N.В. MUSTAFAYEVA1, master of agriculture, B.A. MUSTAFAYEV

1,

associate professor, L. BATMUNKH2, associate professor,

B. BATDELGER2, doctor PhD

1LLP Pavlodar Scientific Research Institute of Agriculture,

2Mongolian State Agricultural University


Рецензенттер: Т.Ә. Қабыкенов, а. ш. ғ. канд. (Павлодар АШҒЗИ),

У.Х. Альмишев, а. ш. ғ. д-ры (Павлодар АШҒЗИ).

Keywords: biohumus; wheat; buckwheat; mineral fertilizers; yield.

Summary

In this article, the results of the research on the effect of mineral fertilizers and

various doses of biohumus on the productivity of spring soft wheat of the grade

Seke and buckwheat Shortandinskaya 2.

Түйін

Жұмсақ бидайдың Секе сорты мен қарақұмықтың Шортандинская 2

сорттарының түсімділігіне минералды тыңайтқыштар мен биогумустың

әр түрлі ету мөлшерінің әсерін зерттеу нәтижелері көрсетілген.

Резюме

Рассмотрены результаты проведенных исследований по влиянию минераль-

ных удобрений и различных доз биогумуса на продуктивность яровой мяг-

кой пшеницы сорта Секе и гречихи Шортандинская 2.

Relevance

At cultivation of crops with a harvest the considerable part of batteries

from the soil is taken out, and their stock in the soil is replenished with

introduction of mineral fertilizers. Which use is threat for the person’s health and

environment, leads to death of soil organisms, increase in content of nitrates and

heavy metals, there is also a humus mineralization in the soil. Every year intake

of organic substances systematically decreases, the humus gradually decreases,

and the soil loses important indicators, namely structure, aeration and water-

retaining ability.



Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 37

Efficiency of agriculture and agricultural production in general are

connected by preservation and reproduction of fertility of arable lands. The

current state of fertility of soils and an orientation of processes of his change

causes the necessity of carrying out a complex of the actions eliminating

consumer use of arable lands. As it can lead to their boundless exhaustion that

finally will affect the level of harvests of crops and efficiency of agricultural

production.

In this regard transition of agricultural producers to organic agriculture

with use of the biohumus received by means of earthworms is necessary. Due to

the biological and physical and chemical properties the biohumus is capable to

vosstanalivat natural fertility of soils, with rendering positive action on agro-

physical and agrochemical properties of the soil, having received at the same

time the essential growth of productivity of crops.

Purpose of researches

The purpose of the real work is studying of influence of use of organic

fertilizers in the form of a biohumus for reproduction of fertility of soils

and increase in efficiency of field cultures.

The goal is carried out by the solution of the following tasks:

improvement of agrochemical properties, stabilization of a humus on

the studied soils;

improvement of water and agrophysical properties of the soil in con-

nection with application of a biohumus;

increase of efficiency of field cultures;

studying of influence of doses of a biohumus on growth and develop-

ment, quality indicators of the studied cultures;

determination of economic efficiency of application of a biohumus.

Conditions of carrying out researches

Experienced site LLP "Pavlodar Research Institute of Agriculture" is

located in the dry steppe zone within the subzone feather grass-fescue steppes,

the southern part of the West Siberian Plain. Relief is represented by undulating

plain.Soils pilot area brown, normal, light, humus, medium-loam on. The content

of total forms of nitrogen – and phosphorus 0.22%-0.19%. The reaction of the

soil environment is close to neutral. Bulk weight of 0-30 cm soil layer is 1,39-

1,55 g/cm3 (Table 1).

The methodology of the study

Research and demonstration experiments were conducted on the

experimental field of LLP "Pavlodar Research Institute of Agriculture."

The experiments were placed in 10-dipole rotation crop rotation. Prede-

cessor – rocker pairs.

Experience: The influence of doses of vermicompost and mineral ferti-

lizers on the yield of field crops (wheat, peas, buckwheat).


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 38

Table 1. Average monthly air temperature in 2012-2014, compared with the average

annual index °C

Years

Ja

nu

ary

Feb

rua

ry

Ma

rch

Ap

ril

Ma

y

Ju

ne

Ju

ly

Au

gu

st

2012 -21,3 -22,9 -6,9 10,3 14,0 22,6 24,8 20,5

2013 -15,3 -13,6 -5,1 7,6 11,4 18,2 20,7 19,1

2014 -15,5 -19,3 -3,1 6,9 13,7 21,2 21,4 18,6

Average

longstanding -16,5 -16,7 -8,9 5,0 13,5 20,0 21,8 18,6

Picture 1. The amount of precipitation in 2012-2014. in comparison with the average

annual indicator mm

Driving experience:

1. Control

2. N40R20

3. Biogumus 1.5 t/ha;

4. Biohumus 3 t/ha;

5. Biohumus 5 t/ha;

6. Biohumus 7 t/ha;

7. Biohumus 9 t/ha.

august


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 39

The experience was laid in triplicate by split plots. Area of plots of 240 m2,

80 m2 account.

All agro-technical measures for growing field crops (tillage, fertilizing and

vermicompost, planting, caring for crops, cleaning) were conducted according to

accepted technological system.

During the growing period, the following observations were made:

Phenological observations as described in the state strain testing of crops

in the tillering stage, heading stage and maturing in relevant phases of other

crops;

Definition of productive moisture in the 0-100 cm layer by rapid drying

periods prior to planting, in the phase of tillering and booting wheat, in the phase

of budding and peas and buckwheat before the harvest a 6-fold repetition;

Sampling on the humus content, in the depths of NPK 0-20; 20-40; 40-

60, see Determination of available phosphorus by Chirikov, nitrate nitrogen

potentiometric method, humus Tyurin;

Determination of bulk density by cutting ring in the layer 0-10, 10-20 in

a 10-fold repetition before sowing crops and before the harvest;

Determination of plant population in the phase of full shoots, full

maturity in 12-fold recount all the germinating and surviving plants by overlay

pads size 0,25 m2;

Keeping the yield of field crops;

Determination of the economic efficiency of the studied variants.

Characteristic of biohumus

Used biohumus in experience "Pavlodar" the soil represents friable the

figurative weight similar to the chernozem. He contains a large number (to 32%

for dry weight) humic acids, fulvic acids and gumin. All this gives to this organic

fertilizer high agrochemical and rostostimuliruyushchy properties. All nutrients

are in him in the balanced combination and in the form of bioavailable to plants

connections. The biohumus "Pavlodar" has water durability of structure of 95-

97%, a full moisture capacity of 200-250 mm.

The content of a humus fluctuates within 12-17 percent from a type of

withdrawal and from a species of the overworking worm. According to 2013

repeated analyses of the agrochemical analysis have confirmed that the biohumus

is provided with all batteries, enough a humus and organic substance. In a bio-

humus there are no eggs of helminths by a method of Darling and pathogenic

microflora, tsist of intestinal pathogenic protozoa, including Salm which were

defined in accordance with GOST 30519-97.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 40

Research results

Influence of a biohumus on productivity of grain and leguminous crops

According to the changes of important physical properties of the soil, its

humus status, water and food regimes in connection with the introduction of

biohumus, as well as the prevailing climatic conditions, was formed and the yield

of the studied crops and their quality. The fact that the yield of crops - the main

integrative measure of the level of compliance with the complex factors studied

to high crop productivity formation (table 2).

The analysis of three-year fruitful data shows that the studied cultures at

introduction of a biohumus formed rather big crops. However more reliable

increase of productivity is reached on crops of wheat and a buckwheat on options

with introduction of 7 and 9 t/hectare of a biohumus. At the same time wheat on

the specified options is provided with an increase of a harvest of 4.4-5,9 c/hec-

tare, a buckwheat of 2,6-2,7 c/hectare.

Table 2. Productivity of the studied cultures depending on various doses of a biohumus,

c/hectare

Experience option 2012 2013 2014 avarage increment

c/hectare %

Wheat «Seke»

Control 4,6 8,1 5,8 6,1 - -

N40P20 in raw 5,9 8,8 7,2 7,3 1,2 16,4

Biohumus 1,5 t/ha 7,6 11,4 8,7 9,2 3,1 33,6

Biohumus 3,0 t/ha 7,8 11,8 8,9 9,5 3,4 35,7

Biohumus 5,0 t/ha 8,4 11,9 10,3 10,2 4,1 40,1

Biohumus 7,0 t/ha 8,7 12,1 10,8 10,5 4,4 41,9

Biohumus 9,0 t/ha 9,9 14,7 10,9 12,0 5,9 54,5

НСР05 1,13 1,27 1,18

Buckwheat «Shortandinskaya 2»

Control 1,8 6,4 3,4 3,8 - -

N40P20 in raw 2,2 6,8 3,6 4,2 0,4 10,5

Biohumus 1,5 t/ha 3,2 8,6 3,9 5,2 1,4 36

Biohumus 3,0 t/ha 3,3 9,6 4,2 5,7 1,9 50

Biohumus 5,0 t/ha 3,8 9,8 5,0 6,2 2,4 63

Biohumus 7,0 t/ha 4,1 9,9 5,2 6,4 2,6 68

Biohumus 9,0 t/ha 4,6 10,1 4,9 6,5 2,7 71

НСР05 1,2 0,91 1,22


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 41

Thus, it is observed that introduction of a biohumus in norms from 1,5 to

5 t/hectare due to optimization of density, the water and food modes of the soil

increases productivity of wheat by 41.9-54,5% and buckwheats for 36-63%.

Further increase in norm of introduction of a biohumus increases productivity of

cultures slightly.

Conclusions

On the basis of the received results of researches it is possible to draw the

following main conclusions:

The studied cultures formed rather big crops wheat and a buckwheat on

options with introduction of 7 and 9 t/hectare of a biohumus. At the same time

wheat is provided with a harvest increase on 4.4-5,9 c/hectare, and a buckwheat

of 2,6-2,7 c/hectare.

References

Husainov A.T., Seydalina K.H. Monitoring fertility status humus cherno-

zems of Northern Kazakhstan // Soil Science and Agricultural Chemistry. – 2008.

– №2. – S. 45-47.

Kalimov N. E. Influence of a biohumus on the main physical properties of

chernozems southern Kostanay region. Collection of scientific works VII of the

International scientific and practical conference "Basic and Applied Researches

in an Education System". – Tambov, 2009. – P. 215-218.

Karipov R. Some of the problems of agriculture in Northern Kazakhstan //

Agroinform. – 2008. – №4. – S. 7-10.

Martynova N.A. Soil Chemistry: Soil organic matter. – Irkutsk: Publishing

House of Irkutsk State University, 2011. – 255 s.

Romel V.N., Krot V.G. Optimum bulk density chestnut sandy loam soil for

spring wheat agricultural // Vestnik Sciences of Kazakhstan. – Alma-Ata, 1989. –

Рp. 385-400.

Sorokin I.B., Titova E.V. Biologization techniques in adaptive agriculture

subtaiga zone of Western Siberia // Long-term use of fertilizers. Agrochemical,

agronomic and environmental aspects. V Siberian agrochemical Pryanish-

nikovskie reading. – Novosibirsk, 2011. – P. 244-248.

System of maintaining APP of the Saratov region. – Saratov, 1998. –

320 p.

Vasko I., Bektemirov A., Karabaev M. The effectiveness of energy saving

technologies of cultivation of crops // Agroinform. – 2005. – №4. – S. 14-16.

Zhabagin A. Why is it necessary to increase soil fertility // Agroinform. –

2005. – №10. – S. 11-12.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 42

ӘОЖ 633.11:631.52

ТОПЫРАҚТЫ НӨЛДІК ӨҢДЕУ ЖҮЙЕСІНЕ АРНАЛҒАН БИДАЙ СОРТТАРЫН ТАҢДАУ

М.Б. КУЖИНОВ¹, В.А. ПОЗДНЯКОВ¹, ауыл шаруашылығы

ғылымдарының кандидаттары, Қ.А. АҚШАЛОВ², зертхана

бөлімінің меңгерушісі ¹«Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасы» ЖШС,

²«А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығы

ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС


Рецензенттер: Г.Н. Чуркина, а. ш. ғ. канд. (А.И. Бараев ат-ғы АШҒӨО),

А. Бабкенов, а. ш. ғ. канд. (А.И. Бараев ат-ғы АШҒӨО).

Түйінді сөздер: сорт; жаздық бидай; дәстүрлі технология; нөлдік

технология.

Түйін

Топырақты нөлдік өңдеу жүйесіне арналған бидай сорттарын таңдау,

зерттеу әдістері көрсетілген. Тәжірибе бойынша орташа алғанда 2 жыл

ішінде Любава және Лютесценс 32 сорттары нөлдік өңдеу кезінде жоғары

өнім қалыптастырды.

Резюме

Рассматриваются результаты изучения различных сортов яровой пше-

ницы при возделывании по традиционной и системе No-till. Установлено,

что сорт Любава и Лютесценс 32 имеют преимущество при возделывании

по системе No-till.

Summary

Different varieties of spring wheat were testing under No-Till and conventional

technology and there efficiencies are discussing. Research results have showed,

that variety Lyubava and Lyutestsens 32 were more responsive to No - Till to

compare other varieties.

Зерттеу жұмысы №5350/ГФ4 «Қостанай облысының кәдімгі қара

топырақты аймақтарында жаздық бидайдың әр түрлі сорттарының

No-Till жүйесі бойынша өңдеуге әсері» гранты шеңберінде жүргізілді.

Топырақ құнарлылығы бүкіл әлемде ауыл шаруашылығының негізі

болып табылады. Пайдаланылатын жердің құнарлылығын сақтап қалу

бүгінгі және болашақ ұрпақ өмірінің негізін қалайды.

Біздің елде жерді тиімді пайдалану ережелерінде жер пайдаланушы-

лардың өз иелігіндегі жердің құнарлылығын сақтау мен арттыру жөніндегі


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 43

жауапкершілігі қарастырылған. Агрохимиялық зерттеп-қараулардың соңғы

нәтижелеріне сәйкес, Қостанай облысында қарашірік құрамы 81% (4,8 млн

га), жылжымалы азот 43% (2,6 млн га) және фосфор 20% (1,2 млн га) төмен.

Топырақ құнарлылығының ары қарай тозуының алдын алу, сақтау және

кеңейтіп қайта қалпына келтіру үшін егіншіліктің ресурс сақтау немесе

сақтау жүйесіне толық көшу керек.

Бүгінгі күні егіншіліктің сақтау технологиясын өңдеумен әрбір агро-

экологиялық аймақ ерекшеліктеріне аталған жүйенің осы немесе өзге эле-

менттерін сәйкестендіре отырып, Қазақстанның барлық ғылыми-зерттеу

мекемесі айналысуда. Көбінесе олар топырақты механикалық өңдеуден ба-

рынша (минималды технология) немесе толық (нөлдік технология) бас тар-

туына негізділген. Топырақтың табиғи құрамын барынша бұзбау, топырақ

бетін вегетативтік өсімдіктермен және өсімдік қалдықтарының жабынымен

үнемі жауып отыру, өсімдік және тамыр қалдықтарын топыраққа енгізу

базалық принцип болып табылады.

Қарабалық АШТС-та (Қостанай облысының I агроэкологиялық айма-

ғы) жүргізілген зерттеулер бойынша, дақылдарды нөлдік технологиямен

өңдеу кезінде топырақтың сулы-физикалық қасиеті жақсарады, топырақ

ылғалы барынша аз жұмсалады, топырақ микрофлорасының белсенділігі

артады, егіннің ластану деңгейі, әсіресе зиянды тамырұрпақты арамшөптер-

мен ластануы төмендейді Сондықтан ылғалмен барынша жақсы қамтамасыз

етілген жылдары бидайдың жоғары өнімділігі мен жақсы сапасы өңдеудің

дәстүрлі (механикалық) жүйесі кезінде қалыптасады [1, 3, 4]. Топырақты

нөлдік өңдеу кезінде аңыздық пен шабындық қалдықтары топырақта жел

эрозиясының болмауына толығымен мүмкіндік тудырады. Оған сүрі жер де

жатады.

Нөлдік технологияға дәнді-бұршақты және майлы дақылдар (бұршақ,

рапс, зығыр) ойдағыдай тұрақты әсер етеді. Топырақ ылғалымен қамтама-

сыз етілуі бұл дақылдар үшін ең маңызды жағдай болып табылады. Топы-

рақтың ең қолайлы сулы режиміне нөлдік технология арқылы қол жеткізуге

болады.

Қуаңшылық жылдары өңдеудің нөлдік технологиясына бидай қолай-

лы әсер етеді. Ылғалды жылдары өсімдіктің қолжетімді азотпен қамтамасыз

етілуі және егіннің фитосанитарлық жағдайы алдыңғы қатарда тұрады. То-

пырақтағы азоттың жоғары құрамы топырақты дәстүрлі (механикалық) өң-

деу кезінде байқалады. Бұл топырақтағы органикалық заттектердің қарқын-

ды түрде минералдануына байланысты. Сонымен қатар, топырақтың бетін-

дегі өсімдік қалдықтарын барынша сақтап қалу патогендік микрофлораның

және арнайы зиянкестердің дамуына қолайлы жағдай туғызатынын түсіну

қажет. М.Қ. Қойшыбаевтың (Қаз өсімдікті қорғау және карантині ҒЗИ) мә-

ліметтері бойынша, топырақты өңдеудің дәстүрлі жүйесіне қарағанда, нөл-

дік технология кезінде бидай жапырақтарының дақтардың кешенді түрле-

рімен зақымдануы кейбір жылдары 2,0-2,5 есе артық [2]. Қазіргі уақытта

ауа райы әр түрлі болатын жылдары No-till жүйесіне ойдағыдай тұрақты

әрекет ететін бидай сорттары ізделу үстінде.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 44

Сорттарды таңдау барлық агротехнологияда маңызды роль атқарады.

Тыңайтқыштар мен ылғалға әсер етуі, өнімділік, егін сапасы, кейбір жағ-

дайларға икемділігі, зиянкестерге, ауруларға және күйзеліс факторларына

тұрақтылығы бойынша сорттар арасында айырмашылық болады. Егінші-

ліктің сақтау жүйесінде азотқа қажеттілігі төмен, аурулармен және зиянкес-

термен аз зақымданатын сорттарға бағыт жасау өте маңызды. Бұл – ауыл

шаруашылығы дақылдарының минималды және нөлдік технологияларының

тиімділігін арттырудың арзан және экологиялық тұрғыдан қауіпсіз факто-

рының бірі.

Алға қойған міндеттерді шешу үшін Қарабалық АШТС-та топырақты

нөлдік өңдеу кезінде бидай сорттарын экологиялық сынау жұмыстары

2013 ж. басталып, 2016 ж. жалғастырылды. Бақылау нысаны ретінде алдын

ала дайындалған нұсқаулықтар бойынша бидайды өңдеудің дәстүрлі техно-

логиясы пайдаланылады, бұған күзде топырақты сыдыра жырту, көктемгі

ылғалды жабу, топырақты егін себу алдында қопсыту, бидайды тұқымсеп-

кіш-қопсытқышпен себу және топырақты егін еккеннен кейін тығыздау жа-

тады. Нөлдік технология кезінде бидай өңделмеген аңызға анкерлік тісі бар

тұқымсепкішпен себіледі. Механикалық өңдеудің басқа түрлері пайдала-

нылмайды. Арамшөптер бірыңғай және іріктеп әсер ететін гербицидтерді

қолдану арқылы жойылады. Сорттардың аурулар мен зиянкестерге қарсы

табиғи тұрақтылығын бағалау үшін фунгицидтер мен инсектицидтер қол-

данылмайды.

Тәжірибеде зерттелетін бидай сорттары қатты фонда 4 танапты дәнді-

сүрі ауыспалы егістің (сүрі-бидай-бидай-бидай) аяқталатын танабында се-

білді.

Тәжірибе учаскесінің топырағы – орташа қуатты, қарашірігі аз, ауыр

саздақты кәдімгі қара жер. Бұл – Қостанай облысының бірінші агроэколо-

гиялық аймағының зоналық топырақтары.

2015 ж. ауа райы жағдайлары жыл бойында жауын-шашынды тарату

режимі бойынша қолайлы болды. Ауыл шаруашылығы жылында орташа

көпжылдық норма 333,9 мм болғанда, барлығы 368,5 мм жауын-шашын

түсті. Өсіп-өну кезеңінде орташа көпжылдық норма 185,7 мм болғанда,

205,0 мм жауын-шашын түсті. Ең көп жауын-шашын мамыр айының бірін-

ші онкүндігінде (49,2 мм) және маусым айының 3-онкүндігінде болды

(61,2 мм).

Өсімдіктердің өсуі мен дамуының өте қиын кезеңі атмосфералық

және топырақ ылғалының барынша қамтамасыз етілген жағдайында өтті.

Осының арқасында жаздың екінші жартысындағы қуаңшылық жағдайына

қарамастан, егін жақсы сақталды және аталған жылдың жағдайына сәйкес

дақылдардың өнімділігі барынша жақсы қалыптасты.

2016 ауыл шаруашылығы жылында 495,5 мм жауын-шашын түсті.

Егін егу (қыркүйек-сәуір) алдындағы жауын-шашын көлемі 294,7 мм, орта-

ша көпжылдық деңгей 148,4 мм.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 45

Мамыр айы басқа жылдарға қарағанда жылы және құрғақ болды. Бір

айда 17,0 мм жауын-шашын түсті, ол орташа көпжылдық нормаға қарағанда

2 есе төмен. Күндізгі орташа температура нормадан 1,3°С артық болды.

Маусым айындағы күндізгі орташа температура +19,5°С, ол орташа

көпжылдық норма деңгейінде. Маусым айында 89,9 мм жауын-шашын түс-

ті, ол басқа жылдарға қарағанда 2 есе көп. Жаздық дәнді дақылдардың бас-

тапқы кезеңі және өсуі мен дамуының белсенді кезеңі өсімдіктердің

ылғалмен жақсы қамтамасыз етілу жағдайында өтті.

Шілде айында орташа көпжылдық норма деңгейінде болатын 72,8 мм

жауын-шашын түсті. Жауын-шашынның ең көп мөлшері (64,6 мм) 2-онкүн-

дікте болды. Шілде айындағы температура шамамен орташа көпжылдық

норма деңгейіне сәйкес.

Ең ыстық және қуаң ай тамыз болды. Орташа көпжылдық норма

39,9 мм болғанда, бір ай ішінде 21,1 мм жауын-шашын түсті. Күндізгі орта-

ша температура 25,2°С, ол орташа көпжылдық (18,2°С) нормадан 7,0°С

жоғары. Температураның артуы бір айда 217, 0°С болды.

2016 ж. өсіп-өну кезеңінде 200,8 мм жауын-шашын түсті. Өңделетін

бидай сорттарының бастапқы және ортаңғы өсіп-өну кезеңі атмосфералық

және топырақ ылғалының барынша қамтамасыз етілген жағдайында өтті.

Тұқымның дәнденуі мен пісіп жетілуі жауын-шашынсыз, ауаның күндізгі

өте жоғары температуралық жағдайына тап болды. Бұл зерттелетін бидай

сорттарының тез пісіп жетілуіне және әлсіз, толымсыз тұқымның қалыпта-

суына әкеліп соқты.

2015-2016 жж. аралығында тәжірибеде зерттелетін жаздық бидай

сорттарының өнімділігі бойынша мәліметтер 1-кестеде көрсетілген.

1. Аудандастырылған жаздық бидайдың дәстүрлі және нөлдік технология кезіндегі

өнімділігі, ц/га, Қарабалық АШТС

Сорт

Дәстүрлі технология Нөлдік технология

2015 ж. 2016 ж. 2 жылдық

орташа 2015 ж. 2016 ж.

2 жылдық

орташа

Қарабалық 90 12,9 8,4 10,6 12,0 13,1 12,6

Қарабалық 20 10,8 6,2 8,5 9,4 9,2 9,3

Казахстанская

раннеспелая 13,8 9,8 11,8 12,0 13,3 12,6

Лютесценс 32 12,4 10,1 11,2 12,0 14,8 13,4

Любава 13,3 10,4 11,8 13,5 13,6 13,6

Любава 5 13,2 12,9 13,0 14,4 16,3 15,4

Омская 18 14,4 6,6 10,5 13,2 10,2 11,7

Омская 30 13,6 8,3 11,0 13,0 11,9 12,4

Омская 35 14,2 9,4 11,8 12,4 13,6 13,0

Омская 36 15,0 7,7 11,4 12,9 12,2 12,6

Технологиялар

бойынша орташа 13,4 9,0 11,2 12,5 12,8 12,7


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 46

2015 ж. тәжірибедегі бидай өнімділігі шамамен 9,4 ц/га-дан (Қараба-

лық 20, нөлдік технология) 15,0 ц/га-ға (Омская 36, дәстүрлі технология) өз-

герді.

Бидай сорттарының көбісінен дәстүрлі технология кезінде күтілген

жоғары өнім алынды. Бидайдың 10 сортының ішінде 6 сорт бойынша (Қара-

балық 90, Қарабалық 20, Казахстанская раннеспелая, Омская 18, Омская 35,

Омская 36) дәстүрлі технология кезінде өнімділік айтарлықтай жоғары

болды. 3 сортта (Лютесценс 32, Любава, Омская 30) дәстүрлі және нөлдік

технология арасындағы өнімділіктің айырмашылығы тәжірибе қателігінің

шегінде болды. Любава 5 сортында нөлдік технология кезінде сенімді жоға-

ры өнім алынды. Атап айтқанда, Любава 5 сортында нөлдік технология

кезіндегі (14,4 ц/га) өнімі мен барынша жоғары өнім алынған (Омская 36 -

15,0 ц/га) айырмашылығы тәжірибе қателігінің шегінде болды, яғни айтар-

лықтай маңызды емес.

Топырақты өңдеудің екі түрінде Любава 5 (дәстүрлі және нөлдік

технология бойынша, сәйкесінше, 12,9 ц/га және 16,3 ц/га,) сортының өнім-

ділігі барынша жоғары. Қарабалық 20 сортының өнімділігі айтарлықтай

төмен (сәйкесінше, 6,2 ц/га және 9,2 ц/га).

Жүргізілетін зерттеулер бойынша, бидайдың әр түрлі сорттары

дәстүрлі және нөлдік технологияларға жекеше, спецификалық түрде әсер

ететінін көрсетеді. Аталған аймақта аудандандырылған жаздық жұмсақ

бидай сорттарының кейбіреулерін егіншілік жүйесінде пайдалануға

болмайды.

2 жыл ішіндегі орташа өнім дәстүрлі технология бойынша 11,2 ц/га.

Нөлдік технология бойынша осы кезеңде 12,7 ц/га өнім алынды. Нөлдік

технологияның артықшылығы 1,5 ц/га немесе 13,4%.

Дәстүрлі технологиядағы сияқты, нөлдік технология бойынша

Любава 5 сортынан жақсы өнім алынды (13,0 ц/га және 15,4 ц/га сәйкес).

Любава 5 сорты нөлдік технология кезінде зерттеу жүргізілген 2 жыл ішін-

де айтарлықтай қосымша өнім берген жалғыз сорт болып табылады. Бұл

сорт сақтау егіншілігіне тұрақты әсер ететінін көрсетті.

Қарабалық 90, Қарабалық 20, Казахстанская раннеспелая, Омская 18,

Омская 35, Омская 36 сорттарының егісінде нөлдік технология кезіндегі

айтарлықтай қосымша өнім 2016 ж. ғана алынды. 2015 ж. бұл сорттарды

нөлдік технология бойынша өңдеу кезінде өнім біршама төмендеген. Бұл

сорттардың No-till әсер етуі өте тұрақсыз деп айтуға болады.

2015 ж. Омская 30, Лютесценс 32, Любава сорттарында дәстүрлі және

нөлдік технология кезінде шамамен бірдей өнім алынды. Бұл да жаман

емес. Егер нөлдік технология кезінде кейбір сорттың өнімі дәстүрлі тех-

нология кезіндегі өнімнен кем болмаса, топырақ құнарлылығының жақсы

сақталуы есебінен артықшылыққа ие болады.

Орташа алғанда, 2 жыл ішінде Любава мен Лютесценс 32 сорттары

нөлдік өңдеу кезінде тәжірибе бойынша жоғары өнім қалыптастырды, тек


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 47

Любава 5 сорты алда болды. Сақтау егіншілік жүйесін өндіріске енгізетін

аймақ құрылымдары бұл сорттарға көңіл аударуы керек.

Любава 5 сорты ерекше назар аударуға тұрады. Нөлдік технология

кезінде бұл сорт бойынша зерттелген екі жыл ішінде жақсы өнім алынды.

Сақтау егіншілік жүйесін өндіріске кеңінен енгізу үшін селекция

орталықтарының және ГСИ жүйелерінің жұыстарына нақты өзгерістер

енгізу қажет. Селекциялық жұмыстардың барлық кезеңінде топырақты қар-

қынды механикалық өңдеу қолданылады, оған қолмен жұмыс істеу де жа-

тады. Сорт сынау учаскелерінде дақылдардың сорттарын сынау қарқынды

механикалық өңдеу түрінде өтеді. Ол өсімдіктердің қолжетімді азотпен, ке-

ңінен таралған аурулармен және зиянкестермен қамтамасыз етілу мәсе-

лелерін шешеді. Соңында No-till тестін өтпеген сорттар өндіріске ұсыны-

лады.

Өндіріске ұсынылған сорттардың барлығы сақтау егіншілік жүйесіне

бейімділігі бойынша алдын ала тест өтулері керек. Бұл бидай сорттарына

ғана емес, басқа дақылдардың сорттарына да қатысты.


1. Астафьев В.Л. Сравнение способов посева пшеницы в различных

условиях Северного Казахстана // АПК России. – Челябинск. – 2015. –

№72/1. – С. 11-15.

2. Койшибаев М.К. Влияние плодосменных севооборотов и техноло-

гии возделывания пшеницы на фитосанитарное состояние ее посевов: Сб.

докл. Международной научно-практической конференции «Диверсифика-

ция культур и нулевые технологии в засушливых регионах». – Астана-Шор-

танды, 2013. – С. 147-153.

3. Кужинов М.Б. Особенности реакции различных культур на разные

системы обработки почвы в зоне обыкновенных чернозёмов Костанайской

области: Матер. международной научно-практической конференции «Орга-

ническое сельское хозяйство в Республике Казахстан: настоящее и буду-

щее». – Астана: Изд. Казахского агротехнического университета им. С. Сей-

фуллина, 2016. – С. 165-168.

4. Кужинов М.Б. Технологии сберегающего земледелия в зоне обык-

новенных черноземов Костанайской области: Сб. научных трудов «Дости-

жения и перспективы в области селекции, использования генетических

ресурсов и агротехнологий в условиях изменяющегося климата». – 2014. –

С. 251-270.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 48

ӘОЖ 636.22/28.084.1

ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҚТАРДЫ ІРІЛЕНДІРУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ

Қ.Ж. АМАНЖОЛОВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы

«Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу


e-mail: givotnovodstvо@mail.ru

Рецензент: Т.М. Кулиев, а. ш. ғ. д-ры (ҚазМШжЖӨҒЗИ).

Түйінді сөздер: ірілендіру; сапалы өнім өндіру; жеке шаруашылық.

Түйін

Жеке шаруашылықтарды ірілендірудің (кооперацияға енгізу) маңыздылығы

талданған. Жеке шаруашылықтарды біріктіру кезінде субсидия алу мүм-

кіндігін туғызудың әсері молаяды. Сонымен қатар, бұл жағдайда өнді-

рістің де тиімділігі артады.

Резюме

Анализируется важность укрупнения (кооперации) хозяйствующих субъек-

тов. Показано, что при укрупнении хозяйствующих субъектов создаются

хорошие возможности получения субсидий и повышается эффективность

производства.

Summary

Тhe article analyzes the importance (cooperation) of enlargement of economic

entities. With the enlargement of economic entities, good opportunities for

obtaining subsidies are created. And also the efficiency of production increases.

ХХ ғасырдың 80-жылдарында ауыл шаруашылығы өндірісін өнер-

кәсіптік негізге көшіру кезеңін, одан соң ауыл шаруашылығының күйреу

кезеңін көрдік. Енді қайта қалпына келтіру кезеңінің қиындығын бастан

өткізіп отырмыз. Бұл – бір қоғамдық формацияның екіншісіне көшу ке-

зеңінде болатын заңды құбылыс. Ал қандай да бір өзгерістерге қарамастан,

сол қоғамда өмір сүріп жатқан барша халықты ауыл шаруашылығының аса

сапалы өнімдерімен қамтамасыз ету қазіргі уақытта күн тәртібінен түс-

mailto:givotnovodstvо@mail.ru


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 49

пейтін өзекті мәселе болып отырғандығы айдан анық. Сондықтан осы мәсе-

леге Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев әр жылғы халыққа Жолдауында баса назар

аударып келеді. Бұл мәселені түбегейлі шешетін уақыт жетті.

Біріншіден, ауыл шарушылығы саласының кезек күттірмейтін негізгі

мәселелері – өнім өндіретін шаруашылықтарды ірілендіруге және мал ша-

руашылығына бөлінетін несие (кредит) ресурстарын тиімді пайдалануға

тиянақты көңіл бөлген абзал.

Әрине, бұл мәселені шешу үшін алдағы тұрған міндеттерге байла-

нысты кең көлемде жұмыла қимылдап, өсімдік және мал шаруашылығының

материалдық-техникалық базасын нығайта отырып, ауыл шаруашылығын

қарқынды дамыту қажет. Қазіргі кезде шешуді қажет етіп тұрған міндет –

халықты сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ету әрі

өндірілген өнімді технологиялық үдерістер кезінде жоғалтпау.

Екіншіден, ауыл шаруашылығының қарқынды, кең ауқымды ұдайы

өсуіне және аграрлық өндірісті индустриаландыруға айрықша көңіл ауда-

рып, жекеменшік сектордың назарын нақты осы мәселеге аудару қажет.

Ғылым мен техниканың жетістіктерін өндіріске енгізуді жүзеге асы-

руға баса қөңіл бөлген жөн. Бұл ауыл шаруашылығы салаларының күрделі

экономикалық мәселелерін шешуге және халықтың әлеуметтік жағдайын

жақсартуға жол ашады.

Бір-бірімен байланысты осы екі ірі мәселені шешу қазіргі аграрлық

өнеркәсіп кешенінің негізгі саясаты әрі міндеті болып табылатын ауыл ша-

руашылығы өндірісін қарқынды дамытуға мүмкіндік береді.

Еліміздегі экстенсивті жағдайда жүргізіліп жатқан жер және мал ша-

руашылығын қарқынды дамыту сатысын көтерудің өңдеуші өнеркәсіп пен

ауыл шаруашылығы өндірісінде жаңа қарым-қатынастың орнауына әсер

етері сөзсіз. Нәтижесінде, екі жақ та бірдей ұтып, дамудың жаңа, жоғарғы

деңгейіне көтеріледі. Бұл – заңдылық.

Қазіргі кезде бір саланы, яғни ауыл шаруашылығын ғана дамытып

қоймай, басқа да өңдеуші өнеркәсіптермен ішкі құрылымдық байланысты

нығайту арқылы қарқынды үдерістерді жетілдіруге, жер және мал шаруа-

шылығын ұдайы дамыту негізінде ғылым мен техниканың жетістіктерін

пайдалана отырып, жоғары нәтижелерге, атап айтқанда, аса сапалы, өзіндік

құны арзан ауыл шаруашылығы өнімдерін үдете өндіруге қол жеткізуіміз

қажет. Сонда ғана агронеркәсіп кешені (АӨК) бойынша үлкен межелерге

жетуге болады.

Ал қазіргі жағдайда ауыл шаруашылығы саласын экстенсивті жағдай-

дан қарқынды даму дәрежесіне көтеру шаруашылықтар мен өңдеу өнер-

кәсіп жүйесін жаңаша принципте қайта жолға қоюдың негізін қарастыруды

талап етеді. Бұл бір саланың қарқынды дамуы екінші саланың интеграция-

лық байланысын туғызатын құбылысқа айналады деген сөз.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 50

Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығы саласын қарқынды дамыту үдері-

сінің өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары бар. АӨК-ні қарқынды да-

мытудың жолдары:

ауыл шаруашылығы саласынан өндірілген өнімдердің шығымын

жердің бірлік көлеміне көбейту, оның сапасын арттыру;

ауыл шаруашылығынан алынатын өнімді көбейту нәтижесінде ұлт-

тық табысты молайту, өнімнің өзіндік құнын төмендету және еңбек өнімді-

лігін арттыру;

өндірілген ауыл шаруашылығы өнімдерін толық және кешенді өң-

деу, тасымалдау, сақтау және өнеркәсіптік негізде өндіру, сату кезінде өнім-

ді жоғалтпай, шығымын арттыру.

Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенін дамытудың жаңа

мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2017-2021 жж. аралығында ауыл ша-

руашылығы саласы бойынша 500 мыңнан астам кооператив құру көзделген.

2017 жылға жоспарланған 326 коопертивтің орнына биыл олардың санын

467-ге жеткізу жоспарлануда.

Мал шаруашылығы саласы бойынша жоспарланған индикаторларға

жету үшін субсидия берудің көрсеткіштері (критерий) толықтай өзгертілді,

осының нәтижесінде субсидия алушылардың саны көбейді, өз кезегінде бұл

өнім көлемінің ұлғаюына оң әсер берері сөзсіз.

Мал шаруашылығы, оның ішінде ет бойынша бұған дейін субсидияны

175 шаруашылық алған болса, қазіргі кезде 522 шаруашылық алады (100%);

сүт бойынша субсидия алған шаруашылық саны 269 болса, енді 532 ша-

руашылық алады (2 есе); қой еті бойынша 180 шаруашылық алған болса,

енді 234 шаруашылық алады (1,3 есе); жүн бойынша 50 шаруашылық алған

болса, енді 180 шаруашылық алады (3,6 есе). Осының бәрі бөлінген бюд-

жеттің деңгейінде жүзеге алады. Бұл үлкен жетістік емес пе?

Сондықтан, мал шаруашылығының қарқынды дамуы осылай айқын-

далған кезде ғана өндіріс бір жүйеге түсіп, ұдайы өндіру қалыпты жағдайға

айналады.

Қорыта айтқанда, қазіргі жағдайда ауыл шаруашылығын қарқынды

дамыту үдерісіне қол жеткізу үшін, ауыл шаруашылығына өндіру құралын

жеткізетін өнеркәсіптің жаңа технологиясын енгізу, ауыл шаруашылығын

ұйымдастыру және экономикалық мәселелерді шешу, өндірілген өнімді өң-

дейтін өнеркәсіп үйлесімділігін қамтамасыз ету, өнімді молайту, сапасын

арттыру және оның ассортиментін көбейту қажет.

Өнім өндіретін шаруашылықтар жақын арада ірілендірілмейтін болса,

ғылым жетістіктерін және инновациялық технологияларды өндіріске енгізу-

де қиындық тууы мүмкін. Өйтпеген жағдайда өндірістің даму үдерістері

баяулайды. Сондықтан өнім өндіретін шаруашылықтарды ірілендіру кезек

күттірмейтін мәселе екендігі даусыз.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 51

UDC 636.22/28.082

MANAGEMENT OF GENETIC RESOURCES IN THE FIELD OF MEAT CATTLE BREEDING

O.V. DANILENKO, сandidate of agricultural sciences,

M.V. TAMAROVSKY, doctor of agricultural sciences, Academician of the

ACS of the Republic of Kazakhstan, T.N. KARYMSAKOV, candidate

of agricultural sciences Sci., Corresponding Member of the ACS of the Republic

of Kazakhstan Kazakh Research Institute of cattle breeding and fodder


Рецензенттер: Қ.Ж. Аманжолов, а. ш. ғ. д-ры (ҚазМШжЖӨҒЗИ),

Т.М. Кулиев, а. ш. ғ. д-ры (ҚазМШжЖӨҒЗИ).

Keywords: beef cattle breeding; breeds; breeding; system; technology.

Summary

This article contains information about development of management system of

the tribe resources in meat cattle breeding in Republic of Kazakhstan. The

functional activity of the structural elements of the system was signed: the

Republican Chambers for Breeds, the Information and Analytical System,

research organizations, the departments of the Ministry of Agriculture. Proposals

on the organization of systemic work of structural elements are given.

Түйін

Қазақстандағы етті ірі қара мал шаруашылығындағы асыл тұқымдық

қорларды басқару жүйесін құрастыру бойынша мәліметтер келтірілген.

Жүйенің құрылымдық элементтері болып табылатын тұқымдар бойынша

республикалық палаталардың, ақпараттық-сараптамалық жүйелердің,

ғылыми-зерттеу мекемелерінің, ауыл шаруашылығы министрлігі бөлімше-

лерінің функционалдық қызметтері жазылды. Құрылымдық элементтер-

дің жүйелі жұмыс істеуін ұйымдастыру бойынша ұсыныстар берілді.

Резюме

Приведены данные по разработке системы управления племенными ресур-

сами в мясном скотоводстве Казахстана. Описана функциональная дея-

тельность структурных элементов системы: республиканских палат по

породам, информационно-аналитической системы, научно-исследователь-

ских организаций, подразделений министерства сельского хозяйства. Даны

предложения по организации системной работы структурных элементов.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 52

Main purpose of meat cattle breeding development is the increase of

number, breeding and productive characters of animals, and also beef production

on the base of application of innovative, intensive and resource-saving tech-

nologies.

Attainment of objectives requires implementation of the following main

actions:

reprofiling of unprofitable farms on milk production of certain areas, on

raising of meat cattle, using of method of accumulation cross breeding of low

productive dairy cows with bulls of specialized meat breeds;

creation and development of category of farms with well-defined

purposes and tasks;

introduction of systems of resource-saving technologies on keeping of

cattle on pastures, with their rational use;

development and deployment of selection-genetic methods of gene bank

preservation, selection, pair selection and reproduction of meat cattle;

creation in the republic of large specialized complexes on raising and

fattening of meat cattle on industrial basis with application of automatic and

energy saving innovative technologies;

organization of points of slaughter and primary processing of cattle for

increase of purchase prices for meat products at agricultural enterprises;

development and deployment of uniform control system of breeding

resources in meat cattle breeding.

Experience of meat cattle breeding development abroad showed that at the

correct organization of a technological operation "cow-calf", it is possible to raise

meat cattle on economic acceptable basis and to turn meat cattle breeding into

highly effective branch of a pasture animal husbandry. During the pasture season

it is reached by application of intensive pasture technology, when the main part

of capital investments goes not for construction of expensive capital buildings,

but for creation of highly productive pastures [3].

Enclosure of pastureland lots is basic element of intensive pasture

technology, it permits:

to reach labor productivity increase, as on the fenced pasture lots it is

possible to keep animals without shepherds;

to regulate overgrazing of pastures, and on this basis to increase

productivity and fodder capacity of pasture lands;

effectively to carry out superficial and radical improvement of lands that

permits to increase stock density for land unit;

to prolong pasture season by regulation of botanical structure of herbs.

Successful development of meat cattle breeding of Kazakhstan has to be

based on clear-cut organization of selection work. For achievement of such

purposes in the republic agricultural enterprises have to work by the following

principles:

farms engaged in breeding cattle;

farms engaged in pedigree cattle;

farms engaged in commodity (commercial) cattle.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 53

Farms engaged in rising of cattle are multiplication farms carrying out of

advanced selection-breeding work and replication of high-valuable genetic

material in farms with cattle. The purpose of farms rising of cattle is breeding and

replication of highly productive pedigree cattle, receiving of maximum animal

yield and its realization to feeding stations and to commercial farms. Commercial

farms are agricultural formations engaged in rising of cattle only for slaughter.

Such farms with the aim of receiving maximum production and high profit use all

breeding methods: pedigree cross breeding, cross breeding and even hybriddi-

zation. Thus, for the purpose of use of geterosis effect, commercial farms, as of-

ten as possible have to apply commercial cross breeding and rotations (Figure 1).

Figure 1. Structure breeding work support of meat cattle herds

Breeding work in meat cattle breeding has to be complex of the actions for

increase of genetic potential of meat cattle directed on receiving the greatest

number of animal yield and high-quality beef providing the maximum economic

effect [1]. For this purpose it is necessary to introduce following actions:

improve pasture lands for meat cattle by their rational use and

undersowing of permanent forage crops;

develop and introduce of new assessment methods of breeding value of

meat cattle conforming to international standards;

organize test stations for bull-calves by own productivity and bulls by

quality of posterity;

organize the closed chain of selection-breeding work on increase of

genetic potential of meat cattle;

increase the body weight of fattened youngsters to 450-500 kg and reach

the ratio of the realized cattle of the highest fatness to 60-80%;

reduce prime cost of body weight gain of the meat and combined cattle

breeds at raising and fattening.

The new control system of all process of selection-breeding work is

developed and prepares for introduction in 2018-2020 in meat cattle breeding of

Kazakhstan since 2017 (Figure 2). The developed scheme provided association in

uniform process of all participants’ actions in meat cattle selection and meat

cattle breeding products production: republican Chambers, business entities, IAS,

breeding centers, test stations, scientific institutions, and divisions of the Ministry

of Agriculture of the Republic of Kazakhstan [2].


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 54

The selection effect in cattle breeding is substantially connected with

systematic selection and implementation of scientifically based pair selection.

Thus the selection effect depends on using of stud bulls, best in the genetic

relation. There is a necessity of creation of test stations for bull-calves by own

productivity and estimation of bulls by posterity’s quality in structure of breeding

work with meat cattle.

Figure 2. Management scheme of breeding work in meat cattle breeding

Implementation of test stations for youngsters and bulls’ assessment in the

selection program is effective, in the context of expediency of combination of

bull-calves’ test on own productivity with bulls’ assessment by quality of

posterity. This method accelerates selection process and many times reduces

labor and resources costs. As farmers first of all are interested in receiving of

high-valuable stud bulls, the relevant Republican chambers on breeds which

members are farmers have to coordinate work of stations. Thus for the purpose of

avoidance of stressful situations when moving animals to new areas, it is

desirable to create stations in each region, or one for some nearby regions, similar

on climatic conditions.

Bibliographical references

1. Карымсаков Т.Н., Кинеев М.А. Состояние, перспективы сохранения

и развития генетических ресурсов крупного рогатого скота в Казахстане //

Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. – 2013. – №4. – С. 56.

2. Карымсаков Т.Н., Тамаровский М.В. «Инновационные решения в

развитии мясного скотоводства Казахстана». Международная научно-

практическая конференция. – Орал, 2014. – С. 82-86.

3. Омбаев А.М., Карымсаков Т.Н., Тамаровский М.В. // Генетические

ресурсы животных Казахстана. – Алматы, 2014. – 45 с.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 55

ӘОЖ 636.22/.28.082 (574)

ҚАЗАҚТЫҢ АҚБАС СИЫРЫ, ГЕРЕФОРД ЖӘНЕ АБЕРДИН-АНГУС ЕТТІ ІРІ ҚАРА МАЛ ТҰҚЫМДАРЫ

ТӨЛІНІҢ ӨНІМДІЛІГІН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

Ә.Қ. ЖҰМАНБАЙ, А.Б. НАЗАРБЕКОВ, Е.С. КОЖЕМЖАРОВ, ауыл

шаруашылығы ғылымдарының кандидаттары «Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу



Рецензенттер: Қ.Ж. Аманжолов, а. ш. ғ. д-ры (ҚазМШжЖӨҒЗИ),

Н.Б. Сейдалиев, а. ш. ғ. канд. (ҚазМШжЖӨҒЗИ).

Түйінді сөздер: тұқым; жерсіну; физиологиялық және гематологиялық

көрсеткіштер; тірілей салмағы; тәуліктік қосымша салмағы.

Түйін

Шетелден әкелінген герефорд және абердин-ангус етті ірі қара мал тұ-

қымдары төлінің Қазақстан жағдайында өсіп жетілуін қазақтың ақбас

сиыры тұқымы төлімен салыстырмалы тұрғыда зерттеу нәтижелері кел-

тірілген.

Резюме

Приведены результаты исследований по сравнительному изучению продук-

тивности молодняка завезенных из-за рубежа абердин-ангусской и гере-

фордской пород с отечественной казахской белоголовой породой.

Summary

The article Bringing research on the comparative study of young growth of im-

ported from abroad Aberdeen Angus and Hereford breeds, purebred with

domestic Kazakh white breed.

Аграрлық сектор қызметкерлерінің алдында тұрған басты мәселенің

бірі – тұрғындарды аса сапалы сиыр етімен қамтамасыз ету. Осыған

байланысты етті ірі қара мал шаруашылығында мал басын көбейтумен

қатар, оның өнімділігін арттыру үлкен маңызға ие. Бұл өзімізде бұрыннан

өсіріліп келе жатқан мал тұқымдарымен бірге шетелден әкелінген етті ірі

қара малды пайдаланумен байланысты. Сондықтан малдың өнімділігін


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 56

жоғары дәрежеде ұстап, сапалы ет өндіру үшін оны күтіп бағуда және

азықтандыруда жоғары үйлесімділік болу керек. Әсіресе, мұндай жағдай

шетелдік малдың жергілікті жағдайға жерсінуі мен үйренуіне қатысты. Сол

себепті, етті ірі қара малдың әлеуетін көтеру үшін селекцияның тиімді

әдістері мен тәсілдерін қолдану, бүгінгі күн талаптарына жауап беретін

жаңа генотиптер құру, асыл тұқымды етті ірі қара мал ресурстарын жүйелі

түрде кешенді басқару қажет. Мұның бәрі жалпы мемлекеттік

тапсырмаларды орындаумен тығыз байланысты.

2014-2015 жж. Қостанай облысындағы «Диевка АФ», Ақмола

облысындағы «Балқаш» және «Сандықтау» ЖШС шаруашылықтарына

шетелден шароле, герефорд және абердин-ангус малы әкелініп, шароле

тұқымы жас төлін әулиекөлмен, ал герефорд тұқымы қазақтың ақбас

сиырымен салыстырмалы тұрғыда, физиологиялық және гемотологиялық

көрсеткіштері зерттелді. Биылғы жылы «Балқаш» ЖШС-те ангус және

қазақтың ақбасы сиыры тайыншаларының өнімділігі зерттелді. Тәжірибеге

абердин-ангус тұқымының 83 бұқашығы мен 43 тайыншасы және қазақтың

ақбас сиыры тұқымынан 61 бұқашығы мен 44 тайыншасы қойылып,

олардың 8 айдан 15 айға дейінгі аралықтағы өнімділігі анықталды. Айта

кететін жағдай, бұл мал 4 ай қолда ұсталып, 3 ай жазғы жайылымда бағу

нәтижесінде көрсеткіштері анықталды (1-кесте).

1. «Балқаш» ЖШС-де өсірілген ангус және қазақтың ақбас сиыр тұқымы

тайыншаларының туылғаннан 15 айға дейінгі өнімділігі

Көрсеткіш Малдың

жасы, ай

Мал тұқымы, мал басы

Қазақтың ақбасы сиыры,

n=44 Абердин-ангус, n=42

M±m Cv M±m Cv

Тірілей

салмағы, кг

Туған

кезіндегі 22,9±0,3 9,03 19,0±0,2 5,1

8 205,7±1,5 4,8 187,6±1,0 3,5

12 283,1±0,9 2,1 273,5±0,4 1,04

15 328,3±1,5 3,1 321,4±2,2 4,3

Тәуліктік

қосымша

салмағы, г

0-8 761,7±6,3 5,5 702,6±4,2 3,9

8-12 562,3±13,8 16,2 715,6±9,4 8,5

12-15 612,6±15,8 17,1 532,3±25,0 30,4

8-15 584,0±9,1 10,2 637,1±10,6 11,0

0-15 678,7±3,4 3,4 671,9±4,8 4,6


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 57

1-кестеде көрсетілгендей, абердин-ангус және қазақтың ақбас сиыры

тұқымы тайыншалары барлық кезеңде бақылап өсіргенде олардың

өнімділігі едәуір жоғары болды. Туғаннан 15 айға дейінгі кезеңде тәуліктік

қосымша салмақ қосуы 671,9 г және 678,7 г болып, тұқымына байланысты

айтарлықтай айырмашылығы болған жоқ.

Абердин-ангус тұқымы бұқашықтарының тірілей салмағы

динамикасын талдау кезінде қатарлас қазақтың ақбас сиыры тұқымы

төлімен салыстырғанда, біршама айырмашылықтың болғанын байқаймыз

(2-кесте).

2. «Балқаш» ЖШС-де өсіріліп отырған ангус және қазақтың ақбас сиыр тұқымы

бұқашықтарының туылғаннан 15 айға дейінгі өнімділігі

Көрсеткіш Малдың

жасы, ай

Мал тұқымы, мал басы

Қазақтың ақбасы сиыры,

n=61 Абердин-ангус, n=83

M±m Cv M±m Cv

Тірілей

салмағы, кг

туғандағы 25,2±0,2 7,3 21,5±0,2 6,5

8 227,5±1,6 5,5 209,7±1,2 5,3

12 322,7±0,6 1,4 324,2±0,4 1,2

15 384,4±2,2 4,5 379,8±1,5 3,7

Тәуліктік

қосымша

салмағы, г

0-8 843,2±5,02 4,7 784,1±5,2 6,1

8-12 792,9±11,5 11,3 954,2±10,1 9,7

12-15 685,8±26,1 29,7 618,8±12,1 17,9

8-15 747,1±12,8 13,4 810,3±7,3 8,2

0-15 798,2±4,9 4,8 796,3±2,5 2,9

Барлық кезеңде бақылауда бағып өсіргенде (туғаннан 15 айға дейін)

қазақтың ақбас сиыр тұқымы төлінің тірілей салмағы мен тәуліктік

қосымша салмақ қосуы біршама басымырақ болды. Яғни, бұқашықтар

бойынша 4,6 кг (1,2%) және 2,0 г (0,2%), ал бұл көрсеткіш тайыншаларда

6,9 кг (2,1%) және 6,8 г (1,0%,) басым болды.

Қазақтың ақбас сиыры тұқымы төлінің тірілей салмағының

басымырақ болуын жергілікті жағдайда азықтандыруға және күтіп бағуға

жақсы бейімделумен түсіндіреміз.

Барлық тәжірибе тобындағы төл оларды қарқынды өсіру кезеңінде

қазақтың ақбасы сиыры тұқымының біршама басымырақ болуы, жергілікті

жағдайға бейімділігінде ал ангус тұқымы төлінің жаңа ортаға бейімделуінің

ұзағырақ болуы әліде болса көндіге қоймағандығына байланысты.

«Сандықтау» ЖШС-де қазақтың ақбасы сиыры тұқымының 20 бас

және герефорд тұқымының 24 бас тайыншасы тәжірибеге қойылды. Бұл


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 58

мал жайылымда 12 айдан 15 айға дейінгі кезеңде бақылауда болды (3-

кесте).

3. «Сандықтау» ЖШС-дегі қазақтың ақбасы сиыр және герефорд тұқымдары

тайыншаларының тірілей салмағының динамикасы

Мал тобы және

тұқымы n

Тірілей салмағы, кг Тәуліктік

қосымша

салмағы, г

12 ай 15 ай

M±m Cv M±m Cv

Герефорд 24 288,2±4,5 7,6 354,2±2,4 3,4 733,3

Қазақтың ақбасы 20 278,4±2,05 3,3 343,6±2,0 2,6 724,4

Екі топтағы төл бірдей жағдайда жайылымда бағылғанда жақсы өсіп

жетілді. Төлдің бақылау кезеңіндегі тәуліктік қосымша салмақ қосуы

қазақтың ақбас сиырында 724,4 г және герефорд табынында 733,3 г құрады.

Атап кететін, жағдай мал топтарының 12 айлығында тірілей

салмағында біршама айырмашылықтар байқалды. Осы кезде герефорд

тайыншалары қазақтың ақбасынан 9,8 кг (3,4%) басым түсті.

Жайылымда малды 3 ай бақылап бағып өсірудің соңғы кезеңінде

тірілей салмағының айырмашылығы сақталды, яғни 15 айлығында герефорд

тайыншаларының тірілей салмағының басымдығы 10,6 кг (2,9%) және

есепті кезеңде тәуліктік қосымша салмақ қосуы 8,9 г (1,2%) жоғары болды.

Қорытындылап айтқанда «Балқаш» ЖШС-не шетелден әкелінген

ангус тұқымының туылғаннан 15 айлығына дейінгі өнімділігі қазақтың

ақбас сиыры қатарластарымен салыстырмалы тұрғыда зерттелді. Ангус

тұқымы ұрғашы бұзауларының өнімділігі қазақтың ақбас сиыры

қатарластарына қарағанда шамалы төмен болды. Бұл ортаға көндігу

үдерісінің жүріп жатқандығына байланысты, өйткені бұл заңды құбылыс І

ұрпағында да жалғасуда. «Сандықтау» ЖШС-де жайылым кезінде 12

айлығы мен 15 айлығы аралығында герефорд ұрғашы бұзаулары және

қазақтың ақбас сиыры тұқымы қатарластары бақылауда болды.

Нәтижесінде герефорд тұқымы ұрғашы бұзауларының артықшылығы

байқалды. Бұл герефорд тұқымының жаңа орта жағдайына көндігу

үдерісінің аяқталғандығын көрсетеді.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 59

ӘОЖ 636.32/38

ЖҰПТАУ НҰСҚАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ОҚМ ҚОЗЫЛАРЫНЫҢ ТУҒАН КЕЗІНДЕГІ ТІРІЛЕЙ

САЛМАҒЫ МЕН ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қ.Қ. АБДРАМАНОВ1, А.Қ. ҚОСАУОВА

2, Б.А. ӘЖІБЕКОВ

1,

ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаттары,

Б. МАҚҰЛБЕКҰЛЫ1, аға маман

1«Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС, 2Аумақтық-әлеуметтік инновациялық университеті


Рецензенттер: Т. Мұстияр, а. ш. ғ. канд. (ОБМжӨШҒЗИ),

М. Ермаханов, а. ш. ғ. канд. (ОБМжӨШҒЗИ).

Түйінді сөздер: оңтүстік қазақ мериносы; етті меринос; жұптау; тірілей

салмақ; экстерьер; жалпы өнім.

Түйін

Жұптау нұсқасына байланысты ОҚМ қозыларының туған кезіндегі тірі-

лей салмағы мен тұлғасының ерекшеліктері көрсетілген. Оңтүстік қазақ

мериносының өнімділік және биологиялық ерекшеліктерін жетілдіруде

отандық және шетелдік селекциядағы нәсілдік қошқарларды қолданудың

тиімділігі анықталған.

Резюме

Приведены живая масса и особенности экстерьера ягнят ЮКМ при рож-

дении в зависимости от варианта подбора. Установлена эффективность

использования высокопродуктивных животных отечественной и зарубеж-

ной селекций при повышении продуктивных и биологических качеств юж-

но-казахских мериносов.

Summary

In the article are given live mass and exterior peculiarities of south Kazakh me-

rino lambs at birth in depending from selection variant. Established effectiveness

of high productive animals local and foreign selection at the rise productive and

biological qualities of south Kazakh merino.

Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы саласының алдында тұрған ма-

ңызды міндеттердің бірі республика тұрғындарын азық-түлікпен жеткілікті

мөлшерде қамтамасыз ету болып табылады. Осы міндетті ойдағыдай орын-

дау барысында агрокешен саласында біршама жұмыс атқарылып жатыр.



_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 60

Мал шаруашылығындағы селекциялық жұмыстарда өнім өндірудің озық

технологиялары қолданылып, бағалы, жоғары өнімді генотипті қошқарлар

пайдаланылуда. Нәтижесінде малдан алынатын өнімнің сапасы жақсарып

қана қоймай, сонымен қатар жылдан-жылға асыл тұқымды малдың саны

артып келеді.

Биязы жүнді оңтүстік қазақ мериносы қойларының өсімталдық қабі-

леті жоғары келетіні белгілі. Сондықтан төл алу және оны ойдағыдай өсі-

ріп, сақтау – шаруашылықтың негізгі міндеттерінің бірі. Ал қозылардың ті-

рілей салмағы малдың өнімділігін арттыруға ықпалын тигізетіні мәлім. Оң-

түстік қазақ мериносы қойларының тірілей салмағын жақсарту мен өнім-

ділігін жоғарылату мақсатында оңтүстік қазақ мериносының саулықтарын

етті бағыттағы меринос қошқарларымен шағылыстыру жұмыстары Оңтүс-

тік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданындағы «Шарбұлақ» және «Қазығұрт-

АгроСервис» асыл тұқымды шаруашылықтарында жүргізілді [2].

Жұмыстың зерзаты мен әдістемесі

Зерттеу зерзатына оңтүстік қазақ мериносының малы алынды. Ғылы-

ми-зерттеу жұмыстары жалпы қолданыстағы әдістемелерге сәйкес атқарыл-

ды.

Тәжірибедегі қолданылған жұптау жұмыстарының нұсқасы. І топқа

«Етті меринос» қошқарлары, ІІ топқа жоғары өнімді тұқыл типті тұқыміші-

лік қошқарлар пайдаланылды. Саулықтар күзгі күйек алу науқаны кезінде

16 қазаннан 10 қарашаға дейінгі аралықта арнайы қой қашыру бекетінде

«Саулықтарды қолдан ұрықтандыру ережесіне» сәйкес қолдан ұрықтанды-

ру әдісімен күніне екі рет жүргізілді.

Қой төлдету науқанында тәжірибедегі топтардан алынған төлдің ту-

ған кезіндегі тірілей салмағы К.Я. Борисенко және т.б. (1967) әдістемесі не-

гізінде анықталды және жалқы қозылар есепке алынды [1]. Дене бітімін

(экстерьер) өлшеу арқылы олардың дене бітімінің жетілу дәрежесін сипат-

тайтын негізгі дене құрылымы индекстері анықталып, өзара салыстырылды.


Малдың өсіп-жетілуі мен жасына қарай тірілей салмақ деңгейінің өз-

геруі мал өнімділігін сипаттайтын дәйекті көрсеткіштердің бірі болып сана-

лады. Тәжірибелік мал топтарындағы саулықтардың төлдегіштік қасиеттері,

алынған будан мал мен жергілікті популяциядағы төлдің тірілей салмағы

және тұлға өлшемдерінің өзгерістері салыстырмалы түрде зерттелді (1-кес-

те).

Оңтүстік қазақ мериносы саулықтарының ұрықтану қабілетін анықта-

ғанда белгілі болғандай, «Шарбұлақ» ӨК-де саулықтар алғашқы жыныстық

циклінде 98,0% ұрықтанса, екінші циклде 2,0% ұрықтанған. «Қазығұрт-

АгроСервис» ЖШС-те бұл көрсеткіштер, тиісінше, 96,4; 3,6% болды. Асыл

тұқымды қошқарлардың ұрықтандыру қабілеттілігі бойынша ОҚМ-ның

саулықтарын етті меринос қошқарларымен шағылыстырудың осы қошқар-

лардың саулық төлдегіштігіне оң әсер еткені байқалды.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 61

1. Әр түрлі жұптаудан алынған төлдің тірілей салмақ көрсеткіштері, кг

Шаруа-

шылық

атауы

Ұрықтан-

дырылған

саулық

Алынған тірі

қозы, бас Туған кезіндегі салмағы, кг

жұптау

бойынша барлығы

100

басқа

еркек қозы ұрғашы қозы

ЕМ×

ОҚМ ОҚМ

ЕМ×

ОҚМ ОҚМ

ЕМ×

ОҚМ ОҚМ

«Шарбұлақ»

ӨК 287 831 1 297 113,2 4,9±0,14 4,6±0,08 4,3±0,13 4,2±0,11

«Қазығұрт-

АгроСервис»

ЖШС

406 1 198 1 728 112,3 4,7±0,11 4,5±0,10 4,2±0,12 4,0±0,07

1-кесте деректері бойынша, 100 бас саулыққа шаққанда төлдеу көр-

сеткіші «Шарбұлақ» ӨК-де 113,2%, «Қазығұрт-АгроСервис» ЖШС-те

112,3% болды. Тәжірибедегі қозылардың туған кездегі орташа тірілей сал-

мақ көрсеткіштері «Шарбұлақ» ӨК-де жоғары. ОҚМ×ОҚМ жұптауларын-

дағы еркек қозылардың салмағы 4,6 кг болса, ЕМ×ОҚМ жұптауындағы төл-

дің салмағы 4,9 кг құрайды. Сондай-ақ, ұрғашы қозылардың туған кезіндегі

тірілей салмағы етті бағыттағы меринос қошқарлардан алынған төлде ба-

сым. Таза өсіруден алынған қозылардың орташа салмағы 4,0 кг болса, етті

қошқарлармен жұптастырылған топтан алынған қозылардың салмағы 4,3 кг

көрсетті.

Алынған бұл сандық көрсеткіштер төл салмағының жылдан-жылға

өсіп келе жатқанын көрсетеді. Әрине, қой өсіруші фермерлер мен шаруа

қожалықтары үшін бұл тиімді. Етті бағыттағы меринос генотипінің

ұрпағына өнімділік қасиеттерін беру қабілетінің жоғары екенін көрсетеді.

Ал «Қазығұрт-АгроСервис» ЖШС-та ОҚМ-ның еркек қозылары 4,5 кг

болса, етті тұқымның еркек қозылары 4,7 кг құрады. Жүргізілген ғылыми

жұмыс нәтижелері оңтүстік қазақ мериносының өнімділік және

биологиялық ерекшеліктерін жетілдіруде отандық және шетелдік

селекциядағы нәсілдік қошқарларды қолданудың тиімділігін көрсетеді.

Малдың шыққан тегі осы тұқымның өнімділігін білдіретін дене бітімі

және тұлға ерекшеліктерімен, яғни экстерьерімен анықталатыны белгілі.

Тәжірибелік жұмыста әр жұптаудағы қозылардың дене бітімінің (экстерьер)

негізгі өлшемдері – шоқтығының биіктігі, құйымшағының биіктігі, дененің

қиғаш ұзындығы, кеуде орамы, жіліншік орамы зерттелді (2-кесте).

Талдау нәтижесі бойынша сырт пішіні өлшемдерінің көрсеткіштері

көрсеткендей, жас малдың жетілгіштік қасиеттері етті бағыттағы жұптаудан

алынған төлде біршама басым. ОҚМ×ОҚМ жұптаудағы төл шоқтығы мен

құйымшағының ұзындығы бойынша басым болса, ЕМ×ОҚМ жұптаудағы

малдың кеуде орамы және жіліншік орамы бойынша басымдылығы

байқалады және будан мал мығым, кеудесінің кеңдігімен ерекшеленеді.

Төлдердің өсіп-жетілу көрсеткіштерін талдай отырып, әрбір аталық генотип

өз ұрпақтарының тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуына белгілі

дәрежеде ықпал еткен деуге болады. Дене салмағының орташа тәуліктік

өсімі – маңызды көрсеткіштерінің бірі (3-кесте).


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 62

2. Жұптаудағы төлдің дене бітімі көрсеткіштері, см

Шаруа-

шылық

атауы

Жұптау

нұсқасы n ♂/♀

Шоқтығы-

ның

биіктігі, см

Құйымшақ

биіктігі, см

Дененің

қиғаш

ұзындығы,

см

Кеуде

орамы,

см

Жіліншік

орамы,

см

«Шарбұлақ»

ӨК

ОҚМ×

ОҚМ

50 ♂ 37,7 38,6 34,8 39,6 6,0

50 ♀ 33,0 33,8 34,5 36,0 5,9

Ем×

ОҚМ

50 ♂ 37,6 38,2 34,6 40,0 6,0

50 ♀ 32,2 32,5 34,3 35,0 6,0

«Қазығұрт-

АгроСервис»

ЖШС

ОҚМ×

ОҚМ

50 ♂ 38,9 39,8 34,4 38,5 5,9

50 ♀ 32,5 33,6 34,2 35,8 5,6

ЕМ×ОҚМ 50 ♂ 36,7 37,4 34,4 35,8 6,0

50 ♀ 33,0 33,7 34,8 36,7 5,9

3. Төлдің орташа тәуліктік салмақ өсімі (120 күн)

Көрсеткіш ОҚМ×ОҚМ ЕМ×ОҚМ

Жынысы еркек ұрғашы еркек ұрғашы

Мал саны, бас 50 50 50 50

Туған кезіндегі салмағы, кг 4,60,19 4,20,27 4,80,34 4,30,40

Қозы бөлу кезіндегі салмағы, кг 34,40,18 33,30,38 35,70,33 33,70,39

Орташа тәуліктік өсімі, г 248,3 242,0 257,0 245,0

3-кесте мәліметтері көрсеткендей, туған кезінен қозыларды енесінен

бөлгенге дейінгі уақыт аралығында салмақ өсімінің деңгейі бойынша

ЕМ×ОҚМ жұптауынан алынған төл алда. Етті бағыттағы меринос

қошқарлардың ұрпақтарының өсу қарқыны көрсеткіштері бойынша еркек

қозыларда орташа тәуліктік өсім 257,0 г болса, ұрғашы қозыларда бұл

көрсеткіш 245 г құрады. ОҚМ×ОҚМ жұптауындағы нұсқада, тиісінше,

248,3; 242,0 г.


1. Борисенко К.Я. Развитие сельскохозяйственных животных. – М.:

Колос, 1967. – 127 с.

2. Есқара М.А., Абдраманов Қ.Қ., Қосауова А.Қ., Мақұлбекұлы Б.

Отандық және шетелдік селекциялық қошқарларды ОҚМ-ның өнімділігін

жақсарту жұмыстарында пайдалану нәтижелері / ҚР Конституциясының 20

жылдығына арналған «Жоғары оқу орындарында әлеуметтік-гуманитарлық

пәндерді оқытудың заманауи инновациялық бағыттары» тақырыбына

арналған республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектер

жинағы. – Шымкент, 2015. – 284-285 б.

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 63

ӘОЖ 597

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ АҚБЕРДІ КӨЛІНІҢ ЖАҒДАЙЫ

Т.Т. САТЕКЕЕВ, кіші ғылыми қызметкер «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

Арал филиалы


Рецензент: З.К. Ермаханов, Арал филиалының директоры (ҚазБШҒЗИ).

Түйінді сөздер: ихтиофауна; гидрохимия зоопланктон макрозообентос.

Түйін

Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ақберді көлінің гидрохимиялық жағда-

йын анықтау мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Нә-

тижесінде зоопланктон пен макрозообентостың құрамы мен саны, балық-

тың биологиялық көрсеткіштері анықталды.

Резюме

Проведены научно-исследовательские работы для изучения состояния ги-

дрохимического режима озера Акберды Южно-Казахстанской области.

Определены состав и численность зоопланктона и макрозообентоса, а

также биологические параметры рыб.

Summary

As a result of scientific research of lake Akberdi South Kazakhstan region has

studied the hydrochemical regime of the reservoir. The composition and

abundance of zooplankton and macrozoobenthos, as well as the determination of

biological parameters of fish.

Республикамыздың ұлан-ғайыр жерінде саны он мыңға жуық су қой-

ма қоры, су айдындары (тоған, көл) бар. Экологиялық тұрғыдан бұл су ай-

дындарының экожүйенің қалыпты дамуына және қоршаған орта, жануарлар

әлемін сақтауда маңызы ерекше [2].

Ғылыми-зерттеу жұмыстарының басты мақсаты су айдындарының

гидрологиялық, гидрохимиялық, ихтиологиялық жай-күйін анықтап, тірші-

лік ететін гидрофаунаға биоэкологиялық тұрғыдан баға беру болып табы-

лады.

Ақберді көлі (суретте) Шардара ауданындағы К. Тұрысбеков ауылына

қарасты Ақберді ауылынан 500 метр жерде орналасқан. Көлдің деңгейі су

асты суы мен Қызылқұм каналынан келетін суға байланысты.

ҚазБШҒЗИ мамандары зерттеу жұмыстарын 2016 ж. қыркүйек айын-

да жүргізді. Зерттеу кезіндегі Ақберді көлінің ұзындығы 2,3 км, ені 147 м,

гектары 36, үлкен тереңдігі 3м, орташасы 1,8 м (1-кесте).


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 64

Ақберді көлі

1. Ақберді көлінің параметрлері, 2016 ж.

Су қоймасы

Кординаталары Ауданы,

га

Ұзын-

дығы,

км

Ені,

м

Тереңдігі,

м ендігі бойлығы

Ақберді N 41°17'511" E 067°53'981" 36 2,3 147 1-3

Көлдің гидрохимиялық жағдайы тұрақты қалыпта болды. Судағы

ерігіш оттегінің мөлшері көлдің орталық бөлігінде 10,5 мг/дм3

дәрежесінде

болса, жағалау маңында 8,22 мг/дм3 тіркелді. Судың сутегі көрсеткіші әлсіз

сілтілі – 8,50 бірлік. Перманганатты тотығу 2,6 мгО/л болса, су мөлдірлігі

Секки дискі бойынша 1,5 м құрады.

Биогенді қосынды заттардың құрамы маусымаралық кезеңіне байла-

нысты болады және судың түсуіне, азаюына да тікелей қатысты. Жиналған

сынамалар бойынша 2 станцияда ТЖК мөлшерінен артық тіркелген жоқ.

Аммоний азоты 0,20 мг/дм3, натрий 0,63 мг/дм

3, нитраттар 0,25 мг/дм

3,

минералды фосфор мөлшері 0,0015 мг/дм3 дәрежесінде тіркелді. Көл суы-

ның минералды деңгейі иондық қосындылар мөлшері аса көп болмай,

950 мг/дм3 көрсеткішінде тіркелді (2-кесте).

2. Ақберді көлінің гидрохимиялық көрсеткіштері, 2016 ж.

рН О2,

мг/л

Перманганатты

тотығуы

мгО/л

Биогенді қосындылар, мг/дм3 Судың

минералдануы,

мг/дм3 NH4 NO2 NO3 РрО4

8,50 10,5 2,6 0,20 0,63 0,25 0,0015 950

Гидробиологиялық зерттеулер 2016 ж. күз мезгілінде жүргізілді.

Зерттеу нәтижесінде зоопланктон құрамынан негізгі үш топ анықталды:

зымырақтар Rotifera, тараммұрттылар Cladocera және ескекаяқтылар

Copepoda [1, 3-9].

Зоопланктонның жалпы саны 357,47 мың дана/м3, биомассасы

2 504,55 мг/м3 болды. Сандық көрсеткіштері бойынша тараммұрттылар


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 65

тобы басымдық көрсетті (саны 54% және биомассасы 55%). Субдоминант –

ескекаяқтылар (саны 31% және биомассасы 43%). Балықтардың қорегі

орташа деңгейге сәйкестендірілді (3-кесте).

3. Ақберді көліндегі зоопланктонның негізі топтарының сандық көрсеткіштері

(саны, биомассасы), қыркүйек 2016 ж.

Топ атауы Саны, мың дана/м3 Биомассасы, мг/м3

Rotifera 52,25 35,15

Copepoda 110,13 1 085,76

Cladocera 195,09 1 383,44

Барлығы: 357,47 2 504,35

Зоопланктонның биологиялық көрсеткіштері бойынша Ақберді көлі

«орташа» су қоймасы класына, β-мезотрофты типіне жатады (С.П. Ки-

таевтың «трофтылық шкаласы» бойынша).

Макрозообентос. Су түбі омыртқасыздарынан тек Chironomidae

құрттары анықталды – Procladius ferrugineus Kieffer (Tanypodinae) [1, 3-9].

Омыртқасыздардың жалпы саны 160 дана/м2, биомассасы 0,32 г/м

2

болды. Балық үшін қорек төменгі деңгейде («ең төмен» биологиялық

көрсеткіштер класы, ультраолиготрофты су қоймасы түрі) тіркелді.

4. Ақберді көліндегі балық түрлерінің биологиялық көрсеткіштері, 2016 ж.

Балық түрі

Ұзындығы,

см

(min-max)

Орташа

ұзындығы,

см

Масса, г

(min-max)

Орташа

массасы, г

Саны,

дана %

Сазан 29-31 29,8 530 - 596 560 12 10,7

Торта 17-28 20,6 106 - 488 184,2 53 17,3

Көксерке 41-51 48 779 - 1571 1304,7 11 3,8

Мөңке 20-27 24,1 256 - 581 418,7 29 26

Жыланбалық 39-49 44 711 - 1435 1025,2 7 6,3

2016 ж. Ақберді көліндегі зерттеулер қыркүйек айында жүргізілді.

Жиналған ихтиологиялық материалдар жалпы қабылданған әдістемелер

бойынша сарапталды [1, 3-9].

Эксперименталдық аулау бойынша, Ақберді көліндегі кәсіптік маңы-

зы бар балықтардың ихтиофаунасы сазан, торта, көксерке, мөңке, жыланбас

балық түрлерімен белгілі. Биологиялық сипаттамасы 4-кестеде қысқаша

көрсетілген.

Ақберді көліне алдағы уақытта Қызылқұм каналынан су көлемі тұ-

рақты құйылып, реттеліп отырса, мелиоративті биологиялық және техника-

лық жұмыстар жүргізілсе, қазіргі жағдайын бірнеше есе жақсартып, балық

шарушылығын дамытуға зор мүмкіндік береді.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 66


1. Алекин О.А. Методы исследования органических свойств и химического

состава воды // Жизнь пресных вод СССР. – М.: АН СССР, 1959. – Т. 4. – С. 213-

298.

2. Биологическое обоснование: «Проведение паспортизации рыбохозяйст-

венных водоемов Созакского, Шардаринского, Казыгуртского, Отырарского,

Ордабасинского, Толебийского районов, г. Туркестан, г. Арысь и г. Шымкент

Южно-Казахстанской области. Раздел: рыбохозяйственные водоемы Шардарин-

ского района. – Шымкент, 2016. – 97 с.

3. Кутикова Л.А., Старобогатов Я.И. Определитель пресноводных беспоз-

воночных европейской части СССР – Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 512 с.

4. Определитель пресноводных беспозвоночных России и сопредельных тер-

риторий: Низшие беспозвоночные. – СПб: Зоологический институт Российской

Академии наук, 1994. – Т. 1. – 400 с.

5. Определитель пресноводных беспозвоночных России и сопредельных тер-

риторий: Ракообразные. – СПб: Зоологический институт Российской Академии

наук, 1995. – Т. 2. – 632 с.

6. Правдин Н.Ф. Руководство по изучению рыб. – М.: Пищепромиздат, 1965.

– 376 с.

7. Руководство по химическому анализу поверхностных вод суши. – Л.: Ги-

дрометеоиздат, 1977. – 541 с.

8. Чугунова Н.Н. Руководство по изучению возраста и роста рыб. – М.: Пи-

щепромиздат, 1950. – 163 с.

9. Шилова А.И. Хирономиды Рыбинского водохранилища – Л.: Наука, 1976.

– 252 с.

ӘОЖ 597

№2, 3 ЖӘНЕ 4 НАСОСТЫҚ СУ ТАРТҚЫШ СТАНЦИЯЛАРДАҒЫ БАЛЫҚ ҚОРҒАУ

ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫНЫҢ ЖҰМЫС ІСТЕУ ТИІМДІЛІГІ МЕН ОЛАРДЫҢ ҚАПШАҒАЙ СУ ҚОЙМАСЫНЫҢ

ИХТИОФАУНАСЫНА ӘСЕРІН АНЫҚТАУ

Б.И. АБИЛОВ, ғылыми қызметкер, Д.К. ЖАРКЕНОВ, бас ғалым хатшы,

Т.Т. БАРАҚБАЕВ, PhD «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

е-mail: [email protected]

Рецензент: С.Қ. Қойшыбаева, зертхана меңгерушісі (ҚазБШҒЗИ).

Түйінді сөздер: су қоймасы; станция; популяция; ихтиофауна; балық

қорғау құрылғысы.

Түйін

Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде Қапшағай су қойма-

сының оң жағалауында орналасқан №2, 3 және 4 насостық су тартқыш



Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 67

станциялар аудандарының ихтиофауналық құрамы анықталды. Балық қор-

ғау құрылғыларының сыртқы техникалық сипаттамасына баға берілді, құ-

рылғылардың жұмыс істеу тиімділігі және олардың су қоймасының их-

тиофаунасына тигізетін әсері анықталды.

Резюме

В результате проведенных научно-исследовательских работ определен

состав ихтиофауны в районе насосных станции №2, 3 и 4, расположенных

на правом берегу Капшагайского водохранилища. Проведена визуальная

оценка технического состояния рыбозащитного устройства, определена

эффективность работы и их влияние на ихтиофауну водохранилища.

Summary

As a result of the research work the composition of the ichthyofauna in the

district «pumping station» number 2, 3 and 4, located on the right Bank of the

Kapshagai reservoir were described. A visual assessment of the condition of the

fish protection device, the efficiency of work and their impact on the ichthyofauna

of the reservoir were checked.

Қазіргі таңда еліміздің су айдындарында көптеген гидроқұрылыстың

жүргізілуіне байланысты ондағы балық қорғау құрылғыларының (ары қарай

– БҚҚ) салынуына мән беру маңызды болып саналады. Егер гидроқұрылыс-

тардың теориялық негізі дұрыс жоспарланбаса және балық қорғайтын

құрылғылардың тиімділігі төмен болса, онда балық пен оның шабақтары-

ның жалпы биологиясына кері әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан су айдын-

дарындағы ихтиофаунаның биоалуантүрлілігін сақтау, олардың азаюына

жол бермеу үшін балық қорғау құрылғыларының тиімділігіне аса мән беру

қажет.

Осыған байланысты «Биологиялық алуантүрлілік туралы» Халықара-

лық конвенцияда су қоймалардағы балық қорғайтын құрылғылардың жо-

ғары тиімділігі көкейкесті мәселелердің бірі болып саналады. Қазіргі таңда

осы құжат Қазақстан Республикасында бекітілген [3].

ҚР Су кодексі туралы қолданыстағы заңына сәйкес, балық қорғайтын

құрылғылары болмаса, су жинайтын және су өткізетін құрылыстарды салу-

ға тыйым салынады [1]. Әр түрлі типтегі су жинаушы бассейндерге сумен

бірге балық және оның шабақтары түседі. Ендеше, БҚҚ тиімділігі төмен

болса, су айдындарындағы балық қорының үздіксіз биологиялық үдерісіне

кері әсерін тигізіп қана қоймай, балық шаруашылығына көптеген шығын

алып келеді. Сондықтан гидроқұрылыстарда балық қорғау құрылғылары-

ның тиімділігі жоғары деңгейде салынуы су айдындарындағы балық қоры-

ның қалыпты деңгейде болуы үшін маңызды роль атқарады.

Зерттеу материалдары мен әдістері

Мақала 2016 ж. (көктем, жаз және күз мезгілдерінде) Қапшағай су

қоймасындағы орналасқан №2, 3 және 4 насостық су тартқыш станцияларда


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 68

жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында ауланған балықтар

негізінде жазылды. Балықтар тор көздері 20, 24, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90,

100 мм және әрбір аудың ұзындығы 25 м болатын құрма аудың көмегімен

ауланды. Балық шабақтары ұзындығы 6 м, қанатының тор көзі 5 мм және

қалтасының тор көзі 3 мм болатын шабақтық сүзекімен ауланды. Сонымен

қатар, балық дернәсілдерін аулау үшін ұзындығы 2 м, диаметрі 50 см

болатын ихтиопланктондық конустық сүзекі қолданылды. Ауланған

балықтар 4% формалинмен фиксацияланып, түрлік құрамын, ұзындығын,

салмағын және т.б. белгілері бойынша анықтау жұмыстарын жүргізу үшін

зертханаға жеткізілді. Зерттеу жұмыстары И.Ф. Правдин әдістемесі бойын-

ша жасалды [4]. Жасын анықтау Н.И. Чугунова әдісімен жүзеге асты. БҚҚ

тиімділігін есептеу мына формула арқылы жүзеге асты:

БҚҚТ = (С2 - С1)/С2 × 100, %

мұндағы: С1 – БҚҚ-дан өткен балық дернәсілдерінің саны;

С2 – БҚҚ алдындағы балық дернәсілдерінің саны [5].

Барлық математикалық есептеу «Excel» және т.б. бағдарламалардың

көмегімен жүзеге асырылды.


Ғылыми-зерттеу жұмыстары 2016 ж. көктем және жаз мезгілдерінде

№2, 3 және 4 насостық су тартқыш станцияларда жүргізілді. Қапшағай су

қоймасында кәсіптік балықтың 10 түрі кездесетін болса, оның 6 түрі (тыран,

мөңке, көксерке, қаракөз, ақмарқа, жыланбас балықтары) ғылыми-зерттеу

ауларында кездесті. Балықтардың ең көп кездескені 2-насостық станция

болды. Тыран, қаракөз және көксерке балықтарының саны айтарлықтай

жоғары, мөңке, ақмарқа, жыланбас балықтары аз кездесті. 1-суретте аталған

насостық станциялардағы ауланған балықтардың саны бойынша салыстыр-

малы үлесі көрсетілген.

1-сурет. №2, 3 және 4 насостық станциялардағы ауланған балықтардың

саны бойынша салыстырмалы үлесі, %


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 69

Аталған насостық станцияларда шабақтық сүзекімен аулау барысын-

да 6 түрлі балықтың шабақтары ауланды: тыран, қаракөз, мөңке, сазан, ақ-

марқа, кекіре (1-кесте). Олардың ішінде 5 түрі кәсіптік маңызы бар және

1 түрі кәсіптік маңызы жоқ балықтар болып саналады. Түрлік құрамы бо-

йынша 6 түр, яғни ең көп кездескен аудан №2 насостық станция болды.

Зерттеу нәтижесі бойынша, аулауда кәсіптік балық шабақтарының ең көп

кездескені қаракөз балықтарының шабақтары, ал аз кездескені мөңке мен

кекіре балықтарының шабақтары болды.

№2 насостық станция Шеңгелді ауылынан оңтүстік бағытта шама-

мен 10 км қашықтықта орналасқан. Аталған станцияда қуаттылығы

800/1 000 л/с дейін жететін 6 насостық электр қозғалтқыш жұмыс істейді.

Су қоймасынан су канал арқылы бассейнге жиналады. Одан ары қарай на-

состық құрылғылар арқылы су тартылып, ауыл шаруашылығы мақсатын-

дағы дақылдарды суаруға жіберіледі.

1. №2, 3 және 4 насостық станциялардағы балық шабақтарының кездесу жиілігі

(дана/м3)

Насосты

қ

станция

Көрсет-

кіш

Балық түрі

Ақмарқа Қаракөз Сазан Тыран Мөңке Кекіре

№2

өнімді-

лігі,

дана/м³

0,02 0,02 0,01 0,01 0,06 0,01

кездесу

жиілігі,

%

13,0 17,4 4,3 8,7 47,8 8,7

№3

өнімді-

лігі,

дана/м³

0,09 0,04 0,02 0,06 - -

кездесу

жиілігі,

%

44,0 20,0 8,0 28,0 - -

№4

өнімді-

лігі,

дана/м³

0,13 0,08 0,01 0,07 - -

кездесу

жиілігі,

%

45,7 28,6 - 25,7 - -

Су жиналатын бассейнде балық қорғау құрылғысы орнатылған. Ба-

лық қорғау құрылғысы жалюзді экранмен жабдықталған. Жалюзді экран

мен пластинаның аралығы – 30 мм [2]. Бұл белсенді балық шабақтарын су

тартқыш құбырға жаппай өтіп кетуден қорғайды.

Аталған станциядағы БҚҚ тиімділігін анықтау барысында ең төменгі

пайыздық көрсеткіш 21-30 мм болатын балық шабақтарының үлесіне

(55,6%), жоғары пайыздық көрсеткіш 51-62 мм болатын балық шабақтары-

ның үлесіне (89,7%) тиесілі болды. Толық нәтижесі 2-кестеде көрсетілген.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 70

2. №2 насостық станциядағы БҚҚ тиімділік көрсеткіші

Көрсеткіш Ұзындық топтары, данамен

20 мм 21-30 мм 31-40 мм 41-50 мм 51-62 мм

С1 (дана/1 000 м3) 1 4 10 5 4

С2 (дана/1 000 м3) 3 9 31 28 39

БҚҚТ, % 66,6 55,6 67,7 82,1 89,7

№3 насостық станция Ақөзек ауылынан шамамен 4,5 км қашықтық-

та орналасқан. Насостық құбырлар қуаттылығы 800/1 000 л/с дейін 5 электр

қозғалтқышымен жабдықталған. Бұл станцияда да су қоймасынан канал

арқылы су жинаушы бассейнге су жиналады. БҚҚ тиімділігінің көрсеткіші

бойынша ұзындығы 31-50 мм болатын ұсақ балық шабақтарының шығыны

қалыпты деңгейден төмен пайыздық үлесті көрсетсе, 51-81 мм болатын

балық шабақтарының тиімділік көрсеткіші қалыпты деңгейде болды. 3-кес-

теде №3 насостық станциядағы БҚҚ тиімділік есебі көрсетілген.



31-40 мм 41-50 мм 51-60 мм 61-70 мм 71-81 мм

С1 (дана/1 000 м3) 5 7 3 3 7

С2 (дана/1 000 м3) 8 11 14 17 29

БҚҚТ, % 37,5 36,3 78,6 82,3 75,8

№4 насостық станция Кербұлақ ауылынан шамамен 5 км қашықтық-

та орналасқан. Ауыл шаруашылығы дақылдарын суару мақсатында Қапша-

ғай су қоймасынан көктем мезгілінен бастап күз айларына дейін су тартып

отырады. Бұл жерде қуаттылығы 800 л/с болатын 3 электр қозғалтқыш жұ-

мыс істейді. Су жоғары жағынан өтетін қолшатыр типіндегі балық қорғау

құрылғысы бар. Бұл насостық станциядағы БҚҚ тиімділік көрсеткіші 31-

40 мм аралығындағы балық шабақтарында ғана төменгі пайыздық үлесті

көрсетіп отыр. 4-кестеде №4 насостық станциядағы БҚҚ тиімділік есебі

көрсетілген.



31-40 мм 41-50 мм 51-60 мм 61-70 мм 71-80 мм 81-95 мм

С1 (дана/1 000 м3) 8 11 1 4 7 4

С2 (дана /1 000 м3) 12 25 14 11 25 19

БҚҚТ, % 33,3 56,0 92,8 63,6 72,0 78,9

Қорытындылай келгенде, ғылыми-зерттеу жұмыстары көрсеткендей,

№2, 3 және 4 насостық су тартқыш станциялардағы балық қорғау құрылғы-


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 71

ларының тиімділігі белсенді шабақтар үшін қолайлы болып саналады. Со-

нымен қатар, аталған станциялар су қоймасының оң жағалауында орналас-

қан. Ал бұл жағалауларда терең және уылдырық шашатын субстраттар аз

болғандықтан, тиімділігі қалыпты деңгейде деп айтуға болады.


1. Водный кодекс РК по состоянию на 17.07 2009 г. ст 88 п.1., пп. 2.

2. Исследование эффективности применяемых рыбозащитных устройств и

разработка рекомендаций по их модернизации и внедрению новых рыбозащитных

устройств с целью сохранения рыбных запасов водоемов Казахстана. Отчет о НИР /

КазНИИРХ. – Алматы, 2016.

3. Конвенция «О биологическом разнообразии», ст. 8, п. d. Рио-де-Жанейро 5

июня 1992 г.

4. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. – М.: Пищевая промышлен-

ность, 1966. – 376 с.

5. СНиП 2.06.07-87. Подпорные стены, судоходные шлюзы, рыбопропуск-

ные и рыбозащитные сооружения. – М., 1989.

ӘОЖ 639.3

БЕКІРЕ ТӘРІЗДІ БАЛЫҚТАРДЫҢ СИБРУС БУДАНЫН АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ

ӘР ТҮРЛІ БАЛЫҚ ӨСІРУ ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫ ЖАҒДАЙЫНДА ӨСІРУ ӘДІСТЕРІ

Г.М. МАРАТОВА, Е.Ф. БУЛАВИН, кіші ғылыми қызметкерлер «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

Рецензенттер: Д.К. Жаркенов, бас ғалым хатшы (ҚазБШҒЗИ),

Т.Т. Барақбаев, PhD (ҚазБШҒЗИ).

Түйінді сөздер: сибрус буданы; бассейн; тоған; жемдер; отырғызу тығыз-

дығы; балықтың биологиялық көрсеткіші.

Түйін

Қапшағай уылдырық шашу және шабақ өсіру шаруашылығында бассейндік

және «Шелек тоған шаруашылығы» жағдайында бекіре тәрізді балықтар-

дың сибрус (Сібір бекіресі × орыс бекіресі) буданын тоған жағдайында өсі-

ру барысында алынған нәтижелер келтірілген. Балық өсірілген артезиан

суы мен тоған суының гидрохимиялық көрсеткіштері, сибрус буданының

биологиялық көрсеткіштерінің өлшемдері келтірілген. Бекіре тәрізді ба-

лықтардың сибрус буданын аквакультуралық нысан ретінде бассейн және

тоған шаруашылығы жағдайында қолдан өсіруге болатындығы дәлелден-

ген.

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B8%D0%BE-%D0%B4%D0%B5-%D0%96%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B9%D1%80%D0%BE

http://ru.wikipedia.org/wiki/5_%D0%B8%D1%8E%D0%BD%D1%8F

http://ru.wikipedia.org/wiki/5_%D0%B8%D1%8E%D0%BD%D1%8F

http://ru.wikipedia.org/wiki/1992_%D0%B3%D0%BE%D0%B4


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 72

Резюме

Приведены результаты выращивания гибрида осетровых рыб Сибрус

(Сибирский осетр × руский осетр) на базах Капшагайского нерестово-вы-

растного хозяйства в бассейновых условиях и Чиликского прудового хозяй-

ства в прудовых условиях. Приведен анализ гидрохимических показателей

артезианской и прудовой воды, а так же рыбоводно-биологических показа-

телей гибрида сибрус. Доказано, что гибрид осетровых рыб Сибруса мож-

но выращивать как в бассейновых, так и в прудовых условиях как подходя-

щий объект аквакультуры для данных условий.

Summary

The article presents the results of cultivation of a hybrid of sturgeon fishes

Sibrous (Siberian sturgeon × russian sturgeon) on the bases of the Kapshagai

spawning-growing farm in basin conditions and the Chilik pond farm in pond

conditions. The analysis of hydrochemical indices of artesian and pond water, as

well as fish-biological parameters of the "sibrous" hybrid, is given. It is proved

that a hybrid of sturgeon fishes "sibrous" can be grown both in basin and pond

conditions as a suitable aquaculture object for these conditions.

Бекіре балықтары – тұщы суда тіршілік ететін, сүйріктен басқа түр-

лерінің барлығы өрістегіш немесе жартылай өрістегіш балықтар. Еуро-

паның, Солтүстік Азия мен Солтүстік Американың суында тіршілік ете-

ді [2].

Бекіре тәрізді балықтар – Каспий маңындағы мемлекеттердің, соның

ішінде біздің еліміздің де баға жетпес байлығы. Өкінішке қарай, Қазақстан

аумағындағы Каспий теңізінің экожүйесіндегі деградация салдары мұнай

кеніштерінің қайраңдарын пайдалану ауқымының кеңеюіне және брако-

ньерлік аулау салдары бекіре тәрізді балықтар санының күрт азайып кетуіне

әкеп соқтырды.

Қазақстанда тауарлық бекіре өсіру енді қолға алынуда. Бекіре тәрізді

балықтардың балық отырғызу материалдары, негізінен ремонттық аналық

үйірлері қалыптастырылған күйінде шет мемлекеттерден тасымалданады.

Осы туындаған жағдайларға байланысты республикамызда тауарлық бекіре

өсіруді анықтау мен дамыту үшін келешегі зор нысандарды таңдау бекіре

тәрізді балықтарды тоғандық, шарбақтық және бассейндік жағдайда өсіру-

дің биологиялық, экономикалық тиімділігі мен биотехникалық схемаларын

жетілдіруді қолға алу болып табылады [1, 7].

Зерттеу материалы ретінде сибрус (сібір бекіресі × орыс бекіресі) бу-

дандарының шабақтары мен осы жаздық шабақтары алынды. Аталған бу-

дан екі түрлі жағдайда: артезиандық скважинамен қамтамасыз етілген бас-

сейндік жағдайда және тоғандарда өсірілді. Сибрус буданының шабақтары

мен осы жаздық шабақтарын бассейндік технология бойынша өсіру жұмыс-

тары Қапшағай уылдырық шашу және шабақ өсіру шаруашылығында» жүр-

гізілсе, тоғандық технологияда өсіру жұмыстары «Шелек тоған шаруашы-

лығы» ЖШС балық өсіру базаларында жүзеге асырылды.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 73

Будандар «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС-тегі тұқы балықтарын

өсіруге бейімделген тоғандарда (1-сурет), ал Қапшағай уылдырық шашу

және шабақ өсіру шаруашылығында «тікелей» және «айналмалы» су ағым-

дарындағы бассейндерге (2-сурет) отырғызылды. Екі түрлі жағдайда өсі-

рілген балықтардың биологиялық көрсеткішітері жіті бақыланып отырды.

1-сурет. «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС, бекіре тәрізді балықтарды

өсіруге арналған тоған

2-сурет. «ҚазБШҒЗИ» ЖШС эксперименттік бассейндік аумағы

(төртбұрышты бассейндер «тікелей» су айналымы)

Бассейндер мен тоғандардағы су температурасы мен оттегі мөлшері

күн сайын тәулігіне 2 рет, ал рН тәулігіне 1 рет өлшенді. Су температурасы,

судағы еріген оттегінің мөлшері және рН мөлшері Бельгия мемлекетінде

өндірілген «Consort» термооксиметрімен өлшенді. Қоректендіру режимі

мен балықтардың өсу қарқынын әр 10 күнде 1 рет бақылау мақсатында

ауланған балықтардың салмақ-ұзындық қатары өлшемдерінің көрсеткіштері


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 74

бойынша бақыланды [5, 10]. Сонымен қатар, бақылау мақсатында ауланған

балықтардың қоректік коэффициенті мен тәуліктік қорек мөлшері де

анықталды.

Сибрус будандары тәжірибелік мақсатта өсіру барысында шет елдік

«Аквакорм» (РФ), «Coppens» (Нидерланды мемл.) және отандық ОТ-6 құ-

рамды (Қазақ тағамды қайта өңдеу ҒЗИ) құрамада жасалған қоректермен

қоректендірілді. Алынған көрсеткіштер жалпы қабылданған статистикалық

әдістер бойынша «Excel» компьютерлік кестесінде өңделді [4, 6].

Сибрус буданданын өсіру 2014 ж. 31 мамырынан басталды. 2 «тіке-

лей» су айналымындағы бассейндерге орташа салмақтық көрсеткіші 1,0 г

болатын 700 дана (460,5 дана/м2) шабақтар отырғызылды. Өсіру ұзақтығы

60 күнге созылды, орташа салмақтық көрсеткіштері тәжірибе соңына дейін

10 г жетті. Сибрус буданданын тәжірибелік өсіру «Шелек тоған шаруашы-

лығы» ЖШС-те 2014 ж. 31 маусымынан басталды. Тоғандарға будандардың

2 000 данасы отырғызылды. Тоғандар мен бассейндердегі судың гидрохи-

миялық көрсеткіштері балық шруашылығындағы барлық талапқа сай келді.

Нәтижелері 1 және 2-кестелерде көрсетілген.

1-кестеде бассейндік жағдайда тәжірибелік өсіру кезеңінде су темпе-

ратурасы айрықша ауытқу көрсеткен жок, тәулік көлеміндегі ауытқу шама-

мен 0,3оС тең. Өсіру кезеңіндегі су температурасының орташа көрсеткіші

18,29+0,05.

1. 31.05.2013.-31.08.2013 ж. кезеңде эксперименттік бассейндерде

сибрус будандарының осы жаздық шабақтарын өсірген кездегі орташа онкүндік

температура көрсеткіштері мен еріген оттегінің құрамы

Ай Онкүндік Су температурасы, оС

Еріген оттегінің

құрамы, мг/дм3 рН

800 2000 800 2000 800

Мамыр

I 18,0 18,2 7,7 7,7 8,0

II 18,1 18,2 7,7 7,7 8,1

III 18,2 18,3 7,7 7,8 8,0

Шілде

I 18,3 18,5 7,8 7,8 8,1

II 18,3 18,5 7,7 7,7 8,3

III 18,3 18,6 7,6 7,8 7,6

Ал 2-кестеде маусым бойына тоған суының температурасы бірқа-

лыпты болды, ауытқу тек 17,4-20,5оС аралығын көрсетті. Бұл көрсеткіш бе-

кіре шабақтарының өсуіне қолайлы. Еріген оттегі 6,0 мг/л төмен түскен

жоқ. рН көрсеткіші 7,3-8,2 аралығында болды, бұл технологиялық норма-

тивтер бекіре балықтары үшін қолайлы [3, 8, 9].

Сибрус буданы бассейндер мен тоғандарға отырғызылғаннан кейін

отандық және шетелдік рецептурадағы жемдермен қоректендірілді. 3-кесте-

де әр түрлі рецептурадағы жемдермен қоректендірудің нәтижелері көрсе-

тілген.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 75

2. 31.06.2013.-31.08.2013 ж. кезеңде эксперименттік тоғандарда сибрус будандарының

осы жаздық шабақтарын өсірген кездегі орташа онкүндік температура көрсеткіштері

мен еріген оттегінің құрамы

Ай Онкүндік Су температурасы, оС

Еріген оттегінің

құрамы, мг/дм3 рН

800 2000 800 2000 800

Маусым

I 18,0 20,2 7,7 8,2 7,6

II 18,1 21,5 7,7 8,3 7,5

III 18,2 20,3 7,7 8,2 7,6

Тамыз

I 18,3 20,0 7,8 7,9 7,5

II 18,3 20,0 7,7 7,7 7,6

III 18,3 20,2 7,6 8,0 7,6

3. Сибрус будандарының шабақтарын қоректендіру кезінде әр түрлі рецептурадағы

қоректерді бекіре тәрізді балықтардың будандарына қолдану көрсеткіштері

Көрсеткіш

Қоректердің рецептуралары

ҚТҚӨҒЗИ

зерттемелері ОТ-6 «Coppens»

Отырғызу тығыздығы, дана/м2 65 65 65

Бастапқы салмағы, г 20,92±2,05 20,12±1,96 20,20±1,75

Соңғы салмағы, г 80,24±4,06 77,36±3,78 80,20±3,43

Абсолютті өсім, г 59,32 57,24 60,0

Өміршеңдігі, % 99 99 100

Қоректік коэффициенті, бірл. 1,01 0,95 0,84

Балық өнімділігі, кг/м2 3,82 3,68 3,90

Балықтың шығымы (брутто-өнім), кг/м2 5,16 4,98 5,21

4. Тоғандарда әр түрлі рецептурада дайындалған жемдермен қоректенген сибрус

буданының көрсеткіштері

Көрсеткіш

Қоректердің рецептуралары

ҚТҚӨҒЗИ

қоректік

зерттемелері

ОТ-6 «Coppens»

Отырғызу тығыздығы, дана/м2 65 65 65

Бастапқы массасы, г 34,3±2,57 33,4±2,84 33,2±2,91

Соңғы массасы, г 70,1±3,86 73,9±3,98 74,2±2,78

Фультон бойынша қоңдылығы, бірлік 0,73 0,74 0,74

Абсолюттік өсімі, г 35,8 40,5 41,0

Өміршеңдігі, % 98 97 99

Қоректік коэффициенті, бірл. 0,84 0,95 0,87

Балық өнімділі, кг/м2 2,28 2,55 2,64


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 76

3-кестеде түрлі рецептурада дайындалған жемдермен қоректенген

будандардың салыстырмалы нәтижесі бойынша қоректік коэффициентінің

ең төменін «Coppens» маркалы жемі, ал ең жоғары көрсеткішті Қазақ та-

ғамдық қайта өңдеу ҒЗИ дайындап шығарған жем көрсетті.

Тоғандық жағдайда өсіріліп жатқан сибрус будандарын жоғарыда

аталған әр түрлі жеммен қоректендіріп, балық шаруашылығы өлшемдерінің

барлығы өлшеніп отырды, нәтижелері 4-кестеде көрсетілген.

Будандарды салыстыру нәтижесі бойынша, қоректік коэффициенті ең

төменгісі – «Coppens» маркалы жемі, ең жоғары көрсеткішті Қазақ тағам-

дық қайта өңдеу ҒЗИ дайындап шығарған жем көрсетті.

Қапшағай уылдырық шашу және шабақ өсіру шаруашылығында бас-

сейндік жағдайда және «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС жағдайында

сибрус буданын өсіру бойынша жүргізілген алғашқы тәжірибелік жұмыстар

барысында төмендегілер анықталды:

сибрус будандарын бассейндік және тоғандық жағдайда өсіру бары-

сында отырғызу тығыздығының көрсеткіштері ресей ғалымдарының зерт-

теулері бойынша расталды;

сибрус буданы тоғандық және бассейндік жағдайда өсіруге тиімді

әрі түрлі рецептурада жасалған құрама жемдермен қоректендірген уақытта

да кез келген орта жағдайына тез бейімделгіш;

зерттеу барысында будандардың балық өнімділігі мен брутто-өнім-

дерінің мәні алынды.


1. Бурцев И.А. Биологические основы полноциклового культивирования осе-

тровых рыб и создания новых пород методами гибридизации и селекции: Автореф.

... канд. дисс. – М., 2013. – 47 с.

2. Васильева Л.М., Пономарев С.В., Судакова Н.В. Технология индустриаль-

ного выращивания молоди и товарных осетровых рыб в условиях Нижнего По-

волжья. – Астрахань: БИОС, 2000. – 23 с.

3. Васильева Л.М., Яковлева А.П. и др. Технологии и нормативы по товар-

ному осетроводству в VI рыбоводной зоне / Под ред. Н.В. Судаковой. – М.: Изд-во

ВНИРО, 2006. – 100 с.

4. Ефимов А.Б. Рыбоводно-биологическая характеристика гибрида осетров

русского и сибирского: Автореф. дисс. .. канд. биол. наук. – М., 2004. – 34 с.

5. Новосадов А.Г. Морфологическая и продукционная характеристика гибри-

да сибирского осетра Acipencer baerii и белуги Huso huso: Автореф. дисс. .. канд.

биол. наук. – М., 2011. – 26 с.

6. Опыт выращивания гибрида «русский осетр × ленский осетр» (Версия для

печати) http://osetrovie.ru/poluchenie-potomstva-osetrovyh/opyt-vyraschivania-gibrida-

russkiy-osetr-i-eyskiy-osetr.html (дата обращения – 15 января 2014 г.)

7. Рачек Е.И., Свирский В.Г. Продукционные характеристики гибридных

форм осетровых рыб при культивировании в индустриальном рыбоводном хозяй-

стве Приморья / Чтения памяти Владимира Яковлевича Леванидова. – Вып.4. –

2008. – С. 398-405.

8. Рекомендации по кормлению осетровых рыб в условиях рыбоводных хо-

зяйств Казахстана / Койшибаева С.К., Бадрызлова Н.С., Федоров Е.В., Мухрамо-

ва А.А., Булавина Н.Б. – Алматы, 2011. – 36 с.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 77

9. Рекомендации по технологии выращивания осетровых рыб в бассейнах и

прудах в условиях рыбоводных хозяйств юга Казахстана. – Алматы, 2009. – 56 с.

10. Чипинов В.Г., Коваленко М.В., Храмова А.В. Особенности выбора видов

осетровых для выращивания в УЗВ и опыт транспортировки молоди при высоких

летних температурах // Вестник АГТУ. – 2006. – №3 (32). – С. 59-62. http://cyberle-

ninka.ru/article/n/osobennosti-vybora-vidov-osetrovyh-dlya-vyraschivaniya-v-uzv-i-opyt-

transportirovki-molodi-pri-vysokih-letnih-temperaturah

ӘОЖ 597

БАЛЫҚ ҚОРЫН АРТТЫРУ МЕН САҚТАУ МАҚСАТЫНДА ҚАПШАҒАЙ СУ ҚОЙМАСЫНА БАЛЫҚ

ҚОРҒАЙТЫН ҚҰРЫЛҒЫ ОРНАТУ ҚАЖЕТТІЛІГІ

Г.М. АБЛАЙСАНОВА, ғылыми қызметкер, Д.Қ. ЖАРКЕНОВ,

бас ғалым хатшы, Б.И. АБИЛОВ, ғылыми қызметкер, Ғ.Ж. ИСХАХОВ,

кіші ғылыми қызметкер «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС


Рецензент: С.Қ. Қойшыбаева, зертхана меңгерушісі (ҚазБШҒЗИ).

Түйінді сөздер: ихтиофауна; балық шабақтары; су қоймасы; бассейн; бө-

гет; төменгі және жоғарғы бъеф; су электр станциясы; талдау; көрсет-

кіш; балық қорғайтын құрылғы.

Түйін

Қапшағай СЭС турбиналары арқылы балық пен оның шабақтарының өтуі

бойынша 2012, 2015, 2016 және 2017 жж. жүргізілген зерттеу жұмыс-

тары берілді. Жүргізілген кешенді зерттеу жұмыстарының нәтижелері

су электр станциясының Қапшағай су қоймасының ихтиофаунасына кері

әсерін тигізетінін көрсетеді. Алынған мәліметтер талдауы негізінде зерт-

телген су қоймасындағы балық қорын арттыру мен сақтау мақсатында

балық қорғайтын құрылғы жобасы құрастырылған және ұсынылған.

Резюме

Представлены результаты исследований 2012, 2015-2017 гг. по выносу

взрослых рыб и их молоди через турбины Капшагайской ГЭС. По результа-

там комплексных исследований определено, что ГЭС наносит определен-

ный ущерб ихтиофауне Капшагайского водохранилища. На основании ана-

лиза полученных материалов разработан и предложен проект рыбозащит-

ного устройства с целью сохранения и увеличения рыбных запасов изучае-

мого водохранилища.

Summary

Results of researches of 2012, 2015-2017 on carrying out of adult fishes and

their juveniles via the turbines of Kapshagai HPP are presented in article. As a



_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 78

result of comprehensive research it is defined that the hydropower plant causes

certain damage on a fish fauna of the Kapshagai reservoir. On the basis of the

analysis of the received materials the project of the fish protection structure for

the purpose of preservation and increase in fish stocks of the studied reservoir is

developed and offered.

Қапшағай су қоймасы – Қазақстандағы ірі балық шаруашылығы су

қоймаларының бірі. Су қоймасы Іле өзеніне салынған. Су қоймасына Ше-

лек, Лавар, Есік, Саз-Талғар, Қаскелең және т.б. өзендер құяды. Су қойма-

сының толып-азаюы өзен ағынының мөлшеріне байланысты. Іле өзенінің су

жиналу ауданы 130 км2-ден жоғары аумақты қамтиды. Іле өзені бастауын

Теріскей-Алатау тауынан алады. Қапшағай су қоймасы 1970 ж. су толған-

нан бастап балық шаруашылығының су қоймасы ретінде пайдаланылып

келеді [2, 6].

Қапшағай су электр станциясы Іле өзенінің арнасын жабуы салдары-

нан Іле-Балқаш бассейіндегі балықтардың өрістеу жолдары жабылды, бұл

өзеннің төменгі ағысы мен Қапшағай су қоймасының ихтиофауна құрамы-

ның түбегейлі өзгеруіне әкеп соқты.

Қапшағай СЭС пайдалану кезінде оның су жиналатын аймағына су

қоймасынан Іле өзенінің төменгі бъефіне шығатын балықтар түседі. Ихтио-

фаунаның бір бөлігі СЭС агрегаттары арқылы өту кезінде өлім-жітімге

ұшырап, соның нәтижесінде Іле-Балқаш бассейнінің балық қорына шығын

келеді. Сол себепті, Қапшағай СЭС-не кешенді зерттеу жұмыстарын жүргі-

зіп тұру, сондай-ақ балықтың станция арқылы өтуіне бөгет болатын балық

қорғайтын құрылғы (БҚҚ) орнатуды қарастыру керек. Осы мақсаттағы

зерттеу жұмыстары 2012, 2015-2017 жж. аралығында «ҚазБШҒЗИ» ЖШС

мамандары арқылы жүзеге асты.

Зерттеу жұмыстары көктем-жаз мезгілдерінде жүргізілді. Далалық

зерттеу жұмыстары барысында гидрология, гидробиология және ихтиоло-

гия бойынша алғашқы мәліметтер алынды. Ихтиологиялық зерттеу кезінде

бөгеттің төменгі бъефінен ересек балықтармен бірге балық шабақтарынан

да жалпыға ортақ ихтиологиялық әдіспен сынама алынды. Сынама алу

станциялары СЭС агрегаттары арқылы су түсіретін аймақта, бөгет маңында,

сонымен қатар Қапшағай СЭС су жинағышынан 500 м төменде болды [8].

Аулау барысында түрлі ау құралдары қолданылды, мысалы, ересек

балықтар ау көзі 16-80 мм болатын құрма аумен және ұзындығы 5 м

болатын конустық аумен ауланды, балық шабақтарын ұстауда ұзындығы

10 м болатын ихтиопланктондық конустық ау ИКА-100, сондай-ақ ұзын-

дығы 6 м, биіктігі 1 м, қапшығының ау көзі 3 мм, қанатының ау көзі 5 мм

болатын сүзгі ау қолданылды. Ығып өтетін балық шабақтары ағындағы

нақты бір жерге конустық ауды құру жолымен ұсталды. Конустық ау тәулік

бойына қойылды. Ұрылған және соғылған балықтар су бетінен ебелекпен

ауланды. Ересек балықтарға сынама алынған жерде бірден биологиялық

талдау жасалды, ал балық шабақтары 4% формалинге, арнайы ыдыстарға

салынып, институт зертханасына жеткізілді.

Зертхана жағдайында формалиннен шығарылған балық шабақтары

ағынды су астында бір тәулікке қойылды. Ең алдымен МБС-10 микроско-


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 79

бын пайдалана отырып, балық шабақтарының түрі анықталды, ол Ә.Ә. Бә-

йімбетов анықтауышы арқылы жүзеге асты. Ары қарай балық шабақтары-

ның ұзындық-салмақ өлшемдері алынды. Белсенді шабақтар мен ересек ба-

лықтардың өтуін есептеу Д.С. Павлов әдістемесіне сүйене отырып жүзеге

асты [1, 7].

Зерттеу жұмысы барысында бөгеттің төменгі бъефінен шабақ бойын-

ша 17 сынама алынды, алынған сынамадан анықтау барысында балықтың 5

түрі кездесті. Оның ішінде кәсіптік балықтың 4 түрі (тыран, ақмарқа, қара-

көз және көксерке), кәсіптік маңызы жоқ балықтың бір түрі – амур бұзаубас

балығы кездесті. Алынған сынамадан шыққан балық саны 500 дананы құ-

рады. Балық санының көрсеткіші тек кәсіптік балықтар бойынша көрсе-

тілді.

1-суретте Қапшағай СЭС-інде балық шабақтарының кездесу жиілігі

берілген. Байқалып тұрғандай, 2012 және 2015 жж. тыран шабағы басым

болса, 2016 және 2017 жж. қаракөз шабағы көптеп кездесті.

1-сурет. Қапшағай СЭС балық шабақтарының үлесі, 2012, 2015, 2016 және 2017 жж.

1-кестеде зерттеу жұмыстары жүргізілген аудандардағы балық шабақ-

тарының ұзындық-салмақ көрсеткіштері берілген. Жалпы аулауда тыран-

ның дене ұзындығы 2,4-14,3 см, салмағы 0,1-70,0 г аралығында болса, сәй-

кесінше, қаракөз 1,1-8,3 см, 0,01-11,4 г, көксерке 2,0-12,4 см, 1,2-22,6 г, ақ-

марқа 1,9-11,0 см, 0,1-14,0 г шамасында болды.

2-кестеде ересек балықтар мен балық шабақтарының СЭС арқылы

аталған жылдары өту тығыздығы берілген. Зерттеу нәтижелері көрсеткен-

дей, Қапшағай СЭС арқылы өтетін балық шабақтарының жалпы 4 айдағы

(қыркүйек-желтоқсан) концентрациясы орташа есеппен 2012 ж. 0,000082

дана/100 м3, 2015 ж. 5 айдағы (наурыз-шілде) концентрациясы 0,000096 да-

на/100 м3

дананы, 2016 ж. 0,000094 дана/100 м3

құрады [4, 5]. Көрсетілген

көлемнің 30%-ына дейін шабағы зақымдалған, осы бойынша нақты дерек-

тер келешекте жүргізілетін зерттеулермен анықталатын болады.

Ересек балықтардың су электр станциясы арқылы өтуі әр жылы әрқа-

лай, ол тек СЭС агрегаттары арқылы судың түсуі ғана емес, су қоймасын-

дағы балық қорының жағдайына да байланысты болады. Ал шабақтарының

өтуі маусымға байланысты, яғни балық уылдырық шашып болғаннан кейін

балық шабақтары жағалауды бойлай, су электр станциясына қарай жайы-

лым жасап келеді.


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 80

1. Қапшағай СЭС кәсіптік балық шабақтарының ұзындық-салмақ көрсеткіштері

(2012, 2015, 2016 және 2017 жж.)

Балық түрі Ұзындығы, см (ауытқуы)

Ұзындығы,

см

(орташа)

Салмағы, г

(ауытқуы)

Салмағы,

г

(орташа)

n

2012 ж.

Тыран 2,4-14,3 4,9 0,1-70,0 4,1 99

Ақмарқа 1,9-7,6 3,4 0,1-8,4 0,6 78

Көксерке 9,1-12,4 11,0 7,1-22,6 16,1 3

2015 ж.

Тыран 3,2-11,0 5,05 0,4-12,0 2,2 185

Қаракөз 3,4-8,3 6,7 0,3-11,4 5,6 29

Көксерке 7,0-9,9 8,5 4,1-12,1 8,1 2

Ақмарқа 9,0-11,0 10,0 11,0-14,0 12,5 7

2016 ж.

Тыран 4,7-8,3 5,8 2,0-11,6 4,2 10

Қаракөз 1,1-7,9 2,6 0,01-9,7 0,9 116

Көксерке 4,7-6,1 5,7 1,2-3,0 2,4 16

2017 ж.

Тыран 4,5-10,0 6,2 1,5-20,3 4,4 38

Қаракөз 2,3-7,8 3,7 0,1-9,4 1,2 98

Көксерке 2,0-5,7 3,7 0,1-2,4 0,7 36

Ақмарқа 2,8-8,5 4,4 0,1-7,8 1,8 16

2012, 2015, 2016 және 2017 жж. жүргізілген зерттеу жұмыстарының

нәтижесі мен әдебиет көздеріне сүйене келе, Қапшағай СЭС арқылы негізі-

нен, балық шабақтарына қарағанда ересек балықтар көп зардап шегетіні

(қанаттары, қабыршағы және т.б. жарақаттанады) анықталды. Балықтардың

Қапшағай СЭС арқылы өтуі су қоймасындағы балық қорының ұдайы өсуіне

белгілі бір зиянын тигізеді. Осыған орай, «ҚазБШҒЗИ» ЖШС ғалымдары-

ның зерттеуі бойынша, су қоймасындағы балық қорын арттыру мен сақтау

мақсатында балық қорғайтын құрылғы жобасы құрастырылды және ұсы-

нылды. 2-суретте ұсынылып отырған БҚҚ-ның сызбасы берілген.

Балық қорғайтын құрылғы балық пен балық шабақтарын гидротех-

никалық құрылғылардан үркітетін тереңдіктегі гидроакустикалық кешен

деп аталады. БҚҚ-ны «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу инсти-

туты» ЖШС мамандары ойлап тапқандығы жайында алдыңғы мақалаларда

айтылған болатын. Аталған құрылғы дыбысқа негізделген. Жануарлардың

бәрінің, соның ішінде балықтардың да есту қабілеті жақсы дамығаны бел-

гілі. Ал балық қорғайтын құрылғы балықтарды дыбыс шығару арқылы үр-

кітіп, жақындатпайды (генераторға жақындаған сайын дыбыс күшейе тү-

седі) және дыбыс толқындары балықтардың тініне, торсылдағына әсер ету

арқылы оларға жайсыздық тудырады. Осылайша, балықтардың СЭС арқы-

лы өтуіне бөгет жасауға болады.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 81

2. Зерттеу кезіндегі балықтардың өтуін есептеу нәтижелері,

2012, 2015, 2016 және 2017 жж.

Ба

лы

қ т

үр

і

Есе

птеу

уа

қы

ты

,

сек

ун

д

Өтк

ен б

ал

ық

-

ты

ң с

ан

ы, д

ан

а

Су

ды

ң о

рта

ша

тәу

лік

тік

шы

ғы

ны

, м

ку

б/с

Ко

нц

ентр

а-

ци

ясы

,

да

на

/м.

ку

б

Зер

ттеу

кез

інд

егі

өтк

ен

ба

лы

қта

рды

ң

жа

лп

ы с

ан

ы,

мы

ң д

ан

а

Кез

дес

уі,

%

2012 ж.

Ересек балықтар

Көксерке 626 400 54 296 0,00000029 0,054 40,60

Тыран 626 400 71 296 0,00000038 0,071 53,38

Ақмарқа 626 400 1 296 0,00000001 0,001 0,75

Жыланбас

балық 626 400 1 296 0,00000001 0,001 0,75

Қаракөз 626 400 6 296 0,00000003 0,006 4,51

Барлығы: 133 0,00000072 0,133 100,0

Балық шабақтары

Көксерке 626 400 5 296 0,0000027 0,510 0,84

Тыран 626 400 115 296 0,0000632 11,720 19,26

Ақмарқа 626 400 27 296 0,0000148 2,752 4,52

Қаракөз 626 400 2 296 0,0000011 0,204 0,34

Барлығы: 149 0,0000819 15,185 24,96

2015 ж.

Ересек балықтар

Көксерке 599 400 41 326 0,000009 0,041 43,16

Тыран 599 400 36 326 0,000008 0,036 37,89

Ақмарқа 599 400 5 326 0,000001 0,005 5,26

Жыланбас

балық 599 400 3 326 0,000001 0,003 3,16

Қаракөз 599 400 8 326 0,000002 0,008 8,42

Мөңке 599 400 2 326 0,0000004 0,002 2,11

Барлығы: 95 0,00002 0,095 100,0


Тыран 599 400 185 326 0,00008 4,66 83,0

Қаракөз 599 400 29 326 0,000012 0,74 13,0

Көксерке 599 400 2 326 0,000001 0,05 0,9

Ақмарқа 599 400 7 326 0,000003 0,39 3,1

Барлығы: 223 0,000096 5,84 100

2016 ж.


Тыран 172 800 18 200 0,00001 0,92 11,1

Қаракөз 172 800 126 200 0,00009 6,42 77,8

Көксерке 172 800 18 200 0,00001 0,92 11,1

Барлығы: 162 0,000094 8,25 100


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 82

1 – дыбысты бағыттайтын су асты динамигі; 2 – тірек – салмақ түсетін су асты

модулінің жеке бөлігі; 3 – тірек – салмақ түсетін су асты модулі; 6 – зәкірді ұстап

тұрушы арқан; 7 – басқару блогы

2-сурет. Балық пен балық шабақтарын гидротехникалық құрылғылардан

үркітетін тереңдіктегі гидроакустикалық кешеннің сызбасы

Балық қорғайтын құрылғы жылжымалы болып келеді және су өтетін

құрылғыдан су жылдамдығы баяулаған жерге, керек қашықтыққа дейін

жылжи алады. Дыбыс шығаратын бөлігі су астына орналасқан және мұз бен

бұталардан қорғауды талап етпейді. Сонымен қатар, БҚҚ қаржы мәселесі

бойынша көп шығынды қажет етпейді және орнату мен пайдалану бары-

сында қиындық тудырмайды, сондай-ақ жұмыс істеу тиімділігі жоғары

және талаптарға сай [3, 4].


1. Бәйімбет Ә. А., Темірхан С.Р. Қазақстанның балықтәрізділері мен

балықтарының қазақша-орысша анықтауышы. Алматы: Қазақ университеті,

1999. – 347 б.

2. Изучить особенности поведения и пространственно-временной

структуры распределения рыб в зонах изъятия воды из естественных и

рыбохозяйственных искусственных водоемов и разработать рыбозащитные

мероприятия на водозаборах Казахстана. Раздел: Определение потерь

рыбного хозяйства от функционирования водозабора Капшагайской ГЭС.

Отчет о НИР / КазНИИРХ. – Алматы, 1992. – 47 с.

3. Исследование эффективности применяемых рыбозащитных уст-

ройств и разработка рекомендаций по их модернизации и внедрению новых

рыбозащитных устройств с целью сохранения рыбных запасов водоемов

Казахстана. Отчет о НИР/ КазНИИРХ. – Алматы, 2015-2016. – С. 108-164.

4. Обследование влияния работы Капшагайской ГЭС на ихтиофауну

Капшагайского водохранилища и нижнего бьефа ГЭС. Отчет о НИР /

КазНИИРХ. – Алматы, 2015. – 46 с.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 83

5. Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоемов

и/или их участков, разработка биологических обоснований предельно

допустимых объемов изъятия рыбных ресурсов и других водных животных

и выдача рекомендаций по режиму и регулированию рыболовства на

водоемах международного, республиканского и местного значений Балхаш-

Алакольского бассейна. Раздел: Резервные водоёмы местного значения

Алматинской области. Биологическое обоснование / КазНИИРХ. – Алматы,

2014. – 10-12 б.

6. Определение влияния Капшагайской ГЭС на ихтиофауну поверх-

ностных водных источников реки Или и Капшагайского водохранилища.

Отчет о НИР / КазНИИРХ. – Алматы, 2012. – 42 с.

7. Павлов Д.С., Нездолий В.К., Ходоревская Р.П., Островский М.П.,

Попова И.К. Покатная миграция молоди рыб в реках Волга и Или. – М.:

Наука, 1981. – 320 с.

8. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. – М., 1966.-375 с.

ӘОЖ 574.5

КІШІ АРАЛ ТЕҢIЗІНДЕГІ ЗООПЛАНКТОННЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

А.Н. ЖЫЛЫСБАЕВА1, химия ғылымдарының кандидаты,

А. К. КУРБАНИЯЗОВ2, география ғылымдарының.кандидаты,

М.Т. ҚАЛЫМБЕТОВА3, ғылыми қызметкер

1«Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті», Шымкент қ.,

2«Үздіксіз білім беру институты», Түркістан қ.,

3«Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

Арал филиалы

е-mail: [email protected]; [email protected]; [email protected]

Рецензент: З.К. Ермаханов, Арал филиалының директоры (ҚазБШҒЗИ).

Түйінді сөздер: зоопланктон; кездесу жиілігі; қоректілік деңгейі.

Түйін

Мақалада 2016 ж. көктем-күз мезгілдеріндегі зерттеу жұмыстарының

қорытындысы көрсетілген. Зоопланктонның сандық көрсеткіштері басқа

жылдармен салыстырғанда төмен болды.

Резюме

В статье представлены результаты весенне-осенних исследований

количественных показателей зоопланктона на Малом Арале. Установлена

тенденция их снижения.




_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 84

Summary

In the article the materials of the spring and autumn surveys 2016. In the last

several years. The value of quantitative indicators of zooplankton have low

quantitative indicators.

Гидробиологиялық сынамаларды жинау және өңдеу әдісі: гидро-

биологиялық зерттеулер 2016 жылдың көктем және күз мезгілінде Кіші

Арал теңізінде жүргізілді. Зоопланктон сынамалары Джеди торымен (сүз-

гіш ауызы – 12 см) жаппай су түбінен үстіңгі қабатына дейін жиналды.

Сынамаларды жинау үшін №61 газды тор пайдаланды. Жиналған сына-

малар 4-% формалинмен фиксирленді [3, 4].

Гидробиологиялық материал лабораторияда арнайы әдістер мен

анықтамалар арқылы жіктелді [1, 3-5]. Бірлестіктің трофтық деңгейі

С.П. Китаев бойынша анықталды [2].

Зоопланктон. Кіші Арал теңізінде 2016 жылы көктемгі және күзгі

зерттеулер бойынша зоопланктон құрамынан: Rotifera – 10 таксон, Clado-

cera – 8, Copepoda – 6 (1-кесте) таксон анықталды. Сонымен қатар, барлық

тексерулерде қосқақпақты моллюскалардың личинкалары кездесті. 2015 ж.

салыстырғанда тұр құрамы төмендеген.

Жоғарғы жиелікте омыртқасыздар құрамынан көктем және күз

мезгілдерінде кездескендер: зымырақтардан - Br. quadridentatus, Br. Plica-

tilis, ескекаяқтылардан – C. aquaedulcis, C. vicinus, тараммұраттылардан –

C. reticulata, E. anonyx, P. camptonyx.

Алдыңғы жылдардай, барлық аумақтарда моллюска дернәсілдері

кездесті (ерекше Бутакова шығанағы мен Құяр сағасында). Бұл су көлемінің

өзеннен теңізге мол құылына байланысты.

Зоопланктонды әр деңгейде осы төрт топ кұрады, алайда негізін

қалаған (53% - 77% сан және 73% - 91% биомасса бойынша) ескекаяқтылар

тобы (2-кесте). 2016ж. зоопланктонның сандық көрсеткіштері көктемнен

күзге қарай жоғарылағанын байқаймыз. Екі мезгілде де субдоминант

зымырақтар болды – 31,1% саны мен 12,9% биомасса. Биомасса бойынша

көктемде субдоминант Cladocera тобы – 20%, күзде «өзгелер» тобы - 4,2%-

бен тіркелді.

Сандық көрсеткіштері, алдыңғы жылдарындағыдай, C. аquaedulcis-

дың дамуына байланысты болды. Каланипеда сан және биомассасы

тарапынан басым болды. Зоопланктонның 53% саны мен 77% биомассасын

құрады.

Кіші Арал теңізі аумақтары бойынша зоопланктонның таралуы

бірқалыпсыз (кесте 3).


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 85

1. Таксономикалық құрам және Кіші Арал теңiзі зоопланктонының кездесу жиілiгi,

көктем -күз, 2015 – 2016 жж.

2. Кіші Арал теңізі зоопланктонының негізгі топтарының сандық көрсеткіштері,

көктем-күз 2016 ж.

Ағзалар түрі Саны, мың дана/м3 Биомассасы, мг/м3

көктем күз көктем күз

1 2 3 4 5

Rotifera 25,48 11,10 6,42 6,84

Таксон

Кездесу жиелігі, %

2015 ж. 2016 ж.

көктем күз көктем күз

Rotifera

Synchaeta sp. 41 36 36 27

Keratella quadrata Muller 36 41 32 45

Keratella cochlearis Gosse 5 - 5 -

Brachionus quadridentatus Hermann 73 45 64 41

Brachionus plicatilis Muller 73 41 59 50

Notholca acuminata Ehrenberg 10 - - -

Filinia longiseta Ehrenberg 10 - 5 9

Hexarthra oxyuris Zernov 41 5 41 9

Asplanchna priodonta Gosse 18 5 23 5

Brachionus calyciflorus Pallas 18 10 36 9

Lecane bulla Gosse - - 18 -

Cladocera

Bosmina longirostris Muller 13 14 13 9

Chydorus sphaericus Muller 36 36 41 18

Moina mongolica Daday 36 32 27 36

Ceriodaphnia reticulata Jurine 64 64 77 50

Podonevadne angusta Sars 27 36 - 5

Evadne anonyx Sars 77 55 57 64

Diaphanosoma brachyurum Lievin 31 41 41 23

Podonevadne camptonyx Sars 50 64 36 50

Alona rectangula Sars 5 - - -

Copepoda

Cyclops vicinus Uljanin 100 100 100 100

Mesocyclops leuckarti Claus 64 41 23 23

Acanthocyclops viridis Jurine 60 36 45 27

Harpacticoida gen. sp. 45 32 36 18

Calanipeda aquaedulcis Kritschagin 100 100 100 100

Phyllodiaptomus blanci Guerne et Richard 14 27 9 -

Моллюскалар дернәсілдері 100 100 100 100

Барлығы 26 22 24 22


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 86

2-кестенің соңы

1 2 3 4 5

Copepoda 43,26 66,26 273,62 498,48

Cladocera 4,74 2,34 75,01 22,58

Өзгелер* 8,36 5,83 18,40 23,15

Барлығы 81,84 85,52 373,45 551,04

Ескерту* - моллюска дернәсілдері

I аумақ (Шевченко шығанағы) төменгі сандық көрсеткіштерімен

ерекшеленді. (1-сурет). Зоопланктонның сан және биомассасы көктемнен

күзге қарай сәл өзгерген. Зоопланктон негізін екі мезгілде де құраған

ескекаяқтылар (67% - 73% сан, 56,1% - 85% биомассасы), субдоминант сан

бойынша көктемде моллюска дернәсілдері (13%), күзде – тараммұраттылар

(10%) болды. Биомасса бойынша субдоминант екі мезгілде де – тараммұрт-

тылар (38,9% және 7,02%). Жалпы омыртқасыздардың биомасса көрсеткіші

бойынша балық қорегі төменгі деңгейде. С.П. Китаевтың трофтық шкаласы

бойыша [2] суқойма «ең төменгі» класына, ультраолиготрофты типке

жатқызылды.

3. Кіші Арал теңізі зоопланктонының саны мен биомассасы балық аулау кәсібімен

шұғылданатын аумақтар бойынша таралуы, 2016 ж. көктем – 1, күз - 2

Аумақ

Ағзалар түрі

Rotifera Copepoda Cladocera Өзгелер* Барлығы

Саны, мың дана/м3

1 2 1 2 1 2 1 2 1 2

I 3,41 2,81 22,20 23,88 3,25 3,27 4,40 2,74 33,26 32,70

II 89,59 14,34 50,25 69,04 2,60 1,05 5,36 1,08 147,80 85,52

III 19,10 3,30 61,64 62,80 10,64 3,83 23,52 14,08 114,90 83,95

IV 1,67 23,04 39,20 86,29 2,50 0,54 4,04 4,48 47,41 114,35

V 31,20 18,01 42,79 107,99 6,36 3,23 4,26 7,38 84,61 136,61

VI 7,88 3,43 43,45 45,90 3,08 2,39 8,58 8,88 62,99 60,59

Биомассасы, мг/м3

I 1,36 1,64 123,99 188,99 85,85 15,61 9,68 6,02 220,87 222,36

II 7,34 7,44 266,98 548,29 44,17 14,48 11,80 2,98 330,29 573,21

III 7,64 2,41 362,19 347,62 93,35 30,43 51,75 30,97 514,93 411,47

IV 0,65 10,56 307,41 798,91 68,11 25,34 8,88 9,86 385,04 844,67

V 18,30 15,27 249,49 760,74 122,60 31,29 9,39 36,93 399,76 844,23

VI 3,25 2,20 331,63 315,70 35,96 23,14 18,87 66,76 389,71 407,75

Ескерту* моллюска дернәсілдері

II аумақта (ортаңғы аумақ ) зоопланктонның сандық көрсекіштерінің

көктемнен күзге қарай жоғарылағаның байқаймыз. Ескекаяқтылардың

биомассасы 2 есе жоғарылаған. Доминант тобы – ескекаяқтылар (50% сан


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 87

және 80% биомасса). Балықтартардың қорек қоры «өте төмен» болды.

С.П.Китаевтың трофтық шкаласы бойыша [2] суқойма көктемде «өте тө-

менгі» класына, ά - олиготрофты типке, ал күзде «төменгі» класына, β -

олиготрофты типке жатқызылды.

III аумақта (Бутаков шығанағы) зоопланктонның сандық көрсеткіш-

тері көктемнен күзге қарай төмендеген. Екі мезгілде де ескекаяқтылар ба-

сым болды - 54 мен 75% саны және 70% пен 84% биомассаны құрады.

Зоопланктонның орташа саны және биомассасы аумақта көктемде 114,90

мың дана/м3

және 514,93 мг/м3, күзде - 83,95 мың дана/м

3 және 411,47мг/м

3

болды. Балықтартардың қорек қоры төмен болды.

IV аумақта (Солтүстік-шығыс) зоопланктонның сандық көрсекіш-

терінің көктемнен күзге қарай төмендегенін байқаймыз. Зоопланктон не-

гізін ескекаяқтылар құрады (82-75%). Субдоминант сан бойынша көктемде

моллюскалар дернәсілдері (9%), күзде – зымырақтар (20%), биомасса

бойынша тараммұраттылар (18-3%) болды. Зоопланктонның орташа саны

және биомассасы аумақта көктемде 47,41 мың дана/м3

және 385,04 мг/м3,

күзде – 114,35мың дана/м3

және 844,67 мг/м3. С.П.Китаевтың трофтық

шкаласы бойынша [2] суқойма көктемде «өте төменгі» класына, ά -

олиготрофты типке, ал күзде «төменгі» класына, β - олиготрофты типке

жатқызылды.

V аумақта (Құяр сағасы) зоопланктон санының көктемнен күзге қарай

жоғарылағанын байқаймыз. Зерттеу мерзімінде сандық көрсеткіштері бо-

йынша басым болған ескекаяқтылар, субдоминант сан бойынша зымырақ-

тар (37%-13%), биомасса бойынша көктемде тараммұраттылар болды

(31%), күзде - «өзгелер» тобы (4%). Зоопланктонның орташа саны және

биомассасы аумақта көктемде 84,61 мың дана/м3

және 399,76 мг/м3, күзде –

136,61 мың дана/м3

және 844,23 мг/м3. Жалпы биомасса бойынша балық

қорегі төменгі деңгейде болды.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

I II III IV V VI

аумақ

сан

ы,

мы

ң д

ан

а/м

3

0

100

200

300

400

500

600

би

ом

асса,

мг/

м3

саны, мың дана-м3

биомасса, мг/м3

1

0

20

40

60

80

100

120

140

160

I II III IV V VI

аумақ

сан

ы,

мы

ң д

ан

а/м

3

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

би

ом

асса,

мг/

м3

саны, мың дана-м3


2

1-сурет. Кіші Арал теңізі зоопланктонының саны (мың дана/м3) мен биомассасының

(мг/м3) балық аулау кәсібімен шұғылданатын аумақтар бойынша таралуы, 2016 ж.

көктем -1, күз -2


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 88

99,7

120,17

107,07

93,72

142,83

129,85

81,84

85,52

558,41

801,25

681,43

667,96

853,83

901,21

373,45

551,04

көктем

күз

көктем

жаз

көктем

күз

көктем

күз

2013ж

.2014ж

.2015ж

.2016ж

.


саны, мың дана/м3

2-сурет. Кіші Арал теңізі зоопланктонының сан (мың дана/м3) және биомассасының

(мг/м3) динамикасы, 2013-2016жж. көктем-жаз-күз

VI аумақта зооплакнтонның сандық көрсеткіштері орташа болды

(Сарышағанақ шығанағы). Сандық көрсеткіштері бойынша ескекаяқтылар

басымдық көрсетті - 80%. Субдоминант екі зерттеу мезгілінде де сан

бойынша «өзгелер» тобы (13%), биомасса бойынша көктемде –

тараммұраттылар (9%), күзде – моллюска дернәсілдері (16%) болды.

Зоопланктонның орташа саны және биомассасы аумақта көктемде 62,99

мың дана/м3 және 389,71 мг/м

3, күзде – 60,59 мың дана/м

3 және 407,75 мг/м

3.

Балық қорегінің деңгейі төмен.

2016ж. сандық көрсеткіштері басқа жылдармен салыстырғанда төмен

(2-сурет) болды. Балық үшін қорек төменгі деңгейде, суқойма β –

олиготрофты типке жатқызылды [2].

Сонымен, 2016 ж. Кіші Аал теңізі зоопланктон құрамынан 25 таксон

анықталды. Сандық көрсеткіштері төмен болды. Ескекаяқтылар сан және

биомасса бойынша басым болды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Атлас беспозвоночных Аральского моря / Под ред.Ф.Д. Мордухай-

Болтовского и др. – М.: Пищевая промышленность, 1974 – 272 с.

2. Китаев С.П. О соотношении некоторых трофических уровней и

«шкалы трофности» озер разных природных зон: Тез. докл. V съезда ВГБО

г. Тольятти, 15-19 сент. 1986 г. – Куйбышев, 1986. – Ч. 2. – С. 254-255.

3. Методическое пособие при гидробиологических рыбохозяйст-

венных исследованиях водоемов Казахстана (планктон, зообентос). –

Алматы, 2006. – 27 с.

4. Методические рекомендации по сбору и обработке материалов при

гидробиологических исследованиях на пресноводных водоемах. Задачи и

методы изучения и использования кормовой базы рыб. – Л.: ГосНИОРХ,

1984. – 376 с.

5. Определитель пресноводных беспозвоночных европейской части

СССР / Под ред. Л.А.Кутиковой, Я.И.Старобогатова. – Л.: Гидрометео-

издат, 1977. – 512 с.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 89

ӘОЖ 664.66:664.6.014/.019

ШИТТІ ПРЯНИККЕ ӨСІМДІК ШИКІЗАТЫНЫҢ ӘСЕРІ

К.Н. ФАЗЫЛОВА, аға ғылыми қызметкер, А.А. АМАНТАЕВА, магистр «Қазақ өнеркәсіпті қайта өңдеу және азықтық ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС e-mail: [email protected].

Рецензент: Г.С. Кененбай, техн. ғыл. канд. (ҚазӨҚӨжАҒЗИ).

Түйінді сөздер: шитті пряник, өсімдік шикізаттары.

Түйін

Шитті пряниктің қамырына өсімдік шикізатынан қосылған тағамдық қоспалар қосқандағы құрылымдық-механикалық және органолептикалық көрсеткіштері зерттелді. Аталған көрсеткіштердің жоғарылап, сапа та-лаптарына сай болғаны анықталды. Бұл дайын өнім құндылығының ар-туына ықпалын тигізді.

Резюме

Исследованы структурно-механические и органолептические показатели теста сырцового пряника при внесении туда пищевых добавок из расте-ниеводческого сырья. Установлено, что данные показатели повышены и соответствуют условиям качества, что повлияло на повышение пищевой ценности готового продукта.

Summary

Structural-mechanical and organoleptic indices of the raw carrot test were inves-tigated when food additives from plant-based raw materials were added there. It is established that these indicators are increased and meet the quality conditions, which influenced the increase in the nutritional value of the finished product.

Азық-түлік өнімдерін өңдеуде ең жоғары дәруменді-минералды құн-

дылығын арттыру оған арнайы қоспалар қосу арқылы жоғары көлемде дә-руменді және минералды заттары бар азық-түлік өнімдерін алу үшін микро-нутриенттердің құрамын көтеру арқылы жүзеге асырылады. Адам ағзасы дұрыс тамақтану үшін оған функционалды ингредиеттері көп таралған та-ғамдарды қолдану керек.

Таза өсімдік шикізатынан жасалған өнімдерді пайдаланудың көп ар-тықшылығы бар. Оның құрамында көптеген ақуыз, ауыстырылмайтын амин қышқылдары, дәрумендер, органикалық қышқылдар, азықтық талшықтар, макро және микроэлементтер, адам ағзасына қажетті басқа да компонент-тер, табиғи құрылымдық және адам ағзасында тез қорытылатын заттар бар.

Халық азығының ең бастысы нан болғандықтан, ең бірінші осы атал-ған компоненттердің оның құрамында болуы адам иммунитетінің көтерілуі-


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 90

не және қоршаған ортадағы адамға кері әсер ететін заттардың болмауына ықпалын тигізеді.

Жүргізілген жұмыстың мақсаты – жоғары сұрыпты бидай ұнынан жасалған кондитер өнімдеріне (шитті пряниктер) тағам қоспасын қосу ар-қылы қамырдың құрылымдық-механикалық (шикі желімтік массасы, ылғал-дану қуаты, серпімділік, созылу, шикі желімтіктің жайылуы) құрамын зерт-теу [2].

Ұнды кондитер өнімдерінің сапасы қамырдың құрылымдық-механи-калық көрсеткіштері арқылы анықталады. Шитті пряниктер үшін қамыр ай-тарлықтай иілгіш және өзінің формасын сақтап қалуы қажет, дайын өнімдер жоғары кеуектілігімен, сынғыштығымен ерекшеленеді.

Зертханалық жағдайда қамырдың құрылымдық-механикалық құрамы-на өсімдік шикізатының тағамдық қоспаларын қосқандағы әсері зерттелді. Қамыр рецептура бойынша жоғары сұрыпты ұннан дайындалды (бақылау).

Тәжірибе нұсқалары: 1-тәжірибе – топинамбур 2% + цидония 1,5%; 2-тәжірибе – топинамбур 3% + цидония 2%; 3-тәжірибе – топинамбур 5% + цидония 3%.

1. Қамырдың құрылымдық-механикалық құрамына өсімдік шикізатының тағамдық

қоспаларын қосқандағы әсерін зерттеу

Көрсеткіштің аталуы Бақылау

Тағамдық қоспа қосқандағы

тәжірибелер

№1 №2 №3

Температурасы, °С 20 20 20 20

Шикі желімтік саны, % 25 25 26,3 27

Ылғалдылық сыйымдылығы, % 80 75 80 71

Созылмалылығы, см 17 16 16 15

Желімтіктің жайылуы, мм 33 30 32 35

Құрылғыдағы серпімділік ИДК-1 35,6 37,3 38,5 38,5

Қамырдың органолептикалық

көрсеткіші

Серпімді Серпімді

Деформацияланбаған

Зерттеу нәтижесіне қарап, шитті пряниктерді өндірісте қолдануға бо-латынын (2 тәжірибе: топинамбур 3% + цидония 2%) көруге болады. Же-лімтіктің құрылғыдағы көрсеткіші 5-10% көтерілді.

Желімтіктің құрылғыдағы көрсеткіші бақылау нұсқасымен (35,6 бірл.) салыстырғанда, тәжірибе нұсқасында (38,5 бірл.) көтерілді.

Құрылымдық-механикалық көрсеткіштердің жоғарылауы оның ком-поненттерінің біркелкі болуымен, адсорбциялық кешендерінің (минералдық заттар мен дәрумендерді қосқандағы) және коллоидты жүйе элементтерінің құрылымдық құрамының өзгеруінен туындаған. Бұл нәтижелерден желім-тіктің сапасы оның құрылымдық-механикалық қасиеттеріне, серпімділік пен иілгіштікті арттыруға әсерін тигізгенін көруге болады. Қамырдың құ-рылымдық-механикалық қасиеттері жақсарды және сарғыш түс берді.

Шитті пряниктің қамыры рецептура бойынша зертханада дайындал-ды. Органолептикалық көрсеткіші 14-16 сағаттан кейін зерттелді.

Шитті пряниктің органолептикалық сапа көрсеткіштеріне (түсі, исі, дәмі) өсімдік шикізатынан жасалған тағам қоспасының әсерін зерттеуде алынған нәтижелер 2-кестеде көрсетілген.


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 91

Дайын өнімнің органолептикалық көрсеткіші МемСТ-қа сәйкес.

2. Шитті пряниктің органолептикалық сапа көрсеткіштеріне өсімдік шикізатынан

жасалған тағам қоспасының әсері

Көрсеткіштің аталуы Бақылау 1-тәжірибе 2-тәжірибе 3-тәжірибе

Сыртқы түсі мен түрі Сары, үсті

тегіс Ақшыл сары, үсті тегіс

Пішіні Дұрыс, берілген атауына сәйкес таяқша, ешқандай

майыспаған, тегіс

Құрылымы және

консистенциясы

Тесіктері

кішкентай

Тесіктері

кішкентай,

құрылымы

кішкене

қатпарланған

Тесіктері

кішкентай,

көлемі тегіс

Тесіктері

кішкентай және

орташа,

құрылымы

кішкене

қатпарланған

Дәмі және иісі Дәмі мен иісі жоқ, шитті пряниктің түріне тән

Зерттеулер нәтижесінде шитті пряниктің құрамына өсімдік шикізаты-ның тағамдық қоспаларын қосқанда ол түсі ақшыл сары, үстінің және ке-уектілігінің тегіс болуын, дәмі жағымды болғаны анықталды. Шитті пря-никтің құрылымы 1 және 3-тәжірибелерде кішкене қатпарланғанын көруге болады. Бұл шитті пряникке тән көрсеткіш емес.

Сондықтан 2-тәжірибеде (топинамбур 3% + цидония 2%) басқа тәжі-рибелермен салыстырғанда оның органолептикалық көрсеткішінің жоғары екенін көруге болады.

Зертханада шитті пряниктің физикалық-химиялық көрсеткіштеріне өсімдік шикізатынан жасалған тағам қоспасының әсері зерттелді. Шитті пряниктің қамыры рецептура бойынша жоғары сұрыпты ұннан (бақылау) зертханада дайындалды.

Тәжірибе нұсқалары: 1-тәжірибе – топинамбур 2% + цидония 1,5%; 2-тәжірибе – топинамбур 3% + цидония 2%; 3-тәжірибе – топинамбур 5% + цидония 3%.

Дайын өнімнің сапасы өнімнің ылғалдылығы, сілтілігі, сулануы, бел-сенді қышқылдығының көрсеткіштері арқылы бағаланады (3-кесте).

3-кестеден шитті пряникке өсімдік шикізатынан қосылған тағамдық қоспаларды қосқан кезде оның көрсеткіштері рецептураға сәйкес екендігін көруге болады.

3. Шитті пряниктің физикалық-химиялық сапа көрсеткіштеріне өсімдік шикізатынан

жасалған тағам қоспасының әсері

Көрсеткіштің

аталуы

Шитті пряниктің сапа көрсеткіші

Бақылау 1-тәжірибе 2-тәжірибе 3-тәжірибе

Ылғалдылығы, % 17 17,3 17,5 17

Сулануы, % 143 148 151 150

Сілтілігі, град 1,5 1,5 1,6 1,4

Белсенді

қышқылдығы, бірл. 6,10 6,09 6,07 6,07

Бақылауға қарағанда, тәжірибелік нұсқаларда шитті пряниктің сула-

нуы 4-6% жоғары. Қамыр дайындау барысында жүретін коллоидты үдеріс-тердің әсерінен сулану көрсеткіші де жоғары [1]. Жартылай өнімдер мен да-йын өнімнің құрылымын қалыптастырудағы кешенді қосылыстар өсімдік


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 92

шикізатындағы құрылымдық компоненттердің тағамдық талшықтарына ма-ңызды әсер береді.

Шитті пряниктің органолептикалық және физикалық-химиялық көр-сеткіштеріне қарап, 2-тәжірибеде пряниктің сапасына өсімдік шикізатынан қосылған тағамдық қоспалар қосудың әсері оңтайлы болып шыққанын кө-руге болады.

Осы көрсеткіштерді пайдаланып және шитті пряникке өсімдік шикіза-тының әсері жоғары екенін ескере отырып, дайын өнімнің шығарылуын ұйымдастыру ұсынылды.


1. Зубченко А.В. Влияние физико-химических процессов на качество кон-дитерских изделий. – М.: Агропромиздат, 1986. – 296 с.

2. Набиева Ж.С., Кизатова М.Ж., Витавская А.В. Антиоксидантная актив-ность растительного сырья как показатель потребительских свойств продуктов пи-тания нового поколения / Технические науки – от теории к практике: сб. ст. по ма-тер. IX междунар. науч.-практ. конф. – Новосибирск: СибАК, 2012.

ӘОЖ608.2:62

ІРІ ҚАРА МАЛҒА АРНАЛҒАН, СЫРА ТҮЙІРШІКТЕРІ МЕН СҮТ ҚЫШҚЫЛЫ КОНСОРЦИУМЫ НЕГІЗІНДЕГІ

КОНЦЕНТРЛЕНГЕН ЖЕМДІК ҚОСПАЛАРДЫ АЛМАСТЫРАТЫН ӘМБЕБАП ЖЕМДІК ҚОСПА

М.Т. ВЕЛЯМОВ, биология ғылымдарының докторы,

ҚР АШҒА академигі, Ж.С. ӘЛІМҚҰЛОВ, техника ғылымдарының докторы, ҚР АШҒА академигі, Т.М. САРМАНКУЛОВ, жетекші ғылыми

қызметкер, Ш.М. ВЕЛЯМОВ, аға ғылыми қызметкер, Л.А. КУРАСОВА, кіші ғылыми қызметкер

«Қазақ өнеркәсіпті қайта өңдеу және азықтық ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

e-mail: [email protected]; [email protected]

Рецензенттер: Л. Умиралиева, техн. ғ. канд. (ҚазӨҚӨжАҒЗИ),

Г. Кененбай, техн. ғ. канд. (ҚазӨҚӨжАҒЗИ).

Түйін

Ірі қара малға арналған әмбебап жемдік қоспа рецептін жасау бойынша зерттеу нәтижелері ұсынылған, ол өте қымбат тұратын концентрленген жемдік қоспаларды алмастыруға мүмкіндік береді.

Резюме

Представлены результаты исследований по разработке рецепта универ-сальной кормовой добавки для КРС, которая будет служить заменителем дорогостоящих концентрированных кормовых добавок.




Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 93

Summary

This article presents the results of studies on the development of a universal prescription feed additive for cattle, which will serve as a substitute for expensive concentrated feed additives.

Қазіргі уақытта нарық құрама жемдер сапасына жоғары талаптар қоя-

ды. Құрама жемдер сапасы мен олардың сіңірілу деңгейі көбінесе компо-

ненттердің гранулометриялық құрамымен анықталады. Жануарлардың бар-

лық түрі мен жас топтарына құрама жемдердің оңтайлы ірілігі бар, бұл тең

талаппен мал өнімдерінің бірлігін алуда жемнің шығыны аз жұмсалуымен

қатар үздік өнімділікті қамтамасыз етеді [1].

Сыра қайнату өндірісінің жанама өнімдері мен қалдықтарына тиімді

сүт қышқылы консорциумын қосу арқылы ұзақ сақталатын жемдік қос-

палар мен құрама жемдердің жаңа түрлерін өндіру ауыл шаруашылығы жа-

нуарларының өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді, дайын өнімдер сапа-

сын жақсартуды және оның өзіндік құнының төмендеуін қамтамасыз ете-

ді [2].

Отандық құрама жем өндірісінде айтарлықтай мөлшерде астық да-

қылдарын пайдалану, оның жалпы жинау мөлшеріне мал шаруашылығы

тәуелді. Сондықтан жемдердің балама компоненттерін, әсіресе протеинді

пайдалану арқылы мәселені шешу экономиканың агроөнеркәсіптік секто-

рының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады [3].

Ұсынылып отырған биотехнологиялық әдіс арқылы сүт қышқылы

консорциумы, бидай кебектері және үгітілген жүгерімен консервіленген сы-

ра түйіршіктері негізінде жасалған ірі қара малға арналған әмбебап жемдік

қоспа рецепті өте қымбат тұратын концентрленген жемдік қоспаларды ал-

мастыруға мүмкіндік береді. Жемдік қоспа әр түрлі жас пен мақсатты са-

наттағы ірі қара малды азықтандыру үшін пайдаланылатын болады. Қосым-

ша астық компоненттерін енгізу принципі ылғалдылық көрсеткіші негіздел-

ген, яғни ылғалдылықты барынша азайту үшін қосымша компоненттердің

минималды енгізу мөлшері анықталды.

1. Сыра түйіршіктерінің дәнді дақылдарға қатынасы нұсқалары

Үлгі

(рецепт)

Сүт қышқылы консорциумымен

консервіленген сыра

түйіршіктерінің саны

Бидай

кебектерінің

саны, %

Үгітілген жүгері

саны, %

0 100 0 0

№1 80 5 15

№2 70 10 20

№3 60 15 25

Сыра түйіршіктерінің дәнді дақылдарға қатынасы 1-кестеде берілген.

Жемдік қоспаның ең төменгі өзіндік құнын сақтап қалу және сапасына қа-

тысты оңтайлы арақатынасын анықтау мақсатында қатынастың вариациясы


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 94

сыра түйіршіктерін максималды – 90% және минималды – 60% енгізуге

байланысты алынды.

Сыра түйіршіктері өзі жасұныққа бай болғандықтан, бидай кебектері-

нің арақатынасы жүгеріге қарағанда аз алынды.

Алынған жемдік қоспалардың (1-сурет) дәнді дақылдар қосылмаған

бақылау үлгісіне қатысты ылғалдылық көрсеткіші зерттелді. 2-кестеде жемдік қоспа үлгілеріндегі ылғалдылықты анықтау нәтиже-

лері берілген.

1-сурет. Сыра түйіршіктері мен дәнді дақылдардан дайындалған жемдік қоспа

2. Жемдік қоспа үлгілерінің ылғалдылығын анықтау нәтижелері

Үлгі

(рецепт)

Сүт қышқылы

консорциумымен

консервіленген сыра

түйіршіктерінің саны

Бидай

кебектерінің

саны, %

Үгітілген

жүгері саны, %

Ылғалды-

лығы

0 100 0 0 79,06

№1 80 5 15 71,40

№2 70 10 20 62,05

№3 60 15 25 56,66

2-кестеден байқалғандай, сыра түйіршіктерінің дәнді дақылдарға ең

тиімді қатынасы 70%-ға 30% құрады, мұнда сыра түйіршіктерін барынша

көп енгізу сақталып, оның ылғалдылығы дәнді дақылдарды оңтайлы енгізу

арқылы төмендетіледі.

№2 рецепт бойынша дайындалған жемдік қоспалардың «Лакто+» үл-

гісі химиялық құрамы бойынша зерттелді, зерттеу нәтижелері 3-кестеде бе-

рілген.

«Лакто+» балғын сыра түйіршігі негізіндегі жемдік қоспа үлгілерінде-

гі ылғалдылық құрамы – 61,41%. Сонымен қатар, оңтайлы ылғалдылық 65-

80% болып саналады; шикі протеин құрамы – 20,97%, жалпы бұл көрсеткіш

қанағаттанарлық. Протеинге қажеттілік семіртудің ортасына дейін артады,

ал екінші жартысында тұрақты болады. Ірі қара малды семіртуде жемдік құ-

рамадағы шикі протеин 22-24%-ды қамтуға тиіс; жасұнық құрамы – 2,79%,


Жаршы, №7-8 – 2017 _________________________________________________________ 95

бұл шамамен 1 кг жемдік қоспаға 25 г құрайды. Оның оңтайлы мөлшері

тәулігіне 15-22% құрауға тиіс; май құрамы – 1,87%. ІММ рационындағы ор-

таша норма 35-40 г шикі майды құрайды; 1 жем. бірл. 1 кг-да – 0,5.

3. «Лакто+» жемдік қоспасының химиялық талдау нәтижелері

Көрсеткіш Талдау нәтижесі Көрсеткіш Талдау нәтижесі

Қышқылдығы, °N 1,8 Жасұнық, % 2,79

Крахмал, % 16,13 Күл, % 2,31

Ылғалдылығы, % 61,41 Са, % 0,03

Құрғақ заттар, % 38,59 Р, % 0,12

Шикі протеин, % 20,97 1кг-дағы жемдік

бірл. 0,5

Майлар, % 1,87 ЭЖБ 0,42

Жасалған «Лакто+» жемдік қоспасының рецептінде (1-кесте) ең үлкен

үлесті сыра түйіршіктері құрайды – 70%, сыра түйіршіктерінің 1 мал басы-

на шаққанда ұсынылған тәуліктік нормасы 4-кестеде қарастырылды.

4. Сыра түйіршіктерінің 1 мал басына шаққанда ұсынылған тәуліктік нормасы

Жануар тобы Нормасы (кг)

Өнімді бұқалар 4-5

Сиырлар 20-25

Қашарлар 10-12

1 жастан асқан жануарлар 8-10

Бір жасқа дейінгі бұзаулар 4-5

ІММ бордақылауда 15-20

Ұсынылып отырған жемдік қоспаны қайта есептеуде енгізу нормасы

5-кестеде ұсынылған мөлшерді (кг) құрайтын болады.

5. «Лакто+» жемдік қоспасының 1 мал басына шаққанда ұсынылған тәуліктік нормасы

Жануар тобы Нормасы (кг)

Өнімді бұқалар 6-7

Сиырлар 30-35

Қашарлар 15-17

1 жастан асқан жануарлар 12-14

Бір жасқа дейінгі бұзаулар 6-7

ІММ бордақылауда 24-28


_________________________________________________________ Жаршы, №7-8 – 2017 96

2-кестеден №2 рецептінің негізгі компоненттері сыра түйіршіктері,

бидай кебектері, жүгері кебектері және сүт қышқылды бактериялардың кон-

сорциумы болып табылатынын көруге болады. Осы өнімнің нарықтық құ-

нына және өндіруге кеткен орташа құнына сәйкес ұсынылған жемдік қоспа-

ның 1 тоннасының орташа құны есептелді (6-кесте).

«Лакто+» жемдік қоспасының орташа құнын есептегеннен кейін (ол

тоннасына 15 700 теңгені құрады), ұқсас өнімнің орташа құны есептелді.

Ұқсас өнім ретінде ауыл шаруашылығы жануарларына жемдік қоспа

ретінде пайдаланып жүрген «Дробленка» үгітілген дәнді қоспасы қарасты-

рылды. Ол жемдік қоспаның құрамына 1/3 арпа, 1/3 бидай, 1/3 сұлы кіреді,

ал бағасы тоннасына 45 000 теңгені құрайды.

6. Әзірленген «Лакто+» жемдік қоспасының 1 тоннасының құны, өндіру шығынымен

бірге есептелген

Компоненті Өлшем

бірлігі Саны

Бірліктің

орташа құны,

теңге

Жалпы

құны,

теңге

Жүгері кебегі кг 200 20 4 000

Бидай кебегі кг 100 18 1 800

Сыра түйіршігі кг 700 2 1 400

Сүт қышқылы

бактерияларының

консорциумы

л 5 1 000 5 000

Өндіру шығыны т 1 3 500 3 500

Барлығы: 15 700

Ұсынылып отырған «Лакто+» жемдік қоспасы осы ұқсас өнімнен 65%

арзан, сонымен қатар, жемдік құндылығы бойынша кем түспейді, осының

бәріне қоса, сүт қышқылды бактериялары консорциумын енгізудің арқа-

сында пробиотикалық қасиеттерге ие.


1. Алимкулов Ж.С. Теоретические основы технологического потока

производства комбикормов. – Пищевая технология и сервис. – 2002. – №1. –

23-27 с.

2. Миончинский П.Н., Кожарова Л.С. Производство комбикормов. –

М: Колос. – 2005. – 200 с.

3. Зафрен С.Я. Технология приготовления кормов: Справочное посо-

бие. – М.: Колос. – 2006. – 240 с.

Қазақстан...

Documents

Transcript of Қазақстан...