ن ز · ˇ book@aqee deh.com:˙ ˝ ˛˚ ˜ www ...

�� ن � � ��ز��

شامل بحث در:

اندآياتي كه نادرست، ترجمه يا تفسير شده

اثر:

مصطفي حسيني طباطبايي

شده است.دانلود دهيكتابخانه عقاز سايت كتاب نايwww.aqeedeh.com

آدرس ايميل: [email protected]

هاى مفيد سايت

www.nourtv.net

www.sadaislam.com

www.islamhouse.com

www.bidary.net

www.tabesh.net

www.farsi.sunnionline.us

www.sunni-news.net

www.mohtadeen.com

www.ijtehadat.com

www.islam411.com

www.videofarsi.com

www.aqeedeh.com

www.islamtxt.com

www.ahlesonnat.com

www.isl.org.uk

www.islamtape.com

www.blestfamily.com

www.islamworldnews.com

www.islamage.com

www.islamwebpedia.com

www.islampp.com

www.videofarda.com

ÉΟ ó¡ Î0 «! $# Ç≈uΗ÷q§�9 $# ÉΟŠ Ïm§�9$#

قياس كه قرآن تابناك را فروفرستاد تا جهانيان را از پاك را سپاسي بي خداوند ور برون آورد و به بهشت برين و خشنودي خود رهنمون شود.ها به سوي نتاريكي

و بربندة برگزيدة أمين وپيامبرراستين او، محمد مصطفي سالم فراوان باد كه امانت خدا را بي كاستي اداء كرد و پيام او را به درستي رساند و در راه خدا چنانكه

سزاوار بود به مجاهدت برخاست.وفادارش كه او را در گسترش نور ياري دادند درودي و برخاندان گرامي وياران

شايسته باد.

�� ا� ا� �� ا�

فهرست مطالب

13 ...................................................................................................................... شگفتاريپ

13 .......................................................................................................... قرآن فهم منزلت

14 ............................................................................................ ريتفس و ترجمه انيم فرق

15 ..................................................................................... ريتفس و ترجمه در خطا علت

17 ............................................................................................. نكتابيا در ما ياصل ارك

25 ................................................................................. الكتاب ةتحفا ةسور از ينكات 1

�ß‰ ôϑys ø9$# ¬!� ............................................................................................................. 25

�Å_Uu‘ š Ïϑn=≈ yèø9$#� ................................................................................................... 27

�$tΡÏ‰ ÷δ$# xÞ≡u�Å_Ç9$# tΛÉ)tG ó¡ßϑ ø9$# ∩∉∪� .................................................................................. 29

�Î�ö� xî ÅUθàÒøóyϑ ø9$# óΟ Îγ ø‹n= tæ Ÿωuρ tÏj9!$āÒ9 $# ∩∠∪� ............................................................... 30

31 .............................................................................................. بقره ةسور از ينكات 2

�y7Ï9≡ sŒ Ü=≈ tGÅ6 ø9$#� ...................................................................................................... 31

�¨βÎ) š Ï%©! $# (#ρ ã� x� x. í !#uθy™ óΟÎγ øŠ n=tæ öΝßγ s?ö‘x‹Ρr&u ÷Π r& öΝ s9 öΝ èδö‘É‹Ζè? Ÿω tβθãΖÏΒ ÷σãƒ ∩∉∪� انذار 33 ....................................................................................................................... !معاندان

�zΝ tFyz ª!$# 4’ n?tã öΝÎγ Î/θè= è% 4’ n?tãuρ öΝ Îγ Ïèôϑ y™ ( #’n?tãuρ öΝ ÏδÌ�≈|Á ö/r& ×οuθ≈ t± Ïî� 35 ........ !دلها بر زدن مهر

�’Îû ΝÎγ Î/θè= è% ÖÚz÷£∆ ãΝ èδ yŠ# t“sù ª!$# $ZÊ t� tΒ� 37 ................... !هاآن يماريب افزودن و ماردالنيب

�øŒÎ)uρ tΑ$s% š�•/u‘ Ïπ s3Í×‾≈ n= yϑù= Ï9 ’ÎoΤ Î) ×≅Ïã% y ’Îû ÇÚö‘F{ $# Zπx�‹Î= yz� چه نيجانش � آدم نسل 39 ....................................................................................................................... كسانند؟

بازنگري در معاني قرآن 2

�zΝ ‾= tæuρ tΠ yŠ# u u!$ oÿôœ F{ $# $yγ‾= ä. §ΝèO öΝ åκ yÎz÷tä ’ n?tã Ïπs3 Í×‾≈ n=yϑ ø9$# tΑ$s) sù ’ÎΤθä↔ Î6 /Ρr& Ï !$yϑó™ r'Î/ Ï Iωàσ‾≈ yδ β Î) öΝ çFΖä. tÏ% Ï‰≈|¹ ∩⊂⊇∪� 43 ...................................... آموخت؟ � آدم به را يينامها چه خداوند

�$tΒ ô‡|¡Ψ tΡ ô ÏΒ >πtƒ#u ÷ρ r& $yγÅ¡Ψ çΡ ÏNù'tΡ 9�ö� sƒ¿2 !$ pκ÷] ÏiΒ ÷ρ r& !$yγÎ= ÷W ÏΒ� 47 ........ آن حكمت و نسخ يمعنا

�$ tΒuρ $oΨ ù=yèy_ s's#ö7 É)ø9 $# ÉL©9$# |MΖä. !$pκö�n=tæ āωÎ) zΝ n= ÷èuΖÏ9 tΒ ßìÎ6 ®K tƒ tΑθß™ §�9$# £ϑÏΒ Ü=Î= s)Ζtƒ 4’ n?tã Ïµø‹t7 É) tã 4 βÎ)uρ ôMtΡ% x. ¸οu�� Î7 s3s9 āωÎ) ’n?tã tÏ% ©! $# “ y‰yδ ª! 50 ............................. !يإله علم و قبله رييتغ �#$

53 ........................................................................................ آلعمران ةسور از ينكات 3

�uθèδ ü“ Ï%©! $# tΑ t“Ρr& y7 ø‹ n= tã |=≈tGÅ3 ø9$# çµ ÷ΖÏΒ ×M≈tƒ# u ìM≈yϑ s3 øt’Χ £èδ ‘Πé& É=≈tG Å3 ø9$# ã� yzé& uρ ×M≈yγ Î7≈t±tF ãΒ� 53 ............... ................................................................ متشابهات از محكمات يجداساز

�$ tΒuρ ãΝ n=÷ètƒ ÿ…ã& s#ƒÍρ ù's? āωÎ) ª!$# 3 tβθã‚ Å™≡ §�9 $#uρ ’ Îû ÉΟ ù= Ïèø9$# tβθä9θà) tƒ $ΖtΒ#u Ïµ Î/ @≅ä. ô ÏiΒ Ï‰ΖÏã $ uΖÎn/u‘...� 58 .......................................................................... متشابهات ليتأو و دانش در راسخان

�y‰Îγ x© ª! $# …çµ‾Ρr& Iω tµ≈ s9Î) āωÎ) uθèδ èπs3 Í× ‾≈ n=yϑ ø9$# uρ (#θä9'ρ é&uρ ÉΟù= Ïèø9 $# $Jϑ Í←!$s% ÅÝ ó¡É)ø9$$ Î/� قسط به قائم 62 ....................................................................................................................... ست؟يك

�È≅è% ¢Οßγ ‾=9$# y7 Î=≈ tΒ Å7 ù=ßϑ ø9$# ’ÎA ÷σè? š�ù= ßϑø9 $# tΒ â !$t±n@ äí Í”∴s? uρ š�ù= ßϑø9 $# £ϑ ÏΒ â !$t±n@ –“ Ïèè?uρ tΒ â!$ t±n@ ‘ΑÉ‹ è?uρ tΒ â!$ t±n@ ( x8Ï‰ uŠÎ/ ç�ö� y‚ ø9$# ( y7ΡÎ) 4’ n?tã Èe≅ä. & óx« Ö�ƒ Ï‰ s% ∩⊄∉∪� و سبحان يخدا

63 ................................................................................................................. !انيفرمانروا

�ö≅è% Ÿ≅ ÷δr' ‾≈tƒ É=≈ tGÅ3 ø9$# (#öθs9$yès? 4’ n<Î) 7π yϑÎ=Ÿ2 ¥ !# uθy™ $ uΖoΨ ÷�t/ ö/ä3 uΖ÷� t/uρ āωr& y‰ ç7÷ètΡ āωÎ) ©!$# Ÿωuρ x8Î�ô³èΣ ÏµÎ/ $\↔ø‹ x© Ÿωuρ x‹ Ï‚−G tƒ $uΖàÒ ÷èt/ $ ³Ò÷èt/ $ \/$t/ö‘r& ÏiΒ ÈβρßŠ «!$# 4 β Î*sù (#öθ©9uθs? (#θä9θà) sù (#ρ ß‰yγ ô©$# $‾Ρr'Î/

šχθßϑÎ= ó¡ãΒ ∩∉⊆∪� 67 ........................................................ ديتوح به كتاب اهل يفراخوان

�Ÿωuρ ¨ t |¡øtrB tÏ% ©!$# (#θè=ÏF è% ’ Îû È≅‹ Î6y™ «!$# $O?≡ uθøΒ r& 4 ö≅t/ í !$uŠ ôm r& y‰ΨÏã óΟÎγ În/u‘ tβθè% y—ö� ãƒ ∩⊇∉∪ tÏm Ì� sù !$ yϑÎ/ ãΝ ßγ9s?# u ª!$# ÏΒ Ï& Î#ôÒsù tβρ ç�Å³ö; tG ó¡ o„uρ tÏ% ©! $$Î/ öΝ s9 (#θà) ys ù=tƒ Ν ÍκÍ5 ôÏiΒ öΝÎγ Ï�ù= yz āωr& ì∃ öθyz öΝÍκö�n= tæ

Ÿωuρ öΝèδ šχθçΡt“ ós tƒ ∩⊇∠⊃∪� 70 ................................................................ !دانيشه يشادمان

3 فهرست مطالب

�Ÿωuρ ¨ t |¡øts† tÏ% ©!$# (#ÿρ ã� x�x. $yϑ ‾Ρr& ’ Í?ôϑ çΡ öΝ çλm; ×�ö� yz öΝ ÍκÅ¦à�ΡX{ 4 $yϑ ‾ΡÎ) ’ Í?ôϑ çΡ öΝ çλm; (#ÿρ ßŠ#yŠ ÷”z� Ï9 $Vϑ øO Î) 4 öΝçλ m;uρ Ò>#x‹ tã ×Îγ•Β ∩⊇∠∇∪� 72 .............................................................. !ليتعل الم نه عاقبت، الم

77 ............................................................................................. نساء ةسور از ينكات 4

�Ÿωuρ (#θßs Å3Ζs? $ tΒ yxs3tΡ Ν à2äτ!$t/#u š∅ ÏiΒ Ï !$|¡ÏiΨ9$# āωÎ) $tΒ ô‰s% y#n= y™ ...� استثناء نيا يمعنا 77 ...................................................................................................................... ست؟يچ

�# sŒÎ)uρ öΝ èδ u!% y Ö� øΒ r& zÏiΒ ÇøΒ F{ $# Íρ r& Å∃ öθy‚ø9 $# (#θãã# sŒ r& Ïµ Î/ ( öθs9uρ çνρ–Š u‘ ’ n<Î) ÉΑθß™§�9 $# #† n<Î)uρ ’ Í<'ρ é& Ì� øΒF{$# öΝ åκ÷]ÏΒ çµ yϑÎ= yès9 t Ï%©! $# … çµ tΡθäÜÎ7 /ΖoKó¡ o„ öΝåκ÷] ÏΒ...� 79 ......................... أمور مسؤوالن به رجوع

83 ............................................................................................. مائده ةسور از ينكات 5

�tΠöθu‹ ø9$# ¨≅Ïm é& ãΝä3 s9 àM≈t6 Íh‹©Ü9$# ( ãΠ$yèsÛuρ tÏ% ©! $# (#θè?ρ é& |=≈ tG Å3 ø9$# @≅Ïm ö/ ä3 ©9 öΝ ä3ãΒ$yèsÛuρ @≅Ïm öΝ çλ °;� 83 ....................................................................................................... كتاب اهل طهارت

�…çµ ‾Ρr& tΒ Ÿ≅tF s% $ G¡ø� tΡ Î�ö� tóÎ/ C§ø� tΡ ÷ρr& 7Š$|¡ sù ’ Îû ÇÚ ö‘F{$# $ yϑ‾Ρr' x6sù Ÿ≅ tF s% } $Ζ9$# $Yè‹ Ïϑy_ ôtΒ uρ $yδ$uŠôm r& !$uΚ‾Ρr'x6 sù $uŠ ôm r& } $Ψ9$# $Yè‹ Ïϑy_� 87 ............ !مردم ةهم كشتن با برابر كتني كشتن

�$uΚ‾ΡÎ) ãΝ ä3–Š Ï9uρ ª!$# … ã& è!θß™ u‘uρ tÏ% ©! $#uρ (#θãΖtΒ# u t Ï% ©!$# tβθßϑ‹ É)ãƒ nο4θn= ¢Á9$# tβθè?÷σãƒ uρ nο 4θx. ¨“9$# öΝ èδuρ tβθãèÏ.≡ u‘ 90 .................................................................................. گريكدي بر مؤمنان تيوال �∪∋∋∩

�tΠöθtƒ ßìyϑøg s† ª!$# Ÿ≅ß™ ”�9$# ãΑθà)uŠ sù !# sŒ$tΒ óΟçG ö6 Å_ é& ( (#θä9$s% Ÿω zΟù= Ïã !$uΖs9 ( y7 ¨ΡÎ) |MΡr& ÞΟ≈‾= tã É>θã‹ äóø9$# ∩⊇⊃∪� 93 ......................................................................... زيرستاخ روز در امبرانيپ پاسخ

99 ............................................................................................. أنعام ةسور از ينكات 6

�öθs9uρ çµ≈ uΖù= yèy_ $Z6n= tΒ çµ≈oΨ ù=yèyf©9 Wξã_u‘ $uΖó¡ t6 n= s9uρ Ο ÎγøŠn= tæ $ ¨Β šχθÝ¡ Î6 ù=tƒ ∩∪� افكندن اشتباه به 99 ...................................................................................................... !پوشاندن؟ لباس اي

�š�Ï9≡ x‹x. uρ ü“ Ì� çΡ zΟŠÏδ≡t� ö/Î) |Nθä3 n= tΒ ÏN≡ uθ≈ yϑ¡¡9$# ÇÚö‘F{ $#uρ tβθä3 u‹ Ï9uρ z ÏΒ t ÏΨÏ%θßϑ ø9$# ∩∠∈∪� 101 ............................................................................................ نيزم و اآسمانه ملكوت


105 ......................................................................................... أعراف ةسور از ينكات 7

�# sŒÎ)uρ (#θè=yèsù Zπ t±Ås≈ sù (#θä9$ s% $tΡô‰y uρ !$pκ ö�n= tæ $ tΡu!$ t/#u ª!$# uρ $ tΡz÷s∆r& $ pκÍ5� از ديتقل اي جبر به ةديعق 105 ....................................................................................................................... پدران؟

�¬! uρ â !$oÿ ôœF{$# 4 o_ó¡çtø: $# çνθãã÷Š $$ sù $pκ Í5 ( (#ρ â‘sŒ uρ tÏ% ©!$# šχρ ß‰Ås ù=ãƒ þ’Îû ÏµÍ× ‾≈ yϑó™r&� اي خدا اسماء 108 .................................................................................................................. !او؟ اتيآ

111 ........................................................................................... أنفال ةسور از ينكات 8

�öΝ n= sù öΝ èδθè= çF ø)s? �∅Å3≈ s9uρ ©!$# óΟ ßγ n= tGs% 4 $tΒ uρ |M ø‹tΒ u‘ øŒÎ) |Mø‹ tΒu‘ �∅ Å3≈ s9uρ ©! $# 4’ tΓu‘ و خدا فعل� 111 ................................................................................................................ رسول فعل

�* (#þθßϑ n=÷æ $# uρ $yϑ ‾Ρr& ΝçG ôϑÏΨ xî ÏiΒ & ó x« ¨β r'sù ¬! … çµ |¡çΗè~� 114 ............................. !يقرآن خمس

�$pκš‰ r'‾≈ tƒ ÷ É<Ζ9$# š�ç7 ó¡ym ª!$# ÇtΒ uρ y7 yèt7 ¨?$# zÏΒ š ÏΖÏΒ ÷σßϑ ø9$# ∩∉⊆∪� 117 . است يكاف را ما خدا

121 ........................................................................................ توبه ةسور از نكته اي 9

�ô £ϑÏΒ uρ /ä3 s9öθym š∅ ÏiΒ É>#t� ôãF{ $# tβθà)Ï�≈oΨ ãΒ ( ô ÏΒuρ È≅÷δ r& Ïπ uΖƒ Ï‰yϑ ø9$# ( (#ρ ßŠt� tΒ ’ n?tã É−$ x�ÏiΖ9$# Ÿω ö/àS ßϑn= ÷ès? ( ß øtwΥ öΝ ßγßϑ n=÷ètΡ 4 Ν åκ æ5 Éj‹yèãΖy™ È ÷ s?§� ¨Β §ΝèO šχρ–Š t�ãƒ 4’n<Î) A># x‹tã 8ΛÏà tã ∩⊇⊃⊇∪� منافقان

121 ............................................................................................. !آنان عذاب و ناشناخته

125 ................................................................................... ونسي ةسور از نكته اي 10

�≅è% öθ©9 u !$x© ª! $# $tΒ …çµ è?öθn=s? öΝ à6ø‹ n= tæ Iωuρ Ν ä31 u‘÷Š r& Ïµ Î/ ( ô‰s) sù àM ÷V Î7 s9 öΝ à6ŠÏù #\� ßϑ ãã ÏiΒ ÿÏ& Î#ö6 s% 4 Ÿξsùr& šχθè=É) ÷ès? ∩⊇∉∪� رف يخطا125 ......................................................................... !يص

127 ....................................................................................... هود ةسور از نكته اي 11

� yϑsùr& tβ%x. 4’ n?tã 7π oΨÉi�t/ ÏiΒ ÏµÎn/ §‘ çνθè= ÷G tƒ uρ Ó‰ Ïδ$ x© çµ ÷ΨÏiΒ ÏΒuρ Ï& Î#ö7 s% Ü=≈tF Ï. # y›θãΒ $YΒ$tΒÎ) ºπyϑômu‘uρ 4 y7Í× ‾≈ s9'ρ é& tβθãΖÏΒ÷σ ãƒ ÏµÎ/� ب از يكس چه127 ...... ست؟يك ييخدا شاهد و است برخوردار نهي


131 .................................................................................. وسفي ةسور از نكته اي 12

�tΑ$s% $ tΒ £ä3 ç7 ôÜyz øŒ Î) ¨ —∫Š uρ≡ u‘ y#ß™θãƒ tã ÏµÅ¡ ø�‾Ρ 4 š∅ù=è% |·≈ ym ¬! $tΒ $uΖôϑ Î=tæ Ïµø‹ n= tã ÏΒ & þθß™ 4 ÏMs9$ s% ßNr& t� øΒ$# Í“ƒÍ•yèø9$# z≈t↔ ø9$# }È ysóÁ ym ‘, ysø9 $# O$tΡr& … çµ›?Š uρ≡ u‘ tã Ïµ Å¡ø�‾Ρ … çµ‾ΡÎ)uρ zÏϑ s9 š Ï%Ï‰≈¢Á9$# ∩∈⊇∪ y7Ï9≡ sŒ zΝ n= ÷èu‹ Ï9 ’ÎoΤ r& öΝ s9 çµ ÷Ζäz r& Í=ø‹ tóø9$$Î/ ¨β r&uρ ©!$# Ÿω “Ï‰ öκ u‰ y‰øŠ x. tÏΖÍ← !$sƒø: $# ∩∈⊄∪ * !$tΒ uρ ä—Ìh� t/é&

û Å¤ø�tΡ 4 ¨β Î) }§ ø�Ζ9$# 8οu‘$ΒV{ Ï þθ�¡9$$Î/ āωÎ) $tΒ zΟÏm u‘ þ’În1u‘ 4 ¨β Î) ’ În1u‘ Ö‘θà� xî ×ΛÏm§‘ ∩∈⊂∪� سخنان 131 .............................................................................................. وسف؟ي گفتار اي خايزل

135 ....................................................................................... رعد ةسور از نكته اي 13

�ãΑθà) tƒ uρ šÏ% ©! $# (#ρã� x� x. |M ó¡ s9 Wξy™ ö� ãΒ 4 ö≅è% 4’ s∀ Ÿ2 «!$$ Î/ # J‰‹Îγx© Í_ø‹ t/ öΝ à6uΖ÷� t/ uρ ô tΒuρ …çνy‰ΨÏã ãΝ ù=Ïæ É=≈tG Å3 ø9$# ∩⊆⊂∪� 135 ............................................................. ص امبريپ رسالت شاهد

139 ................................................................................. ميابراه ةسور از نكته اي 14

�(#ρ ã—t� t/uρ ¬! $ YèŠ ÏΗsd tΑ$s) sù (#àσ ‾≈ x�yè‘Ò9$# tÏ% ©#Ï9 (#ÿρ ç�y9õ3 tG ó™ $# $‾Ρ Î) $Ζà2 öΝä3 s9 $Yèt7 s? ö≅ yγ sù Ο çFΡr& tβθãΖøó•Β $ ¨Ψtã ôÏΒ ÅU# x‹ tã «!$# ÏΒ & ó x« 4 (#θä9$s% öθs9 $uΖ1 y‰ yδ ª!$# öΝ à6≈ uΖ÷ƒ y‰ oλ m; ( í !#uθy™ !$ uΖøŠ n= tã !$ oΨôãÌ“y_r& ÷Πr&

$tΡ÷�y9 |¹ $tΒ $uΖs9 ÏΒ <ÈŠÅsΒ ∩⊄⊇∪� 139 ................................... !مستكبران با ضعفاء يگفتگو

143 ...................................................................................... حجر ةسور از نكته اي 15

�$uΖù= y™ ö‘r& uρ yx≈ tƒÌh�9$# yxÏ%≡ uθs9 $uΖø9t“Ρr' sù zÏΒ Ï!$yϑ ¡¡9$# [ !$tΒ çνθßϑ ä3≈ oΨ øŠ s) ó™ r'sù !$tΒ uρ óΟçFΡr& … çµs9 tÏΡ Ì“≈sƒ¿2 ∩⊄⊄∪� 143 .................................................................................................... !باروركننده يبادها

147 ....................................................................................... نحل ةسور از نكته اي 16

�!$ tΒuρ $ uΖù=y™ ö‘r& ∅ ÏΒ y7 Î=ö6 s% āωÎ) Zω% y Í‘ ûÇrθœΡ öΝ Íκö�s9 Î) 4 (# þθè= t↔ ó¡ sù Ÿ≅÷δ r& Ì� ø.Ïe%! $# βÎ) óΟçGΨä. Ÿω tβθçΗs> ÷ès? 147 ............................................................................................... ذكر أهل ةدربار �∪⊃⊇∩


151 .................................................................................... إسراء ةسور از نكته اي 17

�≅è% öθ©9 tβ%x. ÿ…çµ yètΒ ×π oλÎ;# u $yϑx. tβθä9θà) tƒ #]Œ Î) (#öθtó tGö/ ^ω 4’n<Î) “ÏŒ Ä ó÷yêø9 $# Wξ‹ Î7 y™ ∩⊆⊄∪� به يابيره 151 .................................................................................................. عرش خداوند يسو

155 ...................................................................................... كهف ةسور از نكته اي 18

�öΝ åκâ:|¡ øtrB uρ $Wß$s)÷ƒ r& öΝèδ uρ ×Šθè% â‘ 4 öΝßγ ç6 Ïk= s)çΡuρ |N#sŒ ÈÏϑu‹ ø9 $# |N#sŒ uρ ÉΑ$yϑÏe±9$# ( Ο ßγç6 ù= x.uρ ÔÝÅ¡≈t/ ÏµøŠ tã# u‘ÏŒ Ï‰ŠÏ¹uθø9$$Î/ 4 Èθs9 |M ÷èn= ©Û$# öΝ Íκ ö�n=tã |Mø‹ ©9uθs9 óΟ ßγ ÷ΨÏΒ #Y‘#t� Ïù |M ø⁄ Î=ßϑ s9uρ öΝ åκ ÷]ÏΒ $Y6 ôãâ‘ ∩⊇∇∪� بودن ترسناك 155 .......................................................................................................... !كهف اصحاب

159 ...................................................................................... ميمر ةسور از نكته اي 19

�(#ρ ä‹ sƒªB $# uρ ÏΒ ÂχρßŠ «!$# Zπyγ Ï9#u (#θçΡθä3 u‹ Ïj9 öΝ çλ m; #x“ Ïã ∩∇⊇∪ āξx. 4 tβρã� à�õ3u‹ y™ öΝ Íκ ÌEyŠ$t7ÏèÎ/ tβθçΡθä3 tƒ uρ öΝ Íκ ö�n= tã # ƒ‰ ÅÊ ∩∇⊄∪� 159 ........................................................... !عبادتگران و معبودان نزاع

163 ............................................................................................. طه ةسور از ينكات 20

�!$tΒ $ uΖø9t“Ρr& y7 ø‹ n=tã tβ#u ö� à) ø9$# #’ s+ô±tF Ï9 ∩⊄∪ āωÎ) Zοt� Å2õ‹ s? yϑ Ïj9 4 y øƒs† ∩⊂∪� چه از صامبريپ 163 ........................................................................................................ !برد؟يم رنج زيچ

�Ÿωuρ ö≅ yf÷ès? Èβ#u ö� à)ø9 $$Î/ ÏΒ È≅ ö6 s% β r& #|Ó ø) ãƒ š�ø‹ s9Î) …çµã‹ ôm uρ ( ≅è% uρ Éb>§‘ ’ÎΤ ÷ŠÎ— $ Vϑù= Ïã ∩⊇⊇⊆∪� 166 .............................................................................................. !يوح قرائت در شتاب

169 .................................................................................... اءيانب ةسور از نكته اي 21

�óΟs9uρ r& t� tƒ tÏ% ©! $# (# ÿρã� x� x. ¨β r& ÏN≡ uθ≈ yϑ¡¡9 $# uÚö‘F{ $# uρ $tFtΡ% Ÿ2 $Z) ø?u‘ $yϑ ßγ≈oΨ ø)tF x�sù ( $oΨù= yèy_uρ z ÏΒ Ï!$ yϑø9$# ¨≅ä. >ó x« @c yr ( Ÿξsùr& tβθãΖÏΒ ÷σãƒ ∩⊂⊃∪� 169 ............................... !نيزم و آسمان در فتق و رتق

173 ........................................................................................ حج ةسور از نكته اي 22

�(#ρ ß‰Îγ≈y_ uρ ’Îû «! $# ¨, ym ÍνÏŠ$yγÅ_ 4 uθèδ öΝ ä38u;tF ô_ $# $tΒuρ Ÿ≅yèy_ ö/ä3 ø‹ n= tæ ’Îû È Ïd‰9$# ô ÏΒ 8lt� ym 4 s'©#ÏiΒ öΝ ä3‹ Î/r& zΟŠ Ïδ≡ t�ö/Î) 4 uθèδ ãΝä39 £ϑ y™ tÏϑ Î=ó¡ ßϑø9$# ÏΒ ã≅ö6 s% ’Îûuρ #x‹≈yδ tβθä3 u‹Ï9 ãΑθß™ §�9$# #‰‹Îγ x© ö/ ä3ø‹ n= tæ


(#θçΡθä3 s?uρ u!# y‰ pκà− ’ n?tã Ä¨$Ζ9$#� 173 ...........................صامبريپ يگواه و اسالم ينامگذار

177 ................................................................................... مؤمنون ةسور از ينكات 23

�#Lym #sŒÎ) u!% y ãΝ èδ y‰tnr& ßN öθyϑ ø9$# tΑ$s% Éb>u‘ ÈβθãèÅ_ ö‘$# ∩∪ þ’Ìj?yès9 ã≅yϑôãr& $[s Î=≈|¹ $yϑŠ Ïù àM ø.t� s? 4 Hξx. 4 $yγ‾Ρ Î) îπyϑ Î=x. uθèδ $yγ è=Í← !$s% ( ÏΒ uρ ΝÎγ Í← !#u‘uρ î y—ö� t/ 4’ n<Î) ÏΘöθtƒ tβθèWyèö7 ãƒ ∩⊇⊃⊃∪� بازگشت درخواست 177 ........................................................................................................................ ايدن به

�ö≅è% . tΒ ÍνÏ‰u‹ Î/ ßNθä3 w=tΒ Èe≅à2 &ó x« uθèδ uρ ç�� Åg ä† Ÿωuρ â‘$pgä† Ïµ ø‹ n=tã χ Î) óΟçFΖä. tβθçΗs>÷ès? ∩∇∇∪� يل جار179 .......................................................................................دارد؟ ييمعنا چه هيع

183 ........................................................................................ نور ةسور از نكته اي 24

�āω (#θè=yèøgrB u !$tãßŠ ÉΑθß™§�9 $# öΝà6oΨ ÷�t/ Ï !% tæ ß‰x. Ν ä3 ÅÒ÷èt/ $VÒ ÷èt/� 183 ............ صامبريپ دعوت

187 .................................................................................... فرقان ةسور از نكته اي 25

�tΑ$s% uρ t Ï%©! $# (#ρ ã� x� x. Ÿωöθs9 tΑ Ìh“ çΡ Ïµø‹ n= tã ãβ#u ö�à) ø9 $# \' s# ÷Ηäd Zοy‰ Ïn≡uρ 4 y7Ï9≡ x‹Ÿ2 |M Îm7s[ ãΖÏ9 Ïµ Î/ x8yŠ#xσ èù ( çµ≈ oΨù= ¨?u‘uρ Wξ‹ Ï?ö� s? ∩⊂⊄∪� 187 ................................................................... قرآن يجيتدر نزول

193 .................................................................................. شعراء ةسور از نكته اي 26

�tΑ$s% Ο çF÷ƒ u t� sùr& $Β óΟ çFΖä. tβρß‰ ç7 ÷ès? ∩∠∈∪ óΟçFΡr& ãΝà2äτ!$t/# u uρ tβθãΒy‰ ø% F{ $# ∩∠∉∪ öΝ åκΞ Î*sù Aρ ß‰ tã þ’Ík< āωÎ) ¡>u‘ tÏϑ n=≈yèø9$# ∩∠∠∪� 193 ........................................................ !� ميابراه با بتها يدشمن

197 ........................................................................................ نمل ةسور از نكته اي 27

�tΠöθtƒ uρ ç�à³øtwΥ ÏΒ Èe≅à2 7π ¨Βé& % [ öθsù £ϑÏiΒ Ü>Éj‹s3 ãƒ $uΖÏG≈ tƒ$t↔ Î/ ôΜßγsù tβθããy—θãƒ ∩∇⊂∪ # ¨Lym # sŒ Î) ρâ !% y tΑ$s% Ν çF ö/¤‹ Ÿ2r& ÉL≈tƒ$t↔ Î/ óΟ s9uρ (#θäÜ‹ÏtéB $pκ Í5 $ϑù=Ïã #sŒ$ ¨Βr& ÷Λ äΖä. tβθè= yϑ÷ès? ∩∇⊆∪� تجعبازگشت اي ر

197 ....................................................................................................................... !ايدن به


201 .................................................................................. قصص ةسور از نكته اي 28

�$£ϑs9uρ xon= t/ … çν£‰ä© r& #“uθtG ó™ $# uρ çµ≈oΨ ÷�s?# u $Vϑ õ3ãm $Vϑù=Ïãuρ 4 š�Ï9≡ x‹ x.uρ “Ì“ øg wΥ tÏΖÅ¡ ós ßϑø9 $# ∩⊇⊆∪� 201 ............................................................................................ � يموس علم و حكم

205 ....................................................................................... روم ةسور از نكته اي 29

�óΟs9uρ r& (#ρ ç�� Å¡ o„ ’ Îû ÇÚö‘F{ $# (#ρ ã� ÝàΨ u‹ sù y#ø‹ x. tβ%x. èπt7 É)≈tã tÏ% ©!$# ÏΒ öΝ ÎγÎ=ö6 s% 4 (# þθçΡ% Ÿ2 £‰x© r& öΝåκ ÷]ÏΒ Zο§θè% (#ρ â‘$rO r& uρ uÚ ö‘F{ $# !$ yδρ ã� uΗxåuρ u�sYò2r& $£ϑ ÏΒ $ yδρ ã� uΗxå ÷Λàιø?u !%y uρ Νßγ è=ß™ â‘ ÏM≈uΖÉi� t7 ø9$$ Î/ ( $ yϑsù šχ%x. ª!$#

öΝ ßγ yϑÎ= ôàu‹ Ï9 Å3≈s9 uρ (# þθçΡ% x. öΝ åκ |¦à�Ρr& tβθßϑ Î=ôà tƒ ∩∪ ¢ΟèO tβ%x. sπ t7 É)≈ tã tÏ%©! $# (#θä↔ ‾≈ y™ r& #“r&þθ�¡9$# βr& (#θç/¤‹ Ÿ2 ÏM≈tƒ$ t↔Î/ «! $# (#θçΡ% x.uρ $pκ Í5 šχρ â Ì“ ôγtG ó¡o„ ∩⊇⊃∪� 205 ............................. !بدكاران فرجام

209 ................................................................................... احزاب ةسور از نكته اي 30

�$yϑ‾ΡÎ) ß‰ƒÌ� ãƒ ª! $# |=Ïδõ‹ ã‹ Ï9 ãΝ à6Ζtã }§ô_ Íh�9$# Ÿ≅÷δ r& ÏM ø�t7 ø9$# ö/ä.t� ÎdγsÜ ãƒ uρ #Z�� Îγ ôÜs?� اي ينيتكو ةاراد 209 ................................................................................................................... ؟يعيتشر

217 ...................................................................................... فاطر ةسور از نكته اي 31

�ü“Ï% ©!$# uρ !$uΖøŠ ym ÷ρr& y7 ø‹s9Î) z ÏΒ É=≈tG Å3 ø9$# uθèδ ‘, ysø9$# $]% Ïd‰|Á ãΒ $yϑÏj9 t ÷ t/ Ïµ ÷ƒy‰ tƒ 3 ¨β Î) ©! $# ÍνÏŠ$t6 ÏèÎ/ 7�� Î6 sƒm: ×�� ÅÁ t/ ∩⊂⊇∪ §Ν èO $ uΖøO u‘÷ρ r& |=≈tG Å3 ø9$# tÏ%©! $# $uΖøŠ x� sÜ ô¹$# ô ÏΒ $tΡÏŠ$t7 Ïã ( óΟßγ ÷Ψ Ïϑsù ÒΟÏ9$sß Ïµ Å¡ø�uΖÏj9 Ν åκ÷] ÏΒuρ

Ó‰ ÅÁ tFø) •Β öΝåκ ÷]ÏΒ uρ 7, Î/$y™ ÏN≡ u�ö� y‚ ø9$$ Î/ Èβ øŒÎ*Î/ «!$# 4 š� Ï9≡ sŒ uθèδ ã≅ôÒ x�ø9 $# ç�� Î7 x6 ø9 بران راثيم �∪⊅⊃∩ #$ 217 .................................................................................................................. خدا كتاب

221 ........................................................................................ سي ةسور از نكته اي 32

�tΠöθu‹ ø9$# ÞΟ ÏF øƒwΥ #’n?tã öΝ ÎγÏδ≡ uθøùr& !$uΖßϑÏk= s3 è?uρ öΝ Íκ‰É‰ ÷ƒ r& ß‰ pκ ô¶s?uρ Ν ßγè=ã_ ö‘r& $ yϑÎ/ (#θçΡ% x. tβθç6 Å¡õ3tƒ ∩∉∈∪� 221 .................................................................................. !يخاموش پساز گناه به اعتراف

225 ................................................................................. صافات ةسور از نكته اي 33

�íΝ≈n= y™ #’ n?tã öΑÎ) tÅ™$tƒ ∩⊇⊂⊃∪ $ ‾ΡÎ) š� Ï9≡ x‹ x. “Ì“ øg wΥ tÏΖÅ¡ ós ßϑø9 $# ∩⊇⊂⊇∪ …çµ‾ΡÎ) ôÏΒ $tΡÏŠ$t7 Ïã

tÏΖÏΒ ÷σßϑ ø9$# ∩⊇⊂⊄∪� 225 ............... ................................................................ ست؟يك بر سالم


229 ......................................................................................... ص ةسور از نكته اي 34

�tΑ$s% ß§Š Î=ö/ Î*‾≈ tƒ $ tΒ y7yèuΖtΒ β r& y‰àf ó¡n@ $ yϑÏ9 àMø)n= yz £“y‰ u‹Î/ ( |N÷�y9õ3tG ó™ r& ÷Π r& |MΖä. z ÏΒ t,Î!$yèø9$# 229 ...................................................................................... !سبحان يخدا دست �∪∋∠∩

233 ........................................................................................ رزم ةسور از نكته اي 35

�“Ï% ©!$# uρ u !% y É− ô‰Å_Á9$$ Î/ s−£‰ |¹uρ ÿ ÏµÎ/ � y7Í× ‾≈ s9'ρ é& ãΝ èδ šχθà) −G ßϑ ø9$# ∩⊂⊂∪� و دعوتگران 233 .................................................................................................:قرآن قكنندگانيتصد

237 ................................................................................... فصلت ةسور از نكته اي 36

�óΟ ÎγƒÎ�ã∴y™ $uΖÏF≈tƒ# u ’Îû É−$sùFψ$# þ’Îûuρ öΝÍκÅ¦à�Ρr& 4®Lym t ¨ t7oK tƒ öΝ ßγs9 çµ ‾Ρr& ‘, ptø: $# 3 öΝ s9uρ r& É#õ3 tƒ y7În/t� Î/ … çµ‾Ρr& 4’ n?tã Èe≅ä. & ó x« î‰‹Íκ y− ∩∈⊂∪� 237 .............. ................................ أنفس و آفاق در اتيآ ةارائ

243 .................................................................................. يشور ةسور از نكته اي 37

�y7 Ï9≡ x‹x. uρ !$uΖø‹ ym÷ρ r& y7 ø‹ s9Î) % [nρ â‘ ôÏiΒ $ tΡÌ�øΒr& 4 $ tΒ |MΖä. “Í‘ô‰ s? $tΒ Ü=≈ tGÅ3ø9 $# Ÿωuρ ß≈ yϑƒ M}$# Å3≈ s9uρ çµ≈oΨ ù=yèy_ #Y‘θçΡ� 243 .................................................... ست؟يچ هيآ نيا در روح از مقصود

247 .................................................................................. زخرف ةسور از نكته اي 38

�ö≅t↔ ó™ uρ ôtΒ $oΨù= y™ö‘r& ÏΒ y7 Î= ö6s% ÏΒ !$ uΖÎ=ß™ •‘ $uΖù=yèy_ r& ÏΒ ÈβρßŠ Ç≈ uΗ÷q §�9$# Zπ yγ Ï9#u tβρß‰t7 ÷èãƒ ∩⊆∈∪� 247 .................................................................................... يكتاپرستي بر امبرانيپ يگواه

255 ................................................................................... احقاف ةسور از نكته اي 39

�ö≅è% $tΒ àMΖä. % Yæô‰ Î/ z ÏiΒ È≅ß™”�9$# !$tΒuρ “Í‘÷Š r& $tΒ ã≅yèø� ãƒ ’Î1 Ÿωuρ ö/ ä3Î/ ( ÷βÎ) ßìÎ7 ¨?r& āωÎ) $tΒ # yrθãƒ ¥’n<Î) !$tΒ uρ O$tΡr& āωÎ) Ö�ƒ É‹ tΡ ×Î7•Β ∩∪� 255 ....................................... ندهيآ حوادث و صرسولخدا

261 ........................................................................................... فتح ةسور از ينكات 40

�$‾ΡÎ) $oΨ óstF sù y7 s9 $[s÷Gsù $YΖ� Î7•Β ∩⊇∪ t� Ï�øóu‹ Ïj9 y7 s9 ª! $# $tΒ tΠ£‰ s)s? ÏΒ š�Î7 /ΡsŒ $ tΒuρ t�z r's? ¢Ο ÏF ãƒ uρ … çµtF yϑ÷èÏΡ y7ø‹ n= tã y7tƒ Ï‰öκ u‰uρ $WÛ≡ u�ÅÀ $Vϑ‹ É)tFó¡ •Β ∩⊄∪� 261 ........................................ !گناه آمرزش و فتح


�Ó‰ £ϑpt’Χ ãΑθ ß™§‘ «!$# 4 t Ï%©!$# uρ ÿ… çµyè tΒ â!# £‰Ï©r& ’ n?tã Í‘$¤�ä3ø9 $# â!$uΗxq â‘ öΝ æηuΖ ÷� t/ ( öΝ ßγ1t�s? $ Yè©.â‘ # Y‰£∨ ß™ tβθäó tGö6tƒ WξôÒsù z ÏiΒ «! $# $ZΡ≡ uθ ôÊÍ‘uρ ( öΝ èδ$yϑ‹Å™ ’ Îû ΟÎγ Ïδθ ã_ãρ ô ÏiΒ Ì�rOr& ÏŠθ àf �¡9$# 4 y7 Ï9≡sŒ öΝßγ è=sV tΒ ’Îû Ïπ1u‘ öθ −G9 $# 4 ö/ àSè=sV tΒuρ ’ Îû È≅Š ÅgΥM}$# ?í ö‘t“x. ylt�÷zr& … çµt↔ôÜx© … çνu‘ y—$t↔sù xán=øó tGó™ $$sù 3“ uθtF ó™$$sù 4’ n?tã ÏµÏ%θ ß™ Ü= Éf÷è ãƒ tí#§‘ –“9 $# xáŠÉó u‹Ï9 ãΝÍκÍ5 u‘$¤� ä3ø9$# 3 y‰tãuρ ª!$# tÏ%©!$# (#θãΖ tΒ#u (#θè=Ïϑ tã uρ ÏM≈ys Î=≈ ¢Á9 $# Νåκ÷] ÏΒ Zοt�Ï� øó ¨Β #��ô_ r& uρ $Jϑ‹Ïàtã ∩⊄∪� د270 ................................................ همراهانش و صمحم

279 ................................................................................. حجرات ةسور از نكته اي 41

�$pκš‰r' ‾≈ tƒ â¨$Ζ9$# $ ‾ΡÎ) / ä3≈ oΨ ø) n=yz ÏiΒ 9�x.sŒ 4 s\Ρ é&uρ öΝ ä3≈ oΨ ù=yè y_ uρ $\/θ ãèä© Ÿ≅ Í← !$ t7s%uρ (# þθèùu‘$yè tGÏ9 4 ¨βÎ) ö/ä3tΒt�ò2 r& y‰ΨÏã «! $# öΝ ä39s) ø? r& 4 ¨βÎ) ©! $# îΛÎ=tã ×��Î7yz ∩⊇⊂∪� 279 ... !افراد ازيامت و اقوام ييشناسا

283 .................................................................................... واقعه ةسور از نكته اي 42

�… çµ‾ΡÎ) ×β#uö�à) s9 ×Λq Ì�x. ∩∠∠∪ ’Îû 5=≈ tGÏ. 5βθãΖ õ3Β ∩∠∇∪ āω ÿ… çµ�¡yϑ tƒ āωÎ) tβρã�£γ sÜßϑ ø9$# ∩∠∪� قرآن 283 ............................................................................................... !پاك فرشتگان و ميكر

287 ..................................................................................... ديحد ةسور از ته اينك 43

�ô‰ s)s9 $ uΖù=y™ ö‘r& $oΨ n=ß™ â‘ ÏM≈ uΖ Éi�t7 ø9 $$Î/ $uΖ ø9 t“Ρr& uρ ÞΟßγ yètΒ |=≈tGÅ3ø9 $# šχ# u”�Ïϑ ø9$# uρ tΠθ à)u‹Ï9 â¨$ ¨Ψ9$# ÅÝó¡É)ø9 $$Î/ ( $uΖ ø9 t“Ρr& uρ y‰ƒÏ‰ ptø: $# ÏµŠ Ïù Ó¨ ù' t/ Ó‰ƒÏ‰ x© ßìÏ�≈ oΨ tΒuρ Ä¨$ ¨Ζ=Ï9 zΝ n=÷è u‹Ï9 uρ ª! $# tΒ … çνç�ÝÇΖ tƒ … ã&s#ß™â‘uρ Í= ø‹tóø9 $$Î/ 4 ¨β Î) ©! $# ;“ Èθs% Ö“ƒÌ“tã ∩⊄∈∪� 287 ....................................................... !بيغ مقام در خداوند

293 .................................................................................... جمعه ةسور از نكته اي 44

�#sŒ Î)uρ (# ÷ρr& u‘ ¸οt�≈ pg ÏB ÷ρr& # �θøλ m; (# þθ‘Òx�Ρ$# $pκö� s9 Î) x8θä.t�s?uρ $Vϑ Í← !$ s% 4 ö≅ è% $tΒ y‰Ζ Ïã «!$# ×� ö�yz z ÏiΒ Èθ ôγ‾=9 $# z ÏΒ uρ Íοt�≈ yfÏnF9 $# 4 ª! $#uρ ç�ö�yz t Ï%Î—≡ §�9 293 ............................. !واژهها در ريتأخ و ميتقد �∪⊆⊆∩ #$


295 ............................................................................................ قلم ةسور از ينكات 45

�úχ 4 ÉΟn=s) ø9 $# uρ $tΒuρ tβρã�äÜó¡o„ ∩⊇∪ !$tΒ |MΡr& Ïπyϑ ÷èÏΖ Î/ y7 În/u‘ 5βθãΖ ôfyϑ Î/ ∩⊄∪ ¨β Î)uρ y7s9 #��ô_ V{ u�ö�xî 5βθãΖ ôϑ tΒ ∩⊂∪ y7 ‾ΡÎ)uρ 4’n? yè s9 @, è=äz 5ΟŠÏàtã ∩⊆∪� 295 .......................... نگارش و قلم به سوگند

299 ................................................................................... معارج ةسور از نكته اي 46

�tΑ r'y™ 7≅ Í← !$y™ 5># x‹ yèÎ/ 8ìÏ%# uρ ∩⊇∪ tÌ�Ï�≈ x6 ù=Ïj9 }§ øŠs9 … çµs9 ÓìÏù# yŠ ∩⊄∪ š∅ÏiΒ «!$# “ ÏŒ ÆlÍ‘$yè yϑø9 $# 299 ........................................................................................... !عذاب وقوع زمان �∪⊃∩

303 ......................................................................................... بلد ةسور از نكته اي 47

�Iω ãΝ Å¡ø%é& # x‹≈pκÍ5 Ï$ s#t7 ø9 $# ∩⊇∪ |MΡr& uρ B≅ Ïn #x‹≈ pκÍ5 Ï$ s#t7 ø9 قسم اي ادكردني سوگند �∪⊅∩ #$ 303 .................................................................................................................... !نخوردن

305 ..................................................................................... تكاثر ةسور از نكته اي 48

�āξx. öθs9 tβθ ßϑn=÷è s? zΝ ù=Ïæ ÈÉ)u‹ø9$# ∩∈∪ āχ ãρu�tI s9 zΟŠ Åspgø: !دوزخ تيرؤ و نيقي علم �∪∌∩ #$ .................................................................................................................................. 305

309 ..................................................................................... عصر ةسور از نكته اي 49

�Î�óÇyè ø9 $#uρ ∩⊇∪ ¨βÎ) z≈ |¡ΣM}$# ’ Å∀s9 A� ô£ äz ∩⊄∪ āωÎ) tÏ% ©! $# (#θãΖ tΒ# u (#θè=Ïϑ tã uρ ÏM≈ys Î=≈ ¢Á9 $# (#öθ |¹# uθs?uρ Èd, ysø9$$Î/ (# öθ|¹# uθs?uρ Î� ö9¢Á9 $$Î/ ∩⊂∪� 309 .............. ................................ !عصر؟ كدام به سوگند

311 ................................................................................... شيقر ةسور از نكته اي 50

�É#≈n=ƒ\} C· ÷ƒt�è% ∩⊇∪ öΝÎγ Ï�≈s9 Î) s's#ôm Í‘ Ï!$ tGÏe±9 $# É#ø‹¢Á9 $# uρ ∩⊄∪ (#ρß‰ç6÷è u‹ù=sù ¡> u‘ # x‹≈yδ ÏM ø� t7 ø9$# 311 ................................................................................................. الفت و ديتوح �∪⊃∩

﴿ë=≈ tG Ï. çµ≈ oΨø9t“Ρ r& y7ø‹s9Î) Ô8t�≈ t6ãΒ (# ÿρã�−/ £‰u‹Ïj9 Ïµ ÏG≈ tƒ# u

t�©.x‹ tFuŠÏ9uρ (#θä9'ρ é& É=≈t6ø9F{$# ∩⊄∪﴾ ]29 :ص[ بـه سـوي آن را كتابي فرخنده است كه«

ايم تا درآيـاتش ژرفنگـري تو فروفرستاده .»گيرندكنند وخردمندان ازآن اندرز

پيشگفتار

منزلت فهم قرآن

آن بستگي دارد و » موضوع«اند كه اهميت هردانشي به دانشمندان علوم عقلي گفته » قرآن شناسي«هرعلمي كه موضوعش مهمتر باشد، اعتبارآن بيشتر است. بر همين اساس

ار است كه به اعتب» كالم إلهي«شود زيرا موضوع آن از ساير علوم مهمتر شمرده ميگيرد و باالترين مورد بحث قرار مي ـعال جل و ـ داللتش بر ارادة تشريعي خداوند

مباحث معرفتي را دربردارد. :گزارش شده كه فرمود ص در تأييد آنچه گفته شد، از پيامبر ارجمند اسالم

� �� , �� !�� " �� !�� "#)1( نعمت قرآن به هركس داده شود و گمان كند كه به كسي از مردمان نعمتي برتر « :يعني

شك چيزي را كه خدا كوچك شمرده، او بزرگ پنداشته و چيزي را از آن داده شده، بي ».ستكه خدا بزرگ داشته، او كوچك انگاشته ا

- هاي گوناگون مسلمين (با اندك تفاوتي در الفاظ) شركت نموده در گزارش اين حديث شريف فرقه - 1

و الجامع الصغير في 387و مسنداإلمام زيد، ص 604، ص2اند. به عنوان نمونه: به اصول كافي، جشالب يثير، جأحادبنگريد. 165، ص 2يرالنذ


فهم قرآن كريم از ديدگاه ما مسلمانان داراي اعتبار و منزلتي است كه ،به همين دليلاز مسلمانان كه بگذريم درميان فرهيختگان مغرب .در عرصة معرفت باالتر ازآن نيستاند نيز درك و شناخت قرآن منزلتي واال دارد زيرا كه زمين كه به شرف اسالم مفتخر نشده

ك، منشأ پيدايش فرهنگ و تمدن عظيمي در جهان شده و بويژه در روزگار اين كتاب تابنااند. ازاينرو دانشمندان گذشته، پيروانش تأثير انكارناپذيري برتمدن وفرهنگ غرب نهاده

(فرانسوي) و رژي بالشر (آلماني) و تئودورنولدكهبسياري از غيرمسلمانان همچون معرفت قرآن كريم همت گماردند و عمري را (انگليسي) و ديگران بر فهم وريچاردبل

در راه شناخت تاريخ قرآن ومفاهيم آن سپري كردند، هرچند بنا به عللي بر همة معاني و مقاصد بزرگ قرآني ره نيافتند.

و شگفت از نويسندگان و پژوهشگران مسلماني كه فكرت و همت خودرا بر تفحص كنند و هاي نافرجام صرف ميأثر و فلسفه بافي هاي دروغين و تخيالت بيدربارة اسطوره

از تحقيق در كتاب فرهنگ آفريني چون قرآن حكيم كه قرنها بر دل و جان و زندگي :بايد گفت كه !ورزندميلياردها تن اثر نهاده خودداري مي

ــاب نخواهــد ــره گــر وصــل آفت شــب پ

رونــــق بــــازار آفتــــاب نكاهــــد!

فرق ميان ترجمه و تفسير

كوشند، ترجمه و تفسير آيات شريفه كساني كه در كار پژوهش قرآن كريم مي براي در درجة نخست از اهميت قراردارد. ازاينرو اهتمام بر اين دو أمر ارجمند برتحقيق در

شود. در اينجا بايد توجه داشت كه ترجمة ساير علوم وابسته به قرآن، مقدم شمرده ميتفاوتي دقيق دارد. در ترجمة قرآن كريم ـالف پندار برخي برخ ـقرآن مجيد با تفسير آن

را به زبان موردنظربرگرداند. (يا هر متن ديگري) مترجم تنها موظف است كه متن اصليكوشد تا توضيح دهد ولي در تفسير متن، مفسر ميآن را بدون آنكه مجمالت يا مبهمات

15 پيشگفتار

واند رفع ابهام و دفع اجمال نمايد. مثال در تاز مفاهيم آن كامال پرده برداري كند و تا مي :فرمايدترجمة اين آية شريفه (از سورة فتح) كه مي

﴿$‾ΡÎ) $oΨós tFsù y7 s9 $ [s÷Gsù $YΖ� Î7 •Β ∩⊇∪ t� Ï�øóu‹ Ïj9 y7 s9 ª!$# $tΒ tΠ £‰s)s? ÏΒ š�Î7 /ΡsŒ $ tΒuρ t� ¨zr's? ...﴾ ] :الفتح :بنويسد همين اندازه كافي است كه مترجم ]1-2

آمده كه بازپس را آنچه و تو گذشتة گناه تاخدا. آورديم آشكار را فتحيو ت ما اناهم« .»..بيامرزد.

و فتح مزبور چه ؟أما مفسر قرآن بايد توضيح دهد كه آن فتح آشكار كدامست چه ،صو اساسا گناه پيامبر پاك ؟و آمرزش وي داشته است صپيوندي با گناه پيامبر

نيز يادشده صة شريفه، عالوه بر گناه پيشين از گناه پسين پيامبرو چرا در آي ؟بوده استكه هنوزصورت نگرفته گناهي باشد، آمرزش »گناه آينده«معناي و اگر گناه مزبور به ؟است

! ؟)1(دارد چه معنايياگر مترجم بخواهد به تفصيل يا حتي به اختصار در اين وادي گام نهد، به فن تفسير

ترجمه فراتر رفته است. روي آورده و از

علت خطا در ترجمه و تفسير

اي قديمي بايد قائل شد و ديرزماني براي ترجمة قرآن كريم به زبان پارسي، پيشينه هاي نارسا و احيانا مغلوط در ايران رواج دارد. اخيرا به همت است كه متأسفانه ترجمهآن كريم در دسترس عموم قرارداده روان و كم نقصي از قرهاي چند تن از فضال ترجمه

قرآني هاي شده كه اقدامي مثبت و درخور سپاسگزاري است ولي هنوزتمام ترجمهبه عنوان نمونه، در ترجمه اي كه ازسوي انتشارات اند.ازاغالط صرفي ونحوي پاك نشده

هـ. ش دردسترس قرارگرفته، مترجم محترم 1367سروش (وابسته به صدا وسيما) درسال

ما در همين كتاب ـ إن شاء اهللا تعالي ـ به اين پرسشها با استناد به آيات ديگر قرآن پاسخ خواهيم داد - 1

كنيم.استفاده مي» وسيلة قرآنتفسير قرآن به«ودرحقيقت ازروش


£﴿ ةآي ßϑn=÷ètG s9uρ …çνr't7 tΡ y‰ ÷èt/ ¥Ïm ∩∇∇∪﴾ ]پنداشته صرا خطاب به پيامبر خدا ]88 :ص�� « است وفعل درصورتي كه واژة مزبور به صيغة جمع !را به لفظ مفرد برگردانده» ��'�&%�$�

د نمايدراينجا قرآن كريم گروه كافران را تهديد مي .بوده است» لتعلمون«آمده و در اصل چه غلط فاحشي به ،مخاطب قراردادن ،را به جاي كافران ص و پيدااست كه پيامبرخدا

آيد.شمار ميگيرد و گاهي قرآنـي نشأت ميهاي ها، غالبا از نشناختـن واژه بنابراين خطاي ترجمه

آن هاي شود (چنانكه نمونهخبري نسبت به تركيب كالم، موجب لغزش مترجم ميهم بي ايم). كتاب آوردهدر همين را

پيوند دارد. رأي مذهبي » ساختة مفسرانآراء پيش«أما عمدة لغزشها در تفسيرقرآن، با كند تا مفهومي را برآيات قرآني يا عقيدة دلخواه مفسر دربسياري از موارد، اورا وادار مي

آمده كه تحميل نمايد كه با متن سازگاري ندارد. به همين جهت در آثار اسالمي به تأكيدبايد پرهيز كرد. كساني كه در تفسير قرآن مثال فلسفة يوناني يا عرفان » تفسير به رأي«از

هاي غربي يا فرضيات علمي يا اخبار ساختگي و اسكندراني يا تصوف هندي يا فلسفهرا با لطائف الحيل برآيات قرآن تحميل ها آن دهند وضعيف و امثال اين اموررا دخالت مي

آيند و درحقيقت سخن أميرمؤمنان كنند از مصاديق تفسيركنندگان به رأي به شمار مييم�! �)�$� � :آيد كه فرموددربارة اينگونه مفسران درست مي �علي �)* �+ �, �-�'�.�� /0��

�-�'�.�� ! �1 . البته ما »!گويي كه ايشان، امامان قرآنند و قرآن، امام ايشان نيست« !)1(��2#�توان به درك قرآن نائل آمد و قرآن كنيم كه با ذهن كامال تهي از معلومات نميانكار نمي

طلبد ) مي...هايي را همچون (لغت و صرف و نحو و معاني و بيان و.فهمي ناگزير دانش تحميل« با ترديدبي نگاه اين نگريم ومي »قرآن فهم ابزار«چشم ولي علوم مزبوررا به

ابزاري، مقاصد قرآن با علوم كوشيم تامي نگرش ما اين اوت دارد زيرا درتف» رأي برقرآن

.147نهج البالغه، خطبة - 1

17 پيشگفتار

آن اتخاذ اي دربارةاز برخورد با متن قرآني، عقيدة ويژه آن دريابيم و پيش متن را از كريماست) متن قرآن را به سوي آراء شده نهي اسالم شرع در (كه رأي به تفسير در كنيم ولينمي

كنند وبه جاي مقصود قرآن، مراد خودشان را جايگزين آن ميكشند پيشين خود مي دو امر، واضح است.وتفاوت ميان اين

-يكي از مهمترين علل پديد آمدن خطا در تفسير قرآن به» تفسير به رأي«و هرچند

آيد ولي علت لغزش در فهم قرآن كريم منحصر و محدود به اين موضوع نيست شمار ميها ر نكات و قرائن آيات و همچنين غفلت از سياق و فضاي سورهو گاهي دقت نكردن د

را فراهم تفسير قرآن به قرآن(كه زمينة مشابه با يكديگر آياتويژه توجه نداشتن به و به شوند.آورند) موجب خطاي مفسر در فهم و توضيح قرآن كريم ميمي

كتاب كار اصلي ما در اين

تاكنون ها آن برخي از هاي فراواني داردكه جايزمينه كريمبايددانست پژوهش درقرآن خالي مانده است مانند برداشت پيامهايي از قرآن كه در روزگار ما، پاسخگوي مشكالت هستند و مانند توضيح روابط و پيوندهاي برخي از آيات با يكديگر كه مفسـران گذشتـه

ه بخش ديگر از اين كتاب (مجلد دوم) ما بحث از اين امور را ب .انـدبدانها كمتر پرداختهدر اين .اهتمام ورزيمها آن به نگارش ـعز ذكره ـ ايم كه به توفيق خداوندموكول كرده

بخش از كتاب، بيشتر كوشش ما معطوف به دو امر بوده است. يكي توضيح و تصحيح ايم و ديگر، زبان فارسي) مالحظه كردههاي متداول قرآن (بهاغالطي كه در ترجمه

وجه صواباند و گاهي دچار اختالف شدهها آن پرداختن به آياتي كه مفسران در معنايخود قرآن كريم بوده است و ،تالش ما محورباره، در اين .اندرا در تفاسيرخود نشان نداده

و ايم حل مشكالت را طلب كرده ها، آن و گواه گرفتن از وسيلة يكديگرتفسير آيات بهاز اي گفته شده همگي مرهون لطف زمينه بدست آمده و سخن تازهاگر توفيقي در اين

�5 45�3� � �3بوده است و بس ـ جل و عال ـخداوند �6 �7 8329!0��&�� 8��% �&�� :


توضيح داد كه هركس با قرآن مجيد اندك آشنايي ـاختصارهرچند به ـدراينجا بايد است نموده داند كه قرآن كريم مباحثي را با الفاظ گوناگون، تكرارداشته باشد، مي

≈Y6$﴿ اجزائش همگون و شبيه يكديگرند كهاستفرموده كتابي وچنانكه خود تصريح tGÏ.

$ YγÎ6≈ t±tF•Β u’ ÎΤ$sW ¨Β﴾ ]وسيلة شاهدي از تفسيرقرآن بهتوان براي . از اين موضوع مي]23 :الزمر ويژه نخستينعلم تفسير شمرد به» ام القواعد«را ين قاعده ، بهره گرفت و اخود قرآن

خود ـ )1(اندسني آورده چنانكه درتفاسير شيعه وـ كه بدين شيوة مرضيه پرداخته مفسريتفسير لقمانازسورة 13را با آية انعاماز سورة 82بوده است كه آية ص خدارسول

ت. نموده و مهر تأييد بر اين روش زده اس» احاديث«دراينجا ممكن است پرسيده شود كه چرا در تفسير قرآن كريم صرفا به

بخش تفسير همة آيات يا اگر :دادكه پاسخ شويد؟ بايدنميها آن كنيد وتسليمنمي بسندهترديد تفسيري به ما رسيده بود، بي ص خدارسول مطمئن، از اي كامالگونهآن به بزرگي از

احاديث را بهشمرديم واختالفات تفسيريپذيرفتيم و ديگر تفاسير را زائد ميجز آن را نمي در دسترس نيست و ص ما گرامي داديم ولي چنين تفسيري ازپيامبرنبوي ارجاع مي

به آيات بسيار معدودي از قرآن اوالاند احاديث تفسيري كه از آن بزرگوار در كتابها آوردهكه طوريشود بهديده مي ارسالو ضعفاصطالح، بهها آن ناددر اسثانيا اشارت دارند و

:گفته است حنبل بن احمدكه اندرو آوردهكنند. از همينرا جلب نمي اطمينان كافي� �;<�; =, �/0�� > ?�@�A�� ! ��<�A�� B �CD�'�� , =�E�F# .»كه پايه واساسي ندارد، است چيز سه

و محققان ». آمدهاي ناگوار و گزارش (جزئيات) غزواتروايات تفسيري و اخبار پيشاند مراد احمد آن بوده است كه روايات مزبور، غالبا فاقد اسناد صحيح اصحاب وي گفته

اند. باوجود اين، ما به احاديث معدودي كه مفسران محترم در خالل تفسيرها از و متصل

البيان اثر شيخ طبرسي و تفسير جامع البيان اثر شيخ طوسي و مجمععنوان نمونه، به تفسير التبيان به - 1

سورة أنعام نگاه كنيد. 82اثر ابوجعفر طبري و مفاتيح الغيب اثر فخرالدين رازي ذيل آية

19 پيشگفتار

ايم و درصورت ريفه رجوع كردههنگام بحث در آيات شاند، بهآورده ص اكرم رسول ايم. بهره گرفتهها آن موافقت با متن قرآن، از

آوري شده است، دربارة تفسير قرآن جمع †بيت اما روايات شيعي كه از ائمة اهل صورت گرفته و كساني » اخباري«متأسفانه اين كار مهم در مذهب اماميه ازسوي علماي

اند و محدثان مزبور بدين عمل برخاسته» البرهان«سير صاحب تف» محدث بحراني«مانند ومتن بررسي لحاظ سنداخباررا به پردازند و» حديث نقد« به هيچگاه درصدد برنيامدند تا

تأكيد سفارش كار به بدين † بيت كنند وبا مداليل قرآن بسنجند(چنانكه ائمة اهلاند ار نياورده و اخباري را فراهم آوردهبچندان ثمري بهها آن اند) از اينرو كوششفرموده

شوند و بيشتر، ساخته و پرداختة غاليان به شمار اعتبار و ضعيف شمرده ميكه غالبا بيگرا و نامدار اماميه كه در تفسير قرآن به تصنيف همين جهت دانشمندان اصولآيند. بهمي

و ابوالفتوح طبرسيو شيخ طوسيو شيخ رضياند (همچون شريف و تأليف پرداختهاند. روي نياورده» تفسير روايي«و ديگران) راه اخباريها را نسپرده و صرفا به رازي

اند در آغاز تفسيرش لقب داده» شيخ الطائفه«كه در مذهب اماميه وي را طوسيابوجعفر :مرقوم داشته است

�G��%� �H FI�� J �� IK �� $ �" L �M� � NO�� % �" 8P2 �-�'. � �Q� �R �� ST� �6 ��:�UE� � �� VT� ��W5�' �X ��:�'�+ �� $ �" � �� Y0 �Z �BCD�� % �" �'[�T� 9 �\0�]�& �� 5�� % �" �� $ �"� �Z � �% �_ S�]2 =, ! �1� �� L

�Y �Z �� a �\ �% �� ] �� 1�']� �� \0��2 �L �.�� T ��A� �b�' �, �L �c� �dT �� R �� e ��&�' �T =� �� ! �1� �� f�D0'_ �3 � ��g �BCD�� h�' �X �\0��2#)1( .

كه هيچكس از ياران بود كتاب واداشت اينآنچه مرا به شروع در كار اين« :يعني خودمان(شيعيان امامي) را درگذشته و حال نديدم كه كتابي بپردازد شامل تفسير تمام

ني آن. تنها گروهي از ايشان در راه گردآوري رواياتي گام برداشتند كه قرآن و فنون و معا

. 1، ص 1التبيان في تفسير القرآن، اثر شيخ الطائفه طوسي، ج - 1


نمودند و در كتب حديث به ايشان رسيده بود و هيچيك از را گزارش ميها آن خودشان، ».آنان، حق مطلب را كامل نكرده و تفسير آنچه را مورد نياز بوده نياورده است

در آغاز » طبرسي ابوعلي«امامي، يعني رديگ نامدار ازشيخ طوسي، مفسرمدتها پس :تفسيرخود چنين نوشت

��:�UE� �� − !1�" � ja− �L �5�] 8� �� T �R �� 10� �5�% �� ] kl� �m�' �n �B �o � ��g �� E �� L ! �10��2

�A� pC�q�: �5��&�T �R �� a�qrs� �� g �P�& a�ts� �u[�+ ��#)1( 9 قرآن جز مطالبي دربارة تفسير ـ كه خداي از ايشان خشنود باد ـما ياران« :يعني

را از اخباري فراهم آوردند كه به ايشان رسيده بود و به ها آن مختصر تدوين نكردند و ».گسترش معاني و كشف اسرار قرآن نپرداختند

يم كه از طريقة ديگري بياب را در تفسير صحيح منهجاست شد الزم باتوجه بدانچه گفته اي كه خود قرآن بركنار باشد و آن جز شيوه »)2(زدگيروايت«و » نگريسطحي«آفات

نگري در كالم إلهي و احاطه بر جوانب بحث سفارش نموده نيست يعني تدبر و ژرف�Ÿξsùr& tβρã﴿ :چنانكه فرمود −/y‰tG tƒ šχ# uö� à) ø9$#﴾ ]د24 :محم[، ﴿ö≅t/ (#θç/¤‹ x. $yϑ Î/ óΟ s9 (#θäÜŠÏtä†

Ïµ Ïϑù= ÏèÎ/﴾ ]به ص كه رسول اكرم» تفسير قرآن به قرآن«و همچنين روش .]39 :يونساين دو مشعل كتاب از اين روش جدا نشويم وايم تا در اينيارانش آموخت. و ما كوشيده

حال، از توجه به رواياتي كه با قرآن كريم سازگارند نيز غفلت درعين را پي گيريم هدايتهاي جديد قرآني در پايان اين پيشگفتار الزم است گفته شود كه ترجمه ايم.نورزيده

برداري و سپاسگزاري هستند و همچنين تفاسير بزرگ و ارزشمند درخور قدرداني و بهره�� ـدارند خود كه جاي اسالمي علماي ارجمند �. �v � � ��&�� ! �1�0& �_ !K ��Q� � � �w�? پس ـ ��

. 20، ص 1مجمع البيان، اثر شيخ ابوعلي طبرسي، ج - 1

ويژه موافق با متن قرآن است كه در برخي از زدگي غيراز قبول روايات استوار و موثق و بهروايت - 2 ايم. ها را شاهد آورده موارد، ما آن

21 پيشگفتار

باب ناسپاسي بوده است ايم، نه ازنهادهها آن اي ازپاره بر نقد انگشت كتاباين در اگر آراء بزرگان پرداخت نه حقيقت الزمست به نقد براي كشفكمترين، نظر اينبلكه به

و البته در هر نقد منصفانة علمي پرستش گرفت آنكه دربرابر اقوال ايشان حالت تعبد وكرد و ازافكارصحيح قدرداني و سپاسگزاري توجه ـهردوـ بايد به صحت و سقم سخنان

��. نمود �$ �x �" �� " ��&�� \�% �D�: �18% �+ �� y��\ �� +9

هجري شمسي 1390برابر با هجري قمري 1432

مصطفي حسيني طباطبائي - ايران

� �� 5�: ��"�� \�q�(�� o �5 �C �$�'��# )ص (النبي األكرم

ه رسم بزرگداشت از مفسر بلندپاية قرآن،ب شادروان استاد، ميرزا يوسف شعار

رفع اهللا تعالي درجته

1

الكتاب تحةفا ةاز سور نكاتي

zßß ßß‰‰‰‰ ôô ôôϑϑϑϑ yy yyssss øø øø9999 $$ $$#### ¬¬ ¬¬!!!!{

اند. برخي آن را را دردومين آيه از اين سوره، به اختالف ترجمه نموده» الحمد«كلمة ه همان معناي شكر است. وبعضي آن را به معناي ك) 1(اندآورده» سپاس«به معناي

اي رساند. در ترجمهكه ثناي كسي را به دليل كماالت ذاتي وي مي )2(انددانسته» ستايش« )3(اند.را در اين سوره و در همة قرآن، به همراه آورده» سپاس و ستايش«ديگر معناي

آمده است. ـهردو ـحقيقت آنست كه حمد درزبان عرب به معناي سپاس و ستايش :نويسدمي» لسان العرب«در كتاب ابن منظور

� �0�� I�� \��D �E �% �" ��C]|� � �$ �} � �]2 �, �\�(�~ �" �% �" ��#

» ستاييرا برصفات ذاتي وي وهمچنين بربخشايش وكرمش ميتوآدمي«يعني: ه چون در نست كن از آن غفلت شده ايها و تفاسير قرآكه در ترجمه نكته ايولي

رفته باشد بايد آن را به معناي ـجل و عال ـ قرآن كريم پس از حمد، ذكرنعمت حقدانست و اگر پس از حمد، اوصاف خداوندي آيد (بدون آنكه از إنعام و إحسان » سپاس«

توان مي» ضابطه«براي آن مناسبتراست و با اين » ستايش«وي سخن رفته باشد) معناي :نا، تفاوت نهاد. مثال در آية شريفةميان آندومع

به ترجمة آقاي محمدمهدي فوالدوند نگاه كنيد. - 1 به ترجمة آقاي علي موسوي گرمارودي نگاه كنيد. - 2

اه كنيد. به ترجمة آقاي حسين استادولي نگ - 3


﴿ß‰ôϑ ptø:$# ¬! “ Ï%©! $# $ uΖ1 y‰yδ # x‹≈ yγÏ9﴾ :[سپاس خداي را كه براين (بهشت .]43[األعراف

sù(È≅à﴿ معناي سپاس بايد تفسيرنمود و نيز در آيةجاويد) ما را رهبري كرد] حمد را به

ß‰ôϑ ptø: $# ¬! “Ï% ©! $# $oΨ9¤ftΡ zÏΒ ÏΘöθs) ø9$# t ÏϑÎ=≈©à9$# ∩⊄∇∪﴾ :بگو سپاس خداي را كه ].28[المؤمنون)

%È≅è﴿ مباركةأما مثال درآية از گروه ستمگران ما را نجات داد). uρ ß‰ ôϑptø: $# ¬! “ Ï%©! $# óΟ s9 õ‹Ï‚ −G tƒ

#V$ s! uρ﴾ :(بگوستايش خداي را كه فرزندي نگرفت) حمدرا درمعناي ستايش ].111[اإلسراءاشتن به فرزند، از شؤون كمالية حق است نه احسان بر بندگان. آوريم زيرا كه نياز ندمي

را دارند و » هاي تعليليهجمله«هاي پس از حمد در آيات مذكور، حكم بنابراين، جمله دهند.علت سزاواربودن حمد را توضيح مي

عدهقااند، از اين همراه آوردهاي بهأما كساني كه سپاس و ستايش را در ترجمة هر آيهاي بر غلبة يكي از معاني آيد، معناي ديگر قرينه ،كالم جدياند كه هرگاه در دور شدهفاتحة برهردومعني داللت كند مانند سورة سياق كالمكه شود مگردرجاييبركنارمي

≈=Å_Uu‘)1( šÏϑn﴿ كه پس از ذكر حمد، هم بر مالكيت حقتعالي تصريح شده الكتاب yèø9 $#

≈Ç﴿ حمت او بر بندگانش سخن رفته استو هم از ر ﴾∪⊅∩ uΗ÷q §�9$# ÉΟŠÏm §�9$# ∩⊂∪﴾.

خوانيم كه عبدالمطلب (نياي پيامبر معناي مالك آمده است در تاريخ عرب ميرب درحال اضافه به - 1

يتلبإن لاإلبل و باكرم ص) به أبرهة حبشي كه به قصد ويران كردن كعبه آمده بود گفت: إني أنا رمالك شترانم واين خانه را مالكي است كه ازآن من «) يعني 50، ص1ربا سيمنعه (سيرة ابن هشام،ج

ρß‰ç6#)﴿ خوانيم:درتنزيل عزيز نيز مي». حمايت خواهدكرد ÷è u‹ù= sù ¡> u‘ # x‹≈yδ ÏMø� t7 ø9$#﴾ پس بايد كه خداوند)-اين خانه را بندگي كنند). البته از لوازم مالكيت، پرورش واصالح وتدبير نيزهست ازاينرو درقاموس

است چنانكه فرمود:» مالك«اني مزبورهم رفته است. ولي معناي اصلي آن، همان هاي عربي، ذكرمع﴿z≈ ys ö6 ß™ y7 În/ u‘ Éb> u‘ Íο“ Ïè ø9$# $¬Η xå šχθà� ÅÁ tƒ ∩⊇∇⊃∪﴾ )زه«) و مقصود از 180صافات: الب العمالك وخداوند » ر

عزت است.

27 الكتاب تحةنكاتي از سورة فا

zÅÅ ÅÅ __ __UUUU u‘‘‘‘ šš šš ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ nn nn====≈≈≈≈ yy yyèèèè øø øø9999 $$ $$####{

به آن را ملحق به جمع مذكر سالم است و برخي از مترجمان» العالمين«كلمة به » جهانيان«به صورت آن را اند و بيشتر مترجمانترجمه كرده »)2( جهانها«يا »)1(عالمها«

رسد زيرا هرچند كلمة مزبور، معناي مي اند و اين ترجمه، صحيح به نظردهپارسي برگردان :فرمايدعام دارد ولي در قرآن كريم در خصوص (اهل جهان) بكاررفته است چنانكه مي

﴿ãΝ tƒö� yϑ≈tƒ ¨βÎ) ©! $# Å79x�sÜ ô¹$# Ï8t� £γsÛuρ Å79x�sÜ ô¹$#uρ 4’n?tã Ï !$|¡ÎΣ šÏϑ n=≈ yèø9$# ∩⊆⊄∪﴾. اي مريم) ، نا خدا تورا انتخاب كرد وپاكيزه ساخت و تورا نسبت به زنان جهانيان برگزيد)هما

لوط ازقول آنچه مانند نيز است و جهان اهل زنان #��&�A�� f�C�] � از كه مرادوروشن است

±tβθè?ù's?r& sπt﴿ :كه گفت به قومش آمده � پيامبر Ås≈x� ø9$# $tΒ Ν ä3s) t7 y™ $pκÍ5 ôÏΒ 7‰ tnr& š∅ ÏiΒ

tÏϑ n=≈yèø9$# ∩∇⊃∪﴾ :دراين هيچكس ازجهانيان كنيدكهمي روي كارزشتيبه (آيا ].80[األعراف -

قرآن كريم نيز كلمة مزبور به همين ديگري از ودرآيات است؟!) نگرفته پيشي برشما كاررا در قرآن به نظر شناسي آنست كه كاربرد لغاتمعني استعمال شده است و از قواعد قرآن

دانيم آيد بر معاني ديگر ترجيح دهيم به ويژه كه ميبرميها آن راكه ازوميآوريم ومفهنيامده عوالمدر قرآن كريم تنها با ياء و نون جمع بسته شده (وبه صورت »عالم«كلمة

��45گونه جمع را معموال براي است) واين�&�� W �� g# برند. بكارمي

بايد پيروي از » عالمين«در ترجمة كلمة ناگفته نماند كه علت اختالف مترجمان رااند. باره به اختالف سخن گفتهمفسران قرآن دانست زيرا كه ايشان پيش از مترجمان دراين

:نويسددر تفسيرمشهورش در معني عالمين مي ابوالفتوح رازيشيخ

به ترجمة آقاي جالل الدين فارسي نگاه كنيد. - 1 خانم طاهرة صفارزاده نگاه كنيد. به ترجمة - 2


�� ـ�ـصادق گفت « �� K� ! �K �, a�� ي)اهل بهشت ودوزخند و حسن(بصر، #�� .»)1(گويند عبارت است ازجميع المخلوقاتوقتاده ومجاهد مي

كامال درست � صادقبه نظرما باتوجه به كاربرد قرآني كلمة مذكور، قول امام است كه مراد از عالمين همان جهانيانند چه بهشتي باشند يا دوزخي و نتوان معناي واژه

tΒuρ$!﴿ :فرموده است ص به رسول گراميشرا به جميع مخلوقات تعميم داد. خدايتعالي

š�≈oΨ ù=y™ ö‘r& āωÎ) ZπtΗôq y‘ šÏϑ n=≈ yèù=Ïj9 ∩⊇⊃∠∪﴾ :را نفرستاديم مگررحمتي براي و (ما ت ].107[األنبياءكه عالمين، اهل جهانند، نه درخت و كوه و ستاره و جميع جهانيان)وروشن است

’﴿ :باز خطاب به بني اسرائيل فرمود !مخلوقات ÎoΤr& uρ öΝä3 çG ù=āÒ sù ’ n?tã tÏϑ n=≈ yèø9 $# ∩⊆∠∪﴾ موسي(من شما را بر جهانيان برتري دادم) يعني چون درروزگار گذشته به ].47:ة[البقر ايمان آورديد، برمردم زمانه برتري يافتيد. �

:نويسدآورده و مي» عالمين«برعموميت كلمة » شبه دليلي«اندلسي درتفسيرش قرطبي» �\�%0� �w ��&�� \��56: ينالعالم بما ر ون ورعقال ؟قال ف: األرض وو مواتالس بما ر

پرسيد، رب � موسياز فرعون :دليلش گفتار خدايتعالي است كه :گويد .)2( بينهماخداوند آسمانها وزمين و آنچه ميان آندو است (پس :گفت موسي ؟العالمين چيست

.») !مين را به آسمانها و زمين و مابينهما تفسير كردعال � موسيآن بود كه خداوندگار جهانيان همان كسي � مقصود موسي :در پاسخ بايد گفت

است كه آسمانها و زمين نيز از آن اوست نه آنكه فرعون دربارة واژة عالمين اشكال شبيه اين تعبير آمده رآن كريم بازهم در ق !ح دادشرح و توضيآن را � يو موس داشت

فرمايد ساحران فرعون با ديدن معجزة موسي از ره اخالص است و در سورة شعراء مي

.29، ص 1تفسير ابوالفتوح رازي، ج - 1 .105، ص 1الجامع ألحكام القرآن، ج - 2

29 الكتاب تحةنكاتي از سورة فا

#)﴿ :گفتند þθä9$ s% $ ¨ΖtΒ# u Éb>t� Î/ tÏϑ n=≈yèø9$# ∩⊆∠∪ Éb>u‘ 4 y›θãΒ tβρã�≈yδ uρ ∩⊆∇∪﴾ :به ].48 -47[الشعراء)توان گفت كه مراد از مي خداوندجهانيان ايمان آورديم، خداوند موسي وهارون). آيا

رب «موسي و هارون بودند زيرا كه ذكر ايندوتن در آية شريفه پس از ،»عالمين« !؟آمده است» العالمين

z$$$$ tt ttΡΡΡΡ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ ÷÷ ÷÷δδδδ $$ $$#### xx xxÞÞÞÞ≡≡≡≡u�� ÅÅ ÅÅ __ __ÇÇÇÇ9999 $$ $$#### tt ttΛΛΛΛ ÉÉ ÉÉ)))) tt ttGGGG óó óó¡¡¡¡ ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩∉∉∉∉∪∪∪∪{

ديگر و بعضي »)1( ره نما«ما را :اندبرخي از مترجمان نوشته »اهدنا«درترجمة كلمة تراست زيرا كسي نبايدانتظارداشته واين معنا درست» )2(راهبرباش«اند: مارا ردهترجمه ك

نمايي كند! چراكه را ره مجيد كتابي فروفرستد و مسلمانانازقرآنباشدكه خدايتعالي پس# (βÎ¨﴿ است چنانكه فرمود:خداونديكريم خودبهترين رهنمايقرآن x‹≈yδ tβ#u ö� à)ø9$# “Ï‰ öκu‰ ÉL‾= Ï9

š† Ïφ ãΠ uθø% r&﴾ :ا آنچه ترين راه رهنمايي مي(همانا اين قرآن به درست ].9[اإلسراءكند). أمداريم، رهبري براي پيمودن راه است نه درسورة فاتحه از خداوند جهانيان درخواست مي

قصد ما از :عبارت ديگربه .پذيردرهنمايي بدان راه كه به وسيلة قرآن مجيد صورت مي هدايت« ما درپي .است »إيصال إلي المطلوب« نيست بلكه »إرائة طريق« وممفه »اهدنا«

را داريم تا خداوند رحمان و رحيم، ما را » هدايت تكويني«درخواست ،نيستيم» تشريعيره «از » راهبر باش«دستگيري فرمايد به ياري او راه راست را طي كنيم. بنابراين ترجمة

.به مقصود نزديكتراست» نما باشطريق «يا » شاهراه«كه درتمام قرآن به صورت مفردآمده، مقصود» صراط«أما ازكلمة

≡xÞ﴿ اندبرآن طريق رفته صاست كه همة انبياء خدا » اصلي u�ÅÀ tÏ% ©!$# |Môϑ yè÷Ρr& öΝ Îγ ø‹n= tã﴾ نهراههاي فرعي كه درشرايع گوناگون به شكلهاي مختلف تشريع شده است. چنانكه در

اي نگاه كنيد.به ترجمة آقاي مهدي إلهي قمشه - 1

به ترجمة آقاي حسين استادولي نگاه كنيد. - 2


9e≅ä3﴿ :فرمايدسورة مائده مي Ï9 $ oΨù= yèy_ öΝ ä3ΖÏΒ Zπ tã÷�Å° % [`$ yγ÷ΨÏΒ uρ﴾ تي از ].48: ة[المائدبراي هرأم) كه فرمود:است شما راه و روشي را مقررداشتيم) و راه اصلي همان طريق بندگي خدا

﴿Èβr& uρ ’ ÎΤρ ß‰ ç6 ôã$# 4 #x‹≈yδ ÔÞ≡ u�ÅÀ ÒΟŠ É)tG ó¡•Β ∩∉⊇∪﴾ :راه (مرا بندگي كنيد كه اينست ].61[يس راست).

zÎÎ ÎÎ�� öö öö�� xx xxîîîî ÅÅ ÅÅUUUUθθθθ àà ààÒÒÒÒ øø øøóóóó yy yyϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### óó óóΟΟΟΟ ÎÎ ÎÎγγγγ øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttææææ ŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ tt tt ÏÏ ÏÏ jj jj9999 !! !!$$$$ āā āāÒÒÒÒ9999 $$ $$#### ∩∩∩∩∠∠∠∠∪∪∪∪{

نه « :اندو موضع نحوي آن، نوشته» )1(غير«ها بدون توجه به إعراب اي ازترجمهدر پارهرا بدل از » غير«گويا مترجم محترم واژة »...)2(خشم فرموديها آن كه بركساني راه

xÞ≡u�ÅÀ﴿ در آية پيشين» الذين«مجروراست و بدل از » غير«كه پنداشته درحالي» صراط«

tÏ% ©! $# |M ôϑ yè÷Ρr& öΝ Îγø‹ n= tã﴾ ين«آيد يا نعت و صفت براي ميآن توانشود و ميشمرده مي» الذسازد و صحيح دانست و درهرصورت با ترجمة فوق نمي» عليهم«بدل از ضمير در را

». شدگان و گمراهاننده آنان غيراز غضبك« :آنست تا نوشته شود .)3(اندجاي مسرت است كه بعضي از مترجمان محترم قرآن، بدين نكته توجه نموده

* * *

غير در اصل صفت است به معناي اسم فاعل (يعني مغاير). - 1

اي نگاه كنيد.رجمة آقاي مهدي إلهي قمشهبه ت - 2 به ترجمة آقاي حسين استادولي نگاه كنيد. - 3

2

نكاتي از سورة بقره

zyy yy7777 ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ ss ssŒŒŒŒ ÜÜ ÜÜ====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ6666 øø øø9999 $$ $$####{

y7﴿ دراينكه چرا سورة كريمة بقره با Ï9≡ sŒ Ü=≈tG Å6 ø9$#﴾ ران به اختالف ؟آغاز شدهمفسبراي اشاره به اشياء دور يا غايب بكار » ذلك«كلمة ،ند زيرا در زبان عرباسخن گفته

در تفسير طبرسيكه به شيء نزديك وحاضر اشارت دارد. شيخ » هذا«رود، برخالف ميهـ ق) نقل كرده كه وي گويد معناي آيه 207از قول فراء (متوفي درسال » مجمع البيان«

, ��g � :آنست كه �� IK � F �I�� -�'�.�� " -كه پيشاست(اين قرآن، همان كتابي #��

ام) و اين معنا با ظاهرآيه چندان ماليمتي ندارد وعده داده ـ صاي محمدـ تو ازاين به توراتدراينجا به » ذلك«اند كه . برخي گفته)1(كندازاينرو فراء خود بدين قول بسنده نمي

گويدكه داند و ميشيخ طبرسي، اين رأي را دور از صواب مياشارت دارد ولي انجيليا ريب فيه ال :اند و درآية شريفه از كتابي سخن رفته كهآندو كتاب دستخوش تحريف شده

كه ميم .الم .الف، كلمة ذلك را اشاره به كشافدر تفسير زمخشري. )2(هدي للمتقين&�� |a�v� � :نويسدشمرد وميپيش ازآن آمده، برمي �6 �� 7 �\�: �!N% �.�'�� q �_ �� &�: R� ��2#)3( و . عباسابنسازد. مفسران سلف چون نمي» ذلك«ازذكر پس» الكتاب«قول وي نيز با اطالق

نگاه كنيد. 10، ص 1اثر فراء، ج» معاني القرآن«به كتاب - 1

بنگريد. 77، ص1به مجمع البيان، ج - 2

.32، ص 1تفسير كشاف، ج - 3


ـ كلمة ذلك را در اينجا )1(در تفسيرش آورده طبريـ چنانكه سديو عكرمهو مجاهدو اند، بدون آنكه شاهد و دليلي را براي آن نشان دهند.فسير نمودهت» هذا«به معناي

هاي قرآن كريم بنگريم تا از در روش تفسيري ما الزم است نخست به ديگر سوره .يابي در آية شريفه بپردازيمباره آگاه شويم سپس به تدبر و نكتهسليقة قرآن دراين

كنيم كه اسم اشاره به اشياء الحظه ميهاي قرآني مبا رجوع به سرآغاز برخي از سوره - مي» نمل«مثال در آغاز سورة .دور يا غايب، صريحا براي آيات قرآني بكاررفته است

:فرمايد﴿y7ù=Ï? àM≈ tƒ#u Èβ#u ö� à)ø9 $# 5>$tG Å2uρ A Î7 •Β ∩⊇∪﴾ »هاي) كتابي روشن اين آيات قرآن و(آيه .»است

:فرمايدمي» حجر«و در آغاز سورة ﴿y7ù=Ï? àM≈tƒ#u É=≈tG Å6ø9 $# 5β#u ö� è% uρ & Î7•Β ∩⊇∪﴾ »هاي) قرآني روشن اين آيات كتاب و(آيه .»است

اعتبار دراينجا به آيد وبه همان معني مي مؤنث ذلك است و» تلك« كلمة كهدانيمومي »تابالك ذلك« در كهگيريممي نتيجه است. بنابراين شده استعمال مؤنث صورتبه »آيات«

كه سلف اكثر مفسران . ودارد خود اشاره بهمجيد، قرآن» القرآن آيات تلك« مانند نيز»كدرسخنشان اياند ليكن نكتهنشده معني دور اين اند، ازگرفته »هذا« معنايرا به »ذل

است؟ بكاررفته »ذلك«تعبير حاضر، كتاب براي چرا كهمانده ناگفته اصلي خود، معناي بر عالوه تلك) ذلك (يا واژة كهاينست آيدبرمي مكري ازقرآن آنچه

قول شيخ محمدجواد رود و بهچيزي نيز بكارمي كسي يا »رفيع مقام« اشاره به براي گاهي�-� L �� :»آالءالرحمن«در تفسير بالغي&�� " =� �a�&�' �� ga�v|� �7 ��2 �Y0� �� !0��&�� * ) امرأة العزيز( زليخاآنجاكه بايدجست يوسف شريفة درسورة راگواه اين سخن ��#9]

نگاه كنيد. 229و 228، ص 1به جامع البيان، ج - 1

33 نكاتي از سورة بقره

:گويدخطاب نموده مي درباري زناناز وي، به تجليل و درمقام � يوسفدرحضور ﴿£ ä3 Ï9≡ x‹ sù “Ï% ©!$# Í_ΖçF ôϑ ä9 ÏµŠÏù﴾ :خسارفرشتهاين يعني ].32[يوسفحيرت كه شمارا به)1(ر

:شيراز سعديبه قول !كرديد ه دربارة وي مالمتمكافكنده، همانست !ا راروا بود كه مالمت كني زليخ گرش ببيني و دست از ترنج بشناسي عاشقانة زليخا را از تجليل» الذي فهذا« جايبه »الذي فذلكن« قالب در مجيد قرآن

رفعت مقام قرآن »كتابذلك ال«. بنابراين بايد گفت كه در )2(دهدنشان مي �يوسف :توانيم سرآغاز سورة بقره را چنين ترجمه كنيملذا مي كريم اراده شده است و

».، رهنماي پرهيزكاران است)3(اين نامة(بلندپايه) هيچ شكي درآن نيست«* * *

z¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ)))) šš šš ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####ρρρρ ãã ãã�� xx xx�� xx xx.... íí íí !! !!#### uθθθθ yy yy™™™™ óó óóΟΟΟΟ ÎÎ ÎÎγγγγ øø øøŠŠŠŠ nn nn==== tt ttææææ öö ööΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ ss ss???? öö öö‘‘‘‘ xx xx‹‹‹‹ΡΡΡΡ rr rr&&&& u ÷÷ ÷÷ΠΠΠΠ rr rr&&&& öö ööΝΝΝΝ ss ss9999 öö ööΝΝΝΝ èè èèδδδδ öö öö‘‘‘‘ ÉÉ ÉÉ‹‹‹‹ΖΖΖΖ èè èè???? ŸŸ ŸŸωωωω tt ttββββθθθθ ãã ããΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÷÷ ÷÷σσσσ ãã ããƒƒƒƒ ∩∩∩∩∉∉∉∉∪∪∪∪{ انذار

!معاندان

گويد، دربرابر ايمان آوردن اين آية شريفه كه از ايمان نياوردن كافران سخن مي%tÏ﴿ پرهيزكاران قرار دارد ©! $# tβθãΖÏΒ÷σ ãƒ Í= ø‹ tóø9$$ Î/ ...﴾. ران به انديشهدراينجا برخي از مفس

آورند بااينكه هزاران ندهي، ايمان نميفرمايد كافران را بيم دهي يا بيم اند كه چرا ميافتادهداللت دارد، حمل » عموم«اي را كه براند؟! ناگزير آيهتن از كفار به اسالم و قرآن گرويده

در مجمع طبرسيچنانكه شيخ !انداند يعني ويژة چند تن پنداشتهنموده» خصوص«بر

β÷﴿ به آنست كه زنان گفتند: اشاره - 1 Î) !# x‹≈yδ āωÎ) Ô7 n=tΒ ÒΟƒÌ� x. ∩⊂⊇∪﴾ :31(يوسف(. گفتند:از سخن زليخا، نميديدند البته پيشاز زنان درباري دور بود و دقيقا اورا نمي �اگر يوسف - 2

﴿|·≈ ym ¬! $tΒ # x‹≈yδ # �� |³o0 ÷β Î) !# x‹≈yδ āωÎ) Ô7 n=tΒ ÒΟƒ Ì�x. ∩⊂⊇∪﴾ :31(يوسف(. يعني در اين امر كه قرآن ازسوي خداوند جهانيان نازل شده جاي ترديد نيست چنانكه اين معني را - 3

ã≅ƒ﴿در آغاز سورة سجده صريحتر بيان فرموده است: Í”∴ s? É=≈tG Å6ø9$# Ÿω |= ÷ƒ u‘ ÏµŠÏù ÏΒ Éb> §‘ tÏϑn=≈ yè ø9$#﴾.


از خاندان وي نازل شده و پنج تن ابوجهلاين آيه دربارة :گويد كه بلخيالبيان ازقول و !آمده است يهوداين آيه در شأن برخي ازعلماي :گويد ابن عباسو ازقول !است

��w :�\� � :نمايد كهگيري ميسپس شيخ طبرسي چنين نتيجه�A� �� 8��&��: ��&�� b�� a5� ��مرادش، افراد خاصي (روااست كه خدايتعالي عموم را مخاطب قرار دهد و )1(#�� !باشند)

در ديگر آيات قرآن » كفر«ما اگر به روش قرآني خود بازگرديم و به بررسي واژة :فرمايددر سورة عنكبوت مي» حصر«تعالي به صورت كنيم كه خدايپردازيم، مالحظه مي

﴿$tΒ uρ ß‰ ysøg s† !$uΖÏF≈tƒ$ t↔ Î/ āωÎ) tβρã� Ï�≈ x6ø9$# ∩⊆∠∪﴾ :ز كافران به آيات ما (كسي ]47[العنكبوتجاست و چنانكه لغوي بزرگ، » اقرار«برضد ،ورزد) وجحد و جحود در لغتنمي جحد

��N%�� /0T@«در كتاب ابن فارس - واژة مزبور تنها به كسي نسبت داده مي :نويسدمي» ,��

�3شودكه چيزي را با وجود آگاهي از درستي آن، انكارنمايد �� Y �� 32 ��5.�T �\�: �� !% �" =�0 �U �E �\�]�#)2( معني در كتاب خدا آمده است آنجا كه فرمودوگواه اين: ﴿(#ρ ß‰ ys y_ uρ $pκ Í5

!$yγ÷F oΨ s)ø‹ oKó™ $# uρ öΝ åκ ß¦à�Ρ r& $Vϑ ù=àß #vθè= ãæ uρ﴾ :را �يعني: فرعونيان معجزات موسي ]14[النمل !انكار آنان به علت ظلم وتكبر بودكه نفوسشان به يقين رسيده بود وانكارنمودند درحالي

معني از كفر (نه معاني ديگر) را در آية شريفه معتبر شماريم البته مشكل پس اگر اينكه هماناكساني«نمايد: صورت جلوه ميشود.ومفهوم آيه بدينعموميت آن حل مي

بيمشان عنادورزيدند(وانصاف را به كنار نهادند) مساوي است كه آنان را بيم دهي يابنابراين لزومي ندارد تا معناي عام آيةكريمه را به پنج تن ». آورندندهي، ايمان نمي

ازخاندان ابولهب يا چند يهودي لجوج، اختصاص دهيم! أما شأن نزولي كه مفسران بنا بر قاعدة مشهور، عموميت آيةشريفه را اند ـ به فرض صحت ـگزارش نموده

نگاه كنيد. 92، ص 1به تفسير مجمع البيان، ج - 1 . 426، ص 1غه، جمقاييس الل - 2


5�� %��D 3 �7 ��&�� :دهد زيراكهتخصيص نمي �$�&�: b�q �C�� 5 �x :و به قول أهل فن �:�� !»مخصص نيست ،مورد«

* * *

zzz zzΝΝΝΝ tt ttFFFF yy yyzzzz ªª ªª!!!! $$ $$#### 44 44’’’’ nn nn???? tt ttãããã öö ööΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÎÎ ÎÎ////θθθθ èè èè==== èè èè%%%% 44 44’’’’ nn nn???? tt ttããããuρρρρ öö ööΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÏÏ ÏÏèèèè ôô ôôϑϑϑϑ yy yy™™™™ (( (( ## ##’’’’ nn nn???? tt ttããããuρρρρ öö ööΝΝΝΝ ÏÏ ÏÏδδδδ ÌÌ ÌÌ��≈≈≈≈ || ||ÁÁÁÁ öö öö//// rr rr&&&& ×× ××οοοο uθθθθ≈≈≈≈ tt tt±±±± ÏÏ ÏÏîîîî{ !مهر زدن بر دلها

ايشان سخن )1(خدا بردلها و سمعاز مهرنهادن اين آية شريفه پس از ذكر عناد كافران ؟كند. أما اينكه معناي احوال مزبور چيستگويد و پرده افتادن بر ديدگانشان را ياد ميمي

كار به خداوند سبحان نسبت داده شده است؟ پرسش مهمي است كه مفسران و چرا اينيكديگر به نزاع باره با كه دراين اشاعرهو معتزليانقرآن را به زحمت افكنده به ويژه

!برخاسته اندتعبير آية مزبور را » تنزيه القرآن عن المطاعن«معتزلي در كتاب عبدالجبارقاضي

�q\� �� :نويسدكند و ميقلمداد مي» تشبيه«نوعي �v ��&�� \ �]�F �I�� M5��$�A� �4�U�: ! ��>� � � �m�: �% �" ��[�o7#)2( خدايتعالي حال ايشان) را به كسي تشبيه نموده كه بر ديدگانش پرده افتاده و

�3 :نويسدزمخشري در تفسير ارزشمند كشاف صريحا مي .مانع رؤيت وي شده است) �� !' �r3 �0 �[@�� , �!�; ��% �" ��0 �� c� �, S�]2 �� 5 �K � �� -�: �?��A�#)3( هر زدن و پرده افكندندراينجا م)،

).آمده است مجاز، و فقط ازباب معناي حقيقي ندارد

اند نه به معناي گوش را دراين آيه به معناي مصدري (شنودن) تفسيركرده» سمع«بيشتر مفسران - 1

.لأن المصادر الثالثية التجمعاند كه علت مفردآمدنش همين أمراست وگفته . 14تنزيه القرآن عن المطاعن، ص - 2

. 48 ، ص1تفسير كشاف، ج - 3


%� � :اينكه چراافعال مزبور به خدايتعالي نسبت داده شده؟ زمخشري گويد أما �" �\8q��0�% �� D 8x�� IK �� , �L �� 1� � N.� �� % �� f� �[�� + �1 �� 6 �l�q�; G#)1( براي اينكه آگاه سازد اين)

دت رسوخ و ثباتش همانند چيزي است كه خداوند آن را حالت ـ در نفس كافران ـ از شپذيرند و از اينرو پيداست كه اين تعبير مسامحت آميز را اشاعره نمي !خلق كرده است)

نمايد ولي خود نيز اسكندري درحاشية كشاف سخت برزمخشري اعتراض مي ابن منير� ��A :نويسدتواند بدرستي از حل مشكل برآيد و مينمي �� 65�% �n �4�&�s� � %�� 5.�� Y�] �, ��

��&�� b�6�&�T �� q �&�� 10�% �" �U�%x��A k, �$. �� k, �� )چه مانعي دارد كه اين افعال ـ 2((#_'�*;�اش را هم به يعني مهرنهادن و پرده افكندن ـ فعل خدايتعالي و آفريدة او باشد؟ و بنده

!بنا بر مصلحت و حكمتي كه تنها خود داند) ،ر دهدكيفـها آن خاطراز سورة 23طلبيم ودر آية حل مشكل را از خود قرآن كريم مي ،ما به روش گذشته

:فرمايديابيم كه مياين آية روشنگر را مي» جاثيه«﴿|M÷ƒ u t� sùr& Ç tΒ x‹ sƒªB $# … çµyγ≈s9 Î) çµ1 uθyδ ã& ©#|Ê r& uρ ª!$# 4’n?tã 5Ο ù= Ïæ tΛ syz uρ 4’ n?tã Ïµ Ïèøÿxœ Ïµ Î7 ù=s%uρ Ÿ≅yèy_uρ 4’ n?tã

ÍνÎ�|Çt/ Zοuθ≈ t± Ïî yϑ sù Ïµƒ Ï‰ öκ u‰ . ÏΒ Ï‰ ÷èt/ «!$# 4 Ÿξsùr& tβρã� ©.x‹ s? ∩⊄⊂∪﴾ 3(].23: ثية[الجا(

اين آية كريمه پيش از آنكه مهر نهادن بر سمع و قلب شخص گمراه را ذكر كند، ) ودرحقيقت اتخذ إلهه هواهنمايد (ياد مي ازاينكه وي هواي نفس خودرا به خدايي گرفته

كند. آري تسليم شدن مطلق معرفي مي» فاجعة روحي وي«اورا مقدمة » نفس پرستي«دهد و گوش ناپذيري سوق ميدربرابر وساوس نفساني، صفاي قلب را به تيرگي و حق

. 50، ص 1تفسير كشاف، ج - 1

.50، ص 1حاشية تفسير كشاف، ج - 2(به من بگو آنكس كه هواي خودرا معبودخويش گرفت وخدا با علم [بر احوالش] وي را به گمراهي - 3

اش پرده افكند، آيا پس از خدا كيست كه[بتواند] اورا سپرد و بر سمع و قلبش مهر نهاد و بر ديده گيريد؟ ).پس آيا پند نميهدايت كند؟


تكرار گناه، «دارد و ازميسازد و ديدگان باطني را از رؤيت حقايق بپندنيوش را ناشنوا ميأما اين فاجعه ازيكسو با عمل گناهكار پيونددارد و ». كندخاموش مي نداي وجدان را

شود زيرا او قانونگذار دادگري است كه مقرر ازسوي ديگر به خداي سبحان إسناد داده ميحق، ناتوان پرستي به تيرگي دل بيانجامد و نيروي فهم و انصاف را در تمييزداشته تا نفس

zΝ﴿ كند وهمين است معناي tFyz ª! $# 4’ n?tã öΝÎγ Î/θè= è% 4’ n?tãuρ öΝ Îγ Ïèôϑy™ ( #’ n?tãuρ öΝÏδ Ì�≈ |Áö/ r& ×οuθ≈ t± Ïî﴾. فرمايد:قرآن مجيد در آية شريفة ديگري نيز كه روشنگر و مؤيد اين معني است مي

﴿āξx. ( 2ö≅ t/ tβ#u‘ 4’n?tã Ν Íκ Í5θè= è% $Β (#θçΡ% x. tβθç6Å¡ õ3 tƒ ∩⊇⊆∪﴾ :چنان كه گويند نيست ].14[المطففين)! شدند ماية زنگار دلهاي ايشان شده است).بلكه آنچه مرتكب مي

در همان آية مورد بحث (از سورة بقره) درابتدا كفر ورزيدن را به خود كافران نسبت β¨﴿ دهدمي Î) šÏ% ©! $# (#ρ ã� x� x.﴾ سوب ميتعالي من و سپس ختم قلوب ايشان را به خداي -

zΝ﴿ دارد tFyz ª!$# 4’ n?tã öΝ ÎγÎ/θè= è%﴾ و اين معني با آية ديگري از سورة كريمة نساء موافقت دارد

ö≅t/ yìt6﴿ :كه فرمود sÛ ª!$# $uη ø‹ n=tæ öΝ Ïδ Ì�ø� ä3 Î/﴾ :بلكه خداوند به علت كفرشان ]155[النساء)و عدالت إلهي را العمل همه، قانون عمل و عكسها اين بردلهاي آنان مهر زده است).

! خداونددادگر را )1(مجازدهد. بنابراين، ما همچون اهل اعتزال به دستاويزنشان ميدانيم و نيز مانند اشاعره، بندگان خدا ازتصرف در نفوس و قانونگذاري روحي بركنار نمي

-گناهان نميرا بي اختيار نشمرده خداي سبحان را پديدآورندة كفر و ضالل در نفوس بي

!اريمپند

* * *

z’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÎÎ ÎÎ////θθθθ èè èè==== èè èè%%%% ÖÖ ÖÖÚÚÚÚ zz zz÷÷÷÷ ££ ££∆∆∆∆ ãã ããΝΝΝΝ èè èèδδδδ yy yyŠŠŠŠ#### tt tt““““ ss ssùùùù ªª ªª!!!! $$ $$#### $$$$ ZZ ZZÊÊÊÊ tt tt�� tt ttΒΒΒΒ{ ها! بيماردالن و افزودن بيماري آن

» مجاز«ها را از ظاهرشان گذرداده ها مصاديق روحي دارند، چه آن و نظاير اين» غشاوة«و» ختم«الفاظ - 1 شماريم. » حقيقت«بدانيم يا در مقام توسع معنا


هايشان در قلب« :اندبرخي ازمترجمان قرآن، آيةشريفة مذكور را چنين ترجمه نمودهãΝèδ﴿ مترجم محترم جملة !»)1(و خداوند بيماريشان را افزون كنداست بيماري yŠ#t“sù ª!$#

$ZÊ t� tΒ﴾ خبرياي كه جملهدرحالي .)2(گمان كرده كه مفهوم نفرين دارد دعائيرا جملة آورده » توبه«است به دليل بيان و تفسيري كه خود قرآن كريم از اين آيه در سورة مباركة

:فرمايدو مي﴿# sŒÎ)uρ !$ tΒ ôM s9Ì“Ρ é& ×οu‘θß™ Οßγ ÷Ψ Ïϑsù ¨Β ãΑθà) tƒ öΝ à6 •ƒr& çµ ø?yŠ#y— ÿÍνÉ‹≈yδ $YΖ≈yϑƒ Î) 4 $Β r'sù š Ï% ©!$# (#θãΖtΒ# u

öΝ ßγø? yŠ#t“sù $YΖ≈ yϑƒ Î) óΟ èδuρ tβρã� Ï±ö;tG ó¡o„ ∩⊇⊄⊆∪ $Β r&uρ š Ï%©! $# ’Îû Ο ÎγÎ/θè=è% Ð⇓t� ¨Β öΝåκøE yŠ#t“sù $ ²¡ô_Í‘ 4’ n<Î)

óΟ Îγ Å¡ô_ Í‘ (#θè?$ tΒ uρ öΝèδ uρ šχρã� Ï�≈Ÿ2 ∩⊇⊄∈∪﴾ 125 -124: بة[التو.[ اين (سوره) ايمان :اده شود، از آنان كسي گويد كهاي فروفرست(و آنگاه كه سوره

اند، ايمانشان را افزون سازد و آنان أما كساني كه ايمان آورده ؟كداميك از شما را افزودشادماني كنند * و أما كساني كه در دلهاي ايشان بيماري است پس پليدي بر پليديشان

بيافزايد و درحال كفر بميرند)ãΝ﴿ فعل به خداوند در كه إسناد آيدبرمياين بيان روشن از èδyŠ#t“sù ª! $# $ZÊ t� tΒ﴾ به

فرستد وبيماردالن در پي مخالفت تازه با سورة است كه خدايتعالي فرومياياعتبارسورهمقام مردود است وجملة دراين» جبر«شود. بنابراين شبهة جديد، بيماريشان افزون مي

بايد دانست !شود نه دعائياي خبري شمرده ميهمذكور (در سورة شريفة بقره) نيز جملو » تشريع«است و گاهي به اعتبار» تكوين«كه إسناد فعل به خدايتعالي گاهي به اعتبار

». تقدير«گاهي به اعتبار * * *

به ترجمة آقاي داريوش شاهين نگاه كنيد. - 1 ).104؛ ص1ول رفته است (مجمع البيان، جقاز مفسران، ابومسلم بحراصفهاني نيز براين - 2


zøø øøŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ))))uρρρρ tt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss%%%% šš šš�� •• ••//// u‘‘‘‘ ÏÏ ÏÏππππ ss ss3333 ÍÍ ÍÍ×××× ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ nn nn==== yy yyϑϑϑϑ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏ9999 ’’’’ ÎÎ ÎÎ oo ooΤΤΤΤ ÎÎ ÎÎ)))) ×× ××≅≅≅≅ ÏÏ ÏÏãããã%%%% yy yy` ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÇÇ ÇÇÚÚÚÚ öö öö‘‘‘‘ FF FF{{{{ $$ $$#### ZZ ZZππππ xx xx��‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎ==== yy yyzzzz{ جانشين چه �نسل آدم

د؟كسانن

آيد در سورة شريفة بقره پس از آنكه دربارة آفرينش آسمانها و زمين سخن به ميان ميو « :فرمايدسازد وچنين آغاز سخن ميآفرينش آدميان را برروي زمين مطرح مي )29(آية

در زمين قرار جانشيني(بياد آر) آنگاه را كه خداوندت به فرشتگان گفت همانا من پيش آمده » جهان«پس از خلقت » انسان«ت بحث از آفرينش بدينصور !»...خواهم داد

كند كه چرا خدايتعالي فرشتگان را پيش از دراينجا پرسشي به ذهن خطور مي .است ،ما ؟ودر اين كار چه حكمتي وجود داشت ؟آگاه ساختها آن آفرينش آدميان از خلقت

د اينست كه چون قضاي إلهي رسدر تفاسير قرآن سخني در اينباره نيافتيم. آنچه به نظر ميقبض و ضبط اعمالو ابالغ وحيدر (بر اين امر رفته بود كه فرشتگان با آدميان

) پيوند داشته باشند ازاينرو حضور انسان در صحنة آفرينش، به فرشتگان اعالم ...ارواحبر اي كه فرشتگان مدتي بعد بدان مأمور شدند تا سجده شد. به عالوه اين خبر با وظيفه

آيد.آدم كنند بي ارتباط نبود چنانكه از سياق آيات در اين سوره برمي» خليفه«از اين مسئله كه بگذريم، سخن برسرآنست كه چرا از آدميان در آية كريمه به

بوده و » خليف«كه در أصل » خليفة«واژة !؟و مقصود از خليفه چيست ؟تعبير شده استآيد و براي يكتن يا يك به معناي جانشين مي )1(ستتاء براي مبالغه برآن افزوده شده ا

اند؟ مفسران دراينباره . اما آن يكتن ياگروه چه كس يا چه كساني بوده)2(رودگروه بكارمياند. قول راجح نزد بسياري از ايشان آنست كه مراد از خليفه دراينجا آراء گوناگوني آورده

بر روي زمين بوده است » نشيني خداجا«است و مقصود از خالفت وي نيز �» آدم«

ها. و نظاير اين» علامة« و» بصيرة« مانند - 1

بكار رفته است.» أئمة« به جاي )74فرقان: ال( ﴾ $�ρu#$_ôèy=ùΨo$ 9Ï=ùϑßF−)Éš )ÎΒt$Β﴿ مانند لفظ امام كه در آية - 2


D0�%� � نويسد:وده و ميگزارش نم» مجمع البيان«در طبرسيچنانكه شيخ ��: �w�a� �, �� w�� D0�% �r �5 �1�� , � � �L �\ ��a� 8� �c��: �! �. �X#)1( .

صوفيهكنيم به ويژه در تفاسير در تفاسير ديگر نيز شبيه همين معني را مالحظه مياند و خليفه را ) كه در اين مقام سخن به مبالغه گفتهابن عربيانند تفسير منسوب به (م

ولي (باتوجه به اينكه !اندقطب عالم امكان و مجراي فيض خدا در زمين و آسمان شمردهسازد زيرا در قرآن نيامده) رأي مزبور با داللت آية شريفه نمي � ,D0%rيا D0%r'�تعبير

صـورت سخن فرشتگـان به كلي باشـد، درآن» خداوند جانشين«خليفه به معناي اگر اوالã≅yèøg﴿ :شود كه گفتندمـورد ميبي rB r& $ pκ� Ïù tΒ ß‰ Å¡ø� ãƒ $ pκ� Ïù à7 Ï� ó¡o„uρ u !$tΒÏe$!$#﴾ آيا كسي را در)

!) مگر شأن جانشين خدا ؟ريزدپردازد و خونها مي مي گماري كه به فساد در آنزمين ميپس چگونه فرشتگان به كسي كه قرار ؟دور و منزه نيستها آنمرتبة واال، از اين نسبتبا

خليفة طرفداران !؟بود به جاي خداي سبحان در زمين حكمراني كند چنين نسبتي دادند :اندگفته طبرسياند تا حل مشكل كنند و بنا به گزارش دراينجا به انديشه افتاده اللهي

تباهكاران خونريزي پديد خواهند آمد �تگان خبر داد كه از نسل آدم خدايتعالي به فرشولي روشن است كه اين ادعا در متن !و ازاينرو فرشتگان سخن مزبور را عرضه داشتندبرد و ظاهر قرآن بلكه نص كتاب خدا قرآن جايي ندارد و تفسير را به بيرون از متن مي

’﴿ ر اعالمود را دربرابكه فرشتگان گفتـة خ كندداللت برآن مي ÎoΤÎ) ×≅Ïã%y ’ Îû ÇÚö‘F{ $#

Zπ x�‹Î= yz﴾ .فرشتگان پاك از مفاد گفتار خدايتعالي، ثانيا عرضه داشتند، نه سخناني ديگرآفرينش يكتن را درنيافتند بلكه از خلقت نسلي تازه آگاه شدند كه به تباهكاري و

» خليفه«عا نمود كه خداوند از تعبير توان ادپردازد. پس چگونه ميخونريزي در زمين مي

.162، ص1مجمع البيان، ج - 1


به » الميزان«تفسير ؟را اراده فرموده است» )1(آدم صفي«تنها به يكتن عنايت داشته و نبوده �خوبي اين معني را پذيرفته كه مقصود از خليفه در اين آية كريمه، تنها آدم

>�� :نويسداست بلكه عموم فرزندان وي نيز در اين مقام دخالت دارند و مي �� , �B �o �a5 �x� �� k7 �% �" �� v �� w� � ��:)2( �10�� \�]5 �+ �a�[�T � 5�� (جانشيني، منحصر به شخص )3(#:�

بنابراين، ).نبوده است بلكه فرزندان وي نيز در اين امر بااو مشاركت دارند �آدمآگاه ساخت در روي زمين» خليفه«خدايتعالي فرشتگان را از پديد آمدن نسلي به عنوان

آغاز گرديد. اما هنوز پاسخ اين سؤال، روشن نشده كه چرا �كه البته نسل مزبور با آدم با وجود آنكه » الميزان«صاحب تفسير ؟بر اين نسل اطالق گشته است» خليفه«عنوان

:دهد، با اينهمه مرقوم داشته استتسري و تعميم مي �عنوان مذكور را به فرزندان آدم �< �� , �a5 �+I�A� �7 S�]2 ��]�+ ��< �r �, ��&� � �#)4( آن جانشيني كه ذكرش دراين آيه رفته است)

�ترديد جانشيني خدايتعالي است)! ولي مشكل اينجااست كه چگونه همة أبناء آدم بي! مگر شرط ؟جانشين خداوند سبحان هستند ـ حتي تباهكاران و جنايت پيشگانشان ـ

پس چرا بايد مفسدان ؟نيست» مستخلف منه«و » خليفه«تناسب ميان ،شينياصلي در جان! شگفت آنكه مفسر دانشمند ؟شمرد ـ تعالي شأنه ـو سفاكان را جانشين خداي سبحان

>�� :نويسدالميزان، خود بدين نكته واقف است و مي �� , �� K �� 0�6 kf� �v �� k� �r� 3 N!�' �T 32 �: ��5 �. �D0�% �� , ��0�+�� u�%��'C �$%�� L �Y0� �Z �] �� v �T�w5 �Q �5�� \ �, � �a�;� �� \ ��.�� B�:��#)5( جانشيني)

∀βÎ) ©!$# #’s¨﴿اشاره است به آية كريمه: - 1 sÜô¹$# tΠyŠ# u % [nθçΡ uρ tΑ# u uρ zΟŠÏδ≡t�ö/ Î) tΑ# u uρ tβ≡t� ôϑÏã ’n?tã t Ïϑ n=≈ yèø9$#﴾ ).33عمران: (آل

كه معناي مشهورترآنست.» إضراب«اند نه آورده» استدراك«را دراينجا براي » بل«مفسرمحترم واژة - 2

.116 ، ص1تفسير الميزان، اثر سيد محمدحسين طباطبائي، ج - 3 116، ص 1تفسير الميزان، ج - 4

. 115، ص 1تفسير الميزان، ج - 5


شود مگر اينكه جانشين در همة قيام چيزي است در جاي ديگري و اين امر، محقق نمي رگرفته، نمايندگي كند).شؤون وجودي و آثار واحكام وتدابيرش ازكسي كه به جاي او قرا

بنابرآنچه گفته شد، مشكل جانشيني عموم آدميان از خداي سبحان، قابل حل نيست. اينك به روش گذشته بايد به سوي قرآن مجيد رفت و مالحظه كرد كه از منظر كتاب

آري، قرآن كريم به صراحت داللت دارد ؟شوندإلهي آدميان جانشين چه كساني مي-گردند چنانكه مينها ـ خوب يا بد ـ جانشين يكديگر در روي زمين ميبراينكه انسا

:فرمايد﴿(# ÿρ ã� à2øŒ$# uρ øŒÎ) öΝ ä3 n=yèy_ u !$x� n=äz . ÏΒ Ï‰÷èt/ ÏΘöθs% 8yθçΡ﴾ :بياد آريـد زمانـي ].69[األعراف) پس از قوم نوح شمارا جانشين آنان قرار داد). ـخداوند ـرا كه

:فرمايدو نيز مي﴿(# ÿρ ã� à2øŒ$# uρ øŒÎ) ö/ä3 n= yèy_ u !$x� n=äz . ÏΒ Ï‰÷èt/ 7Š$tã﴾ :ـ(بيادآريد زماني را كه ] 74[األعراف

عاد، شما را جانشين آنان ساخت). پس از قوم ـخداوند :فرمايدوهمچنين مي

﴿§ΝèO öΝ ä3≈oΨ ù=yèy_ y#Í× ‾≈ n=yz ’Îû ÇÚ ö‘F{ $# . ÏΒ öΝ ÏδÏ‰ ÷èt/﴾ :ان (سپس شمارا بعداز ايش ]14[يونس در زمين، جانشين آنان كرديم).

زمين جانشين يكديگرند. ازاينرو كه آدميان بررويكريم دريافتيمهدايت قرآنپس به و فرزندانش نيز جانشين شبه انسانهايي پيش از خود بودند كه �توان گفت كه آدم مي

فتند چنانكه زيستند و سپس به انقراض و نابودي راي از ادوار زمين ميآنان در دورهمحمدبن مسعود برخي از روايات ديني نيز بدين امر اشارت دارد. ازجمله در تفسير

�� :آمده است كه فرمود � صادقاز امام ابوعبداهللا عياشي �� .�(<�A� �!�% �" �, ! ��>5��:: ﴿ã≅ yèøg rB r& $ pκ� Ïù tΒ ß‰Å¡ø�ãƒ $ pκ�Ïù à7Ï� ó¡o„uρ u !$tΒ Ïe$!$#﴾ �6 !� �)� 35�� DC�T �� 10�� CD�T � �� a �5�]�+ �


�f�� پردازد و (اگر فرشتگان كسي را درگذشته نديده بودند كه در زمين به فساد مي )1(8��#ã≅yèøg﴿ :صورت، بر اين گفتة خود كهريزد، درآنخونها مي rB r& $pκ�Ïù tΒ ß‰ Å¡ ø�ãƒ $ pκ�Ïù à7 Ï�ó¡o„uρ

u !$tΒ Ïe$!$#﴾ ند.)علم و آگاهي نداشت!

* * *

zzz zzΝΝΝΝ ‾‾ ‾‾==== tt ttææææ uρρρρ tt ttΠΠΠΠ yy yyŠŠŠŠ#### u u !! !!$$$$ oo ooÿÿÿÿ ôô ôôœœœœ FF FF{{{{ $$ $$#### $$$$ yy yyγγγγ ‾‾ ‾‾==== ää ää.... §§ §§ΝΝΝΝ èè èèOOOO öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ yy yyÎÎÎÎ zz zz÷÷÷÷ tt ttääää ’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÏÏ ÏÏππππ ss ss3333 ÍÍ ÍÍ×××× ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ nn nn==== yy yyϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### tt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss)))) ss ssùùùù ’’’’ ÎÎ ÎÎΤΤΤΤθθθθ ää ää↔↔↔↔ ÎÎ ÎÎ6666 // //ΡΡΡΡ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏ !! !!$$$$ yy yyϑϑϑϑ óó óó™™™™ rr rr'''' ÎÎ ÎÎ//// ÏÏ ÏÏ II IIωωωω àà ààσσσσ ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ yy yyδδδδ ββββ ÎÎ ÎÎ))))

öö ööΝΝΝΝ çç ççFFFFΖΖΖΖ ää ää.... tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰≈≈≈≈ || ؟آموخت � خداوند چه نامهايي را به آدم }∪∪∪∪⊆⊆⊆⊆⊃⊃⊃⊃∩∩∩∩ ¹¹¹¹||

آيا كسي را در « :ضه داشتندعر ـجل و عال ـپس از آنكه فرشتگان در پيشگاه حق شماريم ! و ما تو را منزه مي؟پردازد و خونها ميريزدگماري كه به تباهي در آن ميزمين مي

’þ﴿ :خدايتعالي فرمود». كنيمو ستايش و تقديس مي ÎoΤÎ) ãΝ n=ôãr& $tΒ Ÿω tβθßϑn= ÷ès? ∩⊂⊃∪﴾ من مي) -

به درخواست فرشتگان بود و و اين پاسخي سربسته !دانيد)دانم چيزي را كه شما نمي-داد كه رازي در آفرينش آدميان وجود دارد كه فرشتگان ازآن بيهمين اندازه نشان مي

خبرند، هرچند خداوند سبحان سخن ايشان را در تباهكاري و خونريزي انسان نيز ردنفرمود ولي از محدوديت آگاهي آنان از حكمت آفرينش انسان و سر خلقت آدميان خبر

رود و ازآن پرده تفصيلبود كه شايستگي داشت به اجمالاد و اين پاسخي در حد دآموخت. اما اينكه اسماء مزبور، � آدمرا به أسماءپس خدايتعالي همة برداشته شود.

شود. برخي از درميان مفسران اختالف نظر ديده مي ؟اشخاصي بودند نامهاي چه اشياء يا» روح الجنان«در تفسير ابوالفتوح رازياند چنانكه شيخ آورده تفاسير دراينباره، سه قول

:نويسدمي

. 29، ص 1تفسير العياشي، ج - 1


نام فرشتگان بود. :ربيع انس گفت ؟خالف كردند در اينكه اين نامها چه بود« عبداهللا عباس .نام فرزندان او بود و اين قول عبدالرحمن زيد است :بعضي ديگر گفتند

الجن و اإلنس و البقر و الغنم چون آدمي و پري اسماء اجناس بياموخت او را ك :گفت !»)1( و گاو گوسفند

دو احتمال ديگر را نيز آورده كه مراد از » روح المعاني«در تفسير آلوسي بغدادي .) 2( بوده است ستارگان يا اسماء» اسماء اهللا«اسماء مورد بحث

�� :اند كه فرمودآورده � ابوعبداهللا صادقدر كتب روايي شيعه از امام �a�q�� 2 �� w� �!�% �" ��&�� 18% �+ � � �� fS_�...#)3( تخدايتعالي نامهاي همة حج) خودرا هاي

آموخت). پس رويهمرفته شش قول در تفسير اسماء گزارش شده است. �به آدم به را اسماءفرشتگان، به پاسخگوييوتوضيح خدايتعالي درمقام كهنكتهبدين اماباتوجه

شوند، چرا كه آموزش اعتبار ميوششم) بي دوم قول (جز اقوال آموخت، همة � آدمدانستند) و ستارگان وگاوان مي راها آن نامهاي خداوند و مالئكه (كه فرشتگان

هيچ مناسبتي با حل مشكل فرشتگان نداشت واگر دانستن نامهاي أخير ...وگوسپندان آمد، فرشتگان هم مستعد بودند تا از آن فضيلت برخوردار گردند وشمار مي فضيلتي به

فراگيرند همچنانكه از آدم، نامهاي موردبحث را ـتبارك و تعالي ـرا از خداوند ها آن . آيا دانستن نام )4(فراگرفتنـد

ã≅yèøgrB﴿ :شد كه فرشتگان گفتنداشياء، پاسخ اين پرسش شمرده مي r& $pκ�Ïù tΒ ß‰Å¡ ø� ãƒ $pκ�Ïù

à7Ï� ó¡o„uρ u !$tΒ Ïe$!$#﴾ آمد كه تا ) الزم مي...وآيا بادانستن چندنام (ستاره ومرغ ودرخت

84ص ،1ج ،تفسير ابوالفتوح رازي - 1 219ص ،1ج ،روح المعاني - 2 .14ص ،تأليف محمد بن علي بن بابويه ،كمال الدين و تمام النعمة - 3 ...أنبأهم بأسمائهمفلما :اشاره بدانچه فرمود - 4


يابيم با رجوع به آيات كريمه درمي ،! از اين گذشته؟كنندسجده � فرشتگان دربرابر آدماينكه فرشتگان (و مگر نه !اسماء اشياءاند، نه بوده اسماء اشخاصكه نامهاي مزبور،

Ν§﴿ :فرمايد) چنانكه مي!نيزدربارة اشخاص مشكل داشتند نه اشياء èO öΝ åκ yÎz÷tä ’n?tã Ïπs3 Í×‾≈ n=yϑ ø9$#

tΑ$s) sù ’ÎΤθä↔ Î6 /Ρr& Ï!$yϑ ó™r' Î/ Ï Iωàσ ‾≈ yδ βÎ) öΝ çFΖä. t Ï% Ï‰≈|¹ ∩⊂⊇∪﴾ سپس ايشان را به ]31: ة[البقر)اي اين اشخاص خبردهيد اگر در ادعاي خود و گفت كه مرا از نامه )1(فرشتگان نشان داد

براي موجودات اصالدر زبان عرب » هؤالء«و نيز اسم اشارة » هم«) ضمير !راستگوييدايي جو اگر در !روند، نه براي دشت و كوه و گاو و گوسپندعاقل (ذوي العقول) بكارمي

همراهند. پس روشن اياند با قرينهستعمال شدها ،برخالف اصلازقرآن كريم مجازا ودليل بوده بلكه با ظاهر آية شريفه مخالفت دارند، هرچند اكثر آلود و بياقوال مزبور، گمان

!انداعتماد كردهها آن مفسران برابن أما قول دوم و چهارم از اين عويصات و اشكاالت بركنارند. بنا بر قول معناي فرشتگان خبر دهد.موخت تا بهرا بدو آ،خدايتعالي اسماء همةفرزندان آدم)2(زيد كرد كهفرشتگان معرفي) به�را (ازطريق آدمكه خداوند نسليسخن آنستاين

قرار گرفته بودند و نتيجة اين معرفي، چنان شد كه فرشتگان ها آن مورد اعتراض كليپديد بسياري صالحانو شهيدانو صديقانو پيامبران �دانستند ازميان فرزندان آدم

گزينند و در راه همان بندگاني كه از تبه كاري و فساد در زمين دوري مي ،خواهند آمدو ترويج آئين وي و اقامة عدل و قسط به مجاهدات ـتعالي شأنه ـتقديس خداوند

آورند كه زنند و به اعمال و رفتاري روي ميفراوان و فداكاريهاي شگفت آور دست مي

عرض أشباحهم بوده است: » اشباح نوراني«نشان دادن نسل آدم به فرشتگان بنا بر روايت، درصورت - 1 ). 73، ص 1(تفسير البرهان، ج و هم أنوار في األظلة

فسيري وي را طبري در عبدالرحمن زيد، فرزند زيد بن اسلم (از مفسران و فقهاي مدينه) بوده و آراء ت - 2 .آورده است» جامع البيان«


� انده بود واين غفلت، ماية اعتراض كلي آنان را بر نسل آدمازنظر فرشتگان پنهان م فراهم آورد.

(و نه عهدبراي » األسماء«گيرد كه بتوانيم الف و الم را در هنگامي اوج مي ،تفسير ما خداوند از نيكان و صالحان بدانيم هاي جنس) درنظرآوريم و نامها را همان اسامي حجت

آمده است) زيرا كه هدف اصلي ازمعرفي بني آدم به � (چنانكه در قول امام صادق ها، آن كساني كه با حضور ،فرشتگان، شناسايي برجستگان واصالحگران بشر بوده است

شود. نكتة درخور يادآوري اينست كه در دنيا باغبانان به بشريت ممتاز و ارزشمند ميدانند كه درعين حال مي كنند وقصد پديد آمدن گلهاي زيبا و معطر بذرافشاني مي

رسند. أما ارزش گلها آنچنان درنظر آنان واال خارهايي نيز در باغستان ايشان به ظهور ميويژه اگر بدانند كه خارها در گيرند بهوپرأهميت است كه پيدايش خارها را ناديده مي

و ستمگراني به داند كه مفسدان باغبان جهان نيز كامال مي پرورش گلها اثر مثبت دارند.راه مبارزه ،آينـد ولي بدون اينكه خود بخواهندهمراه نيكان و صالحان در زمين پديد مي

وسيله، موجب ترقي وتكامل گشايند و بدينهـا را به روي نيكان ميها و بديبا زشتيو ها گردند. ازاينرو باغبان فرزانة هستي، پديد آمدن نسل بشر را با همة زيباييآنان مي

≡y7Ï9 ﴿ :هايش تصويب فرموده است. چنانكه فرمودزشتي x‹x. uρ $uΖù= yèy_ Èe≅ä3 Ï9 @c É<tΡ # xρ ß‰ tã zÏiΒ

tÏΒ Ì� ôfßϑ ø9$# 3 4’s∀ x.uρ y7 În/t�Î/ $Zƒ ÏŠ$yδ # Z�� ÅÁ tΡuρ ∩⊂⊇∪﴾ :و بدينگونه براي هرپيامبري، ].31[الفرقان)- ا و ياور باشد). اين نكتهدشمني از مجرمان را گمارديم و همان بس كه خداوندت رهنم

�اي بود كه فرشتگان از آن غفلت داشتند و به وسيلة نخستين انسان برگزيده يعني آدم .)1(از آن آگاهي يافتند و اعتراض خود را به نسل آدمي پس گرفتند

* * *

نشانة پس گرفتن اعتراض مزبور بوده است. �سجدة فرشتگان دربرابر آدم - 1


z$$$$ tt ttΒΒΒΒ ôô ôô‡‡‡‡ || ||¡¡¡¡ΨΨΨΨ tt ttΡΡΡΡ ôô ôô ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ >> >>ππππ tt ttƒƒƒƒ#### u ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&& $$$$ yy yyγγγγ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ΨΨΨΨ çç ççΡΡΡΡ ÏÏ ÏÏNNNN ùù ùù'''' tt ttΡΡΡΡ 99 99�� öö öö�� ss ssƒƒƒƒ ¿¿ ¿¿2222 !! !!$$$$ pp ppκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&& !! !!$$$$ yy yyγγγγ ÎÎ ÎÎ==== ÷÷ ÷÷WWWW ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ{ ناي نسخ و حكمت آنمع

عرض ص اين آية شريفه در سورة بقره پس از آن آمده كه مسلمانان به رسول اكرم ) و يهوديان، كلمة مزبور را با )1((به سخن ما گوش فراده !يا رسول اهللا راعنا :كردندمي

آمد. مي» اشريرن«در زبان ايشان تقريبا به معناي » راعنا«نمودند چرا كه استهزاء ذكر مي$ ﴿ :پس خدايتعالي از گفتن راعنا به رسولش نهي نمود و فرمود yγ•ƒ r'‾≈ tƒ šÏ%©! $# (#θãΨ tΒ#u Ÿω

(#θä9θà) s? $uΖÏã≡ u‘ (#θä9θè% uρ $tΡö� ÝàΡ$# (#θãèyϑó™ $#uρ 3 šÌ� Ï�≈x6 ù=Ï9 uρ ë>#x‹ tã ÒΟŠÏ9r& ∩⊇⊃⊆∪﴾ اي ]104: ة[البقر)و سخن را بشنويد و كافران را » انظرنا«و بگوييد » ناراع«ايد مگوييد كساني كه ايمان آورده

عذابي دردناك خواهد بود). آنگاه فرمود كه كافران ازميان اهل كتاب و مشركان، خيرخواه انظرنا«آيات سخن به ميان آورد كه اين گفتار، با تبديل نسخاز ،شما نيستند و سپس

اي از احكام نيز انكه در نسخ پارهمتناسب بود چن» راعنا«به جاي » مصلحتازراه رعايت شده است. مصالحي

OOما ننسخ«را در » ما«هاي قرآن، كلمة دربرخي از ترجمه OO OO OO «اند و در نافيه پنداشته

و »)2(...كنيمما هيچ حكمي را منسوخ نمي« :اندبرگردان آية شريفه به فارسي، نوشتهو اين، خطاي روشني »)3(...نكنيم ويا مح اي را نسخ هيچ آيه« :انـدبرخي ديگـر نوشته

و ازاينرو فعل پس از خود !آيد نه نافيهبه شمار مي» شرطيه«دراينجا » ما«است زيرا

OOننسخ« OO «را نيز حذف نموده) و براي جملة ننسيها را مجزوم ساخته است (چنانكه ياء در

) باشد....منها بخير)4(نأتشرطيه، جواب يا جزاء شرط آورده است (كه

آيدآيد كه راعنا به معناي استمع لمقالنا مياز قاموس فيروزآبادي برمي - 1 به ترجمة خانم طاهرة صفارزاده نگاه كنيد. - 2

بوالقاسم پاينده نگاه كنيد.به ترجمة آقاي ا - 34 - »بوده و حرف عله، به عالمت جزم، حذف شده است.» نأتي«نيز در أصل » نأت


OOما ننسخآية كريمة ( ،اين موضوع كه بگذريم از OO...به نحو اجمال و به صورت كلي، از (

نيز اين » نحل«از سورة شريفة 101 آية كند واحكام قرآني حكايت مي اي ازنسخ پارهsŒÎ)uρ !$oΨø9# ﴿ :فرمايدنمايد كه ميمعنا را تأييد مي £‰t/ Zπtƒ# u šχ% x6Β 7π tƒ# u � ª!$# uρ ÞΟ n=ôãr& $yϑ Î/ ãΑÍi”t∴ ãƒ

(# þθä9$ s% !$yϑ ‾ΡÎ) |MΡr& ¤�tIø� ãΒ 4 ö≅t/ óΟ èδ ç�sYø. r& Ÿω tβθßϑn= ôètƒ ∩⊇⊃⊇∪﴾ و هرگاه آيتي را به جاي آيت ديگر)چنين !ايگويند كه تو افترا زننده -فرستد داناتر است و خدا بدانچه فرومي -آوريم

فرمايد د). آنگاه در آية بعد اشارتي به مصلحت نسخ ميدانننيست بلكه بيشتر ايشان نميشود و رهنمود مسلمانان در رويدادها و نويدي براي آنان خواهد كه ماية تثبيت مؤمنان مي

M|﴿ بود Îm7 s[ ã‹ Ï9 šÏ% ©!$# (#θãΖtΒ#u “Y‰èδ uρ 2”t� ô± ç0uρ t ÏϑÎ= ó¡ßϑù= Ï9 ∩⊇⊃⊄∪﴾ :102[النحل[. -كه نسخ آيات را اساسا انكار نموده مسلم بحراصفهانيابوبنابراين، قول كساني امثال

، درست نيست. )1(اند، نخستين گروهي بودند كه نسخ احكام را تكذيب نمودند بدين يهوديان :اندنوشته

سبحانه وتعالي ـدستاويز كه نسخ حكم، حكايت از تغيير ارادة إلهي و پشيماني ذات حق نيز راه دارد و بر تغيير ارادة خداوند تكوينر عالم نسخ د اوالدرحالي كه !كندمي ـ

(يا موجود نخستين) را بدون پدر و مادر آفريد. اما آدمچنانكه خدايتعالي !داللت نداردقوانين تكويني يا تشريعي را ثانيااين قانون را در آفرينش انسانهاي بعدي ادامه نداد.

و اوضاع آفريدگان در – !براي خودشنه –خدايتعالي براي آفريدگانش وضع نموده ارادة ثالثاكنند. معرض تحول وتغيير است. ازاينرو، قوانين موضوعه نيزگاهي تغييرمي

اثر ابومسلم بحراصفهاني كه به اهتمام فاضل محترم آقاي » جامع التأويل لمحكم التنزيل«به كتاب - 1

دكتر محمود سرمدي گردآوري شده، نگاه كنيد.


را ها آن خداوندي از اصل، به موقتي بودن قوانين منسوخه تعلق داشته، نه آنكه ابديت .ذاتعالي اهللا عن ه !)1(اراده فرموده باشد و سپس پشيمان گردد

خود از پشيماني خداي »تورات محرف«در يهوديانمحل تعجب اينجااست كه زنند كه به نسخ احكام عقيده اند و آنگاه بر مسلمانان طعن ميسبحان سخن به ميان آورده

:نويسددر تورات مي !انجامددارند و نسخ به پشيماني و تغيير در ذات حق ميدل وي هاي ان در زمين بسياراست و هرتصور از خيالخداوند ديد كه شرارت انس«

بر زمين ساخته بود و در خداوند پشيمان شد كه انسان رادائما محض شرارت است و آيا نسبت پشيماني و حزن به خداي سبحان دادن، عقيده به !»)2(دل خود محزون گشت ؟تغيير در ذات حق نيست

نسخ در معارف دين (مانند :آنكه نخستاشت. دربارة نسخ به چندنكته بايد توجه د گويند، از ها) راه ندارد و آياتي كه ازاين مقوالت سخن مي توحيد و معاد و امثال اين

) †نسخ شامل ماجراهاي گذشته (مانند قصص انبياء :آنكه دوم منسوخ شدن بركنارند.يد. و سپس اين در بيابان آتشي د � موسي :شود و درست نيست كه مثال بگويندنمي

زيرا كه اين امر به !آتش مذكور را در آن بيابان نديد � موسيخبر منسوخ گردد كه گيرد يعني امورثابت اخالقي را دربرنمي ،نسخ :آنكه سوم ».نسخ«گردد نه بازمي» تناقض«

پذير نيستند زيرا كه هيچگاه انصاف و عدالت واخالص و عفاف و امثال اين امور نسخيت ديني بر فضائل اخالقي استواراست. تنها وتنها نسخ با بخشي از احكام اساس ترب

اند و البته تغيير نموده ص عملي سروكار دارد كه به مقتضاي تغيير شرائط در عصر نبويبنا بر قواعد فقهي ها آن نسخ احكام جايز نيست ولي تغيير موقت» اكمال دين«پس از

ازآن آمادة نويسد تا پسبار، مياست كه پزشك براي بيمارخود اولنسخة موقتينسخ حكم شبيه به - 1

نسخة نهايي شود و كامال بهبود يابد. تورات (عهد عتيق)، سفرپيدايش، باب ششم. - 2


و امثال اين قواعد) جايزاست وچون موانع اضطرارو ضرر الو حرج ال(چون قاعدة گردد، بر عكس منسوخات كه بازمي خوداصلرفع شوند ومثال حرج ازميان رود، حكم به

بازگشتني نيستند. تربيت و به طور كلي ها آن تسهيليا تكامل احكامحكمت نسخ كه مبتني بر

.م مزبور، درخور بحث و تحقيق استبوده در ذيل هركدام از احكا تدريجي مسلمانان* * *

z$$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ $$$$ oo ooΨΨΨΨ ùù ùù==== yy yyèèèè yy yy____ ss ss'''' ss ss#### öö öö7777 ÉÉ ÉÉ)))) øø øø9999 $$ $$#### ÉÉ ÉÉLLLL ©© ©©9999 $$ $$#### || ||MMMMΖΖΖΖ ää ää.... !! !!$$$$ pp ppκκκκ öö öö�� nn nn==== tt ttææææ āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) zz zzΝΝΝΝ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèèuΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏ9999 tt ttΒΒΒΒ ßß ßßìììì ÎÎ ÎÎ6666 ®® ®®KKKK tt ttƒƒƒƒ tt ttΑΑΑΑθθθθ ßß ßß™™™™ §§ §§��9999 $$ $$#### ££ ££ϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÜÜ ÜÜ==== ÎÎ ÎÎ==== ss ss))))ΖΖΖΖ tt ttƒƒƒƒ 44 44’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÏÏ ÏÏµµµµ øø øø‹‹‹‹ tt tt7777 ÉÉ ÉÉ)))) tt ttãããã 44 44 ββββ ÎÎ ÎÎ))))uρρρρ ôô ôôMMMM tt ttΡΡΡΡ%%%% xx xx.... ¸¸ ¸¸οοοο u�� ÎÎ ÎÎ7777 ss ss3333 ss ss9999 āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) ’’’’ nn nn???? tt ttãããã tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### ““““ yy yy‰‰‰‰ yy yyδδδδ ªª ªª!!!! $$ !تغيير قبله و علم إلهي }####$$در صدر اسالم، آزمايش بزرگي براي مسلمانان بود. قرآن كريم در سورة ير قبلهتغي

سورة 124شريفة بقره، تمهيدات كالمي فراواني را براي اين امر بكارگرفته است. در آية كه به همت او و كعبهخانة را مطرح فرموده و سپس از � امامت ابراهيمبقره،

را دربارة � دعاي ابراهيمسخن گفته است و تجديد بنا شد، � اسماعيلفرزندش بازگو نموده است و با اين سخنان، اهميت صو پيامبر گرامي اسالم شهر مكه و امت

شود و اذهان مسلمانان مقامتر بود يادآورميعالي بيت المقدسكعبه را كه باني آن از باني ا از يهود خيانتگر به كلي جدا سازد تا به قبلة جديد بازگردند و صف خود ررا آماده مي

ها آن فرمايد و بهآيد، خاطرنشان ميضمنا شبهاتي را كه دربارة تغيير قبله پيش مي سازند.مقررشده آزمايشنمايد كه اساسا قبلةگذشته براي تصريح مي 143دهد و در آية پاسخ مي

گيرند، جدا سازد. ش ميبود تاخدايتعالي پيروان رسولش را از كساني كه راه ارتداد درپيآنكه برخي از مترجمان قرآن يكي .در اين آية كريمه دو نكته جاي يادآوري و بحث دارد

B�q� �� «جملة هرچند « :اندرا به صورت جملةشرطي ترجمه نموده ونوشته» ..�79 �2 +�[�� .�


» هرچند«ة باتوجه به اينكه كلم». )1(نمودكه اين امر جز بر هدايت يافتگان دشوار ميدر جملة مزبور، شرطيه نيست » إن« بايدتوجه داشت كه كلمة آيدمي» اگرچه«معناي به

B�q� «است كه بر سر كلمة الماست دليلش هم حرف مخففه از ثقيلهبلكه مالحظه »�7 ��.�اند كه خداي آيد. برخي پنداشتهپيش مي» لنعلم«بحثي است كه دربارة دومشود. نكتة مي

را كه نظايري هم در قرآن دارد، » لنعلم« و تعبير !سبحان، از آيندة بشر آگاهي نداردعلمي است كه به پاداش و كيفر » لنعلم«كه مراد از اند درحاليدستاويز قول خود قرار داده

يعني عمل خوب يا بد افراد، » معلوم«وازاين تعلق، پس از به وجود آمدن )2(گيردتعلق ميو البته اين )3(بدين معني اشاره كرده است كشافدر تفسير زمخشريشود چنانكه اد ميي

w�1« علم با آگاهي پيشين خداوند منافات ندارد زيراكه حقتعالي به وصف �[�� b0�@�� R�"7« ‰tΒuρ “Í‘ô$﴿ :فرمايدموصوفست واز احوال آيندة آدميان نيز خبر دارد چنانكه مي s? Ó§ø� tΡ

#sŒ$Β Ü=Å¡ò6 s? #Y‰ xî ( $ tΒuρ “ Í‘ô‰ s? 6§ ø� tΡ Äd“r'Î/ <Úö‘r& ßNθßϑs? 4 ¨βÎ) ©! $# íΟŠÎ= tæ 7�� Î6 yz ∩⊂⊆∪﴾ ]34 :لقمان[ و هيچكس دانـد كه فردا چه دستاوردي خواهد داشـتكس نميهيچ ...«يعني

». درحقيقت خدا دانا و باخبر است ،دانـد كه در كدام سرزمين خواهد مردنمييافتند كردند، به روشني درمياز سورة بقره تدبر مي 143افرادمزبور، در همان آية اگر

نمايد و چه دانسته كه چه كسي از رسولش پيروي ميكه خدايتعالي پيش ازتغيير قبله ميβ﴿ :فرمايدگردد. زيرا در ذيل همان آية شريفه ميكسي ازاسالم برمي Î)uρ ôMtΡ% x. ¸οu�� Î7 s3 s9 āωÎ)

’ n?tã tÏ% ©!$# “y‰yδ ª! كه خدا بركساني (و همانا آن بسيارسنگين ودشواربود مگر :يعني ﴾#$

به ترجمة آقاي عبدالمحمد آيتي نگاه كنيد. - 1

ôΘ﴿آية كريمة: - 2 r& ÷Λ ä ö7 Å¡ym β r& (#θè= äzô‰s? sπ ¨Ψyf ø9$# $£ϑ s9uρ ÉΟ n=÷è tƒ ª! $# tÏ% ©!$# (#ρß‰yγ≈ y_ öΝ ä3ΖÏΒ zΝ n=÷è tƒ uρ tÎ�É9≈ ¢Á9$#﴾ رساند.) اين معني را به روشني مي142عمران/ (آل

.200، ص 1تفسير كشاف، ج - 3


شدگانشهدايت كهخبرداشت ازتغييرقبلهپيش خداوند كرده بود) پس ازپيش هدايتشان شناخت چرا كه خود، آنهارا هدايت كرده بود. بنابراينرا ميها آن گردند وبازنمي ازاسالم

باوران جدا ساخت را از سست قدممؤمنان ثابت شناخت آنان نشد بلكه موجب تغييرقبله،›Β tβ%x. ª!$# u‘x$ ﴿ :به پاداش و كيفر خود رسند. چنانكه فرمود ،تا هركدام uŠ Ï9 t ÏΖÏΒ÷σ ßϑø9 $# 4’ n?tã !$tΒ

öΝ çFΡr& Ïµ ø‹n= tã 4®Lym u”� Ïϑ tƒ y]Š Î7 sƒø: $# zÏΒ É=Íh‹ ©Ü9$#﴾)1( 179 :عمران[آل[

* * *

كه شما برآن هستيد واگذارد، تا آنكه ناپاك را از پاك جدا خداوند برآن نيست كه مؤمنان را به حالي« - 1

». سازد

3

عمراننكاتي از سورة آل

zuθθθθ èè èèδδδδ üü üü““““ ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### tt ttΑΑΑΑ tt tt““““ΡΡΡΡ rr rr&&&& yy yy7777 øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttãããã || ||====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### çç ççµµµµ ÷÷ ÷÷ΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ×× ××MMMM≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ#### u ìì ììMMMM≈≈≈≈ yy yyϑϑϑϑ ss ss3333 øø øøtttt ’’ ’’ΧΧΧΧ ££ ££ èè èèδδδδ ‘‘ ‘‘ΠΠΠΠ éé éé&&&& ÉÉ ÉÉ====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### ãã ãã�� yy yyzzzz éé éé&&&&uρρρρ ×× ××MMMM≈≈≈≈ yy yyγγγγ ÎÎ ÎÎ7777≈≈≈≈ tt tt±±±± tt ttFFFF ãã ããΒΒΒΒ{ جداسازي محكمات از متشابهات

سخن گفته است متشابهو محكمقرآن كريم در اين آية مباركه از دو دسته آيات اند. آراء مفسران نظر داشتهديرباز درمقصود قرآن از محكم و متشابه، اختالفومفسران از طبريو جز ايشان را در تفسير أبوجعفر سديو قتادهو مجاهدو عباسابنقديم امثال و الميزانو المنارتوان يافت و رأي مفسران جديد را در تفاسير مي طبرسيو أبوعلي

بايد جستجو ها اين و امثال المنير التفسيرو أضواء البيانو رآنفي ظالل القو كاشف :اي از آراء مفسران قديم در تعريف محكم و متشابه از اين قرار استكرد. گزيده

�� '�A�A� �\�:�[��5C �ـ 1 �_�� ! �.U�A�#)1( ،محكم) ،همان آيات ناسخند ومتشابه منسوخاتند).

\� �.!� �� R� ��U�Aـ 2 ��D�� a �� .�' �\ ��D�� a �� .�� \�:�[�'�A�#)2( محكم آنست كه واژه) هايش مكرر نباشند، برخالف متشابه).

!� �� 3ـ 3 �.U�A� � �� $�' �X� �� 1Q �� 32 ��T�*�'� �� "�x�� 1Q �� $�' �X �� \�:�[�'�A�#)3( ز معني را دربردارد و متشابه، دو وجه يا باالتر را به (محكم آنست كه تنها يك وجه ا

همراه دارد).

بنگريد. 192، ص 5و تفسير طبري، ج 15، ص 2به تفسير طبرسي، ج - 1

بنگريد. 197، ص 5و تفسير طبري، ج 15، ص 2به تفسير طبرسي، ج - 2 بنگريد. 197، ص 5و تفسير طبري، ج 15، ص 2به تفسير طبرسي، ج - 3


!� �� %&�T�� !�'�A�� \�%T�*�%&�T R �� \�:�[�T�*� !%�\� �ـ 4 �.U�A�#)1( محكم آنست كه تأويلش معلوم) برخالف متشابه ) ،شود��T� �ـ 5 �6B �o � �� K��: �w��A� �!�% �" �� ! �.U�A� k, �['�A� �\��< كه از (محكم آنست )2(#�:�\� :��

مراد آيه معلوم گردد، برخالف متشابه). ـاي بدون هيچ قرينه ـظاهرش كه هيچكدام گواه و دليلي بر توان گرفت آنستكمترين ايرادي كه براين اقوال مي

اند و درستي خود به همراه ندارند! مفسران جديد هم گاهي برخي از اين آراء را پذيرفتههرچند ،پيماييم جداستگاهي بياناتي دارند كه به هرصورت از راهي كه ما در اينجا مي

گيري وجود دارد. هايي درخور بهرهدر سخنانشان نكتهما به روش هميشگي، بايد به خود قرآن كريم بازگرديم و بكوشيم تا از اينراه تعريفي

يات را از يكديگر جداسازيم. در قرآن از محكم و متشابه بدست آوريم و آندو دسته آبراي متشابهات ذكر شده است. » ويژگي دو«از سورة شريفة آل عمران 7مجيد ضمن آية

-گيرند چنانكه ميبراي كج دالن قرار مي» فتنه«دستاويز ،ايندسته از آيات :آنكه نخست

Β$﴿ :فرمايد r'sù tÏ% ©! $# ’ Îû óΟ ÎγÎ/θè= è% Ôo÷ƒ y— tβθãèÎ6 ®KuŠ sù $ tΒ tµ t7≈t±s? çµ ÷ΖÏΒ u!$ tóÏG ö/$# Ïπ uΖ÷G Ï�ø9$#﴾ ا كساني كه درام)آنكه: دومروند). قرآن ميدرپي متشابهات جوييفتنهدلهايشان ميل به باطل است، براي

tΒuρ ãΝ$﴿ متشابهات برمردمان معلوم نيست تأويل n=÷ètƒ ÿ… ã& s#ƒ Íρù' s? āωÎ) ª!$#﴾ بنابراين، محكماتگيرند گري قرار نميدستاويز فتنه أوالشوند كه هات) آياتي شمرده ميقرآن(برعكس متشاب

روشن بوده براي آشنايان با قرآن معلوم است. در پرتو اين ضابطة ها آن تأويل ثانياو اي از آيات محكم را دراينجا بياوريم ولي براي رفع هرگونه قرآني، مناسبت دارد كه نمونه

آن را اي انتخاب كنيم كه قرآن كريمواه خود را از سورهدانيم تا گترديدي الزم مي خوانده است.» اي محكمسوره«

بنگريد. 199، ص 5و تفسير طبري، ج 15، ص 2به تفسير طبرسي، ج - 1 بنگريد. 14، ص 2، جبه تفسير طبرسي - 2

55 نكاتي از سورة آل عمران

:فرمايدم كه مييابيمي سورة محكمنشاني از آن صابتدا در سورة مباركة محمد﴿ãΑθà) tƒ uρ šÏ% ©! $# (#θãΖtΒ#u Ÿωöθs9 ôMs9Ìh“ çΡ ×οu‘θß™ ( !#sŒ Î* sù ôMs9Ì“Ρ é& ×οu‘θß™ ×πyϑ s3 øt’Χ t� Ï.èŒ uρ $pκ�Ïù ãΑ$tFÉ)ø9 $# � |M ÷ƒr& u‘

tÏ% ©! $# ’Îû Ν ÍκÍ5θè= è% ÖÚ t� ¨Β tβρã� ÝàΖtƒ y7ø‹ s9Î) t�sà tΡ Äc Å´ øóyϑ ø9$# Ïµ ø‹ n= tã zÏΒ ÏN öθyϑø9 ].20[محمد: ﴾#$(تا با ؟اي(دربارة جهاد) نازل نشدهچرا سوره :اند گويندكه ايمان آوردهكساني«يعني:

شود و ذكر فرو فرستاده مي اي محكمسورهكه اميدشمن ستمگر پيكاركنيم) ولي هنگنگرند همچون كسي كه ازترس بيني كه به تو ميرود، بيماردالن را ميكارزار در آن مي

»...!غش به سراغش آمده است ،مرگرا كه ذكر كارزار در آن رفته بيابيم و آياتش را به عنوان سورة محكمياينك بايد آن

آني، نشان دهيم. در بررسي قرآن مجيد، مقصود خودرا در سورة اي از محكمات قرنمونهكنيم. در آغاز سورة مزبور از كساني به سختي انتقاد شده كه مالحظه مي» صف«شريفة

قول مبارزه با ستمگران را داده بودند ولي چون حكم كارزار نازل شد از اقدام به جهاد $﴿ :فرمايدسرباززدند و مي pκš‰ r'‾≈ tƒ tÏ%©! $# (#θãΖtΒ# u zΝ Ï9 šχθä9θà) s? $ tΒ Ÿω tβθè=yèø� s? ∩⊄∪﴾ :2[الصف[

(u�ã9Ÿ2 $ºFø﴿) !؟كنيددهيد كه بدان عمل نميچرا قولي مي !(اي مؤمنان tΒ y‰Ψ Ïã «!$# β r& (#θä9θà) s?

$tΒ Ÿω šχθè= yèø� s? ∩⊂∪﴾ :نزد خدا سخت ناپسند آيد كه سخني بگوييد و بدان ]3[الصف)

#$!© (βÎ¨﴿ :دارد كهاعالم مي» جهادگران«محبت خدايتعالي را نسبت به عمل نكنيد). آنگاه

�=Ïtä† š Ï%©! $# šχθè= ÏG≈s) ãƒ ’ Îû Ï& Î#‹Î6 y™ $ y�|¹ Οßγ‾Ρr( x. Ö≈ uŠ÷Ψ ç/ ÒÉθß¹ö� ¨Β ∩⊆∪﴾ :همانا ]4[الصف)كنند، همچون دارد كه صف زده و منظم در راه او كارزار ميخداوند كساني را دوست مي

اي از نمونه» صف«سورة كريمة ،ترتيبهستند كه از فلز ريخته شده است). و بدين بنياني


را با آيات ديگر قرآن » )1(ناپذيرشخلل«هاي رود و آيهمحكمات سور قرآني بشمار مي اند، به خوبي شناخت.خوانده شده» )2(ام الكتاب«بايد سنجيد تا همة محكمات را كه

، چنانكه گفتيم دو نشانة روشن در سورة آل عمران براي متشابهاتاما درمورد سازد. بنابراين الزمست آياتي را شود كه شناخت متشابه را آسان ميمتشابهات ديده مي

به نظر آيند. به عنوان نمونه در سورة ها آن هاي مذكور درخاللجستجو كنيم كه نشانهy7﴿ :يدفرماهاي بهشتي ميپس از وصف نعمت» صافات«شريفة Ï9≡ sŒ r& ×�ö� yz »ωâ“ œΡ ÷Π r& äοt� yfx©

ÇΠθ—% ¨“9$# ∩∉⊄∪ $‾ΡÎ) $yγ≈oΨ ù= yèy_ Zπ uΖ÷F Ïù t ÏϑÎ=≈©à=Ïj9 ∩∉⊂∪ $yγ‾Ρ Î) ×οt� yf x© ßlã� øƒrB þ’ Îû È≅ô¹r& ÉΟŠÅs pgø: $# ∩∉⊆∪﴾ ما *؟)3((آيا اين [بهشت برين] براي پذيرايي بهتراست يا درخت زقوم ]64 -62[الصافات:

!آيد)آن درختي است كه از دل آتش بيرون مي *اي ساختيم تمگران فتنهرا براي س آناز درخت (زشتناك و تلخ زقوم) كه خوراك گناهكاران در دوزخ است چند جاي

و در دو سوره (صافات و إسراء) تصريح شده است كه )4(قرآن كريم سخن به ميان آمدهگردد (خود به گمراهي درافتاده و ستمگر مييا ابتالء براي مردم » فتنه«درخت مزبور ماية

درخت را در ذكر آن ،انـد كه مشركانافكنند) و در تفاسير آوردهديگران را نيز به شبهه ميu0� T��L ��5. � :گفتندگرفتند و ميقرآن مجيد به استهزاء مي �+ �� v a�� =7 �a�� }

آيد و كالم محكم سخني است محكم در لغت به همين معني آمده است (اصل لغت به معناي منع مي - 1

كند). كه نفوذ هرگونه خللي را در خود منع مي

دهد كه پيكرة اصلي قرآن را آيات محكم ام الكتاب به معناي اصل و مرجع كتاب است و نشان مي - 2 اند. پوشانده

آيد اي از آن بيرون مياند درختي است تلخ مزه، بدبو، زشت منظر و شيرهدرخت زقوم چنانكه نوشته - 3، ص 1معجم ألفاظ القرآن الكريم، ج«سازد. به كتاب كه چون به پيكر انسان رسد آن را متورم مي

نگاه كنيد. » 537

نگاه كنيد. 60ة إسراء، آية و سور 44و 43هاي دخان، آية عالوه بر سورة صافات به سوره - 4


�� سوزاند تش درختي بماند باآنكه آتش درخت را ميآ ! (چگونه ممكن است در؟)1(#��]�آمنا ايمان داشتند، ـ جل وعال ـ!). أما مؤمنان كه به قدرت مطلق آفريدگار ؟بردو ازبين مي

$﴿ :درخت آگاهي داشته باشند كهآنكه از اسرار نسوختن آنگفتند بيمي صدقنا و tΒuρ ãΝ n=÷ètƒ

ÿ… ã&s#ƒ Íρ ù's? āωÎ) ª! $#﴾!

شود كه هردو ويژگي آيات متشابه، درآن اي قرآني از متشابهات شمرده مينمونهاين است. قرآن مجيد در سورة » عدد نگهبانان دوزخ«اند. نمونة ديگر مربوط به گردآمده :فرمايـدباره مياند و دراينخبر داده كه شمار خازنان دوزخ، نوزده فرشته» مدثر«كريمة

﴿$pκö�n=tæ sπyèó¡Î@ u�|³tã ∩⊂⊃∪ $tΒ uρ !$uΖù= yèy_ |=≈ptõ¾r& Í‘$Ζ9 $# āωÎ) Zπs3 Í×‾≈ n=tΒ � $tΒ uρ $uΖù= yèy_ öΝ åκ sE£‰ Ïã āωÎ) ZπuΖ÷F Ïù tÏ% ©#Ïj9

(#ρ ã� x� x.﴾ :بر آن [دوزخ] نوزده نگهبان مأمورند و ما مصاحبان آتش را ]31 -30[المدثر)) در ...فتنه براي كافران مقرر نداشتيم جز فرشتگان قرارنداديم و شمار آنان را جز ابتالء و

چگونه :اند كه عدد فرشتگان مزبور، ماية استهزاء كافران گرديد و گفتندتفاسير قرآن آوردهكه پهلوان بود، به أبواألشد جمحي! ؟كنندنوزده فرشته، هزاران دوزخي را كفايت مي

ولي !)2(كنمكفايت ميها آن را دربرابرمن به تنهايي، شما !أنا أكفيكموهم :ديگران گفتمؤمنان، خبر قرآن مجيدرا تصديق نمودند كه نيروي فرشتگان خدا را فوق پندار كافران

tΒuρ ÞΟ$﴿ آنكه راز نوزده فرشته را (كه چرا بيشتر يا كمتر نيستند؟) بداننددانستند، بيمي n= ÷ètƒ

yŠθãΖã_ y7 În/u‘ āωÎ) uθèδ﴾ :31[المدثر.[

ما در اينجا (هايي كه آورديم، محدود نيستند و متشابهات قرآن كريم به نمونه البته صفاتو ذاتتفصيل بازگو كنيم.) مثال آياتي كه قصد نداريم تا همة متشابهات را به

معني كه تأويلشوند بدينكنند از مصاديق آيات متشابه شمرده ميخداي سبحان را ياد مي

و ديگر تفاسير بنگريد. 559، ص19و تفسير طبري، ج 46، ص 4به تفسير كشاف زمخشري، ج - 1

نگاه كنيد. 438، ص 23به تفسير طبري، ج - 2


زيرا معرفت خلق نسبت به ذات و صفات حق، در مرتبة بر كسي آشكار نيست ها آنخوانيم و ازاينرو در قرآن مجيد مي» كشف تفصيلي«قرار دارد نه در مقام » علم اجمالي«

ÞΟ﴿ :كه n=÷ètƒ $ tΒ t÷ t/ öΝ Íκ‰É‰ ÷ƒ r& $tΒ uρ öΝ ßγx�ù= yz Ÿωuρ šχθäÜ‹ Ïtä† ÏµÎ/ $ Vϑù= Ïã ∩⊇⊇⊃∪﴾ :[خداوند ]110[طه)داند ولي در پيش رو دارند و آنچه را كه در پشت سر، همه را ميسبحان] آنچه را كه

» فتنه«گيرد). غفلت از اين مهم، گروهي از مسلمانان را به دانش آنان اورا فرا نمي-گرفتار شده» تجسيم«و » تشبيه«اند و به درافكنده و صفات حق را با خود به قياس گرفته

. صفونفسبحان اهللا وتعالي عما ياند

مسلمانان را از » )1(أشباح«درخطبة معروف به � عليجهت نبودكه اميرمؤمنان بي را ها آن فرورفتن در متشابهات منع نمود و از سخن گفتن در كنه ذات و صفات آفريدگار

.برحذر داشت و درحقيقت بدانان اعالم خطر فرمود

* * *

z$$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ ãã ããΝΝΝΝ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèè tt ttƒƒƒƒ ÿÿ ÿÿ………… ãã ãã&&&& ss ss####ƒƒƒƒ ÍÍ ÍÍρρρρ ùù ùù'''' ss ss???? āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) ªª ªª!!!! $$ $$#### 33 33 tt ttββββθθθθ ãã ãã‚‚‚‚ ÅÅ ÅÅ™™™™≡≡≡≡ §§ §§��9999 $$ $$#### uρρρρ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÉÉ ÉÉΟΟΟΟ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏèèèè øø øø9999 $$ $$#### tt ttββββθθθθ ää ää9999θθθθ àà àà)))) tt ttƒƒƒƒ $$$$ ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ tt ttΒΒΒΒ####u ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ//// @@ @@≅≅≅≅ ää ää.... ôô ôô ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏãããã $$$$ uΖΖΖΖ ÎÎ ÎÎ nn nn//// u‘‘‘‘...{ راسخان در دانش و تأويل متشابهات

در بحث از محكمات ومتشابهات قرآن، روشن شدكه تأويل آيات متشابه بر كسي نباره اختالف جزخدايتعالي معلوم نيست ولي چون مفسران قرآن ازديرزمان تاكنون دراي

،در آية شريفة موردبحث اند، الزمست دراينجا به روشنگري بيشتري پرداخته شود.نمودهگيرند گيرد. يكي آنكه ايشان آيات متشابه را پي مياز كژدالن مي دو ايرادخداوند سبحان

آيند. گري كنند. دوم آنكه ايندسته، درجستجوي آگاهي ازتأويل متشابهات برميتا فتنه'Βr$﴿ :فرمايدنانكه ميچ sù tÏ% ©! $# ’Îû óΟÎγÎ/θè= è% Ôo÷ƒ y— tβθãèÎ6 ®K uŠsù $tΒ tµt7≈t± s? çµ÷ΖÏΒ u !$tóÏG ö/$# ÏπuΖ÷G Ï�ø9$# u!$ tóÏG ö/$# uρ

نهج البالغه بنگريد. 91به خطبة - 1


Ï& Î#ƒÍρ ù's?﴾ ا كساني كه در دلهايشان ميل به باطل است براي فتنهجويي و براي جستن (أماگر دانستن تأويل متشابهات براي بشر جايز بود روند) وميها آن درپي ،تأويل متشابهات

صورت راه ايراد گرفتن ازاين مقوله بسته دانستند، درآنميآن را و راسخان در علم همبود و الزم بود كه تنها يك ايراد بر كژدالن وارد آيد وگفته شودكه ايشان حسن نيت

هي ازتأويل متشابهات درخور بنابراين آگا !گري دارند، همين و بسنداشته و قصد فتنه‚tβθã﴿ درآغاز جملة» واو«آدمي نبوده و در انحصار خدايتعالي است وازاينرو Å™≡§�9$# uρ ’ Îû

ÉΟ ù=Ïèø9$# tβθä9θà) tƒ $ΖtΒ#u...﴾ و از شروع جملة » عطف«آمده است نه براي » استيناف«براي دهد.اسمية جديدي خبر مي

چهارده قرن پيش حكيم اسالم و اميرمؤمنان شگفت آنكه همين معناي دقيق را در B� � :و در پاسخ كسي كه بدو گفت)1(به روشني بيان فرموده است � علي �� T �� A�

��]�0 �" � ��] S�%V �� : �a �� u �E# كه گويي كن(اي اميرمؤمنان خداوندماراچنان برايمان وصف فرمود: بينيم!) چنينمي آشكارا اورا

� �� (� C�� N�� ]�: �\0 �% �" �� w S�� \�: �!�'(�� \�' �D �E � �� \�' �T�� K �a5��: � � �'_�, �� D�% �+ �� L 3 �� , �\ �� 0 �% �" �-�'�.�� L �/0�� \ �$% �" ��~0 �[ �� _ �, �� q 8G ص �$�(� �� , �� >� � �� ;� W, ��.��

% �" �� g ��J �� , �\ �]�Uq �_ � � ��2 �\ �$L �� _� �� !�%"� �� 9 � 0 �% �" � � 8� �� 1�'� ��T �I�� ! �K �!%�&�� :� ��A� �w �� NC�� U�'6� �� " ! �K��o� �, �� w , �-5�0�@�� a��6|� �%$ ��: �, �� 5�% �1 �Q � �B �CD�� b0 �@��

, �-5 ��U�A� �� $ �� ! �1 �� "� �y��&��: � �" �4 �� R �5�~0� �X �S% �" � � �-, �� S0�� N$�&�'�� ! �1 �+�� $ �_ ��r5 �_ �a �\ �1� �+ � �" �dU�q�� ! �1D8% �.�T �R, �� , � ��g �% �" �m�'6��3 �$�� " a 8�� , � � �\ �]�Uq �_ �% �" �a� �6

� �%� �" ��5 �.�' �� >��.#9

ده است و محمدبن علي بن ضبط ش 91به شمارة » نهج البالغه«نام دارد ودر» أشباح«اين خطبةمباركه - 1

سندخطبه را آورده است. 56و 55ص » كتاب التوحيد«بابويه در


اي پرسش كننده، نيك بنگر! آنچه را كه قرآن دربارة صفات خداوند، تو را « :يعنيفرمايد، از آن پيروي كن و از نور هدايتش روشني بجوي و هرچيزي كه رهنمايي مي

دارد كه در كتاب خدا بر تو واجب نشده و در سنت شيطان تو را به دانستن آن، واميبه خدا واگذار كه اين آن را دانش ،هدايت اثري از آن نيست و پيشوايان ص پيامبر

كساني هستند كه اعترافشان راسخان در دانشنهايت حق خداوند برتو است و بدان كه نياز ساخته است و ، ايشان را از ورود به درهاي بستة آن، بيغيب پوشيدهبه ناداني دربارة

ز احاطة بر آن امور، ستايش نموده و فرونرفتن خداوند اعتراف آنان را به عجز و ناداني اناميده رسوخ در دانشرا از راسخان نخواسته، ها آن ايشان را در چيزهايي كه ادراك كنه

است. پس تو نيز به همين اندازه بسنده كن و عظمت خداوند پاك را با عقل خود نسنج »كه از اهل هالكت خواهي شد.

تصريح فرموده كه راسخان در علم از شناخت �شود امام چنانكه مالحظه مي تأويل متشابهات ناتوانند و اين امر اختصاص به خدايتعالي دارد. دراينجا ممكن است

پاسخ گردد!معني مالحظه ميخالف اين †دربرخي ازمأثورات ائمه :گفته شودكهقرآن مجيد خبري را بپذيريم كه با» تعارض آثار«كه: ما موظف هستيم به هنگام آنست

) و اخبار ديگر را ترك كنيم چنانكه اين دستور از ائمة �موافقت دارد(مانند خطبة علي .رسيده است و جاي ترديد نيست متواتراي گونهبه †هدي

شود كه راسخان در دانش، معناي بخشي از كتاب چگونه مي :باز ممكن است بگويند يابند، آنچه را را درمي ر علم البته معاني قرآنراسخان د :! پاسخ آنست كه؟خدا را ندانند

كه با برخي از اسرارغيب وامورإلهي پيونددارد است» تأويل متشابهات«دانند كه نميها آن ،كه در لسان شرعآيد. اسراريبرمي �چنانكه ازشواهد قرآني وخطبة اميرمؤمنان

خاص خداوند است. در قرآن ها آن خوانند يعني اموري كه دانشمي» علم مستأثر«را داند و مجيد هم بدين معني تصريح شده كه برخي از امور غيب را كسي جز خدا نمي


Ÿξsù ãΝ﴿ :فرمايدمي n= ÷ès? Ó§ø� tΡ !$ ¨Β u’ Å∀ ÷zé& Μ çλm; ÏiΒ Íο§� è% & ã ôãr&﴾ داند (هيچكس نمي ]17: ة[السجد- ماية روشني ديدگان مي كه چه چيزهايي [در عالم غيب] براي ايشان پنهان شـده كه

)...!شوداي از امور إلهي و اسرار آخرت را جز هرچند پاره :دراينجا ممكن است گفته شود

داند ولي چه مانعي دارد كه خدايتعالي امورمزبور را به راسخان خداي سبحان كسي نمي��25 ��&�%!� :� � :فرمايدمي الميزاندرعلم آموخته باشد؟ چنانكه صاحب تفسير �x� �� T ��*�'�� =a

�L �T¡� �, �\0 �% �" ��&�� 3 �� L��T � ��g ��\0 �% �" �f��V�'_|� �w� �a#)1( علم به تأويل متشابهات درآية) قرآن، اختصاص به خدايتعالي دارد ولي اين امر، منافي با ورود استثناء در آن نيست).

در �ندارد زيرا كه امام سازگاري �اين احتمال با خطبة امام :پاسخ آنست كه فرمايد كه در اسرار پوشيدة إلهي وارد نشود و بدون خطبه، سؤال كننده را ترغيب ميآن

را تصديق ها آن اسرار مزبور را تصديق كند همانگونه كه راسخان در علم ها، آن اطالع ازنند و دانسته دااند. اينك اگر ادعا كنيم كه راسخان در دانش، اسرار غيب را مينموده

� پذيرد و ديگر لزومي نداشته تا أميرمؤمناننقصان مي �كنند، بيان امام تصديق مي !ايمان راسخان دانش را براي سائل مطرح فرمايد

اساسا چرا در كتاب :درپايان اين بحث، براي برخي از مفسران، پرسشي پيش آمده كه ! ؟داندرا جز خدا كسي نميها آن تأويل خدا سخن از متشابهات رفته است، متشابهاتي كه

پنج فايده براي ورود متشابهات در قرآن مجيد » مفاتيح الغيب«در تفسير فخررازيوافي به مقصود نيست و ازاينرو ما از بازآوردن ها آن كه هيچكدام از )2(برشمرده است

شود استفاده ميمورد وجوه مزبور، خودداري ورزيديم. آنچه از رجوع به خودقرآن دراينپيوندد. يكي از طريق به كمال مي از دو راهاينست كه ايمان آدمي به خداوند و كالم او،

نگاه كنيد. 27، ص 3، ج»الميزان«به تفسير - 1

بنگريد. 404و 403، ص 2به تفسير مفاتيح الغيب، ج - 2


دانش و پژوهش و دوم ازطريق تسليم و تصديق چنانكه راسخان در دانش با علم به اند و در مقام دوم كه مقام اول را احراز نموده ها، آن محكمات قرآن و تدبر و پژوهش در

#ΖtΒ$﴿ :يا آگاهي از تأويل متشابهات باشد، گويند» علم مستأثر«هيافتن به ر u Ïµ Î/ @≅ ä. ôÏiΒ

Ï‰ΖÏã $uΖÎn/u‘﴾ (ما به كالم حق ايمان آورديم، همگي آن ازسوي خداوند ما است) و اند.بدينوسيله تسليم و اخالص خودرا به پيشگاه خداي عزوجل تقديم داشته

* * *

zyy yy‰‰‰‰ ÎÎ ÎÎγγγγ xx xx©©©© ªª ªª!!!! $$ $$#### ………… çç ççµµµµ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr&&&& II IIωωωω tt ttµµµµ≈≈≈≈ ss ss9999 ÎÎ ÎÎ)))) āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) uθθθθ èè èèδδδδ èè èèππππ ss ss3333 ÍÍ ÍÍ×××× ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ nn nn==== yy yyϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### uρρρρ (( ((####θθθθ ää ää9999 '' ''ρρρρ éé éé&&&&uρρρρ ÉÉ ÉÉΟΟΟΟ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏèèèè øø øø9999 $$ $$#### $$$$ JJ JJϑϑϑϑ ÍÍ ÍÍ←←←← !! !!$$$$ ss ss%%%% ÅÅ ÅÅÝÝÝÝ óó óó¡¡¡¡ ÉÉ ÉÉ)))) øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ////{ قائم به قسط

؟كيست

اند اند و نوشتهبرخي از مترجمان غفلت غريبي نشان داده ،در ترجمة اين آية شريفه :كه

دانشمندان دهد و فرشتگان و خداوند خود بريگانگي ذات اقدسش گواهي مي«در اين ترجمه، عالوه براينكه » )1(...دهندإلهي كه بر قسط وعدل مأمورند نيز گواهي مي

قائما «برگردانده، » دهدگواهي مي«را به صورت مضارع » شهد«مترجم محترم، فعل ماضي آمد را نيز عمل فرشتگان و دانشمندان شمرده است كه اگر چنين بود، الزم مي» بالقسط

به اصطالح » قائما بالقسط«بنابراين تعبير به لفظ جمع آيد.» قائمين بالقسط«ه صورت ب است.» هو«) يا براي ضمير اهللابراي لفظ جالله (» حال«نحوي

درعين آنكه براي لفظ جالله به كار رفته، منصوب به » قائما«اندكه بعضي احتمال داده ثابتاند كه قيام به عدالت، صفت را در تقدير دارد و گفته» أمدح«باشد يعني فعل » مدح«

كند. گويندة اين نيست كه معموال تغيير مي» حال«شود ومتناسب با حقتعالي شمرده ميتوان بدو پاسخ داد كه مي ،هرصورتقول، احكام نحوي را به مباحث كالمي كشانده! و به

به ترجمة خانم طاهره صفارزاده نگاه كنيد. - 1


شود و افعال إلهي نسبت به خلق محسوب مي »صفت فعل«براي حقتعالي » قائما بالقسط«شامل احوال عدلشبه جاي » رحمت او«يا » فضل خدا«نمايند چنانكه گاهي تغيير مي4﴿ :گردد كه فرمودخلق مي |¤tã ö/ ä3š/u‘ β r& ö/ ä3uΗxq ö� tƒ﴾ :ضمنا بايد دانست كه ]8[اإلسراء

. اما البته صفات خدا با احوال هاي حاليه براي حقتعالي فراوان به كار رفته استجمله§{﴿ شود زيراكهخلق سنجيده نمي øŠ s9 ÏµÎ= ÷W Ïϑ x. Ö ï† x«﴾ :هيچ چيزي همانند ( ]11[الشوري

). او نيستبالفاصله پس از »قائما بالقسط«نكتة قابل توجه در آية شريفه اينست كه بدانيم چرا

ظاهرا علو رتبة فرشتگان و دانشمندان، مورد ؟ذكر نشده و با تأخير آمده است» شهد اهللا«شده چنانكه ـ جل ذكره ـعنايت بوده كه شهادت آنان به توحيد، قرين گواهي خداوند

نقل كرده اند. تفتازانياين معني را از محقق * * *

zÈÈ ÈÈ≅≅≅≅ èè èè%%%% ¢¢ ¢¢ΟΟΟΟ ßß ßßγγγγ ‾‾ ‾‾====9999 $$ $$#### yy yy7777 ÎÎ ÎÎ====≈≈≈≈ tt ttΒΒΒΒ ÅÅ ÅÅ7777 ùù ùù==== ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ’’’’ ÎÎ ÎÎAAAA ÷÷ ÷÷σσσσ èè èè???? šš šš�� ùù ùù==== ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### tt ttΒΒΒΒ ââ ââ !! !!$$$$ tt tt±±±± nn nn@@@@ ää ääíííí ÍÍ ÍÍ””””∴∴∴∴ ss ss???? uρρρρ šš šš�� ùù ùù==== ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ££ ££ϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ââ ââ !! !!$$$$ tt tt±±±± nn nn@@@@ –– ––““““ ÏÏ ÏÏèèèè èè èè????uρρρρ tt ttΒΒΒΒ ââ ââ !! !!$$$$ tt tt±±±± nn nn@@@@

‘‘ ‘‘ΑΑΑΑ ÉÉ ÉÉ‹‹‹‹ èè èè???? uρρρρ tt ttΒΒΒΒ ââ ââ !! !!$$$$ tt tt±±±± nn nn@@@@ (( (( xx xx8888 ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰uŠŠŠŠ ÎÎ ÎÎ//// çç çç�� öö öö�� yy yy‚‚‚‚ øø øø9999 $$ $$#### (( (( yy yy7777 ¨¨ ¨¨ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) 44 44’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÈÈ ÈÈ ee ee≅≅≅≅ ää ää.... && && óó óó xx xx«««« ÖÖ ÖÖ��ƒƒƒƒ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ ss ss%%%% ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∉∉∉∉∪∪∪∪{ خداي سبحان و

!فرمانروايان

اند. تفسير نموده» نبوت«را به معناي » ملك«در تفسير اين آية كريمه، برخي از مفسران براين » مجاهد«، از ميان مفسران قديم طبريچنانكه به گزارش !و پادشاهينه فرمانروايي

كوشيده تا رأي وي را تقويت » الغيب مفاتيح«در تفسير فخررازيو )1(قول رفته است��"� �b��5�qN�� 7 �! � :كند و نوشته است �� %�A� �� s �fS�%�&�� ! ��> =�� =!0�� " �% �" ��5�: ��% ��

��:�q �� 7 ! ��> =�� % �" �� K�5�� % �� s� �� L =I��] ! �K �� f�0�q] ��K�5�� 5�q��#)2(يعني .:

كنيد. نگاه 304، ص 5به تفسير طبري، ج - 1 .431، ص 2تفسير فخررازي، ج - 2


مردم باطنپيامبري بزرگترين مرتبة فرمانروايي است زيرا دانشمندان تأثير بسياري بر « ظاهرو باطنبران در كنند ولي امر پيامامور مردم حكومت مي ظاهردارند و سالطين بر

».مردم نافذ استäí﴿ فرمايد:مي معنا، با آيةشريفه سازگارنيست زيرا درآنجاأما اين Í”∴s? uρ š�ù=ßϑ ø9$# £ϑ ÏΒ

â!$ t±n@﴾ لك را از هركس بخواهي برميگيري) و هيچ پيامبري را خداي سبحان از مقام (منهنگ افتاد، دوباره بر بيش از پس از آنكه در كام � يونسنبوت عزل نفرمود و حتي

≈çµ﴿ :فرمايدصدهزار تن به رسالت فرستاده شد چنانكه مي oΨù= y™ ö‘r& uρ 4’ n<Î) Ïπ su ($ÏΒ A#ø9r& ÷ρr&

šχρ ß‰ƒÌ“tƒ ∩⊇⊆∠∪﴾ :فخر رازي، اشكال مزبور را دريافته و درصدد ]147[الصافاترف سازد ولي برطآن را پاسخگويي برآمده است و سعي نموده تا به كمك توجيهاتياي، آيد كه بدون هيچ قرينهوجوهي كه ذكر نموده، پذيرفتني نيست زيرا حد أقل الزم مي

اند تا از رسد كه طرفداران اين تفسير، خواستهگردد. به نظر مي» مجاز«آية شريفه حمل بر خداي سبحان چرا :آيد بگريزند و آن اشكال اينست كهاشكال مهمي كه به ذهن مي

وامثال اين ستمگران داده است؟! يزيدو فرعونو نمرودرا گاهي به سلطنتابوعلي اند تا اشكال مزبور را حل كنند. گام به ميدان نهاده معتزلهدراينجا بزرگان

N�� 5�%%!� ��>�است: دراينباره گفته جبائي �� * �� 4��&�� 5�% �$�: ¢��' �n �!. �c� � �IK �� ?5� �� 5 �.�T � � �f��'TJ�: ! �1 �.% (اين حكم ويژة پادشاهان دادگر است أما دربارة فرمانروايان )1(#��

شبيه همين !را به ايشان داده است)ستمگر، روا نيست كه گفته شود خداوند پادشاهي- اند و او نيز اطالق آية شريفه را انكار نموده است. أما اينگزارش كرده كعبيرا از رأي

اي از موارد، نظايرشود كه در پارهشمرده مي» دفاعية منفي«نظر ما، نوعي اسخها بهگونه پΟ¢﴿ بينيم. حقيقت آنستكه تعبيردر آثار معتزله ميآن را ßγ‾=9$# y7Î=≈tΒ Å7ù= ßϑ ø9$#﴾ در صدر آية

. 432، ص 2به نقل فخررازي در تفسير مفاتيح الغيب، ج - 1


دهد كه سلطنت و فرمانروايي به طور مطلق در اختيار خداوند سبحان كريمه نشان ميبه نحوي از خدايتعالي گرفته است. آن را اين هركس به پادشاهي دست يافته،است بنابر

كنيم كه خدايتعالي ما اگر به روش هميشگي خود به قرآن مجيد بازگرديم مالحظه ميفرمانروايي را نصيب مردم خوب و بد هر دو دسته، فرموده است چنانكه قرآن مجيد از

‰Éb>u‘ ô﴿ :كندكه گفتنقل مي � يوسف صديققول s% Í_ tF÷� s?# u zÏΒ Å7 ù=ßϑø9$#﴾ :101[يوسف[ فرمايد:مي � داودنبيهمچنين دربارة و دادي)(خداي من، تو مرا از فرمانروايي نصيب

﴿çµ9s?#u uρ ª!$# š�ù= ßϑø9 أمادربارة پادشاه !(خداوند بدو فرمانروايي داد) ]251: ة[البقر ﴾#$ :نمود نيز فرموده استوضوع خداشناسي جدل ميدر م � ابراهيم خليلملحدي كه با

﴿çµ9s?# u ª!$# š�ù= ßϑø9 پس اوال ملك به معناي نبوت !(خداوند بدو فرمانروايي داد) )1(﴾#$ويژة نيكان و آن را و ثانيا رأي معتزله كه !نيست زيرا ملحداني هم بدان نائل آمدند

سازد. اند، با مدلول قرآني نميصالحان دانستهاكنون بايد به كمك قرآن مجيد مالحظه كنيم كه دادن ملك به ستمگران، چگونه و از

گويد. از راه از سه طريق سخن مي» هاي إلهيداده«قرآن كريم دربارة ؟چه راه استبخشد مانند گاهي خدايتعالي از راه تكوين به كسي چيزي مي !تقديرويا تشريعيا تكوين

دهد و گاهي از راه وحي و تشريع چيزي را به كسي مي فرزندي كه نصيب كسي شود.›õ﴿:فرمود � موسيچنانكه به ä⇐sù !$tΒ y7çG ÷�s?#u ä.uρ š∅ÏiΒ tÌ� Å3≈ ]144[األعراف: ﴾∪⊇⊇⊆∩ ¤±9$#

(پس آنچه را به تو دادم بگير و از سپاسگزاران باش) و اين هر دو مقام، با رضايت هر دو شرو خيرراه سوم كه راه تقدير إلهي باشد، خداوند و خير بندگان همراه است. أما

. مانند آنكه در سرزميني مردم به فساد و گناه روي آورند و محيطي )2(گيردرا دربر ميدليل به ـپديد آيد براي پيشرفت ستمگران آنگاه خداي سبحان از تسلط اشرار بر آنان

258سورة بقره، آية - 1 ).25، ص1شره (التاج الجامع لألصول، ج) تؤمن بالقدر خيره وچنانكه در حديث نبوي آمده.... و (أن - 2


قوم ات خدادادي براي سلطه برآنجلوگيري نكند ودرنتيجه، ستمگران ازامكان ـ فسادشانبه سبب إسرائيلبنيخوانيم كريم ميشوند چنانكه در قرآنگيرند و بر ايشان چيرهبهره

β¨﴿ فساد و سركشي در فلسطين ß‰Å¡ø� çGs9 ’Îû ÇÚ ö‘F{$#﴾ :گرفتار تسلط دشمنان ]4[اإلسراءدهد و نسبت ميخود شدند و به سختي سركوب گشتند و خدايتعالي اين امر را به خود

oΨ$﴿ :فرمايدمي ÷W yèt/ öΝ à6ø‹ n= tæ # YŠ$t6 Ïã !$uΖ©9 ’Í<'ρé& < ù' t/ 7‰ƒ Ï‰x© (#θß™$y∨sù Ÿ≅≈ n= Åz Í‘$tƒ Ïe$! ]5[اإلسراء: ﴾#$گروهي از بندگان خود را بر شما گمارديم كه سخت توانمند بودند پس در ميان « :يعنيتاريخ روه مزبور همانگونه كه دروگ» ها (براي دستگيري شما) به جستجو پرداختندخانه(كه درميان عرب نبوخدنصر :بودند كه به سركردگي پادشاه خود يعني بابليانآمده، )1(يهود

مشهور است) بر بني اسرائيل هجوم آوردند و به دستگيري و كشتار آنان بخت النصربه شود. (سلطه و ده مياي از تقديرهاي إلهي شمرپرداختند و اين تقابل تاريخي، نمونه

چنين است). پذير نيز اينفرمانروايي ديگرستمگران بر مردم فاسد و ستمنتيجه آنست كه حكومت جباران از راه وحي و تكوين نيست تا مورد رضايت خداي

سبحان وماية خير باشد. والبته فرمانروايان جبار هم در پيشگاه خداوند، مسئول اعمال عزت كوتاه مدتشان نبايد ماية فريب مردم گردد. دليل روشن ناخشنودي خويشند و غلبه و

موسيو ابراهيمپيامبران خود چون ـجل و عال ـخدايتعالي از آنان اينست كه خداوند ارسال فرمود تا به مخالفت با فرعونو )2(نمرودعليهما السالم را به سوي جباراني مانند

‰ß﴿كفر و ستم آنان مبارزه كنند و ايشان پردازند و با ôϑysø9$# ¬! Å_Uu‘ šÏϑn=≈yèø9$# ﴾.

* * *

ثر حبيب لوي نگاه كنيد. به جلد اول تاريخ يهود ايران، ا - 1

258در سورة بقره آية �نام اين شخص در قرآن كريم نيامده و تنها از محاجة وي با ابراهيم - 2 سخن رفته است.


zöö öö≅≅≅≅ èè èè%%%% ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ ÷÷ ÷÷δδδδ rr rr'''' ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ ÉÉ ÉÉ====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### (( ((#### öö ööθθθθ ss ss9999$$$$ yy yyèèèè ss ss???? 44 44’’’’ nn nn<<<< ÎÎ ÎÎ)))) 77 77ππππ yy yyϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== ŸŸ ŸŸ2222 ¥¥ ¥¥ !! !!#### uθθθθ yy yy™™™™ $$$$ uΖΖΖΖ oo ooΨΨΨΨ ÷÷ ÷÷�� tt tt//// öö öö//// ää ää3333uΖΖΖΖ ÷÷ ÷÷�� tt tt//// uρρρρ āā āāωωωω rr rr&&&& yy yy‰‰‰‰ çç çç7777 ÷÷ ÷÷èèèè tt ttΡΡΡΡ āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) ©© ©©!!!! $$ $$#### ŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ xx xx8888 ÎÎ ÎÎ�� ôô ôô³³³³ èè èèΣΣΣΣ ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ////

$$$$ \\ \\↔↔↔↔ øø øø‹‹‹‹ xx xx©©©© ŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ xx xx‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ‚‚‚‚ −− −−GGGG tt ttƒƒƒƒ $$$$ uΖΖΖΖ àà ààÒÒÒÒ ÷÷ ÷÷èèèè tt tt//// $$$$ ³³ ³³ÒÒÒÒ ÷÷ ÷÷èèèè tt tt//// $$$$ \\ \\////$$$$ tt tt//// öö öö‘‘‘‘ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÈÈ ÈÈββββρρρρ ßß ßßŠŠŠŠ «« ««!!!! $$ $$#### 44 44 ββββ ÎÎ ÎÎ**** ss ssùùùù (( ((#### öö ööθθθθ ©© ©©9999 uθθθθ ss ss???? (( ((####θθθθ ää ää9999θθθθ àà àà)))) ss ssùùùù (( ((####ρρρρ ßß ßß‰‰‰‰ yy yyγγγγ ôô ôô©©©© $$ $$#### $$$$ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr'''' ÎÎ ÎÎ////

šš ššχχχχθθθθ ßß ßßϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== óó óó¡¡¡¡ ãã ããΒΒΒΒ ∩∩∩∩∉∉∉∉⊆⊆⊆⊆∪∪∪∪{ فراخواني اهل كتاب به توحيد

اكرم آيد و در نامة رسولآية شريفة فوق يكي از مشهورترين آيات قرآن به شمار ميهاي شترترجمهدربي متأسفانه شرقي نيز از آن ياد شده است. ولي به امپراتور روم ص

:بگو« :نويسدازمترجمان مي يكيعنوان نمونه، به اند.نكرده ترجمهآن را درستيپارسي، به- (وهمه حق ميميان ما و شما يكسان است آن كلمة حق كه اي اهل كتاب، بياييد از

را با را نپرستيم وچيزييكتا هيچكس جزخدايكه بهكلمه اينستپيروي كنيم و آن دانيم) »)1(...تعظيم نكنيم به ربوبيتو شريك قرارندهيم و برخي، برخي را به جاي خدا ا

پذيرفتة ما و شمااستاي كه اي اهل كتاب، بياييد از آن كلمه :بگو« :نويسدمي دومي ». )2(...شريك او نسازيمپيروي كنيم آنكه جز خداي را نپرستيم و هيچ چيز را

بين ما و شما بياييد بر سر سخني كه ،ي اهل كتاببگو ا« :ترجمه كرده است سومي .»)3(...گونه شريكي نياوريمراي او هيچه جز خداوند را نپرستيم و ببايستيم ك يكسان است

بين ما و شما مشترك بگو اي اهل كتاب، بياييد بر سركالمي كه « :نويسدمي چهارمي [در قدرت و تدبير] با او كس رابايستيم كه جز خداي را بندگي نكنيم و هيچ است

»)4(...صاحب اختيارخود نگيريمشريك تلقي نكنيم و دربرابر خدا افرادي از خودمان را

اي نگاه كنيد. به ترجمة آقاي مهدي إلهي قمشه - 1

به ترجمة آقاي عبدالمحمد آيتي نگاه كنيد. - 2

بنگريد.به ترجمة آقاي بهاءالدين خرمشاهي - 3 به ترجمة آقاي علي اكبر طاهري قزويني نگاه كنيد. - 4


ميان ما و بگو اي اهل كتاب، بياييد به سوي سخني كه « :مرقوم داشته است پنجمي ».)1(...كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزي را همتاي او قرار ندهيم شما يكسان است

».)1(...ندهيمها را انتخاب كرديم تا نشان دهيم كه چه اندازه در برگردان از ترجمه پنج نمونهما

هاي مزبور، برجسته و درخور اين آية شريفه به پارسي، غفلت شده است بااينكه ترجمهاند كه گمان كرده ـشايد ناخودآگاه ـ ها آن شوند. اما متأسفانه مترجمانأهميت شمرده مي

است كه از توحيد خالص منحرف نشده بودند » اوليه مسيحيان«ية كريمه، خطاب به اين آپذيرفتة «و يا » دانيمحق ميآن را اي بياييد كه همهبه سوي كلمه« :اندو ازاينرو نوشتهو !..».ميان ما وشما مشترك است«ويا » ميان ما وشما يكسان است«ويا» ما و شما است

كه غيرخدارا شريك وي ندانيم و غيراو را عبادت نكنيم. غافل هم اينست )2(كلمهآن ص اسالماهل كتاب معاصر با پيامبرگراميازآنكه خطاب آية شريفه در درجة اول، به

) و !عقيده داشتند(و هنوزهم دارند پرستش ويو ابن اللهي مسيحو تثليثكه به است#)﴿ :قرآن مجيد صريحا اعالم نموده است كه ÿρä‹ sƒªB $# öΝ èδ u‘$t6 ôm r& öΝ ßγ uΖ≈t6 ÷δâ‘uρ $\/$t/ö‘r& ÏiΒ Âχρ ßŠ

«!$# yx‹Å¡ yϑø9$# uρ š∅ ö/$# zΝ tƒ ö�tΒ﴾ آنان علماي ديني وراهبان خودرا ـ غيراز خداـ ]31: بة[التو)را به سوي ها آن توانپس چگونه مي )..اند و نيز مسيح پسر مريم را.به اربابي گرفته

كه در اين آية » سواء«! بنابراين، كلمة ؟ما و ايشان استسخني فراخواند كه پذيرفتة » عدل«اند به معناي آورده طبرسيو طبريشريفه به كار رفته چنانكه مفسران قديم امثال

سخني است. يعني قرآن كريم، اهل كتاب را كه از توحيد منحرف شده بودند، به سوي

به ترجمة آقاي ناصر مكارم شيرازي بنگريد. - 1

و كلمة بها «قول ابن مالك: به». الإله إلا اهللا«يعني سخن است مانند كلمة » كالم«دراينجا » كلمه«مراد از - 2ؤمقد ي كالم «


ها آن ه سخني كه پذيرفتة آنان باشد!ن ،ميان مسلمانان و ايشان فراخوانده است عادالنه !پرستي را پذيرفته بودند (و امروز هم برآن هستند)متأسفانه، شرك و انسان

:نمايدآية كريمه را چنين تفسير مي» مجمع البيان«در طبرسيشيخ � �6 £� �$� �¤ �T£ �5��&�� -�'�.�� K� �T ¥�F �5 N$�% �K �$�% �+ ��2 ¥ k, kf�5 �_ �£F � �"�£ ! �.��0 �: �� 0 �: ¥ k4F ��w�" k, ¥� بگو اي محمدكه اي اهل كتاب، به سوي سخني بياييد كه ميان « :يعني. )1(3 �0�� <�

نيز در تفسيرش برهمين طبري ».ما و شما عادالنه است يعني انحراف از حق در آن نيست . )2(بينكمعدل بيننا و :يعني مبينكسواء بيننا و :آورده كه قتادهقول رفته است و ازقول

(پس اگر فإن تولوا :فرمايدقرينة صحت اين تفسير آنستكه در پايان همين آيه مي بحث از روي توحيد ربوبيت را پذيرفته بودند، ديگرها آن روي گرداندند)! درصورتيكه

!ساختنمي ذيلش آمد زيرا صدرآيه بانمي گرداندن پيشكه صيغة است )يتخذ المربوط به كلمة ( ،هاازاين ترجمه بعضيدومين ايراد بر أما

) يعني صيغةمتكلم مع نتخذ البا (آن را شود و شگفت آنكهمفردمذكرغايب شمرده مي›Ÿωuρ x﴿ اند! وبه جاي آنكه درترجمةالغير، خلط كرده Ï‚−G tƒ $uΖàÒ ÷èt/ $³Ò ÷èt/ $\/$t/ö‘r& ÏiΒ Èβρ ßŠ

هاي واژه» نگيردبه اربابي ـغيرخداـ و برخي از ما برخي ديگررا « :بنويسند ﴾#$!» !اندرا به كار برده» نكنيم«و» نياوريم«و » نسازيم«و » نگيريم«

* * *

. 105، 3تفسير مجمع البيان، ج - 1

. 478، ص 5تفسير جامع البيان، ج - 2


zŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ ¨¨ ¨¨ tt tt || ||¡¡¡¡ øø øøtttt rr rrBBBB tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####θθθθ èè èè==== ÏÏ ÏÏFFFF èè èè%%%% ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÈÈ ÈÈ≅≅≅≅‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎ6666 yy yy™™™™ «« ««!!!! $$ $$#### $$$$ OO OO????≡≡≡≡uθθθθ øø øøΒΒΒΒ rr rr&&&& 44 44 öö öö≅≅≅≅ tt tt//// íí íí !! !!$$$$ uŠŠŠŠ ôô ôômmmm rr rr&&&& yy yy‰‰‰‰ΨΨΨΨ ÏÏ ÏÏãããã óó óóΟΟΟΟ ÎÎ ÎÎγγγγ ÎÎ ÎÎ nn nn//// u‘‘‘‘ tt ttββββθθθθ èè èè%%%% yy yy———— öö öö�� ãã ããƒƒƒƒ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∉∉∉∉∪∪∪∪ tt tt ÏÏ ÏÏmmmm ÌÌ ÌÌ�� ss ssùùùù

!! !!$$$$ yy yyϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ//// ãã ããΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ9999 ss ss????####u ªª ªª!!!! $$ $$#### ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏ&&&& ÎÎ ÎÎ#### ôô ôôÒÒÒÒ ss ssùùùù tt ttββββρρρρ çç çç�� ÅÅ ÅÅ³³³³ öö öö;;;; tt ttGGGG óó óó¡¡¡¡ oo oo„„„„ uρρρρ tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// öö ööΝΝΝΝ ss ss9999 (( ((####θθθθ àà àà)))) yy yyssss ùù ùù==== tt ttƒƒƒƒ ΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ ÍÍ ÍÍ5555 ôô ôô ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ öö ööΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÏÏ ÏÏ�� ùù ùù==== yy yyzzzz āā āāωωωω rr rr&&&& ìì ìì∃∃∃∃ öö ööθθθθ yy yyzzzz öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ öö öö�� nn nn==== tt ttææææ

ŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ öö ööΝΝΝΝ èè èèδδδδ šš ššχχχχθθθθ çç ççΡΡΡΡ tt tt““““ óó óóssss tt ttƒƒƒƒ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∠∠∠∠⊃⊃⊃⊃∪∪∪∪{ شادماني شهيدان!

ازاين نكه پيشاند ولي چنانازل شده» احد«اين دو آية كريمه درمورد شهداي غزوة - وازاينرو هر دوآيه، عموم شهداي راه خدارا دربرمي» مورد، مخصص نيست« :گفتيم

آنكه يكياند. خطا افتاده دو آيه برخي از مترجمان در دو موضع، بهگيرند. درترجمة اين ويا» )1(نپنداريد« صورترا به آن جمع است و» تحسبن ال« اند كه فعل نهيگمان كرده

با آنكه فعل مزبور، مفرد است و با نون تأكيد ثقيله !اندبه فارسي برگردانده» )2(شماريدم«آنكه برخي، فعل دومشود. ترجمه »البته مپندار«همراه شده و الزمست به صورت

خطااست اندكه اين نيزآورده» )3(دهندبشارت مي«را در آية كريمه به معناي » يستبشرون«» )4(بشارت دادن«بكار رفته است نه » شادمان شدن«قرآن مجيد به معناي رد استبشار و

ρ#﴿ :فرمايدچنانكه مي ç�Å³ö6 tF ó™$$sù ãΝ ä3 Ïèø‹ u;Î/ “Ï% ©! $# Λ ä÷ètƒ$t/ Ïµ Î/﴾ پس بدان داد ]111: بة[التو)

Β$﴿ فرمايدايد شادمان باشيد) ويا ميكه كردهوستدي r'sù šÏ%©! $# (#θãΖtΒ# u öΝ ßγø? yŠ#t“sù $YΖ≈ yϑƒ Î) óΟèδ uρ

tβρã� Ï±ö; tG ó¡o„ ∩⊇⊄⊆∪﴾ افزايدو آنان را مي اند، ايمانشانكه ايمان آورده(پس كساني ]124: بة[التو

�t﴿ فرمايد:مي يا گردند).شادمان مي Ï.èŒ zƒ Ï% ©!$# ÏΒ ÿÏµ ÏΡρ ßŠ #sŒ Î) öΝ èδ tβρç�Å³ö;tG ó¡ o„ ∩⊆∈∪﴾ :45[الزمر[ .گردند!) و امثال اين آياتهنگام ايشان شاد مي(وچون ذكر غيرخدا آورده شود در آن

اي و خانم طاهرة صفارزاده نگاه كنيد.به ترجمة آقاي مهدي إلهي قمشه - 1 به ترجمة آقاي داريوش شاهين بنگريد. - 2

اي نگاه كنيد. به ترجمة آقاي عبدالمحمد آيتي و آقاي قمشه - 3

: بشر بكذا (يبشر) مثل: فرح يفرح وزنا و معني و هو اثر فيومي آمده است» المصباح المنير«در - 4 )49اإلستبشار أيضا (ص


عالوه براينكه خود شادمان ،شهداي راه خدا چون به نعمت و فضل إلهي دست يابند گذرانند نيز مسرور خواهند شد كه درجبهة نبرد به پيكار ميگردند، دربارة دوستانشانمي

ها و فضل خداوند ز نعمتهم چون گام در جهان ديگر نهند اها آن يابندزيرا كه درميگروهي همدل و همراه را :توان توضيح دادمي تمثيليشوند. و اين ماجرا را با مند ميبهره

اند و از راههاي اي بلند رهسپار كوه بس عظيمي شدهدرنظر گيريم كه در پي فتح قلهند و چون رسگذرند ولي برخي از ايشان زودتر از ديگران به قله ميدشوار و خطرناك مي

هاي آب زالل و با خستگي و عطش فراوان به مقصد رسيدند، با جايگاهي مصفا و چشمهشوند. در اينجا دستة پيشرو كه به بخش روبرو مينواز و گلها و گياهاني فرحنسيمي جان

شوند و به عالوه، براي دوستاني كه در راه هستند نيز قلة كوه رسيده بودند خود، شاد ميگيرند. حال واهندشد كه با پيوستن به ايشان از آنهمه صفا و زيبايي بهره ميمسرور خ

!چنين است بلكه صد چندان برترشهيدان راه خدا اين- اند گويا چنان پنداشتهترجمه نموده» يبشرون«را به جاي » يستبشرون«كه فعل كساني

و !آيند تا بدانها بشارت دهندخود ميسراغ ياران زندة از كشته شدن، بهاندكه شهداء پس- اين پندار البته برخالف نص آية كريمه است كه از عدم پيوستگي آندو دسته حكايت مي

öΝ﴿ :فرمايدنمايد ومي s9 (#θà) ys ù= tƒ﴾. آنكه شهيدان به لحاظ يكي .نيز الزمست اشاره كنيم دو نكتة تفسيريدراينجا به

�ä. <§ø≅‘﴿ :خوانيماند چنانكه در قرآن مجيد ميدهمرگ را چشيده و مر ،حيات دنيوي tΡ

èπs) Í← !#sŒ ÏNöθyϑø9 (هرنفسي چشندة مرگ است). پس حيات آنان در ]185[آل عمران: ﴾#$يابد كه فهم عادي از ادراك آن ناتوان است ازاينرو مرحلة ديگري از عالم هستي ادامه مي

≅ö﴿ فرمايددر سورة كريمة بقره مي t/ Ö!$ u‹ômr& Å3≈ s9uρ āω šχρ ã�ãèô± n@﴾ بلكه ]145: ة[البقر)

y‰ΨÏã óΟÎγ﴿ آنكه تعبير دومكنيد). اند ولي شما درك نميايشان زنده În/u‘﴾ دراين آيات برايبكار رفته است نه براي هرجايگاهي كه حقتعالي درآنجا » لطف وكرامت خداوند«اظهار


öΝ﴿ فرمايدازاينرو دربارة اهل بهشت مي !دارد حضور احاطي çλm; â‘# yŠ ÉΟ≈n=¡¡9$# y‰ΖÏã öΝ ÍκÍh5u‘﴾

(βÎ¨﴿ :فرمايدخداوندگارشان) يا مي نزد(براي آنان سراي سالمت است ]127[األنعام:

tÉ) −FçRùQ $# ’ Îû ;M≈Ζy_ 9� pκ tΞuρ ∩∈⊆∪ ’ Îû Ï‰yèø) tΒ A−ô‰ Ï¹ y‰Ψ Ïã 77‹Î=tΒ ¤‘Ï‰ tG ø)•Β ∩∈∈∪﴾ :همانا ]55 - 54[القمر)»! پادشاهي توانمند نزدستانها و كنار نهرها جاي گيرند * در قرارگاه راستين متقيان در باغ

ـ جل و عالـبنا به گزارش قرآن مجيد، همسريكتاپرست فرعون، در دعاء به درگاه حق ’ #$⌠Éb>u‘ Èø﴿ :گفتمي Í< x8y‰ΨÏã $\F÷� t/ ’ Îû Ïπ ¨Ψyf ø9$#﴾ :اي در (خداي من! مرا خانه ]11[التحريم

اي در بهشت خداوندا مرا خانه :استبساز). گويي كه همسر فرعون گفته زد خودنبهشت باشد (نه در كاخ فرعون!) آري معناي تعبيرات قرآني زير ساية لطف خودتعطا كن كه

.را غالبا از خود قرآن بايد آموخت

* * *

zŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ ¨¨ ¨¨ tt tt || ||¡¡¡¡ øø øøtttt ss ss†††† tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((#### ÿÿ ÿÿρρρρ ãã ãã�� xx xx�� xx xx.... $$$$ yy yyϑϑϑϑ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr&&&& ’’’’ ÍÍ ÍÍ???? ôô ôôϑϑϑϑ çç ççΡΡΡΡ öö ööΝΝΝΝ çç ççλλλλ mm mm;;;; ×× ××�� öö öö�� yy yyzzzz öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ ÅÅ ÅÅ¦¦¦¦ àà àà��ΡΡΡΡ XX XX{{{{ 44 44 $$$$ yy yyϑϑϑϑ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) ’’’’ ÍÍ ÍÍ???? ôô ôôϑϑϑϑ çç ççΡΡΡΡ öö ööΝΝΝΝ çç ççλλλλ mm mm;;;; (( ((#### ÿÿ ÿÿρρρρ ßß ßßŠŠŠŠ#### yy yyŠŠŠŠ ÷÷ ÷÷”””” zz zz�� ÏÏ ÏÏ9999 $$$$ VV VVϑϑϑϑ øø øøOOOO ÎÎ ÎÎ)))) 44 44 öö ööΝΝΝΝ çç ççλλλλ mm mm;;;; uρρρρ

ÒÒ ÒÒ>>>>#### xx xx‹‹‹‹ tt ttãããã ×× ×× ÎÎ ÎÎγγγγ •• ••ΒΒΒΒ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∠∠∠∠∇∇∇∇∪∪∪∪{ الم عاقبت، نه الم تعليل!

#)﴿ را در عبارت» الم«رف يم غالبا حهاي متداول از قرآن كردر ترجمه ÿρ ßŠ#yŠ ÷”z� Ï9 $Vϑ øOÎ)﴾

رساند. يعني غرض خداوند را مي اند كه معناي تعليل فعل وچنان به فارسي برگرداندهكه درحالي !دهد كه آنان برگناهانشان بيافزايندبه كافران مهلت مي ازآنروخداي سبحان

كند نه از مهلت مهلت خداوندي حكايت مي نتيجة عاقبت ودراينجا از » الم«حرف !افزايش گناه قصد خداوند به

هاي ايشان ترجمه ،ند ولي به هرصورتامترجمان محترم البته بدين نكته توجه داشته كند. چنانكه يكي از ايشان در ذهن خوانندة پارسي زبان، همان معناي ناصواب را القاء مي


-دومي مي» )1(به گناهانشان بيافزايند دهيم تا بيشترمهلت ميها آن به« :مرقوم داشته

فقط « :استوشتهسومي ن ».)2(دهيم تا گناهكارتر شوندبه آنان مهلت مي« :نويسدما به آنان مهلت « :چهارمي مرقوم نموده». )3(دهيم تا گناهشان بيشتر شودمهلتشان مي

همانا مهلتشان « :. پنجمي نوشته»)4(اينكه بر گناهان خود بيافزايند دهيم فقط برايمي ». )5(دهيم تا بر گناه خود بيافزايندمي

افكند كه شود، به گمان افراد مي واضح است كه اگر آية شريفه بدين شكلها ترجمه باره مطيع خدا هستند و از خداي سبحان با افزايش گناهان موافقت دارد و كافران دراين

öΝ﴿ وعدة عذاب ايشان در پايان آيه ،صورتو دراين !كنندخواست او پيروي مي çλm;uρ Ò>#x‹ tã

×Îγ•Β﴾ شودتناسب ميبه كلي بي! نظاير آن ـ رجوع به خود قرآن مجيد است و قرآن كريم راه حل اين مشكل ـ مانند

عاقبت و نتيجة ها) معناي آن براي حرف الم (عالوه بر معناي تعليل افعال و غرض ازرا نيز بكار برده است كه به تناسب موضوع بايد رعايت شود. مثالدرسورة قصص فعلÿ…çµ﴿ فرمايد:مي sÜ s)tG ø9 $$sù ãΑ#u šχ öθtãö� Ïù tβθà6 u‹ Ï9 óΟ ßγ s9 #xρ ß‰tã $ ºΡt“ym uρ﴾ :روشن ]8[القصص

را در كودكي از آب نگرفتند تا ماية دشمني �است كه خانوادة فرعون، موسي �§ßN﴿ :واندوهشان گردد به ويژه كه زن فرعون بدو گفت è% & ÷tã ’Ík< y7 s9uρ ( Ÿω çνθè= çF ø)s? # |¤ tã βr&

!$oΨ yèx�Ζtƒ ÷ρ r& …çνx‹ Ï‚−GtΡ # V$ s!uρ﴾ وي را مكشيد چه بسا !(او نور چشم من و تواست ]9: [القصصخانوادة :سودمان دهد يا ما به فرزنديش گيريم). بنابراين معناي آية كريمه چنين است كه

به ترجمة آقاي عبدالمحمد آيتي نگاه كنيد. - 1 به ترجمة آقاي مسعود انصاري بنگريد. - 2

به ترجمة آقاي ابوالقاسم پاينده نگاه كنيد. - 3

يد.به ترجمة آقاي ناصر مكارم بنگر - 4

به ترجمة آقاي جالل الدين مجتبوي نگاه كنيد. - 5


وي دشمن و ماية اندوهشان شد. سرانجامرا (از آب) برگرفتند ولي �فرعون، موسي ست آية شريفه را بدينصورت در آية مورد بحث نيز حرف الم، براي عاقبت آمده و الزم

ها آن دهيم، به نفعكساني كه كافر شدند البته نپندارند مهلتي كه به ايشان مي« :ترجمه نمودافزايند و بر گناه(خود) مي و درنتيجهدهيم جز اين نيست كه به آنان مهلت مي ،است

، قاضي معتزلياناند. از هاين معنا را مفسران فرق، به خوبي دريافت ».عذابي خواركننده دارندآية شريفه را بدرستي توضيح داده » تنزيه القرآن عن المطاعن«در كتاب عبدالجبار

اند و ) در تفسيرشان حق مطلب را اداء كردهطبرسيو طوسي، شيخين (اماميهاز .)1(است :اند (مانند قول شاعرباره نشان دادهشواهدي از شعر و نثر دراين

��5��¦¦¦¦¦¦¦1 �& �$��] �§�B¦¦¦¦¦¦¦�A� W �� I¦¦¦¦¦¦¦�� ¦¦¦¦¦¦¦�

�¦¦¦¦¦¦¦10��q �] ��K ��¦¦¦¦¦¦¦�� -��¦¦¦¦¦¦¦ �� ¦¦¦¦¦¦¦] �a�w ��)2(

��- :و قول معروف ��%�� 5��:� �� l5 �$%�� !)3(( يا غيرآن در قرآن كريم براي تعليل » الم«پذيرند كه حرف ، اساسا نميأشاعرهأما

:نويسددر تفسيرش مي رازيفخر چنانكه !افعال إلهي و بيان غرض وي بكار رفته باشد� �\� �� xU�0�� <&�� &�� &D�T �� * �� w�q�&�� a ��x�T ke ��@�� 4�&�� 0%&�� Y� ��'$�T �] �� " ��2

�B �o �I1�� r� ��¨0 �v kY��' �او ،ولي درهرصورت ))5. هرچند سخن رازي محل اشكال است4((# آية مورد بحث براي عاقبت دانسته است. نيز حرف الم را در

نگاه كنيد. 83، ص »تنزيه القرآن عن المطاعن«به كتاب - 1

هايمان را براي ويران كردن آوريم * و خانههاي خودرا براي ارث بردن گرد ميسرانجام دارايي - 2 سازيم! روزگار مي

ويران ساختن، بنا كنيد! (اينست عاقبت أمر در كار دنيا).در نهايت براي مردن بزاييد وبراي - 3-زند، محال است ولي اينكه خدايخاص چنانكه ازبندگان سرميإلهي براي اغراضنزدما تعليل افعال - 4

تعالي كاري كند كه از آن چيز ديگري حاصل آيد، ممتنع نيست.

=tΒuρ àMø)n$﴿ زيرا قول مزبور با آياتي چند سازگار نيست ازجمله: - 5 yz £Ågø:$# }§Ρ M} $# uρ āωÎ) Èβρ ß‰ç7 ÷è u‹ Ï9 ∩∈∉∪﴾ ) كه اگر حرف الم در (ليعبدون) براي غرض نبوده و عاقبت امر را برساند، 56ذاريات: ال(


* * *

(tΠθà﴿ درآنصورت همة جن و انس سرانجام بايد عبادتگر خدا شوند و نيز در آية u‹ Ï9 â¨$Ψ9$# ÅÝó¡É) ø9$$Î/﴾

آيد.مين مشكل پيش مي) ه25حديد: ال(

4

نكاتي از سورة نساء

zŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ (( ((####θθθθ ßß ßßssss ÅÅ ÅÅ3333ΖΖΖΖ ss ss???? $$$$ tt ttΒΒΒΒ yy yyxxxx ss ss3333 tt ttΡΡΡΡ ΝΝΝΝ àà àà2222 ää ääττττ !! !!$$$$ tt tt////####u šš šš∅∅∅∅ ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏ !! !!$$$$ || ||¡¡¡¡ ÏÏ ÏÏ ii iiΨΨΨΨ9999 $$ $$#### āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) $$$$ tt ttΒΒΒΒ ôô ôô‰‰‰‰ ss ss%%%% yy yy#### nn nn==== yy yy™™™™ ...{ معناي اين استثناء

؟چيست

در اسالم حرام شده است ...عمه ،ازدواج با ارحام نزديك مانند مادر، خواهر، خاله ازدواج باارحام نزديك(مثل ـ زرتشتمانند آئين ـاي از مذاهب ولي در پاره )23 :نساء(

.)1(گفتند(يا خويتودس) مي خويدودهرا آن خواهر) جايزبود وزن «در عرب دوران جاهليت، رسم براين بود كه پس از مرگ پدر، پسر بزرگتر وي و آية !بخشيدپسنديد، به ديگري مياح نميبرد و اگر اورا براي نكرا به ميراث مي» پدر :فرمايداز سورة شريفة نساء ناظر به همين كار ناپسند است كه مي 19

﴿$yγ•ƒ r' ‾≈tƒ zƒÏ% ©!$# (#θãΨ tΒ# u Ÿω ‘≅Ïts† öΝ ä3s9 β r& (#θèO Ì� s? u !$|¡ÏiΨ9$#﴾ ) و در ...ايد برشما حالل نيست كه زنان را به ميراث بريد(اي كساني كه ايمان آورده را به ازدواج خود ها آن با زناني كه پدرانتان« :از همين سوره به تأكيد آمده است 22آية

.»...درآوردند، زناشويي مكنيد، مگر آنچه پيش از اين گذشت‰āωÎ) $tΒ ô﴿ سخن در معناي s% y#n= y™﴾ :؟است كه مراد از آن چيست )2(]23[النساء

!� :اند معنايش اينست كهبرخي گفته �.�� =y�(�Q �5 �1 �� 5 �" �� u�% �_ � (مگر آنچه پيش از 32# �� 6�(از أئمة أبوالقاسم بلخي! أما !واگذاريد ولي برايتان جائز است)آن را اين گذشت كه

به بعد) نگاه كنيد. 925، ص 2با توضيح آقاي هاشم رضي ( ج» ونديداد«به كتاب - 1

βr& (#θãè﴿سورة نساء تكرار شده است 23اين بخش از آيه، در آية - 2 yϑôf s? š ÷t/ È ÷tG÷zW{ $# āωÎ) $tΒ ô‰s% y# n= y™﴾.


آيد بشمار مي» اجماع« اين رأي بر خالف :معتزله) به گزارش شيخ طبرسي گفته است كه(محمد بن مستنير) كه از بزرگان نحو وشاگرد طربقو در آئين اسالم سابقه ندارد.

� � :بوده گفته است معناي استثناء مزبور اينست كه سيبويه 5 �" �w �� 5�q� ��'Q�� u�% �_ �� .�# اين تفسير نيز در رها سازيد).آن را (ولي از آنچه پيش از اين گذشت دوري گزينيد و

ودران چون خور آية شريفه نيست هرچند برخي از مفسع1(اندپسنديدهآن را أبي الس( . :كند و به قول أهل فنافاده نمي ـ تنكحوا الجز تأكيد براي ـزيرا هيچ معنايي را

� ��0+*�'�� =B �r �/0_*�'��#! مائدهراه حل مشكل، رجوع به قرآن و يافتن نظاير اين استثناء است. در سورة شريفة x�tã$﴿ :فرمايد، در پي آن گويدرا بيان مي در حال إحرامشكار حكم تحريماز آنكه پس

ª!$# $£ϑtã y#n= y™﴾ شبيه اين )نمودعفو از اين گذشت، خدا آنچه را پيش( ]95: ة[المائد .

è% zƒ≅﴿ :فرمايديابيم كه ميمي انفالتعبير را در سورة Ï%©#Ïj9 (# ÿρ ã� x�Ÿ2 β Î) (#θßγ tG⊥ tƒ ö� x� øóãƒ Ο ßγ s9 $Β

ô‰ s% y#n= y™﴾ :اگر (از كفر) باز ايستند، آنچه پيش از اين :به كافران بگو( ]38[األنفال

$ (āωÎ﴿ توان گفت كه در استثناي. بنابراين مي)گيردقرار مي عفوگذشت مورد tΒ ô‰ s% y#n=y™﴾ � 32 �� 6 :فرمايدمي مؤمناننيز همين معنا اراده شده كه خطاب به ��g � �� u�% �_ ��.8��

\� �" ¢5 �D& �� \�]J�#! )و )مگر آنچه از زناشويي مزبور در گذشته روي داد كه عفو شده است .كار قبال هم ناپسند بوده و با اعالم تحريم ازسوي دهد كه ايننشان مي» عفو«البته تعبير

…﴿ :فرمايدقرآن زشتي آن آشكارتر شده است چنانكه در دنبالة آية مزبور مي çµ ‾ΡÎ) tβ$Ÿ2

Zπ t±Ås≈ sù $\Fø) tΒuρ u !$y™ uρ ¸ξ‹ Î6 y™﴾ ) همانا آن عمل، زشتكاري وماية خشم (خداوند) و بدراهي

افزايد كه سپس مي». مفيد للمبالغة في التحريم«گويد: مي» قول اول«أبي السعود در تفسيرش به عنوان - 1 ماند!اين كالم به تعليق برمحال مي

79 نكاتي از سورة نساء

چنين وصفي البته، ناپسندي ازدواج مزبور را قبل از تحريم قرآن كريم نيز نشان .)است دهد. مي

* * *

z#### ss ssŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ))))uρρρρ öö ööΝΝΝΝ èè èèδδδδu !! !!%%%% yy yy` ÖÖ ÖÖ�� øø øøΒΒΒΒ rr rr&&&& zz zz ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÇÇ ÇÇ øø øøΒΒΒΒ FF FF{{{{ $$ $$#### ÍÍ ÍÍρρρρ rr rr&&&& ÅÅ ÅÅ∃∃∃∃ öö ööθθθθ yy yy‚‚‚‚ øø øø9999 $$ $$#### (( ((####θθθθ ãã ãããããã#### ss ssŒŒŒŒ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ//// (( (( öö ööθθθθ ss ss9999 uρρρρ çç ççννννρρρρ –– ––ŠŠŠŠu‘‘‘‘ ’’’’ nn nn<<<< ÎÎ ÎÎ)))) ÉÉ ÉÉΑΑΑΑθθθθ ßß ßß™™™™ §§ §§��9999 $$ $$#### ## ##†††† nn nn<<<< ÎÎ ÎÎ)))) uρρρρ ’’’’ ÍÍ ÍÍ<<<< '' ''ρρρρ éé éé&&&&

ÌÌ ÌÌ�� øø øøΒΒΒΒ FF FF{{{{ $$ $$#### öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ çç ççµµµµ yy yyϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== yy yyèèèè ss ss9999 tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### ………… çç ççµµµµ tt ttΡΡΡΡθθθθ ää ääÜÜÜÜ ÎÎ ÎÎ7777 // //ΖΖΖΖ oo ooKKKK óó óó¡¡¡¡ oo oo„„„„ öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ...{ رجوع به مسؤوالن أمور

- آگاه مي اياخبار ويژهاين آية شريفه كساني را سرزنش نموده است كه چون از

رسول كردند با آنكه الزم بود اخبار مزبور را به پراكنده مي را درميان مردمها آن شدند،األمر يا فرمانداران آنان چه خودشان گزارش كنند. أما آيا اولي فرماندارانو صخدا

- اين مسئله درميان مفسران محل اختالف است و در تعيين مصاديق اولي ؟كساني بودند

األمر تحقيق كنيم جا الزمست ابتدا دربارة مفهوم اولياند. در ايناألمر، به تفاوت سخن گفتهاألمري كه در اين آية شريفه ذكر آن رفته، بپردازيم. اوليها آن سپس به تعيين مصداق

مسلمانان را برعهده داشتند چنانكه در آية » خوف«و » امن«كساني بودند كه مسئوليت فرمايد (أمر من األمن أو ه است و ميكلمة امر توضيح داده شد» من بيانيه«كريمه با

الخوف). پيدااست كه چنين امري، از نوع احكام ديني و حالل و حرام نبوده است زيرا يعني انتشار اخبار أمن و » إذاعه«تبليغ و انتشار احكام مزبور منع نشده ولي آية شريفه از

امور«اصطالح زمان ما كند. بنابراين، امر مورد بحث بهخوف درميان مردم نهي ميو اخبار مربوط به صلح و جنگ است. اينك بايد ديد كه مرجع اخبار مذكور در » نظاميگروهي ازمفسران ؟آمدندشمار ميـ چه كساني به ص اكرم از پيامبر غير اسالم ـ صدرحسن مالزم بودند چنانكه صاند كه با رسول خدا و فقهائي دانسته علماءرا ها آن قديم

اند. برخي از مفسران وجزايشان براين قول رفتهزجاج و بن دعامه ةقتادو بصريآنچه وابسته به أمن و :اندقول مزبور را تقويت نموده و گفته رازي فخرمانند أشعري


علماء مربوط به خوف است كه ذكرش در آية شريفه آمده، ويژة اخبارنظامي نيست تا��5 � :نويسدگردد چنانكه رازي ميمي ام تكليفياحك نباشد بلكه شامل همة �� s�

�L =�E�� u0�%.�'�� -�q�: ��% �&�' �T �� 8� سازد زيرا . ولي رأي وي با مفاد آية شريفه نمي)1(#+�كه آن اخبار، نمايد و درصورتيچنانكه گفتيم آية كريمه انتشار اخبارمزبور را منع مي

چون معتزلهممنوع نبود. بعضي از أئمة ها آن كردند، انتشارمياحكام تكليفي را بازگو !فقهاء اند، نه علماء وبوده امراي سپاهفرمانداران، اندكه مراد ازگفته ابوعلي جبائي

%�� IK �3 :گفته است جبائيچنانكه �" ��s� �\�� s� �� s �?5� �� T3 �5�: �� k,#)2( .اين سخن (كه مراد ازفرمانداران، علماء هستند) روا نيست زيرا اولي األمر كساني « :نييع

علماء صهستند كه از فرمانروايي و واليت بر مردم برخوردارند (و در روزگار پيامبر .»چنين مقامي نداشتند)

ز نيز اين قول را نپسنديده است كه مراد ا» الميزان« ، صاحب تفسيرشيعيازمفسران �! �L � :نويسدفرمانداران، علماء باشند ودراينباره مي �© �� r S�]2 �� \� �D�� dT �� c� ^�g �5U�]

�\��56 �w �a5 ��: ﴿#sŒ Î)uρ öΝ èδ u!% y Ö� øΒr& zÏiΒ ÇøΒF{ $# Íρ r& Å∃ öθy‚ ø9$#﴾ �a�qrs� �� K G�'�� 0_�0_ =��"� �� K =,#)3(

أمنيث و امثال اينهااست ولي آية شريفه درمورد (آگاهي وتخصص علماء در فقه و حد شود).سياسي دارند مربوط ميهاي آمده و به اخباري كه رگه خوفو

(يا انتشار) اخبار مزبور إذاعهنظرمذكور صحيح است زيرا چنانكه گفتيم آية كريمه از با مسائل نهي فرموده است و اين موضوع با اخبارنظامي يا صلح و جنگ مناسبت دارد، نه

فقهي. بنابراين، اولي األمر در اين آية شريفه همان فرماندهان سپاه و واليان عصر رسول امامان «اين رأي را نپذيرفته و فرمانداران را »الميزان«بودند. أما صاحب تفسير صاكرم

نگاه كنيد. 271، ص 3به تفسير مفاتيح الغيب، ج - 1 بنگريد. 453، ص 1به تفسير التبيان، اثر شيخ طوسي، ج - 2

بنگريد. 20، ص3تفسير الميزان، ج - 3

81 نكاتي از سورة نساء

حضور نداشتند صدر روزگار رسول خدا †همة امامان اوالشمرد. ولي مي» معصوم! ؟رجوع نكردند †ا به مفاد آية شريفه جاي مالمت از افراد باشد كه چرا به امامان تا بن

حسنين معاصر نبود و ص با رسول اكرم †كسي از ائمه �امام علي و جز زاده شدند و در زمان نزول اين سوره ص خدارسول از هجرتنيز پس عليهماالسالم

ثانياشدند. نظامي، مرجع مردم شمرده نمي (نساء) كودك بودند و در امور سياسي و) �جعفر بن بردند و گاهي (همچون موسيسر ميغالبا در تقيه به †امامان اهل بيت

ولي گرفتندخوف قرار نمي مرجع امور نظامي و سياسي و امن و گرفتار زندان بودند وآنان در عصر گويد كه امور مردم را برعهده داشتند وسخن مي جمعيآية شريفه از

به گواهي تاريخ جز فرمانداران سپاه و واليان شهرها كسي نبود و البته صخدا رسول آمد.هم يكي از آنان بلكه سرآمدشان به شمار مي � عليامام

* * *

5

نكاتي از سورة مائده

ztt ttΠΠΠΠ öö ööθθθθu‹‹‹‹ øø øø9999 $$ $$#### ¨¨ ¨¨≅≅≅≅ ÏÏ ÏÏmmmm éé éé&&&& ãã ããΝΝΝΝ ää ää3333 ss ss9999 àà ààMMMM≈≈≈≈ tt tt6666 ÍÍ ÍÍ hh hh‹‹‹‹ ©© ©©ÜÜÜÜ9999 $$ $$#### (( (( ãã ããΠΠΠΠ$$$$ yy yyèèèè ss ssÛÛÛÛuρρρρ tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####θθθθ èè èè????ρρρρ éé éé&&&& || ||====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### @@ @@≅≅≅≅ ÏÏ ÏÏmmmm öö öö//// ää ää3333 ©© ©©9999 öö ööΝΝΝΝ ää ää3333 ãã ããΒΒΒΒ$$$$ yy yyèèèè ss ssÛÛÛÛuρρρρ @@ @@≅≅≅≅ ÏÏ ÏÏmmmm öö ööΝΝΝΝ çç ççλλλλ °° °°;;;;{ طهارت اهل كتاب

در اين آية شريفه، طعام اهل كتاب براي مسلمانان حالل شده و طعام مسلمين نيز براي اهل كتاب حالل گشته است. يعني مسلمانان اجازه دارند اهل كتاب را به ميهماني

در » طعام«بايد تحقيق كرد كه مقصود از دعوت كنند يا ضيافت ايشان را بپذيرند. اينك آية مزبور چيست و آيا همة خوردنيها را دربردارد يا غذاي مخصوصي ازآن، اراده شده

:�� «در كتاب مقدس اردبيلياست؟ فقيه نامدار اماميه، احمد بن محمد مشهور به �? �7 �q�� 0L �� 5\� نويسد: آيه ميدرتفسيراين» ��.� �� &�� ! �.�� ¢� �� ! �1 ��&��# �\�: �w��T

�-5�q �c�)1(س اردبيلي . چنانكه مالحظه ميبوب«را به معناي » طعام«شود مرحوم مقدح «هاي غذائي همچون گندم و جو و غيره تفسير نموده است (ضمنا در نقل آية يعني دانه

به نام مقداد بن عبداهللا سيوري كريمه دچار خطا شده). دانشمند و فقيه ديگري از اماميه، همين قول را ازاماميه »كنز العرفان في فقه القرآن«نيز در كتاب فاضل مقدادمشهور به

%��5 ��~� �� :نويسدگزارش نموده مي �$ �U�� :�UE� � �� -5�q �c� �% �" �� 10K ��& �� 1 �1q �vl�� از مواد ها آن هاي غذائي و مانندطعام را دراينجا بر دانه ،أما ياران ما« :. يعني)2(#��

».اندجامد، حمل نموده

نگاه كنيد. 39، ص ةاب الطهارالبيان، كت ةبه زبد - 1 بنگريد. 311، كتاب المطاعم و المشارب، ص 2به كنزالعرفان، ج - 2


خوانيم كه اهل حجاز، واژة طعام را براي مطلق اغذيه و لغت عربي نيز مي معاجمدر N%�� U@«در كتاب جوهريبردند چنانكه به كار مي» گندم«مخصوصا درمورد �E, « آورده

�� :است�&�~��: � N �� &�~��: �� r S�: �a �� +��T �#)1( طعام، شامل) شود چيزهاي خوردني مي مخصوص گندم است). ،و چه بسا در مواردي

) ما يؤكلبايد انصاف داد كه طعام در آية كريمه به معناي عام خود ( ها اين با وجود $ä. ÏΘ≅‘﴿ :شود مانندبه كار رفته است همانگونه كه در برخي از آيات مالحظه مي yè©Ü9$#

tβ$Ÿ2 yξÏm û Í_t6 Ïj9 Ÿ≅ƒÏℜ u�ó� Î) āωÎ) $tΒ tΠ §� ym ã≅ƒ Ïℜu�ó� Î) 4’ n?tã Ïµ Å¡ø�tΡ ÏΒ È≅ö6s% β r& tΑ ¨”t∴è? èπ1 u‘öθ−G9$#﴾ آل]از نزول (هر خوراكي بر بني اسرائيل حالل بود مگر آنچه كه اسرائيل پيش ]93عمران:

نيزاستعمال گوشتيي لفظ طعام در قرآن براي غذاهاي تورات بر خود حرام كرد). حتøŒ﴿ :فرمايداسرائيل ميشده است چنانكه خدايتعالي به بني Î)uρ óΟ çF ù=è% 4y›θßϑ≈ tƒ s9 u�É9óÁ ‾Ρ 4’ n?tã

5Θ$ yèsÛ 7‰Ïn≡ uρ...﴾ زماني را به ياد آريدكه گفتيد اي موسي ما هرگز برغذايي ]61: ة[البقر)غذايي مركب از » طعام واحد«زيم) و مقصود بني اسرائيل از وريكنواخت شكيبايي نمي

از سورة شريفة بقره آمده 57كه در آية طوري(يعني مرغ بريان) بود به سلويو » من«uΖø9t“Ρ$﴿ :است r&uρ ãΝ ä3 ø‹ n= tæ £ yϑø9 $# 3“uθù=¡¡9 $#uρ﴾.

دارد اينست كه اختصاص ن» حبوب«به » طعام«واژة ،اما دليل برآنكه در آية مورد بحثöΝ﴿ :فرمايدلفظ طعام، دو بار در آية مزبور آمده و بار دوم مي ä3ãΒ$yèsÛuρ @≅ Ïm öΝçλ :يعني ﴾;°

از طرفي ترديد نيست كه مسلمين »طعام شما مسلمانان نيز براي اهل كتاب حالل است«ب به اهل كتا ـپخته و ناپخته ـانواع غذاهاي خود را ،اجازه دارند عالوه بر حبوب

...گندم و جو» طعام«بفروشند يا هديه دهند. همچنين بايد توجه داشت كه اگر مراد از توان گندم و جو را به اهل كتاب اختصاص نداشت، مگر شرعا نميها آن بود، حالل بودن

نگاه كنيد. 236به مختار الصحاح، ص - 1

85 نكاتي از سورة مائده

›tΠöθu﴿ از سياق آية كريمه يعني ،گذشتهها اين از ؟به غير اهل كتاب فروخت يا بخشيد ø9$#

¨≅Ïm é& ãΝ ä3s9 àM≈t6 Íh‹ ©Ü9$# ...﴾ نعامشود كه قرآن كريم در مقام فهميده ميمتنانو اسخنان ا ،منافات دارد. أما ...مزبور را به ميان آورده و اين امر، با محدود ساختن غذا به گندم و جو

هرچند در بخش طهارت از كتاب خود، طعام را به معناي حبوب دانسته مقدس اردبيلي�N �� :از همان كتاب گويد» طعمه و أشربهأ«ولي در بخش �.�� K�� 5 �K S �+ N! �"� �w��A� ��0�6

�B �o �45�� IK �� / �� -5 �x@�A� ��V �� k�0� �w � �� \ �$T �� } !�%&�T �R �� ¢� �� 5 �1�� ! �1 ��&�� \0 �% �" �� x�T� ��@�q��0 �� a�w�q�'�A� �\�] �s k�0�&�: �\0 �% �" ��$ �c#)1(از حبوب « :. يعني و گفته شده كه مراد از طعام، أعم

آيد. پس هرچيزي كه صدق طعام كند، حالل است مگر است چنانكه از ظاهر آيه برميحرمتش با دليلي جداگانه معلوم شود مانند اينكه غذايي غصبي يا نجس باشد. و اين قول

».جادارد كه آيه بر آن حمل شودبعيد نيست زيرا متبادر به ذهن است و به همين نتيجه » مطاعم ومشارب«فاضل مقداد نيز در پايان بحث خود در بخش

:نويسدرسيده است و مي � �L F �� " ��2 � ��T �� 3�.v2 �-�UEs� ��< �+: �q �c� �� -5 �% �r�w �l�� K �B �o =, �L

�L �l�q80�~��: �\��5 �6 ﴿tΠöθu‹ ø9$# ¨≅Ïmé& ãΝ ä3 s9 àM≈t6Íh‹ ©Ü9$#﴾ �o<�q�� K� ��] 8��&�� % �" 8�� u~ �" �� , �\�]� 3 �?5� �� 32 �'.�� k, �� %0 � �� k, �u~�& �+ ��0(�Q ��0(�.0� �� % �" �.�(<�A� �, 9* �� NF �'.�] k, � �IK �� '6� �h��r|�

�u~�&�� % �" ! �.��5 �6)2( !? نزد من درمورد سخن اصحاب (فقهاي اماميه) اشكالي هست و تقريرش چنين « :عنيي

داخل هستند درآنجا كه » طيبات«حبوب و غيرآن از مواد غذائي همگي در كلمة :است كهبراي شما حالل شده است) بنابراين لزومي نداشته كه ��l�q80فرمايد (امروز، خداوند مي

نگاه كنيد. 634البيان، كتاب المطاعم و المشارب، ص ةبه زبد - 1

نگاه كنيد. 312، ص 2به كنز العرفان، ج - 2


كتاب ذكري به ميان آورد و اگر تصور شود كه اين أمر ازباب حقتعالي از حبوب اهلاند كه چنين عطفي جايز نيست مگر است، أهل بالغت تصريح كرده عطف خاص بر عام

98اي يا فضيلتي ـ مانند فضيلت جبرئيل و ميكائيل بر فرشتگان ديگر كه در آية براي نكتهولي دراين أمر كه به قول شما، ست ـاز سورة بقره به عنوان عطف خاص بر عام آمده ا

اي وجود دارد كه بر مسلمين حالل شده! چه نكته ،گندم اهل كتاب عالوه بر عموم طيبات . »!؟الزم آمده از طيبات خارج گردد و به آن عطف شود

نيز با اين اشكال فني، قول مشهور ميان اصحاب را فاضل مقدادكنيد كه مالحظه مي توان گفت كه مراد آية شريفه، حالل بودن خطر افكنده است و لذا با اطمينان ميجدا به

\� �نه خصوص گندم يا جو. ،غذاهاي اهل كتاب براي مسلمانان است عموم �Q ��r� �� 32 ��0�� رسيم كه و از اينجا بدين نتيجه مي .(چنانكه در سخن مقدس اردبيلي گذشت) )1(#��

نيستند (برخالف قول مشهور) زيرا درگذشته اهل كتاب، مانند ذاتا نجس ،أهل كتابكه كردنـد و در صورتـيشستند و پخت و پز ميسايرين بيشتر غذاها را با دست مي

ايشـان امروز نيز از مسائل ،بر مسلمانان حالل نبود. اين مسئلهها آن ذاتا ناپاك بودند، طعام

شديدي خواهيم حرجعسر وپاك پنداريم دچار كه اگر اهل كتاب را ناقابل توجه استبار كنند مشكالت فراواني بهشد و به ويژه براي مسلماناني كه در مغرب زمين زندگي مي

tΒuρ Ÿ≅yèy_ ö/ä3$﴿ آيدمي ø‹ n= tæ ’ Îû È Ïd‰9$# ôÏΒ 8lt� ym﴾ :2(]78[الحج( . نيز به مسلمانان اجازه عالوه براين، در آية شريفه، نكاح با زنان پاكدامن اهل كتاب

!�داده شده �.�%q �6 � �� -�'�.�� 5�� TI�� l�� xU�A� و اگر قرار باشد كه زنان مزبور #��شك ماية عسر و زندگي كردن با همسري كه همواره نجس است بي ،ذاتا ناپاك باشند

مردار و شراب كه به نص قرآن كريم تحريم شده است.مانند گوشت خوك و - 1

و خدا بر شما در دين حرج قرار نداد. - 2


در اينجا .مسلم است حرج خواهد بود. پس طهارت اهل كتاب از ديدگاه قرآن كريم امريyϑ‾Ρ$﴿ :فرمايدمي )28آية ،(درسورة توبـهاي پيش آمده كه قرآن كريـم شبهه Î) šχθä.Î�ô³ßϑø9 $#

Ó§ pgwΥ﴾ ز اين نيست كه مشركانعقايدشان به شـرك آلوده شده ،پليدند) و اهل كتاب ،(جدر آية » مشركونال«استوار نيست زيرا مراد از ،ولي اين سخن !شوندلذا پاك شمرده نمي

�� > :فرمايدبه قرينة آنكه در پي جملة مذكور مي ،بت پرستانند ،شريفه�� c� �� C�A� �5�: ��T�IK ! �1 مسجد الحرام بعد از امسالشان نزديك نشوند). ولي اهل كتاب را (پس به :�&�� "��

آمدند و قبلة م بدانجا نميشمردند و قبال همحترم نميآن را با مسجدالحرام كاري نبود و )1(كردند.و بت پرستان به مسجد الحـرام رفت و آمد مي ايشان درسرزمين فلسطين بود

عالوه، در نجاست مشركان اختالف است كه آيا مراد از آن، پليدي ظاهري است؟ يا به≅ã﴿ :باطني نظير آنچه فرمود yèøg s† uρ š[ô_ Íh�9$# ’ n?tã šÏ% ©!$# Ÿω tβθè=É) ÷ètƒ ∩⊇⊃⊃∪﴾ :100[يونس[

». برندكار نمينهد كه عقل را بهخداوند) پليدي را بر كساني مي«( :يعني* * *

z………… çç ççµµµµ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr&&&& tt ttΒΒΒΒ ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ tt ttFFFF ss ss%%%% $$$$ GG GG¡¡¡¡ øø øø�� tt ttΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ�� öö öö�� tt ttóóóó ÎÎ ÎÎ//// CC CC§§§§ øø øø�� tt ttΡΡΡΡ ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&& 77 77ŠŠŠŠ$$$$ || ||¡¡¡¡ ss ssùùùù ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÇÇ ÇÇÚÚÚÚ öö öö‘‘‘‘ FF FF{{{{ $$ $$#### $$$$ yy yyϑϑϑϑ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr'''' xx xx6666 ss ssùùùù ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ tt ttFFFF ss ss%%%% }} }}¨$$$$ ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ9999 $$ $$#### $$$$ YY YYèèèè‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ yy yy____ ôô ôô tt ttΒΒΒΒuρρρρ

$$$$ yy yyδδδδ$$$$uŠŠŠŠ ôô ôômmmm rr rr&&&& !! !!$$$$ uΚΚΚΚ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr'''' xx xx6666 ss ssùùùù $$$$uŠŠŠŠ ôô ôômmmm rr rr&&&& }} }}¨$$$$ ¨¨ ¨¨ΨΨΨΨ9999 $$ $$#### $$$$ YY YYèèèè‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ yy yy____{ كشتن يكتن برابر با كشتن همة مردم!

گناهي را بكشد چنانست كه همة مردم را كشته چرا به گفتة قرآن مجيد، هركس بي! خداي سبحان ؟باشد و چون كسي را از مرگ نجات دهد همانند نجات همة مردم است

مفسران ؟دارد پس مقصود از آية كريمه چيستكه در كالم خود، غلو و افراط را روا نمي

óΟs9 Ç﴿ به كفار أهل كتاب عطف شده است مانند» المشركين«در قرآن مجيد - 1 ä3tƒ tÏ% ©!$# (#ρã� x� x. ô ÏΒ È≅÷δr&

É=≈tG Å3ø9$# t Ï.Î� ô³ ßϑ ø9$# uρ ... ﴾- ﴿$Β –Šuθtƒ šÏ% ©!$# (#ρ ã�x� x. ô ÏΒ È≅÷δr& É=≈ tGÅ3 ø9$# Ÿωuρ tÏ.Î� ô³ çR ùQ ها) و و امثال اين ﴾... #$ معطوف غيراز معطوف عليه است.


از قول البيانمجمعاند. در تفسير سلف و خلف در اينباره آراء گوناگوني اظهار داشته��2�� يعني :روايت شده كه در معناي آية شريفه گفت عبداهللا بن عباس �� 0�q �] ��' �6 � �� 2

��&0� �Z �� ' �6 S�]* �. �� k4� يا پيشواي دادگري را بكشد (مراد آنست كه هركس پيامبري )1(#"�سازد زيرا از بكشد چنانست كه همة مردم را كشته باشد). اين قول با ظاهر آية شريفه نمي

ابوعلي آيد. قول ديگر ازآن قتل پيامبر و امام برنمي خصوص(من قتل نفسا) عمومالقرآن عن تنزيه «ها) است چنانكه در كتاب (از معتزلي عبدالجبار همدانيو جبائي

�'��W :�\� �� :قاضي عبدالجبار نوشته است» المطاعن�T �d0 �� \�] � �B�@�� ' �� 0�q �_ �� 81 �C�T)2( �4�6 S �+ �\ �$;2 �!�� " �: �� _ �� _ � �� , � 80 �_ �, �\0 �% �& �� K �a? �� a? �� $ �" � �� 2 ��5�T ��0 �� ,#)3(

گيرد و راه كشتن را براي ديگران آسان سرمشق سايرين قرار مي ،ص قاتل(ازآنروكه شخهركس سنت :فرمود �شود چنانكه رسول خدا سازد، گناهش بزرگ شمرده ميمي

كنند، بدي را پايه گذاري كند، گناه آن و گناه كساني كه تا روز رستاخيز بدان عمل ميرسد ولي تنها با بهتر به نظر مي برعهدة اواست). اين قول هرچند از رأي نخستين

شود. به عالوه، نسبت كه برادرش را كشت) تطبيق مي � آدم پسربنيانگذار قتل (يعني آگاه نشده تا سرمشق قرار گيرد، شمول ها آن هاي پنهان كه كسي (جز خدا) ازبه قتل

ندارد و با عموميت آية كريمه موافق نيست. :ه وي گفته استنقل كرده ك ابن زيدر تفسيرش از د طبريقول ديگر را ابوجعفر

� ��&0� �Z �� ' �6 �\ �]� 5�� V �� ' �� \0 �% �" �b� . (كشتن قاتل يكتن، همانگونه واجب است )4(#��دربارة كسي كه قصاص مشابهكه وي همة مردم را كشته باشد.) در اينجا ابن زيد از

.81، ص 2مجمع البيان، ج - 1 آمده كه درست نيست.» و غيره«كلمة » لغيره«جاي در تنزيه القرآن به - 2

.116تنزيه القرآن عن المطاعن، ص - 3 .354، ص 8جامع البيان، ج - 4


گفته ولي قرآن كريم در اين آيه از قصاص بحثي ندارد يكتن يا همه را كشته باشد سخن شمارد و ايندو أمر با يكديگر تفاوت را در قتل فردي وجمعي، مشابه مي ماهيت عملو

را درمورد قتل فردي كيفر مشابه اخروياست كه مجاهددارند. تفسير ابن زيد شبيه رأي '�� :و جمعي، مطرح نموده و گفته است �6 5�� !�� 1 �Q �\ �(�yQ ��+ ��&0� �Z999#)1( اگر)

رسد كه به نظر مي !كشندة يكتن، همةمردم را هم كشته باشد باز كيفر او دوزخ خواهدبود)اند و دقت بيشتري در مفسران جديد، از قدماء به تفسير صحيح آية شريفه نزديكترشده

ساير تفاسير در عصر جديد تقدم دارد، كه بر » المنار«اند. در تفسر مشهور فهم آيه نموده�� :نويسددربرابر اين سؤال كه چرا قتل يكتن با قتل همگان مقايسه شده؟ مي �s �� 5��

�L �M5�� 8V �$�T �B�@�: �\ �� w �� U�'_� �� $�� \�' �% �Z � ��I �+ k� �� 8� �+ �� w N� �U�'C�T ¬� (زيرا كه فرد )2(#��گناهي را به ناحق حالل ندة نوع بشر است بنابراين، كسي كه خون فرد بيانساني نماي

في ظالل «و » الميزان«گناهي را نيز حالل خواهد شمرد). تفسير شمارد، خون هر بي اند.اند و سخناني نزديك به آن را آوردههم براين قول رفته» القرآن

نتر گردد. معلوم است قاتلي كه سخن اين مفسران را بايد توضيح داد تا مطلب روش كشد، قصد انتقام گرفتن از وي را ندارد (زيرا ستمي در حق او روا گناهي را ميفرد بي

نداشته) بلكه اغراض خاصي، قاتل را به اين جنايت برانگيخته است پس اگر قاتل مزبور، شتن وي را نيز گناه ديگري روبرو شود و همان اغراض درميان آيد، قصد كبا هرانسان بي

خواهد كرد. به همين قياس، چنانچه مثال شخصي مالحظه كند كه فرد ناشناسي در رودي خروشان افتاده و در معرض هالكت قرار دارد. آنگاه همت بر نجات وي بربندد و او را از

از ،كه شخص ديگري را به چنان حالي مالحظه كندمرگ رهايي دهد، البته در صورتييز دريغ نخواهد ورزيد. بنابراين عمل آن نجات دهنده، ارزش عمومي دارد و نجات وي ن

.351، ص 8جامع البيان، ج - 1 .399، ص 6تفسير المنار، ج - 2


اند و از محدود به فرد خاص و معيني نيست. مفسران جديد، اين معني را بدرستي دريافتهقتل «از اين ـ براي نشان دادن زشتي شود كه قرآن كريم ـ قرنها پيشاينجا معلوم مي

بر چه نكتة روانشناختي و ظريفي تكيه نموده كه » ساننجات جان ان«و أهميت » نفس !اندحتي بسياري از دانشمندان و مفسران از درك آن ناتوان مانده

* * *

z$$$$ uΚΚΚΚ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) ãã ããΝΝΝΝ ää ää3333 –– ––ŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏ9999 uρρρρ ªª ªª!!!! $$ $$#### ………… ãã ãã&&&& èè èè!!!!θθθθ ßß ßß™™™™ u‘‘‘‘uρρρρ tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### uρρρρ (( ((####θθθθ ãã ããΖΖΖΖ tt ttΒΒΒΒ#### u tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### tt ttββββθθθθ ßß ßßϑϑϑϑ‹‹‹‹ ÉÉ ÉÉ)))) ãã ããƒƒƒƒ nn nnοοοο 44 44θθθθ nn nn==== ¢¢ ¢¢ÁÁÁÁ9999 $$ $$#### tt ttββββθθθθ èè èè???? ÷÷ ÷÷σσσσ ãã ããƒƒƒƒuρρρρ nn nnοοοο 44 44θθθθ xx xx.... ¨¨ ¨¨““““9999 $$ $$#### öö ööΝΝΝΝ èè èèδδδδ uρρρρ

tt ttββββθθθθ ãã ããèèèè ÏÏ ÏÏ....≡≡≡≡u‘‘‘‘ ∩∩∩∩∈∈∈∈∈∈∈∈∪∪∪∪{ واليت مؤمنان بر يكديگر

در ركوع �علي در ميان شيعة اماميه شهرت دارد كه آية شريفة فوق، دربارة انفاق اشكالو اختالفنماز نازل شده است. ولي متأسفانه روايات اين موضوع، خالي از

خواند مي نماز نافله � عليآمده كه عياشيمثال در روايت محمدبن مسعود .نيست� �� L =Y�+�a �5 �K 5% �E �7 �~�� kM N5#)1( د بن يعقوبدر �آمده كه امام كلينيو در روايت محم

�B �بود ظهرركعت دوم از نماز �� + �� A� � �L 5% �E �7 ��1N�� 6 �� E �&+ �a ��'#)2( باز .�\� �شيد خود را به سائل بخانگشتري �خوانيم كه علي مي عياشيدر روايت ��r �M �y��

��(® C�� خويش را بدو جامةآمده است كه حضرتش كلينيولي در روايت )3(#��*"~�%� �بخشيد �c� �� ~�� , �\0��2 * �� 0�: �\0��2 �� 1%�H�#)4( در همين روايت آمده كه جامةمزبور .

. 327، ص 1تفسير عياشي، ج - 1 .289، ص 1األصول من الكافي، ج - 2 .327، ص 1تفسير عياشي، ج - 3 .289، ص 1األصول من الكافي، ج - 4


%� �قيمت داشت هزاردينار �� \0 �%" =, �1�' �$0�6 �u�� ka��Tw#)1( با آن �و بعيد است كه امام عليابن به روايت از » الميزان«زهد و پارسايي جامة هزار ديناري بر تن داشته باشد. در تفسير

kb �بود! طالاز � آورده كه انگشتري علي عباس �K �g � �� =!��r#)2( هودر مذهب اماميبنابراين، روايات .ايز نيستمسلم شده كه انگشتري طال به دست كردن براي مردان ج

ازمصاديق �توان پذيرفت كه امام مزبور از خطا و غلط مصون نمانده است. بااينهمه مي طوري كه خواهد آمد).درجةاول و روشن اين آية كريمه باشد (به

أبوجعفر باقردر تفسيرش به سند خود ذيل همين آيه از امام طبريمحمدبن جرير ��5 :به ايشان گفته شدگزارش نموده كه � �� TI�� ? �5�� TI�� :4�69 ��@�%�: ��0�6 � �)

� � ��: 8 � �" �L �� y�] kb��# �5(مراد از�� TI�� گفته !مؤمنانند :فرمود ؟در اين آيه كيستدر � ام باقرطالب نازل شده است). امشد به ما رسيده كه اين آيه در حق علي بن أبي

N � :پاسخ فرمود � �" � � ��: �5�� T �I�� kb��#)3( )بن أبي طالب از مؤمنان است). عليشود و آية هم از مؤمنان شمرده مي �گويد وعلي يعني آية شريفه ازمؤمنان سخن مي

گردد. حضرت نيز ميكريمه در عين عموميت شامل آن .به چند نكته بايد توجه داشت ،تدبر در آية شريفهأما در مقام تفسير و

�T� ( موصولاول آنكه اسم �I�� 5 �آيه به لفظ جمع آمده است ضمايرو افعال) و �$0 ��T! ـ�5��T ـ �K�5 ـ�&�+�a# آيد و قرينة به شمار مي اصلو حمل جمع بر مفرد، خالف

است كه در كالم الزم آيد. اينكتهاي روشن الزم دارد و اگر چنين كاري صورت گيرد برنازل شده و علت �گويد آية شريفه درخصوص علي » مجمع البيان«در طبرسيشيخ

صورت گرفته است. وي بزرگداشتو تفخيمآنكه به لفظ جمع آمده اينكار بر سبيل

همان مدرك. - 1


.531، ص 8ي، جتفسير طبر - 3


� �� K� ��N%@� � :نويسدمي ��g �� , � �6 �� &�T ��D�%�: �Y$ �� " �� 5 �!0 ��D�'�� 0�q �_ �% �"!0��&�'�� » رسوله«جاي صورت به. ولي مقام آية شريفه، مقام تعظيم نيست زيرا درآن)1(#��

از تعظيم بيش ص خدافرمود كه بزرگداشت رسولرا ذكر مي» رسله«در آيةكريمه، لفظ و بزرگداشت همراه تجليل» رسول«و اگر گفته شود كه با لفظ آمد.الزم مي �علي

نيز تشريف و تجليل وجود » مؤمن«است و نياز به جمع بستن آن نيست. گوييم با لفظ در تفسير زمخشريدارد پس الزم نبود كه به لفظ جمع آيد. به نظر من نكتة درست را

q��b �� :نويسددريافته است و مي» كشاف« �C�� + �2 �� Y$ �� D�� % �" �\�: �f� �Q �< �Q �a �\0 �� L �� b �o �B�� \�%&�� V علي ـ(آيه بر لفظ جمع آمده هرچند سبب نزول آن يكتن )2(#��

بوده است تا مردم در عمل به نظير كار وي رغبت بندند). بنابرآنچه زمخشري ـ �و شود كه الفاظ آية شريفه شكل عام به خود نگيرد، دليل نميسبب نزول آيه :گفته

- خصوصي شود زيرا قرآن كريم براي هدايت عموم نازل شده است. ازاينرو مالحظه مي

ازنزول آيه، صورت پذيرفته ولي لفظ آية شريفه به صورت قبل �كنيم كه عمل علي %�5آمده مضارعأفعال �x�� 5 �$0 ��T �7 ��5��T �� 5+ �y�� 7# و تمام كساني را كه بدان !ماضينه

،درحال ركوع � گيرد. دراينجا مشكلي وجود داردكه اگر عليد دربرميعمل تأسي كنناي را به فقير بخشيده باشد، آيا الزم است كه همة مؤمنان درحال ركوع انگشتري يا جامه

! البته پاسخ، منفي است و چنانكه گفتيم الزم نيست الفاظ آية ؟نمازشان بدينكار اقدام كنندبه مقاصد كلي و وسيعتري ،ن منطبق باشد زيرا در نزول آياتشريفه عينا با سبب نزول آ

! �a+�&��5� «عنايت شده است و لذا برخي از مفسران جملة �K « ه براي«را جملة حالي ��5��T5+ �y��7 «لوةاند (نه دانستهون الصيمقاند) كه به جملة مذكور نزديكتر است و گفتهي: � �- ��6s�

��&:s� �Y��$�T#آيدشمار مي. با اين توضيح كه اصطالحا ركوع در نماز، همان خم شدن به

. 129، ص 6مجمع البيان، ج - 1 . 649، ص 1كشاف، ج - 2


در اصل لغت به معناي » ركوع«چرا كه انفاق به همراه خضوع است ،ةولي ركوع در زكو :الركوعخوانيم (مي ابن منظوراثر » لسان العرب«آيد همانگونه كه در مي» خضوع«

�§﴿ :مده استو در قرآن كريم نيز آ )1( )الخضوع yzuρ $YèÏ.# u‘﴾ :خاضعانه به « :يعني ]24[ص

(Ÿωuρ tβθà﴿ :فرمايدقرآن مجيد در سورةتوبه نسبت به منافقان مي». زمين افتاد Ï�Ζãƒ āωÎ) öΝ èδuρ

tβθèδÌ�≈x. ∩∈⊆∪﴾ و » كه ايشان كراهت دارندكنند مگر درحالياق نميانف« :ييعن ]54: بة[التو

tβθè?÷σ﴿ :فرمايدان ميدربارة مؤمنان برعكس منافق ãƒ !$tΒ (#θs?# u öΝ åκæ5θè=è% ¨ρ î' s#Å_uρ﴾ :60[المؤمنون[ - درآية موردبحث نيز مي» كه دلهايشان ترسان استاند درحاليدهند آنچه دادهمي« :يعني

tβθè?÷σ﴿ :فرمايد ãƒ uρ nο 4θx. ¨“9$# öΝ èδuρ tβθãèÏ.≡ u‘﴾. به ».كه خاضعنددهند درحاليزكات مي«يعني -

- آية شريفه مفهوم وسيعي را دربر دارد و واليت عام مؤمنان را بر يكديگر مي ،رتهرصو

tβθãΖÏΒ ﴿ :رساند چنانكه در سورة شريفة توبه فرمود ÷σßϑ ø9$# uρ àM≈oΨ ÏΒ÷σßϑ ø9$# uρ öΝ ßγàÒ ÷èt/ â !$uŠÏ9 ÷ρr& <Ù÷èt/﴾ نافي با آن نيست معنا مو اين ».مردان و زنان با ايمان، ياوران يكديگرند«يعني ]71: بة[التو

در راه خدا باشد كه الحق مصداق كامل آية � انفاق امام علي ،كه سبب نزول آية كريمه ـاند چنانكه بعضي بر آن رفته ـباره آمده قرآني بوده است و انكار همة رواياتي كه دراين

.ناموجه است* * *

ztt ttΠΠΠΠ öö ööθθθθ tt ttƒƒƒƒ ßß ßßìììì yy yyϑϑϑϑ øø øøgggg ss ss†††† ªª ªª!!!! $$ $$#### ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ ßß ßß™™™™ ”” ””��9999 $$ $$#### ãã ããΑΑΑΑθθθθ àà àà)))) uŠŠŠŠ ss ssùùùù !! !!#### ss ssŒŒŒŒ$$$$ tt ttΒΒΒΒ óó óóΟΟΟΟ çç ççGGGG öö öö6666 ÅÅ ÅÅ____ éé éé&&&& (( (( (( ((####θθθθ ää ää9999$$$$ ss ss%%%% ŸŸ ŸŸωωωω zz zzΟΟΟΟ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏãããã !! !!$$$$ uΖΖΖΖ ss ss9999 (( (( yy yy7777 ¨¨ ¨¨ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) || ||MMMMΡΡΡΡ rr rr&&&& ÞÞ ÞÞΟΟΟΟ≈≈≈≈ ‾‾ ‾‾==== tt ttãããã ÉÉ ÉÉ>>>>θθθθ ãã ãã‹‹‹‹ ää ääóóóó øø øø9999 $$ $$####

∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊃⊃⊃⊃∪∪∪∪{ پاسخ پيامبران در روز رستاخيز

دهد كه خداوند سبحان در روز رستاخيز همة پيامبران خود را اين آية كريمه نشان مي برانمردم دعوت شما را چگونه اجابت نمودند؟ پيام :پرسدآورد و از ايشان ميگرد مي

.133، ص 8لسان العرب، ج - 1


Ÿω zΟ﴿ گويند:درپاسخ مي † ù=Ïã !$uΖs9 ( y7 ¨ΡÎ) |MΡr& ÞΟ≈‾= tã É>θã‹ äóø9$# ∩⊇⊃∪﴾ مارادراينباره دانشي)كه خود ازهمةامورپنهاني كامال آگاهي). دراينجا رسوالن خدا از پاسخ پرسش نيست تويي

يم و كنند. بنابراين الزمست پرسش خداوند را پي گيراظهار بي اطالعي مي ،خداوند بهتر دريابيم تا به علت ناآگاهي رسوالن از پاسخ به پرسش مزبور پي ببريم. آن را معناي

آيد. يعني اي رسوالن من، يك پرسش عام و فراگير به شمار مي ؟ماذا اجبتمسؤال عموم كساني كه در دنيا دعوت شمارا دريافتند، چه واكنشي از ايمان و كفر و طاعت و

به عالوه، كساني كه پس ؟ر آن نشان دادند و در باطن هركس چه گذشتمعصيت دربراباين پرسش وسيع با ؟از وفات شما با آن دعوتها روبرو شدند، چگونه بدانها پاسخ دادند

آگاهي از نيات مردم واحوال شخصي آنان به ويژه با احوال آيندگان، پيوند دارد و علم و از اينرو پيامبران حق، پس از است ـ تعالي شأنه ـ مخصوص ذات أحديت ها، آن احاطة بر

y7Ρ﴿ :گويندنفي آگاهي خود از اين امور پنهاني، با تأكيد وبه صورت حصر مي Î) |MΡr& ÞΟ≈‾=tã

É>θã‹ äóø9$# ∩⊇⊃∪﴾ ها آگاهي كامل داري). (همانا تنها تو هستي كه بر همة پنهاني اند كه چون پيامبران سؤال خداوندـ گمان كردهتوجه به وسعت أما بيشتر مفسران ـ بي نبايد دربرابر ،انداند و شاهد حوادثي در روزگار خود بودهمدتي درميان مردم زيسته †

به ميان آورند و لذا هركدام به توجيه و تأويلي دست علم لنا السؤال حقتعالي، سخن از !را بدر آورند إن لنا علمامعناي علم لنا المبدل سازند و از اثباترا به نفياند تا آويخته

روز ترساز † اندكه پيامبرانگفته مجاهد و حسن بصرياز مفسران قديم، ��45 � :مجاهددهند و به قول رستخيز، علم و آگاهي خودرا موقتا ازدست مي�0 �� , ��5 �" �yD�0 ��

!�'q �Q�� g��? 3 :�5��6 �� !% چگونه به :پرسدترسند، پس خدايتعالي ميان مي(پيامبر )1(#"�در ـ جل ذكره ـمارا دانشي نيست). غافل از آنكه خداوند :شما پاسخ داده شد؟ گويند

.111، ص 9تفسير جامع البيان، ج - 1


روزرستاخيز مصون خواهند بود چنانكه ترسقرآن كريم اعالم فرموده كه نيكوكاران از﴿: فرمايدمي tΒ u!% y Ïπ oΨ|¡ys ø9$$Î/ … ã&s#sù ×�ö� yz $pκ÷] ÏiΒ Ν èδuρ ÏiΒ 8í t“sù >‹ Í× tΒöθtƒ tβθãΖÏΒ#u ∩∇∪﴾ :89[النمل[

ايمن خواهند ترس(هركس كردار نيكو آورد، پاداش بهتري دارد و ايشان در آنروز از بود). اساسا خداي سبحان در كتابش خبر داده است كه مردم پاك در همان لحظة قبض

دارند، بنابراين ديگر جاي ترس خدا دريافت ميروح، مژدة ورود به بهشت را ازفرشتگان %tÏ﴿ :فرمايدماند چنانكه ميو وحشت براي ايشان باقي نمي ©! $# ãΝßγ9©ùuθtG s? èπ s3 Í× ‾≈n= yϑ ø9$# tÎ6 Íh‹ sÛ �

šχθä9θà) tƒ íΟ≈n= y™ ãΝ ä3 ø‹n= tæ (#θè=äz ÷Š$# sπΨ yfø9 $# $ yϑÎ/ óΟ çFΨä. tβθè= yϑ ÷ès? ∩⊂⊄∪﴾ :كساني كه ]32[النحل) :كه افراد پاكي هستند، فرشتگان بدانها گويندكنند درحاليرشتگان، قبض روحشان ميف

كرديد به بهشت درآييد). پس چه معنا دارد كه درود بر شما باد، به سبب اعمالي كه ميادعا كنيم پيامبران نيكوكار و پاك خداوند، در روز معاد از وحشت و هراس به فراموشي

گويند؟!مي لناعلم الافتند و مياند كه در آية شريفه قائل شده» حذف و تقدير«برخي ديگر از اصحاب تفسير، به

مجمع پذيرفت چنانكه در آن را است و بدون قرينة واضح در كالم، نتوان اصلبرخالف ��w� �3 :گزارش شده كه گفت ابن عباس، به روايتي از البيان�A� ��2 $�% �" �� 32 �� !% �"��'#)1(

و معلوم نيست !(مراد آنست كه مارا دراينباره دانشي نيست جز آنچه كه تو به ما آموختي) !براي چه نكتة بالغي، استثناي آيه حذف شده است

رعايت ادب «از مفسران معاصر، برخي اظهار اين سخن را ازسوي پيامبران به ت ادب، اقتضا ندارد تا پيامبران اند. ولي رعايحمل نموده» )3(طريق تأدب«و » )2(حضور

انجامد بلكه مقتضي مي كذبپاك با داشتن علم، از خود نفي علم كنند كه معاذ اهللا به

.230، ص 6مجمع البيان، چ - 1 .216، ص 6تفسير الميزان، ج - 2 .107، ص 7تفسير استاد زحيلي (التفسير المنير) ج - 3


��است عرض كنند �� \�: �!�%"� ��]� �! �1%� (خداوندا تو از ما به اجابت مردم آگاهتري) #�� :پرسيداز ياران خود صچنانكه در حديث مشهور آمده كه رسول خدا �� a��

�q0�@�� ,#? اظهار ادب نموده عرض كردند ،) اصحاب؟دانيد كه غيبت چيست(آيا مي: � � ��!�%"�� \��5 �_ �a %!� �� 3دانيم (هيچ نمي :دانند) و نگفتند(خدا و رسولش بهتر مي #�� "!(

بازگرديم. در بنا بر روش هميشگي بايد به خود قرآن كريم ،براي حل نهايي مسئلهياد عليهماالسالم عيسي بن مريمپس آية مورد بحث از سورة شريفة مائده، خدايتعالي از

ذكر «پرسد واين از باب فرمايد كه در روز رستاخيز از وي دربارة امتش ميكند و ميميبيش از ساير امم در حق �شود زيرا كه امت مسيح محسوب مي» خاص بعداز عام

āχ﴿: اند تا آنجا كه گفتندپيامبرشان به غلو افتاده Î) ©!$# uθèδ ßxŠÅ¡yϑ ø9$# ßø⌠$# zΟtƒ ó� tΒ﴾ خدا)

&MΡr|﴿ :پرسد كهخداي سبحان از مسيح مي !همان مسيح پسر مريم است) u |M ù=è% Ä¨$Ζ= Ï9

’ÎΤρ ä‹ÏƒªB $# u’ ÍhΓé&uρ È ÷ yγ≈s9 Î) ÏΒ ÈβρßŠ «!$#﴾ دو ،من و مادرم را غيراز خدااي كه (آيا تو به مردم گفته: كند كهنمايد و عرض مياين نسبت را از خود نفي مي �!) عيسي ؟معبود بشمار آريد

﴿$tΒ àM ù=è% öΝ çλm; āωÎ) !$tΒ Í_s? ó÷s∆r& ÿÏµ Î/ Èβr& (#ρ ß‰ç6 ôã$# ©! $# ’În1u‘ öΝä3 −/u‘uρ 4 àMΖä.uρ öΝ Íκ ö�n= tã #Y‰‹ Íκy− $Β àMøΒßŠ öΝ Íκ�Ïù

( $£ϑ n=sù Í_tGøŠ ©ùuθs? |MΨ ä. |MΡr& |=‹Ï% §�9 $# öΝÍκ ö�n=tã 4 |MΡr& uρ 4’n?tã Èe≅ä. &ó x« î‰‹Íκy− ∩⊇⊇∠∪﴾ ز ]117: ة[المائدج)اين چيزي به مردم نگفتم كه خدا را بندگي كنيد كه او صاحب اختيار من و شمااست و

ادي، تو ولي چون مرا وفات د بردمزماني كه درميان آنان بسرمي تابر ايشان گواه بودم را تفسير علم لنا المراقب بودي و تو برهر چيز گواهي). اين آية شريفه، جملة ها آن بر

خبر است حق، پس از وفاتش از احوال امت خود بي كند و داللت دارد براينكه پيامبرميبه شرط حضورش درميان مقيدو مسئوليت اين امر هم برعهدة وي نيست. شهادت او،

شود. پس چون شمرده مي مطلقبرخالف شهادت خدايتعالي كه البشرط و امت است،


مردم دعوت شما را چگونه :رسول حق دربرابر اين پرسش كلي و فراگير قرارگيرد كه�� @�5�0- �3 :جايز است كه بگويد ؟اجابت كردند < �" ��]� � �]2 �� !% �"#.

توان پي برد كه گويد چون خدايتعالي، مياز اينجا به خطاي برخي از مفسران معاصر برطريق ادب علم لنا القرار داده است بنابراين جملة » گواهان بر خلق«پيامبران را

:نويسددرپيشگاه پادشاه هستي گفته خواهد شد چنانكه مي�3 �� !% �"# � �c� � �%�A� �4�q�6 8W�w5�q �&�� -�ws� ��% �" W �� Q)1( .

فرض كنيم با توجه به » مطلق«را بر امتشان †درصورتيكه گواهي انبياء :تبايد گف! :كه گويد �سخن مسيح �10�� w�� 0 �1 �v ! �10 �% �" �� استوار كه قاعدة آيد، الزم مي+�

دهد كه را به فراموشي نسپاريم. عالوه براين، قرآن كريم نشان مي» حمل مطلق برمقيد«به دليل !هاي خود، شهادت علني و ظاهري بوده، نه باطنينيا بر امتگواهي انبياء در د

=tΒuρ)2( ‘Ïϑù$﴿ :اظهار داشته است � نوح نبيآنكه Ïæ $ yϑÎ/ (#θçΡ% x. šχθè=yϑ ÷ètƒ ∩⊇⊇⊄∪ ÷βÎ) öΝåκæ5$|¡Ïm

āωÎ) 4’n?tã ’În1 u‘ ( öθs9 tβρã� ãèô± n@ ∩⊇⊇⊂∪﴾ :اند، هكرد(من چه دانشي به آنچه مي ]113 - 112[الشعراء ). !دارم؟ حساب ايشان جز بر عهدة خداي من نيست، اگر اين امر را بفهميد

كردند، هنگامي كه مقتضي آنچه را كه در روزگار خود مالحظه مي †انبياء !آريدر دنيا از كافران قومش به صدارند مثال پيامبر أكرم اسالم باشد در آخرت ابراز مي

≈�Éb>t﴿ :برد كهخدايتعالي شكايت مي tƒ ¨βÎ) Ï Iωàσ‾≈ yδ ×Πöθs% āω tβθãΖÏΒ ÷σãƒ ∩∇∇∪﴾ :88[الزخرف[ آورند) و در آخرت هم به شيوة شكايت از (خداي من، اينان قومي هستند كه ايمان نمي

%tΑ$s﴿ :فرمايدسخـن خواهد گفت چنانكه مي ،كافران قريش uρ ãΑθß™ §�9$# Éb>t�≈ tƒ ¨β Î) ’ÍΓöθs%

(#ρ ä‹ sƒªB $# #x‹≈yδ tβ# u ö� à)ø9$# #Y‘θàfôγ tΒ ∩⊂⊃∪﴾ :خداي من، همانا قومم اين :(پيامبر گويد ]30[الفرقان

.216، ص 6تفسير الميزان، ج - 1 كه بر إنكار داللت دارد. » استفهاميه«است و يا » نافيه«در آية شريفه يا » ما«كلمة - 2


با خبر داشتن از اعمال نهاني قرآن را مهجور قرار دادند). أما شكايت از دشمنان علنيعلم الجز †مردم و آيندة اقوام تفاوت دارد و اين علم ويژة حقتعالي است و پيامبران

پرسش از آن، پاسخي ندارند چنانكه در آية شريفه تصريح شده است.در برابر لنا

* * *

6

نكاتي از سورة أنعام

zöö ööθθθθ ss ss9999 uρρρρ çç ççµµµµ≈≈≈≈uΖΖΖΖ ùù ùù==== yy yyèèèè yy yy____ $$$$ ZZ ZZ6666 nn nn==== tt ttΒΒΒΒ çç ççµµµµ≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ ùù ùù==== yy yyèèèè yy yyffff ©© ©©9999 WW WWξξξξ ãã ãã____ u‘‘‘‘ $$$$uΖΖΖΖ óó óó¡¡¡¡ tt tt6666 nn nn==== ss ss9999 uρρρρ ΟΟΟΟ ÎÎ ÎÎγγγγ øø øøŠŠŠŠ nn nn==== tt ttææææ $$$$ ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ šš ššχχχχθθθθ ÝÝ ÝÝ¡¡¡¡ ÎÎ ÎÎ6666 ùù ùù==== tt ttƒƒƒƒ ∩∩∩∩∪∪∪∪{ به اشتباه

!؟افكندن يا لباس پوشاندن

= :آمده كه گفتنددر سورة شريفة انعام از قول كافران �% �� \0 �% �" �4 �y]�� 35�� بر چرا :يعني ! خدايتعالي بدين ايراد، دو پاسخ در ؟فروفرستاده نشده است (آشكار) ايفرشته او(پيامبر)

-اي فرستاده بوديم و بازهم ايشان ايمان نميقرآن كريم داده است. يكي آنكه اگر فرشته

$ öθs9uρ﴿ شدندآورند، مستحق هالكت مي uΖø9 t“Ρr& % Z3n= tΒ z ÅÓà) ©9 â÷ö∆F{ $# ¢ΟèO Ÿω tβρã� sàΖãƒ ∩∇∪﴾. پاسخآن را خوانيم و يكي از مترجمان مشهوردوم همانست كه در آية نهم از همين سوره مي

اي نيز به رسالت فرستيم هم اورا به صورت و چنانچه فرشته« :چنين ترجمه نموده استمترجم ديگر مرقوم !»)1(مردمان پوشند بپوشانيمو برآنان همان لباس كه بشري درآوريم

- ميگردانديم او را مردي و هرآينه هرآينه مي ،ايگردانديم اورا فرشتهو اگر مي« :داشتـه !»)2(پوشندپوشانديم بر ايشان آنچه مي

برخي از مفسران جديد نيز متأسفانه شبيه همين ترجمه را در تفسير خود آورده و آورديم داديم، او را به صورت مردي درمياي قرار ميگر او (پيامبر) را فرشتهو ا :اندنوشته

!»)3(پوشانديم مي پوشند بر آنانهمان لباسي را كه مردم ميو

اي نگاه كنيد. به ترجمة آقاي إلهي قمشه - 1

به ترجمة آقاي شيخ عباس مصباح زاده بنگريد. - 2 اه كنيد.نگ 280، ص 3آزار شيرازي) جبه تفسير كاشف (اثر آقاي محمدباقر حجتي و آقاي بي - 3


به فتح باء » لبسنا«را به جاي » لبسنا«خطاي اين مترجمان ازآنجا ناشي شده كه فعل قرين شود معناي » علي«آيد) چون با كلمة يم لبس(كه از مصدر لبسنااند و ترجمه كرده

به ضم اول بوده و » لبس«نه معناي جامه پوشاندن كه مصدرش ،دهدمي» خلط و اشتباه« :بالضم اللبس :نويسدمي» العربلسان«در معجم ابن منظور درآية شريفه نيامده است.

)1(.خلطت :ح مصدر قولك لبست عليه األمربالفت اللبسمصدر قولك لبست الثوب. و :دهدو آنگاه (ابن منظور) آية شريفه را چنين توضيح مي � �a� D �.�� f�_ �° �a ��+ �L ! �1�' �D �& �� % �" ��5 �C�q%�T 8��q�� = ص�� %� ��0�% �" �4 �y]�� < �K �5��? �4�6

��&�� : �� % �� y]� 5�� . �&T£G ¥ � �%�A� �� c �� V �� /q�%�� \0�� ! �1 �� U%�T ��.�� < �Q �a\� �� ! �1�' �D �& :گفتندكردند و ميرا بر ضعفاي خود مشتبه مي ص(سران كفار امر پيامبر )2(#��

و اگر :خدايتعالي در پاسخ ايشان فرمود ؟اي فروفرستاده نشده استچرا بر ما فرشتهديدند، نظير فرشتة مزبور را به صورت مردي مي ها، آن اي فروفرستاده بوديم وفرشته

-رسيد كه به ضعفاي ايشان رسيده است). يعني باز هم كافران ميهمان اشتباه بدانان مي

للبسنا عليهم ما «بنابراين، جملة !اين مرد، بشري همانند مااست و فرشته نيست :گفتند- بر ايشان همان اشتباهي را فراهم مي« :الزمست بدينصورت ترجمه كرد كه را» يلبسون

پس سخن از جامه بر تن كردن دراينجا مطرح ». آورديم كه هم اكنون درآن اشتباه هستندنيست كه لزومي در گفتن آن نبوده است زيرا كه اگر فرشتة خداوند، به صورت مردي

جامة «و ذكر اينكه !ه با پيكر عريان نخواهد آمددرآيد و به سوي قومي فرستاده شود، البتشود و در خور كالم سخني حشو و زائد شمرده مي» پوشانيممردمان بر تن وي مي

خداوند نيست.

.202، ص 6العرب، جلسان - 1 .204، ص 6لسان العرب، ج - 2

101 نكاتي از سورة أنعام

نخستين كس از مترجمان جديد قرآن كه اين نكته را به خوبي :بايد اذعان نمود اش مة زيباي خود بر ترجمهبوده است. وي در مقد ابوالقاسم پايندهدريافته، شادروان

§«معناي صحيح ö6 s9« مد را يادآور شده و سپس مترجماني چند بر شيوة او رفتهاند و بح اند.اهللا تعالي، آية شريفه را بدرستي ترجمه كرده

* * *

zšš šš�� ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ xx xx‹‹‹‹ xx xx....uρρρρ üü üü““““ ÌÌ ÌÌ�� çç ççΡΡΡΡ zz zzΟΟΟΟŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏδδδδ≡≡≡≡ tt tt�� öö öö//// ÎÎ ÎÎ)))) || ||NNNNθθθθ ää ää3333 nn nn==== tt ttΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏNNNN≡≡≡≡uθθθθ≈≈≈≈ yy yyϑϑϑϑ ¡¡ ¡¡¡¡¡¡9999 $$ $$#### ÇÇ ÇÇÚÚÚÚ öö öö‘‘‘‘ FF FF{{{{ $$ $$#### uρρρρ tt ttββββθθθθ ää ää3333 u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999 uρρρρ zz zz ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ tt tt ÏÏ ÏÏΨΨΨΨ ÏÏ ÏÏ%%%%θθθθ ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩∠∠∠∠∈∈∈∈∪∪∪∪{ ملكوت آسمانها و زمين

گويند، برخي از مفسران به سخن مي �در تفسير آياتي كه از ابراهيم خليل معناي ملكوت آسمانها و زمين در سورة ها، آن اند. ازجملةاشتباهات غريبي دچارشده

شريفة انعام است. واژة ملكوت كه چهار مرتبه در قرآن كريم آمده به معناي ملك يا� � � �نويسد: مي» العربلسان«در كتاب منظورابنپادشاهي وفرمانروايي است چنانكه % ��

�\��5 �.�% �� &��: �� \�]�~% �_ �\�' �$�� بنابراين ملكوت خداوند در آسمانها و زمين، )1(.#"�سورة انعام اين 75شود كه بر طبق آية شمرده مي ،فرمانروايي شكوهمند او بر كائنات

آشكار شد و او به يقين رسيد. آيا شناختن ملكوت خدا براي �رمانروايي بر ابراهيم فدهد قرآن كريم به اين پرسش، پاسخي روشن مي ؟پذير است يا نهديگر مردمان نيز امكان

óΟ ﴿ :فرمايداز سورة اعراف مي 185و در آية s9uρ r& (#ρ ã� ÝàΖtƒ ’Îû ÏNθä3n= tΒ ÏN≡uθ≈yϑ ¡¡9$# ÇÚ ö‘F{ $# uρ $tΒuρ

t, n=y{ ª!$# ÏΒ &ó x« ÷βr& uρ #|¤ tã βr& tβθä3 tƒ Ï‰ s% z>u�tIø% $# öΝ ßγè= y_r& ( Äd“r' Î7 sù ¤]ƒÏ‰ tn …çνy‰ ÷èt/ tβθãΖÏΒ ÷σ ãƒ ∩⊇∇∈∪﴾ (آيا در فرمانروايي آسمانها و زمين و هرچه خدا آفريده است ننگريستند و اينكه شايد

ايمان ـ قرآن ـ ن بعداز آنسرآمد عمر ايشان نزديك شده باشد؟ پس به كدامين سخ

.492، ص 10لسان العرب، ج - 1


توانند با نگاه وضوح داللت دارد بر اينكه عموم مردم ميخواهند آورد؟). اين آية كريمه بهعقلي در نظام آسمان و زمين، به فرمانروايي با شكوه آفرينندة جهان پي ببرند و كامال

و عقلي روشن است كه مراد از رؤيت و نظر، ديدار ظاهري نيست بلكه بينش باطنيرا براي �مشاهده و تفكر ابراهيم اجمالياز سورة شريفة أنعام، صورت 75است. آية

برد و نشان مي تفصيلرا به اجمالسازد و سپس شناخت فرمانروايي خداوند مطرح ميچگونه با طلوع وافول ستاره وماه و خورشيد، به فرمانرواي اين �دهد كه ابراهيم مي

ولي برخي از مفسران كه بااعتماد به روايات ضعيف و حكايات نظام بديع پي برد.اند كه عادت به ورود در غرائب دارند، ملكوت خداوند را بدين معنا پنداشته ،عجيب

را نفرين نموده ها آن و !كنندچندتن را مشاهده كرد كه در پنهاني زنا مي �ابراهيم را از اين بدخواهي بازداشت! روانة ديار مرگ ساخت تا سرانجام خداي سبحان او

�W � :چنين آمده است عياشيبه نقل ازتفسير محمدبن مسعود الميزاندرتفسير �a ��A �!0 �K��:2£ �¥ �� l�5$ �C�� l5 �.�% �� eas� �Py�T �< �Q �a W� �� D�'�� r� W� �a �!�; �lS�� \0 �% �" �" ��

<�; W� �a �' �� lS�� \0�% �" �" �� ; �, �:� �± � �� 5" �w ��2 �!0 �K��:2 �T �� \0��2 � � � ��*�� 5��S�� ! �10 �% �" �" �� =, <�� M�� % �" W�w�q �" 8PJ �� 5�� ¨ �v �R �%r�! �1�ملكوت آسمانها � (چون ابراهيم )1(الحديث #

مرد به د و آنكند پس وي را نفرين نموو زمين را ديد نگاه كرد و مردي را ديد كه زنا ميهالكت رسيد سپس مرد ديگري را ديد پس او را هم نفرين نمود و هالك شد تا آنجا كه

آنگاه خداوند بدو وحي كرد كه اي ابراهيم، دعاي !بر سه تن نفرين كرد و همگي مردند ...آفريديمخواستيم، آنهارا نميشود ولي بندگان مرا نفرين مكن كه اگر ميتو اجابت مي

خواهد اين مفهوم را برساند كه مراد از نظر در ملكوت ). تفسير مذكور ميحديثتاآخرو چنانكه مالحظه شد !آسمانها و زمين، رؤيت عموم اشياء چه آشكار و چه پنهان است

سورة انعام 75سازد و به عالوه، ارتباط آية سورة كريمة اعراف نمي 185اين تفسير با آية

.364، ص 1، مقايسه شود با تفسير عياشي، ج 7تفسير الميزان، ج - 1

103 نكاتي از سورة أنعام

در اجرام �نمايد، همان آياتي كه از تفكر ابراهيم نكار ميبا آيات بعد را به كلي ا كند. سماوي براي دستيابي به معرفت خداوند و نفي شرك بحث مي

* * *

7

نكاتي از سورة أعراف

z#### ss ssŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ))))uρρρρ (( ((####θθθθ èè èè==== yy yyèèèè ss ssùùùù ZZ ZZππππ tt tt±±±± ÅÅ ÅÅssss≈≈≈≈ ss ssùùùù (( ((####θθθθ ää ää9999$$$$ ss ss%%%% $$$$ tt ttΡΡΡΡ ôô ôô‰‰‰‰ yy yy`uρρρρ !! !!$$$$ pp ppκκκκ öö öö�� nn nn==== tt ttææææ $$$$ tt ttΡΡΡΡ u !! !!$$$$ tt tt////####u ªª ªª!!!! $$ $$#### uρρρρ $$$$ tt ttΡΡΡΡ zz zz÷÷÷÷ ss ss∆∆∆∆ rr rr&&&& $$$$ pp ppκκκκ ÍÍ ÍÍ5555{ يا تقليد از عقيدة به جبر

؟پدران

��2 � � � :بصري آورده است كه حسندربارة تفسير اين آية شريفه از قول زمخشري �� $� �¤ �d�&�: ��&�ص� �� - �� &�� 2 �T �a �� 6 ! �K =, � �� ± =7 ��5�% �$ �X !� ��5�] �g ��% �" � � �\ ��T ��x�� 45 �6 � �

��&��: �� [ �� 5�% �&�� g2 �, �6 �� ] �f�:� �10�% �" �]� �Q �� 5�� ] �� )1(999 كه ايشان عقيده به سوي عرب فرستاد درحاليرا به صخدايتعالي، محمد« :يعني معنا، دادند و گواه درستي اينداشتند وگناهان خودرا به خداي سبحان نسبت مي جبر

پردازند گويند كه پدرانمان را بر كارزشتي ميفرمايد: چون آنان بهكه مياستآيةشريفه !»اينكار يافتيم و خدا ما را بدان امر كرده است

اند برخي از مفسران برجستة شيعه نيز در تفسير آية مزبور، بر همين رأي اعتماد نموده :نويسددر تفسيرش مي ابوالفتوح رازيچنانكه شيخ

مذهب و اين براي آن گفتند كه ايشان و ما را خداي فرموده است. ،واهللا أمرنا بها« گفتندي. گفتند اگر خدايتعالي خواستي ما را بگردانيدي از اين، و ما را اكراه كردي جبري

�� :در خالف اين. فهذا معني قوله �� ] �� )2(».است مجبران. و اين قول برابر قول � � ��دهد، امر ديگري استنباط مشركان مي به سخن ـ جل و عالـأما از پاسخي كه خداوند -شود كه متأسفانه بر اين مفسران پوشيده مانده است. پاسخ حقتعالي آنست كه ميمي

نگاه كنيد. 99، ص2به تفسير كشاف، ج - 1

بنگريد. 384، ص 2به تفسير ابي الفتوح رازي، ج - 2


ö≅è% āχ﴿ :فرمايد Î) ©! $# Ÿω â÷ß∆ù'tƒ Ï !$t±ós x� ø9$$Î/ ( tβθä9θà) s?r& ’n?tã «!$# $tΒ Ÿω šχθßϑn= ÷ès? ∩⊄∇∪ ö≅ è% z÷s∆r&

’În1 u‘ ÅÝó¡ É) ø9$$Î/﴾ دهد، آيا نادانسته فرمان نمي زشتكاريهمانا خدا، به :(بگو ]28: [األعراف .»...بگو خداوندم به عدالت فرمان داده است *! ؟دهيدبه خدا نسبتي مي

يعني قانونگذاري خدا بوده » امر تشريعي« سر شودكه بحث برازاين پاسخ فهميده مي -مشركان عرب مي !شت باشدكه واداشتن و اجبار آدمي به كارهاي ز» امر تكويني«نه

» مشروعيت«پرداختند لذا اعمال ما سابقه و پدران ما نيز به كارهايي همانند ما مي :گفتندپيرامون خانة كعبه) رنگ ديني طواف عريانبر كارهاي منحرفانة خود (مانند ها آن دارد.

قرآن كريم !ور داده است)(خدا اين امور را به ما دست اهللا أمرنا بهاو :گفتندزدند و ميمياست و خدايتعالي به كارهاي زشت اعمال شما، منكر و زشت :فرمايددر پاسخ ايشان مي

كند، خدا به عدالت فرمان داده است. از اينرو اعمال پدرانتان هم ـ مانند امر نمي موجه نيست.ها آن زشتكاري شما ـ برخالف دستور و قانون إلهي بوده است و استناد به

پيش نيامده و با تشريع خدا پيوند جبرپيداست كه اين بحث دربارة امر تكويني همچون دارد. اگر مشركان عقيدة جبر را پيش كشيده بودند و امر تكويني را درنظر داشتند، مفهوم

- خداوند هرگز شمارا به فحشاء مجبور نمي :آمد كهصورت درميپاسخ خدايتعالي بدين

و چنانچه !ادار كرده است و شما در اجراي عدالت مجبور هستيدكند، بلكه به عدالت وصورت اعتراض به اعمال زشت مشركان معنا كالم خدا چنين مفهومي را دربرداشت درآن

!نداشتما اگر هماهنگ با رسم پيشين خود، به آيات ديگر از قرآن مجيد رجوع كنيم و

يابيم. در و پاسخ را در كتاب خدا مي شاهدي براي تفسير مذكور بجوييم، نظير همين ادعاöθs9 u﴿ :از قول مشركان آمده است كه گفتند نحلسورة شريفة !$x© ª!$# $tΒ $tΡô‰ t6 tã ÏΒ ÏµÏΡρßŠ

∅ ÏΒ &ó x« ß øtªΥ Iωuρ $tΡäτ!$ t/#u﴾ :خواست ما هيچ چيزي غير او را (اگر خدا مي ]35[النحل :دهد كهپس خداي سبحان به آنان چنين پاسخ مي). س!پرستيديم، نه ما و نه پدرانماننمي

107 نكاتي از سورة أعراف

﴿ô‰s)s9 uρ $uΖ÷W yèt/ ’ Îû Èe≅à2 7πΒ é& »ωθß™ §‘ Âχr& (#ρ ß‰ ç6ôã$# ©!$# (#θç7 Ï⊥ tG ô_ $# uρ |Nθäó≈ ©Ü9 (به ]36[النحل: ﴾#$يقين، ما در هر امتي رسولي فرستاديم ـ با اين پيام ـ كه خدا را بپرستيد و از پرستش

ي گزينيد). روشن است كه آن ادعا و اين پاسخ، متناسب با بحث هرمعبودي غيرخدا، دورگويد اند، جبري ميكند كه پيامبران به توحيد دعوت نمودهجبر نيست. جبري انكار نمي

از ها آن در پاسخ !خداوند، ما را به پذيرفتن شرك وادار كرده است و لذا ما گناهي نداريمسخن از دعوت رسوالن به توحيد، هنگامي منطقي اراده و اختيار انساني بايد سخن گفت،

رسد كه مشركان، بت پرستي را به فرمان و قانونگذاري خدا نسبت داده باشند. به نظر ميبا وجود تبحر درتفسير قرآن، آية سورة نحل را نيز زمخشريشگفت است كه علامة

�b �� :نويسدن ميحمل برعقيدة جبر نموده است و در ذيل آ ـ مانند سورة أنعام ـ �KI �� IK � ��A� �7 �&�: �\��0#)1( تطبيق، (اين عقيدة مشركان، عينا همان مذهب اهل جبراست) وظاهرا با اين

انديشند!پرستان عرب ميطعنه زند كه آنان نيزهمانند بت» اشعريان«قصد دارد بر رةنحل را حمل است كه آيةشريفه درسو هااشعريتر ازادعاي زمخشري، دفاع شگفت

+��5� ��f�y1�'_ �� 6 :گوينداند ولي ميبرمعناي جبرنموده �O�A� �\�� NC�� K� �, ��w��(مشركان #�"'�اند ولي اهل سنت ـ يعني اشعريان ـ از روي اعتقاد اين سخن مزبوررا ازراه استهزاء گفته

غافل از )2(!اظهار داشته استاش در دفاعيه نسفيچنانكه ابوالبركات !گويند)سخن را مياست آنكه اساسا مقام بحث در سورة انعام و نحل، مقام تشريع و قانونگذاري خدا

اي از موارد، به سبب اختالفات بدانگونه كه گذشت. افسوس كه معاني قرآن كريم در پاره !از أذهان مفسران برجسته دور مانده و مورد غفلت قرار گرفته است ،مذاهب

* * *

نگاه كنيد. 604، ص 2به تفسير كشاف، ج - 1

نگاه كنيد. 604، حاشية صفحة 2به تفسير كشاف، ج - 2


z¬¬ ¬¬!!!! uρρρρ ââ ââ !! !!$$$$ oo ooÿÿÿÿ ôô ôôœœœœ FF FF{{{{ $$ $$#### 44 44 oo oo____ óó óó¡¡¡¡ çç ççtttt øø øø:::: $$ $$#### çç ççννννθθθθ ãã ãããããã ÷÷ ÷÷ŠŠŠŠ $$ $$$$$$ ss ssùùùù $$$$ pp ppκκκκ ÍÍ ÍÍ5555 (( (( (( ((####ρρρρ ââ ââ‘‘‘‘ ss ssŒŒŒŒ uρρρρ tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### šš ššχχχχρρρρ ßß ßß‰‰‰‰ ÅÅ ÅÅssss ùù ùù==== ãã ããƒƒƒƒ þþ þþ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÏÏ ÏÏµµµµ ÍÍ ÍÍ×××× ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ yy yyϑϑϑϑ óó óó™™™™ rr rr&&&&{ اسماء خدا يا

!؟آيات او

بخوانيم زيرا » نيكوترين نامها«در آية شريفة فوق، دستور داده شده تاخدايتعالي را با هاي قرآني كه ست. بنابراين ترجمهبه معناي نيكوتر ا» أحسن«مؤنث » حسني«كلمة

، خالي از تسامح نيستند. بخشي از )1(اندبرگردانده» نامهاي نيك«را به » األسماء الحسني«È≅è% (#θãã÷Š﴿ :فرمايدنامهاي مزبور در قرآن كريم آمده است چنانكه درسورة اسراء مي $# ©!$#

Íρ r& (#θãã÷Š $# z≈ uΗ÷q§�9 $# ( $ wƒ r& $ ¨Β (#θããô‰ s? ã& s# sù â !$yϑó™ F{$# 4 o_ó¡çtø: - و در سورة حشر مي ]110[اإلسراء: ﴾#$

,uθèδ ª!$# ß﴿ :خوانيم Î=≈y‚ø9$# ä—Í‘$t7 ø9 $# â‘Èhθ|Á ßϑ ø9$# ( ã& s! â !$yϑó™ F{ $# 4 o_ ó¡ßsø9 و در سورة ]24[الحشر: ﴾#$

≈ª!$# Iω tµ﴿ :فرمايدطه مي s9Î) āωÎ) uθèδ ( ã& s! â !$yϑ ó™ F{$# 4 o_ó¡ çtø:$# ∩∇∪﴾ :8[طه[. آيد كه مراد از اسماء حسني، نامهاي ملفوظ خداوندي است از اين آيات شريفه برمي

دارند مانند اهللا، الرحمن، الخالق، الباريء، المصور و معاني وصفييا علميتكه شأن ها. امثال اين

از قول امام نالميزاكاشاني و فيضو عياشيولي در بعضي از تفاسير مانند تفسير uρ â!¬﴿ ازسورة اعراف فرمود: 180اندكه درتفسيرآيةآورده � صادق !$oÿ ôœF{ $# 4o_ó¡çtø: (به ﴾#$

محمدسلطانخدا سوگندكه ما نيكوترين نامهاي خدا هستيم). تا آنجا كه صوفي مشهور

�� :�� :مرقوم داشته است» ةبيان السعاد«در تفسير گنابادي�s� �w5 �x��A� �fS_s� �p N_ �5�'�: �\�(�" �T � �O�q�� , �T�w5& Nx��,#)2( مقصود آنست كه خدايتعالي فرمان داده تا به واسطة نامهاي) !

-شيرازي، مسعود انصاري، ابوالقاسم پاينده، مهدي إلهيهاي قرآني اثر آقايان: ناصر مكارمبه ترجمه - 1

زاده نگاه كنيد.اي، محمدمهدي فوالدوند و مصباحقمشه

نگاه كنيد. 309، ص 9، جزء ةبه تفسير بيان السعاد - 2

109 نكاتي از سورة أعراف

شگفتا كه نامهاي برترين خداوند در عرصة تفسير، به !بلندمرتبة بشري، او را بخوانيم) !بهترين نامهاي بشري تبديل شده است

ا هيچگاه از مخلوقات إلهي (چه موجودات سافله وچه بايد دانست كه در كتاب خد خوانده است چنانكه » آيات اهللا« راتعبيرنشده بلكه همه» أسماء اهللا«عنوان عاليه) بهنفوس

=yγ≈oΨù$﴿ :فرمايدمي ـ عليهما السالم ـ عيسيو مريمطور نمونه دربارة به yèy_ uρ !$yγoΨö/ $#uρ Zπtƒ#u

šÏϑ n=≈ yèù=Ïj9 ∩⊇∪﴾ و » براي جهانيان قرار داديم آيتياو (مريم) و پسرش را « ]91 :نبياء[األابراهيم، ،شود مانند نوحهرآيتي نيز اسمي دارد كه لزوما از اسماء حسني شمرده نمي

و گاهي هم كه مردمان، نامهايي چون كريم و عظيم و ها اين موسي، عيسي، محمد و جزرا همچون صفات ها آن برند، نبايدرا براي غيرخدا به كار ميها اين عالم و قادر و امثال

تصور كنند.» مطلق«إلهي، نامحدود و !¬﴿ عالوه براين، جملة uρ â !$oÿ ôœF{$# 4 o_ó¡ çtø: افادة ،به دليل تقدم مبتداي آن بر خبرش ﴾#$

كويني توان آيات تبنابراين نمي .مخصوص خداست ،نمايد يعني بهترين نامهامي» حصر«تطبيق داد) زيرا همة آيات †را با امامان ها آن جاي اسماء حسني نهاد (وخدا را به

برعكس اسماء كه فقط نيكوترين !تكويني از آن حقتعالي است نه تنها نيكوترين آياترا بايد بر خدا اطالق نمود و اين نكته متأسفانه ازنظر مفسران نامبرده مخفي مانده ها آن

است.ماليمت با قرآن عدم دليلكه بهاستآحادي احاديث شد، ازجمله كه نقلحديثي ماا

كريم، اعتبار الزم را ندارند. * * *

8

نكاتي از سورة أنفال

zöö ööΝΝΝΝ nn nn==== ss ssùùùù öö ööΝΝΝΝ èè èèδδδδθθθθ èè èè==== çç ççFFFF øø øø)))) ss ss???? �� ∅∅∅∅ ÅÅ ÅÅ3333≈≈≈≈ ss ss9999uρρρρ ©© ©©!!!! $$ $$#### óó óóΟΟΟΟ ßß ßßγγγγ nn nn==== tt ttGGGG ss ss%%%% 44 44 $$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ || ||MMMM øø øø‹‹‹‹ tt ttΒΒΒΒu‘‘‘‘ øø øøŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ)))) || ||MMMM øø øø‹‹‹‹ tt ttΒΒΒΒu‘‘‘‘ �� ∅∅∅∅ ÅÅ ÅÅ3333≈≈≈≈ ss ss9999uρρρρ ©© ©©!!!! $$ $$#### 44 44’’’’ tt ttΓΓΓΓu‘‘‘‘ { فعل خدا و

فعل رسول

اين آية كريمه درميان مفسران فرق اسالمي، محل گفتگو و تفاوت آراء قرار گرفته سخن غزوة بدرحال، مفسران اتفاق نظر دارند كه اين آيه از ماجرايي در است. درعين

مشتي خاك را برگرفت وبه سوي سپاه دشمن صخدا جنگ، رسولگويد. در آنميحادثه بالفاصله طوفاني ها زشت باد). در پي ايناين چهره( شاهت الوجوه :افكند وفرمود

وچشم دشمن فروريخت ومؤمنان فرصت سر را برشديد از خاك و شن برخاست وخاك ابوعلي و طبريرا درهم شكنند چنانكه ابوجعفر يافتند تا بردشمن بتازند وصفوفشان

ريفة انفال كه از ش . در سورة)1(اندنموده خود گزارش و ديگران در تفاسير طبرسيياد شده چنانكه اسلوب » اشاره«حوادث غزوة بدر سخن رفته است از رويداد مزبور با

آنگاه درميان آيات سورة انفال .قرآن كريم در حكايت از حوادث صدراسالم چنين است(مشتي را كشت و تو آنگاه كه ها آن پس شما آنان را نكشتيد ولي خدا« :فرمايدمي

در تفسير اين عبارت قرآني، مفسران فرق، »! دي، نيافكندي ولي خدا افكندافكنخاك را) كه همة افعال بشر اشاعرهاند. ) سخني خاص آوردهكالمي خود مذهبهركدام (موافق با

مولوي در ديوان مثنوي از اين حادثه چنين تعبير نموده است: - 1

ايمـــــا رميــــــت إذ رميــــــت فتنــــــهــان ــي ذره نهـــــ ــابي در يكـــــ آفتـــــــين ــالك و زمــــ ــردد افــــ ذره ذره گــــ

ــه ــدر حفنـ ــرمن انـ ــزاران خـ ــد هـ ايصـــان ــايد دهــــ ــان آن ذره بگشــــ ناگهــــ پــيش آن خورشــيد چــون جســت از كمــين!


شمرند، دهند و آفريدة بالواسطة خدا ميبه خداي سبحان نسبت مي ،را از نيك و بداست وفاعل مجازي نكه ثبوت فعل براي غيرخدا، امري آيةشريفه داللت دارد براي :اندگفته

�� :نويسدمي كشافدر حاشية منيرابنچنانكه !است وبس درهمة افعال، خدا حقيقي� �� ! �1� �" � �D�] �� % ��%�� & �D�� q;� � 3 32 � ��I�� $ �¤ �� =?� �± ! ��> �\��5�q �; ��0�� "�D�� , �5 �K

فعل را براي خلق اثبات فرموده و سپس از ايشان ـدر اين آيه ـ . (خداوند )1(#��&�� توان حمل كرد جز آنكه گفته شود ثبوت كار را بر هيچ چيزي نمينفي كرده است و اين

افعال، خدايتعالي است). حقيقياست و فاعل و آفرينندة مجازيفعل براي خلق، امري دهند آزادي اراده و اختيار بشر قائلند و افعال وي را به خود او نسبت ميكه به هامعتزلي

چون خدايتعالي خاك را به ديدگان دشمن فروبرد از :اند كهدر تفسير آية شريفه گفتهاينرو فعل مزبور را به خود نسبت داد همانطور كه اصل عمل را در عبارت آيه، به

تنزيه القرآن عن «در كتاب لجبار معتزليعبدارسولش منسوب فرمود. چنانكه قاضي 5�� :��ka �� ص�[�\� � :آورده است» المطاعن�T ��T ��+ �\�� I�% �� A� �\�'�0� ��: �²�% �: ��&��

�0� �� S�+ �\ �CD�] ��2 ��&�� , �3 در روز بدر مشتي از خاك را ص(پيامبر )2(�2#�0\� ��برگرفته به سوي دشمن افكند و خدايتعالي آن را به جنگاوران دشمن رسانيد ازاينرو

منسوب صخداوند، فعل مزبور را به خود نسبت داد چنانكه درآغازكالم آن را به پيامبردربرخي از تفاسير داشت.) وبااين تفسير، فعل خدا را ازفعل بشر تفكيك نموده است.

حقتعالي اين فعل را اضافه با «خوانيم كه: مي توح رازيابوالفچون تفسير شيخ شيعه - و اين قول را مي» )3(.خودكرد ازآنجا كه توفيق و تسديد و تسبيب و تأييد از او بود

آورد.را بياد مي» األمر بين األمرين«توان ميان رأي اشاعره ومفوضه دانست كه مفهوم

) نگاه كنيد.207، ص2حاشية ابن منير بر تفسير كشاف (جبه - 1

.159تنزيه القرآن عن المطاعن، ص - 2 بنگريد. 520، ص 2به تفسير روح الجنان و روح الجنان، اثر ابوالفتوح رازي، ج - 3

113 نكاتي از سورة أنفال

عبدالرزاق كاشاني .اندحمل كرده جمعيا داتحامعناي آية شريفه را به مقام صوفيان ��Q� 9\ �� :4�6� � � ��&�� :نويسدمي» شرح منازل السائرين«در �a � � ��.� �� 0 �� a g2 ��0 �� a

T¡� � �I �� w�1[�'_ �3� �, ��% �" �Y$ �� b% �_ �� " �� 8��q �4 ص �w S �+ �� K�� \� �" � �a� �� E �Y �� \0 �% �" �\��5 �6: �\ ��q;J �� 9 ��0 �� a g2 ��3 8�%�� , �% �" �f�� !_ �a �� 8��q ص �L �0% �.��: 8� �c� �, N� �.�� a �� E �\� �" ��&�� &�� 5 �K �� & �� Y$ ، آنست كه آية جمع(وجه گواه آوردن اين آيه بر مقام !)1(��

رمي نموده است بااينكه ظاهرا اين فعل از او سرزده چنانكه سلب صمزبور از پيامبرازحيث صپس اثبات رمي براي حقتعالي داللت برآن داردكه پيامبر !إذ رميت :فرمايدمي

فعل خدايتعالي بود و اين همان ،شدتعين بكلي در حق فاني بود و هرچه از وي صادر مي است). جمعمعناي

سالمي هركدام، رأي ويژة مذهبي خود را در تفسير آية كريمه بدينصورت مذاهب ا اند.نشان داده

آنكه آية مزبور نخست :براي تفسير صحيح آية شريفه بايد به چند نكته توجه داشت نه از احوال نمايد،حكايت مي» العادهآميز و خارقمعجزه«اتفاق مفسران، از امري به

نتيجه گرفت اشاعرها به همة اعمال بشري تعميم داد و مانند توان آن رعادي. بنابراين نميشوند وآنان در پديد آوردن اعمال پس همة افعال عباد، ازسوي خداوند آفريده مي :كه

الفارق و باطل است.خود، هيچ نقشي ندارند! قياس معجزات با اعمال عادي، قياسي معآن، نهايتبه پيامبر نسبت داده شده و فعل بدايتغالبا † آنكه در معجزات انبياء دوم

صورت افعي نيرومندي افكند و خدا آن را بهعصا را مي � موسيبه حقتعالي. چنانكه دمد، و خدايتعالي سازد و در آن مي مي ايگل را به شكل پرنده � عيسيآورد. يا درمي

ãβθä3﴿ كندآن را پرندة حقيقي مي u‹ sù # M�ö� sÛ ÈβøŒ Î*Î/ «!$#﴾ آية مورد بحث نيز در ]49ل عمران: [آ

.262شرح منازل السائرين، باب الجمع، ص - 1


و مفعول متعدياز افعال » رمي«شود زيرا فعل مي از فعل خدا تفكيك صفعل رسول تقديراند و الزمست بدينصورت در شده حذفها در اين آيه طلب است ولي مفعول

:گرفته شوند�� 0 �� a³ ��5N~��´ ��0 �� a g2 � q �6´ �, � �� k-��³ � ��.�� a � � 9³��5¢~�� g´

هنگام كه (مشتي خاك را) ريختي ولي تو (آن طوفان را) به راه نينداختي در آن« :يعني .»خدا (آن طوفان را) به راه انداخت

(مانند ديگر نهايتشنسبت داده شده و صمعجزه به پيامبرخدا بدايتبدينصورت در اين مقام، خالي از اعتبار صوفيهشود و قول معجزات) منسوب به خدايتعالي مي

öΝ﴿ آمده براي عبارت ابوالفتوحكه ذكرش در تفسير » تسبيب«آنكه نظرية سوم )1(است. n=sù

öΝ èδθè= çF ø)s? �∅ Å3≈s9 uρ ©! $# óΟ ßγn= tGs%﴾ آيات در سورة شريفة انفال كامال صحيح و موافق با نصن إلهي وتثبيت مؤمنان وبيم افكندن در سوره از نزول مالئكه به فرمااست چنانكه در آن

دلهاي كافران و دخالت فرشتگان در پيكار، به وضوح سخن رفته است و به اعتبار همين øŒ﴿ :شود كما قال اهللا تعاليفعل مذكور، به خدايتعالي منسوب مي» تسبيب« Î) Çrθãƒ y7•/u‘

’ n<Î) Ïπ s3Í× ‾≈n= yϑø9 $# ’ÎoΤ r& öΝ ä3 yètΒ (#θçG Îm;sW sù šÏ% ©!$# (#θãΖtΒ# u 4 ’ Å+ ø9é'y™ ’Îû É>θè= è% š Ï% ©!$# (#ρ ã� x�x. |= ôã”�9 $#

(#θç/Î�ôÑ$$ sù s− öθsù É−$ oΨ ôãF{$# (#θç/Î�ôÑ$# uρ öΝ åκ ÷]ÏΒ ¨≅ à2 5β$uΖt/ ∩⊇⊄∪﴾ 12 :نفال[األ[. * * *

z**** (( ((#### þþ þþθθθθ ßß ßßϑϑϑϑ nn nn==== ÷÷ ÷÷ææææ $$ $$#### uρρρρ $$$$ yy yyϑϑϑϑ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr&&&& ΝΝΝΝ çç ççGGGG ôô ôôϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏΨΨΨΨ xx xxîîîî ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ && && óó óó xx xx«««« ¨¨ ¨¨ββββ rr rr'''' ss ssùùùù ¬¬ ¬¬!!!! ………… çç ççµµµµ || ||¡¡¡¡ çç ççΗΗΗΗ èè èè~~~~{ خمس قرآني!

�x$﴿ م مانند:قول صوفيه در فناء، با آيات تقريعي قرآن كري - 1 tã ª! $# š�Ζtã zΝ Ï9 |MΡ ÏŒr& óΟ ßγs9﴾ )43توبه: ال (داد عينا فعل خدايتعالي انجام مي صوامثال آن نيز سازگاري ندارد زيرا اگر هركاري پيامبر أكرم

شد.صورت ازسوي خداوند مالمت نميبود، درآن


آيدكه بنا برآية فوق، بر غنائم مسلمانان تعلق شمار مياز اعداد كسري بهخمس يكي غزوة «اتفاق مفسران قرآن، پس از گيرد و بايد در راه خدا مصرف شود. آية شريفه بهمينازل شده و ناظر به اموالي است كه در جنگ مزبور بدست مسلمين افتاد. لفظ » بدر

- ي دستاوردهاي مالي كه در جنگ از دشمن برجاي ميدر زبان عرب غالبا برا» غنيمت«

�� ,� ��@��0$� � :نويسدمي» البيانمجمع«در تفسير طبرسيشود چنانكه شيخ ماند، استعمال مي �I �r�� 4�5�� K� �-� �c� �� a� D �.�� k4�' ��)غنيمت چيزي است كه از اموال پيكارگران 1 ((#:�

شده است). اين واژه در قرآن مجيد دو بار به شكل فعل گرفتهها آن كفار، در جنگ بانيز كه از همان ريشه » مغانم«) و كلمة 69و 41 :) بكار رفته است (انفالغنمتمماضي (

شود. سياق اين آيات ) ديده مي20و19و 15) و فتح (آيات94آيد در سورة نساء (آيةميمتخاصم است و از اينرو اكثر مفسران، شريفه همگي در زمينة پيكار با كافران متجاوز و

دانند كه از غنائم جنگي بايد كسر منزلة مالياتي مياز سورة انفال به 41خمس را در آية شود و در راه خدايتعالي مصرف گردد.

مناسبت آنكه واژة غنيمت گاهي براي اموري وسيعتر از أما برخي از اهل تفسير به�B � :(مانند اينكه گويند رودهاي جنگ بكار ميبازمانده �� 5 �$��'o��#، هاي نيك فرصت

شامل ارباح مكاسب و دستاورد آن را اند ورا غنيمت شماريد) معناي آيه را تعميم دادهاند چنانكه صاحب نيز دانستهها اين غواصان و ملاحان و فرآوردة گنجها و معادن و جز

:تمرقوم داشته اس» الميزان«تفسير �999 �� !. �c� ��2 �� S�� o � $ �C�T S�: =�8%&'$0� � �o �, �f�5 �_ ��+ �$0� � �o �, �:� �� 0 �, �g5 �r* �� 7 �� a� D �.��

�K �B �o � � ��%~�T �\0 �% �" �$0�� @�� , �@�� , ��:a* �+ �b �_�.�A� ��5�@�� <�A� �� , �h ��'C�A� �� ?5�� .�� &�A� �� w �2 �� + �w �a5 �� T¡� �4� �y�] �, �5 �K �$0� � �o �, ��' �� w �a5 �$%�� /0�%�� -� �c�#)2(.

148، ص 9مجمع البيان، جزء - 1 . 91، ص 10الميزان، ج - 2


شود، خواه نهاده ميها آن اين حكم به چيزهايي وابستگي دارد كه نام غنيمت بر« :يعنيي كه طريق مانند عموم چيزهايغنيمتي باشدكه ازراه جنگ باكفار گرفته شده يا ازغير اين

گردد چون سودهاي كسب و معامله يا منافع اطالق ميها آن در لغت نام غنيمت برو هرچند مورد نزول آيه، غنيمت كنند غواصي و ملاحي يا آنچه از معادن استخراج مي

!»جنگ است ولي مورد، مخصص نيستكه مورد مخصص نيست ازاينروحكم آيةشريفه تنها شامل بايدگفت صحيح است

گيرد. ولي طور عموم دربرميگردد و غنائم جنگهاي ديگر را نيز بهنمي» غنائم جنگ بدر«كند زيرا حكم آيه از غنيمت جنگي به سود معامالت يا ملاحي و غواصي تسري پيدا نمي

دهد ومورد نزول، غيراز موضوع جنگ اختصاص ميقرائن وسياق مطلب، آيةشريفه را به .است» قرائن تخصيص دهنده«

≈öΝèδθè=ÏG﴿ :فرمايداز سورة مباركة انفال خدايتعالي مي 39در آية s% uρ 4 ®Lym Ÿω šχθä3 s?

×π uΖ÷G Ïù﴾)1(فرمايد:آيد تعيين ميراكه بدست مي. آنگاه حكم غنيمتي ﴿* (#þθßϑn= ÷æ $# uρ $yϑ‾Ρr& ΝçGôϑ ÏΨxî

ÏiΒ & ó x«﴾)2(. خوانيم مي عالوه در ذيل همان آية غنيمتبه: ﴿βÎ) óΟ çGΨ ä. Ν çGΨtΒ# u «!$$Î/ !$tΒuρ

$ uΖø9t“Ρr& 4’ n?tã $ tΡÏ‰ö6 tã tΠöθtƒ Èβ$s% ö� à�ø9$# tΠöθtƒ ‘ s)tG ø9$# Èβ$yèôϑ yf ø9$#﴾)3(شود آية شريفة . چنانكه مالحظه مينمايند و غنيمت، در محاصرة قرائني قرار دارد كه همگي از رويداد جنگ حكايت مي

تعويضمعناي عدم تخصيص مورد، ي ندارند!ربطي به ملاحي و غواصي و بازرگانآن است. يعني حكم مزبور اختصاص به جنگ بدر(مورد توسعه در افرادنيست، موضوع

ها كارزار كنيد تا فتنه ازميان برود... آنو با - 1

و بدانيد كه از هرچيز غنيمت گرفتيد... - 2اگر شما به خدا و به آنچه بر بندة خويش فروفرستاديم ايمان داريد، در روز جدايي(حق از باطل)، - 3

درروزي كه دو گروه (مؤمن وكافر) بايكديگر برخورد نمودند...


) نيز انواع من شيءنزول) ندارد و حكمي كلي براي همة جنگهااست چنانكه تعبير( گيرد. اند، دربر ميجاي گذاشتهكاالهاي دشمنان را كه در جنگ به

واجب است ولي طريق اثبات آن، سنت ...و كنوز و معادنداخت خمس آري، پرمشكالت حل نشدني، » خمس ارباح مكاسب«آيد، نه قرآن. اما درخصوص بشمار مي

و )1(بدانها اشاره فرموده »كتاب الخمس«وجودداردكه يكي ازفقهاي معاصر در .ريمدرهرصورت، جاي بحث ازآن در فقه است نه در تفسير قرآن ك

* * *

z$$$$ pp ppκκκκ šš šš‰‰‰‰ rr rr'''' ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ ÷÷ ÷÷ ÉÉ ÉÉ<<<< ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ9999 $$ $$#### šš šš�� çç çç7777 óó óó¡¡¡¡ yy yymmmm ªª ªª!!!! $$ $$#### ÇÇ ÇÇ tt ttΒΒΒΒuρρρρ yy yy7777 yy yyèèèè tt tt7777 ¨¨ ¨¨???? $$ $$#### zz zz ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ šš šš ÏÏ ÏÏΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÷÷ ÷÷σσσσ ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ خدا ما را كافي است }∪∪∪∪⊇⊇⊇⊇∌∌∌∌∩∩∩∩ ####$$

براي بندگان خود » كافي«قرآن كريم ضمن آياتي چند با تأكيد و تكرار، خدايتعالي را سورةشريفة زمر معرفي نموده و اين عنوان را خاص وي قلمداد كرده است بطوري كه در

§{﴿ :فرمايدمي» استفهام انكاري«صورت به øŠ s9r& ª!$# >∃$s3 Î/ … çνy‰ö6 tã﴾ :آيا خدا « ]36[الزمراز سورة انفال براي بيشتر 64؟ با وجود اين در آية كريمة »اش را كافي نيستبنده

نيز مترجمان قرآن و برخي از مفسران اشتباهي پيش آمده و كفايت خدا را به ديگران رساند كه اند. آية شريفة مزبور به گواهي آيات متعدد ديگر، اين معنا را ميتسري داده

قول اين خداوند، پيامبر خود و پيروان وي را بسنده است ولي مترجمان فارسي قرآن، برچنانكه يكي از ايشان !كنندرا كفايت مي صاند كه خداوند و مؤمنان راستين، پيامبررفته

كنند، كه از تو پيروي مي مؤمنانيو خداونداي پيامبر، « :نويسدة آية فوق، ميدر ترجمو كساني از خدااي پيامبر، « :ديگري مرقوم داشته است». )2(است كافيبراي حمايت تو

نگاه كنيد. 152تا 149آيت اهللا منتظري از صفحة اثر» كتاب الخمس«به - 1

به ترجمة قرآن از آقاي ناصر مكارم شيرازي بنگريد. - 2


كفايت تورا خداما، اي رسول« :نويسدمي سومي .»)1(كه پيرو تواند، تو را بس مؤمنانتورا خدااي پيامبر برجسته، « :چهارمي نوشته است». )2(اندكه پيرو تو مؤمنانياست و

اي پيامبر، « :نويسد مي پنجمي». )3(كه پيرو تو هستند مؤمناناست و نيز كساني از بساي پيامبر، « :نويسدششمي مي». )4(كنند، تورا بسند.كه ازتو پيروي مي مؤمنانيو خداوند

اي پيامبر، « :نويسد. هفتمي مي»)5(بس است كه از تو پيروي كردند تو را مؤمنانيو خدااي پيامبر، « :هشتمي نوشته است» )6(اندكرده كه تورا پيرويمؤمنانياست و تورا بس خدا ...»)7(پيرو تو، بس مؤمنانو خداوندتورا

كه اند درحاليدانسته» اهللا«را عطف به لفظ جاللة »من اتبعكو« مترجمان، جملة اينخدا براي مؤمناني كه پيرو تو :آيد يعنيمي» ...حسب من اتبعكو«معناي به جملةمزبور

هستند نيز كافي است. گواه اين معنا آيات متعدد قرآني است كه كفايت را در انحصار :فرمايد مي شمرد چنانكهخدايتعالي مي

﴿(#θä9$s% uρ $uΖç6 ó¡ym ª!$# zΝ ÷èÏΡuρ ã≅‹ Å2uθø9 *βÎ﴿]. 173ان: [آل عمر ﴾∪⊃∠⊆∩ #$ sù (#öθ©9uθs? ö≅à) sù š_É< ó¡ym

ª!$#﴾ 129: بة[التو.[ ﴿ö≅è% z É<ó¡ ym ª! tΒ﴿ .]38[الزمر: ﴾#$ uρ ö≅©.uθtG tƒ ’n?tã «! $# uθßγ sù ÿ…çµ ç7 ó¡ym﴾

%θä9$s#)﴿ .]3[الطالق: uρ $uΖç6 ó¡ ym ª!$#﴾ 59: بة[التو.[

به ترجمة قرآن از آقاي محمدمهدي فوالدوند نگاه كنيد. - 1

اي بنگريد. به ترجمة قرآن از آقاي مهدي إلهي قمشه - 2

كنيد. به ترجمة قرآن از آقاي محمد صادقي تهراني نگاه - 3

به ترجمة قرآن از آقاي عبدالمحمد آيتي بنگريد. - 4

به ترجمة قرآن از آقاي جالل مجتبوي نگاه كنيد. - 5

به ترجمة قرآن از آقاي حسين استادولي بنگريد. - 6 به ترجمة قرآن از آقاي علي موسوي گرمارودي نگاه كنيد. - 7


وجه هيچده شده و بهدر تمام اين آيات شريفه، مقام كفايت به خداوند اختصاص دا§{﴿ويژه آية كريمة ذكري از ديگران نرفته است به øŠ s9r& ª!$# >∃$s3 Î/ …çνy‰ ö6 tã﴾ روشني كه به

رساند.را مي حصرمفهوم هاي فارسي قران كه بگذريم در برخي از تفاسير فارسي نيز اين خطا مالحظه از ترجمه

:فرمايدفوق خطاب به پيامبر مي در آية« :آمده است» كاشف«شود چنانكه در تفسير مي ».)1(كنندخدا و پيروان با ايمانت تورا كفايت مي

-مؤلف محترم مي» الميزان«اند، مثال در بعضي از تفاسير عربي، هردو قول را نقل كرده

��w � :نويسد�A� ��¦ �!�%"� � � �� ¦ �� m��: � � � 0 �D.�T � � ��A� �� &�q�� ـ (مراد آنست كه #�� :�$�-كه ازتو پيروي كردند،كفايتت ميخداوند به ياري خود و به ياري مؤمناني واهللا أعلم ـ

:��0�6 S� A� ��2�&�� :كند). آنگاه درپي سخن مزبورگويد �a: �� qC �� &�q �� bC �� A�#)2( چه بسا گفته شده معناي آيه اينس)كه: خدا تورا وپيروان مؤمنت را كافي ت است).

آورده، ضعيف تر از رأي نخست » ربما قيل«است كه مؤلف، قول دوم را كه با پيدا شمرد. مي

، قرآن دو آية قبلاند در شايد اين اشتباه از آنجا ناشي شده باشد كه مالحظه كرده :فرمايدكريم مي

﴿βÎ)uρ (#ÿρ ß‰ƒ Ì�ãƒ β r& š‚θããy‰ øƒs† �χÎ* sù y7t7 ó¡ ym ª!$# 4 uθèδ ü“ Ï%©! $# š‚y‰−ƒ r& ÍνÎ�óÇ uΖÎ/

š ÏΖÏΒ ÷σßϑ ø9$$ Î/uρ ∩∉⊄∪﴾ :را و اگر خواستند برتو نيرنگ زنند پس خدا تو« :يعني ]62[األنفال ». است كه به ياري خود ومؤمنان، تورا تأييد فرمودكافي است، او همان كسي

. 218، ص 5آزار شيرازي، جيتفسير كاشف، اثر آقايان محمدباقر حجتي و ب - 1

.124، ص 9تفسير الميزان، ج - 2


را تنها به خدايتعالي نسبت » كفايت«ية شريفه نيز شود، اين آولي چنانكه مالحظه مي آورد. پس ترديد نبايد ذكر مؤمنان را به ميان مي» تأييد پيامبر«هنگام سخن از دهد و بهمي

شود و خدا اهل داشت كه انحصار كفايت به خداوند، امري مسلم و قرآني محسوب ميداند و رفع مشكل را خود بهتر مي توكل را كافي است اما راه پشتيباني و كارسازي يا

!ª﴿ درهرصورت، امرش نافذ و حكمش قطعي و رد نشدني است $#uρ ë= Ï9% yñ #’ n?tã ÍνÌ� øΒr&

£Å3≈ s9uρ u�sYò2r& Ä¨$Ζ9$# Ÿω šχθßϑ n=ôètƒ ∩⊄⊇∪﴾ :21[يوسف.[

* * *

9

اي از سورة توبهنكته

zôô ôô ££ ££ϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒuρρρρ //// ää ää3333 ss ss9999 öö ööθθθθ yy yymmmm šš šš∅∅∅∅ ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÉÉ ÉÉ>>>>#### tt tt�� ôô ôôãããã FF FF{{{{ $$ $$#### tt ttββββθθθθ àà àà)))) ÏÏ ÏÏ��≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ ãã ããΒΒΒΒ (( (( ôô ôô ÏÏ ÏÏΒΒΒΒuρρρρ ÈÈ ÈÈ≅≅≅≅ ÷÷ ÷÷δδδδ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏππππ uΖΖΖΖƒƒƒƒ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ yy yyϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### (( (( (( ((####ρρρρ ßß ßßŠŠŠŠ tt tt�� tt ttΒΒΒΒ ’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÉÉ ÉÉ−−−−$$$$ xx xx�� ÏÏ ÏÏ ii iiΖΖΖΖ9999 $$ $$#### ŸŸ ŸŸωωωω öö öö//// àà ààSSSS ßß ßßϑϑϑϑ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèè ss ss???? (( (( ßß ßß øø øøtttt ww wwΥΥΥΥ öö ööΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ ßß ßßϑϑϑϑ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèè tt ttΡΡΡΡ 44 44 ΝΝΝΝ åå ååκκκκ ææ ææ5555 ÉÉ ÉÉ jj jj‹‹‹‹ yy yyèèèè ãã ããΖΖΖΖ yy yy™™™™ ÈÈ ÈÈ ÷÷ ÷÷ ss ss???? §§ §§�� ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ §§ §§ΝΝΝΝ èè èèOOOO šš ššχχχχρρρρ –– ––ŠŠŠŠ tt tt�� ãã ããƒƒƒƒ 44 44’’’’ nn nn<<<< ÎÎ ÎÎ)))) AA AA>>>>#### xx xx‹‹‹‹ tt ttãããã 88 88ΛΛΛΛ ÏÏ ÏÏàààà tt ttãããã ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇ منافقان }∪∪∪∪⊆⊆⊆⊆⊂⊂⊂⊂

!ناشناخته و عذاب آنان

اهب تفسيري قرار گيرد.در اين آية شريفه چند نكته هست كه بايد مورد توجه مذ در مدينه حضور منافقآنكه آية كريمه تصريح نموده در عصر نبوي، افرادي نخست

ôÏΒ﴿ اندداشته uρ È≅÷δ r& ÏπuΖƒ Ï‰ yϑ ø9$# ( (#ρ ßŠt� tΒ ’ n?tã É−$x� ÏiΖ9$#﴾ و واضحست كه آنان خودرا ازيارانكه سعي دارند سنينمودند. بنابراين، افراط برخي از مفسران معرفي مي ص خدارسول

شمار آورند، گماني باطل و نوعي را از مؤمنان راستين به صهمة اصحاب رسول اهللاحدود » صحابه«خيالي است و با نص قرآن كريم سازش ندارد مگر آنكه براي لفظ خوش

را كه به ديدار صو قيود مشخصي قائل شويم، نه آنكه همة معاصران رسول اكرم ند، صحابة پيامبر شماريم.ائل آمدن صپيامبر


مهاجروانصاررا پيشگاماناند تا اكثر نيز كوشيده شيعيازسوي ديگر برخي از مفسران و منافق معرفي كنند كه اين ايماناند، مردماني بياز همين سوره ستوده شده 100كه درآية

تخصيص «سازد وبه مين )1(نيز انصافا ادعائي باطل و تهمتي ناروااست و با مفاد آيةشريفه .انجامد كه درخوركالم خدا نيست و در سخنان جدي جايي نداردمي» اكثر

شناخته ، منافقان مزبور را نميصآنكه در آية كريمه تصريح شده كه پيامبرخدا دومŸŸ﴿ است ŸŸωωωω öö öö//// àà ààSSSS ßß ßßϑϑϑϑ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèè ss ss????﴾ ران پافشاري غريبي دارند كه نشان دهند رسولولي بيشتر مفس !شناخته و از احوال خصوصي آنان آگاه بوده استروزگارش را ميهمة منافقان صخدا

البته اين اشاره به علم عادي و معمولي « :نويسد مي عنوان نمونه، يكي از ايشانچنانكه بهپيغمبر است ولي هيچ منافات ندارد كه او از طريق وحي و تعليم إلهي به اسرار آنان

اين امر ازكجا ودر كدام آيه به اثبات رسيده كه وعوق :بايد پرسيد !»)2(كامال واقف گرددرا از اسرار منافقان كامال آگاه ساخته است؟! صخداي سبحان به تعليم خود، پيامبر

تصور، قرآن كريم داللت دارد بر مدرك موثقي درميان نيست وحتي برخالف اينهيچخود ري زندگي دنيا وپارسايياعتباآمدند واز بيمي صاينكه برخي از منافقان نزد پيامبر

افكندند درحاليكه سرسختانه با او را به شگفتي ميصگفتندكه رسول خداچنان سخن ميz﴿ :فرمايددشمني داشتند! چنانكه مي ÏΒuρ Ä¨$Ψ9$# tΒ y7ç6 Éf ÷èãƒ … ã& è!öθs% ’Îû Íο4θuŠ ysø9 $# $u‹ ÷Ρ‘‰9$#

ß‰Îγô± ãƒuρ ©!$# 4’ n?tã $ tΒ ’Îû Ïµ Î6 ù= s% uθèδ uρ ‘$ s!r& ÏΘ$|Á Ï‚ ø9$# ∩⊄⊃⊆∪﴾ از مردمان كسي است ( ]204: ة[البقر

(šχθà﴿فرمايد: چنانكه مي - 1 Î6≈ ¡¡9$# uρ tβθä9ρ F{$# z ÏΒ tÌ�Éf≈ yγßϑ ø9$# Í‘$|ÁΡ F{$# uρ tÏ% ©!$#uρ Ν èδθãè t7 ¨? $# 9≈ |¡ôm Î*Î/ š† ÅÌ §‘ ª!$#

öΝ åκ ÷]tã (#θàÊu‘ uρ çµ ÷Ζtã £‰ tã r&uρ öΝ çλm; ;M≈Ζy_ “ Ì�ôf s? $yγ tFøt rB ã�≈ yγ÷Ρ F{$# tÏ$ Î#≈ yz !$pκ� Ïù #Y‰t/r& y7 Ï9≡sŒ ã— öθx�ø9$# ãΛ Ïà yè ø9$#﴾ » پيشگاماننخستين ازمهاجرين وانصار و كساني كه با نيكوكاري از آنان پيروي كردند، خدا از ايشان راضي شده

ها روان آنو آنان نيز از خدا خشنود گشتند و براي ايشان باغستانهايي فراهم آورده كه نهرها برزمين .»كنند و رستگاري بزرگ همين استكه هميشه در آن باغها زندگي ميگردد درحالي

. 112، ص 8تفسير نمونه، ج - 2

123 اي از سورة توبهنكته

آورد و خدا را برآنچه در دل دارد كه گفتارش دربارة زندگي اين دنيا تو را به شگفتي مي !گيرد و حال آنكه سخت ترين دشمنان است)گواه مير مزبور ، قابل انكار نيست و قرآن كريم از امراه وحيشناسايي منافقان از امكانآري

öθs9uρ â﴿ :كندچنين ياد مي صدر سورة محمد !$t±nΣ óΟßγ s3≈ oΨ÷ƒ u‘V{ Οßγ tG øùt� yèn= sù óΟ ßγ≈yϑ‹Å¡Î0﴾ - سيمايشان ميدهيم پس ايشان را بهاگر بخواهيم آنان را به تو نشان مي( ]30[محمد:

گويد، كاررا به امور وحياني اين شناسايي سخن مي وقوعكه ازشناسي) ولي هنگاميóΟ﴿ فرمايددهد وميبت نمينس ßγΨ sùÌ� ÷ètG s9uρ ’Îû Ç óss9 ÉΑöθs) ø9$#﴾ :همانا ايشان را از ]30[محمد)

��g2 ��A � :استدر وصف منافقان فرموده صشناسي) و رسول اكرمشيوة گفتارشان مي��r �� $�'(� � �g2 �� u�%r� �� " �� g2 �� - �I �+ �§ �� گويد زد، دروغ ميسخن پردا(منافق چون به )1(#��

اينهمه، ورزد)! باكند و چون امين شمرده شود، خيانت ميوچون وعده دهد، خالف ميپرداختند، شناسايي اسرار قلبي كاري ميازآنجا كه منافقان اغلب به ظاهرسازي و پنهان

سورة بقره گذشت) و از اينرو 204ميسر نبود (چنانكه در آية صهمة ايشان براي پيامبرگرامي نازل شده، خطاب به رسول صمحمدكه پس از سورة توبهن كريم در سورة قرآ

ö/àSßϑ﴿ فرمايد:مي صاسالم n=÷ès? ( ßøtwΥ öΝ ßγ ßϑn= ÷ètΡ﴾ شناسي، ما نمي را (تو آنان ]101: بة[التو- همگي منافقان را كامال مي صشناسيم)! پس پافشاري دراينكه رسول اكرمرا مي آنان

خواهند تا سازد. مفسران مزبور، ميي ندارد و با مفاد آية شريفه نميوجه !شناخته است-را به اثبات رسانند، غافل از آنكه با كالم خدا مخالفت مي صخدارفعت شأن رسول

، چنان واالاست كه نيازي بدين توجيهات † ورزند! درحقيقت مقام خاتم پيامبران !ندارد

. 139، ص 1الجامع الصغير، تأليف سيوطي، ج - 1


(پيش از قيامت) گرفتار عذاب دوبارقان دهد كه منافآنكه آيةكريمه خبرمي سوم Νåκæ5﴿ شد خواهند Éj‹yèãΖy™ È÷ s?§�Β﴾ ران در اينباره به اختالف سخن گفته ]101: بة[التوو مفس-

اند. دراينجا بناي ما ـ را آورده اقوال آنان طبرسيو أبوعلي طبرياند و أبوجعفر ه از دو نوع عذاب دربارةمنافقان مانندگذشته ـ بر رجوع به خود قرآن كريم استوار است ك

Ÿωuρ y7﴿فرمايد: (توبه) مي در همين سورة شريفه نخستگويد. سخن مي ö7Éf ÷èè? öΝ çλé;≡ uθøΒ r& öΝ èδ ß‰≈s9÷ρ r& uρ 4 $yϑ‾Ρ Î) ß‰ƒÌ� ãƒ ª!$# β r& Νåκu5 Éj‹yèãƒ $pκ Í5 ’ Îû $u‹ ÷Ρ (اموال و فرزندان ] 85: بة[التو ﴾‰9$#‘

را بدانوسيله در دنيا ها آن خواهدين نيست كه خدا ميايشان تورا به شگفتي نبرد جز اعقيده باشد، همينكه عذاب كند)! و معلوم است كه چون كسي به زندگي پس از مرگ، بي

! ؟گرددمال يا فرزندانش در معرض آسيب و هالك قرارگيرند، چه عذابي را متحمل مي) بر آنان واردخواهدشد از قيامتهاي روحي است كه پس از مرگ (و پيشضربه دوم

øŒÎ) ’®ûuθtG﴿ :چنانكه در سورة أنفال آمده است tƒ tÏ% ©! $# (#ρ ã� x� Ÿ2 � èπ s3 Í× ‾≈n= yϑø9$# šχθç/Î�ôØo„ öΝ ßγyδθã_ ãρ

öΝ èδ t�≈t/÷Šr& uρ﴾ :ميرانند، بر رويها و پشتهاي آنان (آنگاه كه فرشتگان، كافران را مي ]50[األنفال زنند).ضربه مي

* * *

10

اي از سورة يونسنكته

z≅≅≅≅ èè èè%%%% öö ööθθθθ ©© ©©9999 u !! !!$$$$ xx xx©©©© ªª ªª!!!! $$ $$#### $$$$ tt ttΒΒΒΒ ………… çç ççµµµµ èè èè???? öö ööθθθθ nn nn==== ss ss???? öö ööΝΝΝΝ àà àà6666 øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttææææ II IIωωωω uρρρρ ΝΝΝΝ ää ää33331111u‘‘‘‘ ÷÷ ÷÷ŠŠŠŠ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ//// (( (( ôô ôô‰‰‰‰ ss ss)))) ss ssùùùù àà ààMMMM ÷÷ ÷÷VVVV ÎÎ ÎÎ7777 ss ss9999 öö ööΝΝΝΝ àà àà6666ŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏùùùù #### \\ \\�� ßß ßßϑϑϑϑ ãã ãããããã ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÿÿ ÿÿ ÏÏ ÏÏ&&&& ÎÎ ÎÎ#### öö öö6666 ss ss%%%% 44 44 ŸŸ ŸŸξξξξ ss ssùùùù rr rr&&&& šš ššχχχχθθθθ èè èè==== ÉÉ ÉÉ)))) ÷÷ ÷÷èèèè ss ss???? ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∉∉∉∉∪∪∪∪{ رفيخطاي ص!

وي اشاره دارد و پيشينة صاين آية شريفه از آياتي است كه به سوابق پيامبر اسالم از مدت چهل سال قبل صشمرد زيرا كه پيامبراي بر درستي ادعاي او ميرا نشانه

رسالتش درميان قوم خود زندگي كرد و در خالل سالهاي مزبور، هيچكس دربارة مباحث قرآني كمترين سخني از وي نشنيد كه اگر وحي خداوندي در كار نبود و قرآن مجيد كار

ـالأقل درميان نزديكانش ـت، بخشي از مباحث قرآن را خود او بود قطعا در آن مد را بر نفس مطهر وي در جاي ديگري بايدجستجو نمود. پس منشأ نزول آياتمطرح مي

كرد.اند و متأسفانه برخي از مترجمان قرآن دربرگردان فارسي اين آية مهم، دچار خطا شده

! :�\� �3� «معناي جملة �.T �aw�� «اند كه كلمة اند و چنين پنداشتهرا درنيافته»! �.T �aw�� « صيغةكه كلمة مزبور، درحالي !همراه شده» كم«است كه با ضمير مضارعمتكلم وحده ازفعل

تعلق گرفته و اگر فعل متكلم » +�!«است كه به مفعول ماضيصيغة مفرد غائب از فعل !«شكل مضارع بود، به �.T �aw�� «ة صحيح آية شريفه چنين است كهآمد. بنابراين ترجممي:

- نه او از آن آگاهتان مي خواندم وبگو اگر خدا خواسته بود، اين قرآن را برشما نمي«

»؟كنيدآيا انديشه نمي همانا عمري را پيش از قرآن درميان شما بسربردم پسساخت اند ههمانگونه كه گفته شد چندتن از مترجمان قرآن دراينجا به خطاي صرفي افتاد

- برشما تالوت نميآن را خواست منبگو اگر خدا مي« :نويسدچنانكه يكي از ايشان مي


(و البته جملة اخير درست نيست). ديگري »! )1(ساختمشما را از آن آگاه نميكردم و !»)2(ساختمنه شما را از آن باخبر ميكردم و را برشما تالوت نمي من قرآن«نوشته است:

نه اعالم برشما و آن را بگو اگر خواسته بود خداي، نخواندمي« :شته استسومي مرقوم داخواست من بگو اگر خدا مي« :چهارمي ترجمه نموده است !»)3(كرده بودم شما را به آن

بگو « :پنجمي نوشته است !»)4(نمودم از آن آگاهتاننميبرايتان و آن را كردمتالوت نميشما را به كردم و برشما تالوت اين قرآن نمي (اي رسول) اگر خدا نخواستي هرگز

!»)5(ساختماحكام و حقايق آن آگاه نميرا صيغة متكلم » ادريكم«ها، فعل ماضي كه مالحظه شد تمام اين ترجمهطوريبه

اند با آنكه در قرآن كريم همين كلمه اند و گرفتار اشتباه شدهوحده از مضارع گمان كرده� «صورت مكرر به T �aw� «حال، شناسند. درعينخوبي ميبهآن را آمده و مترجمان مزبور

ماية مسرت است كه نويسندگاني هم در ترجمة آية مورد بحث راه خطا نپيموده و مفهوم اند.درستي بازگو كردهبهآن را

* * *

به ترجمة قرآن، اثر آقاي عبدالمحمد آيتي نگاه كنيد. - 1

بنگريد. 212اعنوان معاني القرآن) صبه ترجمة قرآن، اثر آقاي محمدباقر بهبودي (ب - 2

زاده بنگريد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي مصباح - 3

، 6آزار شيرازي (در تفسير كاشف، جبه ترجمة قرآن، اثر آقايان محمدباقرحجتي و عبدالكريم بي - 4 ) نگاه كنيد. 91ص

اي بنگريد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي مهدي إلهي قمشه - 5

11

اي از سورة هودنكته

z yy yyϑϑϑϑ ss ssùùùù rr rr&&&& tt ttββββ%%%% xx xx.... 44 44’’’’ nn nn???? tt ttãããã 77 77ππππ oo ooΨΨΨΨ ÉÉ ÉÉ ii ii�� tt tt//// ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ nn nn//// §§ §§‘‘‘‘ çç ççννννθθθθ èè èè==== ÷÷ ÷÷GGGG tt ttƒƒƒƒuρρρρ ÓÓ ÓÓ‰‰‰‰ ÏÏ ÏÏδδδδ$$$$ xx xx©©©© çç ççµµµµ ÷÷ ÷÷ΨΨΨΨ ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒuρρρρ ÏÏ ÏÏ&&&& ÎÎ ÎÎ#### öö öö7777 ss ss%%%% ÜÜ ÜÜ====≈≈≈≈ tt ttFFFF ÏÏ ÏÏ.... ## ## yy yy››››θθθθ ãã ããΒΒΒΒ $$$$ YY YYΒΒΒΒ$$$$ tt ttΒΒΒΒ ÎÎ ÎÎ)))) ºº ººππππ yy yyϑϑϑϑ ôô ôômmmm u‘‘‘‘uρρρρ 44 44 yy yy7777 ÍÍ ÍÍ×××× ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ ss ss9999 '' ''ρρρρ éé éé&&&& tt ttββββθθθθ ãã ããΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÷÷ ÷÷σσσσ ãã ããƒƒƒƒ ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ////{ نه برخوردار از كسي چه؟كيست خدايي شاهد است و بي

از شود. برخيديده مي مفسران ميان غريبي كريمه، اختالف بخش ازآيةدرتفسير اين

﴿ بينه اهل تفسير دارندة yϑsùr& tβ%x. 4’ n?tã 7πoΨ Éi� t/﴾ اند چنانكه طبري دانسته ص را رسول خدا باوريدين هرآن را بعضي مصداق آورده است و حسن بصري و قتادهرا از قولاين

- دليلي روشن برخوردار باشد چنانكه طبرسي مي اندكه داراي حجت بوده و ازدانسته

�N � :نويسد �+ �\�: ��&�A� ��0�6 �� U�: ��T��T ¬� � �¤ k, ��80 �: �� k,#. ران دربارةاختالف به» شاهد«آنگاه مفس بهآن را وبرخي» صپيامبر زبان« بهآن را و گروهي» جبرئيل«به آن را اياند. دستهرفته

��5� «اند. سپس دراينكه تفسيرنموده» � علي امام« �� T � كدام گروهاشاره به» :�\� ��¨�به » هدايت«جاي رويهمرفته، خوانندة تفاسير را به اند وگفته تفاوت سخنبه ؟دارد

!اندافكنده» حيرت«آمد زيرا جملة توان ازاختالفات مزبور بيرونأما باكمك گرفتن ازشواهدقرآني، مي

»نون بهؤمي كنه، جمع مؤمنان بهنشان مي» اولئحصار آيند و انشمار ميدهدكه دارندگان بي، تفسير موجهي نيست. گواه قرآني اين امررا نيز درسورة كريمة صآن به رسول خدا

yϑ﴿ :فرمايديابيم كه ميمحمد مي sùr& tβ%x. 4’ n?tã 7πoΨ Éi� t/ ÏiΒ Ïµ În/§‘ yϑx. zÎiƒã— …çµ s9 âþθß™ Ï& Î#uΗxå

(# þθãèt7 ¨?$# uρ Λ èε u!# uθ÷δr& ∩⊇⊆∪﴾ :است خويشدليلي روشن ازخدايكه بر(آيا پس كسي ]14[محمد


آراسته شده و از هواي نفساني خود ها آن است كه كردار ناپسندشان برايهمانندكساني�\� !). درمورد گواه خداوند (؟اندپيروي كرده �� =� �K�vتأكيد مي) نيز در قرآن كريم بارها به-

ونه در سورة عنوان نمشاهد پروردگار است همانگونه كه به ،صخوانيم كه پيامبرخداpκ$﴿ :فرمايداحزاب مي š‰ r'‾≈ tƒ ÷ É< ¨Ζ9$# !$‾ΡÎ) y7≈ oΨù= y™ ö‘r& # Y‰Îγ≈x© # Z�Åe³t6 ãΒ uρ # \�ƒ É‹tΡuρ ∩⊆∈∪﴾ اي پيامبر، همانا)

��5� :�\� «رسان فرستاديم). أما جملة ما تورا گواه و نويددهنده و بيم �� T � مفهومش »��¨�با گروهي تطبيق داد كه در آن را ان، نتوانروشن است و برخالف رأي بعضي از مفسر

اند تا ميان شگفت آنكه برخي از اهل تفسير خواسته !آية شريفه ذكري از آنان نرفته است�� :مرقوم داشته است الميزانآراء مختلف را جمع كنند چنانكه صاحب تفسير �K��

��80�q��: �w��A� �, �� A� �K �A� � �IK �5 ��T ��: 8��&�� B �rs� ��& �, �\��5�6 ��&�:: £ �\�: ��5�� T � �¨��¥ ��+ �2 �� q�� 5 �K �w �a5�A� �bC �U�: �\�: �w��A� NG 1(#ص( نه در اينظاهر آنست كه مراد از بي)مقام، معناي عام

��5� :�\� :قرينة آنكه در بخش بعدي آيه فرمودبه ،دهكلمه است كه أخيرا آماين �� T � �¨��، علت اين توجيه آنست كه ظاهرا !است) صهرچند برحسب مورد، مراد ازآن پيامبر

باره رسيده فاصله نگيرد و آية شريفه را مفسر محترم خواسته تا از روايتي كه دراين��B�� K � :خوانيمبدانسو سوق دهد زيرا در روايت مزبور مي [�� 5 �K �� A� � � �45 �_ �a � ��

�80� ص �: �% �" � � �45 �_ �a� k, � �� \ 8: �a#)2( ا اين روش تفسير، در جايي كه بتوان قرآن كريم راأم .با شواهدخود تفسير نمود، موجه نيست همانگونه كه مفسر محترم در مقدمة تفسيرش

%��¢ 4�6� :مرقوم داشته است �" � ��£ �� u �x�T ¥ �5 �K: � �� kµ&�q�: �\ � &�: ��~� �T �% �" �\ � &�: �� 1[�T kµ&�:)3( 9# �IKF �I�� NW �5 �C�� 8m�� !0 ��'C�A� ��T ��~�� 5 �K �� 5 �$8% �& �� \ �.�% �_ �� K �\ �l�5�% �E

.188، ص 10الميزان، ج - 1 .199، ص 10الميزان، ج - 2 .133نهج البالغه، خطبة - 3

129 اي از سورة هودنكته

! �10 �% هربخشي از آن، از « :نمود، فرمودرا وصف مي كه قرآنهنگامي � علي( )1(� � "�اين روش » دهد.اي ازآن بر پارةديگر گواهي ميگويد و هرپارهديگر سخن ميبخش

† اي است كه آموزگاران قرآن و رهنمايان آنتفسير، همان راه راست و طريق ميانه اند).سپرده

عموم مؤمنان بر دليلي روشن :آيد اينستكهازپژوهش درآية كريمه برمي آنچه پس شاهد خداوندي كه كتاب خدا را كتاب إلهي باشد و خود هستندكه همانازسوي خداي

خدا كسي نيست.كند هم جز رسولبرايشان تالوت ميضمنا در پايان آية شريفه اشاره شده كه قرآن، امام مؤمنان و ماية رحمت برايشان

است.ازآن، تورات حائز اين مقام بودهشود چنانكه پيششمرده مي

.10، ص 1الميزان، ج - 1

12

اي از سورة يوسفنكته

ztt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss%%%% $$$$ tt ttΒΒΒΒ ££ ££ ää ää3333 çç çç7777 ôô ôôÜÜÜÜ yy yyzzzz øø øøŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ)))) ¨¨ ¨¨ —— ——∫∫∫∫ŠŠŠŠ uρρρρ≡≡≡≡u‘‘‘‘ yy yy#### ßß ßß™™™™θθθθ ãã ããƒƒƒƒ tt ttãããã ÏÏ ÏÏµµµµ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ øø øø�� ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ 44 44 šš šš∅∅∅∅ ùù ùù==== èè èè%%%% || ||····≈≈≈≈ yy yymmmm ¬¬ ¬¬!!!! $$$$ tt ttΒΒΒΒ $$$$uΖΖΖΖ ôô ôôϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== tt ttææææ ÏÏ ÏÏµµµµ øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttãããã ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ && && þþ þþθθθθ ßß ßß™™™™

44 44 ÏÏ ÏÏMMMM ss ss9999$$$$ ss ss%%%% ßß ßßNNNN rr rr&&&& tt tt�� øø øøΒΒΒΒ $$ $$#### ÍÍ ÍÍ““““ƒƒƒƒ ÍÍ ÍÍ•••• yy yyèèèè øø øø9999 $$ $$#### zz zz≈≈≈≈ tt tt↔↔↔↔ øø øø9999 $$ $$#### }} }}ÈÈÈÈ yy yyssss óó óóÁÁÁÁ yy yymmmm ‘‘ ‘‘,,,, yy yyssss øø øø9999 $$ $$#### OO OO$$$$ tt ttΡΡΡΡ rr rr&&&& ………… çç ççµµµµ ›› ››????ŠŠŠŠuρρρρ≡≡≡≡ u‘‘‘‘ tt ttãããã ÏÏ ÏÏµµµµ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ øø øø�� ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ………… çç ççµµµµ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) uρρρρ zz zz ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ ss ss9999

šš šš ÏÏ ÏÏ%%%% ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰≈≈≈≈ ¢¢ ¢¢ÁÁÁÁ9999 $$ $$#### ∩∩∩∩∈∈∈∈⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ yy yy7777 ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ ss ssŒŒŒŒ zz zzΝΝΝΝ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèèu‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999 ’’’’ ÎÎ ÎÎ oo ooΤΤΤΤ rr rr&&&& öö ööΝΝΝΝ ss ss9999 çç ççµµµµ ÷÷ ÷÷ΖΖΖΖ ää ääzzzz rr rr&&&& ÍÍ ÍÍ==== øø øø‹‹‹‹ tt ttóóóó øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// ¨¨ ¨¨ββββ rr rr&&&& uρρρρ ©© ©©!!!! $$ $$#### ŸŸ ŸŸωωωω ““““ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ öö ööκκκκ u‰‰‰‰ yy yy‰‰‰‰ øø øøŠŠŠŠ xx xx.... tt tt ÏÏ ÏÏΖΖΖΖ ÍÍ ÍÍ←←←← !! !!$$$$ ss ssƒƒƒƒ øø øø:::: $$ $$#### ∩∩∩∩∈∈∈∈⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪ **** !! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ ää ää———— ÌÌ ÌÌ hh hh�� tt tt//// éé éé&&&& ûû ûû ÅÅ ÅÅ¤¤¤¤ øø øø�� tt ttΡΡΡΡ 44 44 ¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ)))) }} }}§§§§ øø øø�� ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ9999 $$ $$#### 88 88οοοο u‘‘‘‘$$$$ ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ VV VV{{{{ ÏÏ ÏÏ þþ þþθθθθ �� ¡¡¡¡9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) $$$$ tt ttΒΒΒΒ zz zzΟΟΟΟ ÏÏ ÏÏmmmmu‘‘‘‘ þþ þþ’’’’ ÎÎ ÎÎ nn nn1111u‘‘‘‘ 44 44 ¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ)))) ’’’’ ÎÎ ÎÎ nn nn1111 u‘‘‘‘ ÖÖ ÖÖ‘‘‘‘θθθθ àà àà�� xx xxîîîî ×× ××ΛΛΛΛ ÏÏ ÏÏmmmm §§ §§‘‘‘‘ ∩∩∩∩∈∈∈∈⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪{

؟سخنان زليخا يا گفتار يوسف

يوسفرا در اينجا بيشتر مترجمان و مفسران قرآن، گزارشي از سخنان 53و 52آية به گناه زليخااند) ايندو آيه را حكايتي از اعتراف و برخي (كه در اقليت)1(انددانسته �

وآية اخيررا اند و روشن است كه دستة اول، ارتباط دشمرده � خود و پاكدامني يوسف اند.با آية نخست انكار نموده

گويي و خضوع گوينده داللت دارد، ازظاهر اين دو آيه در عين آنكه بر حقيقتtΒ$!﴿ دارد:اعتراف به خطاكاري نيز دورنيست چه اعالم مي uρ ä—Ìh� t/é& û Å¤ ø�tΡ﴾ من خود را از)

β¨﴿ كنم)گناه تبرئه نمي Î) ’În1 u‘ Ö‘θà� xî ×ΛÏm (همانا خداوندم آمرزشگر و رحم كننده ﴾∪⊃∋∩ ‘§از هرنوع خيانتي تبرئه شود، نسبت دادن اين � است) و در جايي كه قراراست يوسف

ايهامسخنان به او، چندان مناسبت ندارد و اعتراف مزبور در چنين جايگاهي الأقل فسي دراينجا آورد. بنابراين حتي جاي تواضع و شكسته نگناهكاري گوينده را به ذهن مي

هاي اخير قرآن از آقايان استادولي و مجتبوي و انصاري و خرمشاهي و آيتي و گرمارودي به ترجمه - 1

اي و پاينده نگاه كنيد. و قمشه


رسد كه نيست (كه هرسخن جايي و هرنكته مقامي دارد). ازاينرو مناسبتر آن به نظر ميويژه كه آن سخنان با اعتراف زليخا همراه شده و ذكري از باشد به زليخاسخن مزبور از

ÏMs9$s% ßN﴿ :فرمايددرميان نيامده است چنانكه مي � يوسف r&t� øΒ$# Í“ƒÍ• yèø9$# z≈t↔ ø9$# }È ys óÁ ym

‘, ysø9$# O$tΡr& … çµ›?Šuρ≡ u‘ tã ÏµÅ¡ø� ‾Ρ … çµ ‾ΡÎ)uρ z Ïϑs9 šÏ% Ï‰≈¢Á9$# ∩∈⊇∪﴾ اينك :(زن عزيزمصر گفتاست). سپس حقيقت ثابت وآشكار شد، من از يوسف كام خواستم واو ازراستگويان

≡y7Ï9﴿ گويد:درمقام تعليل مي sŒ zΝ n= ÷èu‹ Ï9 ’ ÎoΤr& öΝ s9 çµ ÷Ζäz r& Í=ø‹ tóø9 $$Î/ ¨β r&uρ ©! $# Ÿω “Ï‰ öκ u‰ y‰ øŠx. tÏΖÍ← !$sƒø: $# بداند من در غيابش خيانت بدو نكردم و )يوسف(اعتراف براي آنستكه وي [اين ﴾∪⊅∋∩

رساند] و البته اين سخن را زليخا در حضور پادشاهخدا نيزنگ خائنان را به مقصود نميه گفتيم متأسفانه اكثر مترجمان . اما همانگونه ك)1(هنگامي گفت كه يوسف در زندان بودبه

:اندو مفسران قرآن برخالف ظاهر اين آيات حكم نموده و در ترجمة آية اخير نوشته) بداند من در غيابش خيانت عزيزمصر يعنياينكار براي آنست كه وي ( :)يوسف گفت(«

ان محترم ازاين مترجمان ومفسر !»رساندبدو نكردم و خدا نيرنگ خائنان را به مقصود نميدر غياب وي، خيانت بدو نكرده � دانست كه يوسفبايدپرسيدكه مگر عزيز مصر نمي

بلكه زليخا گناهكار بوده است؟ مگر نه آنكه عزيزمصر پس از ديدن پيراهن يوسف (كه از �Ì“﴿ :پشت پاره شده بود) به زليخا گفت Ï�øótG ó™ $#uρ Å7 Î7/Ρx‹ Ï9 ( Å7‾ΡÎ) ÏMΖà2 z ÏΒ tÏ↔ ÏÛ$sƒø: $# ∩⊄∪﴾

مگر نه آنكه عزيز مصر فهميد ؟(براي گناهت آمرزش بخواه كه قطعا تو گناهكار هستي) :رو بدو گفتازهمين ؟زنانه است سخني ساختگي و نيزنگي ،كه تهمت زليخا به يوسف

﴿…çµ ‾ΡÎ) ÏΒ £ä. Ï‰ø‹ Ÿ2 ( ¨β Î) £ä. y‰ø‹ x. ×ΛÏàtã ∩⊄∇∪﴾ ) اين از نيرنگ شما زنان است كه نيرنگتانمن پيشنهاد پرسش از :بگويد � گ است )؟ پس ديگر چه جاي آن بود كه يوسفبزر

ام؟!ميان آوردم تا عزيزمصر بداند كه نسبت بدو در غيابش خيانت نكردهزنان دربار را به

...قال الملك ائتوني بهاز زندان به نزد وي آورند: رو پادشاه بالفاصله دستورداد تا يوسف را از همين - 1

133 اي از سورة يوسفنكته

خود، دوباره ازپاكدامني وخيانت نكردن عزيزمصررا تا نبود درصدد � يوسف اساساهاي نشانهجيد، عزيز مصر و اطرافيانش پس از ديدن باخبر سازد زيرا به تصريح قرآن م

، تصميم گرفتند تااورا چندي زنداني كنند شايد سروصداي حادثه خاموش صدق يوسفΟ¢﴿ فرمايد:كريم ميگرددوآبروي خانوادگي عزيز حفظ شود همانگونه كه قرآن èO #y‰ t/ Μçλ m;

.ÏiΒ Ï‰ ÷èt/ $ tΒ (#ãρ r& u‘ ÏM≈tƒ Fψ$# … çµΖãΨ àfó¡uŠ s9 4 ®Lym &Ïm ∩⊂∈∪﴾ سپس به نظرشان آمد بعدازاينكه]كنند]. بنابراين ديگر جايي مدتي زنداني هاي (صداقت يوسف را) ديدند، او را تانشانه

خواست نمانده بود. اما يوسف مي � گناهي يوسفساختن عزيز بر بيبراي آگاهرفيق زندانيش كه اينرو بهخود جلب كند از(ونه عزيزمصر) را بربيگناهيپادشاه مصرتانظر

��P پس از آزادي، مرا نزد سرورت ياد كن ( :قراربود ساقي پادشاه شود گفت �+g�� 8: �a �� " (سوي شاه پيام فرستاد تا از زنان درباري پرس و جو و نيز براي اثبات پاكدامني خود به

:دربار كه گفتندكند وماجراي مجلس زليخارا بپرسد. دراينجا بود كه با گواهي زنان ﴿|·≈ym ¬! $tΒ $uΖôϑ Î= tæ Ïµø‹ n=tã ÏΒ & þθß™﴾ وسوسة نفس«زليخا به اعتراف ناگزير شد و از «

سخن گفت و يوسف را تبرئه نمود.نفس «اند كه زليخا در مقام تعليل از لغزش خود، وساوس برخي از مفسران باور نكرده

ل به رحمت خداوند شمارد. چنانكه را ياد كند و نجات از شر نفس را موكو» أماره�� :مرقوم داشته است» الميزان«صاحب تفسير �� a ��x�T �� 8W �� c��: �/0�� k7 ��

�f�5Ks�#)1( سزاوار نيست كه اين سخنان از زني سرزده باشد كه هواهاي نفساني اورا)گفته ـ آنهم در مظان اتهامـ نفساحاطه كرده بودند)! ولي آيا سزاواراست كه يوسف پاك

(βÎ¨﴿ !مگر خدايم رحم كند )2(دهدمرا نفس اماره، بسيار به بدكاري فرمان مي :باشد

نگاه كنيد. 219، ص 11به تفسير الميزان، ج - 1 صيغة مبالغه است. » أمارة«باتوجه به اينكه لفظ - 2


}§ ø�Ζ9$# 8οu‘$Β V{ Ï þθ�¡9 $$Î/ āωÎ) $tΒ zΟ Ïm u‘ þ’ În1 u‘﴾ آيا اين سخن، زيبندة نفس يوسف است كه از ! ؟پاكترين نفوس بشري بود يا سزاوار نفس زليخا

-سر گذاشته بود بااينحال، از كجا ميحادثه، پشتاز آنرا پسالوه، زليخا سالهاييعبه

رسوايي، از كارخود در دل پشيمان نشده مدت و بعداز آنتوان اثبات كرد كه در طي آنقرار داشت؟ مگر او نبود كه به تصريح قرآن » هواهاي نفساني«بود و در احاطة همان

↔z≈t﴿ :گفت ø9$# }È ysóÁ ym ‘, ysø9 $# O$tΡr& … çµ ›?Šuρ≡ u‘ tã ÏµÅ¡ø� ‾Ρ …çµ ‾ΡÎ)uρ zÏϑ s9 šÏ% Ï‰≈¢Á9$# ∩∈⊇∪﴾ » اينكچرا اين » حق، ثابت و آشكار شد، من بودم كه كام از او خواستم و او از راستگويان است

!؟كنيمدانيم و انكارمياش را از وي بعيد ميدهيم ولي دنبالهاعتراف را به زليخا نسبت مي* * *

13

اي از سورة رعدنكته

zãã ããΑΑΑΑθθθθ àà àà)))) tt ttƒƒƒƒ uρρρρ šš šš ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####ρρρρ ãã ãã�� xx xx�� xx xx.... || ||MMMM óó óó¡¡¡¡ ss ss9999 WW WWξξξξ yy yy™™™™ öö öö�� ãã ããΒΒΒΒ 44 44 öö öö≅≅≅≅ èè èè%%%% 44 44’’’’ ss ss∀∀∀∀ ŸŸ ŸŸ2222 «« ««!!!! $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// #### JJ JJ‰‰‰‰‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎγγγγ xx xx©©©© ÍÍ ÍÍ____ øø øø‹‹‹‹ tt tt//// öö ööΝΝΝΝ àà àà6666uΖΖΖΖ ÷÷ ÷÷�� tt tt//// uρρρρ ôô ôô tt ttΒΒΒΒuρρρρ

………… çç ççνννν yy yy‰‰‰‰ΨΨΨΨ ÏÏ ÏÏãããã ãã ããΝΝΝΝ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏææææ ÉÉ ÉÉ====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ ص شاهد رسالت پيامبر }∪∪∪∪⊃⊃⊃⊃⊇⊇⊇⊇∩∩∩∩ ####$$

را در ترجمة آية فوق مشكلي وجود ندارد و مترجمان قرآن كريم همگي آية شريفه گويند تو فرستادة اند ميو كساني كه به كفر گراييده« :اندصورت ترجمه كرده تقريبا بدين

كس كه دانش كه خدا ميان من و ميان شما شاهد باشد و آناست(خدا) نيستي، بگو كافيفهم اينكه خداوند بر رسالت پيامبر شاهد بوده، دشوار نيست زيرا ». كتاب نزد اوست

ناخوانده و امي، برحقيقت رسالت وي گواهي سوي فردي درسزول قرآن بهخدايتعالي با ناست و اثبات نموده كه معلومات ديني او از علم إلهي سرچشمه گرفته است چنانكه داده

≈ÇÅ3﴿ :فرمايداز سورة نساء مي 166در آية ©9 ª! $# ß‰ pκô¶tƒ !$ yϑÎ/ tΑt“Ρr& š�ø‹ s9Î) ( … ã& s!t“Ρr& Ïµ Ïϑù= ÏèÎ/﴾ بنابر دانش خود فروآن را دهد كهسوي تو نازل كرده شهادت ميخدا بدانچه به (ولي

اند، بخش أخير آية اختالف سخن گفتهمفسران به ،فرستاده است). چيزي كه دربارة آن%!� ��.�'�-« :شريفه يعني �" � �� " � و حسن بصرياست. برخي از اهل تفسير چون » ��

باريتعاليس را (كه دانش كتاب نزد اواست) حضرت ، آن كسعيدبن جبيرو مجاهدعالوه بنابراين تفسير، الزم انجامد وبهاند ولي اين قول به تكرار در آيةكريمه ميدانسته

درآيةشريفه صورت پذيرفته باشد واين كار با بالغت موصوفبر صفتآيد كه عطف مي قرائت اختالفان مزبور به قرآن مجيد سازگار نيست. براي فرار از اين اشكال، مفسر


%!� ��.�'�-�� «صورت اند وآية شريفه را بهروي آورده �" � �� " � كه قرائتي )1(اندخوانده» �� شامو عراقو حجازقاريان قديم :طبريقول شاذ و مخالف با قرائت مشهور است و به

� و«تعبير ،شيعي. مفسران )2(اندهمگي آية كريمه را برخالف اين قرائت خوانده �� " � ��-�'�.�� !% اند كه آيه دربارة ايشان نازل اند و گفتهتطبيق داده � عليرا با اميرمؤمنان » "�

شود. اين مالحظه مي الميزانو الجنانروحو البيانمجمعشده است چنانكه در تفسير بلكه داناي قرآن � علياعتبار، صحيح است كه اميرمؤمنان قول هرچند بنابر اين

بزرگوار تطبيق توان با آناست ولي اين آيه را نميبوده صخدااز رسولآموزگارقرآن، پس صبا مخالفان برآمده و از شاهدي بر رسالت پيامبر احتجاجداد زيرا آية كريمه در مقام

را ـ كه داناتر به كتاب خدا بوده صگويد ودر جايي كه كفار سخن خود پيامبرسخن مياگر !؟توانستند قبول كنندرا دربارة او مي صشاگردپيامبرفتند، چگونه گواهي پذيرـ نمي

كند و او گواه من فرزندم مرا تصديق مي :كسي در مثل به منكران ادعاي خود بگويد! ؟تواند انتظار داشته باشد كه منكرانش، سخن فرزندش را دربارة وي بپذيرندآيا مي !است

؟مخالفان اساسا صحيح است و آيا اينگونه احتجاج بافردي (يا :شود) آنستكه مراد از آية شريفهقول سوم (كه أصح اقوال شمرده مي

توانستند رسالت مي كتب پيشين، بشاراتافرادي) از علماي اهل كتابند كه بنا بر عباسابناثبات رسانند و برصدق دعوي ايشان گواه باشند چنانكه از را به صپيامبراسالم

البيان از اين قول بدينصورت تعبير نموده است و در تفسير مجمعو ديگران گزارش شده��K� 5� ��.'�-� :كه �� \�: �w��A� ��#)3( مراد از آن، مؤمنان اهل كتابند))ولي بالفاصله در )1 .(

عدرالبيان (و نيز در تفسير الميزان) بر اين قول اشكال شده است كه سورة شريفة مجمع

نگاه كنيد. 584، ص 13به تفسير طبري، ج - 1

بنگريد. 587، ص 13به تفسير طبري، ج - 2

نگاه كنيد. 192، ص 13جزء البيان،به تفسير مجمع - 3

137 اي از سورة رعدنكته

توان ايمان آورده بودند. پس چگونه مي مدينهدر مكه نزول يافته و گواهان اهل كتاب، در اي در همين سوره دربارة ايمان عده :! پاسخ ما آنستكه؟آنان را با اين آية شريفه تطبيق داد

شود كه خبر نزول قرآن و از اهل كتاب به قرآن مجيد سخن رفته است و معلوم مي :فرمايداز سورة رعد مي 36به آنان رسيده بود چنانكه در آية ،صاسالمدعوت پيامبر

﴿tÏ% ©! $# uρ ãΝ ßγ≈oΨ÷� s?#u |=≈tGÅ3 ø9$# šχθãm t� ø� tƒ !$yϑ Î/ tΑÌ“Ρé& y7 ø‹ s9Î)﴾ »ايم از كه كتاب به ايشان دادهكساني دانيم كه بناو ما مي »كنندسوي تو نازل شده است (يعني قرآن) شادماني ميآنچه به

!� ��.�'�-� �براطالقات قرآن مجيد، مراد از �K��0�� T �I��# هستند چنانكه ...يهود و نصاري�T� � :ذيل آية مذكور مرقوم داشته است الميزانصاحب تفسير �I��: �w��A� �� K�� 5�� w5 �1�0�� -�'�.��£ Wa�x�� ! �K �� A� �5 �K �IK ��J �� ¥ ��5��A�� l�6<�2 � �� w5 ظاهر« )1(#&�1

كه كتاب به ايشان داده شده، يهود و نصاري (يا آندو دسته و آنستكه مراد از كساني .»شودمجوس) هستند كه اين معنا از اطالقات قرآن شناخته مي

مكه، به كعبهبراي زيارت مدينهايم كه گروهي از مردم در تاريخ اسالم نيز خوانده -را به قبول اسالم فرا مي شمردند و آنانرا مغتنم ميموقع صاسالمآمدند وپيامبراكرممي

سيرهضمن كتب » عقبة دوم«و » عقبة اول«خواندند چنانكه ذكر اسالم وبيعت ايشان در شهر را به اسالم ، مردم آنمدينهاز بازگشت بهها پسگروهاين .)2(آمده است تاريخو

ون يهوديان مدينه با اهالي آنجا رابطه داشتند از رسالت پيامبر و نمودند وچدعوت مي، در انتظار پيامبر بقرهاز سورة 89يافتند و ازآنجا كه بنابر آية نزول قرآن مجيد، خبر مي

.409، ص11الميزان، ج - 1، ص 2و تاريخ طبري، ج» بدء إسالم األنصار«بعد، تحت عنوان به 27، ص2به سيرة ابن هشام، ج - 2

به بعد، نگاه كنيد. 353


و ازاينرو در چند )1(نمودندجديدي بودند، برخي از آنان رسالت نبوي را تصديق ميبه عنوان نمونه كان ـ بر ايمان آنان احتجاج شده است.سوره از سور مكي ـ دربرابر مشر

óΟ﴿ :فرمايدمي 197آية شعراءدر سورة كريمة s9uρ r& ä3 tƒ öΝ çλ°; ºπtƒ# u β r& …çµuΗs>÷ètƒ (#àσ ‾≈yϑ n= ãã û Í_t/

Ÿ≅ƒ Ïℜ u�ó� Î) ∩⊇∠∪﴾ اي نيست كه دانايان بني اسرائيل قرآن را مي(آيا براي ايشان نشانه -

Λ﴿ :فرمايدمي أحقافاز سورة شريفة 10 آية در !). و؟شناسند änö� x�x. uρ ÏµÎ/ y‰ Íκ y−uρ Ó‰Ïδ$x© .ÏiΒ

û Í_t/ Ÿ≅ƒ Ïℜ u�ó�Î) 4’n?tã Ï& Î#÷V ÏΒ﴾ مانند(شما به قرآن كفر ورزيديد ولي شاهدي از بني اسرائيل به و از علماي يهود بوده است سالمبنعبداهللاآن گواهي داده است). كه مراد از آن شاهد،

4� �� :اند كه گفتلذا از خود وي گزارش نموده �y]��: ��6 �� 0 �: ��0 �1 �v � ��: �D �+ � �� ! �.��0 �:-�'�.�� !% �" � �� (آية مزبور، دربارة من نازل شده است) و البته سخن وي را قرآن )2("� اند. نمايد و گروهي از مفسران قديم نيز براين قول رفتهمجيد، تصديق مي

* * *

عاندون النبوة كانوا ي و قد أثبت التأريخ أن اليهود ما«است: ) آمده410، ص11در تفسير الميزان (ج - 1عدث بوادح م إليهي ساقتهالذ نادالع ها ذاكقبلي أوائل البعثة وة فربيتاريخ ثابت كرده است » الهجرة الع)

ورزيدند، همان لجاجتي كه كه يهود در اوائل بعثت و پيش از آن، نسبت به نبوت عربي لجاجت نمي سوي خود سوق داد).هجرت آنان را بهرويدادهاي بعداز

نگاه كنيد. 582، ص13به تفسير طبري، ج - 2

14

اي از سورة ابراهيمنكته

z(( ((####ρρρρ ãã ãã———— tt tt�� tt tt//// uρρρρ ¬¬ ¬¬!!!! $$$$ YY YYèèèèŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏΗΗΗΗ ss ssdddd tt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss)))) ss ssùùùù (( ((#### àà ààσσσσ ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ xx xx�� yy yyèèèè ‘‘ ‘‘ÒÒÒÒ9999 $$ $$#### tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©#### ÏÏ ÏÏ9999 (( ((#### ÿÿ ÿÿρρρρ çç çç�� yy yy9999 õõ õõ3333 tt ttGGGG óó óó™™™™ $$ $$#### $$$$ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) $$$$ ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ àà àà2222 öö ööΝΝΝΝ ää ää3333 ss ss9999 $$$$ YY YYèèèè tt tt7777 ss ss???? öö öö≅≅≅≅ yy yyγγγγ ss ssùùùù ΟΟΟΟ çç ççFFFFΡΡΡΡ rr rr&&&& tt ttββββθθθθ ãã ããΖΖΖΖ øø øøóóóó •• ••ΒΒΒΒ

$$$$ ¨¨ ¨¨ΨΨΨΨ tt ttãããã ôô ôô ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÅÅ ÅÅUUUU#### xx xx‹‹‹‹ tt ttãããã «« ««!!!! $$ $$#### ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ && && óó óó xx xx«««« 44 44 (( ((####θθθθ ää ää9999$$$$ ss ss%%%% öö ööθθθθ ss ss9999 $$$$uΖΖΖΖ1111 yy yy‰‰‰‰ yy yyδδδδ ªª ªª!!!! $$ $$#### öö ööΝΝΝΝ àà àà6666≈≈≈≈uΖΖΖΖ ÷÷ ÷÷ƒƒƒƒ yy yy‰‰‰‰ oo ooλλλλ mm mm;;;; (( (( íí íí !! !!#### uθθθθ yy yy™™™™ !! !!$$$$ uΖΖΖΖ øø øøŠŠŠŠ nn nn==== tt ttãããã !! !!$$$$ oo ooΨΨΨΨ ôô ôôãããã ÌÌ ÌÌ““““ yy yy____ rr rr&&&& ÷÷ ÷÷ΠΠΠΠ rr rr&&&&

$$$$ tt ttΡΡΡΡ ÷÷ ÷÷�� yy yy9999 || ||¹¹¹¹ $$$$ tt ttΒΒΒΒ $$$$ uΖΖΖΖ ss ss9999 ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ << <<ÈÈÈÈŠŠŠŠ ÅÅ ÅÅssss ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪{ گفتگوي ضعفاء با مستكبران!

گر شده كه در آنجا همگي در اي از روز رستاخيز جلوهدر اين آية شريفه صحنهالنفس به پيشگاه خداوند حضور دارند تا پاداش و كيفر كارخويش را ببينند. افراد ضعيف

توانيد ما در دنيا پيرو شما بوديم آيا امروز مي :كنندگان خود گويندران و گمراهمستكبöθs9 $uΖ1﴿ :دهندبخشي از عذاب خدا را از ما دور كنيد؟ مستكبران پاسخ مي y‰ yδ ª!$#

öΝà6≈uΖ÷ƒ y‰ oλm;﴾ كرديم)! معناي اين نمايي كرده بود ما نيز شمارا هدايت مي(اگر خدا ما را ره ؟پرسش چه ارتباطي دارداين پاسخ با آن ؟جمله چيست

اند. برخي از ايشان، اختالف سخن گفتهباره بهمترجمان و مفسران قرآن مجيد درايناند چنانكه يكي از آنان مرقوم داشته مربوط دانسته» هدايت در دنيا«سخن مزبور را به

كرد، ما هنمود مياگر خداوند ما را (به راه رستگاري) ر :گوينددر پاسخ مي [ :استكرديم (ولي ما خود گمراه بوديم و شما را نيز هم شمارا به (راه نجات) رهنمود مي

اگر ما را از خدا سعادت هدايت « :. ديگري نيز به اختصار نوشته است])1(گمراه كرديم)مرحله، فهوم هدايت در آن ! اين برداشت از م»)2(كرديمبود، ما هم شما را هدايت مي

دل نگاه كنيد. به ترجمه و تفسير نور، اثر آقاي مصطفي خرم - 1

اي بنگريد. به ترجمة قرآن ار آقاي مهدي إلهي قمشه - 2


رسد. ضعفاء نظر نميست زيرا پاسخ مستكبران با سؤال مريدان خود مناسب بهدرست نيكنند كه چرا شما ما را به راه راست هدايت نكرديد تا مستكبران پاسخ در اينجا سؤال نمي

! سؤال )1(كرديمدهند كه خود ما از هدايت إلهي محروم بوديم وگرنه، شمارا رهنمايي ميتوانيد چيزي از عذاب خدا را از ما كاسته و ما را آيا اينك مي :مريدان اين خواهد بود كه

öθs9 $uΖ1﴿ بنابراين، مقصود از ؟كفايت كنيد y‰ yδ ª!$# öΝ à6≈uΖ÷ƒ y‰ oλm;﴾ تخفيف «راه يافتن بهيا رفع آن است كه براي خود مستكبران ممكن نبود، نه هدايت در دنيا به راه »عذاب

سخن آمده كه مستكبران گويند:اينرو در پي آنراست كه هنگامش سپري شده بود! و از﴿í!# uθy™ !$uΖøŠ n= tã !$oΨ ôãÌ“y_ r& ÷Πr& $tΡ÷�y9|¹ $tΒ $uΖs9 ÏΒ <ÈŠÅs ¨Β ∩⊄⊇∪﴾ است كه زاري و بي(برما يكسان -

تابي كنيم يا شكيبايي ورزيم، براي ما هيچ گريزگاهي نيست). اين معناي سرراست و ان قرآن بلكه متأسفانه بعضي از مفسران محترم نيز استوار را نه تنها برخي از مترجم

را مستكبران عربي وتسلط درتفسير، پاسخ با آن چيرگي در ادب زمخشرياند. درنيافته�� :كه كندضعفاء چنين بيان ميبه �K 5�� ! �K� �� > �ST|� ��2 ! �K ��+ �a5 �� 2 ! �K5N% � �T �R

��>< �� b] �I�� % �" ! (اگر خدا مستكبران را به ايمان رهنمون شده بود، .)2(#! ��2><��كه مستكبران، گناه را در ساختند درحاليكردند و گمراهشان نميضعفاء را هدايت مي !). !دهندنسبت مي )سبحان(كردن ديگران، به خدايگمراهي خود و گمراه

كند، نظيري دارد كه مسئله را روشنتر مي افرغدر سورة مباركة ،آية شريفة مورد بحث_•øŒÎ)uρ šχθ﴿ :فرمايدمي درآنجا !$ys tF tƒ ’Îû Í‘$Ζ9$# ãΑθà)u‹ sù (#àσ ‾≈x� yè‘Ò9$# šÏ%©#Ï9 (#ÿρ ç�y9 ò6 tF ó™$# $ ‾ΡÎ) $Ζä.

öΝ ä3s9 $Yèt7 s? ö≅yγ sù Ο çFΡr& šχθãΨ øó•Β $ ¨Ζtã $Y7Š ÅÁtΡ š∅ ÏiΒ Í‘$Ζ9$# ∩⊆∠∪ tΑ$s% šÏ% ©! $# (# ÿρ ç�y9ò6 tF ó™ $# $ ‾ΡÎ) @≅ä.

32و 31ة كريمة سبأ آية هرچند ضعفاء اين اعتراض را در مرحلة ديگر به ميان خواهند آورد. به سور - 1

نگاه كنيد. 33وكه براي قول » قيل«بنگريد. (زمخشري در پايان تفسير آيه با تعبير 549، ص2به تفسير كشاف، ج - 2

كند.) آيد به معناي صحيح آيه اشاره ميضعيف مي

141 اي از سورة ابراهيمنكته

!$yγŠ Ïù āχ Î) ©!$# ô‰ s% zΝ s3 ym š ÷t/ ÏŠ$t6 Ïèø9 آنگاه كه درميان آتش « ]48 -47[مؤمن: ﴾∪∇⊇∩ #$گويند ما (در دنيا) پيرو شما بوديم مي كنند پس ضعفاء به مستكبرانبايكدگر محاجه مي

ما همگي در :دهندمي مستكبران پاسخ ؟از آتش را از ما بازگردانيد نصيبيتوانيد اينك مي- داشتيم و گرفتار آتش نميتوانستيم عذاب را از خودمان بازمي مي آتش هستيم (اگر

.») همانا كه خدا درميان بندگان داوري فرموده است!شديمكه اند ازآنجاستكه به مفهوم درست آيةكريمه پي نبردهمشكل كار مترجمان ومفسراني

راه درآن رفته، مقصود، هدايت به » هدايت«ن مجيدكه ذكراي ازقرآاند هرآيهگمان كردهتعالي خوانيم كه خداياست درحاليكه چنين نيست. در قرآن كريم مي راست پيامبران

‰öΝèδρß﴿ :دهدكهدربارة كافران، به فرشتگان (در روز بازپسين) دستورمي ÷δ$$sù 4’ n<Î) ÅÞ≡ u�ÅÀ

ËΛÅs pg ø:$#﴾ فرمايد:مستضعفان ميبارة يد!) يا دركن هدايت(آنان را به راه دوزخ ﴿Ÿω tβθãè‹ ÏÜ tG ó¡o„ \' s#‹Ïm Ÿωuρ tβρß‰tG öκ u‰ Wξ‹ Î7 y™ ∩∇∪﴾ :كاري را ندارند و راه (توانايي هيچ] 98[النساء

شوند).، هدايت نميبه هيچ طريقيخوبي جاي مسرت است كه بعضي ازمترجمان محترم قرآن، معناي آيةشريفه را به

،اند چنانكهو نيز برخي از مفسران گرانمايه حق تفسير را دراينباره اداء كرده )1(انددريافته :نويسدمي» البيانجامع«در تفسير ابوجعفر طبري

� ��+�g �y �" �45�� T: �w�� 6 �7 �1 �"�q�'�� : ��D �.�� % �"¦ � � ��]�� K 5�� ¦ ��5��& �T: �v �� : 5�� ¨0 ��5�0�� " �\�:�I �" �\�: �Y ��]¦ ! �+��T �� > ¦ ! �. �C �D]� � �" �-�I�&�� \�: �5�&�� ' �� ! �.�� g ��0�q��)2(.

فرمايد: پيشوايان كفر، به پيروانشان گويند اگر خدا ما را هدايت تعالي ميخداي :يعنيراه عذابش را امروز از خود ه از آنكرده بود يعني راهي را برايمان روشن ساخته بود ك

توان ازآقايان مجتبوي و استادولي وموسوي گرمارودي... نام برد. ازميان آنان مي - 1

نگاه كنيد. 626، ص 13، ج»جامع البيان«به تفسير - 2


م تا از نموديعا براي شما روشنگري ميكرديم يعني قطدفع كنيم، حتما شما را هدايت مي ».عذاب را از خودتان دور سازيد ،طريقآن

:مرقوم داشته است» روح الجنان«در تفسير ابوالفتوح رازيو همچنين شيخ را، ما در دنيا تبع شما بوديم و به شما اقتداء مستضعفان گويند متكبران و جباران«

كرديم، ما را از عذاب هيچ كفايت خواهيد كردن؟ و بعضي از عذاب ما برخواهيد ��[�� 5( :گويند مستكبران ...؟داشتن �K9.. ( خداي مارا هدايت دادي وراه نمودي اگر

ي خود راه خالصي پيدا نيست نموديم. چون ما را برابه خالصي، ما نيز شمارا راه مي و همين است معناي صحيح آية شريفه. »)1(براي شما چه خواهيم كردن؟!

* * *

بنگريد. 214، ص 3، ج»روح الجنان و روح الجنان«به تفسير - 1

15

اي از سورة حجرنكته

z$$$$ uΖΖΖΖ ùù ùù==== yy yy™™™™ öö öö‘‘‘‘ rr rr&&&& uρρρρ yy yyxxxx≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ ÌÌ ÌÌ hh hh��9999 $$ $$#### yy yyxxxx ÏÏ ÏÏ%%%%≡≡≡≡uθθθθ ss ss9999 $$$$ uΖΖΖΖ øø øø9999 tt tt““““ΡΡΡΡ rr rr'''' ss ssùùùù zz zz ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏ !! !!$$$$ yy yyϑϑϑϑ ¡¡ ¡¡¡¡¡¡9999 $$ $$#### [[ [[ !! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒ çç ççννννθθθθ ßß ßßϑϑϑϑ ää ää3333≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ øø øøŠŠŠŠ ss ss)))) óó óó™™™™ rr rr'''' ss ssùùùù !! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒ uρρρρ óó óóΟΟΟΟ çç ççFFFFΡΡΡΡ rr rr&&&& ………… çç ççµµµµ ss ss9999 tt tt ÏÏ ÏÏΡΡΡΡ ÌÌ ÌÌ““““≈≈≈≈ ss ssƒƒƒƒ ¿¿ ¿¿2222 ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪{ !بادهاي باروركننده

از آسمان آبي پسبادها را باروركنان فرستاديم، « :فرمايدتعالي در آية فوق ميخدايدربارة اين سؤال ». دار آن نبوديدفرودآورديم كه شمارا بدان سيرابتان كرديم و شما خزانه

-گون دادهمترجمان و مفسران قرآن، پاسخهاي گونا ؟كنندكه بادها چه چيزي را بارور مي

قرآن كريم، يكي مترجماناند. از اند واغلب به نكتة دقيقي در آية شريفه توجه نكردهبادها را « :ديگري مرقوم داشته». )1(] فرستاديمدرختانما بادها را بارداركنندة[« :نوشته است

ه ترجمة ديگر، ابر و گياه را قرين هم ساخته و نوشت». )2(] فرستاديمابرهابارورسازان [ ». )3(] فرستاديمابرها و گياهانما بادها را براي بارورساختن [« :استازقول طبرياند. اختالف سخن گفتهقرآن مجيد نيز مانند مترجمان، به مفسران قديم �U-� :گزارش نموده كه در تفسير آية شريفه گفت عباسابن �C�� را ابرها)بادها، 4((��%

(بادها براي )5(لواقح للشجر :نقل كرده كه گفت بصري حسنكنند) و از باردار مي ، باروركننده هستند). درختان

به ترجمة قرآن از آقاي مجتبوي نگاه كنيد. - 1 به ترجمة قرآن از آقاي داريوش شاهين بنگريد. - 2

به ترجمة قرآن از آقاي مكارم شيرازي نگاه كنيد. - 3 .44، ص 14تفسير طبري، ج - 4 .45، ص 14تفسير طبري، ج - 5


:نويسدمي» محاسن التأويل«اند. صاحب نيز هركدام رأيي را برگزيده جديدمفسران �� -�U �C�� %��F �f�A��: �� 5 �� 1�% �& را از ها آن سازند يعنيرا باردار مي ابرها ،(بادها )1(#¶�

(لقاح نباتي) معرفي درختانبادها را آبستن كنندة » الميزان«كنند). در تفسير آب بارور ميچنانكه تفسير )3(هردو وجه را بايكديگر جمع كرده» المنير«. صاحب تفسير )2(نموده است

شريفه دليل بر بالغت آية آن را نيز بر اين قول اعتماد نموده است و» التحرير والتنوير«� :�>o� �� :نويسدشمرد و ميمي �� , �T¡� �, �w��T2 �IK� �w�� | �uE �5�� 7 �<�+ �S �1�% �$&�� T �I�%�� % �$�&��

��T 8�)از بالغت آيه آنست كه اين وصف را براي افادة هردو كار ايراد نموده كه بادها 4((#�� كنند). اجراء مي

اند و آن اينست تفاسير از توجه به نكتة ظريفي غفلت كردهمتأسفانه اكثر اين تراجم و دهد كه همان اثر بادها را توضيح مي» فاء«با حرف ،»لواقح«از ذكر كه آية كريمه پس$﴿ ريزش باران است uΖø9t“Ρr'sù z ÏΒ Ï !$yϑ¡¡9$# [!$ tΒ﴾ ،و اين امر با باروركردن ابرها مناسبت دارد

شود و اي به درختان ديده نميية شريفه كمترين اشارهدر آ !نه آبستن كردن درختاناطالعات بيرون از قرآن (كه بادها منشأ تلقيح نباتات هستند) نبايد ما را از فهم داللت آية

مزبور منحرف سازد و معناي ذهني خود را به آيه تحميل نماييم.توجه نموده و حق مطلب بدين نكته (رحمه اهللا تعالي) سيد قطباز مفسران جديد،

. )5(را اداء كرده است

. 3753، ص 10الدين قاسمي، جاثر شيخ جمال» محاسن التأويل«تفسير - 1

. 152، ص 12تفسير الميزان، ج - 2 .25، ص 14الزحيلي، ج هبةاثر شيخ و» المنير«تفسير - 3 . 38ص ،6التحرير و التنوير، اثر شيخ محمدطاهر ابن عاشور، ج - 4

نگاه كنيد. 2134، پاورقي ص 4مرحوم، جاثر آن» في ظالل القرآن«به تفسير - 5

145 اي از سورة حجرنكته

كنيم كه قرآن مجيد مكرر از تأثير بادها در تراكم با دقت در آيات قرآني مالحظه مي :ابرها، براي نزول باران سخن گفته است. آيات شريفة ذيل شاهد اين مدعا است

﴿uθèδ uρ ”Ï%©! $# ã≅Å™ ö�ãƒ yx≈tƒ Ìh�9$# # M�ô³ç0 š ÷ t/ ô“y‰tƒ Ïµ ÏGuΗ÷q u‘ ( # ¨Lym !#sŒ Î) ôM‾= s% r& $\/$ys y™ Zω$s) ÏO

çµ≈ oΨø)ß™ 7$ s#t6Ï9 ;MÍh‹ ¨Β $uΖø9t“Ρr'sù Ïµ Î/ u!$ yϑø9 ].57[األعراف: ﴾#$فرستد تا اوست آنكس كه بادها را براي نويد دادن پيشاپيش رحمت خود مي« :يعني

م سپس آب را از آن رانيبه سرزميني مرده ميآن را چون ابري سنگين را حمل كند .»...فرستيمفرومي

:فرمايدو نيز مي﴿ª! $# “Ï% ©! $# ã≅Å™ ö�ãƒ yx≈ tƒ Ìh�9$# ç�� ÏW çG sù $\/$ys y™ … çµ äÜÝ¡ö6 u‹ sù ’Îû Ï !$yϑ¡¡9$# y#ø‹ x. â !$t± o„ … ã& é#yèøg s† uρ $Z�|¡Ï.

“u�tIsù s−øŠ sθø9$# ßlã� øƒs† ô ÏΒ ÏµÎ=≈ n=Åz﴾ :48[الروم.[ در آن را فرستد تا ابري را برانگيزند سپسدها را ميخداست آنكس كه با« :يعني

سازد پس، دانة باران را هاي متراكم ميپارهآن را گستراند وآسمان هرگونه كه بخواهد مي »...ريزدبيني كه از خالل آن بيرون ميمي

:و همچنين فرموده است﴿óΟ s9r& t� s? ¨βr& ©! $# Åe÷“ ãƒ $\/$ ptxā §Ν èO ß#Ïj9xσãƒ … çµ uΖ÷� t/ §Ν èO … ã&é#yèøg s† $YΒ%x. â‘ “u�tIsù šXôŠ tθø9 $# ßlã� øƒs† ôÏΒ

Ï& Î#≈n= Åz﴾ :43[النور.[ آورد پس انبوهش گردميآن را راند سپس اجزاءرا ميكه خدا ابريآيا نديدي«يعني:

.»...ريزدبيني كه از خالل آن بيرون ميسازد آنگاه باران را ميمي :فرمايداز ابرهايي كه آبستن بارانند ياد نموده و مي ،قسمحتي قرآن كريم در سياق

﴿ÏM≈n= Ïϑ≈ptø: $$ sù # \� ø% Íρ ∩⊄∪﴾ ا از آبستن شدن(پس سوگند به ابرهايي كه حامل باري گرانند). اميابيم. شايد دليلش آن باشد كه تلقيح وسيلة بادها سخني در قرآن كريم نميدرختان به


براي آيات آشكار طبيعتآن مجيد معموال از نباتات، بر همه كس آشكار نيست و قر .آوردنمايش قدرت وحكمت خدايتعالي شاهد مي

* * *

16

اي از سورة نحلنكته

z!! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ $$$$uΖΖΖΖ ùù ùù==== yy yy™™™™ öö öö‘‘‘‘ rr rr&&&& ∅∅∅∅ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ yy yy7777 ÎÎ ÎÎ==== öö öö6666 ss ss%%%% āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) ZZ ZZωωωω%%%% yy yy`ÍÍ ÍÍ‘‘‘‘ ûû ûû ÇÇ ÇÇrrrrθθθθ œœ œœΡΡΡΡ öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ öö öö�� ss ss9999 ÎÎ ÎÎ)))) 44 44 (( ((#### þþ þþθθθθ èè èè==== tt tt↔↔↔↔ óó óó¡¡¡¡ ss ssùùùù ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ ÷÷ ÷÷δδδδ rr rr&&&& ÌÌ ÌÌ�� øø øø.... ÏÏ ÏÏ ee ee%%%%!!!! $$ $$#### ββββ ÎÎ ÎÎ)))) óó óóΟΟΟΟ çç ççGGGGΨΨΨΨ ää ää.... ŸŸ ŸŸωωωω tt ttββββθθθθ çç ççΗΗΗΗ ss ss>>>> ÷÷ ÷÷èèèè ss ss????

ر دربارة أهل ذك }∪∪∪∪⊃⊃⊃⊃⊇⊇⊇⊇∩∩∩∩

چه كسانند؟ طبري » أهل ذكر«در تفسير اين آية شريفه ميان مفسران اختالف است كه نقل � ابوجعفر باقرهستند و طبرسي از » اهل قرآن«ها آن آورده كه» زيدابن«ازقول

اند آورده مجاهدو ابن عباس(ما أهل ذكر هستيم). و از نحن أهل الذكر :كرده كه فرمودهشوند و براي هريك از شمرده مي أهل توراتيا كتاب أهلدراينجا، علماي كه أهل ذكر

زيد آنستكه قرآن كريم در آياتي چند، خود را اين اقوال، شاهدي نيز آورده است. گواه ابن$﴿ ناميده مانند:» ذكر« ‾ΡÎ) ß øtwΥ $uΖø9“tΡ t� ø.Ïe%! $# $‾ΡÎ)uρ …çµ s9 tβθÝà Ï�≈ptm: ∩∪﴾ ن، امثال آ و ]9حجر: [ال

خوانيم كه مراد مي» الميزان«آيند. در تفسير شمار ميبنابراين، اهل قرآن همان اهل ذكر بهô‰s% tΑt“Ρr& ª!$# óΟä3﴿ :است و گواهش آية شريفة ص محمد ،»ذكر«از ö‹ s9Î) #[� ø. ÏŒ ∩⊇⊃∪ Zωθß™ §‘﴾ كلمة . أما)1(هستند صخدارسول خاندانپس اهل ذكر همان است ]11 -10 :طالق[ال

(ô‰s﴿ :فرمايدكار رفته چنانكه مينيز به � موسي تورات براي كريم درقرآن ذكر s9 uρ

$ oΨ÷�s?# u 4 y›θãΒ tβρã�≈yδ uρ tβ$s% ö�à� ø9$# [ !$u‹ ÅÊ uρ # [� ø.ÏŒ uρ š É)−F ãΚù= Ïj9 ∩⊆∇∪﴾ ذكر، بنابراين اهل ]8 :نبياء[األ اند. كتاب (تورات)اهل علماي عباسابن قول به

- خود قرآن مجيد بازگرديم وكتاببه استالزم هميشه مانند اختالف،ينا حل براي ما

دارد. ص درسورة انبياء نظيري بحث، مورد شريفة قراردهيم. آية» حكم« را دراينباره خدا

(ذيل بحث روايي). 302، ص 12الميزان، ج - 1


=tΒuρ $uΖù$﴿ :فرمايدآنجا مي در y™ ö‘r& š�n= ö6 s% āωÎ) Zω% y Í‘ û ÇrθœΡ öΝ Íκ ö�s9Î) ( (#þθè=t↔ ó¡sù Ÿ≅÷δ r& Ì� ò2Ïe%!$# βÎ) óΟ çFΖä.

Ÿω šχθßϑn= ÷ès? ∩∠∪ $tΒuρ öΝßγ≈oΨ ù=yèy_ #Y‰ |¡y_ āω tβθè= à2ù'tƒ tΠ$yè©Ü9$# $tΒ uρ (#θçΡ%x. tÏ$ Î#≈ yz ∩∇∪﴾ نبياء[األ: اگر را به رسالت نفرستاديم، پس از اهل ذكر ـ مردانيازتو جز ما پيش و« :يعني ]8 -7

كه غذا نخورند وآنان جاويدان نداديمرا پيكري قرارها آن ـ بپرسيد * و ما دانيدنمي$﴿ :گفتنداين آيات شريفه در پاسخ به ايراد مشركان آمده كه مي». نبودند tΒ !# x‹≈ yδ āωÎ) ×�|³o0

ö/ä3 è=÷W ÏiΒ﴾ دم از همان ص[آيا اين (محمز بشري همانند شما است؟!] چنانكه در آية سوج (شود كه پرسش از اهل ذكر، مربوط به اين كنيم. بنابراين معلوم ميسورة انبياء مالحظه مي

و موسيو يوسفو يعقوبو اسحقو ابراهيمامر است كه آيا پيامبران گذشته (مانند است كه با وجود صمحمدو جز ايشان) مرداني از جنس بشر بودند؟ يا تنها هارون

گاه مشخص شد، آن» موضوع سؤال«كه پس هنگامي ؟كندبشريت، ادعاي رسالت مياست كه گردد. و واضحجواب سؤال را فراگرفت، آسان ميها آن يافتن كساني كه بايد از

جواب رسول ها آن يا اهل قرآن، مرجع سؤال كافران نبودند زيرا †امامان اهل بيت را در پاسخ خود قبول نداشتند تا چه رسد به آنكه خاندان و شاگردان وي را صاكرم

سؤال، از بشريت پيامبران گذشته بوده !را بپذيرند پاسخ آنانمرجع پرسش قرار دهند و توانستند از علماي تورات بپرسند كه همگي به بشريت انبياء سلف، است و پاسخ را مي

اهل ذكر شمرده ، قرآن اهلو نيز صاهللابيت رسول اهلاذعان داشتند. بنابراين، هرچند سورة انبياء، جز علماي تورات، كسي 7ية سورة نحل و آ 43ولي مقصود از آية شوندمي

و اساسا اين سؤال يا شبهه در قرآن كريم از قول مشركان، مكرر مطرح شده )1(نبوده است

است قرآن كريم، مردم را به علماي اهل كتاب ارجاع دهد؟ اند كه چگونه ممكنبرخي اشكال نموده - 1

كه قرآن مردم را در همة حرف سازند! بايد دانستاست ايشان پرسندگان را ازاسالم منبااينكه ممكنموارد به علماي اهل كتاب ارجاع نداده (تا آنان را گمراه سازند!) بلكه در اينجا تنها پرسش از

بشريت انبياء سلف مطرح شده كه از علماي مزبور پرسيده شود.

149 اي از سورة نحلنكته

و منحصر به آيات مذكور نيست. اما قرآن مجيد به صورتهاي گوناگون بدان شبهه پاسخ { tΒuρ yìuΖtΒ$﴿ :فرمايدمي» إسراء«دهد. مثال در سورة كريمة مي $Ζ9$# β r& (# þθãΖÏΒ ÷σãƒ øŒÎ) æΛèε u !% y

#“y‰ ßγø9$# HωÎ) β r& (#þθä9$s% y]yèt/r& ª!$# # Z�|³o0 Zωθß™ §‘ ∩⊆∪ ≅ è% öθ©9 šχ% x. ’ Îû ÇÚö‘F{ $# ×π x6Í× ‾≈n=tΒ šχθà±ôϑ tƒ

t ÏiΨÍ≥yϑ ôÜ ãΒ $uΖø9 ¨”t∴s9 Ο ÎγøŠ n=tæ š∅ ÏiΒ Ï !$yϑ ¡¡9$# $Z6 n=tΒ Zωθß™ §‘ ∩∈∪﴾ :هيچ « :يعني ]95 -94[اإلسراءازاينكه ايمان آورند، بازنداشت ـ سويشان آمد چون هدايت به ـرا مردم چيز اينرسالت فرستاده است؟ بگو اگر در زمين بشري را به خدا، آيا :گفتند كهجزهمين

اي را از آسمان به رسالت فرشتهها آن زده و مستقر بودند، همانا برفرشتگاني گام مياي كه قرآن كريم در اينجا از قول كافران شود، شبههچنانكه مالحظه مي». فرستاديمفرومي

- خوانيم و قرآن در ايناست كه در آية سوم از سورة انبياء ميمطرح فرموده، همان ايرادي

پاسخ داده است. آن را سوره به شكل ديگري (يعني تناسب مرسل با مرسل عليهم)

* * *

17

ة إسراءاي از سورنكته

z≅≅≅≅ èè èè%%%% öö ööθθθθ ©© ©©9999 tt ttββββ%%%% xx xx.... ÿÿ ÿÿ………… çç ççµµµµ yy yyèèèè tt ttΒΒΒΒ ×× ××ππππ oo ooλλλλ ÎÎ ÎÎ;;;;#### u $$$$ yy yyϑϑϑϑ xx xx.... tt ttββββθθθθ ää ää9999θθθθ àà àà)))) tt ttƒƒƒƒ #### ]] ]]ŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ)))) (( ((#### öö ööθθθθ tt ttóóóó tt ttGGGG öö öö//// ^^ ^^ωωωω 44 44’’’’ nn nn<<<< ÎÎ ÎÎ)))) ““““ ÏÏ ÏÏŒŒŒŒ ÄÄ ÄÄ¸óó óó÷÷÷÷ yy yyêêêê øø øø9999 $$ $$#### WW WWξξξξ‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎ7777 yy yy™™™™ ∩∩∩∩⊆⊆⊆⊆⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪{ رهيابي

سوي خداوند عرش به

گويند ـ(مشركان) مي ـ چنانكه او معبودهايي بودند با اگر بگو« :فرمايدمي شريفه آية را آيا اين آية كريمه چه مفهومي». جستندي ميسوي خداوند عرش، راهآنگاه ايشان به

كه: برگزيده اين قول را در تفسيرآيةمزبور» كشاف«تفسير در زمخشري ؟رساندمي

��5�q �%�~�� 2 � �� %�A� �\�� 0�:5�: N�� , �_ �<0�q �q��@�A��:,#)1( اگربا خداوند عرش، معبودهايي « :يعني)سوي كسي كه پادشاهي و ربوبيت از آن اوست، راهي را به د تاشدنايشان برآن مي بودند)

��F :نويسداختيار نموده و مي الميزانهمين معنا را صاحب تفسير ». براي غلبه بجويند � 5�q�%@�0�� \0��2 �<0�q �_ �5�q �% ��)2( ^%�A� �\�� % جستند تا سوي وي ميآنان راهي به« :. يعني)3(#"�

روح «در تفسير آلوسيمعناي مذكور را ». دشاهي از آن اوست غلبه كنندبر كسي كه پا )4(كند.نيز آورده و از آن دفاع مي» المعاني

اند و در ترجمة آية كريمه چند تن از مترجمان قرآن نيز از اين تفسير تبعيت نمودهاه همه به خداي آنگ ـگويند آنان چنانكه ـبود ديگري او خدايان با اگر بگو« :اندنوشته

و خود فرمانرواي جهان فروكشندجستند [تا او را از خدايي صاحب عرش راهي مي

669، ص 2الكشاف، ج - 1

صحيح است. » لبوا علي من له الملكليغ«زائد است و » ليغلبوه«ضمير در - 2

. 113، ص 13الميزان، ج - 3

. 113، ص 15روح المعاني، ج - 4


گويند بگو اگر با او معبوداني(ديگر) بودند چنانكه (خود) مي« :انديا نوشته». )1(گردند]يا مرقوم ». )2(جستند) ميبراي مقابله و مبارزهآنگاه هريك سوي صاحب عرش راهي (

كردند گويند ـ آنگاه طلب ميبود با خدا معبودان ديگر ـ چنانكه ميبگو اگر مي« :اندداشته ها. و امثال اين ترجمه» )3(را منازعتراه ،سوي خداوند عرشبه

ها، از ديدگاه قرآني اشكالي دقيق وارد است زيرا در آية شريفه، بر اين تفاسير و ترجمهتا بر مفهوم » علي«همراه شده، نه با كلمة »إلي«سوي خداوند عرش با كلمة رهيابي به

%�إذا البتغوا « :داللت نمايد. يعني در آية كريمه نيامده غلبهو استعالء »ذی العرش سبيال "�» علي«كه رسم قرآن كريم اينست كه راه جستن براي غلبه بر كسي را با كلمة درحالي

β﴿ :كند مانندقرين مي Î* sù öΝ à6uΖ÷èsÛr& Ÿξsù (#θäóö7 s? £Íκ ö�n= tã ¸ξ‹ Î6y™﴾ و نيز ]34 :نساء[ال: ﴿$yϑsù

Ÿ≅yèy_ ª!$# ö/ä3 s9 öΝ Íκö� n=tã Wξ‹ Î6 y™ ∩⊃∪﴾ وهمچنين ]90 :نساء[ال: ﴿y7Í× ‾≈ s9'ρ é'sù $tΒ Ν Íκö�n= tã ÏiΒ @≅‹ Î6y™

yϑ‾ΡÎ) ã≅Š$﴿] ونيز: 41 :شوري[ال ﴾∪⊆⊇∩ Î6¡¡9$# ’ n?tã tÏ% ©! $# tβθßϑ Î= ôàtƒ } $Ζ9$#﴾ و .]42 :شوريل[ا آورد را به ميان مي» إلي«خواهد از راه تقرب به خدا سخن گويد واژة مي كه قرآنهنگامي

āωÎ) ﴿ :فرمايدچنانكه مي tΒ u!$ x© β r& x‹ Ï‚−G tƒ 4’n<Î) Ïµ În/u‘ Wξ‹ Î6 y™ ∩∈∠∪﴾ يا ]57 :فرقان[ال

$!yϑsù u﴿ :فرمايد مي x© x‹ sƒªB $# 4’ n<Î) ÏµÎn/ u‘ ¸ξ‹ Î6 y™ ∩⊇∪﴾ :از شريفه، بنابراين، در آية]. 19[المزمل

سوي خداوند عرش سخن به به تقرباز بلكه نرفته برخداي سبحان سخن غلبة و منازعهاند. در حقيقت آية شريفه ميان آمده است چنانكه مفسران اقدم قرآن هم بر اين قول رفته

معبودهاي ديگري ـ )4(اگر به فرض محال :فرمايددرمقام طعن بر مشركان آمده ومي

به ترجمة قرآن، اثر آقاي حسين استادولي نگاه كنيد. - 1

به ترجمة قرآن، اثر آقاي مسعود انصاري بنگريد. - 2

به ترجمة قرآن، اثر محدث دهلوي نگاه كنيد. - 3

آيد و در اينحال براي فرض شمار ميبه» امتناعيه«به اصطالح نحوي » لو كان معه آلهة« در» لو«كلمة - 4 كار رفته است. محال به

153 اي از سورة إسراءنكته

همگي به فرمانرواي كل عالم كه ،صورتايد ـ وجود داشتند درآنچنانكه شما پنداشتهسوي تقرب ورضايت اورا آوردند وراهي بهسررشتة همة امور را دردست دارد روي مي

ايد و راه بندگي خداوند عرش را جستند، پس چرا شما به عبوديت غيرخدا تن دادهمينمايد تعبيرمي» ذي العرش«نكته اينجااست كه آية شريفه از خداوند يكتا به !؟دسپرينمي

است چنانكه قرآن مجيد، خداوند مركز فرمانروايياصطالح قرآن كريم، عرش در و,t﴿ شمردمي بر عرش مستوي ـ پس از آفرينش آسمانها و زمين ـ بخشنده را n= y{ uÚ ö‘F{ $#

ÏN≡uθ≈ uΚ¡¡9$# uρ ’ n?ãèø9$# ∩⊆∪ ß≈ oΗ÷q§�9 $# ’ n?tã Ä¸ ö� yèø9$# 3“uθtG ó™ ترتيب اشاره و بدين] 5 -4[طه: ﴾∪∋∩ #$نمايد كه خداي رحمن پس از آفرينندگي، جهان را وانگذاشته پادشاهي و فرمانروايي مي

بر كائنات دارد. مشركان عرب هم خدا را در مقام فرمانرواي بزرگ جهان باور داشتند أما بر بندگي كردند و ازاينجااست كه قرآن كريم آنان را نيز عبادت مي معبودهاي موهومي را

نمايد.غيرخدا سرزنش ميهمين سورة (اسراء) است كه در ديگري در آيد، آيةمعنايي كه ازآيةشريفه برمي شاهد

:خوانيمآن مي﴿È≅ è% (#θãã÷Š $# tÏ% ©! $# Ο çF ôϑtãy— ÏiΒ ÏµÏΡρßŠ Ÿξsù šχθä3 Î= ôϑtƒ y#ô± x. Îh�‘Ø9$# öΝä3Ψ tã Ÿωuρ ¸ξƒ ÈθøtrB ∩∈∉∪

y7Í× ‾≈ s9'ρ é& t Ï%©! $# šχθããô‰ tƒ šχθäótG ö6 tƒ 4’n<Î) ÞΟÎγ În/u‘﴾ :57 -56[اإلسراء.[ اختيار ندارند تا زياني را ها آن ايد، بخوانيد پسبگو كساني را كه جز او پنداشته« :يعني

سوي خوانند، خود بهشان ميكساني كه ايدگرگون سازند * آنآن را از شما دفع كنند و نه كند. ) و گواهي روشن قرآن در اين مسئله ما را كفايت مي ...جويندخداوندشان تقرب مي

اند چنانكهقول رفتهقرآن نيز براين قديمي حال همانطوركه گذشت مفسران عين در اند كه درمعنايآورده قتادهومجاهددرتفسيرشان از طبرسي و ابوعلي طبريابوجعفر

�!� :اندگفته آيةشريفه �� 8� �� T ��T �� 5�q �%�~�� 2 � �� ·��&�� D� Ny�� 5 �C �$�'�� , � �� " ! �1 �$%�&�� 85 �% �&�:


! �10 �% �" �\�' �$�� " -را به جستند تا ايشان راهي مي (آن معبودهاي فرض شده)« :يعني )1(#��

نمودند، چون برتري اوراست ميخداوندعرش نزديك كند و تقرب نزدوي را درخوا ».دانستندبرخود وعظمت وي را مي

از قول نخست دفاع » الميزان«و تفسير » روح المعاني«همه، صاحب تفسير اين باكه انداند و براي اثبات نظرشان، به آية بعد تمسك جستهتر شمردهقويآن را نموده و

…﴿ :فرمايدمي çµ oΨ≈ysö7ß™ 4’ n?≈ yès?uρ $¬Ηxå tβθä9θà) tƒ # vθè=ãæ # Z�� Î7 x. ∩⊆⊂∪﴾ :او منزه و برتر ]43[اإلسراء) )!گويند، بسيار برتراست از آنچه مي

- تنزيه اين آية شريفه كه قول مشركان را در اساس شرك، باطل مي ،ولي به نظر ما

آيد كه با مدلول روشنمي ندارد وگرنه الزم پيشين، ناسازگاري مدلول فرضي آية شمرد با﴿y7Í× ‾≈ s9'ρ é& tÏ%©! $# šχθããô‰ tƒ šχθäótG ö6 tƒ 4’n<Î) ÞΟÎγ În/u‘﴾ ريآن را نيز ناسازگار باشد كه هيچ مفس

پذيرد. نمي

* * *

(عبارت متن از مجمع البيان نقل شده 52، ص 15و مجمع البيان، ج 605، ص 14جامع البيان، ج - 1

است).

18

اي از سورة كهفنكته

zöö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ ââ ââ:::: || ||¡¡¡¡ øø øøtttt rr rrBBBBuρρρρ $$$$ WW WWßßßß$$$$ ss ss)))) ÷÷ ÷÷ƒƒƒƒ rr rr&&&& öö ööΝΝΝΝ èè èèδδδδuρρρρ ×× ××ŠŠŠŠθθθθ èè èè%%%% ââ ââ‘‘‘‘ 44 44 öö ööΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ çç çç6666 ÏÏ ÏÏ kk kk==== ss ss)))) çç ççΡΡΡΡuρρρρ || ||NNNN#### ss ssŒŒŒŒ ÈÈ ÈÈ ÏÏ ÏÏϑϑϑϑu‹‹‹‹ øø øø9999 $$ $$#### || ||NNNN#### ss ssŒŒŒŒ uρρρρ ÉÉ ÉÉΑΑΑΑ$$$$ yy yyϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏ ee ee±±±±9999 $$ $$#### (( (( ΟΟΟΟ ßß ßßγγγγ çç çç6666 ùù ùù==== xx xx....uρρρρ ÔÔ ÔÔÝÝÝÝ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡≈≈≈≈ tt tt////

ÏÏ ÏÏµµµµ øø øøŠŠŠŠ tt ttãããã#### u‘‘‘‘ ÏÏ ÏÏŒŒŒŒ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏ¹¹¹¹uθθθθ øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// 44 44 ÈÈ ÈÈθθθθ ss ss9999 || ||MMMM ÷÷ ÷÷èèèè nn nn==== ©© ©©ÛÛÛÛ $$ $$#### öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ öö öö�� nn nn==== tt ttãããã || ||MMMM øø øø‹‹‹‹ ©© ©©9999 uθθθθ ss ss9999 óó óóΟΟΟΟ ßß ßßγγγγ ÷÷ ÷÷ΨΨΨΨ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ #### YY YY‘‘‘‘#### tt tt�� ÏÏ ÏÏùùùù || ||MMMM øø øø⁄⁄⁄⁄ ÎÎ ÎÎ==== ßß ßßϑϑϑϑ ss ss9999 uρρρρ öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ $$$$ YY YY6666 ôô ôôãããã ââ ââ‘‘‘‘ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∇∇∇∇∪∪∪∪{ ترسناك

!بودن اصحاب كهف

كشيد و سرمي) 1(در اين آية شريفه سخن از آن رفته كه اگر كسي به غار اصحاب كهف ترسيدشد وسخت مين روي برتافته گريزان مياز آنا ،نگريستبر أهل كهف مي

﴿|Mø⁄Î= ßϑs9 uρ öΝ åκ÷] ÏΒ $ Y6 ôãâ‘ ∩⊇∇∪﴾ راناندكه اقوالي آورده ها، آن بودنسبب ترسناك قرآن در مفسدر تفسير زمخشريعنوان نمونه برخي از اقوال مزبور با قرآن كريم سازگار نيست. به

نويسد: مي چنين آورند،ميي نقل قول ضعيفيبراآن را كه معموال» 0�6�� «با تعبير كشاف� ��0�6 �45~�� ! �K �a�D�� !��" �� ! �K �a5�& �v �� ! �1 ��CQ�#)2( گفته شده كه سبب ترسناك بودن) !

كشف «درتفسير !آنان بوده است)ايشان، درازشدن ناخنها ومويها و تنومندي اجسام

! � :است آمده ونوشته نزديك به همين معنا ميبدياثر » األسرار �K �a5�& �v �� ! �K �a�D�� s �� U�' �D �� ! !چشمانشان بازبود) مويهايشان دراز شده و (زيرا كه ناخنها و )3(#,= �"��0��1

- صحيح نميآن را نيز همين قول را آورده ولي البيانمجمعتفسير در طبرسي شيخ

رأي را نادرست ت و اينعقيده اسنيز با طبرسي هم» القدير فتح«در شوكاني )4(شمرد.

گويند.معناي غار وسيع است و هر غاري را كهف نميكهف به - 1 .709، ص 2تفسير كشاف، ج - 2 .660، ص 5كشف األسرار، ج - 3 . 132، ص 15مجمع البيان، ج - 4


آن خودداري نقل عنايتي بدين قول ندارند، هرچند از هم چندان مفسران ديگر )1(شمرد.مي كهف آنكه در سورة شريفة اول .دليل مردود بودن قول مذكور دو چيز است !اندنورزيده

غار نآ مدت در چه خود بيدار شدند، ندانستند كه خواب طوالني كهف از اهل آمده چون]uΖø$﴿ :گفتند يكديگروبه اندبسربرده Î7s9 $�Β öθtƒ ÷ρ r& uÙ÷èt/ 5Θöθtƒ﴾ :روزي يا بخشي ]19[الكهف)

و واضحست كه اگر مويها و ناخنهايشان آنچنان بلند !اينجا درنگ كرديم) را در روز ازچ سخني اند. و هييافتند كه مدتي بسيار طوالني را در غار گذراندهشده بود، حتما درمي

آنكه بنا بر دومهم از قول ايشان دربارة تغيير اجسامشان در قرآن كريم نرفته است. اي قديمي از غار بيرون رفت تا غذايي براي با سكهها آن گزارش مفسران، چون يكي از

اي كه يارانش بخرد، مردمان از شكل و هيئت وي ابدا شگفت زده نشدند بلكه از سكه طبري !جب نمودند و گمان بردند كه وي بر گنجي دست يافته استدردست داشت تع

�� :نويسددر تفسيرش مي �Q �� K �I �r* �� a �5�� - � ��2 �� 1 �� !�; �1� �� b ��&�� 1 �[��]�10��2 �� \�:�UE� � �� k� �Q �a ��29 99 kµ&�q�� ! �1 � &�: �45��T: �� Q �� IK ��2 ��y� �+ �-�E� � �6#)2(!

آن شگفت شد سپس در آن نظر افكند و بر نقش گرفت و را آنمرد فروشنده، سكه« :يعني.. و سرانجام يكي به .نگاه كردآن را ديگري از يارانش افكند و او نيز سوي مرد بهرا

پس مردم آنروزگار از نقش سكه (كه !»اين مرد به گنجي دست يافته است :ديگري گفتفاش ها آن زده شده بود) تعجب كردند و باألخره راز اصحاب كهف بر دقيانوسر زمان د

شمايل آنكس كه براي خريد تفصيل آمده است)، نه از شكل و به تفاسير شد (چنانكه درطعام آمده بود. بنابراين، قول مزبور صحيح نيست و حق آنست كه خدايتعالي اصحاب

ود تا كسي بدانان سرنزند و از احوالشان ـ تا رسيدن موعد كهف و غارشان را ترسناك فرم

. 275، ص3فتح القدير، ج - 1

. 203، ص15تفسير طبري، ج - 2

157 اي از سورة كهفنكته

� �� :در تفسيرش مرقوم داشته است طبرسيمقررـ آگاه نگردد چنانكه شيخ ��g!10�� \ �% �Q� �-�'�.�� ²�%q �T �' �� =� �� ! �10��2 �� x�T < �� b" N��: ! �1�&�� #)1(.

آستانة پاسداري درمدت طوالني بهآن در را آنان سگ ـ عال و جل ـ كه خداوندهمانگونه

Οßγ﴿ غار گمارد ç6 ù=x. uρ ÔÝ Å¡≈t/ ÏµøŠ tã# u‘ÏŒ Ï‰ŠÏ¹ uθø9$$Î/﴾ از گزند جانوران و درندگان محفوظ ها آن تا*[�\� �و در امان مانند. �v ��&�� \��T� �b0 �� " � �� g.

* * *

.132، ص 15مجمع البيان، ج - 1

19

اي از سورة مريمنكته

z(( ((####ρρρρ ää ää‹‹‹‹ ss ssƒƒƒƒ ªª ªªBBBB $$ $$####uρρρρ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÂÂ ÂÂχχχχρρρρ ßß ßßŠŠŠŠ «« ««!!!! $$ $$#### ZZ ZZππππ yy yyγγγγ ÏÏ ÏÏ9999#### u (( ((####θθθθ çç ççΡΡΡΡθθθθ ää ää3333 u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ jj jj9999 öö ööΝΝΝΝ çç ççλλλλ mm mm;;;; #### xx xx““““ ÏÏ ÏÏãããã ∩∩∩∩∇∇∇∇⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ āā āāξξξξ xx xx.... 44 44 tt ttββββρρρρ ãã ãã�� àà àà�� õõ õõ3333u‹‹‹‹ yy yy™™™™ öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ ÌÌ ÌÌEEEE yy yyŠŠŠŠ$$$$ tt tt7777 ÏÏ ÏÏèèèè ÎÎ ÎÎ//// tt ttββββθθθθ çç ççΡΡΡΡθθθθ ää ää3333 tt ttƒƒƒƒ uρρρρ

öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ öö öö�� nn nn==== tt ttãããã #### ƒƒ ƒƒ‰‰‰‰ ÅÅ ÅÅÊÊÊÊ ∩∩∩∩∇∇∇∇⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪{ نزاع معبودان و عبادتگران!

:فرمايداختالف نيست و مي لحاظ معنا مورددوآية فوق، آية نخستين به ازولي ». ماية عزتشان شوندها آن اينكه اند برايگرفته ودهاييمعب غيرازخدا (مشركان)«

ـ بدون از مترجمان برخينظر نويسنده، شود و بهدر ترجمة دومين آيه، اختالفي ديده مياند مفهوم آية شريفه اينست كه اند و گمان كردهدچار اشتباه شده توجه به شواهدقرآني ـ

آنان ضديت با نمايند ومي انكار دهاي خود رارستاخيز مشركان، عبادت معبو روز درفرمايد در آينده مي معنااست و اين برعكسكه مقصود آية كريمه، دهند. درحاليمي نشان

به پردازند وميها آن عبادت معبودهاي مشركان به انكار ومخالفت با (روز رستخيز)هاي قرآن را ترجمه مونه ازچند ن كه است مناسب دراينجا !خيزندضديت با ايشان برمي

معناي نخست بياوريم و سپس مفهوم صحيح آية شريفه را بيشتر توضيح در موافقت با :دهيم !نيست چنين« :يكي از مترجمان مشهور قرآن در ترجمة آية مزبور مرقوم داشته است

». )1(برخيزندها آن خصومت وبه بگردانند روي باطل خدايان بلكه بزودي ازپرستش آنان ومخالف عبادت آن معبودان كافرخواهندشد به بزودي هرگز!« نويسد:مي ديگري رجممت

- به و سربرتابند آنهاازعبادت بزودي !است چنين نه« :است نوشته سومي». )2(گردندمي

اي بنگريد. به ترجمة قرآن، اثر آقاي مهدي إلهي قمشه - 1

ريوش شاهين نگاه كنيد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي دا - 2


منكر خواهند شد پرستش !نه چنان بود« :داشته مرقوم چهارمي ».)1(برخيزند مخالفتشان ...».)2(اهندشد بر ايشان ستيزندهمعبودان خودرا، و خو

�� «رساند و ضمير در اما به نظر دقيق، آية شريفه مفهوم ديگري را مي �� D.�0 » �ة��\� «به » _�� ¹<�� :گويد كشافدر زمخشريگردد چنانكه مي باز �� D.�0 �_ �� B �$ � �� , F�

�� U��0 �_ !� �© �w�q �" � �)� ��.� �T خود سخن پرستندگان ضديت معبودها با ة مزبور ازو آي )3(#�� «قرينة اينكه كلمة به بالعكس) (نهگويدمي � �� «در آية كريمه مقابل كلمة » �� y آمده » "�

دهد كه برخالف پندار مشركان، معبودهاي آنان سرانجام ماية عزت است و نشان ميخيزند و ذلت و خواري را براي ميبرها آن شوند بلكه به مخالفت و دشمني باايشان نمي

كه در آيات ديگر قرآن رساندخواهند. درحقيقت آية موردبحث، مفهومي را ميآنان مي :خوانيممي أحقافمكرر آمده است چنانكه در سورة شريفة

﴿ôtΒ uρ ‘≅|Ê r& £ϑÏΒ (#θããô‰ tƒ ÏΒ ÈβρßŠ «!$# tΒ āω Ü=‹Éf tGó¡ o„ ÿ… ã& s! 4’n<Î) ÏΘöθtƒ Ïπ yϑ≈ uŠ É) ø9$# öΝèδ uρ tã

óΟÎγ Í←!% tæ ßŠ tβθè= Ï�≈xî ∩∈∪ #sŒ Î)uρ u�Å³ãm â¨$Ζ9$# (#θçΡ% x. öΝ çλ m; [!# y‰ ôãr& (#θçΡ% x.uρ öΝÍκÌE yŠ$t7 ÏèÎ/ tÌ� Ï�≈x. ∩∉∪﴾ ].6 - 5[األحقاف:

خواند كه تا روز رستاخيز تر از آنكس كه غيراز خدا كسي را ميكيست گمراه« :يعنيو هنگامي كه اين مردم محشور *خبرند از دعاي ايشان بي ها آن دهد وبدو پاسخ نمي

».كننددشمنان ايشان خواهند شد و عبادتشان را انكار ميها آن شوند، :فرمايدمي بقرهو نيز در سورة

﴿øŒÎ) r& §� t7 s? tÏ% ©! $# (#θãèÎ7 ›?$# z ÏΒ šÏ% ©! $# (#θãèt7 ¨?$# (# ãρr& u‘uρ z># x‹ yèø9$# ôMyè©Ü s)s? uρ ãΝ ÎγÎ/ Ü>$t7 ó™ F{ $# ∩⊇∉∉∪﴾ ].166: ة[البقر

به ترجمة قرآن، اثر آقاي عبدالمحمد آيتي بنگريد. - 1 به ترجمة قرآن، اثر محدث دهلوي نگاه كنيد. - 2

.41، ص3تفسير كشاف، ج - 3

161 اي از سورة مريمنكته

جويند و مي آنگاه كه پيشوايان از كساني كه آنان را پيروي كردند، بيزاري« :يعني ».گرددبينند و پيوندهاي ميانشان قطع ميعذاب را مي

:آمده است فاطرو همچنين در سورة مباركة ﴿tÏ% ©! $# uρ šχθããô‰ s? ÏΒ Ïµ ÏΡρ ßŠ $tΒ šχθä3 Î= ÷Κtƒ ÏΒ A�� ÏϑôÜ Ï% ∩⊇⊂∪ β Î) óΟ èδθããô‰ s? Ÿω (#θãèyϑ ó¡ o„

ö/ä. u!$ tãßŠ öθs9uρ (#θãèÏÿ xœ $tΒ (#θç/$yf tG ó™ $# ö/ä3 s9 ( tΠ öθtƒ uρ Ïπyϑ≈ uŠ É)ø9$# tβρã� à� õ3tƒ öΝ ä3Å2÷�Å³Î0 4 Ÿωuρ y7ã∞ Îm; uΖãƒ ã≅÷W ÏΒ 9�� Î7 yz ].14 -13[فاطر: ﴾∪⊇⊆∩

خرمايي نيستند * پوستة هسته خوانيد مالكرا ميها آن كساني كه غيراز خدا،« :يعنيدهند شنوند و اگر هم بشنوند به شما پاسخ نميرا بخوانيد، دعاي شما را نميها آن اگر

كه با خبر است تو را هيچكس مانند آن وروزرستاخيز شرك شمارا انكار خواهندكرد و ».دهدآگاهي نمي :ترجمه نمودكه رت بايدرا بدينصو موردبحث كريم، آية قرآن هاي رهنماييبه باتوجه

رستخيز) عبادت ايشان را انكار خواهندكرد و مخالف روز معبودان (در آن !چنين نيست« ».آنان خواهند بود

* * *

20

نكاتي از سورة طه

z!! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒ $$$$uΖΖΖΖ øø øø9999 tt tt““““ΡΡΡΡ rr rr&&&& yy yy7777 øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttãããã tt ttββββ#### u öö öö�� àà àà)))) øø øø9999 $$ $$#### ## ##’’’’ ss ss++++ ôô ôô±±±± tt ttFFFF ÏÏ ÏÏ9999 ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪ āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) ZZ ZZοοοο tt tt�� ÅÅ ÅÅ2222 õõ õõ‹‹‹‹ ss ss???? yy yyϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏ jj jj9999 44 44 yy yy´øø øøƒƒƒƒ ss ss†††† ∩∩∩∩⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪{ از چه صپيامبر

!؟بردز رنج ميچي

ما اين قرآن را بر تو فرو نفرستاديم براي « :فرمايدخدايتعالي در اين دو آية كريمه مي-كه (از خدا) پروا مي را فرستاديم) براي پند دادن هركسي اينكه به رنج افتي * بلكه (آن

أئمة نحو عربي) منقطع بكار رفته وبه قول مبرد (از دراينجا براي استثناي» 32 « كلمة» كند�� «آيد و مي» �.��«معناي به�+I�� 7 « همقام مفعول له( گفته در زمخشريچنانكهمفعول ألجل (

را آرام ص خداآية شريفه نظاير فراوان در قرآن كريم دارند و رسول آمده است. اين دوداشته باشد كنند كه از انكار مخالفان و سرسختي آنان در رنج و تعب نباشد و توقع نمي

كه جز پرواكنندگان از حق، كسي دل به ايمان سپارد. ولي برخي از مفسران دربارة آية Na «در تفسير سيوطي .سازداند كه با مدلول آن نمينخست شأن نزول غريبي آورده N��

a5V�A� « اسابناز قولنويسدمي عب: � ��q�� 2�4 ص �� 5�� \0 �% �" �4 �y]�� % �" ��5 ��T ��+ �� 4 �y]* �� % �E �g2 �\0 �� 6 �a� �� E: ��[�'�� 0 �% �" �� y]�� \�#)1( پيامبر) در آغاز صخدا

فرستاد ايستاد، آنگاه خدا اين آيه را فروهاي پايش مير پنجههنگام نماز ببه ،نزول وحي !كشي)ما قرآن را بر تو نازل نكرديم تا رنج ب :كه

از » صافي«كاشاني در تفسير فيضاند چنانكه در تفاسير شيعي نيز اين معنا را آورده�45 � �� :كند كهروايت مي � باقرامام �_ �a ��+ ص �4 �y]* �� \0 �%Q �a �Y�:�E� �� % �" ��5��T

. 288، ص4الدر المنثور، ج - 1


��[�'�� 0 �% �" �� y]�� \� �\�]�Uq ر پنجة پاهاي خود بر س ص خدا (رسول )1(#� � _�ما قران را برتو نازل نكرديم تا رنج :ايستاد و خداي سبحان اين آيه را فروفرستاد كهمي

� � :همين كتاب آمده است كه در بكشي).! �� 6 � �� a �5�� ' صتاآنجا كه پاهاي پيامبر( »�� !متورم شد)

�45 � :اند كه گفتآورده عباسابنهمچنين از قول �_ �a ��+� � ص �p�:��T ��0 �%�� 6 �g23 � �+ k�q �U�: �\ �CD�] �\0 �% �" � � �4 �y]* �� T: ��[�'�� 0�% �" �� y]�� \�#)2( چون صخدا[رسول

بست تا به خواب نرود(وسقوط نكند) خاست، خود را با ريسماني ميبراي نمازشب برمي ما قرآن را بر تو نازل نكرديم تا به رنج افتي]. :كهرا فروفرستاد آيه آنگاه خدا اين

در نمازخود صخداو برفرض كه بپذيريم رسول !ها، جاي تأمل دارنداين شأن نزول :فرمايدمي بعد درآية زيرا عمل نيستمدلول آية شريفه مرتبط با آن ،كردچنان عمل مي

﴿āωÎ) Zοt� Å2õ‹s? yϑ Ïj9 4y øƒs†﴾ كندكه دهد و اشارت ميرا دلداري مي صرجمله، پيامب و اينازآن برخوردار ومتذكر خواهندشد (پس خشيت اهلآموزد بلكه هركس ازقرآن پند نمي

-مي كهفرا در سورة شريفة معنانظير اين رنج افتاد) ونبايد بر منكران، اندوه خورد و به

=‾y7﴿ :فرمايدبينيم كه مي yèn= sù)3( ÓìÏ‚≈t/ y7|¡ ø�‾Ρ #’n?tã öΝ Ïδ Ì�≈rO# u βÎ) óΟ©9 (#θãΖÏΒ ÷σãƒ # x‹≈ yγÎ/ Ï]ƒÏ‰ y⇔ø9$# $�y™ r& اندوه جان خودرا از)2(اگر آنان بدين سخن ايمان نياوردند مبادا« :يعني ]6 :كهف[ال ﴾∪∌∩

=Ÿξsù ó﴿ :فرمايدمي يا !»هالك سازي yδõ‹ s? y7 Ý¡ø�tΡ öΝ Íκö�n= tã BN≡u�y£ym﴾ ] :پس جانت از « ]8فاطرو در آيات ديگر نيز مكرر آمده است كه ». بري به هالكت نرودايشان ميهايي كه بر اندوه

. 59، ص2الصافي في تفسيرالقرآن، ج - 1

.288، ص4الدر المنثور، ج - 2(ترساندن از امر اإلشفاق من المكروههشام در مغني گويد: چنانكه ابن» لعل«ه معاني واژة ازجمل - 2و - 3

نگاه كنيد). 379آيد (به مغني اللبيب، صدرفارسي برابر مي» مبادا«ناخوشايند) است كه با كلمة .50، ص3الكشاف، ج - 3

165 نكاتي از سورة طه

�ã﴿ :گيرند مانند آنچه كه فرموداز قرآن اندرز مي خشيت اهلتنها ©.¤‹ u‹y™ tΒ 4y øƒs†﴾

(yϑ‾ΡÎ$!﴿ :فرمايدمي يا »ترسد، پند خواهد گرفتمي (از خدا)كه هركس« :يعني ]10 :علي[األ

|MΡr& â‘É‹ΖãΒ tΒ $yγ9t±øƒs† ∩⊆∈∪﴾ :آيات. امثال اين و ]45[النازعات �� :، حق اين تفسير را اداء نموده ونوشته استكشافدر زمخشري�� 0�% �" �4 �y�]

)’s+ ô± tFÏ9( �b�&'�'�� ! �K ��D �+ �% �" �� ! �10 �% �" � �D N_*�� D�:��&�� \��5�� + �5�� T �� % �" �� Nº� �}: �%�&�� CD�] =Y �r�:#)3(بركافران وكفرشان و تعب افتي قرآن برتو نازل نشده تا به رنج و« :يعني

آورند مانند آنچه خدايتعالي خوري ودرحسرت باشي كه چرا ايمان نمي بسيار اندوه≈‚y7‾=yès9 ÓìÏ﴿ :فرمود t/ y7|¡ ø�‾Ρ āωr& (#θçΡθä3 tƒ﴾ چرا كه سازي هالك خودرا مبادا« ]3 :شعراء[ال

»شوند.نمي مؤمن آنان�A�&�� :است داشته مذكورآمده ومرقوم معنايبه قريب نيزسخني» الميزان«درتفسير ��: ��

�� y]� �\0 �% �" �� H �� uN% �.�'��: �\�@0�%q �� 0�q �_ �� CD�] �b�&'�'�� معناي آيه « :يعني )1(#��، به رنج افكني و مردم تبليغ آنتا خودرا درراه ايمرستادهرا برتو فرونف ما قرآن :اينست كه

!»را باتكلف، به پذيرش آن واداري قرآن تبليغ و عبادت خدا راه كشيدن دررنج از صپيامبرأكرم كه گفت توانالبته مي

امرنخستين كه دربارة زيرا است گشته منع» كافران إنكار« بر اندوه رنج از نشده ولي نهيsŒ#﴿ :فرمايدمي ليخدايتعا Î* sù |Møît� sù ó= |ÁΡ$$ sù ∩∠∪)2( 4’n<Î)uρ y7 În/u‘ =xîö‘$$sù ∩∇∪﴾ :8 - 7[االنشراح [

سوي به و *همواركن برخود عبادت رنجشدي كارت) فارغ (از كه[پس هنگاميخواند آور]. و دربارة امر دوم خدايتعالي، پيامبررا به صبر واستقامت فرامي خداوندت روي

.120، ص14الميزان، ج - 1 معناي رنج كشيدن است. به »نصب«كلمه، مصدر اين - 2


�l� :فرمايديچنانكه م �� S �+ !��'_� - ونيز مي كن) اي پايداري(پس چنانكه مأمورشده )1(��

�É9ô¹÷﴿ :فرمايد $$sù È/õ3çtÎ: y7În/u‘﴾ كم خداوندخود شكيبايي بورز). و صبر و (پس بر ح پذيرد. ها تحقق ميسختي برابر استقامت، معموال در

* * *

zŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ öö öö≅≅≅≅ yy yyffff ÷÷ ÷÷èèèè ss ss???? ÈÈ ÈÈββββ#### u öö öö�� àà àà)))) øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÈÈ ÈÈ≅≅≅≅ öö öö6666 ss ss%%%% ββββ rr rr&&&& ## ## || ||ÓÓÓÓ øø øø)))) ãã ããƒƒƒƒ šš šš�� øø øø‹‹‹‹ ss ss9999 ÎÎ ÎÎ)))) ………… çç ççµµµµ ãã ãã‹‹‹‹ ôô ôômmmm uρρρρ (( (( ≅≅≅≅ èè èè%%%% uρρρρ ÉÉ ÉÉ bb bb>>>> §§ §§‘‘‘‘ ’’’’ ÎÎ ÎÎΤΤΤΤ ÷÷ ÷÷ŠŠŠŠ ÎÎ ÎÎ———— $$$$ VV VVϑϑϑϑ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏãããã ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊇⊇⊇⊇⊆⊆⊆⊆∪∪∪∪{ !شتاب در قرائت وحي

بدان بپردازيم، اين آية شريفه است كه سورة طه الزمست از كه ايكريمه آية دومينـ شتاب مكن سوي تو انجام پذيردآنكه وحيش به ازپيش در(خواندن)قرآن ـ« :فرمايدمي

».و خداي من، مرا دانش افزايو بگآنكه سخنان فرشته ازپيش هنگام وحي ـبه صخدارسول اندكهدرتفسيرمزبور گفته

خواند آنگاه اين آية كريمه نازل شد و اورا از ـ همراه با او، آيات قرآني را مي تمام شود� � :آمده است» البيانمجمع«شتاب در قرائت نهي نمود چنانكه درتفسير ��& �� 3 � ��&��

��0(�� Q �» ��D�T �� q �6 �\�� <�'�: � �\ �]�J �� \ �o<:2 � \� �� ص �� & �� f ��T ��+ �� n �\�� <�'�: �� &�T �, �\�]�0C�]9 �� 999 �\��5 �� + �IK: 3£ �� " ¥ �\�: �� &�'�� ]�C�� \�: � 8� � �} ��:� �(�q �� C �c� �� k��q �"#.)2( زيراكه مكن آن شتابدرخواندن ازابالغ قرآن، جبريل ازفراغتپيش :كه اينست ي آيه[معنا سخن، نظير اين و كند. فراموش را آن خواند مبادامي را قرآن همراه فرشته،به ص پيامبر�Ÿω õ8Ìh﴿ :كه فرمودخدايتعالي است گفتار ptéB Ïµ Î/ y7 tΡ$ |¡Ï9 Ÿ≅yf ÷ètG Ï9 ÿÏµÎ/ ∩⊇∉∪﴾ 16 :قيامت[ال[.

گزارش شده است]. جبائيو حسن بصريو عباس ابنقول مذكور از

. 112سورة هود، آية - 1 . 147، ص 16تفسير مجمع البيان، ج - 2

167 نكاتي از سورة طه

از نقل قول مزبور پس» الميزان«تفسير اند. اما دررا برگزيدهتفاسيرجديد نيز اين قول :نويسدمي

�35�% �� f��: �\�% ��&�� .�T �R � ��g ��q �6 �� : �\� �� =!% �" �7 �� R 4 �y��T �\� اگر «يعني )1(#&�� :� ��توانست در خواندن از نزول آن وجود نداشت نميقرآن پيش دانشي از )ص(براي پيامبر

!»چيزي كه هنوز نازل نشده شتاب ورزددرخواندن وحي صخداخواهد بگويد كه چون رسولدر اين تفسير، نويسنده مي

و اين سخن عجيبي !تآگاهي داشها آن آيات از نزول ازورزيد، بنابراين پيششتاب ميفرمان يافت تا شتاب ص خداسازد زيراكه رسولموردبحث نمي مدلول آية كه بااست

) و � بخواند (نه همراه با قرائت جبريلآن را »پايان گرفتن وحي«از نورزيده پس إليك يقضي أن قبل (منگرفتن از مفاد وحي آگاه بود، قيد پايان صدرصورتيكه پيامبر

حيو(آن را تو رسد، شتاب نورز واز آنكه وحي بهفرمود پيشمي آمد بلكهالزم نمي هعالوه براين، آيات متعددي در !)تعجل بالقرآن من قبل أن يوحي إليك الومخوان (

وحي از مفاد نزول از پيش صأكرم داللت دارند براينكه پيامبر اطالقنحو قرآن كريم بهپرسش «و » حادثة إفك«اسالم پيش آمد مانند كه در صدربود و رويدادهايي اطالعآن بي

- معنا شمرده ميهمگي گواه بر اين ،ها و امثال اين» وحي ةفتر«و » أصحاب كهفدربارة

š�yϑ﴿ :فرمايدشوند. خدايتعالي مي ©=tãuρ $ tΒ öΝ s9 ä3s? ãΝ n=÷ès? 4 šχ% x.uρ ã≅ôÒsù «! $# y7 ø‹n= tã $VϑŠ Ïàtã خدا بر دانستي و فضلرا نمي آموخت كه آنها تو چيزهايي به (خدا] 113[النساء: ﴾∪⊃⊆⊆∩

تو بزرگ است).* * *


21

اي از سورة انبياءنكته

zóó óóΟΟΟΟ ss ss9999 uρρρρ rr rr&&&& tt tt�� tt ttƒƒƒƒ tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((#### ÿÿ ÿÿρρρρ ãã ãã�� xx xx�� xx xx.... ¨¨ ¨¨ββββ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏNNNN≡≡≡≡uθθθθ≈≈≈≈ yy yyϑϑϑϑ ¡¡ ¡¡¡¡¡¡9999 $$ $$#### uÚÚÚÚ öö öö‘‘‘‘ FF FF{{{{ $$ $$#### uρρρρ $$$$ tt ttFFFF tt ttΡΡΡΡ%%%% ŸŸ ŸŸ2222 $$$$ ZZ ZZ)))) øø øø???? u‘‘‘‘ $$$$ yy yyϑϑϑϑ ßß ßßγγγγ≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ øø øø)))) tt ttFFFF xx xx�� ss ssùùùù (( (( $$$$ oo ooΨΨΨΨ ùù ùù==== yy yyèèèè yy yy____ uρρρρ zz zz ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÏÏ ÏÏ !! !!$$$$ yy yyϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$####

¨¨ ¨¨≅≅≅≅ ää ää.... >> >> óó óó xx xx«««« @@ @@ cc cc yy yyrrrr (( (( ŸŸ ŸŸξξξξ ss ssùùùù rr rr&&&& tt ttββββθθθθ ãã ããΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÷÷ ÷÷σσσσ ãã ããƒƒƒƒ ∩∩∩∩⊂⊂⊂⊂⊃⊃⊃⊃∪∪∪∪{ زمين آسمان و فتق در و رتق!

آيا كساني كه كافرشدند نديدند كه « :فرمايدخدايتعالي دراين آيه از قرآن كريم مياي را از آب آسمانها و زمين بسته بودند سپس آندو را بازكرديم و(حيات) هر چيز زنده

». ؟ورندآمقرر داشتيم، آيا پس ايمان نميگروهي از مفسران معاصر ؟چيستها آن معناي بسته بودن آسمان و زمين و بازشدن كه يك واحد را طورياند كه درآغاز، آسمانها و زمين به يكديگر متصل بودند بهگفته

دادند، سپس خدايتعالي اجزاء آن تودة واحد را ازهم جدا فرمود و نظام تشكيل ميدر عبدالكريم خطيبچنانكه استاد !آسمان، پديد آوردمنفصلي را از زمين و

0¨�� :نويسدمي» التفسيرالقرآني للقرآن« �v �'�]�+ �eas� �� l�5$ �C�� 9� �� a �'�]�+ 99F <�� kµ&�: ��2 �1 � &�: � S � � �� fS �_ �ea�39� � �¼��' �D �� 99F �µ&�: � �" �1 � &�: ��% �x��#)1(

.. بسته بودند يعني بايكديگر پيوند و اتصال داشتند .يك چيز بودند ،ا و زمين(آسمانهـاز پارة آن را اي از.. آنگاه هردو را بازكرديم يعني پاره.!بنابراين نه آسمان بود و نه زمين

ديگر جدا ساختيم).

اشته بر اين قول رفته و مرقوم د» تفهيم القرآن«نيز در تفسير ابواألعلي مودودياستاد - آيد اينستكه كائنات در بدو امر بهظاهرا مفهومي كه از اين كلمات برمي« :است

. 868، ص9التفسيرالقرآني للقرآن، ج - 1


را) به قسمتهاي مختلف بوده است. بعدها (خداوند آن (MASS)اي صورت توده )1(».منقسم ساخته است

اند كه همين معنا غالب مترجمان فارسي قرآن نيز، آية شريفه را چنان ترجمه نموده هم آسمانها وزمين به«... :اي كه يكي از ايشان مرقوم داشته استگونهيد بهآازآن برمي

آسمانها و زمين «... :نويسدديگري مي )2(».را ازيكديگر بازكرديم..ها آن پيوسته بودند وما... « :سومي نوشته است )3(».هم پيوسته بودند و ما آندو را ازهم جدا ساختيم..هردو به

)4(»...آنهارا ازيكديگر شكافتيم بودند) وما به هم بسته بودند (يكيآسمانها و زمين اند پس ما آن دو را از آسمانها و زمين هردو به هم پيوستـه بوده«... :چهارمي مرقوم داشته

...و )5(»...هم جـدا ساختيمكند گمان بعضي اين رأي، با تئوري جديد علمي كه از تشكيل نظام جهان بحث ميبه نشدنيولي اين تفسير، با مشكلي حل !مغتنم شمردآن را منطبق است ولذا بايدنيز

كه مزبور اينست اشكال !درخور اعتماد نيست وشاهدقرآني هم ندارد روبرواست وازاينرواندكه چرا نديدند(يا ندانستند)كه آسمانها وزمين مالمت شده آيةشريفه، كافران دراين

بر اين و ؟را از هم جدا فرمودها آن ل بودند و خداونددرآغاز آفرينش با يكديگر متصنداشتند تا غيبعلم كه كافران، ) ومعلوم است؟يؤمنون أفال! (؟دآورنمبنا، چرا ايمان نمي

اين !ها و زمين با يكديگر متحد و به هم ملتصق بودندآغاز آفرينش، آسمان بدانندكه دراز آغاز جهان خبر داشتند و ها آن ت يا ادعا نمود كهو چرا بايد توقع داش !چه دليلي است

! مگر نه آنستكه تئوري مزبور اخيرا پديد آمده و ؟را درخور مالمت شمرد ازاينرو ايشان

(باترجمة دكتر آفتاب اصغر). 230، ص3تفهيم القرآن، ج - 1

ترجمة قرآن، اثر آقاي ناصر مكارم شيرازي. - 2 جمة قرآن، اثر آقاي محمدمهدي فوالدوند.تر - 3 ترجمة قرآن، اثر آقاي داريوش شاهين. - 4 ترجمة قرآن، اثر آقاي محمدصادق تهراني. - 5

171 اي از سورة انبياءنكته

فالسفه و دانشمندان يونان هم از آن با خبر نبودند تا چه رسد به صدر عصر پيامبرأكرم !؟كفار جاهل عربستان

اندكه دراين آية شريفه، روي سخن با كافران مان كردهشايد برخي از مترجمان گ دهد كه قرآن مجيد با نشان مي» ير الذين كفروا أو لم« :كه جملةدرحالي !عصرمااست

) ادعا دارد كه پيش از نزول اين آية شريفه نيز كافران از جحدآوردن فعل ماضي منفي (كه فرمايد: آيا كسانيمطلع بودند! لذا مي بسته بودن و بازشدن آسمان و زمين آگاه و

بنابراين، مفهوم آية شريفه بايد جز آن باشد كه برخي از ؟ندانستند ونديدند ،كافرشدنداند. آثاري كه ازمسلمانان صدراسالم رسيده مفسران ومترجمان قرآن بدان گرويده

ران قديم عرب مانند دهد كه مفساند، نشان ميآورده طبرسيوابوعلي طبريوابوجعفر نباريدن بارانعقيده داشتندكه مراد از بسته شدن آسمان، زيدابنو عطيهو عكرمه

بوده است و اين، امر محسوسي شمرده نروييدن گياهانومقصود از بسته بودن زمين، ديد كه در پرتو چه تدبير شگفتي، آسمان و ديده بود و ميآن را شد كه عرب بارهامي

k�T � :نويسدگردد. طبري ميشوند و جهان خرم و آباد ميزميزمين با �? ��:� �4�6: �fS �C�� ]�+3 �� a � =��~ �� 1� �� 4 �y��T3 �� a �eas� ��]�+ �� v �� fS �C�� ~ �� 4 �y]*�� S �1 ��' �D �� =l�q�] �1� �� h ��

� �©�q �] �h ��r*�� eas�#.)1( )آسمان بسته بود، باراني ازآن فرود نمي :گفته است كه دابن زي -

باران آسمان را روييد، آنگاه خدا هردورا بگشود وآمد و زمين بسته بود، گياهي ازآن نمي فروفرستاد و زمين را شكافت و گياهش را برآورد).

ر آية نيز گزارش شده است كه (در تفسي � باقر ابوجعفراين معنا در اخبار اماميه از �� 3 :فرمود عمرو بن عبيد معتزليمزبور) به � �a �fS �C�� ]�+ � ��~�� 4 �y�� eas� ��]�+

3 �� a �� l�q�� h �� ½ �� ~��: �fS �C�� ' �D �l�q��: �eas� ��' هاي (آسمان بسته بود و دانه )2(.#��


309، ص 14تفسير الميزان، ج - 2


آورد آنگاه آسمان به سته بود و گياهان را بيرون نميفرستاد و زمين بباران را فرونمي )1(هاي باران و زمين به گياهان، باز شدند).قطره :فرمايدت كه ميبايد جس طارقة د قرآني اين تفسير را در سورة مباركشاه

﴿Ï !$uΚ¡¡9$# uρ ÏN#sŒ Æìô_ §�9$# ∩⊇⊇∪ ÇÚ ö‘F{ $# uρ ÏN#sŒ Æíô‰ ¢Á9$# ∩⊇⊄∪ … çµ‾Ρ Î) ×Α öθs) s9 ×≅óÁ sù ∩⊇⊂∪ $tΒ uρ uθèδ

ÉΑ÷“oλ ù;$$Î/ ∩⊇⊆∪﴾ :14 -11[الطارق.[ - سوگند به آسمان بارنده و زمين شكافنده كه اين(قرآن) گفتاري قاطع است و شوخي«

.!»بردار نيست* * *

oΨ$﴿ با اين تفسير، رابطة صدرآيه با ذيل آن يعني با جملة - 1 ù= yè y_ uρ zÏΒ Ï !$yϑ ø9$# ¨≅ä. > ó x« @c yr﴾ نير روشن مي-

شود كه با گشوده شدن آسمان و بارش باران، ماية حيات زندگان (از نبات و حيوان و انسان) فراهم آيد.مي

22

اي از سورة حجنكته

z(( ((####ρρρρ ßß ßß‰‰‰‰ ÎÎ ÎÎγγγγ≈≈≈≈ yy yy____uρρρρ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû «« ««!!!! $$ $$#### ¨¨ ¨¨,,,, yy yymmmm ÍÍ ÍÍνννν ÏÏ ÏÏŠŠŠŠ$$$$ yy yyγγγγ ÅÅ ÅÅ____ 44 44 uθθθθ èè èèδδδδ öö ööΝΝΝΝ ää ää33338888 u;;;; tt ttFFFF ôô ôô____ $$ $$#### $$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ yy yyèèèè yy yy____ öö öö//// ää ää3333 øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttææææ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÈÈ ÈÈ ÏÏ ÏÏ dd dd‰‰‰‰9999 $$ $$#### ôô ôô ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ 88 88llll tt tt�� yy yymmmm 44 44 ss ss'''' ©© ©©#### ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ

öö ööΝΝΝΝ ää ää3333‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎ//// rr rr&&&& zz zzΟΟΟΟŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏδδδδ≡≡≡≡ tt tt�� öö öö//// ÎÎ ÎÎ)))) 44 44 uθθθθ èè èèδδδδ ãã ããΝΝΝΝ ää ää33339999 ££ ££ϑϑϑϑ yy yy™™™™ tt tt ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== óó óó¡¡¡¡ ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ãã ãã≅≅≅≅ öö öö6666 ss ss%%%% ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû uρρρρ #### xx xx‹‹‹‹≈≈≈≈ yy yyδδδδ tt ttββββθθθθ ää ää3333 u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999 ãã ããΑΑΑΑθθθθ ßß ßß™™™™ §§ §§��9999 $$ $$#### #### ´´ ´´‰‰‰‰‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎγγγγ xx xx©©©© öö öö//// ää ää3333 øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttææææ

(( ((####θθθθ çç ççΡΡΡΡθθθθ ää ää3333 ss ss???? uρρρρ u !! !!#### yy yy‰‰‰‰ pp ppκκκκ àà àà−−−− ’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÄÄ ÄÄ¨$$$$ ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ9999 $$ صنامگذاري اسالم و گواهي پيامبر }####$$

برخيزند فرمان داده است تا مؤمنان دربارة خدا به جهاد خدايتعالي در اين آية كريمه uθèδ﴿ برگزيده را امتنان اعالم فرموده كه آنان جهاد اوست و از راه لطف و سزاوار چنانكه

öΝ ä38u;tF ô_ درپتنگي مقرر نداشته است. آنگاه ذكر كيش سختي و برايشان دين، در و ﴾#$uθèδ ãΝ﴿ :فرمايدپس ميميان آورده و سرا به � ابراهيممؤمنان، ä39 £ϑ y™ t ÏϑÎ=ó¡ ßϑø9$# ÏΒ ã≅ö6 s%

’Îûuρ # x‹≈yδ﴾.

5� ضمير[در دراينكه مرجع �K !+ S ميان مترجمان و ؟� ابراهيم است يا خدايتعالي] _� شريفه آية پي در كه ايزيرا قرينه !شود كه جاي شگفتي داردمفسران اختالفي ديده مي

- كند. باوجود اين، يكي از مترجمان ميمي را آسان مسئله حل )هذا فيو من قبل( آمده

(مترجم، »! )1(از اين شمارا مسلمان ناميدكيش پدرتان ابراهيم است. او پيش« :نويسددين پدرتان ابراهيم را « :نويسدرا از قلم افكنده است). ديگري مي» في هذاو«ترجمة

»! )2(و در اين(قرآن) رسول گواه شما باشد(بپاداريد). او از قبل شمارا مسلمان ناميد است بدرستي درنيافته). اما سومي »من قبل«كه عطف به را »هذا وفي«(مترجم، معناي

به ترجمة قرآن، اثر آقاي عبدالمحمد آيتي بنگريد. - 1

به ترجمة قرآن، اثر آقاي داريوش شاهين نگاه كنيد. - 2


كه بود (نگهبان)روش(رباني) پدرتان ابراهيم، باشيد. او« :برخالف آندو، نوشته استوچهارمي همچنين ». )1()ازپيش شمارا مسلمان ناميد و دراين(قرآن نيز همان آمده است

است] او بودكه قبال شمارا مسلمان ناميد آئين پدرتان ابراهيم [نيز چنين بوده« :نويسدميمعناي زيدابن شگفت آنكه مفسري مانند». )2(است) مطلب آمده ودراين(قرآن نيز همين

��K :گفته است طبري قول بر بنا و درنيافته را كريمه صحيح آية:�45 2 �6 �IK �! �+ S �_ �5 �K£ �!0¥ �� $�%C�A�#)3( .

هو «اند كه توجه نداشته مفسر برجسته،مترجمان محترم وآن متأسفانه برخي ازاين في «است و دوبخش، يكي آيد. ومرجع ضمير درهرمي» هو اجتباكم«پي در» سماكم

مجيدقرآن درفرستادن نقشي �شده و معلوم است كه ابراهيم » من قبل«عطف به » هذا. هرچند � است نه سخن ابراهيم ـ جل ذكره ـخداوندي كريم، كالمقرآن زيرا نداشته

از خداوند درخواست نمودند تا � اسماعيلو � ابراهيمدرسورة بقره آمده كه $﴿ :ازفرزندان ايشان، امتي مسلمان پديد آيد و عرض كردند uΖ−/u‘ $uΖù= yèô_ $# uρ È ÷ yϑÎ=ó¡ ãΒ y7 s9 ÏΒ uρ

!$uΖÏF −ƒ Íh‘èŒ Zπ ¨Βé& Zπ yϑ Î=ó¡•Β y7 ولي اين درخواست نبايد ماية اشتباه در رجوع ]128: ة[البقر ﴾9©�� IK«ضمير به خدايتعالي در سورة حج شود و قرينة را ناديده انگارند. پس معناي » ��

. ]نهاد» سلمينم«دراين قرآن ازاين ونام شمارا پيش (خداوند)[او :آية شريفه اينست كه :كندرا چنين نقد مي زيدابندر تفسيرش، قول ـ رحمه اهللا ـ طبريابوجعفر

� ��3 �!0 �K��:2 �� =�5�%& �� \ �] �s , � ��g � �� k�T �? ��:� �4�6 ��A �\Q �� 8! �C�T �R �, k� �$� �� ص¤� �$�%C �� 4 �y]�� s , �� &�: � �� k�T �5�� k�K ��: � � ��+�g ��&�� 4�6 � �6: £uθèδ ãΝä39 £ϑ y™

آقاي محمد صادقي تهراني بنگريد. به ترجمة قرآن، اثر - 1

به ترجمة قرآن، اثر آقاي محمد مهدي فوالدوند نگاه كنيد. - 2 بنگريد. 646، ص 16به تفسير طبري، ج - 3

175 اي از سورة حجنكته

tÏϑÎ= ó¡ßϑ ø9$# ÏΒ ã≅ö6 s% ’ Îûuρ # x‹≈ yδF �I�� .� �� ¥ �� $�%C�A� ��] S �_ �� 4� �y�] ��q �6 � �� , �� 4 �y �T �R W �I��3 �4�y�T#)1(.

امت �ابراهيم است كه معلوم باره، موجه نيست زيرايندرا زيدابنسخن « :يعني از گذشت روزگاري دراز كه قرآن پس چرا ننهادنام مسلمينقرآن، را در صمحمد

از اين و در اين [او شما را پيش :فرمايداست وخدايتعالي مينازل شده � بعدازابراهيمزول قرآن و در اين قرآن، مسلمان قرآن، مسلمين نام نهاد]. اما كسي كه ما را پيش از ن

». ناميد، خداي ازلي و ابدي استسورة شريفة حج ميان مفسران ماية گفتگواست كه چون 78 اي ديگر در آيةنكته

ابراهيم :چه معنايي را اراده فرمود؟ قول راجح آنستكه» ابراهيم پدر شمااست« :فرمود خدايتعالي ،احزاب سورة در آنكه يلدلشود بهپدر روحاني امت اسالمي شمرده مي �ÿ…çµ﴿ شمرده» مادران مؤمنان« را صاسالم پيامبر زنان ã_≡ uρ ø—r& uρ öΝ åκ çJ≈yγ ¨Βé&﴾ :و ]6[األحزاب

� ابراهيم قياس، همينبه است و امت پدرهمچون صمعلوم است كه خود پيامبرأكرم مسلمانان است. آيد چنانكه خطاب آية شريفه به عموممي شماربه پدرمسلمين نيز

بر امت ص خداتوضيح است گواهي رسولاي كه درآية كريمه، الزم بهسومين نكته �5� � :نويسدمي» البيانمجمع« درتفسير طبرسيوگواهي امت برديگرمردم است. شيخ �.�0��

=� �$� ��0 ص¤� �1 �v �"�~��: ! �.0�% �" �, � ��45q�� اري وبرشما، به فرمانبرد صمحمد )تا 2((#� :نويسدبرگزيده ومي را معنا همين نيز الميزانگواه باشد). صاحب تفسير پذيرفتن دعوتش

� �w�1 �v �\�: �w��A� �7 4S"s�#)3( مقصود ازاين) ،با تفسير اين است). ولي براعمال شهادت گواهي گاهيمردم آ ازاعمال پنهاني † خدا دهند پيامبرانمي نشان سازد كهنمي قرآن ديگر آيات


.132، ص17البيان، جمجمع - 2 . 453، ص14الميزان، ج - 3


tΠöθtƒ﴿ :كنند مانند آية شريفةاطالعي ميروز رستاخيز از اين امور اظهار بي نداشتند ودر

ßìyϑ øgs† ª! $# Ÿ≅ß™ ”�9$# ãΑθà)uŠ sù !# sŒ$tΒ óΟçG ö6 Å_é& ( (#θä9$ s% Ÿω zΟ ù= Ïã !$uΖs9 ( y7 ¨ΡÎ) |MΡr& ÞΟ≈‾= tã É>θã‹ äóø9$# ∩⊇⊃∪﴾ پرسدكه چگونه مورد آورد، آنگاه ميمي (روزي كه خدا، رسوالن را گرد ]109: ة[المائد

اجابت قرار گرفتيد؟ گويند ما را [در اينباره] دانشي نيست تو خود از امورپنهاني آگاهي). آمده كه مفادآن، با قرآن كريم سازگاري دارد طبرسيو طبريقول ديگري در تفسير

است نه گواه بر اعمال ابالغ پيام خدا به مردم گواه بر ص خدادهد كه رسولمي نشان و! �� :�&��` :نويسددراينباره مي طبرسيابوعلي !و نيات ايشان �.0�%" ��0 �1 �v �45 �_ �� 5 �.�0��

��_ �a �»<:2 �, �\ 8: �a ! �.0��2 �5�]5 �.�� f�� 1 �v ��% �" �� &�: �*�: �5 �@�%q �� ! �10��2 �� \ �@�% �: �45 �_ �� 2! �.0��)1( مقصود آنستكه رسول خدا در ابالغ پيام خداوندش، برشما گواه باشد و شما نيز « :يعني

»را رسول به شما ابالغ كرد، به آنان برسانيد. او گواه برمردم باشيد كه آنچه پس از

* * *

كه با كمي تغيير همين معنا 627، ص 16با تفسيرطبري، ج مقايسه شود 132، ص 17مجمع البيان، ج - 1

را آورده است.

23

نكاتي از سورة مؤمنون

z## ## ¨¨ ¨¨LLLL yy yymmmm #### ss ssŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ)))) u !! !!%%%% yy yy` ãã ããΝΝΝΝ èè èèδδδδ yy yy‰‰‰‰ tt ttnnnn rr rr&&&& ßß ßßNNNN öö ööθθθθ yy yyϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### tt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss%%%% ÉÉ ÉÉ bb bb>>>>u‘‘‘‘ ÈÈ ÈÈββββθθθθ ãã ããèèèè ÅÅ ÅÅ____ öö öö‘‘‘‘ $$ $$#### ∩∩∩∩∪∪∪∪ þþ þþ’’’’ ÌÌ ÌÌ jj jj???? yy yyèèèè ss ss9999 ãã ãã≅≅≅≅ yy yyϑϑϑϑ ôô ôôãããã rr rr&&&& $$$$ [[ [[ssss ÎÎ ÎÎ====≈≈≈≈ || ||¹¹¹¹ $$$$ yy yyϑϑϑϑŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏùùùù àà ààMMMM øø øø.... tt tt�� ss ss???? 44 44 HH HHξξξξ xx xx.... 44 44 $$$$ yy yyγγγγ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) îî îîππππ yy yyϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== xx xx.... uθθθθ èè èèδδδδ $$$$ yy yyγγγγ èè èè==== ÍÍ ÍÍ←←←← !! !!$$$$ ss ss%%%% (( (( ÏÏ ÏÏΒΒΒΒuρρρρ ΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÍÍ ÍÍ←←←← !! !!#### u‘‘‘‘uρρρρ îî îîˆ yy yy———— öö öö�� tt tt//// 44 44’’’’ nn nn<<<< ÎÎ ÎÎ)))) ÏÏ ÏÏΘΘΘΘ öö ööθθθθ tt ttƒƒƒƒ tt ttββββθθθθ èè èèWWWW yy yyèèèè öö öö7777 ãã ããƒƒƒƒ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊃⊃⊃⊃⊃⊃⊃⊃∪∪∪∪{ درخواست بازگشت

به دنيا

را چون يكيشان« :اندكرده مترجمان قرآن كريم چنين ترجمه را برخي از نخستين آية&��5 «اين عبارت، واژة در» ...)1(مرا بازگردانمن، اي پروردگار :رسد، گويد مرگ فرا �Qa� «

&�5[�«كه در اصل �Qa� «صورت مفرد بوده و كسرة نون، عوض از ياء محذوف است، به-همين خطا افتاده و مي) ترجمه شده كه خطااست. مترجم ديگر نيز بهمرا بازگردان(

و » ...)2(مرا بازگردانپروردگارا :سوي كسي از آنان آيد، گويدتا آنگاه كه مرگ به« :نويسدو چهارمين »...)3(بازگردان دنيا بهپروردگارا مرا :گويد ...« :ديگري هم نوشته است

.»..)4(برگردان مرامن، گويد پروردگار ...« :مترجم نيز نوشته استرگردانده شده و صحيح به فارسي ب مفردصورت ، بهفعل جمعها در تمام اين ترجمه

لفظ أما معناي اين تعبير چيست و چرا به». مرا بازگردانيد ...« :داشتندآنست كه مرقوم ميدر اين آية شريفه :اند. يكي آنكهمفسران دراينباره سه وجه را ياد نموده ؟جمع آمده است

&�G, « :شود گفته آنكه جايبه است. يعني رفته كار، لفظ جمع بهتكرار مفردجاي به �Qa� 8- �a

به ترجمة قرآن اثر آقاي عبدالمحمد آيتي نگاه كنيد. - 1 به ترجمة قرآن، اثر آقاي مسعود انصاري بنگريد. - 2 به ترجمة قرآن، اثر آقاي داريوش شاهين نگاه كنيد. - 3 اده بنگريد. زبه ترجمة قرآن، اثر آقاي مصباح - 4


G�& �Qa�& �Qa� ,G� « م آنكه» ارجعون«واژةخطاب جمع براي :آورده شده است. قول دو خداوندابتدا به خطاب در :آنكه سوم .)1(آيدمي بزرگداشت و راه تعظيم خداوند تعالي، از

گانفرشتسپس خطاب متوجه به درگاه اوست و استغاثهباب ) و اين از4�6� a-8 است ( است زيرا آراء ساير از تراين قول موجه كنند ومي قبض را آدمي خدا جان فرمانشده كه به

حديث آمده خطابآن نمايد كه درمي تأييد ص خدارسول از حديثي را مزبور معناي اوال�q�� k�T � :نويسدمي در تفسيرش طبرياست. فرشتگان گوينده، با �� Q ��:� �� +�g S ص �� +�

اند). ثانيا فرموده ص را پيامبرخدا سخن اين كه است جريح يادكرده (چنانكه ابن )2(��6#�\� &��G« واژة كه داشته لزومي دارد زيرا چه ضعف اول قول �Qa� «در نشود مگر تكرار آيه در

ثالثا ؟]36ون: [المؤمن ﴾∪∌⊃∩ ?N$pκö�yδ |N$pκö�yδ $yϑÏ9 tβρß‰tãθè|﴿ :خوانيمهمين سورة شريفه نمياب به م رسم بر اين نيست كه در مقام خطرآن كريقول دوم نيز ضعيف است زيرا در ق

نداريم. مجيد قرآن باره ازشاهدي دراين و شود برده كاربه جمع لفظ خدايتعالي، S�]2� � :نويسدطبـري قول صحيـح را برگزيـده و مي :عنـوان نمونـهاز مفسران قديم به

W ��':� �f ��< �.�� -�~ ��: � �¦ � �°��; �� Q ¦ �5�;�@�'_� �!� �) �s ��*C �� 2 �5�& �Q �a �!�; �\�: �, �.(<�A� �,#)3( سخن آنان) اند).رخواست از فرشتگان بازگشتهاز راه استغاثه، با خطاب به خداوند آغاز گرديده سپس به د

:است همين قول رفته و مرقوم داشته بر» الميزان«از مفسران جديد نيز صاحب تفسير » �� K�� -�~ �� .�(< �$%�� , ��T 8� �x�'�A� �µq�� \ �� a � £ 8- �a¥ �;�@�'_� =, �� & �� =, ��I �U�: �� f��8��

��&�A� ��: �4�6 ¦ �5 �K �� d0�@�'C�T \8: ��&��5 ـ :� �Qa�#9)4( ظاهر آنستكه) ق داردكه فرشتگاني تعل خطاب به

أال فارحموني يا زمخشري در كشاف بر اين قول، شعري را گواه آورده است كه درضمن آن گويد: - 1دمحم إله .(يمنبجاي فارح)

.108، ص 17تفسير طبري، ج - 2 .108، ص17تفسير طبري، ج - 3 . 71، ص15تفسير الميزان، ج - 4

179 نكاتي از سورة مؤمنون

-8 «اند و دار قبض روح گوينده شدهعهده �a «آن حذف نداء از حرف كه است معترضه استغاثةـ اي نمايدخداي خود استغاثه ميدرحاليكه به گويد ـ :كهمعناي سخن اينست گشته و

ةاندكه آية شريفآورده بيان طرز اين براي مفسران هم قرآني شاهدي فرشتگان مرا بازگردانيد).﴿ßN§�è% &÷tã ’Ík< y7s9uρ ( Ÿω çνθè=çFø)s?﴾ اوبه است. دراينجا زن فرعون مصر، ابتدا قصصسورة در

� 3( جمع سپس به لفظ كند ومي خطاب 5�%�'� دهد. خطاب قرار مي را مورد ) يارانش��* * *

zöö öö≅≅≅≅ èè èè%%%% .. .. tt ttΒΒΒΒ ÍÍ ÍÍνννν ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ u‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎ//// ßß ßßNNNNθθθθ ää ää3333 ww ww==== tt ttΒΒΒΒ ÈÈ ÈÈ ee ee≅≅≅≅ àà àà2222 && && óó óó xx xx«««« uθθθθ èè èèδδδδ uρρρρ çç çç�� ÅÅ ÅÅgggg ää ää†††† ŸŸ ŸŸωωωωuρρρρ ââ ââ‘‘‘‘$$$$ pp ppgggg ää ää†††† ÏÏ ÏÏµµµµ øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttãããã χχχχ ÎÎ ÎÎ)))) óó óóΟΟΟΟ çç ççFFFFΖΖΖΖ ää ää.... tt ttββββθθθθ çç ççΗΗΗΗ ss ss>>>> ÷÷ ÷÷èèèè ss ss???? ∩∩∩∩∇∇∇∇∇∇∇∇∪∪∪∪{ ؟يجار عليه چه معنايي دارد

��a �� «اي عبارت ترجمه كريم، كمترقرآن هايازترجمه ��3 �\0 �% را بدرستي به فارسي »"� و دهدمي پناه پناهانبه بي« :نويسديكي از مترجمان مي :عنوان نمونهبرگردانده است. به

0\� «معناي كلمة مترجم دراينجا به» )1(.ن نداردداد پناه به نياز �% توجه ننموده است. در » "�». )2(.پناه است و حمايت نياز ازبياي كه خود آن پناه دهنده« :خوانيمترجمة ديگر مي

پناه همه به او« :نويسدمي مترجم نخست را دارد. سومين اشكال ترجمة نيز ترجمه ايناو پناه « :چهارمين نوشته است». )3(كس حمايت نتواند كرد از اوحمايت كند و دهد و

او پناه دهد و « :پنجمين مترجم مرقوم داشته است». )4(روددر پناه كسي نميدهد و مي ...و» )5(به او پناه داده نشود

ارم شيرازي نگاه كنيد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي ناصر مك - 1

به ترجمة قرآن، اثر خانم طاهره صفاري بنگريد. - 2 اي نگاه كنيد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي مهدي إلهي قمشه - 3

به ترجمة قرآن، اثر آقاي محمدمهدي فوالدوند بنگريد. - 4



0\� «چنانكه اشاره نموديم، مترجمان محترم كلمة �% را در متن آية شريفه، مورد توجه » "�، كسي پناه داده او ضد بردهـد و او پناه مي« :فرمايدآية شريفه مي .اندر ندادهو دقت قرا

تواند، شخص اگر خدايتعالي دربارة مجرمي ارادة عقوبت كند، هيچكس نمي«يعني ». نشود ��3 :نويسدمي »كشاف« در زمخشري مجرم را پناه دهد و از عقوبت خدا برهاند. چنانكه

�d0�@�T =� �� در بيضاويديگري نرسد]. قاضي فرياد به خدا) [هيچكس (دربرابر )1(#��@��d0 � :نويسدمي »أسرار التأويل التنزيل و أنوار« �T � �� 3� �\ �_ �� X �� f�[�T 3 �� =� �� §�@�T �Y��$�T

�mN�� & �� $ �'�� %�&�: �\�' �T ��&�� \� رسد و يادش مي(خدا هركس را كه خواهد به فر )2(��7#متعدي » علي«با يجاردفاع نشود و كلمة هيچكس فريادرسي و كند و ازمي نگهداري

�� :نويسدمي» مجمع البيان«در طبرسيشده تا معناي نصرت را دربر داشته باشد). �� w�a�

a ��T �R kf5 �C�: =� �� \�&� �� % هيچكس اش كند،كه خداوند ارادة بدي درباره (كسي )3(#"�برجلوگيري از او توانايي ندارد) و خالصه اينكه عموم مفسران بزرگ، بر اين معنا اتفاق

- لحاظ مفهوم نظايري چند در قرآن مجيد نيز دارد مانند اينكه ميدارند و آية كريمه به

’ %ö≅è﴿ :فرمايد ÎoΤÎ) s9 ’ ÎΤu�� Ågä† z ÏΒ «!$# Ó‰tnr&﴾ :بر خدا هيچكس مرا دربرا :(بگو ]22[الجن

uρ öΝä3(βÎ﴿ :فرمايدپناه نخواهد داد) يا مي ø9ä‹ øƒs† yϑsù # sŒ “Ï% ©! $# Νä. ç�ÝÇΖtƒ .ÏiΒ ÍνÏ‰÷èt/﴾ آل](اگر خدا ياري شما را ترك كند پس كيست آنكس كه بعداز او، شمارا ]160عمران:

!).؟ياري دهد

* * *

بنگريد. 200ص، 2به تفسير كشاف، ج - 1

نگاه كنيد. 113، ص2به تفسير أنوار التنزيل و أسرار التأويل، ج - 2 بنگريد. 170، ص18به مجمع البيان، جزء - 3

24

اي از سورة نورنكته

zāā āāωωωω (( ((####θθθθ èè èè==== yy yyèèèè øø øøgggg rr rrBBBB u !! !!$$$$ tt ttãããã ßß ßßŠŠŠŠ ÉÉ ÉÉΑΑΑΑθθθθ ßß ßß™™™™ §§ §§��9999 $$ $$#### öö ööΝΝΝΝ àà àà6666 oo ooΨΨΨΨ ÷÷ ÷÷�� tt tt//// ÏÏ ÏÏ !! !!%%%% tt ttææææ ßß ßß‰‰‰‰ xx xx.... ΝΝΝΝ ää ää3333 ÅÅ ÅÅÒÒÒÒ ÷÷ ÷÷èèèè tt tt//// $$$$ VV VVÒÒÒÒ ÷÷ ÷÷èèèè tt tt////{ صدعوت پيامبر

سورة شريفة نور را برخي از مترجمان قرآن، چنين ترجمه 63بخش مزبور از آية - مي مترجمي ديگر». )1(را صدا مزنيد زنيد، پيامبررا صدا مي كه يكديگر آنچنان« :اندنموده

سومين». )2(خوانيدرا فرا مي يكديگر كه وانيدنخ خويش چنان فرا را ميان پيامبر« :نويسداز گويي يكي نباشيد كه زنيد اينطور خودمانيرا صدا مي كه پيامبر وقتي« :است نوشته

را پيغمبر كردن خطاب« :داشته چهارمين مترجم مرقوم». )3(زنيدرا صدا مي افراد خودتانكردن صدا« :نويسدمي مترجم نپنجمي». )4(نكنيد كردن همديگر خودتان مانند خطاب ميان

مترجم نوشته ششمين». )5(ندهيد قرار يكديگر كردن صدا خود، مانند را درميان پيامبرخودتان به از بعضي كردن خطاب مانند خود، درميان را پيامبر خطاب كردن« :است

...»)6(بعضي(ديگر) قرار مدهيد- گرفته روايتي قرار د، تحت تأثيررعايت كنن را سياق آيهاينكه بدون هاترجمه اين همة

يا و محمد يا :صپيامبر به وقت خطاب آنستكه در شريفه معناي آية گويدكه مي اند


به ترجمة قرآن، اثر آقاي علي موسوي گرمارودي نگاه كنيد. - 2

طاهرة صفارزاده بنگريد. به ترجمة قرآن، اثر خانم - 3

به ترجمة قرآن، اثر آقاي ابوالقاسم پاينده نگاه كنيد. - 4

به ترجمة قرآن، اثر آقاي ناصر مكارم شيرازي بنگريد. - 5

به ترجمة قرآن، اثر آقاي محمدمهدي فوالدوند نگاه كنيد. - 6


احترام صدا با را صپيامبر بگوييد و رسول اهللا ياو نبي اهللا يامگوييد بلكه أباالقاسم) !پذيردنميآن را (و خود )1(نقل كرده قتادهو مجاهد اين معنا را از طبريكنيد. چنانكه

)2(اند.گراش نموده � باقراز أبوجعفر آن را و اماميه نيز به روايت ضعيفييافتند كردند، درميمي توجهي شريفه اندك آية بعد و قبل مترجمان محترم به اين اگر

=āω (#θè﴿ از مقصود كه yèøgrB u!$ tãßŠ ÉΑθß™§�9 نيست بلكه لقاسمأباا يا و محمد يا گفتن از نهي ﴾#$ و جهاد (چون جامعي مهم و أمر براي را كه مؤمنانپيامبراست هنگامي دعوت موضوع برسر

šχθãΖÏΒ (yϑ‾ΡÎ$﴿ :فرمايدمي مزبور آية ازخواند چنانكه پيشمي فرا غيره) ÷σßϑø9 $# tÏ% ©! $# (#θãΖtΒ# u

«!$$Î/ Ï&Î!θß™ u‘uρ # sŒ Î)uρ (#θçΡ$ Ÿ2 … çµ yètΒ #’n?tã 9÷ö∆r& 8ìÏΒ%y óΟ©9 (#θç7 yδ õ‹ tƒ 4 ®Lym çνθçΡÉ‹ ø↔ tG ó¡o„﴾ زنيست اين (ج

با عمومي كاري براي كه هنگامي و اندآورده خدا و رسولش ايمان كه به آنانند مؤمنان، كهكه سخن است پي همين ). در ...خواهند اجازت وي جمع نروند تا از همراهند، از پيامبر

=āω (#θè﴿ :فرمايدمي yèøg rB u!$ tãßŠ ÉΑθß™§�9$# öΝ à6 oΨ÷�t/ Ï !% tæ ß‰x. Ν ä3ÅÒ÷èt/ $VÒ÷èt/﴾ يعني دعوتبپذيريد يا آن را توانيدمي (كه نشمريد همديگر دعوت همچون را ميان خودتان صپيامبر

:فرمايدبخش مي ذيل همين رويد). آنگاه در اجازه بيرون بدون آنان ازمجلس رد كنيد يا﴿ô‰ s% ãΝn= ÷ètƒ ª! $# šÏ% ©! $# šχθè= ‾=|¡ tF tƒ öΝ ä3ΖÏΒ # ]Œ# uθÏ9﴾ پناه به كه را آنان شما ازميان خدا :يعني

!شناسدخوبي ميروند، بهآهسته بيرون مي و) آهسته شوندديگران برده (مخفي ميو ترك نكردن مجلس اوست نه صپيامبر فراخواني از كنيم سخنمي مالحظه چنانكه

هرچند اين سفارش در حد !كنيد» محمد يا«زين را جايگ» اهللارسول يا«سفارش به اينكه كه دارد جا حالآيد. درعينوجه از مدلول آية كريمه برنميهيچخود، محترم است ولي به

اند داشته شريفه توجه معناي صحيح آيةمفسران ارجمند به و مترجمان از تن شودچند گفته


نگاه كنيد. 184، ص2به تفسير صافي، ج - 2

183 اي از سورة نورنكته

قول اش،گرانمايه تفسير در طبري چنانكه برد نام بايد عباس بن عبداهللاو در رأس آنان از كرده و نامناسبي را كه آورديم نقل تفسير نيز السعودأبي )1(است. نموده گزارش را وي�� >� :نويسدمي��A� �b �_��T#)2( اين) ،ابننيست). آيه مقام با مناسب تفسير در هم جزي

�� :نويسدمي و آوردمي را آيه صحيح معناي» لعلوم التنزيل التسهيل« �IK W 85 �� T �\�'�q �_�� 45�� \�%q �6 ��A#)3( اين)نيز» الميزان«تفسير كند). درمي خود، تقويت ازپيش با مناسبتش قول را T¡� ��0� � :نويسدمي را نقل كرده و محترم، قول صحيح مفسر �C�� b �C]� �IK �, � C�� )اين 4((#,� :�

الميزان تفسير از بخش روايي در است). و مناسبتر آراء همة از پيشين، آية سياق لدليبه قول،�� 6�� نويسد:مي سپس و نمايدمي گزارش را � باقر امام روايت نيز، �� T �g T¡� �, 3

�!�(<�T � �IK �&�A��#)5( پيش) رد). ندا سازگاري معنا كه دنبالة آية شريفه، با اين گذشت اين از شمرد.لحاظ عدم ماليمت با سياق قرآن، قابل اعتماد نميكه روايت مزبور را به پيدا است

* * *

نگاه كنيد. 389، ص17به تفسير طبري، ج - 1

بنگريد. 4، ص7السعود(در حاشية تفسير فخررازي) جبه تفسير أبي - 2

نگاه كنيد. 136، ص3به تفسير ابن جزي كلبي، ج - 3 بنگريد. 182، ص 15به تفسير الميزان، ج - 4

نگاه كنيد. 185، ص 15به تفسير الميزان، ج - 5

25

اي از سورة فرقاننكته

ztt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss%%%% uρρρρ tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####ρρρρ ãã ãã�� xx xx�� xx xx.... ŸŸ ŸŸωωωω öö ööθθθθ ss ss9999 tt ttΑΑΑΑ ÌÌ ÌÌ hh hh““““ çç ççΡΡΡΡ ÏÏ ÏÏµµµµ øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttãããã ãã ããββββ#### u öö öö�� àà àà)))) øø øø9999 $$ $$#### \\ \\'''' ss ss#### ÷÷ ÷÷ΗΗΗΗ ää äädddd ZZ ZZοοοο yy yy‰‰‰‰ ÏÏ ÏÏnnnn≡≡≡≡uρρρρ 44 44 yy yy7777 ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ xx xx‹‹‹‹ ŸŸ ŸŸ2222 || ||MMMM ÎÎ ÎÎ mm mm7777 ss ss[[[[ ãã ããΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏ9999 ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ//// xx xx8888 yy yyŠŠŠŠ#### xx xxσσσσ èè èèùùùù (( (( çç ççµµµµ≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ ùù ùù==== ¨¨ ¨¨????u‘‘‘‘ uρρρρ WW WWξξξξ‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ???? öö öö�� ss ss???? ∩∩∩∩⊂⊂⊂⊂⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪{ نزول تدريجي قرآن

ازسوي خداوند سبحان بر پيامبر بار دوما شهرت دارد كه قرآن مجيد محيط درنازل شده است و اين شهرت مولود تفاسير و مقاالتي است كه ص اسالم گرامي

نوان عاند (نه تفاسير فني و قديمي). بهنويسندگاني چند، در ميان ما به فارسي نگاشتهداشتن مطالب ارزنده هم خالي نيست) آمده از تفاسير جديد فارسي (كه از در يكي :نمونه ازسوي كه يكجا جمعي و نزول دفعيقرآن داراي دو نوع نزول بوده است. اول « :است

نزول در ماه رمضان و شب قدر نازل گرديده، دوم ص پيامبر پاك قلب خداوند برالبته ». )1(شده است سال نازل 23طي در نيازها حوادث وكه برحسب شرائط و تدريجي

نزول قرآن رفته ولي نزول دوبار(دفعي و تكرار قديمي نيز سخن از تفسيرهاي در شود.، سخني تازه شمرده ميصخدارسول قلبتدريجي) بر

محترم مرقوم اي دارد) نويسندةارزنده هم مطالبديگري (كه آن فارسي تفسير در آيدبرمي وضوحنمايد، بهتوصيف مي را تعريف و نزول آن و كه قرآن آياتي از« :ستا داشته

صورت نزول بسيط است. اول به شده نازل مرتبه دو در مشخص و صورت دو به كه قرآن ».)2(صورت باز و تدريجي و تفصيليو جمع و پيوسته، دوم به

نگاه كنيد. 149، ص21نمونه، اثر آقاي ناصر مكارم شيرازي، ج به تفسير - 1

بنگريد. 192به تفسير پرتوي از قرآن، اثر مرحوم آقاي طالقاني، جزء آخر، ص - 2


» تنزيل«و تفاوت آن با » إنزال«كاربرد واژة يكي :چند چيز است ،منشأ اين برداشت نزول براي دومي و در قرآن مجيد كه به گمان هردو مفسر محترم، اولي براي نزول دفعي

برداشت اين خالف ،فرقان از سورة شريفة 32كه آية رفته است. درحالي كار تدريجي به“tŸωöθs9 tΑÌh﴿ :گفتند كه فرمايدمي قول كافران گزارش دهد زيرا ازوضوح نشان ميرا به çΡ Ïµø‹ n= tã

ãβ#u ö� à) ø9$# \'s#÷Ηäd Zοy‰ Ïn≡uρ﴾ مالحظه !). همانطوركه؟نيامده است فرود قرآن يكباره براو (چرا اين كار رفته، نه از مصدر تنزيل، به» نزل«نزول دفعي، در اين آية شريفه لفظ براي شودمي

نيست. محترم سازگار سرانادعاي مف از مصدر إنزال! و اين با» انزل«لفظ نزول از قبل صپيامبر :است داشته مرقوم مفسرمحترم آندو آنكه يكي از دوم

?Ÿωuρ ö≅yf÷ès﴿ فرمايدمي كه طهسورة از 114 آية دليلبه !داشت آن آگاهي تدريجي قرآن، از

Èβ#u ö� à) ø9$$Î/ ÏΒ È≅ö6 s% βr& # |Ó ø) ãƒ š�ø‹ s9 Î) … çµ ã‹ ômuρ﴾: پيش« :نمايدمي ترجمه چنين را بورمز آية آنگاه

متأسفانه ».)1(آن عجله مكن ، نسبت بهبرتو نازل شوداز آنكه وحي دربارة قرآن گيري، به خطا اينجا در نتيجه شريفه دچار اشتباه شده (و از ترجمة آية مفسرمحترم در

#﴿ افتاده است) زيرا |Ó ø)ãƒ š�ø‹ s9 Î)﴾ 0^«را به معناي�4 �2 �y� �T «كه بهته، درصورتيپنداش

درستي بهآن را تفسيرش حسن توفيق، در جاي ديگر از آيد. ولي ازمي »إليك يتم«معناي بر تو تمام از آنكه وحي آن نسبت به قرآن عجله مكن، پيش« :نوشته است ترجمه نموده و

) آيات� (جبريل وحي پيك همراهبه ورزيد وشتاب مي ص خدا. آري، رسول»)2(شود

قرائت از اتمام يافت تا پس فرمان خواند. آنگاهمي ها، آن از تمام شدنپيش را ريفهش ازپيش ص كه پيامبر دهدنمي نشان هيچوجه امر به اين را تالوت نمايد و جبريل، قرآن

- مي مذكور چنانكه بازهم مفسرمزبور در تفسيرآية !آن آگاهي داشته است قرآن، از نزول

نگاه كنيد. 149، ص21به تفسير نمونه، ج - 1

بنگريد. 310، ص13به تفسير نمونه، ج - 2

187 از سورة فرقان اينكته

عشق به فراگيري قرآن و حفظ آن براي مردم، خاطربه صه گاه پيامبرك آنجا از و« :نويسدرا تمام داد تا جبرئيل سخن خودكرد و كامال مهلت نميهنگام دريافت وحي عجله مي به

از و نسبت به قرآن عجله مكن پيش :شودكند، در دنبالة اين آيه چنين به او تذكر داده ميŸωuρ ö≅yf﴿ :آن تمام شود آنكه وحي ÷ès? Èβ#uö� à) ø9$$Î/ ÏΒ È≅ö6 s% βr& # |Óø) ãƒ š�ø‹ s9Î) … çµ ã‹ôm uρ﴾)1(.

صورت جمعي در مجيد يكبار به قرآن اند چون آياتبعضي گفته و« :نويسدمي سپس لذا ،سال 23طور تدريجي در مدت يكبارهم به نازل شده و صشب قدر بر قلب پيامبر

- شد. قرآن دستور ميه پيشقدم بر جبرئيل ميگا ،هنگام نزول تدريجي آياتبه صپيامبر

موقع خود انجام دهد در اين كار عجله مكن و بگذار نزول (دفعي و) تدريجي هركدام بهشود، نويسندة چنانكه مالحظه مي». )2(رسدولي تفسير نخست، نزديكتر بنظر ميگيرد.

دد و قول اول را پسنمحترم در پايان سخن، قولي را كه از ديگران گزارش نموده، نمي شمرد.نزديكتر به تفسير آية شريفه مي

-مي است كه هوداند، آية اول از سورة كريمة دستاويزي كه بدان پرداخته سومين

ë=≈tG﴿ :فرمايد Ï. ôM yϑÅ3ôm é& … çµçG≈ tƒ# u §Ν èO ôM n=Å_Á èù ÏΒ ÷βà$ ©! AΟŠ Å3 ym A�� Î7 yz ∩⊇∪﴾ ر يكياز دو مفس سخت بهم و كتابي است كه آيات آن استوار« :نمايدرجمه ميمحترم، آية شريفه را چنين ت

ترجمه، ولي اين». )3(حكيم خبير است شده ازجانب داده تفصيل و شده سپس باز پيوسته) برخوردارنـد اما اينكه تفصيلو استحكامصفت ( دو كه آيات قرآن از دهدنشان مي

آيد.برنمي به هيچوجه از آية مزبور !دوبار نازل شده اسـت ،قرآن ب ابن عباسو نيز از � امام صادقي از مرو ايشان، روايتي دستاويز چهارمين بااختالف در تعبير روايات اين مضمون خالصة« :نويسدمي بارهاين در . مفسرمزبوراست

.312، ص13تفسير نمونه، ج - 1 .314و 313ص، 13تفسير نمونه، ج - 2 . 193تفسير پرتوي از قرآن، جزء آخر، ص - 3


صورت جمعي در شب قدر يا ماه رمضان از بيت المعمور يا لوح قرآن به :چنين است، به آسمان دنيا نازل شده سپس از آن به تدريج و تفريق در مدت محفوظ يا آسمان باال

».)1(سال فرود آمده است 23مقام بيان نزول مأثورند، در ب عباس و ابن � اين روايات كه از امام صادق

لوح محفوظ به از قرآن جمعي نزول دارندكه تصريح ولي اندآمده تدريجي و جمعي اثبات لذا و صقلب پيامبرأكرم بر است، نه پذيرفته يا) صورتآسمان نزديكتر(السماء الدن

رخ داده است. » وعاء واحد«تدريجي قرآن، در يك منزل يا در كنندكه نزول دفعي ونمي- رسول تدريج برسال، قرآن كريم به 23پس آنچه قابل انكار نيست همانست كه در مدت

جدا بوده است. دليلي كه اين امر را آن از نزول زميني آسماني نزول شده و نازل ص خداايم. در است كه آن را در صدر مقاله آورده فرقاناز سورة شريفة 32نمايد آية تقويت مي

“Ÿωöθs9 tΑÌh﴿ :اندرسم اعتراض، پرسيدهخوانيم كه كافران بهآية مزبور مي çΡ Ïµø‹ n=tã ãβ#u ö� à)ø9$# \' s#÷Ηäd

Zοy‰ Ïn≡ uρ﴾ اگر قرآن كريم، نزول دفعي ؟او فرود نيامده است (چرا اين قرآن يكباره بر (!چنان نيست، قرآن يكباره هم بر :داشت دربرابر اين اعتراض الزم بود كه پاسخ داده شود

را تصديق كافران سخن ولي آية مورد بحث در سورة فرقان، ابتدا !پيامبر نازل شده استy7﴿ :نمايدمي Ï9≡ x‹Ÿ2﴾ )كندمي بيان را قرآن تدريجي ). آنگاه حكمت نزولچنان است:

﴿|MÎm7 s[ãΖÏ9 Ïµ Î/ x8yŠ#xσ èù ( çµ≈ oΨù= ¨?u‘uρ Wξ‹ Ï?ö� s? ∩⊂⊄∪﴾ با آن را تا قلب تو را بدان استوار داريم و :يعني!�� :كشافدر زمخشريقول ايم. بهدرنگ تمام (برتو) خوانده ��> =-�5 �Q ¥ � ��I �+£ �\��5 �6,

F�: ��6 �� D �� 4 �y]�� I �+ �� $. �c� �, �\0�� W 85 ��] �\ ��T ��D�'�: �� w��#)2( )»كاست ها آن پاسخ» كذل

إن اهللا «. (متن روايت در مجمع البيان بدينصورت آمده: 193تفسير پرتوي از قرآن، جزء آخر، ص - 1نج كذل عدلي النبي بأنزل ع نيا ثمالد ماءي ليلة القدر إلي السالقرآن ف يعمشرين أنزل جي طول عوما ف

»).سنة .278، ص3تفسير كشاف، ج - 2

189 از سورة فرقان اينكته

پراكندة آن، نيرو آنستكه قلب تورا با نزول تدريج نازل شده وحكمتشيعني آري؛ قرآن به بخشيم).

گويد و اين امر درسخن مي صتثبيت قلب پيامبربينيم كه قرآن مجيد از مي ويژه و به است آمده، الزم ميهاي مكرروحياسالم با نزول صدر كشاكش حوادث

صاكرم بود، رسول پيش آمده † خدا فرستادگان حكايت رويدادهايي كه براي ديگر

.yξä﴿ فرموده است هود درسورة انگيخت چنانكهبرمي پايداري و استقامت را به uρ �Èà) ‾Ρ

y7ø‹ n= tã ô ÏΒ Ï !$t6 /Ρr& È≅ß™ ”�9 $# $tΒ àM Îm7 sVçΡ Ïµ Î/ x8yŠ# xσèù﴾ :برتو را رسوالن همه اخبار (از] 120[هود

در قرآن تدريجي استوار سازيم). عالوه براين، نزول را بدانها كه دلتخوانيم، چيزهاييمي

:فرمايدمي ازاينرو است و مؤثري داشته اي، نقشمرحله صورتبه مسلمانان جامعة تربيت﴿$ZΡ# u ö� è% uρ çµ≈oΨ ø% t�sù … çνr&t� ø) tGÏ9 ’ n?tã Ä¨$Ζ9$# 4’ n?tã ;] õ3ãΒ﴾ :در آن را (و قرآني كه ]106[اإلسراء

برمردم با تأني و درنگ بخواني). بنابراين آن را بخشهايي جدا از يكديگر فرستاديم تاشيخ چون ، كسانياماميه مشاهير فرضية نزول دوگانة قرآن را بايد كنار نهاد چنانكه از

تصحيح «اند. شيخ مفيد در رسالة در نفي اين فرضيه، كوشيده يشريف مرتضو مفيد بن علي بن محمد (أبوجعفر بابويه ابن عقايد شرح درآن را كه» اإلعتقاد بصواب االنتقاد

خيزد نگاشته است، دربارة نزول جمعي قرآن با وي به مناقشه برميها آن الحسين) و نقدجمعي قرآن، بر آسمان نزديكتر عقيده داشته نه بر قلب رسول (بااينكه ابن بابويه، به نزول

b� �2��I��F 5:� �\0 :فرمايد) و ميصاكرم �K �g 3 =� �� =dT� �� \ �%E� �-�q�� IK �� k� �D& �Q �b �Q5�T3 �� S% �" �� < �$ �" �;�w�c� �-�q_s� ��% �" �� 4� �y�] �, �3�� 3�U#)1( آنچه ابوجعفر د) ر اين باب

شود و نه موجب عمل!سوي آن رفته، اصلش خبر واحدي است كه نه موجب علم ميبهو نزول قرآن بنا بر اسباب و احوالي بوده كه يكي پس از ديگري روي داده است). آنگاه

.102تصحيح اإلعتقاد، اثر شيخ مفيد، (فصل في نزول القرآن)، ص - 1


توان نمايند. آري؛ ميآن حكايت مي اسباب نزولآورد كه از شواهدي را از قرآن كريم مي!x�tã ª$﴿ يفةگفت اگر آية شر $# š�Ζtã zΝ Ï9 |MΡÏŒr& óΟßγ s9﴾)1( صپيامبر قبال بر ]43 :ةبتو[ال

جهاد به تا دهد اجازه كساني به صخدارسول كه نداشت امكان بود، ديگر نازل شدهpκ$﴿ :آية چنانچه نشوند. يا حاضر š‰r' ‾≈tƒ ÷É< ¨Ζ9$# zΟ Ï9 ãΠÌh� ptéB !$tΒ ¨≅ymr& ª! $# y7s9 ( ‘ÉótG ö; s? |N$|Ê ö� tΒ

y7Å_≡ uρø—r&﴾)2( :خاطر به صخداقبال نزول يافته بود، ممكن نبود كه رسول ]1[التحريمو شيخ مفيد به نزول قرآن در شب قدر را برخود ممنوع سازد. رضايت همسرانش امري

:نويسدشمرد و ميرا بخشي ازقرآن (يا آغاز نزول قرآن) مي آن كند وهم اشاره مي � �% �Z �4 �y�] �\�]� =, �� %0�� \� �, �a�� !�; � <�� 4 �y�] �\� �� 2 �� 7 �� 8��q 3(#ص(. نزول يافت قرآن آنچه كه از قدر نازل شد سپس قرآن در شب بخشي از همانا « :يعني

»درپي آن آمد. صتا زمان وفات پيامبرز كتاب خدا نيز و سخن شيخ نبايد ماية شگفتي شود چرا كه در عرف قرآن، بخشي ا

øŒ﴿ :ناميده شده مانند آية كريمة» قرآن« Î)uρ !$oΨ øùu�|À y7ø‹ s9 Î) #\� x� tΡ z ÏiΒ Çd Éf ø9$# šχθãèÏϑ tG ó¡o„

tβ#u ö� à) ø9$#﴾ :و امثال آن. ]29[األحقاف

* * *

؟ »ها اجازه دادي (كه به جهاد نيايند) خدا از تو درگذرد، چرا به آن« - 1

كه خشنودي ل كرده است درحاليكني كه خدا برايت حالاي پيامبر چرا چيزي را برخود حرام مي« - 2 ؟ »جوييهمسرانت را مي

إن اهللا تعالي ابتدء إنزاله في .(اين قول در مجمع البيان نيز نقل شده است كه: 103تصحيح اإلعتقاد، ص - 3 ). ليلة القدر من شهر رمضان

26

اي از سورة شعراءنكته

ztt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss%%%% ΟΟΟΟ çç ççFFFF ÷÷ ÷÷ƒƒƒƒ u tt tt�� ss ssùùùù rr rr&&&& $$$$ ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ óó óóΟΟΟΟ çç ççFFFFΖΖΖΖ ää ää.... tt ttββββρρρρ ßß ßß‰‰‰‰ çç çç7777 ÷÷ ÷÷èèèè ss ss???? ∩∩∩∩∠∠∠∠∈∈∈∈∪∪∪∪ óó óóΟΟΟΟ çç ççFFFFΡΡΡΡ rr rr&&&& ãã ããΝΝΝΝ àà àà2222 ää ääττττ !! !!$$$$ tt tt////####u uρρρρ tt ttββββθθθθ ãã ããΒΒΒΒ yy yy‰‰‰‰ øø øø%%%% FF FF{{{{ $$ $$#### ∩∩∩∩∠∠∠∠∉∉∉∉∪∪∪∪ öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ ¨¨ ¨¨ΞΞΞΞ ÎÎ ÎÎ**** ss ssùùùù AA AAρρρρ ßß ßß‰‰‰‰ tt ttãããã þþ þþ’’’’ ÍÍ ÍÍ kk kk<<<< āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ))))

¡¡ ¡¡>>>>u‘‘‘‘ tt tt ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ nn nn====≈≈≈≈ yy yyèèèè øø øø9999 $$ !� ها با ابراهيمدشمني بت }∪∪∪∪∠∠∠∠∠∠∠∠∩∩∩∩ ####$$

آنچه « :پرستان فرمودخطاب به بت � ابراهيم كهخوانيمشريفة شعراء مي درسورةند هستند مگر خداو من دشمنكردند، پرستيد و پدران پيشين شما عبادت ميشما مي �جان با ابراهيم هاي بيدر اينجا پرسشي به ميان آمده است كه چگونه بت !»جهانيان

- اند كه چندان موجه به نظر نميباره پاسخي آوردهدشمن بودند؟! مفسران قديم در اين

�¢ �� :نويسددر تفسير گرانقدرش مي طبريرسد. ابوجعفر �� " !� �)J �� g ��& �� J�� 5 ـ�� " !� �©��qـ ��0 �� 5 �T �,#)1(ها را آنست كه اگر من بت � معناي سخن ابراهيم« :. يعني

!»شدنددر روز رستاخيز (زنده شده) دشمن من ميها آن پرستش كرده بودم،ران قديمي ديگر نيز آورده اندلسي قرطبياند چنانكه اين معنا را برخي از مفسـ

�uE �� :نويسددرتفسيرش مي �� &��: �wS �7 ��& �$�: !� �)� ¢� �� ! ـ �� "� �©��q ��0� ـ�2 "�� 5�T �,#)2( .دشمني وصف نمود، گفتة وي به معناي آنست جان را بهكه اشياء بي � ابراهيم« :يعني

!»شدنددرروز رستاخيز دشمن من ميها آن ها را پرستش كرده بودم،كه اگر من بت همگي ظاهرا . و)3(رأي رفته است همين بر نيز» فتح القدير«ير تفس يمني در شوكاني

اند كه أقدم بر آنان بوده است. ولي چنانكه گفتيم اين تفسير گرفته طبري تفسيرمذكوررا از

.591، ص 17تفسير طبري، ج - 1 .74، ص7قرآن)، جتفسير قرطبي (الجامع ألحكام ال - 2 .104، ص4تفسير شوكاني، ج - 3


همان هاي مشركان درشريفه داللت دارد براينكه بت آية چندان موجه نيست زيرا ظاهررستاخيز در آية مزبور روز ز دشمني آنان به روزگار، دشمن ابراهيم بودند و سخني ا

نرفته است.هـ ق) گفته است كه سخن 207(متوفي در سنة فراءاز قدماي مفسران، ابوزكريا

آن بوده � شود. يعني مراد ابراهيمشمرده مي» مقلوب سخني«به اصطالح، �ابراهيم شند! اين گفته اگرچه سخني با من ها دشمننه آنكه بت» )1(ها هستممن دشمن بت«كه

شريفه موافقت ندارد. معقول است ولي با ظاهر آيةاعتبار آنكه ازسوي ها را بهبت �ابراهيم :تفسير صحيح آية كريمه اينست كه

شدند (نه به اعتبار سنگ و چوب بودنشان!) دشمن عقيدة توحيدي مشركان پرستيده مياز ذكر دانست چنانكه پسكنندة مردم مي اهرا گمرها آن و )2(شمردمي خود ورستگاري

Éb>u‘ £åκ﴿ :آنان، به درگاه خداوند عرض كرد ¨Ξ Î) zù= n=ôÊ r& #Z�� ÏV x. z ÏiΒ Ä¨$Ζ9 :يعني ]36[ابراهيم: ﴾#$آمده و » مجاز«و اين سخن ازباب »! اندگمراه كردهبسياري از مردم را ها آن خداوندا،«

اند. البته ابراهيم ها، اسباب گمراهي مردم شدهعني بتدر آن رفته است ي» سببيت«اعتبار - ها فاقد شعور و ادراكند و سود و زياني به كسي نميدانست كه بتخوبي ميبه �

$tΑ﴿ :پرستان فرمودبت به »انكاري استفهام« صورتبه رسانند چنانكه s% ö≅ yδ ö/ ä3 tΡθãèyϑ ó¡ o„ øŒÎ)

tβθããô‰ s? ∩∠⊄∪ ÷ρ r& öΝ ä3 tΡθãèx�Ζtƒ ÷ρr& tβρ•�ÛØ o„ ∩∠⊂∪﴾ ها را هنگامي كه بت« :يعني ]73 -72 :راءـشع[ال !».؟رساننديا شما را سود و زياني مي ؟شنوندسخن شما را ميها آن خوانيد، آيامي

بنگريد. 104، ص4به تفسير شوكاني، ج - 1

از أهل سنت تقريبا همين رأي را » المنير«از شيعه و تفسير » الميزان«از تفاسير جديد، تفسير - 2 اند.برگزيده

193 اي از سورة شعراءنكته

مجازيجان، نسبتي هاي بيخالصه آنكه نسبت دشمني و گمراه كردن براي بت .درك آية شريفه دور كرده است و غفلت از اين معنا، برخي از مفسران را از )1(است

* * *

دانند!را دشمن خود مي» كعبة معظمه«چنانكه كفار زمان ما، - 1

27

اي از سورة نملنكته

ztt ttΠΠΠΠ öö ööθθθθ tt ttƒƒƒƒ uρρρρ çç çç�� àà àà³³³³ øø øøtttt ww wwΥΥΥΥ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÈÈ ÈÈ ee ee≅≅≅≅ àà àà2222 77 77ππππ ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ éé éé&&&& %%%% [[ [[` öö ööθθθθ ss ssùùùù ££ ££ϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÜÜ ÜÜ>>>> ÉÉ ÉÉ jj jj‹‹‹‹ ss ss3333 ãã ããƒƒƒƒ $$$$ uΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏGGGG≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ$$$$ tt tt↔↔↔↔ ÎÎ ÎÎ//// ôô ôôΜΜΜΜ ßß ßßγγγγ ss ssùùùù tt ttββββθθθθ ãã ãããããã yy yy————θθθθ ãã ããƒƒƒƒ ∩∩∩∩∇∇∇∇⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪ ## ## ¨¨ ¨¨LLLL yy yymmmm #### ss ssŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ)))) ρρρρ ââ ââ !! !!%%%% yy yy`

tt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss%%%% ΝΝΝΝ çç ççFFFF öö öö//// ¤¤ ¤¤‹‹‹‹ ŸŸ ŸŸ2222 rr rr&&&& ÉÉ ÉÉLLLL≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ$$$$ tt tt↔↔↔↔ ÎÎ ÎÎ//// óó óóΟΟΟΟ ss ss9999 uρρρρ (( ((####θθθθ ää ääÜÜÜÜ‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏtttt éé ééBBBB $$$$ pp ppκκκκ ÍÍ ÍÍ5555 $$$$ ¸¸ ¸¸ϑϑϑϑ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏãããã #### ss ssŒŒŒŒ$$$$ ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ rr rr&&&& ÷÷ ÷÷ΛΛΛΛ ää ääΖΖΖΖ ää ää.... tt ttββββθθθθ èè èè==== yy yyϑϑϑϑ ÷÷ ÷÷èèèè ss ss???? ∩∩∩∩∇∇∇∇⊆⊆⊆⊆∪∪∪∪{ ت يا بازگشتجعر

!به دنيا

از سورة شريفة نمل داللت دارد براينكه 83مشهوراست كه آية اماميهدر ميان فرقة » البيانمجمع«در تفسير طبرسيگردند. شيخ اي از مردم به دنيا بازميپيش از قيامت، عده

� �¡T� �� :نويسدمي �I �� 4 ��'_� �, �% �" �U �E �, �&Q �� , � �� b �K �g ��2 � ��g �� |� �0 �� , �*�: �4�6 ��2 �w �45 �r )��( �T¡� �� a�[�A� ��5�0�� % �" � ��g �4 �� µ0�&q�'�� b �Q5�T ��< �.�� , � �O �X �\0�� =�5 �6 ��w

k�5 �6 �/0�� g �D �E �, ��5 �T ��0 �� , �I��F �45��T �\�]�Uq �_ �\0��: �� ! �1� �� a�w�@�] !�% �� ! �K�] �O ��#9)1( اند، بدين آيه بر درستي آن، استدالل رفته رجعتكساني از اماميه كه بر قول به « :يعني

در معنا تبعيضداخل شود، موجب » من«اند كه چون در كالم(عرب) حرف نموده- بر آنكه در آنروز گروهي از اقوام محشور ميخواهدشد. بنابراين، آية كريمه داللت دارد

و البته اين وصف از آن روز رستاخيز نيست كه خداي سبحان !ها شوند، نه همگي آن ».گذاريمكنيم و هيچكس از ايشان را وانميرا محشور مي آنان :اش فرمودهدرباره

. 251، ص20البيان، جمجمعتفسير - 1


:نويسدوده مينيز همين قول را تأييد نم» الميزان«از تفاسير جديد اماميه، تفسير » �� T¡� �� K�� , �� IK �O �c� �� B �o ��5 �T ��0 �� , �\ �] �s =O �� µ&�q%�� 8� �+ �� k, 3 ! �1�&0 �$ �� 6 �� 4�6

� � ��&�� D �E �, �O �c� ��5 �T ��0�� ,: ﴿öΝßγ≈ tΡ÷�|³ymuρ öΝ n= sù ö‘ÏŠ$ tóçΡ öΝåκ ÷]ÏΒ #Y‰ tnr& ∩⊆∠∪﴾)1(.

گيرد دهد كه اين حشر، در غير روز رستاخيز صورت ميظاهر آيه نشان مي«يعني: تعالي دروصف حشر ها. و خداي نه براي همة آن ،زيرا براي بعضي از افراد هرأمت است

».گذاريمكنيم و هيچكس از ايشان را وانميآنان را محشور مي :روز رستاخيز فرمودهشمرد و در مسئلة رجعت نمي »نص«آية مذكور را نالميزااينهمه، صاحب تفسير با

(و هرچند آية شريفه، نص در اين معنا نيست). و چنانكه )2(و إن لم تكن نصا :نويسدمي سخني است كه احتمال خالف درآن نرود.در كالم، نص :دانيممي

:گويند در ميان أهل علم معروفست كه ؟كه دليل اين امر چيستاينك بايد دانستكند). پس اگر در آية را نفي نمي آن (اثبات چيزي، غير ينفي ما عداه إثبات الشيء الرا محشور گروهي از تكذيب كنندگانشانها روزي ازميان همة أمت«شريفه آمده كه

ΝçF﴿ :فرمايد با آنان خطاب و عتاب خواهيم نمود كهو سپس مي» كنيممي ö/¤‹Ÿ2 r& ÉL≈tƒ$t↔ Î/

óΟ s9uρ (#θäÜ‹ÏtéB $pκ Í5 $ϑù= Ïã﴾ :كه بدانها دانشي (آيا آيات مرا تكذيب كرديد درحالي ]84[النمل!). آيا اين سخن دليل بر آنست كه درآنروز، كساني كه آيات خدا را ؟فراگير نداشتيد

! اگر چنين باشد پس آياتي كه داللت دارند در روز ؟تصديق نمودند، محشور نخواهند شد- پرهيزكاران محشور خواهندشد نيز دليلند برآنكه كافران و فاسقان محشور نمي رستاخيز،

tΠ﴿ :مانند آية شريفه !شوند öθtƒ ç�à³øtwΥ tÉ)−G ßϑ ø9$# ’n<Î) Ç≈uΗ÷q §�9$# # Y‰øùuρ ∩∇∈∪﴾ ]يعني .]85 :مريمو آية » كنيمروزي كه پرهيزكاران را به سوي خداي رحمن به ميهماني محشور مي«



197 اي از سورة نملنكته

β÷﴿ :شريفة r& uρ (#θßϑ‹ Ï% r& nο4θn=¢Á9 $# çνθà) ¨?$#uρ 4 uθèδ uρ ü”Ï% ©!$# Ïµø‹ s9Î) šχρ ç�|³øtéB ∩∠⊄∪﴾ :يعني ]72[األنعام: -سويش محشور مينماز را بپا داريد و تقواي خدا را رعايت كنيد و اوست كسي كه به«

و امثال اين آيات.» شويد.�� ,� �"� �� Z� � :نويسددر پي سخن خود مي البيانمجمعصاحب �� 0 ��|� �, �5�� *�� w �a ��

�a�qrs� �� &Q �� , �% �" �M5 �Q �a �� , ��s� �� 1�� w �M5 �Q �a ��vs� �� l�5�s� �f�0�2#)1( اخباري را كه دربارة رجعت وارد شـده اسـت بر رجعت دولت و أمر اماميه(جماعتي از

اند، نه بر بازگشت اشخاص و زنده ساختن تأويل كرده ،م اسالمو نهي يعني احكا مردگان).

و !نقض نموده استآن را آورد كه در آغاز،بااينهمه در ذيل سخنش كالمي را مي Q&� � :نويسدمي �� , �R ��qV�� K�5��: �a�qrs� ��5��A� �,, �� ~�'�0 �� T ��*�'�� 10�% �" �S �]2� �&�A� �4 �5 �� g

�% �" �M�Z2 �&0 8[�� , �\�0 شود تا (رجعت با ظواهر اخباري كه گزارش شده ثابت نمي !)2(#�|�� ).شيعة اماميه است اجماعراه يابد، و دراينباره اعتماد، بر ها آن ، درتأويل

اند بدان معتقد نبوده قدماي اماميهاست كه جماعتي از اجماعيمعلوم نيست اين چه تأويل » احكام اسالم«و شوكت » صرجعت دولت آل محمد«و اخبار رجعت را به

!؟اندكرده- داند، ميدر رجعت نمي نصبا وجود آنكه آية موردبحث را » الميزان«أما صاحب

در چند آيه پس از آية مزبور، قرار » وقايع قيامت«و » نفخ صور«چون موضوع :گويد !)3(گيرداز قيامت صورت ميور ناگزير پيشگرفته، بنابراين، حشر مذك

.250، ص 20البيان، جتفسير مجمع - 1 . 250، ص 20البيان، جتفسير مجمع - 2

بنگريد. 436، ص15به تفسير الميزان، ج - 3


» نفخ صور«نيز موضوع زمردر سورة شريفة :شود به اينكهولي قول ايشان نقض مي از ذكر دوزخي شدن كافران در روز رستاخيز آمده است چنانكه پس» وقايع قيامت«و

tΠ﴿ :فرمايدمي 60 درآية öθtƒ uρ Ïπyϑ≈uŠ É)ø9$# “t� s? š Ï%©! $# (#θç/ x‹ x. ’ n?tã «! $# Νßγ èδθã_ ãρ îοŠ uθó¡•Β 4 }§øŠ s9r&

’Îû zΟΨ yγ y_ “ Yθ÷V tΒ šÎ�Éi9s3 tG ßϑù= Ïj9 ∩∉⊃∪﴾ حوادث نفخ صور و آيه، به فاصلة چند سپس با

’ y‡Ï�çΡuρ﴿ :فرمايدپردازد و ميقيامت مي Îû Í‘θ÷Á9 $# t,Ïè|Á sù tΒ ’Îû ÏN≡uθ≈ yϑ¡¡9$# tΒuρ ’Îû ÇÚ ö‘F{ $#﴾ » إجمال«صورت است كه گاهي به به سبك قرآن كريم و شيوة اداء آنو اين امر مربوط

كند. بيان معاني مي» تفصيل«و

* * *

28

اي از سورة قصصنكته

z$$$$ ££ ££ϑϑϑϑ ss ss9999 uρρρρ xx xxoooo nn nn==== tt tt//// ………… çç ççνννν ££ ££‰‰‰‰ ää ää©©©© rr rr&&&& ## ##““““ uθθθθ tt ttGGGG óó óó™™™™ $$ $$#### uρρρρ çç ççµµµµ≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ ÷÷ ÷÷�� ss ss????#### u $$$$ VV VVϑϑϑϑ õõ õõ3333 ãã ããmmmm $$$$ VV VVϑϑϑϑ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏãããã uρρρρ 44 44 šš šš�� ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ xx xx‹‹‹‹ xx xx....uρρρρ ““““ ÌÌ ÌÌ““““ øø øøgggg ww wwΥΥΥΥ tt tt ÏÏ ÏÏΖΖΖΖ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ óó óóssss ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊆⊆⊆⊆∪∪∪∪{ � حكم و علم موسي

چون (موسي) به توانمندي « :فرمايدآمده است و مي � موسياين آية شريفه دربارة -داديم و نيكوكاران را چنين پاداش مي دانشو حكمخود رسيد و استوار گشت، او را

مالحظه )1(يوسف) در سورة مباركة و استوي :نظير همين آية كريمه را (با حذف». دهيمدارد. برخي از مفسران قرآن، اين بخشش خداوندي را مربوط به كنيم كه با وي پيوندمي

اند، به قرينة آنكه ماجراي بعثت موسوي در چند آية دانسته � از نبوت موسيزمان پيش�\� �� :آورده كه گفت مجاهدازقول طبريبعد قرار گرفته است ازاينرو ابوجعفر �D�� $�&��

�5�qN�� q -مجمع«در طبرسياز پيامبريش داديم). شيخ كردار نيك، پيش (بدو فهم و )2(67#�

5_� �� :نويسدقول را دراينباره گزارش نموده ومي دو» البيان �� !8% �& �� 0�q �] �d�&q �T �� q �6 �! 8. ��9 �� 0�6: �5�q�] �7 �� S% از آنكه به نبوت مبعوث ، علم و حكم داده شد، پيش� (به موسي )3(#"�

در تفسير ابوالفتوح رازيو گفته شده كه مراد، دادن نبوت و علم است). شيخ گردد. مراد به حكم و علم، « :بسنده نموده و نوشته است نبوتتنها بر قول به » روح الجنان«

- اما اين مفسران محترم هيچيك دليلي نياورده». )4(نبوت است يعني ما او را نبوت داديم

. 22سورة يوسف، آية - 1


.272، ص20رسي، جتفسير طب - 3 .191، ص3تفسير ابوالفتوح رازي، ج - 4


از نبوت بوده يا همان مقام نبوت و دانش طية خداوندي، پيشاند كه ثابت كند اين ع :نويسدمي» الغيب مفاتيح«در تفسير رازي فخرالدينپيامبري بوده است؟! تاآنجا كه

� �T¡� �� /0�� , =�0�� w �% �" �� IK �5�qN�� 7 ��]�+ ��q �6 ��' �6 8��~q �� &�:? �� s£ ��5��¥ �6 �� \��5: ��£ ��T ��A� �� r�w �,999 3 ¥ �b0�� 0 �D��#9 ،تدر آيه، دليلي وجود ندارد كه نشان دهد اين نبو)

گفتار خداوند كه در» واو«پيش از قتل مرد مصري بوده يا بعدازآن رخداده زيرا حرف �T� �� :فرمود ��A� �� r�w �,999 رساند)فايدة ترتيب را نمي! زند كه آية شريفة فوق مورد ازآنجا سرميشكل اين مفسران گرامي درايننظر ما، مبه

رسيدند اند وگرنه، به وحدت رأي ميآمده، نسنجيده �را با آيات ديگر كه دربارة موسياز قتل مرد مصري با فرعون مصرچون :فرموده شعراءزيرا خدايتعالي در سورة

:بدو پاسخ داد �موسيسخن گفت، �موسي﴿!$yγçFù= yèsù # ]ŒÎ) O$ tΡr&uρ z ÏΒ t, Îk!!$ āÒ9$# ∩⊄⊃∪ ßN ö‘t� x�sù öΝ ä3ΖÏΒ $£ϑ s9 öΝ ä3 çFø� Åz |= yδ uθsù ’ Í< ’ În1u‘ $Vϑõ3 ãm

Í_n= yèy_ uρ z ÏΒ t Î=y™ ö� ßϑø9 ].21 - 20[الشعراء: ﴾∪⊆⊅∩ #$پس چون شناختم)(راه را نميگمراهان بودم كه از كردم هنگامي را كارآن من،« :يعني فرستادگانمبخشيد و از حكمرسيدم،(از سرزمينتان) گريختم. سپس خداوندم مرا از شما ت »قرار داد.

گشت كه مرد � خداوند، زماني نصيب موسي حكمشود، چنانكه مالحظه ميتواند به نزاع روشن، مي گريخته بود واين آية ازمصر � مصري كشته شده وموسي

كم، همان فرمان إلهي است كه در هنگام نبوت مفسران پايان دهد. بنابراين، مراد از ح اشاره شد) 27(چنانكه در مقالة كريم قرآن بدو رسيد. دراينجا به شيوة بيان �موسي

اجمالكند. سپس مي را ازكودكي تا نبوت گزارش �بايد توجه كرد كه ماجراي موسي آورد و داستان ر ميرا به شه � برد و شرح ورود نابهنگام موسيمي تفصيلمزبور را به

رساند.را ادامه داده به آخر مي وي

201 اي از سورة قصصنكته

همان نبوت وي ،� اشكالي چند براينكه حكم خدايتعالي به موسي فخررازياما :نويسدباشد آورده و ميمي

�5�qN�� 2 ¥4 �s�£ �7 ��%"� �l�Q �a �� T � �O�q�� , <�� : �� 5 �.�� 65�qC �� , �4S �.��: �� !%�&�� B 8C�� 7 �0 ��A� �, ��'�� K ��<r� �fS �. �c� f� �� .�� 9

¥�]�V��£ �\��5 �6 ��2� �� CU�A� W �y��] � ��I �+ # N4 �� T �� !. �c� � �~"� �\�]� �% �"�?� �± �!%�&�� 7 �% �" �\�]�C�2 �5�qN�� 7 3 9� �$�&�� % �" �f�y �Q ��5 �.��

��£�V �� !. �c��: �w��A� ��2 ¥d�� 5�qN�� 5 �K ��+ 5�� !%�&�� 7 �5�qN�� 45 �x �� b �Q �5�� 7 �� + � �� 8� �. �\��5�� CU�A�: ��9�� CU�A� W �y��] � ��I �+)1(

يد آيد ازاينرو ناچار باشمار ميپيامبري، باالترين درجات بشري به :آنكه نخست« :يعني به كمال دانش و رفتار پسنديده مسبوق باشد كه همان اخالق حكيمان و بزرگان است.

y7﴿ :گفتار خداوند كه فرمود :آنكه دوم Ï9≡ x‹ x. “Ì“ øg wΥ tÏΖÅ¡ ós ßϑø9 داللت دارد ﴾∪⊇∇∩ #$داد ولي پيامبري، پاداش � موسي پاداش نيكوكاري، حكم ودانش به خدا به براينكه

عمل نيست. آيد هرشخص نيكوكاري اگر مراد از حكم و علم همان نبوت باشد الزم مي :آنكه سوم

y7﴿ :به نبوت رسد چرا كه خداوند در خاتمة آيه فرمود Ï9≡ x‹ x.uρ “ Ì“ øgwΥ t ÏΖÅ¡ ósßϑø9$# ∩∇⊆∪﴾! چون در پايان :داريم و آن ازاين قرار است كه پاسخ كليبراي ايرادات فخررازي يك

≡y7Ï9﴿ :فرمايدآية مورد بحث، مي x‹ x. “Ì“ øg wΥ tÏΖÅ¡ ós ßϑø9$# ∩∇⊆∪﴾ كم فخررازي نميپذيرد كه ح- به أنعامشريفة و علم، همان نبوت و دانش پيامبري باشد ولي قرآن كريم درسورة

≡y7Ï9﴿ :فرمايدنمايد و سپس ميياد مي» هدايت پيامبران«صراحت از x‹x. uρ “Ì“ øg wΥ tÏΖÅ¡ ós ßϑø9$# !دهد، همان، پاسخ ما به اشكاالت اوستكه فخررازي بدين موضوع مي هرپاسخي ﴾∪⊇∇∩

. 398، ص 6تفسير فخررازي، ج - 1


uΖö6$﴿ :خوانيماز سورة أنعام مي 84چنانكه در آية yδ uρuρ ÿ… ã& s! t,≈ys ó™ Î) z>θà) ÷ètƒ uρ 4 ˆξà2 $oΨ÷ƒ y‰ yδ

4 $�mθçΡ uρ $oΨ÷ƒ y‰yδ ÏΒ ã≅ö6 s% ( ÏΒ uρ ÏµÏG −ƒ Íh‘èŒ yŠ…ãρ# yŠ z≈yϑ ø‹ n= ß™uρ šUθ•ƒ r&uρ y#ß™θãƒ uρ 4 y›θãΒ uρ tβρã�≈ yδ uρ 4 y7Ï9≡ x‹ x. uρ “Ì“ øg wΥ tÏΖÅ¡ ós ßϑø9 $# ∩∇⊆∪﴾.

ما سراغ نداريم كه اوال :از اين قرار است اجماالأما پاسخ به تك تك ايرادهاي وي، انتخاب شده باشند. كدام حكيم و حكماء و علماي رسميپيامبران خدا از ميان

به ـ صلوات اهللا عليه ـ محمد اميدانيم كه ما مي! ا؟فيلسوف، به مقام نبوت رسيده استنيكوكاري و اخالق پاكيزه، يكي از علل ثانيا !نائل گشت خاتميترسالت وحتي نبوت و

\«شود ولي وصول به نبوت شمرده مي نيست. استعدادهاي ديگري » ,�� &% «يا » "%� ��باتوجه بدانچه گفتيم همة نيكوكاران بنا بر آية الثاثنيز براي وصول به نبوت الزم است.

موردبحث، از خداوند كريم، پاداش خواهندگرفت ولي چون نيكوكاري، تنها علت براي گردد. احراز مقام نبوت نيست لذا هرشخص نيكوكاري به نبوت نائل نمي

* * *

29

اي از سورة رومنكته

zóó óóΟΟΟΟ ss ss9999 uρρρρ rr rr&&&& (( ((####ρρρρ çç çç�� ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ oo oo„„„„ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÇÇ ÇÇÚÚÚÚ öö öö‘‘‘‘ FF FF{{{{ $$ $$#### (( ((####ρρρρ ãã ãã�� ÝÝ ÝÝààààΨΨΨΨ u‹‹‹‹ ss ssùùùù yy yy#### øø øø‹‹‹‹ xx xx.... tt ttββββ%%%% xx xx.... èè èèππππ tt tt7777 ÉÉ ÉÉ))))≈≈≈≈ tt ttãããã tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ öö ööΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÎÎ ÎÎ==== öö öö6666 ss ss%%%% 44 44 (( ((#### þþ þþθθθθ çç ççΡΡΡΡ%%%% ŸŸ ŸŸ2222 ££ ££‰‰‰‰ xx xx©©©© rr rr&&&& öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ

ZZ ZZοοοο §§ §§θθθθ èè èè%%%% (( ((####ρρρρ ââ ââ‘‘‘‘$$$$ rr rrOOOO rr rr&&&& uρρρρ uÚÚÚÚ öö öö‘‘‘‘ FF FF{{{{ $$ $$#### !! !!$$$$ yy yyδδδδρρρρ ãã ãã��uΗΗΗΗ xx xxååååuρρρρ u�� ss ssYYYY òò òò2222 rr rr&&&& $$$$ ££ ££ϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ $$$$ yy yyδδδδρρρρ ãã ãã��uΗΗΗΗ xx xxåååå ÷÷ ÷÷ΛΛΛΛ àà ààιιιι øø øø????u !! !!%%%% yy yy`uρρρρ ΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ èè èè==== ßß ßß™™™™ ââ ââ‘‘‘‘ ÏÏ ÏÏMMMM≈≈≈≈uΖΖΖΖ ÉÉ ÉÉ ii ii�� tt tt7777 øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// (( (( $$$$ yy yyϑϑϑϑ ss ssùùùù šš ššχχχχ%%%% xx xx....

ªª ªª!!!! $$ $$#### öö ööΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ yy yyϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== ôô ôôàààà u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999 ÅÅ ÅÅ3333≈≈≈≈ ss ss9999 uρρρρ (( ((#### þþ þþθθθθ çç ççΡΡΡΡ%%%% xx xx.... öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ || ||¦¦¦¦ àà àà��ΡΡΡΡ rr rr&&&& tt ttββββθθθθ ßß ßßϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ==== ôô ôôàààà tt ttƒƒƒƒ ∩∩∩∩∪∪∪∪ ¢¢ ¢¢ΟΟΟΟ èè èèOOOO tt ttββββ%%%% xx xx.... ss ssππππ tt tt7777 ÉÉ ÉÉ))))≈≈≈≈ tt ttãããã tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####θθθθ ää ää↔↔↔↔ ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ yy yy™™™™ rr rr&&&& ## ##““““ rr rr&&&& þþ þþθθθθ �� ¡¡¡¡9999 $$ $$#### ββββ rr rr&&&&

(( ((####θθθθ çç çç//// ¤¤ ¤¤‹‹‹‹ ŸŸ ŸŸ2222 ÏÏ ÏÏMMMM≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ$$$$ tt tt↔↔↔↔ ÎÎ ÎÎ//// «« ««!!!! $$ $$#### (( ((####θθθθ çç ççΡΡΡΡ%%%% xx xx.... uρρρρ $$$$ pp ppκκκκ ÍÍ ÍÍ5555 šš ššχχχχρρρρ ââ ââ ÌÌ ÌÌ““““ ôô ôôγγγγ tt ttGGGG óó óó¡¡¡¡ oo oo„„„„ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊃⊃⊃⊃∪∪∪∪{ فرجام بدكاران!

سپس سرانجام « :اندمترجمان بدينصورت ترجمه كرده را برخي از أخير شريفة آيةآن را جايي رسيد كه آيات خدا را تكذيب كردند ومرتكب شدند به كساني كه اعمال بد

سپس سرانجام كساني كه كارهاي « :. مترجم ديگر مرقوم داشته است»)1(به مسخره گرفتند-ديگري مي »)2(انگاشتند و بدانها استهزاء كردندبد كردند، اين شد كه آيات خدا را دروغ

ار به اعمال زشت و كردار بد پرداختند، اين شد كه آخر، سرانجام كار آنان كه بسي« :نويسد .»)3(به حق كافر شده و آيات خدا را تكذيب و تمسخر كردند

ها با سياق و مفهوم آية شريفه چندان سازگار نيست ازاينرو معظم مفسران اين ترجمهآورده مياناند. خدايتعالي در آية قبل، از كساني سخن بهشيعه و سني از آن اعراض نموده

رسوالن كه دربرابر رسوالن وي، راه ستمگري و انكار پيش گرفتند ودرحقيقت با انكارΛ÷﴿: فرمايدخدا به خودشان ستم كردند چنانكه مي àιø?u!% y uρ Νßγ è=ß™ â‘ ÏM≈uΖÉi� t7ø9$$Î/ ( $yϑ sù šχ% x. ª!$#

به ترجمة قرآن، اثر آقاي ناصر مكارم شيرازي بنگريد. - 1

الدين مجتبوي نگاه كنيد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي جالل - 2

اي بنگريد. به ترجمة قرآن، اثر آقاي مهدي إلهي قمشه - 3


öΝßγ yϑÎ= ôàu‹ Ï9 Å3≈ s9uρ (#þθçΡ% x. öΝ åκ|¦à�Ρr& tβθßϑ Î=ôà tƒ ∩∪﴾ بنابراين، ذكر اينكه سرانجام ]9 :ومر[التكذيب رسوالن، رسد زيرا نمي نظربه صحيح پيوست، آيات كارشان به تكذيب و استهزاء

جز ها، آن عمل عاقبت !بود، نه عاقبت وسرانجام كارشانها آن نفس عمل ستمگرانةداده است. ارها بدان هشدار كه قرآن كريم در نظاير اين آيه، ب نبود چيزي إلهي عذاب

öΝ *﴿ :فرمايدمانند اينكه مي s9uρ r& (#ρç�� Å¡ o„ ’ Îû ÇÚ ö‘F{ $# (#ρã� ÝàΨ u‹sù y#ø‹ x. tβ%x. èπ t7É)≈ tã tÏ% ©! $# (#θçΡ%x. ÏΒ

óΟ Îγ Ï=ö7 s% 4 (#θçΡ%x. öΝ èδ £‰ x© r& öΝ åκ÷] ÏΒ Zο§θè% # Y‘$rO# uuρ ’Îû ÇÚ ö‘F{ $# ãΝ èδx‹ s{r'sù ª!$# öΝ ÍκÍ5θçΡä‹Î/ $tΒuρ tβ%x. Ν ßγs9 zÏiΒ «!$#

ÏΒ 5−#uρ ∩⊄⊇∪ š�Ï9≡ sŒ óΟ ßγ‾Ρr' Î/ M tΡ%x. öΝ Íκ�Ï?ù' ¨? Οßγè= ß™ â‘ ÏM≈uΖÉi�t7 ø9 $$Î/ (#ρ ã� x� s3 sù ãΝ èδx‹ s{r'sù ª!$# 4 … çµ‾ΡÎ) A“Èθs%

ß‰ƒÏ‰x© É>$s) Ïèø9$# ∩⊄⊄∪﴾ :سرانجام[و آيا در زمين نگرديدند تا بنگرند كه ]22 -21[غافر در زمين ايشان بودند و آنان نيرومندتر از ؟ونه بودزيستند چگاز ايشان ميكساني كه پيش

و را گرفتها آن سزاي گناهانشانحيث آباداني) داشتند پس خدا به آثار بيشتري (ازاين(كيفر) ازآنروي بود كه رسوالنشان با *نبود ها آن دربرابر خدا هيچ نگاهداري براي

همانا كه را گرفت خدا آناند پس كفر ورزيدنها آن سوي آنان آمدند وليدالئل روشن بهöΝ﴿ :فرمايدباز مي او توانمند و سخت كيفر است]. n=sùr& (#ρ ç�� Å¡o„ ’ Îû ÇÚ ö‘F{$# (#ρ ã� ÝàΖu‹ sù y#ø‹x. tβ%x.

èπ t6 É)≈tã šÏ% ©! $# ÏΒ öΝ Îγ Î=ö7 s% 4 (# þθçΡ%x. u�sYò2 r& öΝ åκ÷]ÏΒ £‰ x©r& uρ Zο§θè% # Y‘$ rO#u uρ ’Îû ÇÚ ö‘F{$# !$yϑsù 4o_øîr& Ν åκ÷]tã $Β

(#θçΡ% x. tβθç7Å¡ õ3 tƒ ∩∇⊄∪ $ £ϑn= sù öΝßγ ø?u !%y Ν ßγ è=ß™ â‘ ÏM≈uΖÉi� t7ø9$$Î/ (#θãm Ì� sù $yϑÎ/ Ν èδ y‰Ψ Ïã z ÏiΒ ÉΟ ù= Ïèø9$# šX%tnuρ ΝÎγÎ/

$Β (#θçΡ% x. Ïµ Î/ tβρâÌ“ öκ tJ ó¡o„ ∩∇⊂∪﴾ :[پس آيا در زمين نگرديدند تا بنگرند كه ]83 -82[غافرافرادي بيشتر و نيرومندتر ها آن زيستند، چگونه بود؟از ايشان ميسرانجام كساني كه پيش

را كفايت كردند، آناناز ايشان بودند و در زمين آثار فراوانتري داشتند ولي كارهايي كه ميسوي آنان با دالئل روشن بهها آن پس چون رسوالن *نكرد (مانع از عذابشان نشد)

- استهزاء ميآن را ادمان (ومغرور) شدند و(عذابي كه)آمدند، به دانشي كه نزدشان بود، ش

را فراگرفت].ها آن كردند

205 اي از سورة رومنكته

همسو با آيات سورة آيات شريفه كه هماهنگ و اين شود درچنانكه مالحظه مي

ظلم و كفر است اما چيزي نبوده إلهي عذاب اقوام مزبور، جز عاقبتروم است، مباركة :گفت آورده كه عباسابناز طبريازاينرو و روي داده سرانجامشان ازپيش ها، آن

ذابم العزاؤهنويسدمي طبرسيبود) و عذابها آن (كيفر )1(ج: �-�I�&�� 5N� �U�'_�)2( اليق) دربارة معناي پيشين قول را برگزيده و همين نيز» الميزان« تفسير شدند). صاحب عذاب

�� A� � :است (كه در برخي از تراجم آمده) نوشته�� ,�� a�q�'"3� ��0�: �\�� b �_��A� �� a�I]|� ��2 ! �10 �E�& �� f�1�']� �f5 �_ �3 �-�I�&�� ! �10 �E�& �� f�1�']� �6 8� �D�'�A� �, ��2 �� bT �I.�'��f�y1�'_3�#)3( اين)

مناسب آنستكه سرانجام، گناهانشان به دادن است و بيم مقام، جايگاه عبرت گرفتن و !اب سخت پيوندد نه به تكذيب و تمسخر)عذ

نصبدر آية شريفه به » �ة"�b�6«كلمة :دراينجا مناسب است بدين نكته نيز توجه كنيم كه است كه مؤخر » يالسوآ«آيد و اسم كان، همان شمار مي) بهكانآمده است و در نتيجه، خبر (

كار رفته به» تعليل«را بر عهده دارد و براي همفعول ل) مقام ...أن كذبواواقع شده و جملة (باتوجه بدين امر، مفهوم آية شريفه چنين (زيرا كه تكذيب كردند). لأن كذبوا :است يعني

رسيدند، زيرا كه سرانجام بدتريپس كساني كه اعمال بدي مرتكب شدند، به « :است كهسرانجام بدتر، چنانكه گفتيم همان و». گرفتنداستهزاء مي را بهها آن كردند و را تكذيب خدا آيات

ممكن باشد و» أسوء« مؤنث تواندمي در اينجا» يالسوآ«عذاب إلهي بوده است. ضمنا كلمة آية با ،أول درصورت كه حسني) مانند فعلي وزن داشته باشد (بر مصدريصورت است

موافقت دارد. ]27 :ت[فصل ﴾∪∠⊅∩ öΝåκ]tƒÌ“ôfuΖs9uρ r&uθó™r& “Ï%©!$# (#θçΡ%x. tβθè=yϑ÷ètƒ﴿ شريفة* * *

.465، ص18بري، جتفسير ط - 1 .12، ص 21تفسير طبرسي، ج - 2 .166، ص16تفسير الميزان، ج - 3

30

اي از سورة احزابنكته

z$$$$ yy yyϑϑϑϑ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) ßß ßß‰‰‰‰ƒƒƒƒ ÌÌ ÌÌ�� ãã ããƒƒƒƒ ªª ªª!!!! $$ $$#### || ||==== ÏÏ ÏÏδδδδ õõ õõ‹‹‹‹ ãã ãã‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999 ãã ããΝΝΝΝ àà àà6666ΖΖΖΖ tt ttãããã }} }}§§§§ ôô ôô____ ÍÍ ÍÍ hh hh��9999 $$ $$#### ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ ÷÷ ÷÷δδδδ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏMMMM øø øø�� tt tt7777 øø øø9999 $$ $$#### öö öö//// ää ää.... tt tt�� ÎÎ ÎÎ dd ddγγγγ ss ssÜÜÜÜ ãã ããƒƒƒƒ uρρρρ #### ZZ ZZ�� ÎÎ ÎÎγγγγ ôô ôôÜÜÜÜ ss ss????{ ارادة تكويني

؟يا تشريعي

(نه تمام آن). در اين كالم مبارك، بخشي از سي و سومين آية سورة احزاب استاند و سخن گفتهها آن اختالف ازكريم، به مسئله پيش آمده كه مفسران قرآن چند بارهاين

:داريممفسران، دراينجا ابراز مي ما نظر خود را بدون درگير شدن بابايد مالحظه كرد آيا ارادة خداوند كه در آغاز كالم بدان تصريح شده :آنكه نخست

- مي تعلق اشياء ايجاد اي تكويني است يا تشريعي؟ ارادة تكويني بهاراده» اهللايريد «يعني

χ﴿ :فرمايدآن ممكن نيست مانند آنكه خدايتعالي مي با مخالفت گيرد و Î)uρ x8÷ŠÌ� ãƒ 9�ö� sƒ¿2

Ÿξsù ¨Š!# u‘ Ï& Î#ôÒ x� Ï9﴾ ]دربارة تو، ارادة خيري كند باز (خدا)اگر « :يعني ]107 :يونس تعلق خداوند قانوني احكام أما ارادة تشريعي، بر ».ي براي بخشش او وجود ندارداگرداننده

هاي روزه براي از تخفيفاحكام مزبور، ممكن است مانند اينكه پس گيرد ومخالفت بامي�ß‰ƒÌ﴿ :فرمايدمريض و مسافر و غيره مي ãƒ ª!$# ãΝà6 Î/ t� ó¡ãŠ ø9$# Ÿωuρ ß‰ƒ Ì� ãƒ ãΝà6 Î/ u�ô£ãèø9$#﴾

خدا ارادة آساني نسبت به شما دارد و ارادة سختي ندارد) مقصود « :يعني ]185:ةبقر[ال-ممكن اما كند. بار شما بر را سختي تكليف خواهدخود نمي هايآنستكه در قانونگذاري

سختي افكند.است مثال كسي در اثر وسواس يا ميل به رياضت، خود را بهyϑ$﴿ شريفةدرآية كردكه مالحظه بايد اينك ‾ΡÎ) ß‰ƒÌ� ãƒ ª! $# |=Ïδ õ‹ã‹ Ï9 ãΝ à6Ζtã }§ ô_ Íh�9$#﴾ كدام

اينستكه اگر پيش از تشخيص قاعدةيك از اين دو اراده، مورد عنايت قرار گرفته است؟ كرد حمل بايد تكويني ارادة برآن را رفته باشد، امورخلقيذكر ارادة خداوند، سخن از


‚uθèδuρ ß,≈‾=y﴿ :مانند ø9$# ÞΟŠ Î=yèø9$# ∩∇⊇∪ !$yϑ ‾ΡÎ) ÿ…çνã� øΒ r& !# sŒ Î) yŠ#u‘r& $ º↔ø‹ x© βr& tΑθà)tƒ …çµs9 ä. ãβθä3uŠ sù ∩∇⊄∪﴾ ميان آمده سخن به احكام تكليفيو چنانچه پيش از ذكر ارادة إلهي، از )1(]82 -81[يس: از بيان احكام وضوء و غسل و كنيم مانند اينكه پسبر ارادة تشريعي حمل ميآن را باشد،

$﴿ :مايدفرتيمم مي tΒ ß‰ƒÌ� ãƒ ª!$# Ÿ≅ yèôf uŠ Ï9 Ν à6ø‹ n= tæ ô ÏiΒ 8lt� ym Å3≈ s9uρ ß‰ƒÌ� ãƒ öΝ ä.t� ÎdγsÜ ãŠ Ï9﴾ ة[المائد: 6[)2(

آية شريفه، تمام آيه نيست و با بخش از بحث، چنانكه دانستيم اين مورد آية دربارة اما ادة تكويني؟ار توان فهميد كه ارادة تشريعي در آن لحاظ شده ياآوردن بخش ديگر، مي

:فرمايدمي صاكرم پيامبر زنان به خطاب خدايتعالي﴿tβ ö� s% uρ ’ Îû £ä3 Ï?θã‹ ç/ Ÿωuρ š∅ ô_ §�y9s? yl•�y9s? ÏπŠ Î= Îγ≈yfø9 $# 4’ n<ρW{ $# ( z ôϑÏ% r& uρ nο4θn=¢Á9$# š Ï?#u uρ nο4θŸ2“9 $#

z÷èÏÛr& uρ ©!$# ÿ… ã& s!θß™ u‘uρ 4 $ yϑ‾ΡÎ) ß‰ƒÌ� ãƒ ª!$# |= Ïδõ‹ ã‹Ï9 ãΝ à6Ζtã }§ô_ Íh�9$# Ÿ≅÷δ r& ÏM ø�t7 ø9$# ö/ ä. t�Îdγ sÜãƒ uρ #Z�� Îγ ôÜ s?﴾. پيشين، به خودنمايي همچون جاهليت گيريد و آرام خودتان هايخانه در و« :يعني

اين بريد، جز فرمان رسولش بيرون نياييد ونمازرا برپاي داريد وزكات بدهيد وازخدا و ».ليدي را از شما ببرد و كامال پاكتان كندتا پ دارد اراده خدا كه ـ خانه اي اهل ـ نيست

از ذكر ارادة خداوند، تماما از احكام تكليفي سخن شود پيشهمانطوركه مالحظه مي با خداوند :شريفه اينست كه مفهوم آية وتكويني. بنابراين، است نه از امور خلقي رفته

خواهد پليدي را مي خود و رسولش، فرمانبرداري از زكات و نماز و و عفاف حكم تشريع از شما دور كند و از اينراه پاكتان سازد.

نمايد اما اگر مراد از آية مي» حصر«در آية شريفه افادة » إنما«كلمة :آنستكه دومبحث !يافت نخواهد † مزبور، همان ارادة تشريعي باشد، درآنصورت اختصاص به اهل بيت

نشان شريفه آية يعني !افراد در حصر است نه موضوع حصر مزبور، حصر در :آنستكه پاسخ

شود! كه چون چيزي را اراده كند بدو گويد: باش پس مياواست آفريدگار دانا، فرمانش جزاين نيست - 1

خدا اراده ندارد تا بر شما سختي روا دارد ولي اراده دارد كه شما را پاك كند. - 2

209 اي از سورة احزابنكته

بيت تنها و تنها طهارت اهلاحكامي كه فرموده) تشريع (از خداوند غرض كه دهدميرا احكام تشريع از خواهد غرضكريمه نمي است و مقصود ديگري ندارد ولي آية †

ساير ازطهارتدليل آنكه در قرآن مجيد مكرر آنان جدا شمارد به پاكي براي ديگران، از

›õ﴿ :فرمايدمي است ومثال ميان آوردهبه سخن نيز مؤمنان è{ ô ÏΒ öΝ Ïλ Î;≡uθøΒ r& Zπs% y‰ |¹ öΝ èδã�Îdγ sÜ è?

Ν Íκ�Ïj.t“ è?uρ $pκÍ5﴾ را به طهارت تاآنان (بپذير)ازمالهاي ايشان صدقه بگير « :يعني ]103 :بةتو[ال

$﴿: فرمايدمي مؤمنان به خطاب يا ».كني شانپاكيزه آن، با رساني و tΒ ß‰ƒÌ� ãƒ ª!$# Ÿ≅yèôf uŠÏ9

Ν à6ø‹ n= tæ ôÏiΒ 8lt� ym Å3≈s9 uρ ß‰ƒÌ� ãƒ öΝ ä.t� Îdγ sÜãŠ Ï9﴾ خداوند اراده ندارد بر شما « :يعني .]6 :ةمائد[ال آية بيان توان گفت كهحال مي در عين ».را پاك كند شما اراده داردكه دارد ولي سختي روا

از عموم دربر دارد و سياق آيات كريمه اين را بيششريفه، نوعي تجليل از اهل بيت u﴿ :فرمايدمي كند چنانكهرا تأييد مي مفهوم !$|¡ÏΨ≈tƒ Äc É< ¨Ζ9$# ¨ äó¡ s9 7‰ tnr'Ÿ2 zÏiΒ Ï !$|¡ÏiΨ9$# 4 ÈβÎ)

¨ ä ø‹ s)?$#﴾ دي از زنان «يعني ]32 :حزاب[األاي زنان پيامبر، اگر تقوي داشته باشيد مانند اح ». نيستيد

كاربه» عنكم«ضمير مذكر صپيامبر زنانچرا درميان خطاب به :آنستكه سومبحث صورت گرفته كه چون مراد از » تغليب«قاعدة امر بنا بر اين :آنستكه پاسخ ؟است رفته قاعدة بر بنا و صاكرم اعتبار رسولاند ازاينرو، بهبوده صپيامبر خانة بيت، اهل اهل

آمده هودمؤنث غلبه داده شده و شاهد كاربرد آن نيز در سورة رب نحوي، ضمير مذكرt﴿ فرمايدمي � ابراهيم همسراست كه از قول فرشتگان به Î7yf ÷ès?r& ôÏΒ Ì� øΒr& «!$# (

àMuΗ÷q u‘ «!$# …çµ çF≈ x.t� t/uρ ö/ä3ø‹ n= tæ Ÿ≅÷δ r& ÏM ø�t7 ø9 شود دراينجا چنانكه مالحظه مي .]73 :هود[ )1(﴾#$

t﴿ كلمة Î7yf÷ès?r&﴾ خطاب شده ولي چون سارهيك زن( صيغة مخاطب مؤنث است وبه ( »عليكم« مذكر ) ضمير� ابراهيم( مردخانه اعتباربه آيدمي ميانبيت وي به اهل سخن از

كني؟ اين، رحمت خدا و بركات او برشما است اي أهل بيت! ن) از امر خدا شگفتي ميآيا (اي ز - 1


. شاهد ديگر، سخن خدايتعالي )1(استعمال فرموده و عينا همانند آية شريفة تطهير است&tΑ$s)sù Ï﴿ :ست كه فرمودو خانوادة او � دربارة موسي Î#÷δ L{ (# þθèW ä3 øΒ$# þ’ÎoΤ Î) àMó¡nΣ#u # Y‘$ tΡ þ’ Ìj?yè©9

/ä3‹ Ï?# u $pκ÷]ÏiΒ C§ t6 s)Î/﴾ ]هر دو جمع مذكرند. » آتيكم«و » امكثوا«در اينجا نيز .]10 :طه همگي معصوم از صزنان پيامبرتوان ادعا كرد كه چطور مي :آنستكه چهارمبحث

- اساسا اثبات عصمت براي كسي نمي ،آية شريفة مورد بحث :پاسخ آنستكه ؟نداگناه بوده

فرمايد خدا و رسولش را فرمانبريد تا از اينراه خداوند مي صرسول زنانكند بلكه به در مساجد، مرداني هستند كه دوست دارند با :فرمايدشما را پاكيزه كند. مانند اينكه مي

Ïµ‹Ïù ×Α%y﴿ :عبادت خدا، پاك و مطهر شوند Í‘ šχθ™7 Ïtä† β r& (#ρ ã� £γsÜtG tƒ﴾ ولي ]108 :ةبتو[ال !اندهيچكس ادعا نكرده كه اهل مسجد، همه معصوم شده

زنان يعني صخانة پيامبر اهل »��K� �0q�« اي مراد ازچه قرينهبه :آنستكه پنجم بحث

Ÿω﴿ :مايدفرخدايتعالي مي 53احزاب آية همين سورة در :پاسخ آنستكه ؟هستند او(#θè=äz ô‰ s? |Nθã‹ç/ Äc É<Ζ9 $# HωÎ) χ r& šχ sŒ÷σ ãƒ öΝ ä3 s9﴾ پيامبر داخل نشويد مگر كه به شما بيوت(به

زنان رسولدهد كه در همان بيوت، اجازه داده شود) سپس ضمن آية مذكور، نشان ميsŒ#﴿ :فرمايدمي صهستند و به ميهمانان پيامبر صاهللا Î)uρ £èδθßϑ çG ø9r'y™ $Yè≈ tF tΒ �∅ èδθè= t↔ ó¡sù ÏΒ

چون به شاهد قرآني دربارة قاعدة تغليب توجه ننموده، » الميزان«نكتة عجيب اينستكه صاحب تفسير - 1

شده اي كه بعداز آن، با ضميرمذكر آمده دچار ترديد در ارتباط ميان خطاب به زنان پيامبرص وجمله، 16(الميزان، ج !أو عند التأليف بعد الرحلة صإنما وضعت بينها إما بأمر النبي نويسد: است و مي

دستور پيامبرص گذاشته شده و يا هنگام اين جمله، ميان خطاب به زنان، يا به«) يعني: 33صزند كه و اين سخن از كسي سرمي»! ندااز رحلت پيامبر، آن را دراينجا نهادهگردآوري قرآن، پس

قول، به تحريف قرآن نزديك هم ريخته است! آيا اينها ـ معاذ اهللا ـ بهمعتقد باشد نظم آيات در سورهاي يا ده توانيد سورهها، مشخص و مضبوط نبوده كه گفته شده است: اگر مينيست؟! و آيا نظم سوره

?θè#)﴿ سوره همانند قرآن را بياوريد؟ ù'sù ;οu‘θÝ¡Î/ ÏiΒ Ï&Î# ÷VÏiΒ﴾)23:ةبقرال( ﴿(#θè? ù' sù Î� ô³ yè Î/ 9‘uθß™ Ï& Î# ÷V ÏiΒ﴾ :13(هود.(


Ï !#u‘uρ 5>$ pgÉo﴾ چون چيزي را از زنان درخواست نموديد (پرده را پس نزنيد) از پس پرده]- مي صزنان رسولاز سورة احزاب، خطاب به 34عالوه، در آية از آنان بخواهيد]. به

šχö�à2﴿ :فرمايد øŒ$# uρ $ tΒ 4‘n=÷F ãƒ ’ Îû £à6 Ï?θã‹ ç/ ô ÏΒ ÏM≈tƒ# u «! بيوتيات خدا را كه در (آ ﴾#$ صياد آريد). در اين آيات شريفه نشان داده شده كه بيوت پيامبرشود بهشما خوانده مي

l5�0� دهد(مي نسبت صرا به پيامبرها خانههاي زنان اوست و ازيكسو آنهمان خانه �: ��q��( فرمايدمي منسوب زنانش به ديگر ازسوي و ) �� .��5�0 آن مجيد تصريح اضافه، قر). به:�

مصر زن فرعونبه � خواهرموسيدارد كه همسرمرد، از اهل بيت اوست چنانكه /ö≅yδ ö﴿ :گفت ä3 —9ßŠ r& #’n?tã È≅÷δ r& ;M øŠt/ … çµ tΡθè= à�õ3 tƒ öΝ à6 s9﴾ شما را به آيا« :يعني ]12 :قصص[ال

و مقصودش، » رهنمايي بكنم كه اين كودك را برايتان سرپرستي كند؟ اهل بيتي شد.(پدرموسي) شمرده مي عمرانبود كه از اهل بيت وسيمادرم و عليآمده كه صاكرم رسولروايات فراواني كه از قول با :آنستكه ششمبحث

دعاها آن را از اهل بيت خود شمرده و دربارة طهارت عليهما السالم حسنين و فاطمهكه خير! آن روايات كه حفاظ پاسخ آنست ؟قابل انكارندها آن آيا ؟كنيدمي چه نموده

هيچوجه مورد انكار ما نيستند ولي اند بهرا گرد آوردهها آن حديث از شيعه و سنيطور كلي روايات مربوط به به دراينجا بايد توضيحي بياوريم تا مسئله، روشن و حل شود.

:توان به دو دسته تقسيم كرداين موضوع را ميصبح از كنار براي نماز صخداكه رسولگاهي نددهمي ازروايات نشان دسته يك

اي باد درود بر شما :دادكرد، ندا درميعبور مي(عليها السالم) و فاطمه � خانة عليخواهد پليدي را از شما ببرد و پاكتان نماز را دريابيد، جز اين نيست كه خدا مي !اهل بيت

:) آورده كه گفتصبي پيامبر(صحا بن مالك أنسدر تفسيرش از طبريسازد. چنانكه � ��q�� ص�� 0 ��$�q�: N� �$�T ��+ �, �' �_ �, k� �1v� S �% �+ �h �� r ��2 5% �x�� 7 �45��0 ��: 5% �x�� 7 ��K� ��0�q��


S�]2 ��T �� T � � �b �KI�0�� ! �.� �" �/Q 8�� K� ��0�q�� + �� 81�~�T �� B ت شش ماه مد ص (پيامبر )1(.! ��~�1 !خانه نماز اي اهل :داشتبرمي گزارد، بانگ صبح نماز تا گذشتمي كه فاطمه خانة ازكنار

).شما اهل بيت ببرد و كامال پاكتان كند از راخواهد پليديكه خدامي جزاين نيست داللت دارد اوال شودديده مي)2(ودركتب فريقين روايت كه نظايرفراوان دارداين

راه برگزاري است زيرا از او ارادة تشريعياهل بيت، پاكي بر خداوند ارادة از رادم براينكه%ÉΟÏ﴿ :فرمايدمي شود چنانكه خدايتعاليمي طهارت حاصل اين نماز r& uρ nο4θn= ¢Á9$# ( āχÎ)

nο4θn= ¢Á9$# 4‘ sS÷Ζs? Ç∅tã Ï !$t±ós x�ø9$# Ì� s3Ζßϑø9$# uρ﴾ كه نماز نماز را برپاي دار« :يعني ]45 :عنكبوت[الآية ص خدادهد كه رسولنشان مي ثانيا ».داردها و اعمال ناپسند بازمياز زشتكاري

گان با وابست» مالك وحدت«داده و عالوه بر زنان خود، به حكم تعميمشريفه را نزديكش نيز تطبيق نموده است.

ئي) (دعا انشائيدر آية شريفه را به شكل إخبارياز روايات، صورت دستة دوم عليهما السالم حسنينو فاطمهو عليدربارة صگويند كه رسول اكرم اند و ميدرآورده

خداوندا اينان اهل بيت من هستند :صورت دعاء به درگاه حقتعالي عرض كرده است كهبه (زوجة ام سلمه از طبري پس پليدي را از ايشان ببر و كامال پاكشان گردان. چنانكه

حسنينو فاطمهو عليدر منزل من، ص پيامبر :كه گفت ا) گزارش نمودهخدرسول

!� �f3�K � :كرد درگاه خداوند عرض را زير پوششي گرد آورد آنگاه به عليهما السالم �1%��'0 �: ��K�G �/Q 8�� ! �1� �" b �Kg� �! �1%�� , �� B �1~�� ! �K� (خداوندا، اينان اهل بيت من )3(#��81

ستند، خدايا پليدي را از آنان ببر و كامال پاكشان كن). اين حديث نيز مورد اتفاق شيعه ه

.202، ص 19تفسير طبري، ج - 1اين حديث را از اهل سنت (عالوه بر طبري) ترمذي در سنن و احمدبن حنبل در مسند، گزارش - 2

اند. خود آن را آورده اند و از اماميه شيخ مفيد و شيخ طوسي در امالينموده

.104، ص19تفسير طبري، ج - 3


است جز اينكه در روايت طبرسي آمده جمع قابلو سني قرار دارد و با آية شريفة قرآن � �q�� K��0 :عرض كرد ص به پيامبرخدا ام سلمهكه �� C�� ? اهل بيت (آيا من از

روايت در سرانجام نيكي داري) و (تو، )1(إنك إلي خير :فرمود دوبار پيامبرنيستم؟) (تو نيز از اهل من )2(إنك من أهلي :پاسخ وي فرمود در صكه پيامبر آمده طبري

دارد، به خبريبا اقتباس از آية كريمه كه صورت ص هرصورت، پيامبرخداهستي). بهاش عنايات و توفيقات إلهي و از راه بندگي خدا، خانواده، دعاء نموده تا به انشائيشكل

از ) فضيلتي است بيشصبه طهارت كامل نائل شوند و البته اين(دعاي مستجاب پيامبر شود. آنچه در متن آية شريفه ديده مي

* * *

. 138، ص21البيان، جتفسير مجمع - 1

. 106، ص 19تفسير طبري، ج - 2

31

فاطراي از سورة نكته

züü üü““““ ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$####uρρρρ !! !!$$$$ uΖΖΖΖ øø øøŠŠŠŠ yy yymmmm ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&& yy yy7777 øø øø‹‹‹‹ ss ss9999 ÎÎ ÎÎ)))) zz zz ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÉÉ ÉÉ====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### uθθθθ èè èèδδδδ ‘‘ ‘‘,,,, yy yyssss øø øø9999 $$ $$#### $$$$ ]] ]]%%%% ÏÏ ÏÏ dd dd‰‰‰‰ || ||ÁÁÁÁ ãã ããΒΒΒΒ $$$$ yy yyϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏ jj jj9999 tt tt ÷÷ ÷÷ tt tt//// ÏÏ ÏÏµµµµ ÷÷ ÷÷ƒƒƒƒ yy yy‰‰‰‰ tt ttƒƒƒƒ 33 33 ¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ)))) ©© ©©!!!! $$ $$#### ÍÍ ÍÍνννν ÏÏ ÏÏŠŠŠŠ$$$$ tt tt6666 ÏÏ ÏÏèèèè ÎÎ ÎÎ//// 77 77�� ÎÎ ÎÎ6666 ss ssƒƒƒƒ mm mm::::

×× ××�� ÅÅ ÅÅÁÁÁÁ tt tt//// ∩∩∩∩⊂⊂⊂⊂⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ §§ §§ΝΝΝΝ èè èèOOOO $$$$ uΖΖΖΖ øø øøOOOOu‘‘‘‘ ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&& || ||====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### $$$$uΖΖΖΖ øø øøŠŠŠŠ xx xx�� ss ssÜÜÜÜ ôô ôô¹¹¹¹ $$ $$#### ôô ôô ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ $$$$ tt ttΡΡΡΡ ÏÏ ÏÏŠŠŠŠ$$$$ tt tt7777 ÏÏ ÏÏãããã (( (( óó óóΟΟΟΟ ßß ßßγγγγ ÷÷ ÷÷ΨΨΨΨ ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ ss ssùùùù ÒÒ ÒÒΟΟΟΟ ÏÏ ÏÏ9999$$$$ ss ssßßßß ÏÏ ÏÏµµµµ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ øø øø��uΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏ jj jj9999 ΝΝΝΝ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒuρρρρ

ÓÓ ÓÓ‰‰‰‰ ÅÅ ÅÅÁÁÁÁ tt ttFFFF øø øø)))) •• ••ΒΒΒΒ öö ööΝΝΝΝ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ uρρρρ 77 77,,,, ÎÎ ÎÎ////$$$$ yy yy™™™™ ÏÏ ÏÏNNNN≡≡≡≡u�� öö öö�� yy yy‚‚‚‚ øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// ÈÈ ÈÈββββ øø øøŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ**** ÎÎ ÎÎ//// «« ««!!!! $$ $$#### 44 44 šš šš�� ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ ss ssŒŒŒŒ uθθθθ èè èèδδδδ ãã ãã≅≅≅≅ ôô ôôÒÒÒÒ xx xx�� øø øø9999 $$ $$#### çç çç�� ÎÎ ÎÎ7777 xx xx6666 øø øø9999 $$ بران ميراث }∪∪∪∪⊅⊅⊅⊅⊃⊃⊃⊃∩∩∩∩ ####$$

كتاب خدا

اند. گوناگوني آورده ، مفسران قرآن آراءفاطردر معناي آية سي ودوم ازسورة شريفة ;�� .�'�-� «اند كه درجملة اختالف نموده اوال �a�� «،رادبه آن را كتاب است كه خدا كدام م

��\� :آورده كه عباسابنروايتي از طبريوجعفر اب ؟ميراث داده �y]� k-�'�+ �� + ! �1�; �a ��

)1(

، خود اينطبرياست). داده ميراث به مسلمانان ،(خداوند همة كتابهايي را كه فروفرستاده

چگونه مسلمانان وارث همة كتابهاي :شود كهاشكالي روبرو مي گزيند ولي بارا برمي قولبراي طبرياين حكم با واقعيت سازگار نيست. ؟كنندآنها عمل ميو بهاند آسماني شده

S�]2 :!) در تقدير گرفته ونوشته استاصلرا (برخالف ايحل اين مشكل ناگزير كلمه � ��& ��: � �-�'�.��: ��ST|� ��; �a�� !�;)2( .«به كتب آسماني را به ايمان :معناي آيه اينستكه« :يعني

آسماني كتاببهاساسا شريفه كه آية. درحالي»)!داديم (نه خود كتابها را ايشان ميراث

: فرمايدمي يكم)و (سي پيشين درآية كتابهاي ديني. چنانكه عمومبه دارد، نه اشارت مسلمين﴿ü“Ï% ©!$# uρ !$uΖøŠ ym ÷ρ r& y7 ø‹s9Î) z ÏΒ É=≈tG Å3ø9 $# uθèδ ‘, ysø9 ديم،سوي تو وحي كر(وآنچه از اين كتاب به ﴾#$

.368، ص 19تفسير طبري، ج - 1 .373، ص 19تفسير طبري، ج - 2


فرمايد همين كتاب را به بندگاني كه ) ميالكتابحق است). سپس با الف و الم عهد ( نيست بلكه درميان سلف كتب ميراث سخن از ميراث داديم. بنابراين،انتخابشان كرديم به

چيزي كه طبري را دراينجا به توهم است. صموضوع بحث دربارة وحي محمدي %[$﴿ :فرمايدمي ص ي نبوياز ذكر وحافكنده آنستكه پس Ïd‰|Á ãΒ $ yϑÏj9 t ÷t/ Ïµ÷ƒ y‰tƒ﴾ درحاليكه)

نيست بلكه اصلي كند). و اين جملة حاليه، سخناز خود آمده، تصديق ميآنچه را پيش صاز ذكر وحي محمديآيد كه در مواضع گوناگون قرآن، پسمي شماربه ضمنيسخني

حث، مربوط به خود كتاب (يعني قرآن مجيد) شود و عنايت اصلي در آية مورد بديده مي;�� « قرآن، پيوند دارد). بنابراين، الف و الم در شناسي است (و درك اين نكته، با سبك �a��

نيامده تا شامل همة كتب آسماني شود. بلكه چنانكه گفتيم الف و » جنس«براي »��.'�-� است.» عهد«الم

�w�q[�� «ثانيا درميان مفسران دربارة جملة �" � �� 0 �D�~E� ��T �I «بندگان اختالف شده كه اين امت اسالميرا همة برخي آنان ؟اندبراي چه امري انتخاب گشته برگزيده، چه كسانند و

اند و وارث اند كه براي ايمان به خدا و رسولش ازميان امم گوناگون انتخاب شدهدانستهرا اي، ايشاناند و عدهشمرده علماي امترا ها آن اند. گروهي ديگر،قرآن كريم گرديده

اند.شمار آوردهبه امامان معصوم tΒuρ$﴿ :منطوقبه ،دانيم تا به خود قرآن كريم برگرديمما بنا بر روش هميشگي، الزم مي

÷Λä ø�n=tG ÷z $# ÏµŠ Ïù ÏΒ & ó x« ÿ… çµßϑ õ3ßs sù ’n<Î) «! مش كرديد، حك اختالف (درهرچه ]10[الشوري: ﴾#$ حجقرآن مجيد بجوييم. خداوند در سورة شريفة را از اختالف گردد) حلخدا بازمي به

:فرمايددرضمن خطابي عمومي به همة مسلمانان مي﴿$yγ•ƒ r' ‾≈tƒ šÏ% ©! $# (#θãΖtΒ# u (#θãèŸ2ö‘$# (#ρ ß‰àf ó™ $# uρ (#ρ ß‰ ç6ôã$# uρ öΝ ä3 −/u‘ (#θè= yèøù$#uρ u�ö� y‚ ø9$# öΝ à6 ‾=yès9

šχθßs Î=ø�è? ) ∩∠∠∪ (#ρ ß‰Îγ≈ y_uρ ’Îû «!$# ¨,ym ÍνÏŠ$yγÅ_ 4 uθèδ öΝä38u; tF ô_$#﴾ :78 - 77[الحج.[

217 اي از سورة فاطرنكته

بندگي را ايد، به ركوع و سجود پردازيد و خداوندتاناي كساني كه ايمان آورده« :يعني

و دربارة خدا چنانكه سزاوار *كه رستگار شويد آريد، باشد بجاي نيك كارهاي كنيد و

.»..را برگزيد او شمانيد، اوست مجاهدت ك را شما (او هو اجتباكم امتياز از مؤمنان، همة دربارة خدايتعالي شود،مي مالحظه چنانكه

راستين، همگي ازسوي خداوند توفيق يافته و براي مؤمنان گويد. پسمي برگزيد) سخنا را از از سورة فاطر، كتاب خد 32اند و بنا بر مدلول آية مسلماني برگزيده شده

اي است كه از جمع آيات شريفه فهميده اند. اين نكتهخود، به ميراث برده صپيامبرمكرم(ô‰s﴿ :و امت وي فرمود �شود. و شبيه است به آنچه كه خدايتعالي دربارة موسي مي s9 uρ

$ oΨ÷�s?# u y›θãΒ 3“y‰ ßγ ø9$# $oΨ øOu‘÷ρ r&uρ û Í_t/ Ÿ≅ƒ Ïℜ t� ó™ Î) |=≈tF Å6ø9 را موسي« :. يعني]53 :غافر[ ﴾∪⊃∋∩ #$مشهور حديث». داديم ميراث به اسرائيل بني به را كتاب (تورات)آن بخشيديم و هدايت

را درميان كتاب خدا ،رحلت ازپيش ص اسالم هم صراحت داردكه پيامبرگرامي »ثقلين« امت خود نهاد و به ملكوت اعلي پيوست.

دليل اعتماد به و قرائن مزبور، صرفا به اما برخي از مفسران بدون توجه به شواهدتنها و تنها به امامان معصوم منتقل شده ،اين ميراث :اندروايات ضعيفي كه آمده، گفته

همين قول را » مجمع البيان«در طبرسياست و ديگران سهمي از آن ندارند چنانكه شيخ �6�� :نويسدبرگزيده و مي�q�� " NW ��A� � �� w� x�� 3�6 �S� �)�: �E�r �� K �, �]� T2 ��

�� اين آيه مخصوص ما :فرمودند عليهماالسالم(روايت شده كه امام باقر و صادق 9 )1(#"�نسبت به وارثان كتاب فرموده ،تنها ما هستيم). با آنكه در ذيل آية شريفه ،است و مقصود

óΟ﴿ :است ßγ÷Ψ Ïϑsù ÒΟÏ9$sß Ïµ Å¡ø�uΖÏj9 Ν åκ ÷]ÏΒuρ Ó‰ ÅÁ tFø) •Β öΝ åκ÷]ÏΒ uρ 7,Î/$y™ ÏN≡u�ö� y‚ø9 $$Î/ ÈβøŒ Î* Î/ «!$#﴾ برخي از)هستند و برخي از آنان به روميانه ها، آن و بعضي ديگر از ستمگرندايشان، به نفس خود

. 243، ص 22مجمع البيان، ج - 1


) و اين وصف، درخور امت اسالمي است، نه پيشگامندتوفيق خدا، در كارهاي خير �� :نويسدمي» كشاف«در تفسير زمخشريو از اينرو !سزاوار أئمة معصومين �� \�' �� ! �K

�:�U �x�� , ��&�:�'�� ! �10�&�:�� ! �K ��&�: ��2 ��5�T ��0 �� , �� s �! ��3� ��(�_ �% �" ! �K�D�~E� � �#)1(9 كه تا روز هستند و كساني ها آن و تابعين ايشان و پيروان ص(آنان، اصحاب پيامبر

ها برگزيد).رستاخير خواهند آمد، زيرا كه خداوندايشان را بر ساير امتاحتمال داده است سيدمرتضي براي بيرون رفتن از اين مشكل، به نقل از طبرسيشيخ

اما درآنصورت، پيوند » اصطفينا الذين« :برگردد، نه به» عبادنا«به » فمنهم«كه ضمير در شود زيرا آيه در وصف كساني است كه وارثان كتابند و اگر با آغازش قطع مي بقية آيه

بران را از تتمة آيه جدا كنيم، تقسيم بندگان به سه دسته چندان مناسبتي با موضوع ميراثاصل بحث ندارد و اگر مقصود، امامان معصوم بودند، شايسته بود كه در دنبالة آية شريفه

ميان آيد.سخن به» الخيراتسابقين ب«تنها از

* * *


32

اي از سورة يسنكته

ztt ttΠΠΠΠ öö ööθθθθu‹‹‹‹ øø øø9999 $$ $$#### ÞÞ ÞÞΟΟΟΟ ÏÏ ÏÏFFFF øø øøƒƒƒƒ ww wwΥΥΥΥ ## ##’’’’ nn nn???? tt ttãããã öö ööΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÏÏ ÏÏδδδδ≡≡≡≡uθθθθ øø øøùùùù rr rr&&&& !! !!$$$$ uΖΖΖΖ ßß ßßϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏ kk kk==== ss ss3333 èè èè???? uρρρρ öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ‰‰‰‰ ÉÉ ÉÉ‰‰‰‰ ÷÷ ÷÷ƒƒƒƒ rr rr&&&& ßß ßß‰‰‰‰ pp ppκκκκ ôô ôô¶¶¶¶ ss ss???? uρρρρ ΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ èè èè==== ãã ãã____ öö öö‘‘‘‘ rr rr&&&& $$$$ yy yyϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ//// (( ((####θθθθ çç ççΡΡΡΡ%%%% xx xx.... tt ttββββθθθθ çç çç6666 ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ õõ õõ3333 tt ttƒƒƒƒ ∩∩∩∩∉∉∉∉∈∈∈∈∪∪∪∪{ !از خاموشياعتراف به گناه پس

امروز بر « :فرمايدگويد و ميسخن مي مباركه خدايتعالي از روز رستاخيز اين آية در- گويند و پايهاي آنان بدانچه مينهيم و دستهاي آنان با ما سخن ميدهانهايشان مهر مي

روشن است كه با شهادت هر عضوي بر عمل مخصوص خود، ».دهندكردند، گواهي ميtΠ﴿ :فرمود چنانكه كندهيچكس در روز رستاخيز احساس ستم نمي öθu‹ ø9$# 3“t“ øg éB ‘≅ä. ¤§ø� tΡ

$ yϑÎ/ ôMt6 |¡Ÿ2 4 Ÿω zΝ ù= àß tΠöθu‹ ø9$#﴾ :شود،مي داده جزا كرده بدانچه هركسي (امروز] 17[غافر شود تا نتوانند آيد). ولي چرا بر دهان كافران مهر زده مينمي درميان امروز ستمي هيچ

آمده نورسورة را با آنچه در يساز سورة 65توان آية عالوه چگونه ميسخن گويند؟ بهtΠ﴿: فرمايدمي جمع نمود كه öθtƒ ß‰pκ ô¶s? öΝ Íκ ö�n= tã öΝ ßγ çFt⊥ Å¡ ø9r& öΝ Íκ‰Ï‰ ÷ƒ r&uρ Ν ßγè= ã_ ö‘r& uρ $ yϑÎ/ (#θçΡ%x. tβθè=yϑ ÷ètƒ

- كردند، گواهي ميو دستها و پايهاي آنان بدانچه مي زبانها(روزي كه ]24[النور: ﴾∪⊇⊅∩

دهان كار با مهر نهادن بر خواهندداد ولي اين هيگوا نيز زبانهادهند)؟ بنابر آية مزبور، اند و بسياري از مفسران خاموشي گرفته ،در پاسخ به اين سؤاالت ؟چگونه ممكن است

:نويسدمي» مجمع البيان«در طبرسياند و از ميان ايشان شيخ برخي درصدد پاسخ برآمده� �w�1 �v � �� 7 �� C�s� �*�q �� 1[�T �1�'�� C�*�: ��3 �\�]� �� a g2 ! �� w5 �U �� ! �1�& �D� �T �!�'��] �5�0��£ �\��5 �6 � ��

�� C�s� �h �� ½ �� ?5� �� \ �]J �� ¥! �1 �K�5�� % �" �, �!�' �� % �" � �5�s� �� 4�� w�1 �v �7 W ��Ts� s� �� Qa#)1(!

. 29ر)، ص (سورة نو 18البيان، جتفسير مجمع - 1


-ي به آنان نميگواهي زبانها بدان سبب است كه چون ديدند جحد و انكار نفع« :يعني

دهند. أما دربارة اين گفتار خدايتعالي كه (امروز بر ها شهادت ميبخشد، به زبانهنگام گواهي دستان و پايها، زبانها از جايز است كه به :نهيم) گوييمدهانهايشان مهر مي

»!كام بيرون آورده شوند و بر دهانها مهر نهاده شود.آيد منافقان در روز رستاخيز ابتدا به انكار روي يم برمينظر ما آنچنانكه از قرآن كربه كنند كه در دنيا، ايمان داشتند همانگونه كه در سورة آورند و حتي سوگند ياد ميمي

tΠöθtƒ ãΝ﴿ :فرمايدمي مجادلهشريفة åκçZyèö7 tƒ ª!$# $ Yè‹ ÏΗsd tβθà�Î= ósuŠ sù … çµ s9 $yϑx. tβθà�Î= øts† ö/ ä3 s9 ( tβθç7 |¡øts† uρ

öΝ åκ ¨Ξr& 4’ n?tã >ó x« 4 Iωr& öΝåκΞ Î) ãΝ èδ tβθç/É‹≈s3 ø9$# ∩⊇∇∪﴾ [روزي كه خدا همة آنان را ]18: لة[المجادخورند! و براي شما قسم مي (امروز)كنند چنانكه انگيزد آنگاه براي او سوگند ياد ميبرمي

و .ويانند]كه برچيزي هستند (اعتباري دارند!) آگاه باشيد كه آنان دروغگ كنندگمان مي!»﴿ همچنين مشركان در روز رستاخيز درابتدا خواهند گفت: $#uρ $oΨÎn/ u‘ $tΒ $ ¨Ζä. tÏ.Î�ô³ãΒ ∩⊄⊂∪﴾

حال، از اينكه ما مشرك نبوديم)! پس ـ خداوندگارمانـ (سوگند به اهللا ]23[األنعام: دهند. آنگاه بر كارهاي ناپسندشان گواهي ميها آن ماند و اعضايزبانشان از تكلم بازمي

نمايند چنانكه مهر از دهانشان برداشته خواهدشد و بر احوال و اعمال بد خود اعتراف مي�θèùu#)﴿ :فرمايدمي tIôã$$sù öΝ Íκ È:/Ρx‹ Î/ $Z)ós Ý¡ sù É=≈ys ô¹X{ Î�� Ïè¡¡9$# ∩⊇⊇∪﴾ :درنتيجه، به ]11[الملك)

ها آن ميان خاموشيگناه خويش اعتراف كنند پس هالكت بر دوزخيان باد). بدينصورت، گويد زبان از طبرسيشود و لزومي ندارد چنانكه شيخ و اعترافشان به گناه جمع مي

سلب قدرت در أمر تكلمزيرا اساسا مهر نهادن بر دهان، كنايه از !كامشان بيرون كشند است.

آنچه را ما از قرآن كريم دريافتيم با مقداري تفاوت، » كشاف«در تفسير زمخشري :آوردبدينصورت مي

221 سورة يس اي ازنكته

�W��T !� �)� �� U �� 1[�' �� , ��5 �$ �E� �� ! �10 �% �" !� �)�BQ ��5 �D�%U�0 �� ! �K ��(�[ �" �� ! �10��K� ��: �� 5�]�+ ��+ �O ��! kI� ��0 �U�� !�' �� % �" ! �1�% �Qa� �� !�� T� �!�% �.�� ! �1 �K�5��#)1(روايت مي) . شود كه

ها و پردازند پس همسايگان و خانوادهرستاخيزـ به انكار و مجادله مي مشركان ـ در روزاند! مشرك نبودهها آن خورند كهدهند. آنگاه سوگند ميقبائل آنان برخالفشان گواهي مي

شود و دستها و پاهاي آنان گواهي خواهند داد). درآنهنگام، بر دهانهاي ايشان مهر زده مي

* * *


33

سورة صافات اي ازنكته

zíí ííΝΝΝΝ≈≈≈≈ nn nn==== yy yy™™™™ ## ##’’’’ nn nn???? tt ttãããã öö ööΑΑΑΑ ÎÎ ÎÎ)))) tt tt ÅÅ ÅÅ™™™™$$$$ tt ttƒƒƒƒ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊂⊂⊂⊂⊃⊃⊃⊃∪∪∪∪ $$$$ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) šš šš�� ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ xx xx‹‹‹‹ xx xx.... ““““ ÌÌ ÌÌ““““ øø øøgggg ww wwΥΥΥΥ tt tt ÏÏ ÏÏΖΖΖΖ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ óó óóssss ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊂⊂⊂⊂⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ ………… çç ççµµµµ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) ôô ôô ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ $$$$ tt ttΡΡΡΡ ÏÏ ÏÏŠŠŠŠ$$$$ tt tt7777 ÏÏ ÏÏãããã tt tt ÏÏ ÏÏΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÷÷ ÷÷σσσσ ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$####

؟كيست سالم بر }∪∪∪∪⊅⊅⊅⊅⊃⊃⊃⊃⊆⊆⊆⊆∩∩∩∩

≈íΝ﴿: گويد كه خوانيممي رازي ابوالفتوحشيخ تفسير در n= y™ #’n?tã öΑÎ) tÅ™$tƒ ∩⊇⊂⊃∪﴾ سالمآل علي :خواندند معنا آنست كه ياسينآلآنان كه « :سپس نوشته است» ن بادياسيبر آلدمحداست از نامهاي . و ياسين ناميم1(محم(.«

يقين اشتباه است و با آنچه در سورة شريفة صافات آمده سازگاري ندارد اين قرائت، به=íΝ≈n﴿ و قرائت صحيح آيه، همان y™ #’ n?tã öΑÎ) t Å™$tƒ ∩⊇⊂⊃∪﴾ إلياس «است كه نام ديگري براي

سورة سياقآيد همانگونه كه در همة مصاحف مسلمين ثبت شده و به شمار مي» نبيدر همان سورة � الياسصافات نيز برآن داللت دارد. قرآن كريم در آغاز بحث از

β¨﴿ :فرمايدكريمه مي Î)uρ } $u‹ ø9 Î) z Ïϑs9 šÎ=y™ ö�ßϑø9$# ∩⊇⊄⊂∪﴾ شدگان بود) اس ازفرستادهالي (همانا

≈íΝ﴿ فرستدفاصلة چند آيه بر او درود مي سپس با n= y™ #’ n?tã öΑÎ) tÅ™$ tƒ ∩⊇⊂⊃∪﴾ فرمايدآنگاه مي:

﴿…çµ ‾ΡÎ) ôÏΒ $tΡÏŠ$t7 Ïã tÏΖÏΒ ÷σßϑ ø9$# ∩⊇⊂⊄∪﴾ از بندگان با ايمان ما بود) كه اگر اوراستي كه (به» إنه«جاي از آنان ياد شود و به جمعلفظ به آمد تامي بودند، الزم †محمد مقصود، آل

داللت دارد. عالوه بر � الياسهمان وضوح برضمير مفرد، به رود و بكار» إنهم«تعبيركه در آن سازد زيراسياق آيات، فضاي سوره نيز با قرائت شاذي كه ابوالفتوح آورده نمي

.448، ص 4تفسير روح الجنان، ج - 1


شود و سپس قرآن كريم بر ياد مي ارونهو موسيو ابراهيمو نوح :پيامبران خدا فضا، ازرسد، خدايتعالي اورا واگذارد الياسفرستد و مناسبت نداردكه چون نوبت آنان درود مي

بكار رفته » ياسينإل«كلمة » إلياس«جاي واژة اما اينكه به !آل محمد درود فرستد و بر سيناء طورد همچون انازآنرواست كه برخي از واژگان قرآني به دو صورت استعمال شده

مردم به نامها نزد اين كه (درسورة تين). پيدااست سينين طور (درسورة مؤمنون) وكند چنانكه ياد ميها آن اند و قرآن كريم نيز به هردوصورت ازدوشكل متداول بوده

- در آثار اسالمي به فراواني ديده ميها اين و امثال ميكالو ميكائيلو جبريلو جبرائيل

وند.ش��4 :البيان نوشته استدر مجمع» حجت قرائات«در بحث از طبرسيشيخ �f �� 6 � ��

�\�' �� U�� _�T � �)�5 �xD �� u �Ux�A� �� =, � �� /T#)1(9 كسي كه :يعني)قرائت نموده ياسينآلجدا آورده اند). شگفت است » ياسين«را در كتابت مصحف، از » ال«دليلش آنستكه لفظ

خبر بوده و به تنوع آن در ين كس گويي از رسم الخط معمول در صدر اسالم بيكه چننوشتند و اي را ضم به يكديگر ميمصحف توجه نداشته است كه گاهي حروف واژه

از 40در آية » لشيء«آوردند مانند كلمة مفصوله (جدا ازهم) به كتابت درميآن را گاهياند و جدا نمودن نگاشته» لشايء«صورتبهآن را هفكسورة 23كه در آية نحلسورة

الخط را از همين مقوله است و مسلمانان از صدر اسالم تا كنون اين رسم» ياسين«از » إل«اند مبادا با تغيير آن، در كالم إلهي تحريفي روي دهد و اين كار، دقت و حفظ كرده

دربارة نام ديگر دهد. سخنن مياحتياط آنان را در حفظ قرآن كريم از دگرگوني نشا اسم كه نداريم دليلي ضعيف هيچ روايتجز يكاست كه به صمكرم اسالم پيامبر مبارك

آلهمان ياسين آلبوده است تا بتوانيم گفت كه » ياسين«اسالم صدر در اشخجستهرده، نام كسي كه گمان ب شود وحروف مقطع در اوائل سور شمرده مي . ياسين ازمحمدند

.81، ص23البيان، جزء تفسير مجمع - 1

225 اي از سورة صافاتنكته

به اشتباه افتاده كه جواب » إنك لمن المرسلين«بوده است، از خطاب ص خدارسول از حروفآيد و اگر قرار باشد كه هرخطابي پسشمار ميبه» القرآن الحكيمو«قسم براي

درسورة شوري نيز از »حم عسق« كه كند بايد تبديل پيامبر اسم را به حروفآن مقطعه،) با ...كذلك يوحي إليك( :خوانيماز آن ميشمرده شود زيرا پس صهاي رسول اكرمنام

آنكه هيچكس چنين ادعائي نكرده است.ترجمه » اي سيد رسوالن«معناي را به» يس«برخي از مترجمان فارسي قرآن، آية

يعني نداءف جاي حرآيد بهشمار ميبه هجاءكه از حروف را» ياء«وحرف )1(اندنموده صپيامبراكرم بر» سين«اند كه به فرض صحت بايد گفت درآنصورت تنها پنداشته» يا«

پيدااست كه !»ياسين آل«بايد شمرد، نه » سين آل«را † محمد لذا آل و دارد اشارت اقوال مزبور، پايه و اساس صحيحي ندارند.

* * *

اي نگاه كنيد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي مهدي إلهي قمشه - 1

34

اي از سورة صنكته

ztt ttΑΑΑΑ$$$$ ss ss%%%% ßß ßß§§§§ŠŠŠŠ ÎÎ ÎÎ==== öö öö//// ÎÎ ÎÎ**** ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ $$$$ tt ttΒΒΒΒ yy yy7777 yy yyèèèèuΖΖΖΖ tt ttΒΒΒΒ ββββ rr rr&&&& yy yy‰‰‰‰ àà ààffff óó óó¡¡¡¡ nn nn@@@@ $$$$ yy yyϑϑϑϑ ÏÏ ÏÏ9999 àà ààMMMM øø øø)))) nn nn==== yy yyzzzz ££ ££““““ yy yy‰‰‰‰ u‹‹‹‹ ÎÎ ÎÎ//// (( (( || ||NNNN ÷÷ ÷÷�� yy yy9999 õõ õõ3333 tt ttGGGG óó óó™™™™ rr rr&&&& ÷÷ ÷÷ΠΠΠΠ rr rr&&&& || ||MMMMΖΖΖΖ ää ää.... zz zz ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ tt tt,,,, ÎÎ ÎÎ!!!!$$$$ yy yyèèèè øø øø9999 $$ $$####

!دست خداي سبحان }∪∪∪∪∋∋∋∋∠∠∠∠∩∩∩∩

بارها در قرآن كريم بكار رفته و حتي به خدايتعالي نسبت » أيدي«و جمع آن »يد«كلمة ه و هيچ مفسري الأقل در آمد» مجاز«نحو داده شده است ولي اين نسبت براي خداوند به

دانيم كه خداوند، انكار نمايد. مثال همه ميآن را اي از موارد، نتوانسته مجاز بودنپاره :يعني ]1 :ملك[ال ﴾ÍνÏ‰u‹Î/ à7ù=ßϑø9$#﴿ :فرمايدفرمانرواي عالم است ولي قرآن مجيد مي

ته و فرمانروايي بر معناي قدرت بكار رفدر اينجا دست، به». اوست دستبهفرمانروايي «اي ازآن مورد بحث ما قرار آيه كه صادشريفة سورة خدايتعالي است. در قدرتجهان در

- آمده قدرتو قوتاتفاق مفسران در معناي استعمال شده كه به» دستها«دارد، دوبار كلمة

‰ö�ä.øŒ$#uρ $tΡy‰ö7tã yŠ…ãρ#yŠ #sŒ Ï﴿ :فرمايدمي چنانكه اند ÷ƒF{$#﴾ ]يعني ]17: ص: - يم 45 همچنين در آية». (توانمنديها) بود )1(دستهاياد آر كه داراي بندة ما داود را به«

[بندگان ما ﴾∪∋⊇∩ ö�ä.øŒ$#uρ !$tΡy‰≈t7Ïã tΛÏδ≡t�ö/Î) t,≈ysó™Î)uρ z>θà)÷ètƒuρ ’Í<'ρé& “Ï‰÷ƒF{$# Ì�≈|Áö/F{$#uρ﴿: خوانيم ها)بينش و (توانمنديها ديدگانو هادستياد آر كه داراي ابراهيم و اسحق و يعقوب را به

و آن را دانآورده» ذا القوة«را گروهي به معناي » ذا األيد«است ولي معناي دستان آمدهبه» أيد«هرچند - 1معناي دست ساخته شده به» يد«هرصورت چون كلمة مزبور از لفظ اند ولي بهبه معناي جمع نگرفته

همگي اتفاق دارند كه معناي مجازي به خود گرفته است چنانكه ابوعبيده در كتاب مجازات القرآن ) از آن ياد كرده است. 179، ص2(ج


معناي توان بهدر اين آيات را نمي» األيدي اولي«و » األيد ذا«كه تعبير است روشن بودند].اند پيامبران مزبور آمده تكريمتفسير نمود زيرا آيات شريفه در مقام مخصوص عضوداشتن نصيب نبوده و نيستند. و ديدگان بيكه كافران و مخالفان خدا نيز از داشتن دستها درحالي

óΟ﴿ :فرمايدمي مثال دانسته و مربوط خدا دستان را به خلقت امر گاهي كريم قرآن s9uρ r&

(# ÷ρt� tƒ $‾Ρr& $ uΖø) n=yz Ν ßγs9 $£ϑ ÏiΒ ôMn= Ïϑtã !$ uΖƒ Ï‰ ÷ƒr& $Vϑ≈ yè÷Ρr&﴾ ]از ما اندكهآيا آنان نديده« :يعني ]71 :يس جاي ديگر، در ولي». ايم؟آفريده چهارپاياني ايشان رايب است ساخته دستانمان آنچه

- ومي دهدمي نسبت قدرت خداوند آفرينش انواع جانداران (و ازجمله چهارپايان)را به

Ν﴿: فرمايد åκ÷] ÏΒuρ Β Å´ ôϑtƒ #’n?tã 8ìt/ö‘r& 4 ß, è=øƒs† ª!$# $tΒ â !$t±o„ 4 ¨β Î) ©!$# 4’n?tã Èe≅à2 & ó x« Ö�ƒÏ‰ s% ∩⊆∈∪﴾ آفريندمي خواهدمي راچهارپايانند، خدا هرچه ،از انواع جنبندگان ...« :يعني] 45: [النورسورة صاد، 75باتوجه بدانچه گفتيم مفهوم آية ». است قدرتمندهرچيز كه خدا بر همانا

چه چيز !اي ابليس« :فرمايدمي ابليسبه � آدمشود كه خداي سبحان دربارة روشن مي دو«تعبير » ...آفريدم، سجده نكني؟ دست خودم دواي آنچه به تو را بازداشت كه بر

!گمان افكنده كه خداي سبحان همچون آدميان، داراي دو دست استگروهي را به» دست :نويسددر تفسيرش بر همين قول رفته و مي قيم ابن

<�� $�' �X� �W ��0�: ��% �r # �\�% �$�' �X �� ?��A� �� T� ��% �$ �"��T # �\��5 �6 � �� ! �1D�T k� �� + ��J ��T ��T� ��% �$ �" # �\��5 �6 � �� \ �$ �1D�T ��: �� % �$ �" �\��5 �6 � �� g �! �1D�T S �+ ,��% �r: �! �+ ��T� ��q �C�+ S�: #

�\��5 �6 � �� W ��0�: ��% �r #+ �I�� .�T �R ��& �D�� w �� ± �\� �� w��A� ��+ 5�% �� qC�] ��&�: ��0�� , ��& �D�� 2 �� "�D�� & �� u0 �.�� 6 �� f�q�� 10 �% �" ��% �r�w? ��0� � �; �g2 �u0 �.��)١(?

معناي مجازي داشته باشد چنانكه در » خلقت بيدي«رود كه احتمال نمي :يعنيهمان مفهوم » ديناعملت أي«احتمال مجاز وجود دارد، زيرا هركس از » عملت أيدينا«

.454بن قيم، ص بكر تفسير القيم، اثر محمد بن أبي - 1

229 اي از سورة صنكته

يابد. درميآن را »كسبت أيديكم بما«فهمد چنانكه از آية را ميآفريديم و كرديم عملاگر مراد تنها عمل آفرينش بود، ذكر دست پس از » خلقت بيدي« :أما اين سخن كه فرمود

داخل شده و با » دي«بر كلمة » باء«نسبت فعل به فاعل، ديگر معنايي نداشت بااينكه حرف !آمده است. مثنيصورت به» يد«وجود آنكه واژة

پذيرفته است كه نسبت دستها براي خداي سبحان قيم ابنشود چنانكه مالحظه مي معناي قدرت آمده) ولي اين مفهوم را است (و به مجازينسبتي » عملت أيدينا«در آية

هاي او اينست كه در سورة شريفة ما پاسخ از اشكالپذيرد. و أنمي» خلقت بيدي«براي u﴿ :فرمايدخدايتعالي مي» ذاريات« !$uΚ¡¡9$# uρ $yγ≈oΨ ø‹t⊥ t/ 7‰ &‹ ÷ƒ r'Î/﴾ آسمان « :يعني ]47 :ذاريات[ال

) بنينااز نسبت فعل به فاعل (ذكر دستها پساوال در اين آية كريمه » را با دستان ساختيممفسران كه همة ) درحاليبأيدبر كلمة أيدي داخل شده (» باء«حرف ثانيا آمده است و

را در اين آية شريفه مجاز دانسته » بأيد«را قبول دارد) كلمة ها آن (كه ابن قيم آراء سلفو عباس ابندر تفسيرش از طبرياند چنانكه ابوجعفر تفسير كرده »ةبقو«معناي و به

آن را گزارش نموده و از هيچكس خالف سفيان و زيد ابنو منصورو قتادهو مجاهدماند بكار اي كه باقي ميمسئله )1(پسندد.نقل نكرده است و خود نيز همين قول را مي

/ö≅t﴿ :فرمايدصورت مثني است كه آنهم شاهد قرآني دارد چنانكه ميبه» يد«بردن واژة

çν# y‰ tƒ Èβ$tG sÛθÝ¡ ö6 tΒ ß,Ï�Ψ ãƒ y#ø‹ x. â !$t±o„﴾ او بازاست و دست دوبلكه « :يعني .]64 :ةمائد[ال كار رفته و براي نشان دادن و در اين آيه نيز صنعت مجاز به» بخشدكه بخواهد مي هرگونه

ميان آورده است چنانكه در آية ديگر را به» يداه مبسوطتان«خداوند، تعبير كثرت بخششŸωuρ ö≅yèøg﴿ :فرمود rB x8y‰ tƒ »'s!θè=øótΒ 4’ n<Î) y7 É)ãΖãã Ÿωuρ $yγ ôÜ Ý¡ö6 s? ¨≅ä. ÅÝ ó¡t6 ø9$#﴾ يعني ]29 :سراء[اإل:

نگاه كنيد. 546و 545، ص21البيان طبري، جبه تفسير جامع - 1


جمود در اما اصرار بر » )1(كلي باز مكنبهآن را دستت را بسته برگردنت مگذار و«آمده، حمل بر ها آن در» دستها«شود كه آيات شريفة ديگر نيز كه ذكر ، موجب ميظواهر

آيد، مگر ممكن تباين پيش مي» دستها«و » دست دو«ن صورت، مياظاهر گردند و درآنرو برخي از ! از همين؟داشته باشد دست چندحال، دارد درعين دست دو است كسي كه

� T� :�� £ :اند كهچنين تفسير نموده مائدهاز سورة 64مفسران علت ذكر دو دست را در آية �� '��5 �Cq �� @��q �� ¥ =, �w5 ��: �uE �5�� w�� | ��0�� ; �� 7 ��V �.�� 7 �T�o g2 �, �� \�� N� �� C�� \�� Iq �T ��

�\T ��0�: ��~&�T)2(لحاظ (بلكه دو دست او بازاست) مبالغه در وصف خدايتعالي به :. يعنيبخشش او است و دست را مثني آورده براي افادة كثرت زيرا نهايت بخشش سخاوتمند

».به كسي عطا (پيشكش) كندآن را دست خود كه با دواز مالش، آنست=àMø)n﴿ :فرمايدمي كهگردد وهنگاميمي مالحظه صاد سورة از 75معنا درآيةهمين yz

£“y‰ u‹Î/﴾ شود كه در خلقت آدم(به دو دست خودم اورا آفريدم) اين مفهوم متبادر مي كمال قدرتشي خود، او را با (چون پدر و مادر) در كار نبوده و خدايتعال ايواسطه ،�

ã}§øŠ﴿ ويژه با توجه به آية كريمةوجود آورده است بهبه s9 Ïµ Î= ÷WÏϑx. Ö ï†x«﴾ 11 :شوري[ال[ جا اصرار كه خداوند را از مشابهت با مخلوقات منزه بايد شمرد. اگر ما بخواهيم در همه

Ÿω (#θãΒ﴿ :بر جمود در ظواهر داشته باشيم، معلوم نيست با آية شريفة Ïd‰ s)è? t ÷ t/ Ä“y‰ tƒ «!$#﴾ چه بايد كنيم؟ ميان دودست خداي سبحان كجااست كه نبايد از آن پيشي ]1[الحجرات:

؟! آيا معناي آية كريمه اين نيست كه از حكم خدا پيشي نگيريد؟گرفت

* * *

بسته بودن دست، كنايه از بخل و گشاده بودن آن، كنايه از كثرت بخشش است (كه امساك و افراط - 1

در آن براي بندگان جايز نيست). .106، ص 1تفسير الجاللين، ج - 2

35

اي از سورة زمرنكته

z““““ ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$####uρρρρ u !! !!%%%% yy yy` ÉÉ ÉÉ−−−− ôô ôô‰‰‰‰ ÅÅ ÅÅ __ __ÁÁÁÁ9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// ss ss−−−− ££ ££‰‰‰‰ || ||¹¹¹¹ uρρρρ ÿÿ ÿÿ ÏÏ ÏÏµµµµ ÎÎ ÎÎ//// �� yy yy7777 ÍÍ ÍÍ×××× ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ ss ss9999 '' ''ρρρρ éé éé&&&& ãã ããΝΝΝΝ èè èèδδδδ šš ššχχχχθθθθ àà àà)))) −− −−GGGG ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ دعوتگران و }∪∪∪∪⊃⊃⊃⊃⊃⊃⊃⊃∩∩∩∩ ####$$

:كنندگان قرآنتصديق

آورده در تفسيرش طبرسيدر معناي اين آية شريفه، مفسران اختالف شگفتي دارند. %Ï“﴿ از است مراد گفته سدي كه ©!$#uρ u !%y É− ô‰Å_Á9$$Î/﴾ است و جبريل ﴿− £‰|¹ ÏµÎ/﴾ دبرمحم

%Ï“﴿ گزارش نموده كه ابوالعاليهو از قول )1(نمايد.اشارت مي ©! $# uρ u !% y É−ô‰ Å_Á9 $$Î/﴾ رسول -

−﴿ و ص خدا £‰|¹ ÏµÎ/﴾ علي معنا را از البيان هميندر جامع طبري )2(است. ابوبكر�

“﴿ حال طبرسي گويدعين در )3(كند.نقل مي Ï%©! $#uρ u!% y É− ô‰Å_Á9$$ Î/﴾ داست و ص محم

﴿− £‰|¹ ÏµÎ/﴾ ه )4(است � عليگفتـه قتاده .دهدنسبت مي †و اين قول را به أئم است﴿“Ï% ©!$# uρ u!% y É−ô‰ Å_Á9 $$Î/﴾ و ص خدارسول﴿− £‰|¹ ÏµÎ/﴾ ي )2(.مؤمنانندگفته كه سد

...)2(اشارت دارد ص خدارسولهردو جمله به

.155، ص 23البيان، جزء مجمع - ٢و - 1 . 205، ص 20البيان، ج جامع - 3 .155، ص 23البيان، جزء مجمع - 4 .205، ص 20جامع البيان، ج - ٢و - 2 . 155، ص 23مجمع البيان، ج - 3


ت مزبور كمتر به سياق آية شريفه ونكا مفسران كهاينست شودمي شگفتي ماية آنچه ‰£−﴿كه يافتنددرمي اوالاند وگرنه آن توجه كرده |¹ Ïµ Î/﴾ جملة تكرار موصول، به بدون

﴿“Ï% ©!$# uρ u !% y É−ô‰ Å_Á9$$Î/﴾ جدا ازيكديگر بودند، الزم عطف شده تاست و اگر دو شخصي�� I��F �آمد كه اسم موصول تكرار گردد و جمله به صورت مي 8x��: �f�Q �I��F �E ��

��5 +�� « :دريافته و به گزارش طبرسي گفته است عباس ابندرآيد. اين نكته را #:�\ �� 4�� B �o �\�: �� 8� �x�A�: �� I��F �\�: �� E#.)3(

y7﴿ يعني شده آورده جملةمزبور براي كهخبري ثانيا Í×‾≈ s9'ρ é& ãΝ èδ šχθà)−G ßϑø9 صورت به ﴾#$ يا جبريل ن، مبتداي جمله نيز اشاره به فرد خاصي ندارد تا اورا باجمع آمده است بنابراي

%Ï“﴿ در را» الذي«دهيم ولذا بايد كلمة تطبيق ابوبكر وغيره ©!$# uρ u !% y É−ô‰ Å_Á9$$Î/﴾ براي

﴾ρuzäÒôäΛ÷ .x%$9©‹É“ zy$Êàθþ#( 4 &éρ'9s≈‾×Í7y my7ÎÜsMô &rãôϑy≈=èγßΝö﴿ :شريفة درآية چنانكه بگيريم جنس

]264 :ةبقر[ال ﴾x%$9©‹É“ ƒãΨ�Ï,ß Βt$!s&ã… ‘Íus$!u #$9Ζ$¨Ä.﴿ :شود. و نيز مانندمالحظه مي ]69 :بة[التو :فرمايددليل آنكه درپايان آيه ميمعناي جمع آمده بهدر اينجا به» الذي«كه اسم موصول

﴿ωā ƒt)ø‰Ï‘âρχš ãt?n’4 «xó& ΒiÏϑ£$ 2Ÿ¡|7çθ#(﴾. م، سياق آية شريفه را نيز عالوه برآنچه گفتي :فرمايدالزمست درنظر داشت كه ابتدا مي

﴿ô yϑ sù ãΝ n= øßr& £ϑÏΒ z>x‹ Ÿ2 ’ n?tã «!$# z>¤‹x. uρ É− ô‰Å_Á9 $$Î/ øŒÎ) ÿ… çνu!% y 4 }§ øŠ s9r& ’Îû zΟ ¨Ψyγy_ “ Yθ÷V tΒ

tÌ�Ï�≈ s3 ù=Ïj9 ∩⊂⊄∪﴾ :ت پس كيست ستمكارتر از كسي كه بر خدا دروغ بس« :يعني ]32[الزمردوزخ جايگاهي براي سويش آمده تكذيب نمود، آيا دررا كه به (او) وپيام راستين

خدا پيامرا به كه ديگرانسپس درپي اين آية كريمه از مؤمناني» ؟پوشان) نيستكافران(حق%Ï“﴿: فرمايدگويد ومينمودند، سخن مي تصديقآن را وخود خواندندفرامي ©! $#uρ u!% y

É−ô‰ Å_Á9$$Î/ s− £‰|¹uρ ÿÏµ Î/ � y7 Í×‾≈ s9'ρ é& ãΝ èδ šχθà) −G ßϑø9 $# ∩⊂⊂∪ Μçλ m; $Β šχρ â !$t±o„ y‰ΖÏã öΝÍκÍh5 u‘ 4 y7 Ï9≡sŒ â!# t“y_

233 اي از سورة زمرنكته

t ÏΖÅ¡ ósßϑ ø9$# ∩⊂⊆∪﴾ و ديگران را و كسي كه پيام راستين را آورد« :يعني ]34 -33 :زمر[ال) نزد براي ايشان همان متقيانند. آنان، تصديق نمودآن را بدان فراخواند) و خود

».خداوندگارشان هرچه بخواهند فراهم است، اينست پاداش نيكوكاران- خوبي دريافته و ميرا به معنااين »المحيط البحر« اديبانة درتفسير اندلسي ابوحيان

:نويسد﴿“Ï% ©!$# uρ u !% y É−ô‰ Å_Á9$$Î/﴾ �\��5�� =4�w�& �� ﴿ôyϑ sù ãΝ n= øßr&﴾ � ﴿− £‰|¹ ÏµÎ/﴾ �� \��5�� =��: ﴿z>¤‹x. uρ

É−ô‰ Å_Á9$$Î/﴾ و ﴿“Ï%©! $# uρ﴾ �Q �4�6 �\�]* �+ =/�: �� I�� T �� D��F �\0 �% �" N4 ��T� �� 8x��: �f�Q ﴿y7Í× ‾≈s9 'ρé& ãΝ èδ

šχθà) −G ßϑø9$#﴾ � =Y �Z ��5��: �w��A� �� S �+ �\ ﴿ôyϑsù ãΝ n= øßr&﴾ �� =Y �Z �\�: �w��T �4�6 ^��I�� ﴿“Yθ÷VtΒ

tÌ�Ï�≈ s3 ù=Ïj9﴾)1(.

%Ï“﴿ :يعني ©!$# uρ u !% y É− ô‰Å_Á9 $$Î/﴾ درمقابل ﴿ôyϑ sù ãΝ n= øßr& £ϑÏΒ z>x‹ Ÿ2 ’ n?tã «!$#﴾ آمده است

‰£−s﴿ و |¹uρ ÏµÎ/﴾ دربرابر ﴿z>¤‹x. uρ É−ô‰ Å_Á9$$Î/﴾ كلمة قراردارد و ﴿“ Ï% ©! $# uρ﴾ است مانند جنس

�I�� T (باشد فرموده آنكه �� D��F 8x��: �f�Q �� (معنا عبارت و بر اين ﴿y7Í× ‾≈ s9'ρ é& ãΝèδ

šχθà) −G ßϑø9$#﴾ كند كه اين نيز به لفظ جمع آمده است همانگونه كه ازداللت مي ﴿ôyϑ sù

ãΝ n= øßr& £ϑÏΒ z>x‹Ÿ2 ’n?tã «!$#﴾ رو فرموداين نيز ارادة جمع شده و از: ﴿}§ øŠ s9r& ’Îû zΟΨyγ y_

“Yθ÷V tΒ tÌ� Ï�≈s3 ù= Ïj9﴾.

* * *

.428، ص 7تفسير البحر المحيط، جلد - 1

36

اي از سورة فصلتنكته

zóó óóΟΟΟΟ ÎÎ ÎÎγγγγƒƒƒƒ ÎÎ ÎÎ�� ãã ãã∴∴∴∴ yy yy™™™™ $$$$uΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏFFFF≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ#### u ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÉÉ ÉÉ−−−−$$$$ ss ssùùùù FF FFψψψψ $$ $$#### þþ þþ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû uρρρρ öö ööΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ ÅÅ ÅÅ¦¦¦¦ àà àà��ΡΡΡΡ rr rr&&&& 44 44 ®® ®®LLLL yy yymmmm tt tt ¨¨ ¨¨ tt tt7777 oo ooKKKK tt ttƒƒƒƒ öö ööΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ ss ss9999 çç ççµµµµ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr&&&& ‘‘ ‘‘,,,, pp pptttt øø øø:::: $$ $$#### 33 33 öö ööΝΝΝΝ ss ss9999 uρρρρ rr rr&&&& ÉÉ ÉÉ#### õõ õõ3333 tt ttƒƒƒƒ yy yy7777 ÎÎ ÎÎ nn nn//// tt tt�� ÎÎ ÎÎ//// ………… çç ççµµµµ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ rr rr&&&&

44 44’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÈÈ ÈÈ ee ee≅≅≅≅ ää ää.... && && óó óó xx xx«««« îî îî‰‰‰‰‹‹‹‹ ÍÍ ÍÍκκκκ yy yy−−−− ∩∩∩∩∈∈∈∈⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪{ ارائة آيات در آفاق و أنفس

ها آن آيات خويش را به كساني در آفاق و در وجود خدايتعالي« :ربارة اين امر كه داند. اما مفسران قرآن سخنان گوناگوني گفته» داد تا حق برايشان روشن گردد نشان خواهد

هستند زيرا »كافران« كه گروه مورد اشاره در آيةشريفه نظر دارند در اين موضوع اتفاقΟÎγƒ﴿ جمع در ضمير Î�ã∴y™﴾ آنان ودربارة پيشين ذكرشان رفته كه درآية گرددبازميها آن به

ö≅è% óΟ﴿ :فرموده است çF÷ƒ u u‘r& β Î) tβ%Ÿ2 ô ÏΒ Ï‰ΖÏã «! $# §Ν èO Λ änö� x� Ÿ2 Ïµ Î/ ô tΒ ‘≅|Ê r& ô £ϑ ÏΒ uθèδ ’ Îû

¥−$s)Ï© 7‰‹Ïèt/ ∩∈⊄∪﴾ ]لتباشد خدا نزد از قرآن اگر كه دهيد خبر مرا بگو« :يعني .]52 :فص

حق ژرف با اختالفي كه درآنكس تراست ازكسي گمراه چه ،ورزيد كفر بدان شما سپس كارواين ؟چيست شد كه به كافران ارائه خواهد انفس آفاق و آيات اما». ؟بردمي سربه

مسئله است؟ سخن كفار دركدام حق براي شدن خواهد داد؟ وروشن رخ زماني درچه- ميان آوردهاي را بهي ويژهرأ ر وهردسته نظ مسائل، به اختالف آمده و اين در تفسير اهل

اند. :اندگفته نقل كرده كه آندو زيد ابنو عطاءاز » البيانمجمع«در تفسير طبرسيشيخ

�� % �" ��%�(3�w �� !�� _ ��&A� �� R�&�� 0�5�'� �a�~6� �eas� �� fS �C��9 �' �� 99� ! ��> � ��q�' �T F �T �� 1� �\�]� ! ��> � N� �c�F �� N� �c�#)1( معناي آيه اينستكه): تها و دالئل ما حج

. 33، ص 24تفسير مجمع البيان، جزء - 1


خود را در آفاق جهان و اقطار آسمان و زمين و در نفوس آنان بدانها نشان خواهيم داد تا برايشان آشكار شود كه خدا حق است). اين قول، چندان موجه نيست زيرا وعدة مزبور

دارد ولي ) بر آن داللتسنريهم( ايفاء خواهدشد چنانكه فعل مستقبل آيندهاهر در ظبهروشني دربارة توحيد آمده و يگانگي خدا سورة شريفه، آيات گوناگون و نزول اين ازپيش

) بهالحق أنه( در مفرد ضمير عالوهبه )1(روزگار به اثبات رسيده بود. براي كافران در آن

ميان آمده خداوند چنانكه درآية پيشين بحث ازقرآن به يكتايي به نه گردد،بازمي مجيد قرآنö≅è% óΟçF÷ƒ﴿ :وفرموده است u u‘r& βÎ) tβ%Ÿ2 ôÏΒ Ï‰ΖÏã «!$# §Ν èO Λänö� x� Ÿ2 Ïµ Î/﴾ شود گفته ممكن است

تازه علمي اكتشافاتكه با انفس مربوط به كافران آينده است و آفاق ارائة آيات در :كهضمير :اينستكه گردد. پاسخمي روشنها آن مجيد بر حقانيت قرآن وبرو خواهندشد ور

است در آينده، شود و الزمنيز مي صشامل كفار عصر نبوي» سنريهم«جمع در آنان نيز شاهد آيات مزبور باشند. پس بايد انديشيد زماني كه كفار معاصر با رسول

آينده، شاهد آن آيات خدايي خواهندشد، چه زماني كافران دورانهاي نيز و صخدا ).؟قيامتآيد يا در پيش مي دنيااست؟ آيا اين امر در

اند. بنابه نقل كرده سديو مجاهد و حسن بصري كه از است سخني ديگر، قول ��] �� 45�D'�� :، سدي گفته استطبريگزارش ابوجعفر �TL �� ¡� �� $ �¤ �T � ! �1 �C �D]�

L �.� ��K� �,, �. �� 'D�] �,#)2( مي)د ما براي تو آفاق را فتح مي :فرمايدكنيم و اي محمگشاييم). شهر را نيز برايت ميفرمايد ما آن، اهل مكه هستند كه ميأنفسهم فيمقصود از

دست يافتند ولي واژة ها آن رأي، مراد از آفاق، سرزمينهايي است كه مسلمانان بر بر اين بنا نواحينيامده بلكه به » سرزمين«معناي باشد در قرآن كريم به» افق«مزبور كه جمع

شده است (به كتاب الفهرست اثر محمد بن سورة فصلت الأقل پس از پنجاه و چند سورة قرآن نازل - 1

بنگريد.) 15و 11اسحاق نديم، فن سوم از مقالة اول و نيز كتاب مقدمتان في علوم القرآن ص . 462، ص 20تفسير طبري، ج - 2

237 اي از سورة فصلتنكته

‰ô﴿: فرمايدمي چنانكه دارد اشاره آسمان s)s9uρ çν# uu‘ È,èùW{ $$ Î/ È Î7çRùQ نيز و ]23 :تكوير[ال ﴾#$

uθèδ﴿ :فرموده uρ È,èùW{ $$Î/ 4’n?ôãF{ اين، اعالم مفسران از سني و شيعي باوجود .]7 :نجم[ال ﴾#$سني) در تفسير بزرگ (مفسر زمخشري نمونه عنواناند. بهبرگزيده و پسنديده را قول همين

�y � :نويسدمي كشاف �" � � � �º�T �� & �T �\��5_ �� Q �L �\��Tw a ص �� x�]� � ��&�: � �� f�D�% ��%�� 0] N�� w<�: �L �� 5 �$ �" �- ��@�A� �� O�A� ��: �, �- ��&�� E5x �r �� 5�' �D#.)1( مقصود)

كنندگان آئينش از او و ياريفتوحاتي است كه خداي عزوجل براي پيامبرش و خلفاي پسهايي كه در از آفاق دنيا و شهرهاي خاور و باختر عموما ميسر ساخته و خصوصا فتح

خ داده است).سرزمين عرب ر در توضيح آية شريفه چنين » الميزان«و نيز از مفسران نامدار شيعي، صاحب تفسير

0�� ¡�G'�� l�T :مرقوم داشته است� �� l�q;2 � �)* �v �, �� K �§�w�5 �c� �5�A� ��G'�� 0" � ��r� �� )� � �] � �m��0 �_ � � ��*�: � �a�qrJ �+ �Y ��' �_ �\�0�qص �� ! ��> �� 8. �$�T �� A� �� 1��T �� eas� ! �1��Tw

��% �" �� \8% �+ ��T 8��G+ �O �� ! ��'� �T ¾T �� قرآنند، حقانيت اثبات كه درمقامهايي(نشانه .)2(�6# داد آينده رخ خواهند داده است در كه قرآن خبر روندشمارميرويدادهاي موعودي بههمان

مؤمنان را ياري خواهد كرد و در زمين و صاينكه خداوند پيامبرش مانند خبردادن ازرا بر همة اديان پيروز خواهد كرد و از مشركان بخشد و آئين ايشانبدانها قدرت مي گيرد).قريش انتقام مي

هرچند ذكر فتوحات مزبور در قرآن كريم رفته است ولي شاهد ودليلي نداريم تا نشان سرزمينهاي » آفاق«كه آية مورد بحث بر فتوحات مسلمين داللت دارد و مقصود از دهد

- نشان ميآن را خالف ،فتح مكه است بلكه ظاهر آية شريفه» انفس«مفتوحه و مراد از

برخالف اصل است. ،بدون قرينه» مجازگويي«دهـد زيرا

.206، ص4تفسير كشاف، ج - 1 .430، ص 17تفسير الميزان، ج - 2


است وگويندتصوف رأي ارباب آمده كه موافق با قول ديگري نيز درتفسير آية مزبورآية شريفه، به شهود اهل حق در آفاق و انفس اشارت دارد چنانكه درتفسير منسوب :كه��)�� L :كه مرقوم داشته است كنيممالحظه مي نعمت اهللا ولي كرمانيبه �c� � �IK !�� _

� �l�T¡�L ! ��> � ��q�' �T �' �� ! �1 �C �D]� � �) �&�: N� �c� �� K �\��09 8� �c� ��K �s 8�c� �� N� �c� ��3 99)1( اين) .نشان خواهيم داد تا برايشان روشن گردد ها آن نفوس ايشان به حقايق را در آيات و در

داللت با معنا نيز اين شود)... حق ازسوي حق، براي اهل حق آشكارمي.عين حقندها آن كهحق حق براي اهل نمايد حق ازسويمي ر، ادعاچنانكه مفس منطبق نيست زيرا كريمه آية

در اين آية شريفه، ضمير كه ومفسران قرآن، اجماع دارند !شود، نه براي كافرانمي روشن گردد. اند بازميبه كساني كه كفر ورزيده» سنريهم«

براي دست يافتن به تفسير صحيح آية مورد بحث الزمست مانند هميشه به خود قرآن قرآن درآن را بازگرديم و عالوه بر دقت در سياق و قرائن هرآيه، گفتار مشابهكريم

مجيد به قرآن شريفه پي بريم. آنچه در مقصود آية معنا و بهها آن مقايسة كنيم و از جستجو

است نمل كريمة خداوند درسورة پاياني سخنسورة فصلت شباهت دارد، از 53آية از سورة 93آيد). در آية خاتمة مباحث سورة فصلت مي نيز درموردبحث، آية (چنانكه :خوانيمنمل مي

﴿ö/ä3ƒÎ�ã� y™ ÏµÏG≈ tƒ# u $pκ tΞθèùÌ�÷ètG sù 4 $tΒuρ y7 •/ u‘ @≅Ï�≈tóÎ/ $ £ϑtã tβθè= yϑ÷ès? ∩⊂∪﴾ (خدا) آيات« :يعني -خداوندت از آنچه مي را خواهيد شناخت وها آن داد پس شما نشان خواهد را به خود

فصلت آمده، شباهت اين آية كريمه از چند جهت، با آنچه در سورة». خبر نيستكنيد بيگويند هردو آيه از ارائة آيات خدا به كساني در آينده سخن مي اوالهماهنگي دارد. و)��T� !�� T\� ـ _� ! �.T � �B حق براي شناخت و روشن شدن ضروري آيه از هردو ثانيا). _��N نمايند (نان حكايت ميآ �c� �\�]� ! ��> � ��q�' �T �' �ـ �� )5�� &�' - هردو آيه در معرفي آن ثالثا). ��

. 103و 102قرآن، صمجموعة رسائل شاه نعمت اهللا ولي، بخش تفسير - 1

239 اي از سورة فصلتنكته

��!اند (كار بردهگروه ضمير جمع را به �� !ـ _� �.T � �B شود كه از قرائن دانسته مي) درحالي_�� ( !گروه مزبور همان مخالفان قرآنند نه مؤمنان �D %�5 �� ـ !;�!� +� �$&�� S �" k��@�: � N:a)1(.(

اينك بايد دانست مفسران قرآن گويند كه سخن تهديدآميز سورة نمل، از آياتي خواهند ظهورنفوس آدميان به آفاق و در در قيامت فرارسيدن هنگامبه نمايدكهمي حكايت

)2(پيوست ها، آن و در پيدهند كه در آسمانها رخ مي سهمناكي (همچون رويدادهاي

نفوس كافران زنده شده محاسبه و تعذيب خواهند گشت). آنجااست كه به قول قرآن #﴿ :مجيد، كافران خواهند گفت x‹≈yδ $tΒ y‰ tãuρ ß≈ oΗ÷q §�9$# šXy‰ |¹ uρ šχθè= y™ö� ßϑ ø9$#﴾ ]52 :يس[

-يبنابراين، م» اينست آنچه خداي رحمن (در كتابش) وعده داد و پيامبران راست گفتند.«��Tتوان آية شريفة !�� مربوط به آياتي آن را .. را نيز برهمين معني حمل كرد و._�

هاي قرآن را بر عموم رسند و پيشگوييهاي قيامت به ظهور ميدانست كه در صحنهدورانهاي بعد) كفار چه و زيستندمي صاسالم پيامبر عصر در كه هايي آن (چه كافران

هنگام تنها به ،پس زمان موعود نشان دادن آيات مزبور .هندكرداثبات و روشن خوااز آية افزايد آنستكه پساي كه بر استحكام اين تفسير ميفرارسيدن قيامت است. قرينه

سخن گفته قيامت بالفاصله از ترديد كافران نسبت به مالقات خداوند در ،مورد بحثIωr& öΝåκ﴿: فرمايدمي چنانكه نند)شده است (بدون آنكه ضمائر آية پيشين تغيير ك ¨ΞÎ) ’Îû 7πtƒ ö� ÏΒ

ÏiΒ Ï !$s) Ïj9 óΟÎγÎn/ u‘ Iωr& … çµ‾ΡÎ) Èe≅ä3 Î/ & ó x« ÝŠÏt’Χ﴾ ]آگاه باش كه ايشان از مالقات « ]54 :فصلت. شاهد ديگري از )3(»خداوند خويش در ترديدند، آگاه باش كه او بر همه چيز احاطه دارد

به لحن تهديدآميز آية شريفه توجه شود. - 1

). ديگر مفسران نيز 380، ص3(ج تنفعهم المعرفة يعني في اآلخرة ذلك حين النويسد: در كشاف مي - 2 اند. شبيه اين قول را آورده

… &Iωr﴿ به شباهت هردو سوره در پايان آيات، نيز توجه شود - 3 çµ ‾ΡÎ) Èe≅ä3Î/ & ó x« 8ÝŠÏt’Χ﴾ - ﴿$tΒuρ y7 •/ u‘ @≅Ï�≈ tó Î/

$£ϑ tã tβθè= yϑ÷è s?﴾.


از آن سورة انبياء و آيات پس 37نمايد، آية را روشنتر مي قرآن كريم كه معناي مزبور=t,Î﴿ :فرمايداست كه مي äz ß≈|¡ΡM}$# ô ÏΒ 9≅yf tã öΝ ä3ƒ Í‘'ρ é'y™ ÉL≈ tƒ#u Ÿξsù Âχθè= Éf÷ètG ó¡n@ *

šχθä9θà) tƒ uρ 4 tLtΒ # x‹≈yδ ß‰ ôãuθø9 $# βÎ) óΟçFΖà2 šÏ% Ï‰≈|¹﴾ به )1([آدمي از شتاب آفريده شده -

ها را) از من با شتاب مخواهيد. و ود را به شما نشان خواهم داد پس (آنزودي آيات خآنگاه صحنة آخرت و .]...؟كي خواهد رسيد ـ اگر راستگوييد ـگويند كه اين وعده

دهد كه آيات مزبور مربوط به جهان بازپسين فرمايد و نشان ميعذاب كافران را بيان مي است.

* * *

اين تعبير، براي مبالغه در وصف شتاب ورزيدن آدمي آمده است. - 1

37

ورياي از سورة شنكته

zyy yy7777 ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ xx xx‹‹‹‹ xx xx.... uρρρρ !! !!$$$$ uΖΖΖΖ øø øø‹‹‹‹ yy yymmmm ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&& yy yy7777 øø øø‹‹‹‹ ss ss9999 ÎÎ ÎÎ)))) %%%% [[ [[nnnnρρρρ ââ ââ‘‘‘‘ ôô ôô ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ $$$$ tt ttΡΡΡΡ ÌÌ ÌÌ�� øø øøΒΒΒΒ rr rr&&&& 44 44 $$$$ tt ttΒΒΒΒ || ||MMMMΖΖΖΖ ää ää.... ““““ ÍÍ ÍÍ‘‘‘‘ ôô ôô‰‰‰‰ ss ss???? $$$$ tt ttΒΒΒΒ ÜÜ ÜÜ====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### ŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ ßß ßß≈≈≈≈ yy yyϑϑϑϑƒƒƒƒ MM MM}}}} $$ $$#### ÅÅ ÅÅ3333≈≈≈≈ ss ss9999 uρρρρ

çç ççµµµµ≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ ùù ùù==== yy yyèèèè yy yy____ #### YY YY‘‘‘‘θθθθ çç ççΡΡΡΡ{ ؟مقصود از روح در اين آيه چيست

سوي پيامبرميان آمده كه براي وحي به سخن به» روحي«در اين آية كريمه از -شده است. مفسران قرآن كريم دربارة روح مزبور، اقوال مختلفي آورده ارسال صاسالم

مانند تفسير اهل است چنانكه برخي از قدماي قرآن آنكه مقصود از آن، خود يكي اند.'�� :اندگفته اند ورفته قولاين بر جبائي و قتاده �� \ �] �s �� & ��F �0 �� \0 �D �� \�: =7 � �� l5 ��

� ��D پذيرد و در (معناي اين روح، همان قرآن است زيرا كه با آن هدايت صورت مي )1(#�.�قول رفته و نيز بر اين كشافدر زمخشريآن، حيات روحاني از مرگ كفر وجود دارد).

�� 2�0\� � :نويسدمي �� T��T L �\�: ��5�0 �X ��% �� s �� C �� 0 �X S �+ ! �1� �Tw�� N� ،)مراد 2((#:��وسيلة آن حيات پيدا خود به چيزي است كه به پيامبر وحي شده زيرا كه مردمان در دين

شود).پيكر آدمي با روح زنده مي كنند چنانكهمي5� � :نقل نموده كه» جوامع الجامع«در تفسير طبرسي، سخني است كه شيخ دومقول �K

� ��0( �� Q � �� !��"� = �% ��.0 �� 45_ �a �Y است ايفرشته روح،(آن )3(#ص� � �)�0�� +�� -مجمع«همراه بوده است). و در تفسير صخدا رسول با كه وميكائيل جبرئيل بزرگتراز

.66، ص24تفسير مجمع البيان، جزء - 1 .234، ص 4تفسير كشاف، ج - 2 .57، ص4تفسير جوامع الجامع، ج - 3


و صاحب )1(دهدنسبت مي � صادقو ابوعبداهللا � باقربه ابوجعفر آن را »البيانقول جانبداري از اين» المعانيوحر« تفسير صاحب آلوسي برابر در نيز »الميزان«تفسير

)2(نمايد.مي» من أمرنا روحا«مراد از :از حسن بصري گزارش شده كه گفته است سومقول

� ,� Ha :4�6رحمت خدايتعالي است ( �� ]�). ولي هيچيك از اين اقوال، گواه قرآني )3(��شود از خود قرآن فهميده ميگردد. آنچه ندارد و بر اثر تدبر در آيات شريفه اثبات نمي

- بشر ياد مي خود را با سخن گفتن طريق، سه از اين آية مباركه، خدايتعالي ازآنستكه پيش

tΒ$﴿ :خوانيمفرمايد، چنانكه مي uρ tβ% x. A�|³u;Ï9 β r& çµ yϑÏk= s3 ãƒ ª! $# āωÎ) $�‹ôm uρ ÷ρ r& ÏΒ Ç›!# u‘uρ A>$pg Éo ÷ρ r& Ÿ≅Å™ ö�ãƒ

Zωθß™ u‘ z Çrθã‹ sù Ïµ ÏΡøŒ Î*Î/ $tΒ â!$t± o„﴾ راه گويد مگر از سخن او با خدا كه نسزد را بشري (هيچ خواهد با اجازة او كه خدا مي را هرچه وي تا فرستدمي را رسولي وحي، يا از پس پرده، يا

y7﴿ :فرمايدوحي كند). آنگاه در آية بعد بالفاصله مي Ï9≡ x‹ x.uρ !$uΖø‹ ym ÷ρ r& y7 ø‹ s9Î)﴾ چنين به(و اين-

سويت باشد، تو وحي كرديم) يعني وحي تو از راه سوم كه فرستادن رسول بهسوي صورت پذيرفته است چنانكه اين حقيقت را بارها در قرآن مجيد ياد فرموده و از نزول

عنوان نمونه سخن گفته است. به صاي بر پيامبراسالموسيلة رسول يا واسطهوحي بهçµ…﴿ :فرمايدمي ‾ΡÎ)uρ ã≅ƒ Í”∴tG s9 Éb>u‘ tÏΗs>≈ yèø9$# ∩⊇⊄∪ tΑt“tΡ Ïµ Î/ ßyρ ”�9$# ß ÏΒF{ $# ∩⊇⊂∪ 4’ n?tã y7 Î7ù=s% tβθä3tG Ï9 zÏΒ

tÍ‘É‹Ζßϑø9$# ∩⊇⊆∪﴾ همانا اين قرآن، فروفرستادة خداوند « :يعني ]194 - 192 :شعراء[الن از اي». دهندگان باشي روح األمين بر قلب تو نازل كرد تا از هشدارآن را جهانيان است.

… %ö≅è﴿ :شده تعبير »القدس روح« به گاهي كريم واسطه، در قرآن çµs9“tΡ ßyρ â‘ Ä¨ ß‰ à)ø9$# ÏΒ

.66، ص24تفسير مجمع البيان، جزء - 1 83، ص18فسير الميزان، جت - 2 . 542، ص20تفسير طبري، ج - 3

243 اي از سورة شورينكته

š�Îi/¢‘﴾ :خوانده است »جبريل«اورا وگاهي ]102[النحل: ﴿tΒ šχ% x. #xρ ß‰ tã Ÿ≅ƒÎ�ö9ÉfÏj9

… çµ‾ΡÎ* sù … çµ s9“tΡ 4’ n?tã y7 Î6ù= s% Èβ øŒÎ* Î/ «! وصف فرموده: »كريم سولر«را وگاهي وي ]97: ة[البقر ﴾#$

﴿…çµ ‾ΡÎ) ãΑöθs) s9 5Αθß™u‘ 5ΟƒÌ� x. ∩⊇∪ “ÏŒ >ο§θè% y‰ΖÏã “ÏŒ Ä¸ ö� yèø9$# & Å3tΒ ∩⊄⊃∪﴾ :و ]20 -19[التكوير صسوي پيامبرهمة اين اوصاف گوناگون در توصيف همان پيك وحي است كه به

مين پيك امين شد و روحي كه در سورة شوري از آن ياد فرموده نيز جز هفرستاده مي- مجيد فهميده مي إلهي (يا روح األمين) كسي نيست. اين چيزي است كه از خود قرآن

’﴿ :فرمايدتصريح مياز سورة شريفة مؤمن نيز به 15شود چنانكه در آية Å+ù= ãƒ yyρ ”�9$# ôÏΒ

ÍνÌ� øΒr& 4’ n?tã tΒ â!$ t±o„ ô ÏΒ ÍνÏŠ$t7 Ïã﴾ فلت ازآن، فهماي ادبي وجود داردكه غدر اينجا نكته

›uΖø$!﴿ جملة ym÷ρ r& y7 ø‹ s9Î) % [nρâ‘﴾ واسطة فعلنمايد. در زبان عرب گاهي آلت يا را دشوار مي :� � :جاي آنكه بگويندآورند. مثال بهمي ،كه مصدر باشد مفعول مطلقجاي را به � �\�': � � �,

k�5 ��5 :گويندواسطة تازيانه زدم) مي(او را به #_� �_ �\�': � در شرح بر سيوطيچنانكه !�در آية شريفة مورد بحث نيز همين قاعده معمول شده و )1(آورده است.» الجوامع جمع«

›uΖø$!﴿ معناي ym ÷ρr& y7ø‹ s9Î) % [nρ â‘﴾ واسطة روح برتو وحي كرديم. و چنانكه به :آنست كه است نه شخص ديگر. � جبريلدانستيم اين روح يا واسطه، همان

* * *

يطرد في جميع أسماء : ضربة سوط ورشقة سهم واألصلآللة نحو ضربته سوطا ورشقته سهما وا: وقال - 1لدين سيوطي، ا(رجوع شود به كتاب: همع الهوامع في شرح جمع الجوامع، اثر جاللآالت الفعل

).188ص

38

اي از سورة زخرفكتهن

zöö öö≅≅≅≅ tt tt↔↔↔↔ óó óó™™™™ uρρρρ ôô ôô tt ttΒΒΒΒ $$$$ oo ooΨΨΨΨ ùù ùù==== yy yy™™™™ öö öö‘‘‘‘ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ yy yy7777 ÎÎ ÎÎ==== öö öö6666 ss ss%%%% ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ !! !!$$$$uΖΖΖΖ ÎÎ ÎÎ==== ßß ßß™™™™ •• ••‘‘‘‘ $$$$uΖΖΖΖ ùù ùù==== yy yyèèèè yy yy____ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ÈÈ ÈÈββββρρρρ ßß ßßŠŠŠŠ ÇÇ ÇÇ≈≈≈≈uΗΗΗΗ ÷÷ ÷÷qqqq §§ §§��9999 $$ $$#### ZZ ZZππππ yy yyγγγγ ÏÏ ÏÏ9999#### u tt ttββββρρρρ ßß ßß‰‰‰‰ tt tt7777 ÷÷ ÷÷èèèè ãã ããƒƒƒƒ ∩∩∩∩⊆⊆⊆⊆∈∈∈∈∪∪∪∪{ گواهي پيامبران بر يكتاپرستي

از جهات گوناگوني توحيد عبادتهايي است كه بر از سوره زخرفشريفة سورةيكي بيش نبوده † خدادهد كه معبود همة پيامبرانمله پيام مينمايد. ازجداللت مي

آيا :را فرستاديم بپرسها آن از تواز رسوالن ما كه پيش« :فرمايدباره مياست و درايندراينجا چند سؤال جدي ». ؟ايم تا پرستيده شوندخداياني جز خداي رحمن را قرار داده

از پيامبران سلف از چه راه و چگونه بوده ص مپرسش پيامبراسال اوالشود. مطرح مياز صاز نزول مكرر وحي و اعالم توحيد ازسوي خداوند، پرسش پيامبرپس ثانيا است؟

اساسا به ص آيا پيامبراسالم ثالثاانبياء پيشين دربارة توحيد چه لزومي داشته است؟ يد از ديرباز تاكنون دربارة اين مفسران قرآن مج ؟چنين مأموريتي عمل كرده است يا نهشب اند. مشهورترين قول آنستكه اين آية شريفه درآية كريمه اقوال و آراء مختلفي آورده

اند نازل شده است. طرفداران اين رأي خواسته ص ) بر پيامبر اكرمليلة اإلسراء( معراجكنند حل صورتبدين † سلف را با انبياء ص اسالم تا مشكل ارتباط رسول گرامي

:نويسدآن مي در اثبات را برگزيده و رأي در تفسيرش همين ابوالفتوح رازيچنانكه شيخ مرا به آسمان بردند شب معراجگفت چون ص (نقل شده) كه رسول مسعود عبداهللاز «

فرمايد و پيغمبران را جمع كردند و من با ايشان نشستم، فرشته آمد و گفت خدايتعالي مي%� � :پرسيد از ايشان كه ص رسول ؟را برچه فرستادند ايشان يغمبران تاپ كه بپرس از �"

!�'V�&�: �g��? �5��6: � � �' �T3 �� % �"T3 �� , 8��% �" ��: ¯� kb��# گفتند ما را بر واليت تو و واليت .


كند اين حديث، مشكل ما را دربارة آية شريفه حل نمي». )1(طالب فرستادندعلي بن أبيآيا :مأمور بوده تا از پيامبران گذشته بپرسد ص اكرم نا بر ظاهر قرآن مجيد، رسولزيرا ب

؟را بپرستند يا خيرها آن كه مردم داشته است خداي رحمن جز خود، خداياني را مقرر﴿$uΖù= yèy_ r& ÏΒ ÈβρßŠ Ç≈ uΗ÷q §�9$# Zπ yγÏ9# u tβρß‰t7 ÷èãƒ ∩⊆∈∪﴾ راد بنابراين اساسا بحث واليت فردي از اف

آن را بدان پاسخ دهند و برفرض صحت حديث، † خدا بشر مطرح نبوده تا پيامبرانروايت در اين صخداناظر بر آية شريفه نتوان شمرد چنانكه از نزول آية مزبور بر رسول

شود و لذا از موضوع بحث ما بيرون است. اثري ديده نمي0�6�� 2 � :نويسدآورده ومي سخن ديگري» جوامع الجامع«تفسير در طبرسي شيخ

��qص�� 0%�� f�0q]s� �\�� Y� �Z �, �f�t|� L ��0�: �� A� �� ! �1 ��* ��\�� 0�6: �R �� [�T !�% �� ,! �1% �_

4*C�T#)2(بيت در ص ما پيامبر معراج بر شب در † كه پيامبران گفته شده« :. يعني

پيامبران نماز) امامت كرد و به وي گفتند كه از اين (در يشانا او بر آمدند و المقدس گرد سعيد و زيد ابن و زهري كه از رأي اين !»نپرسيد و ترديد نكرد ص بپرس ولي پيامبراسالم

نيز بدون اشكال نيست زيرا سؤال مزبور اساسا براي رفع ترديد )3(شده گزارش جبير بن احتجاج بابحث، درخالل مورد لكه پرسشاست ب نبوده توحيد دربارة صاز پيامبرپرستيدند مي نيز را وفرشتگان خود هاي، بتعزوجل جزخداي آمدكه درمكه پيش مشركان

öθs9 u﴿: گفتندومي !$x© ª!$# $tΒ $tΡô‰ t6 tã ÏΒ Ïµ ÏΡρßŠ ∅ ÏΒ & óx« ß øtªΥ Iωuρ $tΡäτ!$t/#u﴾ :35[النحل [بنابراين، !»پدرانمان نه ما و پرستيديم، نهاو نمي زرا ج چيزيهيچ ما خواستمي اگرخدا«

شود وگرنه، چه سؤال مذكور و اعالم پيام يكتاپرستي، نوعي پاسخ به مشركان شمرده ميسوي ارواح پيامبران از دريافت وحي إلهي، بهپس †لزومي داشت كه خاتم پيامبران

.15، ص 5تفسير روح الجنان و روح الجنان، ج - 1 .70، ص4تفسير جوامع الجامع، ج - 2 .88، ص24تفسير مجمع البيان، جزء - 3

247 اي از سورة زخرفنكته

خير؟! مگر شهادت خداي يا گذشته رود تا از آنان بپرسد كه آيا معبودي جزخدا هست™tΒuρ $uΖù=y$!﴿ :فرموده اينكه مانند داده گواهي توحيدبه مكرر مجيد كه سبحان در قرآن ö‘r& ÏΒ

š�Î=ö6 s% ÏΒ @Αθß™ §‘ āωÎ) û ÇrθçΡ Ïµ ø‹ s9Î) …çµ ‾Ρr& Iω tµ≈ s9Î) HωÎ) O$tΡr& Èβρß‰ ç7ôã$$ sù ∩⊄∈∪﴾ :ـ اهللا معاذ ـ ]25[األنبياء لذا گرد آمدن پيامبران در شب معراج براي اينكه !!؟امبران او بوده استشهادت پي از كمتر

بكند و به مؤمنان يكتاپرست برساند، از اصل ها آن چنين پرسشي از †خاتم انبياء بر آن اصل باطل نپرسيده باشد؟ فرعي يا ازآنان پرسيده صنادرست است اما اينكه پيامبر

شود.شمرده مياي از روايات در تفسير قرآن با استناد به پاره صاحبنظران شگفت آنكه برخي از

نقل ازپس »الميزان«اند چنانكه صاحب تفسير ناموثق، بر همين قول اتكاء و اعتماد نموده

� ,� �06� �T¡� � :نويسدمي آراء � N��q�� \�: �b��5 �r 0% ص�� , �h��&�A� �� 4*C�T �f�0q]s� ��a� † �� 6 ��

�! ��>*C�T �� !� �� Y �$�'Q: �f�a �� k�T��: �� °�Q � �K ��0�5�'�� Tw? �� l�T�� 8�� k� �� B �o �\�: l�w �a �� 6 �$�(� � �� , ��K� �� 0�q †#.)1(

خطاب صمعراج بر پيامبر شب كه در اموري است آيه از گفته شده كه اين« :يعني آمد تا از آنان پيغمبران گرد ديگر با صد وپيامبرسؤال كن † شده تا از ارواح انبياء

از يك روايت از باره بيشو در اين ؟ديني غيراز دين توحيد آوردندها آن بپرسد كه آيا ».وارد شده است † بيتامامان اهل

كتابش متأسفانه مفسر محترم در تفسير اين آيه از اسلوب تفسيري خود كه در مقدمةگذرد. وگرنه درمي »)2(آن تدبر در قرآن و وسيلةبه قرآن تفسير« ييعن شده بدان ملتزم

را به چنين پرسشي نياز نداشت ومؤمناني كه قرآن صنمودكه شخص پيامبرمي عنايت

.110، ص 18ج» الميزان«تفسير - 1نستوضح بالقرآن و نفسر القرآنأن نويسد: (ويژه درآنجا كه مينگاه كنيد به 9، ص1به تفسير الميزان، ج - 2

ف ندوب إليهر المبها بالتدن نظيرتة معني اآليي نفس القرآنم.(


معراج خبر از پيامبرشان تا نبودند دانستند نيز نيازمندشهادت خداوند مي كالم إلهي ومعرض احتجاج قرار داشتند) كافران (كه در اما !ديگري نيست خدا معبود جز آورد كه

عقيدة يكتاپرستي را قبول كنند. پس بايد مفهوم از اين راهپذيرفتند تا را نمي معراجاصل را در ساحت ديگري جستجو كرد. آيه

اي از مفسران پنهان لحاظ لطافت بسيار، بر عدهحقيقت آنستكه مفهوم آية شريفه بهاي در خود آيه يا در سياقش ولي هيچ قرينه !اندان و معراج كشيدهمانده و آيه را به آسم

وجود ندارد تا اثبات نمايد كه اين تك آية شريفه، از ديگر آيات سورة زخرف جدا شده و محل نزول آن در آسمان بوده است بلكه آية مزبور با واو عطفي كه در آغاز آن آمده

اي مكي تمام سورة زخرف يكپارچه، سوره از خود معطوف گشته است وظاهرا به قبلقول اند ولي براي حل مشكل، بر اينرا دريافته معني شود. مفسران ديگر اينشمرده مي

هستند تا امت اسالمينيست بلكه صاند كه مورد خطاب در آية مزبور، پيامبراكرمرفتهشرك دريابند. چنانكه به آثار انبياء سلف رجوع كنند و دعوت آنان را به توحيد و نفي

~�-� �� :گفته است البيان مجمعدر تفسير طبرسيشيخ �� 8��q�� 2 �\ �Q ��w ص �2 ��5��A�� \�' است ولي مراد، امت وي هستند). اين قول ص(هرچند خطاب، متوجه پيامبر) 1(#��

- كريمه به آية آيد واگرمي شماربه برخالف ظاهر اوالاگرچه بهتر از رأي پيشين است ولي

-آمد ومراد از آن، امت اسالمي بود، به بالغت نزديكتر شمرده ميمي )اسئلواو( جمع لفظ

آية همانطوركه گفتيم اين ثانيا) وامثال آن. فاسئلوا أهل الذكر( :شد مانند آنكه فرمودن تنها رهنمايي شريفه در مقام احتجاج با اهل شرك مطرح شده است و مقصود از آ

ميان مفسران از .باشد صسوي توحيد نيست تا خطابش متوجه امت محمديمؤمنان به�� I��F� � :گويدمي» المحيط البحر«تفسير در اندلسي أبوحيانمعروف، �1��T =-�~ �r �\ �]�

.88، ص24تفسير مجمع البيان، ج - 1


FI�� Y�� C%�� N�� 4*_� \�� 0� �� l�]�T �� " �� UD�T �� T��T ! �1�% �_ �a l�f�Q � �� _ N�� M�q�� (� C�� w�q�&�:ة� �B �o �#)1(؟ خواهد در اديان به اي تعلق دارد كه ميكه خطاب به شنوندهظاهر آنست« :يعني

از پيروان رسوالن بپرس كه آيا !شود كه اي شنوندهجستجو پردازد و به او گفته مي !». ؟دندپيامبران به عبادت غيرخدا مأمور بو

جاي ايراد صاكرم شريفه معطوف باشد، نه به رسول به شنوندة آية ،اينكه خطاب در %��( :است زيرا در آيه تصريح شده �_ �a � �� %q �6 � �� % �_a� � توان خطاب آغاز آيه ) و نمي��

برگرداند چنانكه ص خدا) را به رسولقبلكرا متوجه شنونده دانست و خطاب ميان آيه (��L k� � :گويدگمان كرده است و مي ابوحيان �$� �¤ ��2 �-�~ �� w �� \��5 �6: � �%q �6 � ��#)2(!

آية كريمه بايد به خود قرآن كريم بازگرديم و از آيات آن رهنمايي حل نهاييبراي بجوييم. در قرآن مجيد، سؤال از كسي يا كساني به صورتها و معاني گوناگون آمده است.

#)﴿ آيد مانندمي خبرگرفتنمعناي هي سؤال بهگا þθè= t↔ ó¡ sù Ÿ≅ ÷δr& Ì� ø.Ïe%! $# βÎ) óΟ çGΨä. Ÿω tβθçΗs> ÷ès? ∩⊆⊂∪﴾ استفهام و گاهي درمعناي » دانيداهل ذكر بپرسيد اگر كه نمي پس از« :يعني ]43 :نحل[ال

≈=ö≅yδ ôÏΒ @,Î﴿ آمده است مانند انكاري yz ç�ö� xî «!$# Ν ä3 è% ã—ö� tƒ z ÏiΒ Ï !$yϑ ¡¡9$# ÇÚ ö‘F{ $#uρ﴾ ]3 :فاطر[ » رساند؟اي جز خدا وجود دارد كه شما را از آسمان و زمين روزي ميآيا آفريننده« :يعني

ÏΘöθs)≈tƒ﴿ رفته است مانند كاربه طلب درخواست ومعناي و گاهي سؤال به uρ Iω öΝ à6è=t↔ ó™ r&

Ïµø‹ n=tã »ω$tΒ ( ÷β Î) y“ Ì�ô_r& āωÎ) ’n?tã «! را دربرابر شما مالي اي قوم من، از« :يعني ]29 :هود[ ﴾#$و گاهي سؤال، صورت » خدا نيست من جز بر كنم، پاداشأداء رسالتم درخواست نمي

š�În/u‘uθsù óΟ﴿ دارد مانند توبيخي و تهديدي ßγΨ n=t↔ ó¡oΨ s9 tÏèuΗødr& ∩⊄∪﴾ به« :يعني .]92 :حجر[ال -

.19، ص8تفسير البحر المحيط، ج - 1 . 19، ص 8البحر المحيط، ج - 2


و گاهي سؤال، ». كنيمن) بازخواست ميكه از همگي ايشان (كافرا سوگند خداوندتنمايد مانند آنچه در سورة شريفة درخواستي به زبان حال يا زبان تكوين را بيان مي

Νä39﴿ :آمده كه فرمود � ابراهيم s?#u uρ ÏiΒ Èe≅à2 $ tΒ çνθßϑçG ø9 r'y™﴾ ]هرچه « :يعني ]34 :ابراهيم فراوان اشتهاري موضوع سؤال، گاه و ».را (در عالم آفرينش) خواستيد خدا به شما داد

شود مانند اينكه خدايتعالي به رسولش مطرح مي آن تحقق در تأكيد سؤال براي دارد اما(ô‰s﴿ :فرمايدمي s9uρ $ oΨ÷� s?# u 4 y›θãΒ yìó¡Î@ ¤M≈tƒ#u ;M≈oΨ Éi�t/ ( ö≅t↔ ó¡ sù û Í_t/ Ÿ≅ƒ Ïℜ u�ó� Î)﴾ 101 :سراء[اإل[.

ö≅y™ û﴿ :فرمايديا مي» اسرائيل بپرسديم پس از بنيموسي را نه نشانة روشن دا« :يعني Í_t/

Ÿ≅ƒ Ïℜ u�ó� Î) öΝ x. Ο ßγ≈oΨ ÷�s?#u ô ÏiΒ ¥πtƒ#u 7π uΖÉi� t/﴾ اسرائيل بپرس كه چه از بني« :يعني ]211 :ةبقر[الاسرائيل از بني ص خدارا هرگز رسول امور اين». داديم بدانها روشن هاياندازه نشانه

كه امور مزبور پرسش از ايشان هم نبود و مقصود خدايتعالي آنست نپرسيد و مأمور بهآيات اعتراف دارند اسرائيل به وجود آننيست و بنيها آن محقق است و جاي انكار در

ما در سورة كنند. آية مورد بحثمي اذعان شود بدانها ازايشان سؤالي اگر كهطوريبهگذشته كه پيامبران وآشكاراست واضح نيز از همين مقوله است. يعني زخرفشريفة كه آيا خدايتعالي غيراز ايشان پرسيده شود كه اگر ازطوريبه اندبوده توحيد منادي همگي

داد منفي خواهند پاسخ همگي يقين و قطع طوربه ؟است خود معبود ديگري تعيين فرمودهو ارمياو اشعياو دداوو موسيهاي آثار باقيمانده از پيامبران سلف (مانند كتاب و

وضوح پيامبران به يكتاپرستي است) بر كتاب اهل دسترس كه در غيرهم و زكرياو حزقيالباشند و اين را پذيرفته پرستيجايي نيامده كه پيامبران، بتهيچ دهند و درمي گواهي :نحل( كنيم!را عبادت مي هاخواست خدا، بتما بهگفتند: كه مي مشركان است بر حجتي

اند. اين داشته اجماعدليل آنان، برخالف ادعاي بي † خدا كه فرستادگاندرحالي )35و † پيامبران نداشته تا خاتم هيچ لزومي است و سلف پيامبران از پرسش معناي


را از پيامبران گذشته بپرسد و براي موضوع بزرگترين منادي توحيد به آسمان رود تا اينتش پيام تازه آورد. ام

معنا بسيار به اين كشاف در زمخشريمعتزلي بزرگ مفسر :قديم ميان مفسران از آن حق» التنوير التحرير و«در تفسير عاشور ابنو از مفسران تازه، علامه )1(نزديك شده

سعي ايشان مشكور باد. . )2(اداء نموده استرا * * *

نگاه كنيد. 254، ص4به تفسير كشاف، ج - 1

بنگريد. (مخصوصا به اشعاري كه در تفسير آية مزبور 222، ص 10ير و التنوير، جبه تفسير التحر - 2 شاهد آورده شده توجه فرماييد).

39

اي از سورة احقافنكته

zöö öö≅≅≅≅ èè èè%%%% $$$$ tt ttΒΒΒΒ àà ààMMMMΖΖΖΖ ää ää.... %%%% YY YYææææ ôô ôô‰‰‰‰ ÎÎ ÎÎ//// zz zz ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÈÈ ÈÈ≅≅≅≅ ßß ßß™™™™ ”” ””��9999 $$ $$#### !! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒ uρρρρ ““““ ÍÍ ÍÍ‘‘‘‘ ÷÷ ÷÷ŠŠŠŠ rr rr&&&& $$$$ tt ttΒΒΒΒ ãã ãã≅≅≅≅ yy yyèèèè øø øø�� ãã ããƒƒƒƒ ’’’’ ÎÎ ÎÎ1111 ŸŸ ŸŸωωωω uρρρρ öö öö//// ää ää3333 ÎÎ ÎÎ//// (( (( ÷÷ ÷÷ββββ ÎÎ ÎÎ)))) ßß ßßìììì ÎÎ ÎÎ7777 ¨¨ ¨¨???? rr rr&&&& āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) $$$$ tt ttΒΒΒΒ ## ## yy yyrrrrθθθθ ãã ããƒƒƒƒ ¥¥ ¥¥’’’’ nn nn<<<< ÎÎ ÎÎ))))

!! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ OO OO$$$$ tt ttΡΡΡΡ rr rr&&&& āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) ÖÖ ÖÖ��ƒƒƒƒ ÉÉ ÉÉ‹‹‹‹ tt ttΡΡΡΡ ×× ×× ÎÎ ÎÎ7777 •• ••ΒΒΒΒ ∩∩∩∩∪∪∪∪{ و حوادث آينده صخدارسول

من « :دهد كه رسول گراميش به كافران بگويدخدايتعالي در اين آية شريفه دستور مي؟ جز آنچه دانم كه با من و با شما چه رفتاري خواهد شدنمي رآمد رسوالن نيستم ونود». اي آشكار نيستمدهندهكنم و من جز بيمشود چيزي را پيروي نميسوي من وحي ميبه

اند تا روشن كنند كه مفسران قرآن مجيد در تفسير اين آية كريمه سخنان گوناگوني آوردههت آگاه نبود كه با او و مخالفانش چه رفتاري خواهد شد؟! ابوجعفر ازچه ج ص پيامبرخدا

اين :اندگفتهها آن آورده است كهقتاده و عكرمه و بصري حسنقول در اينباره از طبريبه مدينه ص خدااز نزول آية مزبور، چون رسولپس دوران مكه بود و ناآگاهي مربوط به

د نسبت به خود آگاهي يافت و دانست كه به بهشت هجرت نمود از آمرزش كامل خداون�t﴿ :موعود وارد خواهد شد و اين آگاهي با نزول آية Ï�øóu‹Ï9 y7s9 ª!$# $tΒ tΠ£‰s)s? ÏΒ š�Î7 /ΡsŒ $tΒuρ

t�zr's?﴾ 1(!را نسخ كرد احقافداد و آية نهم از سورة رخ فتحدر سورة( نپسنديده آن را خود ابوجعفرطبري نيز و نيست موجه و استواري سخن قول،اين ما نظربه

(كه ضحي از آنكه سورة فتح و احقاف نازل شوند، خداوند در سورةاست. زيرا مدتها پيشتكريم خود نسبت به رسولش در آخرت خبر داده و شود) ازاز سور اوائل بعثت شمرده مي

#$}äοt�ÅzEζs9uρ ×�ö�y{ y7©9 zÏΒ 4’n<ρW﴿ :او را به عطاي عالم بازپسين مطمئن نموده بود چنانكه فرمود

. 121، ص 21تفسير طبري، ج - 1


*t∃öθ|¡ s9uρ y�‹ÏÜ÷èãƒ y7•/u‘ #yÌ÷�tIsù﴾ هرآينه سراي آخرت براي تو « :يعني ]5 - 4 :ضحي[ال». كند كه خشنود خواهي گشتزودي خداوندت عطائي برتو ميبهتراز اين جهان است. و به

ل آية كريمه راه ديگري را بايد بنابراين، ناسخ و منسوخي دراينجا وجود ندارد و براي ح :آورده كه وي گفته است عباسابناز قول كشافدر تفسير زمخشريجست. باوجود اين

�� : ��&D�T ��3 �� r¡� �� ! �� ة:�.� �K �� r5 �C� �� =, �\��5��:: �� D@�0�� 1� �� r*�� #)1( .مربوط به آخرت است كه » م با من و با شما چه رفتاري خواهدشد؟داننمي« :عبارت :يعني

� � �وسيلة به �� D@�0��... كنيم اين قول، همان رأي نسخ شده است! چنانكه مالحظه ميتفسير قرآن، ممتاز و زبده در عباسابنشخصيت عكرمه و قتاده است ليكن ازآنجاكه

كند و در پي سخن توجيه ميآن را ننموده وشود، زمخشري قول وي را رد شمرده ميT�a� �� :نويسداش ميگذشته 8�%�� 0D�] ��5 �.�T �� ?5� �� , �% �x �D�A�,#! علم(در نفي روااست كه« :يعني

در مكه ص خداآنستكه رسول مقصودش !»باشد تفصيليفهم به مربوط احقاف) سورةاز تفصيالنمايد ولي هاي بهشتي برخوردار ميدانست كه خداوند او را از نعمتمي اجماال

ـ نسخ عباسقول ابنبه إنعام حقتعالي با خبر نبود و سپس از آن آگاه شد و آية مكي ـ- نعمت زيرا ازتفصيل است وجهبي اجمال وتفصيل، راه بااينكه نسخ آية كريمه از !گرديد

Ÿξsù﴿ :كريم آمده نص قرآننيست چنانكه در باخبر خدايتعالي، هيچكس آخرت جز هاي

ãΝn=÷ès? Ó§ø�tΡ !$Β u’Å∀÷zé& Μçλm; ÏiΒ Íο§�è% &ãôãr& L!#t“y_ $yϑÎ/ (#θçΡ%x. tβθè=yϑ÷ètƒ﴾ هيچكس « :يعني ]17: ةسجد[ال- پاداش اعمالي كه ميبه ـشوند براي آنان داند چه چيزهايي كه ماية روشني چشمها مينمي

اند كه گفته آورده در تفسيرآيةاخير عباسابنآنكه از خود شگفت». پنهان شده است ـ كردند�� "��!� �� IK �3 :است�s�� , �\�� BCD � �BCD�� &�T � � N� �Q�#)2(. بدانيد كه اين آيه « :يعني

. 298، ص4تفسير كشاف، ج - 1

.85، ص22البيان، جتفسير مجمع - 2

255 سورة احقاف اي ازنكته

- ابن ونظر»! شود شناخته تفسيرش كهتفسير ندارد زيرا موضوع آن، بزرگتر وباالتر ازآنست

﴾Ÿξsù ãΝn=÷ès? Ó§ø�tΡ﴿ كه درجملة سياق نفي نكرة دراست زيرا اينجا كامال درستدر عباس

از ـ جز خدايتعالي ـدهد كه احدي و نشان مي شود، برعموميت داللت داردمالحظه مي توان ادعا كرد كه رسولهاي بهشت مطلع نيست. بنابراين چگونه ميتفصيل نعمت

شده و علم اجمالي وي، نسخ گرديده است؟! (عالوه براينكه آگاهها آن از تفصيل صاكرمتفسير عباس دربارةمنسوخ تفاوت دارد). آري! هرچند ابن اساسا اجمال وتفصيل با ناسخ و

آنچه زمخشري و ثانياوي معصوم نبوده است و اوال قرآن كريم دانش فراواني داشته ولي عباس است، نه قول قطعي وي! اينگونه اقوال، ابناند، روايتي از ديگران از او نقل كرده

اند، مفيد علم و همچون روايات ضعيفي كه گاهي به أئمة اسالم و بزرگان دين نسبت دادهعباس نبايد ما را به توقف وادارد و مانع پيشرفت در علم اطمينان نيست. پس روايت از ابن

) 1(شريف تفسير گردد.-(مفسرقديمي) نقل مي ضحاك ديگري از قول »البيانجمعم« تفسير در طبرسي شيخ

�� :�\� �� :كند كه او در معناي آية مورد بحث گفته است �� Faw� �� 63 �\�: �� #)2( !شوم و نيز شما به چه چيزي امر خواهيد دانم كه به چه چيز فرمان داده مي(بگو من نمي

يرا خدايتعالي در آية مورد بحث ظاهرا از رفتار و اين تفسير نيز ضعيف است ز !شد)� دارد (معمول مي ،و مخالفان او صعملي كه نسبت به پيامبر اكرم ��&D�T �� 3 ! �.�: (

نازل خواهد فرمود.ها آن نه از اوامر يا احكامي كه در آينده براي ،سخن گفته است اند كهگزارش نموده بصريحسن قول ديگري را از طبريو ابوجعفر طبرسيشيخ

يوطي از قول شافعي آورده كه اند، سبرخالف صدها روايت كه از ابن عباس در تفسير قرآن آورده - 1

-). يعني: از ابن2/224(اإلتقان !لم يثبت عن ابن عباس في التفسير إلا شبيه بمأة حديثوي گفته است:

عباس در تفسير حدود صدحديث بيشتر ثابت نشده است! . 7، ص 26البيان، جتفسير مجمع - 2


گفته حسناند كه اي سازگاري دارد و نقل كردهفهميم تا اندازهبا آنچه ما از آية شريفه مي[�0 �� :است N�� 5 �K S�]2 �IK �� r¡� �� 7 �\ �]J �� 6 �!�% �" �\ �]� �� , �� \ �: �I �+ �� a��#)1( .- مي صشريفه دربارة رويدادهاي دنيااست اما درمورد آخرت، مسلما پيامبرآية « :يعني

».شوددانست كه به بهشت وارد خواهدشد و هركس اورا تكذيب كرده، گرفتار آتش ميرا ها آن توانمي البيانمجمعاقوال ديگري نيز دربارة آية كريمه نقل شده كه در تفسير

به توحيد، واكنشي صر مكه دربرابر دعوت پيامبر اسالمكفا :ديد. اما قول صحيح آنستكهبدعتي آورده و هيچ رسولي تا آنزمان چنان صدادند كه گويي پيامبراز خود نشان مي

Ÿ≅yèy_r& sπoλ﴿ :گفتندو لذا مي !سخني نگفته است Î; Fψ$# $Yγ≈s9 Î) #‰ Ïn≡ uρ ( ¨βÎ) #x‹≈ yδ íó y s9 Ò>$yf ãã بسيارشگفتي اين چيز كه همانا ؟گردانيده خداي يگانهرا خدايان آيا« ]5 :ص[ ﴾∪∋∩

tΒ $uΖ÷èÏÿ$﴿ :گفتندونيز مي »!است xœ # x‹≈pκ Í5 ’ Îû Ï' ©#Ïϑø9$# Íοt� ÅzFψ$# ÷βÎ) !# x‹≈ yδ āωÎ) î,≈n= ÏG ÷z$# ∩∠∪﴾ ]7 :ص[ ايم، اين جز دروغي كه بربافته چيزديگري را در آخرين آيين نشنيده (ادعا) ما اين«

كند گوييغيب مرتباها آن براي صفار مكه انتظار داشتندكه پيامبرهمچنين ك !»نيستوحوادث و احوال آينده را بازگو نمايد و اساسا توقع داشتند كه فرستادة خدا، از نوع

فرمايد كه رسول صادق أمين مي أنعامفرشتگان باشد نه از جنس بشر! ازاينرو در سورة رسد از فرماني ايي را ندارم و جز وحي إلهي كه به من ميبگويد من چنين ادعاهها آن به

%è% Hω ãΑθè≅﴿ فرمايد:كنم چنانكه ميپيروي نمي r& óΟ ä3s9 “Ï‰ΖÏã ß É !#t“yz «! $# Iωuρ ãΝ n=ôãr& |= ø‹ tóø9 $#

Iωuρ ãΑθè% r& öΝ ä3 s9 ’ÎoΤ Î) î7 n= tΒ ( ÷β Î) ßìÎ7 ¨?r& āωÎ) $tΒ # yrθãƒ ¥’ n<Î)﴾ نمي شما به بگو« :يعني ]50 :نعام[األ -

اي گويم كه من فرشتهو به شما نمي دانمغيب نمياست و من خدا نزدگنجهاي كهگويم. در چنين احوال، خداي »...كنمشود چيزي را پيروي نميهستم، جز آنچه به من وحي مي

�N �� :بگويد اوالدهد كه به پيامبرش فرمان مي احقافسبحان در سورة �� "��: �� + �� _

نگاه كنيد. 7ص، 26البيان، جبه تفسير مجمع - 1

257 سورة احقاف اي ازنكته

- نخستين كس نيستم كه مردم را به توحيد فرامي :(بگو من نودرآمد رسوالن نيستم) يعني

ام و دعوت خود نساخته دارد. پس بدعتي تازه از پيشپرستي بازميخواند و از شرك و بتفرمايدكه رسولش اعالم نموده مي خدايتعالي ثانيارسوالن حق، همه بر توحيد بوده است.

aw�F 3 �� :وبگويد �� : ��&D�T �� ! خواهدشد؟) رفتاري من وشما چه با كهدانم(ونمي :�.�و از همة حوادثي كه خداي سبحان در دنيا گو نيستمغيبمن برخالف انتظارشما، :يعني

�Y�q 32 :فرمايد كه بگويدمي ثالثابراي من و شما پيش خواهد آورد، خبر ندارم. �� 2 �� 5�T � اگر سخني :كنم). يعنيرا پيروي نميشود، چيزيمي وحي من سوي(جزآنچه به 2¿�

گويم و اگر أحيانا خبري از پيروزي حق بر باطل درآينده، درباب توحيد ويا شريعت ميرسد و فقط از خودم به من مي اختيار آورم، تنها مربوط به وحي خداوند است كه بدونمي

از آخرت خود و صراين، مقصود از آية شريفه آن نيست كه پيامبركنم. بنابآن پيروي ميخواستند تا به آخرت عقيده نداشتند ونمي كه كافران، ويژهبه نمايد خبريكافران اظهاربي

صاز پيامبرها آن ، سرانجام آخرت خود يا ايشان را بازگو كند! درخواستصپيامبراز راه وحي إلهي كه ص رت را پيامبرخداهاي دنيوي بوده است. اما اخبار آخپيشگويي

داد چنانكه در مقطع نموده هشدار مي انذارخواند وآنان را ايشان مي رسيد پياپي بربدو مي��q= �� :آية شريفه آمده است �� =�T �I�] 32 � اي آشكار نيستم). اگر دهنده(و من جز بيم �[�

چگونه !خبرمت خودم و شما بيمن از آخر :فرمود كهبه آنان مي ص پيامبرخدا نويددهد؟ و يا مؤمنان را به بهشت خداوند بيمتوانست كافران را از عواقب اعمالشان مي

:قول شاعربخشد؟ بهــود ز ــه ب ــري ك ــي خشــك اب آب ته

كـــي توانـــد صـــفت آب دهـــي؟!

* * *

40

نكاتي از سورة فتح

z$$$$ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) $$$$ oo ooΨΨΨΨ óó óóssss tt ttFFFF ss ssùùùù yy yy7777 ss ss9999 $$$$ [[ [[ssss ÷÷ ÷÷GGGG ss ssùùùù $$$$ YY YYΖΖΖΖ�� ÎÎ ÎÎ7777 •• ••ΒΒΒΒ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ tt tt�� ÏÏ ÏÏ�� øø øøóóóó u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ jj jj9999 yy yy7777 ss ss9999 ªª ªª!!!! $$ $$#### $$$$ tt ttΒΒΒΒ tt ttΠΠΠΠ ££ ££‰‰‰‰ ss ss)))) ss ss???? ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ šš šš�� ÎÎ ÎÎ7777 // //ΡΡΡΡ ss ssŒŒŒŒ $$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ tt tt�� ¨¨ ¨¨zzzz rr rr'''' ss ss???? ¢¢ ¢¢ΟΟΟΟ ÏÏ ÏÏFFFF ãã ããƒƒƒƒ uρρρρ

………… çç ççµµµµ tt ttFFFF yy yyϑϑϑϑ ÷÷ ÷÷èèèè ÏÏ ÏÏΡΡΡΡ yy yy7777 øø øø‹‹‹‹ nn nn==== tt ttãããã yy yy7777 tt ttƒƒƒƒ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ öö ööκκκκu‰‰‰‰ uρρρρ $$$$ WW WWÛÛÛÛ≡≡≡≡u�� ÅÅ ÅÅÀÀÀÀ $$$$ VV VVϑϑϑϑ‹‹‹‹ ÉÉ ÉÉ)))) tt ttFFFF óó óó¡¡¡¡ •• ••ΒΒΒΒ ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪{ گناه فتح و آمرزش!

چنانكه در پيشگفتار همين كتاب آورديم، اين آية كريمه از ديدگاه خوانندة كنجكاو، :ت كه بايد بدانها پاسخ داد. مفهوم آية شريفه اينست كهاس روبرو اساسي سه پرسشبا آمده، ات و آنچه را كه بازپستا خدا گناه گذشته *ما تورا فتحي آشكار آورديم «

فتح و پيروزي چه پيوندي با :اوالمهم دربارة اين آيه آنست كه پرسشهاي .»...بيامرزدما تو را به انابه و توبه موفق ساختيم :آمرزش گناه دارد؟ و چرا خداي سبحان نفرمود كه

ص آنكه پيامبرخدا است؟ مگر نه چه بوده صپيامبر گناه :ثانيارا بيامرزيم؟ تا گناهتكه او گناه ورزد، باشد قرار اگر پس ؟شودمي مسلمانان شمرده اخالقي الگوي سرمشق و

آموزشهاي اسالم در امر با بود و اين گناهكاري روا خواهد برمسلمانان نيز صورتدرآنما ( بازپسين است ولي گناه روشن» گذشته گناه«مفهوم :ثالثامغايرت دارد. گناه تركباشد، گناهي كه هنوز رخ نداده چگونه با » آينده گناه«) كدامست؟ اگر مقصود ازآن تاخر

! ؟آمدن فتح، آمرزيده شده استاند ربارة اين آية مباركه چه گفتهدراينجا نخست بايد ديد كه مفسران قرآن كريم د

اماميهبهتراست از تفاسير ؟پرسشها را پاسخ گويد تواند آنايشان چگونه مي وسخنان قميابراهيم بن اند. درتفسير عليمسئله آورده را در اين †كه اقوال أئمه آغازكنيم

� :� TyTخوانيم كه مي بحراني محدث و كاشاني وفيض طبرسي وشيخ �$ %�� :گفت �"� �6¯ �s ��q �" � �� \�:�'+ �� &�� 45 �6: � � �� D@�0�� q] �g � �� 4�6 ? �� r*�� : �� +


3 �� =b] �g �\�� \�� K �� D �o �!�; �\�' �&0 �v �-5�] �g �\ �%� �H � � ��.�� kb] �I�: �! �K#.)1( از ابوعبداهللا صادق) � ولي نكرد هم گناهي وقصد نبود را گناهي صپيامبر :پرسيدم، فرمود دربارة آية مزبور

خداوند، گناه پيروانش را براو حمل كرد سپس گناهان مزبور را براي وي آمرزيد)! از ،صشود كه مراد از پيروان پيامبراند معلوم ميروايت ديگري كه مفسران شيعي آورده

� امام صادق :كه گفت اندآورده عمر بن مفضلكه از هستند چنان � شيعيان علي�� :فرمود آية مذكور درتفسير �D@�T �� \�� $ �� \ �]�Uq �_ � � ��.�� =b] �g �\�� + �-5�] �g

�&0 �v �, ¬ � �" � � �� ! �1�q] �g �� r*��#.)2( سوگند به)اشت گناهي ند صخدا كه پيامبررا بيامرزد، � ولي خداوند سبحان براي وي ضمانت نمود كه گناهان شيعة علي

!اند.)از آن مرتكب شدهگناهاني كه در گذشته و پسآن نسبت دهيم تا به راوياننظر اينجانب مناسبتر است كه اين تفسير را به به

ت كه با ظاهر قرآن اس خبرواحديتفسير مذكور در حكم اوالزيرا !� ابوعبداهللا صادق[�5-� «جاي آنكه تعبير خداي سبحان به :گويدكه اين روايت مي !هماهنگي ندارد. شگفتا �g

�&0 �v �, ¬ � آورده و او را متهم ها آن گناهش را بدل ازرا در كتابش بكارگيرد، پيامبر بي» "�- كه مي سازدقرآن نمي مدلول آية با ص پيامبرخدا بر حمل گناه ديگران ثانيا !ساخته است

#—Ÿωuρ â‘Ì“s? ×οu‘Î﴿ :فرمايد uρ u‘ø—Íρ 2”t�÷z é&﴾ ]هيچ باربرداري بار(گناه) ديگري « :يعني ]18 :فاطرشيعيان ورزيدن جرأت يا گناه در تجري تفسيرغريب، موجباين ثالثا». كندرا حمل نمي

لذا از درجة اعتبار خدايتعالي مباينت دارد و گردد و با مناهيدر ارتكاب منكرات مي ساقط است.

195، ص4و بحراني، ج 578، ص2و كاشاني، ج 52، ص26و طبرسي، ج 635به تفاسير: قمي، ص - 1

نگاه كنيد. ) بنگريد. 195، ص4) و تفسير برهان (ج578،ص 2) و تفسير صافي (ج52، ص26البيان (جبه مجمع - 2

261 نكاتي از سورة فتح

شمرده كه از علماي بزرگ اماميه سيد مرتضياز قول » البيانمجمع«در طبرسي شيخ'�\� ��2 :است گفته وي كه كرده شود نقلمي ��2 ?5� �� a ��x�A� �� =a ��x �� b] �I�� 45&D�A� �� "�D��

��2 �� K ��5 �.�0 �� & �� 45�&D�A� �w��A�: �� . �� " ��T2 ! �1�&� �� 0��2 ! �1�q] �g � �� , �� C�A� �� " � �� ! �K 8� �E ��c�#.)1(

فاعل هردو اضافه ، مصدر است و جايزاست كه مصدر به مفعول وذنبكلمة « :يعني ذشتة كفار را دربارة خداوند گناه گ :شود و در اين آيه به مفعول اضافه شده و مراد آنستكه

تو آمرزيد كه از ورودت به مكه جلوگيري نمودند و تو را از رفتن به مسجدالحرام ) سازگار باشد ذنبكآنچه سيد فرموده برخالف ظاهر است و گيرم كه با واژة ( !»بازداشتند

را ها آن (تا خدا م اهللاليغفر له :و چرا نفرمود ؟) چه بايد گفتليغفر لك اهللاولي دربارة (! حقيقت آنستكه بنا بر مدلول آية شريفه، خداي سبحان، پيامبرخودرا مورد ؟بيامرزد)

!آمرزش قرار داده است، نه كفار و مشركان راصاحب تفسير معاصر يعني ترين مفسربگذريم، برجسته كه اماميه قديم مفسران از

:داشته استدر تفسير اين آيه مرقوم » الميزان« � ¦ �w��A� �� &�q�'�� ¦ �!�%"� � �, � 80 �C�� , �\�� 5" +�� ص ��'�� O�A� �� a� D �.�� " S �+ �\0�% �" =b] �g �5 �K

�\8: �� _5 �� 4�6: ﴿öΝ çλm;uρ ¥’ n?tã Ò=/ΡsŒ ß∃% s{r'sù β r& Èβθè= çF ø)tƒ ∩⊇⊆∪﴾)2( ]14 :الشعراء[. پيامدهاي بدي بود كه ازنظر كفار و مشركان ـ داندو خدا بهتر مي ـ ذنباز مراد« :يعني

بستند صبر پيامبرها آن شد كههمراه بود و اين گناهي شمرده مي صبا دعوت پيامبر�'�%��5 �� :به خداي خود عرض كرد موسيچنانكه �T �� r*�� =b] �g ��% �" ! . يعني #<��

».خاطر آن مرا بكشندترسم بهبرگردن من گناهي است كه مي (خداوندا) نزد فرعونيان

. 53، ص26تفسير مجمع البيان، ج - 1



� �چيزي كه قابل انكار نيست تفاوت تعبير در �� D@�0�� q] �g �� r*�� # زيرا سخن موسي »لهم علي ذنب«به درگاه خدا عرض كرد كه � است با آنچه موسي

كند كه من از نظررا نسبت به خود بيان مي ديدگاه فرعونيانن قول صاحب الميزابه �ولي سورة فتح، از غفران خداوند نسبت به گناه پيامبر(بدون هيچ قيدي) )1(گناهكارمها آن

گويد و قياس آندو آيه با يكديگر امري موجه نيست. اگر مراد از آية سورة فتح سخن ميليغفر لك اهللا ما آمد با عباراتي نظير (ه الزم ميآمد» الميزان«همان معنايي بود كه در

ن ذنبكون ممزعدربارة تو ميها آن تا خدا گناهي را كه« :) و امثال آن بيان شود يعنيي -

فرمايدمي ياد تعبير اين از ديدگاه مشركان با أنعامچنانكه در سورة شريفة » پندارند بيامرزدθä9$#)﴿ :كه s) sù # x‹≈ yδ ¬! óΟ ÎγÏϑ ôãt“ Î/ # x‹≈ yδ uρ $ oΨÍ←!% x.u�à³Ï9﴾ است اين سهم خدا :گويند« ]136 :نعام[األ !»ها)استما (يعني بت اين سهم شريكان و ـپندار خودشان به ـ

چيزي كه بدان بيشتر توجه شده اينستكه فتح مزبور، سنت أهلأما در تفاسير قدماي آن را ) وبعضي)2(دهندمضامين سورة فتح گواهي مي پيوند دارد (چنانكه حديبيهبا حادثة

گانه را دربارة سورة شريفه پاسخ دهد، سؤاالت سه كهاند وبحثيدانسته مكه فتح به مربوط

در قتل مرد مصري، به خطاي خودش نزد خداوند اعتراف نمود و آمرزش طلبيد �البته موسي - 1

<Éb﴿ چنانكه گفت: u‘ ’ÎoΤ Î) àM ôϑn= sß Å¤ ø� tΡ ö� Ï� øî$$sù ’Í<﴾ )كردم پس خود ستم خداوندا، من به«) 16قصص: ال . »مرا بيامرز

آموزش قرآن «معناي: را دراين سورة شريفه بهبنابراين، قول ابومسلم بحر اصفهاني (معتزلي) كه فتح - 2تفسير كرده، درخور توجه نيست زيرا با مفاد سورة كريمه كه از حوادث » و نزول وحي و بيان آيين

گويد سازگاري ندارد وبا آثارنبوي كه مي حديبيه (بيعت تحت شجره، رؤياي پيامبرص و... ) سخنجامع «سازد. براي ديدن قول او به تفسير ره آمده نيز نميدركتب تفسير وسيره و تاريخ دربارة اين سو

كه به اهتمام آقاي دكتر محمود سرمدي، بخشهايي ازآن گردآوري 529، ص»التأويل لمحكم التنزيل شده، نگاه كنيد.


سخني را آورده تا پيوند طبريشود جزآنكه ابوجعفر نمي ايشان ديده روايات قديمي در :سدنويميان فتح و آمـرزش گناه را توضيح دهد. وي مي

� � �6 �� m��: ! �10�% �" � �� 0 � �: �a �� .[�'�� D��999 �� , � N: �a � ��g � ��& �D�: � �� D@�0 �� , � �� D@�'C�� q �6 � �q] �g � �� ' �� \ �U'�� g � �� \ �U'�� &�: �� r�� #9)1(

سپاساري و پيروزي را براي تو مقرر داشتيم براي آنكه فرمايد) ي(حقتعالي مي :يعني از بخواهي تا با اينكار، خداوندت گناه پيش آمرزشاز او ...جاي آري وخداوندت را به

». از فتح را برايت بيامرزدفتح و پس رادر اين تفسير هرچند نسبت به تفاسيري كه ذكرشان گذشت، بيان بهتري طبري

وي استغفارو شكرگزاري به مشروط صگرامي رسول اگرآمرزش ،الاو اظهارداشته وليمبادي اصلي آية شريفه به كه در آمدپيروزي) درآنصورت الزم مي بود(نه صرفا فتح و

اي شده باشد ولي از ايندو مقوله در الأقل اشاره تصريح يا استغفار و شكرآمرزش يعني - آمرزش رسول موجب واستغفار اگر شكر ثانيانرفته است. شريفه اساسا سخني آية

تفسير در اين ثالثا! ؟پرداختنمي كاراين به صفتح، پيامبر ازگشت مگر قبلمي صخدا- هم پسچه گناهي بودكه تنها با شكرواستغفار آن صپيامبر نشده كه گناه توضيح داده

!؟از فتحشده است نه پيشمي ازفتح، آمرزيدهqK� شيخ سنت، أهل تازة تفاسير از �� , 0 �� Ny�� نير« درنويسدمي» التفسيرالم: � ��A ��5 �.�T

�� K� �± � �� \�� $ � �� k7 �� D@ �$%�� q�q �_ �7 �% �" ��' �D�� & �� R �J �� , �� D@ �$%�� 7 �4�6 S �+ ¦ �� <�� +�g ��5 �.�0 ��s� �a5�s� �� w �� " �� MS�'Q �3 ¦ NW � �O �n �y�� &�:a �, �� D@�A� �� K �� 7 �$&8�� 2 �� , T�� K �� , �!0��'C�A� �� 8m��

yTy�&�� m�� #.)2(

. 236، ص 21تفسير طبري، ج - 1

. 149، ص26التفسير المنير، ج - 2


اگر فتح را علت گردد وآية كريمه متضمن جهادي است كه سبب آمرزش مي« :يعني فته گ زمخشري) چنانكه ...ليغفر لك(در المآمرزش قرار نداده باشد، درآنصورت ذكر

است براي اجتماع چهار امر آمده است كه آمرزش و اتمام نعمت و رهبري به راه راست ». و ياري پيروزمند باشد

توان ميكشاف عينا در تفسير آن را اي نيست وآنچه در اين تفسير آمده سخن تازه در آية الاوآيند زيرا شمار نميشريفه به مزبور حلال مشكالت آية أما سخنان )1(يافت.

كه بدون جهاد و فتح مبينكريمه، امر به جهاد نشده تا ماية ثواب و آمرزش گردد بلكه از ، جهاد با دشمن رخ نداد و حديبيهلطف خداوند پيش آمده، خبر داده است چنانكه در به

به ص خدااز صلح حديبيه يا فتح مكه نيز رسولعالوه، پيشانجاميد. به صلحكار به و احدو بدرهاي اهتمام ورزيده بود و غزوه ـ آنهم ازسر اخالص ـراه حق جهاد در ثانيا! ؟سر گذاشته بود، آيا آن مجاهدتها سبب آمرزش وي نگرديد را پشت ...احزاب

كند! زيرا اگر آمرزش گناه، نتيجة اصلي فتح سخن زمخشري نيز مشكالت را حل نميآيد. باتوجه بدين امر، سؤاالت شمار ميت بهچهار نعمشمرده نشود الأقل يكي از آن

فتحبا صمانند كه چه پيوندي ميان آمرزش گناه پيامبرجاي خود باقي مياساسي بهاز اهل ـ معاذ اهللاـ ص چه بوده و مگر پيامبرخدا صگناه پيامبروجود دارد؟ و اصوال

!؟آمده استشمار ميعصيان بهكالت مزبور، به خود قرآن كريم بازگرديم و از آيات بنابراين، ما بايد براي حل مش

�� :شريفة ديگر در تفسير آية موردبحث كمك بگيريم كه&�: �\ � &�: � 8º �D �T �� . سخت در ص خدادهد كه رسولهاي مكي نشان ميقرآن مجيد در برخي از سوره

رار داشتند و ازسوي بسيار ق فشار إلهي بود زيراكه خود ويارانش تحت انتظار نصرتپيروزي وصول به در ازاينرو پيروزي داده بود ديگر خدايتعالي نيز به آنان وعدة ياري و



خداي ابتدا كه خوانيممي (غافر)مؤمنشريفة درسورة نمونه عنوان. بهورزيدندمي شتابΡÎ) ç�ÝÇΖoΨ‾$﴿ :فرمايدپيامبرش مي سبحان به s9 $oΨ n=ß™ â‘ š Ï%©! $# uρ (#θãΖtΒ#u ’Îû Íο4θuŠ ptø: $# $u‹ ÷Ρ‘‰9$# tΠöθtƒ uρ

ãΠθà)tƒ ß‰≈yγô© F{$# ∩∈⊇∪﴾ ]كه ايمان راهمانا كه ما فرستادگانمان و كساني« :يعني ]51 :مؤمندنيا و در روزي كه گواهان قيام كنند (روز رستاخيز) ياري همين زندگي اند، درآورده

�É9ô¹$$÷﴿ :فرمايدمي فاصله سپس با كمي». خواهيم كرد sù āχÎ) y‰ôãuρ «!$# A,ym ö� Ï�øótG ó™ $#uρ

š�Î7 /Ρs%Î!﴾ پس (اي پيامبر) صبركن كه وعدة خدا حق است و براي گناهت آمرزش « :يعنيديگري نبود وصول به موعود خداوند، چيز ورزيدن درشتاب جز صگناه پيامبر !»بخواه

خدايتعالي اورا مكرر از زيرا كه خود و يارانش با مشكالت متعددي روبرو بودند. ازاينروخود ها وآزارهاي اقوامتكذيب داد كه آنان نيز گرفتارمي سلف خبر ماجراهاي پيامبران(ô‰s﴿ :فرمايدمي فرارسيد چنانكه إلهي نصرت بودند تا سرانجام s9 uρ ôMt/Éj‹ä. ×≅ß™ â‘ ÏiΒ y7Î=ö7 s%

(#ρ ç�y9|Á sù 4’n?tã $ tΒ (#θç/Éj‹ ä. (#ρ èŒρé& uρ # ¨L ym öΝßγ9s?r& $tΡç�óÇ tΡ 4 Ÿωuρ tΑÏd‰ t7 ãΒ ÏM≈yϑ Î=s3 Ï9 «! $# 4 ô‰ s) s9uρ x8u !% y ÏΒ

&“Î* t6 ‾Ρ š Î=y™ ö� ßϑ ø9$# ∩⊂⊆∪ ﴾ از تو(نيز) تكذيب شدند همانا رسوالن پيش« :يعني ]34 :نعام[األسوي ايشان آمد پس برآنچه كه مورد تكذيب و آزار قرارگرفتند صبر كردند تا ياري ما به

هاي خدا جلوگيري اي نيست (هيچكس نتواند از وقوع وعدهكنندهدا را تبديلو كلمات خ- است كه رسول بااينهمه، طبيعي». سوي تو آمداي ازاخبار رسوالن بهكند) وهمانا كه شمه

رسيد، گاهي هايي كه به ايشان ميها و آسيبو يارانش دربرابر آزارها و استهزاء ص خدا ورزيدند چنانكه خدايتعاليعده داده بود و ياري او، شتاب ميدر دستيابي به آنچه خدا و

ϑs9uρ Ν£$﴿ :فرمايدرا از ناشكيبايي برحذر داشته وميها آن ä3Ï?ù' tƒ ã≅sW ¨Β tÏ% ©! $# (#öθn=yz ÏΒ Ν ä3 Î= ö6 s% ( ãΝ åκ ÷J¡¡ ¨Β â!$ y™ ù't7 ø9$# â !# §�œØ9$# uρ (#θä9 Ì“ ø9ã—uρ 4 ®Lym tΑθà)tƒ ãΑθß™§�9$# tÏ%©! $#uρ (#θãΖtΒ# u … çµyètΒ 4 tLtΒ ç�óÇ nΣ «! $# 3 Iωr& ¨βÎ)

u�óÇ nΣ «!$# Ò=ƒ Ì� s% ∩⊄⊇⊆∪﴾)1( هنوز همانند ماجراي پيشينيانتان برشما ..«. :يعني ]214 :ةبقر[ال

است و جملة » لما يأتكم«كار رفته متعلق به عنوان غايت امر بهكه به» تي يقول الرسول...ح«جملة - 1


تا(درنتيجه) ـ درحاليكه سختي و ناآسودگي بدانان رسيد و تكان داده شدند ـنگذشته كه ياري خدا رسد؟ بدانيدمي خدا كي گويندكه ياري همراهش و مؤمنان صپيامبر

يعني بر گذشتگان شما احوالي شديدتر رسيد پس شتاب مورزيد و ». نزديك است-پايداري نشان دهيد. وعدة إلهي نزديك شده و موعود او، فرا خواهد رسيد. سرانجام به

- فرارسيد و خدايتعالي به وعده فتح مكهدر پي آن، روي داد و صلح حديبيهخدا لطف

) و مؤمنان را ليغفر لك اهللابيامرزيد ( فتح استعجالرا در امر اش وفا فرمود و رسولش%uθèδ ü“Ï﴿ آرامش بخشيد ©! $# tΑt“Ρ r& sπ oΨ‹Å3 ¡¡9$# ’Îû É>θè= è% tÏΖÏΒ ÷σ ßϑø9$#﴾ :4[الفتح.[

دانست ) چه بوده و آمرزش آن، چه معنا دارد؟ بايد تاخر ماگناه بازپسين ( :أما اينكه) را تقدم مااز فتح) دانست چنانكه ((قبل مدينهشتابزدگي در دوران آن را توانكه مي

فعل ماضي است و معموال شامل آينده » تاخر«ويژه كه لفظ شمرد به مكهمربوط به دوران مود تفسيرن» آينده«به معناي آن را توانمي» قرينة تقابل«همه گاهي به اين شود. بانمي

àσ#)﴿ :شريفة مانند آية ¬6 t⊥ ãƒ ß≈|¡ΡM} $# ¥‹ Í× tΒöθtƒ $yϑ Î/ tΠ£‰ s% t� ¨zr& uρ ∩⊇⊂∪﴾ در « :يعني ]13 :قيامت[ال كه »شودمي داده آنچه پيش وآنچه پس فرستاده خبر به انسان از (روز رستاخيز) آنروزريفة سورة ش مرگ است چنانكه در ازوي پس آثار حيات و زمان در آدمي اعمال مراد،

Ρ‾$﴿ يس فرمود: Î) ß øtwΥ Ì ÷∏çΡ 4† tAöθyϑø9 $# Ü=çG ò6tΡ uρ $tΒ (#θãΒ £‰ s% öΝ èδt�≈ rO#uuρ﴾ ]ما « :يعني .]12 :يس ». نويسيمكنيم و آنچه را پيش فرستادند و آثارشان را ميخودمان مردگان را زنده مي

به تأخير اگر اين فتح خدايي « :آنستكه معنايبه» آينده گناه آمرزش«صورت دراين مبين يافت پس اين فتحورزي تو(اي رسول) ادامه ميافتاد، در آينده همچنان شتابمي

».آمرزيده شود داد نيزآنچه در آينده روي مي سبب شد تا

آيد كه در ميان فعل و غايت آن قرار گرفته است.شمار ميجملة حاليه به» مستهم البأساء...«


مبين خداوند، رابطة فتح و غفران روشن گرديد كه فتح :اوالبنا بر آنچه گفتيم پاكش سبحان براي پيامبر را خداي امر اين كهرا زدود پيروزي استعجال در شتابزدگيها و

�É9ô¹÷﴿ نوعي از گناه (ذنب) شمرده بود $$sù āχ Î) y‰ôãuρ «!$# A, ym ö� Ï�øótG ó™ $#uρ š� Î7/Ρs% Î!﴾ ].55[غافر:

در عمل مرتكب گناهي نشده و زياني بر كسي وارد نكرده بود صپيامبرگرامي :ثانيا- شريت چون فشارها بر خود ويارانش شدت مينباشد بلكه به مقتضاي ب اسوة مؤمنانتا

مؤمنان ورزيد تامي خواستن از خدا و رسيدن به پيروزي موعود، شتاب يافت، در ياري دلها آرام ومطمئن گردد همانگونه كه با آمدن فتح چنان شد رهايي يابند و هاازسختي

﴿uθèδ ü“Ï% ©! $# tΑt“Ρr& sπoΨ‹Å3¡¡9$# ’ Îû É>θè= è% t ÏΖÏΒ ÷σßϑ ø9$# (#ÿρ ßŠ#yŠ ÷”z� Ï9 $YΖ≈ yϑƒ Î) yìΒ öΝÍκ È]≈ yϑƒÎ)﴾ :4[الفتح[ . يافت ولي لطف مي آينده نيز دوام افتاد، شتابزدگيها درمي تأخير به مبين اگر فتح :ثالثا

ل مدين.إلهي اين مشكل را حل نمود و الحب العالمر له رح شدند، بعون اهللا تعالي و اي كه در آغاز مقاله مطگانهترتيب مشكالت سه بدين

توفيقه پاسخ داده شد.ôx﴿ :فرمايدخوانيم كه مينيزمي» نصر«درپايان سورة مباركة ـ تبصره Îm7|¡ sù Ï‰ôϑpt¿2 y7 În/u‘

çνö� Ï� øótG ó™ $# uρ 4 …çµ ‾ΡÎ) tβ%Ÿ2 $ R/#§θs? ∩⊂∪﴾ ران دراينكه پسآوردن مردم آمدن فتح و روي ازومفس »فتح«شريفة سورة مانند كند؟ خواهيآمرزش بايد صاكرملرسو چرا اسالم،به

مأمور بوده تا براي امتش صپيامبر :انداند چنانكه برخي گفتهآورده آراءگوناگوني )2(استالزم شده صپيامبر بر »نفس هضم« براي كاراين كه :اندگفته وبعضي )1(استغفاركند! (كهآراء بهتر واستوارتر نيست. اما ازهمةها آن براي اقوال كه شاهد ودليليوامثال اين

تعالياهللارحمه محمد عبده شيخعلامه، استاد قول است) فتح شريفة سورة معناي با هماهنگ

نگاه كنيد. 580، ص2به تفسير انوار التنزيل، اثر بيضاوي، ج - 1 بنگريد. 812، ص4به تفسير كشاف، ج - 2


¥� :كه فرمودهاست »تفسيرجزءآخرقرآن« در � � �D@�'_� ��£ �F �� \�� *_�� D@�T � �:�UE �s ��

��+ �� % �� Nr�*�'�� y �c� �� ? �m�� ' �D�� #.)1( آنچه كه براثر تأخير را بيامرزد درازخداوند درخواست كن كه تو ويارانت« :يعني

!»درزمان نصرت وفتح، از ناآرامي و دلتنگي و اندوه برشما رفته است ذشت. و اين قول، موافق با گفتاري است كه در تفسير سورة مباركة فتح گ

* * *

zÓÓ ÓÓ‰‰‰‰ ££ ££ϑϑϑϑ pp pptttt ’’ ’’ΧΧΧΧ ãã ããΑΑΑΑθθθθ ßß ßß™™™™ §§ §§‘‘‘‘ «« ««!!!! $$ $$#### 44 44 tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### uρρρρ ÿÿ ÿÿ………… çç ççµµµµ yy yyèèèè tt ttΒΒΒΒ ââ ââ !! !!#### ££ ££‰‰‰‰ ÏÏ ÏÏ©©©© rr rr&&&& ’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÍÍ ÍÍ‘‘‘‘$$$$ ¤¤ ¤¤�� ää ää3333 øø øø9999 $$ $$#### ââ ââ !! !!$$$$ uΗΗΗΗ xx xxqqqq ââ ââ‘‘‘‘ öö ööΝΝΝΝ ææ ææηηηηuΖΖΖΖ ÷÷ ÷÷�� tt tt//// (( (( öö ööΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ1111 tt tt�� ss ss???? $$$$ YY YYèèèè ©© ©©.... ââ ââ‘‘‘‘ #### YY YY‰‰‰‰ ££ ££∨∨∨∨ ßß ßß™™™™

tt ttββββθθθθ ää ääóóóó tt ttGGGG öö öö6666 tt ttƒƒƒƒ WW WWξξξξ ôô ôôÒÒÒÒ ss ssùùùù zz zz ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ «« ««!!!! $$ $$#### $$$$ ZZ ZZΡΡΡΡ≡≡≡≡uθθθθ ôô ôôÊÊÊÊ ÍÍ ÍÍ‘‘‘‘ uρρρρ (( (( öö ööΝΝΝΝ èè èèδδδδ$$$$ yy yyϑϑϑϑ‹‹‹‹ ÅÅ ÅÅ™™™™ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ΟΟΟΟ ÎÎ ÎÎγγγγ ÏÏ ÏÏδδδδθθθθ ãã ãã____ ãã ããρρρρ ôô ôô ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÌÌ ÌÌ�� rr rrOOOO rr rr&&&& ÏÏ ÏÏŠŠŠŠθθθθ àà ààffff �� ¡¡¡¡9999 $$ $$#### 44 44 yy yy7777 ÏÏ ÏÏ9999≡≡≡≡ ss ssŒŒŒŒ öö ööΝΝΝΝ ßß ßßγγγγ èè èè==== ss ssVVVV tt ttΒΒΒΒ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû

ÏÏ ÏÏππππ1111 u‘‘‘‘ öö ööθθθθ −− −−GGGG9999 $$ $$#### 44 44 öö öö//// àà ààSSSS èè èè==== ss ssVVVV tt ttΒΒΒΒuρρρρ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû ÈÈ ÈÈ≅≅≅≅ŠŠŠŠ ÅÅ ÅÅggggΥΥΥΥ MM MM}}}} $$ $$#### ?? ??íííí öö öö‘‘‘‘ tt tt““““ xx xx.... yy yyllll tt tt�� ÷÷ ÷÷zzzz rr rr&&&& ………… çç ççµµµµ tt tt↔↔↔↔ ôô ôôÜÜÜÜ xx xx©©©© ………… çç ççνννν u‘‘‘‘ yy yy————$$$$ tt tt↔↔↔↔ ss ssùùùù xx xxáááá nn nn==== øø øøóóóó tt ttGGGG óó óó™™™™ $$ $$$$$$ ss ssùùùù 33 33““““ uθθθθ tt ttFFFF óó óó™™™™ $$ $$$$$$ ss ssùùùù 44 44’’’’ nn nn???? tt ttãããã ÏÏ ÏÏµµµµ ÏÏ ÏÏ%%%%θθθθ ßß ßß™™™™

ÜÜ ÜÜ==== ÉÉ ÉÉffff ÷÷ ÷÷èèèè ãã ããƒƒƒƒ tt ttíííí#### §§ §§‘‘‘‘ –– ––““““9999 $$ $$#### xx xxááááŠŠŠŠ ÉÉ ÉÉóóóó u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999 ãã ããΝΝΝΝ ÍÍ ÍÍκκκκ ÍÍ ÍÍ5555 u‘‘‘‘$$$$ ¤¤ ¤¤�� ää ää3333 øø øø9999 $$ $$#### 33 33 yy yy‰‰‰‰ tt ttãããã uρρρρ ªª ªª!!!! $$ $$#### tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####θθθθ ãã ããΖΖΖΖ tt ttΒΒΒΒ#### u (( ((####θθθθ èè èè==== ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ tt ttãããã uρρρρ ÏÏ ÏÏMMMM≈≈≈≈ yy yyssss ÎÎ ÎÎ====≈≈≈≈ ¢¢ ¢¢ÁÁÁÁ9999 $$ $$#### ΝΝΝΝ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ ZZ ZZοοοο tt tt�� ÏÏ ÏÏ�� øø øøóóóó ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ

#### �� ôô ôô____ rr rr&&&&uρρρρ $$$$ JJ JJϑϑϑϑ‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏàààà tt ttãããã ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪{ دو همراهانش صمحم

(الفباي شود و تمام حروف هجاءهاي قرآن مجيد شمرده مياين آية كريمه از شگفتيترجمه و تفسير اين آيه، برخي ازمترجمان گردد. درمي آن مالحظه خالل عربي) در

:گذردترم ميخوانندگان مح كه ازنظر اندشده غريبي ومفسران دچاراشتباهات

‰Ó﴿ ترجمة ـ در1 £ϑpt’Χ ãΑθß™ §‘ «!$# 4 tÏ% ©!$# uρ ÿ…çµ yètΒ â!# £‰Ï© r& ’ n?tã Í‘$ ¤� ä3 ø9$# â !$uΗxqâ‘ öΝ æη uΖ÷� t/﴾

اند و را خبر مضاف آن پنداشته» اهللارسول«عنوان مبتدا ورا به» محمد«بسياري ازمترجمان و هيچ »...است و خدا فرستادة محمد،« :نداكرده ترجمه مبنا، آية كريمه را چنين اين بر بنا

. 172تفسير القرآن الكريم (جزء عم)، اثر استاد شيخ محمد عبده، ص - 1


چگونه خداوند در اين صاز گذشت سالها از رسالت پيامبراند كه پسانديشه نكردهاي خدا است؟ اين اعالم، چه پيام تازهكه، محمد، رسول فرمايدسورة شريفه، تازه اعالم مي

سي به اين پرسشها، را دربر دارد؟ و اين تأكيد براي چه مقصودي الزم آمده است؟ كشود اينستكه خبر اي نداده است. اما آنچه از تدبر در آية مباركه دانسته ميكنندهپاسخ قانع

صعنوان پيامبر و بيان عطفيا نعت» اهللارسول«است و »...أشداء«مبتداي آن، كلمة كه با سانيمحمد فرستادةخدا و ك« :است كه صحيح آيه چنين آيد وترجمةشمار ميبه

آنكه ترجمة نامتناسبي كه از شگفت». خود مهربانند او هستند بر كافران سختگير و ميانإعراب القرآن «اند در برخي از تفاسير مهم و حتي در كتابهايي چون آية شريفه نموده

اهللا سولرمحمد مبتدا و� :نويسدراه يافته است. وي مي درويشالدين اثر محيي» الكريمرهدرحاليكه بايد مرقوم داشته باشد)1(#خب !: �أ وبتدم دمحمر دمحمل سول اهللا نعت

نووين آمالذو أبتدر المخبو أبتدلي المع عطوفا ماءدأش وه ،ليهع فط2(#ما ع(! :اندنوشته مثال اند ودين اشتباه افتادهمتأسفانه ب نيز فارسي هايترجمه أغلب

محمد «و » )4(...است خدا رسول صمحمد«و »)3(...است فرستادة خدا صمحمد«فرستادة صمحمد«و »)6(...است فرستادة خدا صمحمد«و »)5(...است فرستادة خدا

خداوند پيامبر صمحمد«و »)1(...إلهي است پيامبر صمحمد«و »)7(...است خدا

. 239، ص7اعراب القرآن الكريم و بيانه، ج - 1

(پاورقي) بنگريد. 88، ص26به كتاب الجدول في اعراب القرآن و صرفه، ج - 2

نگاه كنيد. به ترجمة قرآن اثر آقاي ناصر مكارم شيرازي - 3

»زاده بنگريد.به ترجمة قرآن اثر آقاي مصباح - 4 به ترجمة قرآن، اثرآقاي محمدمهدي فوالدوند نگاه كنيد. - 5

الدين مجتبوي، بنگريد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي جالل - 6

به ترجمة قرآن، اثر آقاي حسين استادولي نگاه كنيد. - 7

1 - ين خرمشاهي بنگريد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي بهاءالد


و » )3(...است فرستادة خدا صمحمد«و » )2( ...است خدا رسول صمحمد«و »)1(...است! چنانكه در اين ده ترجمة مشهورفارسي از قرآن !»)4(...ااست خد پيامبر صمحمد«

اند. شگفت كرده را خبرآن تصور اهللارسولرا مبتدا و صمحمدشود، همگي مالحظه مي :نويسدنيز در تفسير آية شريفه مي البيانمجمعن صاحب آنكه مفسران نامداري همچو

�£ �45_ �a =� �$� �¤ � �¥ ��] ��% �" �\�]�Uq �_ ��T �y�0�� \ �$_� �1q �v �� + k,9 �� K ��< محمد، (« :. يعني)5(#��!� ��.� زائل را ايشبهه خداي سبحان نام محمد را به صراحت آورده تا هر )است فرستادة خدا

شك صمبين، كسي در نام محمد فتح ازپس مگر !عجبا !»است كالم دراينجا تمام و كند.آيه چنان اين تفسير! شيخ هرچند در؟نام او، تصريح فرمودهنموده بود كه خداي سبحان به

� �� :گويد، مياول آيه تركيبدر گفته است ولي ��'q �� =� �$� �¤ �� k��0�: �u~ �" � � �45_ �a ��T �I�� \�& � �¤ �% �" =u~ �" �� k� �$ k� �$� �¤ � �� r �f� � �v� \0�% �" �u�~ �" �� - و اين تركيب همان معنايي را افاده مي .#��

كند كه ما برآن رفتيم.

و ص خدارسول از بليغي وصفشود مي كريمه چنانكه مالحظه آية اين ـ در2

فرمايد و ازنقل مي نجيلاو توراتهمراهان او شده است. اين اوصاف را خدايتعالي از » مثل«نظر دارند كه واژة نمايد. مفسران قرآن مجيد، اتفاقمي ياد» مثل« صورتبهها آن

:كه خوانيممي توصيف كار رفته است. در آغاز اين(نعت) به وصفمعناي دراينجا به-سجود مي ركوع و را درحال درميان خود مهربانند. ايشان كافران سختگير و آنان بر«

- اثر سجود در چهره ها، آن جويند. نشانةرا مي خشنودي او خدا و بيني، پيوسته فضل

به ترجمة قرآن، اثر آقاي موسوي گرمارودي بنگريد. - 1

به ترجمة قرآن، اثرآقاي مسعود انصاري نگاه كنيد. - 2

به ترجمة قرآن، اثر آقاي ابوالفضل بهرامپور بنگريد. - 3


.79، ص26البيان، جتفسير مجمع - 5


≡y7Ï9﴿ :فرمايدسپس مي». هايشان است sŒ öΝßγ è=sV tΒ ’ Îû Ïπ1u‘öθ−G9$#﴾ در ايشان وصف (اينست

/ö﴿ :فرمايدآورد وميرا مي ايتازه مثل» استيناف واو« تورات). آنگاه با àSè=sV tΒuρ ’ Îû È≅Š ÅgΥM}$#

?íö‘t“x. ylt� ÷z r& … çµ t↔ôÜ x©﴾ )شته انجيل همچون آنان در توصيف وكه ساقة نازك است ايكقوت دهد آنگاه ستبر گردد و بر ساقهايش بايستد و آن را خود را برآورد پس

است كه توصيف مذكور در انجيل، غيرازوصفي پيداست ). ...كشاورزان را به شگفتي برد :وجملة اندنموده غفلت امر اين فارسي قرآن، از مترجمان بيشتر اما شدهات بيانكه درتور

﴿ö/àSè= sVtΒ uρ ’ Îû È≅ŠÅgΥM} öΝ﴿ به معطوف را ﴾#$ ßγ è=sV tΒ ’Îû Ïπ1u‘öθ−G9$#﴾ اند كه اند و گمان كردهپنداشته كه اگردرخالل تورات و انجيل دراينباره، توصيف يكسان و همانندي آمده است درحالي

-در آيه، دوباره تكرار نشود و آية شريفه به» مثلهم«چنان بود، مناسبت داشت تا لفظ

! �� '��a5«صورت �1�%�V �� g �7 ��0�]|� «ايجازصنعت در بالغت قرآن كريم كه به درآيد وحذف، نزديكتر است.

و در اينست وصفشان در تورات« :براي نمونه، يكي از مترجمان مرقوم داشته مترجم، تنها يكبار ترجمه شده و» مثلهم«بينيم لفظ در اين عبارت چنانكه مي». )1(انجيل

اين وصف حال« :نويسداست. مترجم ديگر مي تورات وانجيل را به يكديگر عطف نمودهاين « :سومين مترجم مرقوم داشته». )2(در كتاب تورات وانجيل، مكتوب استها آن

اين « :چهارمين نوشته است». )3(ورات و توصيف آنان در انجيل استتوصيف آنان در توصفشان در « :پنجمين آورده است». )4(وصف آنان در تورات و وصفشان در انجيل است

به ترجمة قرآن، اثر آقاي عبدالمحمد آيتي نگاه كنيد. - 1

اي بنگريد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي مهدي إلهي قمشه - 2

ناصر مكارم شيرازي نگاه كنيد. به ترجمة قرآن، اثر آقاي - 3

به ترجمة قرآن، اثر آقاي مسعود انصاري بنگريد. - 4


وصف آنان در تورات و « :ششمين مترجم مرقوم داشته». )1(تورات و انجيل چنين استاين وصف آنان در « :نويسدترجم ميهفتمين م». )2(گونه استهمين مانندآن در انجيل به

...»)3(تورات و در انجيل استها، هردو مثل را به تورات و انجيل نسبت شود در تمام اين ترجمهچنانكه مالحظه مي

. )4(توان يافتاند، بااينكه مثل نخستين در تورات آمده و دومين مثل را در انجيل ميدادهدر تفسيرش از طبريدين معنا پي برده بودند چنانكه ابوجعفر البته مفسران اقدم قرآن، ب

برگزيده و آن را و خود نيز )5(اين معنا را گزارش نموده است ضحاكو زيد ابنو قتاده :نويسدچنين مي

�� L ��5�� g �45 �6 �-�5 �x��: � �� 4�6: L ! �1�%�V �� a5'�� 7 �B �o �L ! �1�%�V �� |��0�]#)6( .وصف :كسي است كه گويد است، گفتار صواب نزديكتر به دوقول، آنچه ميان از« :يعني

:كند كهسپس طبري اظهار نظر مي». ايشان در تورات غيراز توصيف آنان در انجيل است� � :آمد تا گفته شوداگر مثل دوم بر مثل نخستين معطوف بود، الزم مي �*~ �v �h ��r� kMa �y �+ ��#

!عطفواو با

‰y﴿ :فرمايدمي تعالي شريفه، خداي آية ـ درپايان همين3 tãuρ ª! $# tÏ%©! $# (#θãΖtΒ#u (#θè=Ïϑ tãuρ

ÏM≈ys Î=≈ ¢Á9$# Νåκ ÷]ÏΒ Zοt� Ï�øóΒ # �� ô_r& uρ $Jϑ‹Ïàtã﴾ بدينصورت وعدة آمرزش و پاداشي بزرگ به

گاه كنيد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي ابوالقاسم پاينده ن - 1

به ترجمة قرآن، اثر آقاي داريوش شاهين بنگريد. - 2

به ترجمة قرآن، اثر آقاي هوشنگ آبان نگاه كنيد. - 3

و با 3و 2و 1، بند 32اوصاف مزبور را برخي از دانشمندان اسالمي با: تورات، سفر تثنيه، باب - 4 اند.تطبيق داده 19و 18، بند 13انجيل (لوقا)، باب

نگاه كنيد. 328، ص 21فسير طبري (جامع البيان)، ج به ت - 5

رجوع شود. 329، ص 21به تفسير طبري، ج - 6


» تبعيض«در اين آيه براي را» منهم«دهد. اما مفسران شيعي واژة مي صهمراهان پيامبرو !اندمشمول آن وعدة فرخنده نبوده صعموم همراهان پيامبر :اند و گويند كهدانسته

را آمرزيده و ص اند و همة ياران رسولدانسته» بيان«را براي » منهم«عموم مفسران سني ني دراينباره ياري آيات قرآاينك بايد به بررسي آراء بپردازيم و به !شمرندمأجور مي

داوري كنيم. ميان دو اشكال اساسي به» الميزان«از ميان مفسران برجستة شيعه، صاحب تفسير

!»بيان«ه است نه كار رفتر اين آيه براي تبعيض بهد» من«آورده تا ثابت كند كه واژة خدادر قرآن مجيد تصريح شده كه درميان معاصران رسول :نويسدآنكه مي نخست

دوم. )23 :و نور 30 :ومحمد 101 :(توبهجمعي منافق و مرتد وفاسق وجود داشتند ، ص�À � :نويسدآنكه مي �� 0�]�0�q��, 3 �� r�� % �" �B$ � �� %~ ��L �� ! �1 ��< كه من كلمة« :. يعني)1(#+�

گيرد يجه ميو از اينجا نت !»آيدآيد هيچگاه بر سر ضمير در كالم عرب درنميبراي بيان مي

ΝΝΝΝ«كه لفظ åå ååκκκκ ÷÷ ÷÷]]]] ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ« است» تبعيض«در آية شريفه براي! منافقان و مرتدان در گروهي كه با :اوالتوان پاسخ داد كه اشكال، مي اين دو از

همدل و همراهند داخل نيستند و ممكن نيست كه از آنان در تورات و ص خدارسولاند، آنان هستند كه دربارة ايشان هانجيل مدح شده باشد. كساني كه ممدوح خداوند گشت

جويند). (پيوسته فضل خدا وخشنودي او را مي رضوانايبتغون فضال من اهللا و :فرمودمن «دهد عمران مثالي آورده كه نشان ميدر تفسير سورة آل» الميزان«خود صاحب ثانيا ليكن لي منك صديق :گوييميو گويد گاهي م !آيدبر سر ضمير در كالم عرب مي» بيانيه

(تو دوسـت من )2(ا ليكن صديقو مقصود آنستكه !(بايد از تو، دوستي برايم باشـد) !بـاش)

نگاه كنيد. 326، ص 18به تفسير الميزان، ج - 1 بنگريد. 411، ص 3به تفسير الميزان، ج - 2


ôواضحست كه در اين كالم، ÏÏ ÏÏΒΒΒΒ .ه استكه بر سر ضمير درآمده از نوع بياني

ز آنان، همة را بشناسيم. اگر مقصود ا» ص همراهان رسول«اينحال الزمست كه ما با باشند، درآنصورت البته منافقان و مرتدان و فاسقان نيز درميان ايشان صمعاصران پيامبر

) همفكران و ياوران رسولش الذين معهووجود داشتند ولي چنانچه مقصود خدايتعالي از (داده )علي مراتبهماند، درآنصورت خداوند وعدة آمرزش و پاداش به همة آنان (بوده

قائل شويم. » تبعيض«است و دليلي وجود ندارد كه به پيامبرند مؤمن) همراهان الذين معهونظر ما قول أخير صحيح است و مراد از (و به

tΠ﴿ :فرمايدافزوده و ميها آن را هم بر» مؤمن«چنانكه قرآن كريم گاهي لفظ öθtƒ Ÿω “Ì“ øƒä†

ª!$# ¢É< ¨Ζ9$# zƒ Ï% ©! $#uρ (#θãΖtΒ#u …çµ yètΒ ( öΝèδ â‘θçΡ 4të ó¡ o„ š÷ t/ öΝÍκ‰É‰ ÷ƒ r& öΝÍκ È]≈ yϑ÷ƒ r' Î/uρ﴾ يعني ]8 :تحريم[ال: او را خوار نسازد، نورشان پيش روي مؤمنياد آر كه خدا، پيامبر و همراهان روزي را به«

≈ÇÅ3﴿ :فرمايد مي وهمچنين .»..تابدآنان و ازسوي راست ايشان مي s9 ãΑθß™§�9$# šÏ% ©!$# uρ

(#θãΖ tΒ# u …çµyètΒ (#ρ ß‰yγ≈y_ óΟÏλ Î;≡uθøΒ r'Î/ óΟ ÎγÅ¡ à�Ρr&uρ 4 š�Í×‾≈s9 'ρé& uρ ãΝßγ s9 ÝV≡ u�ö� y⇐ø9$# ( y7 Í×‾≈ s9'ρ é&uρ ãΝ èδ tβθßsÎ= ø�ßϑ ø9$# او، با مالها و جانهاي خويش (در راه مؤمناما رسول و همراهان . «]88 :ةبتو[ال ﴾∪∇∇∩

».ايشان است و آنان، همان رستگارانند خدا) مجاهدت كردند، نيكيها از آنآنكه اگر فرض شود بنا بر آنچه يكيقابل توجه باقي است. نكتة دودر اينجا ذكر

»< �o7 ��0&0v «ز عدد انگشتمرتد شده صهمة همراهان پيامبر :اندگفتهشماري از اند و ج ص هضت محمديايشان بر ايمان استوار نماندند، درآنصورت چگونه خداوند سبحان ن

گردد و درختي پر شاخ و انبوه را به گياه نازكي تشبيه نموده كه رفته رفته بلند و ستبر ميتوان چنين ايمان چند تن، مي مگر با ؟بردشود آنچنانكه زارعان را به شگفت ميمي

ياد از نزول قرآن، در تورات و انجيل از آنعظيمي را به مثل آورد؟ و پيش درخت تناور و !؟كرد


بر كافران « :را چنين وصف فرمود كه ص خداچون همراهان رسول :آنكه دوم بيني. پيوسته فضل و سختگير وميان خود مهربانند. ايشان را درحال ركوع و سجود مي

براي تبعيض آمده و » منهم«لفظ :توان گفتچگونه مي» جويندخشنودي خدا را ميمگر باالتر از تالش دائم !؟د كه اهل ايمان و عمل باشندكساني از ميان ايشان رستگارن

براي رسيدن به فضل خدا و خشنودي او انديشه و عملي وجود دارد كه در برخي از آنان !؟نبوده و بايد به تداركش بپردازند

ايمان ه با اوصافي كه براي همراهـان بافهميم آية كريماينجااست كه ميو از Ν﴿ را باقي نگذاشته و ناگزير لفظ تبعيض آورده، جاي صپيامبر åκ÷] ÏΒ﴾ براي بيان آورده

شده است.

* * *

41

اي از سورة حجراتنكته

z$$$$ pp ppκκκκ šš šš‰‰‰‰ rr rr'''' ‾‾ ‾‾≈≈≈≈ tt ttƒƒƒƒ ââ ââ¨$$$$ ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ9999 $$ $$#### $$$$ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) //// ää ää3333≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ øø øø)))) nn nn==== yy yyzzzz ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ 99 99�� xx xx.... ss ssŒŒŒŒ 44 44 ss ss\\\\ΡΡΡΡ éé éé&&&& uρρρρ öö ööΝΝΝΝ ää ää3333≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ ùù ùù==== yy yyèèèè yy yy____ uρρρρ $$$$ \\ \\////θθθθ ãã ããèèèè ää ää©©©© ŸŸ ŸŸ≅≅≅≅ ÍÍ ÍÍ←←←← !! !!$$$$ tt tt7777 ss ss%%%% uρρρρ (( ((#### þþ þþθθθθ èè èèùùùù u‘‘‘‘$$$$ yy yyèèèè tt ttGGGG ÏÏ ÏÏ9999 44 44 ¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ))))

öö öö//// ää ää3333 tt ttΒΒΒΒ tt tt�� òò òò2222 rr rr&&&& yy yy‰‰‰‰ΨΨΨΨ ÏÏ ÏÏãããã «« ««!!!! $$ $$#### öö ööΝΝΝΝ ää ää33339999 ss ss)))) øø øø???? rr rr&&&& 44 44 ¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ)))) ©© ©©!!!! $$ $$#### îî îîΛΛΛΛ ÎÎ ÎÎ==== tt ttãããã ×× ××�� ÎÎ ÎÎ7777 yy yyzzzz ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪{ شناسايي اقوام و امتياز افراد!

شود كه آدمي فخرفروشي بدين امور، موجب مي فاميل و قوم و گمان برتري نژاد وپايمال ساختن تضييع وبه گاهي كند بلكهحقوق ديگران چنانكه الزمست توجه نميبه

كريم اخالقي قرآن از سور كه حجرات شريفة سورة در پردازد. ازاينرومي حقوق مزبورطعن زدن بر فرمايد ومي آنكه استهزاء و تحقير ديگران را تخطئه ازشود پسمي شمرده

شمرد و مؤمنان را از گمان بد دربارة همكيشان ستمگرانه مي سايرين را عملي زشت و ازبرادران بدگويي و غيبت و دكنمي نهي آنان دارد و از تجسس در احوال خصوصيبازميمعني كه آورد بديناي روي ميفرمايد، سپس به امري اساسي و ريشهمي تقبيح را ايماني

pκ$﴿ :فرمايددارد و ميمنسوب مي واحدي اصلرا به همة انسانهاي روي زمين š‰r'‾≈ tƒ â¨$Ζ9$#

$‾ΡÎ) /ä3≈ oΨ ø) n=yz ÏiΒ 9�x.sŒ 4 s\Ρé&uρ﴾ مرد و زني) كه ما همة شما را از )1(باشيدهوش اي مردمان (به اي واحد داريد پس فخرفروشي و مباهات آفريديم]. بنابراين همگي بنيادي يگانه و ريشه

به نژاد و قوم و قبيله را بايد فروگذاريد و بدانيد كه اگر فضيلت و برتري نزد خدا براي به حقوق ديگران و دوري يعني خودداري از تجاوز تقويكسي وجود دارد، تنها در ساية

βÎ) ö/ä3tΒ¨﴿ !آيد و بسپرستي حاصل مياز نفس t� ò2r& y‰Ψ Ïã «!$# öΝ ä39 s)ø?r&﴾.

شود.در أيها، فهميده مي» هاء تنبيه«اين معنا از - 1


- و تفاخر سرمي» بينيبزرگ خود«بدينصورت، سورة شريفة حجرات گناهاني را كه از

» نفس تسلط بر«داند و امتياز را به ، ناموجه ميهمريشگي بشروجود زند، همه را با رداند. گبرمي

بايد جستجو كرد. اينآن را »لتعارفوا«اي كه دراينجا قابل بحث است در كلمة نكتههاي بزرگ و كوچك دسته به را بشر انشعاب حكمت يا علت تا آمده تعليل درمقام كلمه

:عنوان نمونهبه اند.توضيح دهد. مفسران قرآن كريم از سني و شيعي دراينباره سخن گفته :نويسدمي» كشاف«در تفسير يزمخشر

�� &�A�: �� $. �c� �, G'�� Q� �� k-5�& �v �% �" ! �.�q �� a �1�%�� K ��(�q �6 �b �C�] ! �. � &�: �� &�T<�� kµ&�: �B �o ��2 W �y�'&�T 3 ,�\�(�:� �� f�:¡��: �� r�D�' �� w��Qs�#)1(. )2(گروههاي بزرگ و كوچك شكلآن به خاطربه كه خدايتعالي شمارا حكمتي« :يعني

را بشناسد و او را به غيرپدرانش شما، نسب شخص ديگر از مرتب نموده آنستكه برخي ».نسبت ندهد، نه آنكه شما به پدران و اجدادتان افتخار كنيد

:را توضيح داده و مرقوم داشته است معنا اين نيز» الميزان« تفسير صاحب� �� & �Q!�+��% �� :5�& �v �D�%�' �n ��(�q �6 �, 3 �� .�� k, ! �. � &�q�� % �" kµ&�: ��: � �s �5�� a�&�'�� &�0 ��

! �. � &�: �� &�: �!�' �T �� I�: �� ! �.�"S�'Q� �!0 ��'C�0 �� ! �.��< �E�5 �� ! �.��< ��& �� 5�% �� e �� M�D��a�

. 375، ص 4تفسير الكشاف، ج - 1

-اند ـ اينستكه شعوب به قبائل بزرگ اطالق ميتفاوت ميان شعوب و قبائل ـ چنانكه مفسران آورده - 2

معناي كيش و كنيم درحاليكه ملت در عربي بهتعبير مي» ملت ها«شود (كه در فارسي امروز از آن به از شعب مضر و از قبيلة گويند. مثال گويند: فالنكسهاي كوچكتر را ميآئين است) و قبائل، دسته

نگاه كنيد). 383، ص21تميم است (به تفسير طبري، ج

279 اي از سورة حجراتنكته

��&�A� �� , �$�'��A� �w�� : � �� MS�'Q3� ��" �! �x �D]� �Y �0�]�C]|� �l�w�: �, �I1�� 5 �K �e ��@�� & �Q �-5�& N[�� (�q �� 3 �� f�:¡��: �5 �K�q�'�� -�C]s��: �� r�D�' ��l�1 ��3�#.)1( دليل برتري به نه ،صورت گروههـاي بزرگ و كوچك قرار داديـما را بهما شم« :يعنياز شما بر بعضي ديگر بلكه براي اينكه يكديگر را بشناسيد و با اينكار، امور برخي

اجتماعي شما تشكل پذيرد و پيوندها و معامالتتان راه درست را بپيمايد و اگر فرض شود صورت، پيمان اجتماعي گسسته كه اين شناخت در ميان افراد جامعه ازميان رود درآن

ها همين امر گردد. بنابراين غرض از ايجاد گروهها و دستهخواهدشد و انسانيت نابود مي ».قراردهيد است نه آنكه به نژادهاي خود افتخار كنيد و پدران و مادران را ماية مباهات

دانيم براي اي دقيق غفلت شده و آن نكته اينستكه ميدر اينجا از توضيح نكته آشنايي با ويژگيهاي ديگري نيز الزم ،ها آن شناسايي افراد، عالوه بر شناخت قوم و قبيلة

توان اورا بدرستي است و تنها به اينكه فالن شخص مثال از كدام گروه و دسته است، نميبسنده شده و از » شعوب و قبائل«شريفه به ذكر شناخت يا معرفي كرد. پس چرا در آيةه مفسران قرآن بايد ميان نيامده است؟! اينجااست كآوردن بقية خصوصيات بشر سخني به

افراد، يكديگر اينكه اگر توضيح وگرنه، را دريابند كريمه گشايي كنند تا پيام اصلي آيةگره- مي شمرده واضحات توضيح حكم خورد، درمي برهم اجتماعي روابط را نشناسند، نظام

د وويژه قريش به نژاشود. حقيقت آنستكه اين آية شريفه هنگامي نازل شده كه عربها به چنان محيطي، باليدند و آندو را ماية فخرفروشي قرار داده بودند، درخود سخت مي قبيلةپدران قريشي داشتن، ماية افتخار نيست زيرا همة كه عرب بودن يا دهدمي پيام كريم قرآن

هاي يك درخت هستند. رسند و همگي شاخهمي حوا و آدمهاي بشري به نژادها و تيرهپايداري پيام ارجمند و جستجو كرد. اين همان» تقوي« ساية را بايد در قيقيح امتياز اما

آگاهي علم و »تقوي« الزمة دانيممي كه ويژهبه دارد و است كه بشر همواره بدان نياز داشته

.355، ص18تفسير الميزان، ج - 1


بدانيم كه است مناسب شود. ضمنامي بدي شمرده دفع و و جذب نيكي بد و نيك بههمين آية كريمه را » هفتح مك«در ،نويسانرخـان و سيرهگزارش موبنا به ص خدارسول

:در حضور سران قريش قرائت نمود و اعالم داشت ��T � �O& �� k¾T �� 6! ��2 � � ��&�� 5��] ! �.� �" �b �Kg� � �6 �7 �0�% �K�� , �� 9�f�:¡��: �1 �$N��&��

�� w�<�� !�; 9 k-�� % �r �� w� � � �45 �_ �aص: �T � � N�� ]2 �� k� �+ �g � �� ! �+��% �r �V]��5�� a�&�'�� (�q �6 �� :5�& �v ! �+��%�& �Q �� ! �. �� +� ��2 �� " � ! �.0��#.)1(

نمايي به پدران را همانا خداي بزرگ، تكبر دوران جاهليت و بزرگ !قريش گروه اي« دود. همة مردم از آدم هستند و آدم از خاك آفريده شده است. سپس در آندوره، از شما ز

� �� آية شريفة ( ص رسول اكرم � N�� T �� k� �+ �g � �� ! �+��% �r �]2�V]��... .را تالوت نمود (

* * *

. 52، ص4)، جالسيرة النبويةو سيرة ابن هشام ( 459، ص2تاريخ الطبري، ج - 1

42

اي از سورة واقعهنكته

z………… çç ççµµµµ ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ)))) ×× ××ββββ#### u öö öö�� àà àà)))) ss ss9999 ×× ××ΛΛΛΛqqqq ÌÌ ÌÌ�� xx xx.... ∩∩∩∩∠∠∠∠∠∠∠∠∪∪∪∪ ’’’’ ÎÎ ÎÎûûûû 55 55====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÏÏ ÏÏ.... 55 55ββββθθθθ ãã ããΖΖΖΖ õõ õõ3333 ¨¨ ¨¨ΒΒΒΒ ∩∩∩∩∠∠∠∠∇∇∇∇∪∪∪∪ āā āāωωωω ÿÿ ÿÿ………… çç ççµµµµ �� ¡¡¡¡ yy yyϑϑϑϑ tt ttƒƒƒƒ āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) tt ttββββρρρρ ãã ãã�� ££ ££γγγγ ss ssÜÜÜÜ ßß ßßϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩∠∠∠∠∪∪∪∪{ قرآن

!كريم و فرشتگان پاك

از نكات قابل توجه در اين آيات شريفه آنستكه گروهي از فقهاء از آيات مزبور چنين تيمم) نبايد (يعني داشتن غسل يا وضوء ويا طهارت شرعياندكه بدون برداشت نموده

پيوند دارد و الزمست كه ادلة » علم فقه«ا رأي ب را مس كرد! البته اين مصحف شريففقهي را دربارة آن بررسي نمود ولي از حيث تفسيرقرآن، چنين حكمي از آيات كريمه

اند تا حكم صورتي برگرداندهآيد و برخي ازمترجمان قرآن كه آيات فوق را بهبرنميعنوان نمونه، يكي از اند. بهدست آيد، متأسفانه دچار اشتباه شدهشرعي مزبور از آن به

جزقدر. در كتابي مكنون. كه هرآينه اين قرآني است گرامي« :ايشان مرقوم داشته استاين(پيام) قطعا قرآني است ارجمند. در « :ديگري نوشته است» )1(برآن نزنند پاكان دست

اكان جز پ ...« :سومي مرقوم نموده». )2(شدگان دست برآن نزنندجز پاككتابي نهفته. كه فعل«ها دقيق نيست زيرا مترجمان محترم، ترجمه اين !»)3(آن دست بزنند حق ندارند به

- ) را بهزنندنمي(دست برآن يمسه الاند. يعني برگردانده» نهي فعل«صورت را به» نفي

اند كه خطاي آشكاري است. اما ) ترجمه نمودهنزنند(دست برآن يمسسه الشكل جايز است فعل نفي يا جملة خبري را در اينجا بر معناي :اندائي كه فرمودهمفسران و فقه


محمدمهدي فوالدوند نگاه كنيد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي - 2

به ترجمة قرآن، اثر خانم طاهرة صفارزاده بنگريد. - 3


:اوالقولشان استوار نيست زيرا !نهي حمل كنيم و حكم مزبور را از آن استخراج نماييماي وجود ندارد در كالم است ولي دراينجا قرينه قرينة صارفهاين جواز، موكول به وجود

بنا بر قاعدة » يمسه ال«ضمير مفرد در :ثانيامه عدول كرد. آية كري ظاهرتا بتوان از گردد، نه به قرآن كريم. يعني جز پاكان، بازمي» كتاب مكنون«به األقرب يمنع األبعد

كه هستند كساني »مطهرون« :ثالثاكند. نمي را مس آن ندارد و نهفته راه كسي به آن كتابكنند) گيرند (يعني تطهير ميكنند يا وضوء مياصي كه غسل ميذاتا پاكند اما اشخ

كريم همين مناسبت از زنان بهشتي در قرآنناميد. به» متطهرون«درحقيقت آنان را بايد �� « صورتبه �1�~ �� =h��?�7« از عادات ماهانه خود را پاك كه پسيادشده ولي ازعمل زناني

اثر طبري جامع البياناز همينرو در تفسير تعبير فرموده است فإذا تطهرن :سازند بهميو عكرمهو جبير بن سعيدو عباس ابن :گزارش شده كه عمدة مفسران سلف چون

فرشتگاناند كه مطهرون، همان بر اين قول رفته زيد بن جابرو العاليهأبيو مجاهدز كتاب مكنون (يا لوح محفوظ) بر قرآن كريم را ا �جبريل و از ميان ايشان )1(پاكند

(كه مفسر توانايي است) گفته كه اين آيات ابن زيد نازل كرده است. صقلب پيامبر ص، قرآن را بر محمدشياطين :گفتندميها آن دربرابر پندار مشركان نازل شده است،

و اين عمل شياطين بر چنين كاري توانايي ندارند :تعالي خبر داده كه خداي !اندنازل كردهمأمور رساندن وحي خداوندي هستند) چنانكه فرشتگان پاكدرخور ايشان نيست (بلكه

tΒ$﴿ :فرمايددر سورة شعراء مي uρ ôMs9”t∴s? ÏµÎ/ ßÏÜ≈u‹ ¤±9$# ∩⊄⊇⊃∪ $ tΒuρ Èöt7 .⊥tƒ öΝ çλm; $ tΒuρ šχθãè‹ ÏÜ tG ó¡o„

∩⊄⊇⊇∪ óΟ ßγ‾ΡÎ) Çtã Æìôϑ ¡¡9$# tβθä9ρ â“ ÷èyϑ s9 ∩⊄⊇⊄∪﴾)2( از بحث اساسا پس .]212 -210 :عراءش[ال

به بعد نگاه كنيد. 364، ص22به تفسير جامع البيان، ج - 1

. 363، ص 22تفسير جامع البيان، ج - 2

283 اي از سورة واقعهنكته

-دراينجا مطرح نيست بلكه آيات شريفه از كتاب پنهاني خبر مي» برمصحف نهادن دست«

دهند كه منشأ نزول قرآن كريم است و جز فرشتگان پاك، كسي بدان دسترسي ندارد. كتاب «به » يمسه ال«ضمير را در » الميزان«اما از مفسران جديد، صاحب تفسير

/-�'�.�� N� A��: 3�&�� :نويسدداند وميآن است مربوط مي كه دريا قرآني» مكنون �$�T �I�� 5��.�A�F 3 �� 1�~�A� �32 �� \0�� FI�� N/ �$�T �� 1�~�A� �32 �-�'�.�� \0��#)1(. ولي

�� «اين مفسر محترم كلمة �1�~ صخدارسول اهل بيترا عالوه بر فرشتگان پاك، با » ��T� A��:�>)�.� �3 :نيز تطبيق نموده و مرقوم داشته است �� 1�~�A� ��0x��'�� \Q �� , S �+ � �" 8� �Q

, ��T 8º�D�A� �\�]5 �.�� 00�� B �o k�80 �� . (اختصاص دادن مطهرين به فرشتگان، وجهي از )2(#��رود شمار ميب ندارد چنانكه از بزرگان تفسير رسيده است، زيرا اين امر، تقييدي بهصوا

اگر كتاب مكنون در :اي در آيه باشد). در پاسخ ايشان بايد گفتبدون آنكه قيدزنندهقرآن كريم را ازآنجا بر � امين بود، ديگر نيازي نبود تا جبريل صخدادسترس رسول

به كتاب مكنون دسترسي نداشت چگونه صه رسول گراميكاو نازل كند، پس هنگامي! مگردراسالم، مقام وتقرب ؟كتاب مزبور در دسترس اهل بيت پاك وي قرارگرفته بود

!؟باالتر است صكسي به خداوند، از خاتم انبياء

* * *

. 156، ص19تفسير الميزان، ج - 1


43

اي از سورة حديدنكته

zôô ôô‰‰‰‰ ss ss)))) ss ss9999 $$$$ uΖΖΖΖ ùù ùù==== yy yy™™™™ öö öö‘‘‘‘ rr rr&&&& $$$$ oo ooΨΨΨΨ nn nn==== ßß ßß™™™™ ââ ââ‘‘‘‘ ÏÏ ÏÏMMMM≈≈≈≈uΖΖΖΖ ÉÉ ÉÉ ii ii�� tt tt7777 øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// $$$$ uΖΖΖΖ øø øø9999 tt tt““““ΡΡΡΡ rr rr&&&& uρρρρ ÞÞ ÞÞΟΟΟΟ ßß ßßγγγγ yy yyèèèè tt ttΒΒΒΒ || ||====≈≈≈≈ tt ttGGGG ÅÅ ÅÅ3333 øø øø9999 $$ $$#### šš ššχχχχ#### u””””�� ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$####uρρρρ tt ttΠΠΠΠθθθθ àà àà)))) u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999 ââ ââ¨$$$$ ¨¨ ¨¨ΨΨΨΨ9999 $$ $$#### ÅÅ ÅÅÝÝÝÝ óó óó¡¡¡¡ ÉÉ ÉÉ)))) øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// (( (( $$$$ uΖΖΖΖ øø øø9999 tt tt““““ΡΡΡΡ rr rr&&&&uρρρρ yy yy‰‰‰‰ƒƒƒƒ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ pp pptttt øø øø:::: $$ $$#### ÏÏ ÏÏµµµµŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏùùùù ÓÓ ÓÓ¨ùù ùù'''' tt tt//// ÓÓ ÓÓ‰‰‰‰ƒƒƒƒ ÏÏ ÏÏ‰‰‰‰ xx xx©©©© ßß ßßìììì ÏÏ ÏÏ��≈≈≈≈ oo ooΨΨΨΨ tt ttΒΒΒΒ uρρρρ ÄÄ ÄÄ¨$$$$ ¨¨ ¨¨ΖΖΖΖ==== ÏÏ ÏÏ9999 zz zzΝΝΝΝ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèè u‹‹‹‹ ÏÏ ÏÏ9999uρρρρ ªª ªª!!!! $$ $$#### tt ttΒΒΒΒ ………… çç ççνννν çç çç�� ÝÝ ÝÝÇÇÇÇΖΖΖΖ tt ttƒƒƒƒ ………… ãã ãã&&&& ss ss#### ßß ßß™™™™ ââ ââ‘‘‘‘uρρρρ ÍÍ ÍÍ==== øø øø‹‹‹‹ tt ttóóóó øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// 44 44

¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ)))) ©© ©©!!!! $$ $$#### ;; ;;““““ ÈÈ ÈÈθθθθ ss ss%%%% ÖÖ ÖÖ““““ƒƒƒƒ ÌÌ ÌÌ““““ tt ttãããã ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∈∈∈∈∪∪∪∪{ خداوند در مقام غيب!

همانا فرستادگانمان را با دالئل روشن « :فرمايداين آية كريمه خدايتعالي ميدر . كلمة»...كتاب و ميزان نازل كرديم تا مردم به عدالت قيام كنندها آن فرستاديم و با

اند تفسير نموده» عدل«به معناي بدرستي ،مجاهد و قتاده ازقول قرآن مفسران را »ميزان« #$!ª﴿ :همراه كتاب ذكر شده و فرموده استنيز به شوريسورة چنانكه كلمة مزبور در

ü“Ï% ©! $# tΑ t“Ρr& |=≈tG Å3ø9 $# Èd,ptø: $$Î/ tβ#u”� Ïϑø9 $#uρ﴾ شمار اي بهو ميزان همان قوانين عادالنه ]17 :شوري[الآيد كه خدايتعالي در كتابش فرو فرستاده تا ميان مردم به عدل و انصاف داوري شود. مي

4� ��y0�A� �� :نويسددراينباره مي ريطب أبوجعفر �y]��0�� 4��&�� 5 �K ��x] �3��: �� : � � � �XL �\�: �� FI�� !. �U�: ! �10� �! بنابراين، عطف ميزان به كتاب در سورة .)1(#+�'�:�\� .�

گرانه، درشود زيرا آن قوانين دادشمرده مي عامبر خاصحديد و شوري در حكم عطف »حديد« از شريفه، سورة از ذكر كتاب و ميزان دراين كتاب خداوند آمده است. پس ضمن

.489، ص20تفسير طبري، ج - 1


در قوة مجريه) و مناسبتش اينست كه اگر )1(وأنزلنا الحديدميان آمده(آهن سخن به يعنيحق و اجرا درنخواهد آمد و دفاع از عدالت دربرابر دشمنانكار نباشد، قوانين عدل به

گيرد. پس اشاره به آهن، يادآور جنگ و مبارزة ان به حقوق مظلومان، صورت نميمتجاوزاي تعليلي همراه سالح آهنين است. دراينجا قرآن كريم جملهحق در برابر ظلم و باطل، به

��pCرا آورده كه عطف به ��: �� 5�� :فرمايدشده است و مي 0��#� � �m��T � �� !�%&�0 �� b0�@��: �\�% �_ �a#. و چرا ياري خدا و رسوالنش را با ؟رسانداين جمله چه مفهومي را مياند. مثال پيوند داده است؟ متأسفانه غالب مترجمان قرآن دراينباره دچار خطا شده» غيب«

نهانتا سرانجام خداوند معلوم بدارد كه چه كسي در « :يكي از ايشان مرقوم داشته استواضحست كه ياري خدا و پيامبرانش با ». )2(دهداو و پيامبرانش را ياري مي(جانب)

، يادآور جهاد و مبارزة علني است، نه كار نهاني! مترجمان ديگر نيز اغلب بر آهنين سالحاند. چنانكه يكي از ايشان صورت ترجمه نمودهاند و آية شريفه را به همانهمين قول رفته

- (دين) او و پيامبرانش را ياري مي نهان درم دارد چه كسي تا خدا معلو« :نويسدمي

درتا خداوند كسي را كه (دين) او و رسولش[!] را « :سومي مرقوم داشته است» )3(كند.تا خداوند معلوم كند آنكس را « :چهارمي نوشته است». )4(كند، معلوم بداردياري مي نهان

تا خدا « :مترجم پنجم مرقوم داشته». )5(دهدياري مي نهان دركه او و فرستادگانش را

tΑ﴿ مراد از: فروفرستادن آهن، پديدآوردن آنست چنانكه دربارة چهارپايان نيز فرمود: - 1 t“Ρ r& /ä3s9 z ÏiΒ

ÉΟ≈yè÷Ρ F{ إلهي باشد كه از مقام باالتر يعني تواند اشاره به نعمت و موهبتحال مي). در عين6زمر: ال( ﴾#$ خداي سبحان به بندگان رسيده است.

ر آقاي بهاءالدين خرمشاهي نگاه كنيد. به ترجمة قرآن، اث - 2

به ترجمة قرآن، اثر آقاي علي موسوي گرمارودي بنگريد. - 3

به ترجمة قرآن، اثر آقاي مسعود انصاري نگاه كنيد. - 4 به ترجمة قرآن، اثر آقاي حسين استادولي بنگريد. - 5

287 اي از سورة حديدنكته

ششمين مترجم نوشته ». )1(كنداو و پيامبرانش را ياري مي نهان درمعلوم بدارد چه كسي هفتمين ». )2(غائبانهتا بداند خدا كسي را كه نصرت دهد خدا و پيغمبران او را « :است

و پيامبرانش را ياري ، او نهان دروتا خدا معلوم بدارد چه كسي « :مترجم مرقوم داشته ...»)3(كندمي

جهادها از اين امر غفلت شده كه با داشتن سالح آهنين، به جاي در تمام اين ترجمه بايد ياري نهان درعدالتي، چگونه خدا و رسولش را با بي آشكاردر راه خدا و مبارزة

!؟كرداند كه آورده عباس ابناند و از قول قرآن كريم اين مشكل را حل نموده مفسراناما

(خدا و رسوالنش را) ياري انآن«يعني .ينصرونه و اليبصرونه :در تفسير آية شريفه گفتكريمه را برمبناي قول آية زمخشريو حق همين است ولذا !»آنكه اورا ببيننددهند بيمي

� �� :مزبور چنين تفسير نموده است � �m��T � �� !�%&�0�� \�% �_ �a �� 8�� 5�0 NC�� 4S&�'_��:L ��< 8C�� (�_� �� K�± �7 �f��"� ��T 8�� k��q" ��:� �4�6 9! �1� �" ��q�(�o �b0�@��: ب: � �\�]� � �m��T3

\�]� � �mq�T#)4(9 كار بردن شمشير و نيزه و ساير سالحها تا كساني كه خدا و رسوالنش را با به« :يعني

)5(را بشناسدها آن كنند، خداوند(در ميدان عمل)هاد با دشمنان دين، ياري ميدر ج

به ترجمة قرآن، اثر آقاي محمدمهدي فوالدوند نگاه كنيد. - 1

ترجمة قرآن، اثر محدث دهلوي بنگريد. به - 2 پور نگاه كنيد. به ترجمة قرآن، اثر آقاي ابوالفضل بهرام - 3

. 481، ص 4تفسير كشاف، اثر زمخشري، ج - 4اين شناسايي، علم فعلي است و كنايه از جداكردن مجاهدان دين و مؤمنان راستين ازسايرين است - 5

%Β tβ$﴿ چنانكه فرمود: x. ª!$# u‘ x‹uŠÏ9 t ÏΖÏΒ÷σßϑ ø9$# 4’n?tã !$tΒ öΝ çFΡ r& Ïµ ø‹ n=tã 4 ®Lym u”� Ïϑ tƒ y]ŠÎ7 sƒø:$# zÏΒ É= Íh‹©Ü9$#﴾ عمران (آل : ) و با علم پيشين خداوند منافات ندارد.179


كنند خدا را ياري ميها آن :فرمود ب درحاليكه از آنان پنهان است، چنانكه ابن عباس ».آنكه او را ببينندبي

دين برآمده، همان مقام مدح ياوران ضمني، در طورآية شريفه به روشن است كه اين اند و هداني كه با وجود عدم رؤيت خداي سبحان، به ياري آئين او برخاستهمجا

كنند و اين معنا، مدح بليغي را دربر دارد.حق دفاع مي درميدانهاي نبرد، ازاند را دراينباره اقتباس نموده اند، غالبا سخنان ويآمده زمخشرياز كه پسمفسراني

و قاضي » الغيب مفاتيح«در فخررازيو » لجامعا جوامع«تفسير در طبرسيچنانكه شيخ )1(اند.چنين كرده» التنزيل أنوار«در بيضاوي

اند و ، دراينباره به سكوت گذراندهسيد قطباز مفسران جديد، برخي مانند مرحوم - را ذكر نموده وجه دو، صاحب تفسير الميزان، در توضيح آيه علامهبرخي ديگر همچون

:خوانيممي» الميزان«اند چنانكه در � �� m��: �w��A�L �w�1 �� \�% �_ �a �$�% �.�� ~C�:� ��T 8�� Y$'± � �" ��"��w �\�%0q �_ �, , 8� �c� ��5 �+ �� m��

, �b0�@��: �\]5 �+ L �4�� \�'�q0 �o � �� \� �� ! �1�'�q0 �o �� ! �1#)2(9 ر راه او و دفاع از جامعة ديني و مراد از نصرت خدا و رسوالنش، جهاد د« :يعني

- گسترش دعوت حق است و از نصرت در غيب مراد آنستكه ياري آنان درحالي روي مي

!»)3(اندايشان از او غايبدهد كه خدايتعالي از ايشان پنهان است يا �qK�, �%0و برخي مانند استاد y�� 5[�و استاد:�Eاس را پسنديده و نقل ، قول ابنعب پنداشته و» ينصره«را متعلق به » بالغيب« عاشور ابنو بعضي همچون علامه )1(ند.اكرده

نگاه 457، ص2و أنوار التنزيل، ج 105، ص8و مفاتيح الغيب، ج 251، ص4ج» جوامع الجامع«به - 1

كنيد. .198، ص19زان، جتفسير المي - 2 مقصود صاحب تفسير، از اين تعبير معلوم نشد. - 3

289 اي از سورة حديدنكته

�� A�� L�&�� [�\� � :انداند وگفتهتفسير نموده» جهاد مخلصانه«معناي را به آن �K� �� 0q �_ �� " �M�� 8�� µU �$�: ��T 8�� <r|�#)2(! مالزمت دارد و كاريولي مگر اخالص، با پنهان

خاستند و مصداق بارز اين آية به جهاد برمي علنامثال مسلماناني كه در صدر اسالم عالوه، در كدام آية قرآن از ! به؟شدندشريفه بودند، هيچكدام اهل اخالص شمرده نمي

؟تعبير شده است» نصرت غائبانه«به » ياري مخلصانه«

* * *

311، ص3التفاسير، ج ةو صفو 331، ص28التفسير المنير، ج - 1

نگاه كنيد. 418، ص 27ج» التحرير و التنوير«به تفسير - 2

44

هاي از سورة جمعنكته

z#### ss ssŒŒŒŒ ÎÎ ÎÎ))))uρρρρ (( ((#### ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&&u‘‘‘‘ ¸¸ ¸¸οοοο tt tt��≈≈≈≈ pp ppgggg ÏÏ ÏÏBBBB ÷÷ ÷÷ρρρρ rr rr&&&& #### �� θθθθ øø øøλλλλ mm mm;;;; (( ((#### þþ þþθθθθ ‘‘ ‘‘ÒÒÒÒ xx xx��ΡΡΡΡ $$ $$#### $$$$ pp ppκκκκ öö öö�� ss ss9999 ÎÎ ÎÎ)))) xx xx8888θθθθ ää ää.... tt tt�� ss ss???? uρρρρ $$$$ VV VVϑϑϑϑ ÍÍ ÍÍ←←←← !! !!$$$$ ss ss%%%% 44 44 öö öö≅≅≅≅ èè èè%%%% $$$$ tt ttΒΒΒΒ yy yy‰‰‰‰ΖΖΖΖ ÏÏ ÏÏãããã «« ««!!!! $$ $$#### ×× ××�� öö öö�� yy yyzzzz zz zz ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ ÈÈ ÈÈθθθθ ôô ôôγγγγ ‾‾ ‾‾====9999 $$ $$#### zz zz ÏÏ ÏÏΒΒΒΒuρρρρ

ÍÍ ÍÍοοοο tt tt��≈≈≈≈ yy yyffff ÏÏ ÏÏ nn nnFFFF9999 $$ $$#### 44 44 ªª ªª!!!! $$ $$#### uρρρρ çç çç�� öö öö�� yy yyzzzz tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ÎÎ ÎÎ————≡≡≡≡ §§ §§��9999 $$ !هاتقديم و تأخير در واژه }∪∪∪∪⊆⊆⊆⊆⊆⊆⊆⊆∩∩∩∩ ####$$

اند ولي بيشتر گرفته ديگر پيشي بعضي ا برهواژه از قرآن، برخي آيات شريفة در گاهياند. ازجمله در اين آية كريمه از سورة جمعه در آغاز آيه، مفسران توجهي بدانها نكرده

آيا !جلوتر آمده است» لهو«كريمه، واژة مقدم شده ولي در پايان آية» <5«بر » a�¶7«كلمة عطية اندلسي ابنيم كسي از مفسران جز ااين امر دليلي دارد؟ تا آنجا كه ما تفحص كرده

در ابوحيان اند (ماننداز وي آمدهاز سر اين تقديم و تأخير بحث نكرده است و آنانكه پسالمحرر الوجيز في « عطيه در اند. ابنحكايت نموده و او اقتباس ) از)1(البحرالمحيطتفسير

:نويسدمي» تفسير الكتاب العزيز � � ��*�� 8� �6 �a��8'�� 7 �Y �� T° N�� , � �) �s � , N! �K� �Y �� l �� 8r�� Y ��'�� 0 D�'�� /D�� % �" �3 ��

��:s�#)2( . �a� همراه رؤيت در (بيانديش كه تجارت به« :يعني �¶ �� a �g2 �7 بر لهو پيش افتاده است ( آن، به تأخير برتري همراه ذكرآيه) به پايان (در رود وليمي شماربه آن مهمتر كه از زيرا

». افكندآنچه آشكارتر باشد نظر مي ابتدا به آدمي در كه نفس آمده است زيرا

. 269، ص8البحر المحيط، ج - 1

. 451، ص 14المحرر الوجيز، ج - 2


ايم بسياري از مفسران ويژه كه نديدهكنيم (بهما توجه دقيق ابن عطيه را تحسين ميدانيم. وي را كافي نمي نامي بدين تقديم و تأخير توجه نموده باشند) باوجود اين، پاسخ

نظر ما آغاز آية شريفه در مقام مذمت از نمازگزاراني است كه چون ديدند مرد بازرگاني به، )1(خواندخريد متاعش فرامي را به مردم ،با طبل و سرنا اي به مدينه آورده وكاالي تازه

ومعلوم است كه تجارت و !سوي تجارت شتافتند (انفضوا إليها)به روي از نماز برتافتند وشود. پس چون مقام آية شريفه، مقام مذمت و بيان سود آن، مهمتراز آواي دهل شمرده مي

را » تجارت«ضعف ايمان برخي از نمازگزاران است در ابتداي كالم، امر سودمندتر يعني كه پردازد تا نشان دهد كه نه تنها تجارت بلمي» لهو«نمايد و سپس به ذكر ياد مي

أما در پايان آية شريفه كه به ثواب !دارداي نيز آنان را از نمازجمعه بازميسرگرمي سادهنمازمزبور عنايت فرموده، پاداش إلهي را بر آن نماز مبارك، از لهو بلكه از تجارت هم

داشت، بيان آية كريمه شمرد و اگر تجارت را در اينجا همچون آغاز آيه، مقدم ميبرتر مي» لهو« است و بر» تجارت« از ثواب خداوند، برتر :گفتن اينكه افتاد زيراصواب دور مياز

سخن لذا )2(كالم بود. تنزلشدوماية مي واضحات شمرده توضيح هم برتري دارد! ازمقولة�� 'a��8� � :فرمايددهد گويي ميمي ترقيرا �� : �51�%�� =B �r � � �-�5�; � اداش (بگو پ �67#

خدا از لهو برتر، بلكه از تجارت هم واالتر است).اي در قرآن مجيد، چه بسا جايگاه و مقام يابيم كه هركلمهازاينجا بدين نتيجه دست مي ��8سازد اي تازه و مفهومي بديع را آشكار مياي دارد كه اگر بدان توجه شود، نكتهويژه �5�A� � ��.

* * *

اش را در مدينه اند دحية كلبي بوده است كه درروزجمعه كاالي تازهكه نوشتهبازرگان مزبور چنان - 1

عرضه كرده بود و مفسران در اين شأن نزول، اتفاق نظر دارند. مانند اينكه كسي بگويد: ثروت من از قارون زيادتر است. سپس اضافه كند: از فالن بقال هم بيشتر است. - 2

45

رة قلمنكاتي از سو

zúú úúχχχχ 44 44 ÉÉ ÉÉΟΟΟΟ nn nn==== ss ss)))) øø øø9999 $$ $$#### uρρρρ $$$$ tt ttΒΒΒΒuρρρρ tt ttββββρρρρ ãã ãã�� ää ääÜÜÜÜ óó óó¡¡¡¡ oo oo„„„„ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ !! !!$$$$ tt ttΒΒΒΒ || ||MMMMΡΡΡΡ rr rr&&&& ÏÏ ÏÏππππ yy yyϑϑϑϑ ÷÷ ÷÷èèèè ÏÏ ÏÏΖΖΖΖ ÎÎ ÎÎ//// yy yy7777 ÎÎ ÎÎ nn nn////u‘‘‘‘ 55 55ββββθθθθ ãã ããΖΖΖΖ ôô ôôffff yy yyϑϑϑϑ ÎÎ ÎÎ//// ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪ ¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ))))uρρρρ yy yy7777 ss ss9999 #### �� ôô ôô____ VV VV{{{{ u�� öö öö�� xx xxîîîî

55 55ββββθθθθ ãã ããΖΖΖΖ ôô ôôϑϑϑϑ tt ttΒΒΒΒ ∩∩∩∩⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪ yy yy7777 ‾‾ ‾‾ΡΡΡΡ ÎÎ ÎÎ))))uρρρρ 44 44’’’’ nn nn???? yy yyèèèè ss ss9999 @@ @@,,,, èè èè==== ää ääzzzz 55 55ΟΟΟΟŠŠŠŠ ÏÏ ÏÏàààà tt ttãããã ∩∩∩∩⊆⊆⊆⊆∪∪∪∪{ سوگند به قلم و نگارش

جواب « در نمايد وـ در اين سورة مباركه، خدايتعالي به قلم و نگارش سوگند ياد مي1دربرابر ابالغ ـ ناپذير را پاداشي پايان كند ومي را دفع جنون تهمت رسولش از» قسم

تو دشمنان) تهمت كه (برخالف فرمايدتأكيد مي دهد وبدو وعده مي ـ رسالت و رنج آن كدام به خداوند اينكه هستي. اما استوار ـ است خردمندي كمال كه نشانة ـبزرگي خوي بر

اند زيرا است؟ مفسران آراء گوناگوني دراينباره آورده نموده ياد سوگند نوشتاري چه و قلمخورد. چه بسا اي حقتعالي قسم نميهرقلمي درخور سوگند خدا نيست و به هرنوشته

در طبريازاينرو ابوجعفر !اندهايي كه بر ضد خدا و رسوالن و آيات خدا ثبت شدهنوشته قلم«مراد از قلم در اين آية شريفه :دهد كه وي گفتهنسبت مي اسعب ابنتفسيرش به

4�6� �:�� :است، قلمي كه آنچه پيش آيد تا روز رستاخيز، همه را رقم زده است» تقدير k��q": ��0 �� 5�T ��2 =��(�+ �5 �K S�: W� �� !�% �� % �r �� 4 ابن در سخن اوالاما .)1(#,� ��.�� سورة قلم آنچه در گفته شود مراد از آية شريفه تطبيق داده نشده تا ، قلم تقدير باعباس

و رسد، نويسندگاني دارد (قلمي كه در اين آيه بنظرمي ثانيا آمده، همان قلم تقدير است. را بدون رويدادها خود، باشدو) داشته مجازي معناي (شايد كه تقدير با قلم ) ويسطرون ما

در طبرسي) هماهنگ نيست. ازاينرو شيخ فجري بما هو كائننويسنده ثبت كرده است (

.147، ص 23تفسير طبري، ج - 1


T��F �� \�q�'. :نويسدشمرد و مي، نويسندگان مزبور را فرشتگان خدا ميالبيان مجمع

�.�(<�A� �, � � � ��5�T �� ! �10��2G��: �4S"� � �� \�]5�q�'.�T �� w�كه است چيزهايي مقصود،« :. يعني)1(#». نويسندرا ميآدم نگارند ونيز اعمال فرزندانرسد، ميمي آنانوحي به فرشتگان هرآنچه از

Hξx. $pκΞ﴿ :فرمايدقرآن مجيد تصريح شده چنانكه مي البته به نگارش فرشتگان در Î) ×οt� Ï.õ‹ s?

∩⊇⊇∪ yϑsù u!$ x© … çνt� x. sŒ ∩⊇⊄∪ ’Îû 7# çtà¾ 7πtΒ §� s3•Β ∩⊇⊂∪ 7π tãθèùó÷£∆ ¥ο t� £γsÜ•Β ∩⊇⊆∪ “Ï‰÷ƒ r'Î/ ;οt� x� y™ ∩⊇∈∪ ¤Θ# t� Ï.

;οu‘t� t/ ∩⊇∉∪﴾)2( 16 -11 :عبس[ال( فرمايدمي و نيز: ﴿¨βÎ)uρ öΝ ä3 ø‹n= tæ tÏà Ï�≈ptm: ∩⊇⊃∪ $ YΒ#t� Ï. t Î6ÏF≈ x. ∩⊇⊇∪

tβθçΗs>ôètƒ $tΒ tβθè=yèø� s? ∩⊇⊄∪﴾)3(ورة قلم از با اينهمه ظاهرا قرآن كريم در س .]12 - 10: نفطار[اإل

ثبت و ضبط » فرشتگان«گويد، نه از آنچه آورد، سخن ميبه نگارش درمي» انسان«آنچه سورة نزول بسيارنزديك به لحاظ زمانكه بهاي(سوره علق اينكه درسورة كنند. به قرينةمي%Ï“﴿ :است آمده شود)مي شمرده قلم ©!$# zΟ‾= tæ ÉΟ n=s) ø9$$Î/ ∩⊆∪ zΟ ‾=tæ z≈ |¡ΣM}$# $ tΒ óΟ s9 ÷Λ s>÷ètƒ ∩∈∪﴾)4( اما همانطوركه گذشت، انسانها گاهي سخناني برخالف خدا و رسوالن وي .]5 - 4 :علق[ال

آورند كه درخور سوگندخوردن نيستند زيرا معموال قسم به و آيات إلهي به نگارش درميباهي شود، نه به نوشتارهايي كه از كفر و تهاي ارزشمند ياد مياشياء مقدس و نعمت

آيد و شمار ميبه موصولهيا » يسطرون ما«در » ما«بنابراين، كلمة نمايند!جانبداري ميفاعل در يسطرون، نويسندگان وحي در صدر اسالم و امثال ايشانند و يا كلمة مزبور را

ويژه كه فاعل كتابت در برد به تأويل مصدراز آن را به دانست و جملة پس مصدريهبايد :آيدچنين صورت درميمله، معرفي نشده است. دراينصورت ترجمة آية شريفه بهج

. 22، ص27تفسير طبرسي، ج - 1داشته شده. هايي گراميچنين نيست، اين تذكاري است. پس هركس خواهد ازآن پند گيرد. در نامه« - 2

». دست نويسندگاني گرامي و نيكوكاربلندمرتبه و پاكيزه. به ». دانندمي كنيد،همانا بر شما نگهباناني هستند. بزرگواراني كه نويسندگانند. آنچه را كه مي« - 3

». دانسترا نمي ها كه آنانسان آموختوسيلة قلم بياموخت. چيزهايي بهكه بهكسيهمان« - 4

295 نكاتي از سورة قلم

.) )1(اند(طبري و طبرسي نيز هردو وجه را در اعراب آيه آورده» سوگند به قلم و نگارش«يكي از نعمتهاي ارجمند خداوند است كه به انسان ارزاني داشته و )2(و البته نعمت نگارش

ناروا بهره آن به برد يا از سود خوبيه است، خواه آدمي از آن بهاستعدادش را در او نهاد :فرمايدمي» هنگام وام گرفتنكتابت سند به«مناسبت به بقرهشريفة سورة گيرد. لذا در

﴿Ÿωuρ z>ù'tƒ ë=Ï?%x. β r& |=çF õ3 tƒ $ yϑŸ2 çµ yϑ ‾=tã ª! نويسنده ازاينكه بنويسد، « :يعني ]282 :ةبقر[ال ﴾#$ ».چنانكه خدا به او آموخته استزد خودداري نور

# βÎ)uρ y7s9¨﴿ ـ آية شريفه2 �� ô_ V{ u�ö� xî 5βθãΖôϑ tΒ ∩⊂∪﴾ را برخي از مترجمان قرآن بدين

و اين ترجمه، »! )3(خواهدبود منتبي پاداشي را تو گمانبي و« :كه اندنموده ترجمه صورترد و لطف و فضل اواست درست نيست زيرا خدايتعالي در دنيا و آخرت برهمه منت دا

È≅t/ ª!$# ÷ßϑ﴿ شود چنانكه فرمود:كه سبب رستگاري انسان مي tƒ ö/ä3ø‹ n= tæ ÷β r& ö/ ä31 y‰ yδ

Ç≈ yϑƒ M∼Ï9﴾ نهد كه به ايمان شما را بلكه خدا بر شما منت مي« :يعني ]17 :حجرات[النگونه كه گيرد همارا نيز دربرمي خدا پيامبرانو اين منت و لطف، » رهبري كرده است

‰ô﴿ :فرمود �موسيحقتعالي به s)s9 uρ $ ¨ΨuΖtΒ y7 ø‹ n=tã ¸ο§� tΒ #“t� ÷z é& ∩⊂∠∪﴾ :و همانا « ]37[طه

∅� %ô‰s﴿ :آمده كه گفت � يوسفو يا از قول » بارديگر بر تو منت نهاديم tΒ ª!$# !$uΖøŠ n= tã﴾ الزمست » ممنون غير«بنابراين براي ترجمة ». نهادبه يقين خدا بر ما منت « ]90 :يوسف[

آيد و ازهمينرو، مي» قطع«معناي رجوع كرد كه در زبان عرب به» من«به معناي ديگر لغت

نگاه كنيد. 22، ص27البيان)، جوتفسير طبرسي(مجمع 148، ص23تفسير طبري، جبه - 1

-ول آن ميياد شده باشد، نگارش قلم تقدير و قلم فرشتگان إلهي نيز مشم» نگارش«اگر سوگند به - 2

گردد ولي مناسبتر آنستكه در قرآن از نعمتهاي خداوند به انسان سخن رفته باشد كه يكي از مهمترين ها، نعمت قلم و كتابت است. آن

به ترجمة قرآن، اثرآقاي محمدمهدي فوالدوند وترجمة قرآن، اثرآقاي داريوش شاهين بنگريد. - 3


مرادف با » ممنون أجرا غير«گويند و در قرآن كريم، » حبل منين«ريسمان پاره شده را قلم سورة از آنچه درنشدني! و مراد معناي بخششي قطعآمده به» )1(مجذوذ عطاء غير«

چنانكه بزرگان » نشدني و پايدار خواهد بودتو را پاداشي قطع«است كه همين آمده نيز اند.قول رفتهمفسران و اكثر مترجمان بر اين

اند ترجمه نموده» منتبي پاداش«أما اينكه برخي از مترجمان، آية شريفه را به كرده باشند كه بنا به گزارش پيروي اصفهاني حرأبومسلم باحتمال داردكه دراينباره از

� ��F 3 :در تفسير آية مذكور گفته است» البيانمجمع«در طبرسيشيخ 0�% �" �\�: N� �$ �T#)2(! و ناگفته نماند كه عيب كار ابومسلم در »! شودنمي نهاده تو منت بدان پاداش، بر« :يعني

تمايل دارد و به شواهد آيات » گراييويلتأ«حدي به روش كه وي تاتفسيرقرآن اينست نمايد. توجه كافي نمي

* * *

.108سورة هود، آية - 1 . 23، ص 27جمجمع البيان، - 2

46

اي از سورة معارجنكته

ztt ttΑΑΑΑ rr rr'''' yy yy™™™™ 77 77≅≅≅≅ ÍÍ ÍÍ←←←← !! !!$$$$ yy yy™™™™ 55 55>>>>#### xx xx‹‹‹‹ yy yyèèèè ÎÎ ÎÎ//// 88 88ìììì ÏÏ ÏÏ%%%%#### uρρρρ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ tt tt ÌÌ ÌÌ�� ÏÏ ÏÏ��≈≈≈≈ xx xx6666 ùù ùù==== ÏÏ ÏÏ jj jj9999 }} }}§§§§ øø øøŠŠŠŠ ss ss9999 ………… çç ççµµµµ ss ss9999 ÓÓ ÓÓìììì ÏÏ ÏÏùùùù#### yy yyŠŠŠŠ ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪ šš šš∅∅∅∅ ÏÏ ÏÏ ii iiΒΒΒΒ «« ««!!!! $$ $$#### ““““ ÏÏ ÏÏŒŒŒŒ ÆÆ ÆÆllll ÍÍ ÍÍ‘‘‘‘$$$$ yy yyèèèè yy yyϑϑϑϑ øø øø9999 $$ $$####

!زمان وقوع عذاب }∪∪∪∪⊃⊃⊃⊃∩∩∩∩

- ني گوناگون آمده است و در اين سورة شريفه بهسؤال كردن در قرآن مجيد به معا

سائلي (ازرسول ما) عذابي را طلب نمود :فرمايدآيد وميمي» طلب درخواست و«معناي اي براي دفع آن وجود يابد و بازدارندهكافري از آن رهايي نميكه رخ خواهد داد و هيچ

ص ش شده كه به پيامبرخداكريم از قول مخالفان بارها گزار مضمون در قرآن ندارد. اينو اين درخواست از راه !گويي عذاب موعود را بياور و به ما بنماگفتند. اگر راست ميمي

نمودند عذاب مي در استعجالقول قرآن مجيد، گرفت و بهانكار و استهزاء صورت مي=y7tΡθè﴿ :فرمايدچنانكه مي Éf÷ètG ó¡o„ É>#x‹ yèø9 $$Î/ ¨βÎ)uρ tΛ ©yγ y_ 8π sÜŠ Åsßϑ s9 tÌ� Ï�≈s3 ø9$$Î/ ∩∈⊆∪﴾ عنكبوت[ال:

خواهند و همانا دوزخ بركافران احاطه دارد (و از عذاب را باشتاب از تو مي« :يعني ]54y7﴿ :فرمايد. باز مي»عذاب آن نتوانند گريخت) tΡθè=Éf ÷ètG ó¡ o„uρ É># x‹yèø9$$Î/ s9uρ y#Î= øƒä† ª!$#

… çνy‰ôãuρ﴾ خواهند و خدا وعدة خودرا تاب از تو ميو عذاب را باش« :يعني ]47 :حج[ال شوند.هاي مكي يافت ميويژه در سورهامثال اين آيات به». هرگز خالف نخواهد كرد

اثر » الجنان روح«طبرسي و اثر ابوعلي »البيان مجمع« اما درتفاسيرشيعي مانند :اند كه فرمودردهآو � صادقامام روايتي از» الميزان«تفسير اخيرا در ابوالفتوح رازي و

اند و سبب نزول آيات نازل شده غديرخماز حادثة آيات نخستين از سورة معارج، پس را به توحيدخدا و ما :آمد و گفت ص خدانزد رسول نعمان بن حارثشريفه آن بود كه


را پذيرفتيم. آنگاه دستور جهاد و حج و روزه و نماز و ها آن رسالت خود فراخواندي و ما جوان اين آنهمه راضي نشدي و كرديم. اينك از را قبول ما دادي، همگيت بهزكا

خدا بدان فرمان تو انجام گرفت يا اينكار ازسوي آيا !كردي ما نصب ) را بر�علي(خداي يگانه كه اين امر ازسوي خدا بود. نعمان روي از سوگند به :فرمود � داد؟ رسول

سنگي ،است و ازسوي تواستكار، حقگر اينخداوندا ا :برتافت و گفت صاكرمرسولسپس خداوند .را كشت وي فرود آمد و او سر از آسمان برسرما ببار! هماندم سنگي بر

›tΑr'y™ 7≅Í←!$y™ 5>#x﴿ اين آيات yèÎ/ 8ìÏ%# uρ ∩⊇∪ tÌ� Ï�≈x6 ù= Ïj9 }§øŠ s9 … çµ s9 ÓìÏù# yŠ ∩⊄∪﴾ .1(را نازل فرمود( اي معارج سوره شريفة سورة :آنكه است. ازجملهروبرو چندمشكالتي با نزول شأن اين

از حادثة مبارك غديرخم نازل شده است. ولي صاحب آيد و سالها پيششمار ميبه مكيb� S�: 7� "�� 3 :داند و دربارة آن مرقوم داشتهاين اشكال را وارد نمي الميزانتفسير �C�] ��2

��D8�� 8º�D�A� �a5 NC�� T �7 �� 0 8. =, % �" =� �K�� < مكي بودن اين سوره كه به « :يعني9 )2(#� �� آشكار آنان درميان آنكه اختالف وجود شده اعتباري ندارد با داده توافق مفسران نسبت

اتفاق مفسران در مكه نازل شده معارج به سورة صدراين پاسخ كافي نيست زيرا ». استپيش آمده (هرچند اختالف مزبور ذيل سورهآيات خي ازاست واگر خالفي است دربر

كه برخي از آيات اين سوره در مدينه نازل وجه است) واگر قرار باشدما بي نظرنيز بهو اگر كسي به چنين ادعائي !از آيات مكي بيايند نه بالعكسشده باشند الزمست كه پس

اهللا قائل شده است. ازتحريف كالمبرخيزد، نظم قرآن كريم را انكار نموده و به نوعي رسد چنانكهكافران مي عمومكه به نمايدمي ياد ازهمه مهمتر آنكه آية شريفه از عذابي

�tÌ﴿ :فرمايدمي Ï�≈x6 ù=Ïj9 }§ øŠ s9 … çµ s9 ÓìÏù#yŠ ∩⊄∪﴾ را غدير كه حادثة تنيك خصوص نهآيات همين سوره، تصريحضمنا عذاب مذكور به !سنگ بر سرش فرود آمد انكارنمود و

.79، ص20و الميزان، ج 394، ص5الجنان، جو روح 54، ص29البيان، جشود به: مجمعرجوع - 1 . 73، ص 20تفسير الميزان، ج - 2

299 ورة معارجاي از سنكته

آيات برآن داللت دارند سياقگيرد چنانكه را دربر مي كه عموم منكراناست قيامتعذاب ازاين گفتيم اند، پيشاما دربارة روايتي كه نقل نموده نگاه كنيد) 18(به آيات مزبور تا آية

ذيرش قابل پ» علم تفسير«چون با آيات قرآني هماهنگي نداشته باشد، در خبرواحدكه حديث در اعتبار خود به تأييد قرآن مجيد نيازمند است « :قول صاحب الميزانبه نيست.

† بيتو أئمة أهل صاساس چنانكه در اخبار زيادي از پيغمبراكرمو روي اينروايت را بايد با آيه تأييد ...وارد شده است بايد حديث را به قرآن عرضه داشت

». )1(ه را تحت حكومت روايت قرار دادنمود و تصديق كرد، نه اينكه آي

* * *

نگاه كنيد. 105به قرآن در اسالم، اثر علامه محمدحسين طباطبائي، ص - 1

47

اي از سورة بلدنكته

zII IIωωωω ãã ããΝΝΝΝ ÅÅ ÅÅ¡¡¡¡ øø øø%%%% éé éé&&&& #### xx xx‹‹‹‹≈≈≈≈ pp ppκκκκ ÍÍ ÍÍ5555 ÏÏ ÏÏ$$$$ ss ss#### tt tt7777 øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ || ||MMMMΡΡΡΡ rr rr&&&&uρρρρ BB BB≅≅≅≅ ÏÏ ÏÏnnnn #### xx xx‹‹‹‹≈≈≈≈ pp ppκκκκ ÍÍ ÍÍ5555 ÏÏ ÏÏ$$$$ ss ss#### tt tt7777 øø øø9999 $$ سوگند يادكردن يا قسم }∪∪∪∪⊅⊅⊅⊅∩∩∩∩ ####$$

!نخوردن

باره پرسشي پيش اين در قرآن كريم مكرر (هشت بار) آمده است. در» اقسم ال«تعبير - نمايد يا از سوگندخوردن امتناع ميآيد كه آيا خداوند با اين تعبير، سوگند ياد مييم

اند ولي را براي سوگند ياد كردن دانسته ورزد؟ بيشترمترجمان قرآن كريم، تعبيرمزبورترجمه » سوگند ياد نكنم«معناي را در يكجا به» اقسم ال«برخي از ايشان به ترديد افتاده و

چنانكه در ترجمة !اندبه صورت قسم خوردن نشان دادهآن را و در جاي ديگر اندنموده )1(شود.متداولي كه اينروزها در دسترس ايرانيان قرار دارد مالحظه مي

در » ال«اما حقيقت آنستكه در اين آيات شريفه همواره سوگند ياد شده است و كلمة استعرب آيد چنانكه رسممي» د قسمتأكي«براي نفي قسم نيست بلكه براي ها آن آغاز

:گويندمي سوگندخوردن هنگامخود به محاورات كه در آوردن :نويسدمي كشاف تفسير در شودمي مفسران شمرده اديب كهزمخشري !اهللا و ال

(شاعر نامدار القيس إمرؤ چنانكه مشهوراست فعل قسم دركالم واشعارعرب براي »ال« :استدورة جاهلي) گفته

3 �,¦¦¦¦¦¦¦¦��:� � ¦¦¦¦¦¦¦¦0:� �� F �� ¦¦¦¦¦¦¦¦&��

��" ��¦¦¦¦¦¦¦¦ �T 3 ��5¦¦¦¦¦¦¦¦ �� 8P� N�¦¦¦¦¦¦¦¦��!

نخست از سورة قيامت را با اولين اي بنگريد وترجمة آية به ترجمة قرآن، اثرآقاي مهدي إلهي قمشه - 1

آيه از سورة بلد در ترجمة ايشان بسنجيد.


اش (دختر عامري) آغاز بيت، به پدرمعشوقه در» ال«وجود آوردن دراينجا شاعر، با!�� :گويدكند. زمخشري ميسوگند ياد مي �C�� 0+5�� © . فايدة اينكار، تأكيد )1(#��)��

در آغاز سخن براي نفي ادعاي » ال«اند كه ذكر اين امر آوردهسوگند است. در توجيه - مخالفان است (نه براي نفي قسم) زيرا معموال سوگند را دربرابر مخالف و منكر ياد مي

-(چنين نيست كه تو مي :گويدخورد به طرف مقابل ميكنند. گويي كسي كه قسم مي

�0�� 3, �� :نويسدكنم كه چنان است). زمخشري ميگويي، سوگند ياد مي��F ��s� �/0�� ! �C6�� 06 �!�; ,!�� +�g �� % �"999)2(#.

حقتعالي ،توان گفت به دو دليل، در اين آياتعالوه برآنچه زمخشري آورده مي � �3اگر با ذكر :آنكه اولسوگند ياد نموده است. �I �� ! �C6�� %�q��# مراد خداوند اين بود كه

سوگند نخورد، پس چرا در جاي ديگر از قرآن كريم به همان بلد (يعني شهر كهم شهربه � ��q�%�� s :فرمايدمكه) قسم خورده است و مي �IK در سورة كريمة نساء :آنكه دوم! ؟#��

- به» ال« دهد كهنشان مي درآغازجمله، واوقسم بكاررفته است و» ال«از آوردن حرف پس

Ÿξsù y7﴿ :فرمايدآيد. چنانكه ميكند وگرنه، تناقض الزم مي، عمل نميعنوان نفي قسم În/u‘uρ

Ÿω šχθãΨ ÏΒ ÷σãƒ 4®Lym x8θßϑ Åj3 ysãƒ $yϑŠÏù t� yfx© óΟ ßγ oΨ÷� t/﴾ (چنانست)، نه پس« :يعني .]65: نساء[ال» اختالف ميان خود حكميت دهند تورا در ندارند تا ايمانها آن كه خداوندتسوگند به

قولشان درست نيست. شمرند نيزمي زائدهرا »ال«ه به اين نظر، كساني كه باتوج

* * *

.658، ص4تفسير كشاف، ج - 1 . 659، ص4تفسير كشاف، ج - 2

48

اي از سورة تكاثرنكته

zāā āāξξξξ xx xx.... öö ööθθθθ ss ss9999 tt ttββββθθθθ ßß ßßϑϑϑϑ nn nn==== ÷÷ ÷÷èèèè ss ss???? zz zzΝΝΝΝ ùù ùù==== ÏÏ ÏÏææææ ÈÈ ÈÈ ÉÉ ÉÉ))))u‹‹‹‹ øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩∈∈∈∈∪∪∪∪ āā āāχχχχ ãã ããρρρρ u�� tt ttIIII ss ss9999 zz zzΟΟΟΟŠŠŠŠ ÅÅ ÅÅssss pp ppgggg øø øø:::: $$ !علم يقين و رؤيت دوزخ }∪∪∪∪∌∌∌∌∩∩∩∩ ####$$

öθs9 tβθßϑ﴿ :فرمايددر اين آية كريمه كه مي n=÷ès? zΝ ù=Ïæ È É)u‹ ø9 دانستيد، دانستن (اگر مي ﴾∪∋∩ #$

=öθs9 tβθßϑn﴿ ) جواب شرط (يعني جواب ...يقيني ÷ès?﴾ ر است ولي برخي ازمحذوف و مقد

āχãρ﴿ (يعني اند كه آية بعدمترجمان، بدون توجه بدين امر گمان كرده u�tIs9 zΟŠÅs pgø: $# ∩∉∪﴾

آغاز شده و از امر محقق » قسم الم«با كه آية بعد آيد، درحاليشمار ميجواب شرط بهتواند جواب شرط باشد و جملة دهد كه شرط ناپذير است و ازاينرو نميالوقوعي خبر مي

�5� � :نويسدمي» كشاف«در زمخشريشود چنانكه فعلية جديدي شمرده مي �$�%&�� 5��-�5 �� I �5�\� � :مرقوم داشته» يرالتحرير و التنو«در تفسير ابن عاشور. و )1(#¤� �6 �/0��

�� £ ¥ �!0U �� -�5 �Q 5��#)2(. ة ابن وتفسير اندلسي در عطي »ررحجيز المنويسدمي »الو: » �-�5 �Q �� =a �� =�� I �¤ 5�� 45��جواب شرط را نيز البيانمجمع در طبرسي. شيخ )3(#��

��= � :هم آمده است كه» زانالمي«محذوف و مقدر شمرده و در تفسير �I �¤ 5�� -�5 �Q)4(# .هم مانند مفسران قرآن، ها اند، آنبه تأليف پرداخته» القرآن إعراب«همچنين كساني كه در

- مي الدين درويشمحيي، آية بعد نيست چنانكه لو تعلموناند كه جواب آشكارا گفته

. 792، ص4كشاف، ج - 1

. 522، ص12التحرير و التنوير، ج - 2

. 559، ص 15المحررالوجيز، ج - 3



�5� 6��5\� �3� � :نويسد �.�T �� N� �x�T ��£¥ �� 5 �K �-�5 �� \�] �s �� ¤ M5 �6 صحيح :. يعني)1(�5��#، جواب شرط باشد زيرا وقوع اين رؤيت، امري قطعي است (نه لترونكه نيست

!مشروط)صورتي را به تكاثرسورة شريفة گفتيم، آيات قرآن چنانكه مترجمان برخي از بااينهمه

�� اندكه ترجمه نموده � � ��!0U ��5را جواب #�� اند چنانكه يكي از شمار آوردهبه #��5 ��&%�$�چشم باطن را بهحتما دوزخ دانستيد،اگر به علم قطعي مي« :مترجمان مرقوم داشته است

». )3(از روي يقين بدانيد، البته جهنم را خواهيد ديد اگر« :ديگري نوشته ».)2(ديديدميچهارمي مرقوم ». )4(شبهه دوزخ را ببينيدعلم يقين بدانيد، بياگر به« :نويسدسومي مي

مترجم پنجمين». )5(را خواهيد ديددوزخ براستي بدانيد، گمانبي اگر بدانش« :داشته استششمين مترجم ». )6(اگر به علم يقين بدانيد (روزهاي دوزخ) را خواهيد ديد« :نوشته است

». )7(هيچ شك بدانيد، البته جهنم را خواهيدديدعلم يقين و بدون اگر به« :نويسدميدانستيد (كه آخرتي هست) به يقين يقيني مي علماگر شما به« :است مترجم نوشته هفتمين

».)8(ديديدجهنم را مي

. 399، ص8لقرآن، جإعراب ا - 1 به ترجمة قرآن، اثر آقاي حسين استادولي نگاه كنيد. - 2


به ترجمة قرآن، اثر آقاي بهاءالدين خرمشاهي نگاه كنيد. - 4

به ترجمة قرآن، اثر آقاي علي موسوي گرمارودي بنگريد. - 5

ر آقاي داريوش شاهين نگاه كنيد. به ترجمة قرآن، اث - 6

به ترجمة قرآن، اثر آقاي هوشنگ آبان بنگريد. - 7

به ترجمة قرآن، اثر آقاي ابوالفضل بهرامپور نگاه كنيد. - 8

305 اي از سورة تكاثرنكته

حساب آمده است. تكاثر به ششم ازسورة آية شرط همان ها، جوابترجمه درتمام اين شكلي در بهآن را اند، هركدامرط را محذوف دانستهاما مفسران قرآن كريم كه جواب ش

:نويسدمي طبرسياند ولي از حيث معنا ميانشان اختالفي نيست. مثال شيخ گرفته تقدير �5�� s� ��5 �$�%&�� S%�" �� r�D�'�� " ��5 �$�%&�� ! �.�% �@ �[�� 0�T �� 8y�&��: � �K�q�'�� V �.��7#)1( .

شيخ ازآن را را آورده است و پيدااست كه قول همين شبيه نيز »الميزان« سيرتف صاحب! �� :نويسدطبرسي اقتباس نموده و مي �.�% �@ �[�� 0�� !% �" ��s� ��5 �$�%&�� 5�� " ��5 �$�%&��

�� K�q�'�� V �.��: �� r�D�'�� 7#)2(. :توضيح داده است جواب شرط را چنين »الوجيز المحرر« تفسير در اندلسي عطية ابن

� �3 � �Q�w? �� !�� .�% �>� �� ! �. �C �D]� �g��]2 !��a �w�: �,#)3(. كه در تفسيرخود نوشته جواب است ابن قيم جوزيهاز همة اقوال موجزتر، قول

� A�� :قرينة آغازسورهشرط به�;�.�'�� ! āξx. öθs9 tβθßϑ﴿ :است چنانكه گويد #�<�+� n= ÷ès? zΝù= Ïæ

ÈÉ) u‹ø9$# ∩∈∪﴾ �4 �w , =�� I �¤ �\�:�5 �Q � �� \0 �% �"F: �R ��;�.�'�� ! گويد جواب آية مي .)4(�<�+� .دارد داللت برآن )ألهاكم التكاثرآمده يعني شريفه، محذوف است وآنچه در (آغاز سوره

ستني يقيني(كه قيامت خواهدآمد) تفاخر دانستيد، داناگر مي :فرمايدمي آيةشريفه بنابراين كرد.افراد، شما را سرگرم وغافل نمي به فزوني مال و

* * *

. 282، ص30البيان، جتفسير مجمع - 1

. 496، ص20تفسير الميزان، ج - 2 . 559، ص15المحرر الوجيز في تفسيرالكتاب العزيز، ج - 3

. 577التفسير القيم، ص - 4

49

اي از سورة عصرنكته

zÎÎ ÎÎ�� óó óóÇÇÇÇ yy yyèèèè øø øø9999 $$ $$#### uρρρρ ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ ¨¨ ¨¨ββββ ÎÎ ÎÎ)))) zz zz≈≈≈≈ || ||¡¡¡¡ΣΣΣΣ MM MM}}}} $$ $$#### ’’’’ ÅÅ ÅÅ∀∀∀∀ ss ss9999 AA AA�� ôô ôô££££ ää ääzzzz ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪ āā āāωωωω ÎÎ ÎÎ)))) tt tt ÏÏ ÏÏ%%%% ©© ©©!!!! $$ $$#### (( ((####θθθθ ãã ããΖΖΖΖ tt ttΒΒΒΒ#### u (( ((####θθθθ èè èè==== ÏÏ ÏÏϑϑϑϑ tt ttããããuρρρρ ÏÏ ÏÏMMMM≈≈≈≈ yy yyssss ÎÎ ÎÎ====≈≈≈≈ ¢¢ ¢¢ÁÁÁÁ9999 $$ $$#### (( ((#### öö ööθθθθ || ||¹¹¹¹####uθθθθ ss ss????uρρρρ

ÈÈ ÈÈ dd dd,,,, yy yyssss øø øø9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// (( ((#### öö ööθθθθ || ||¹¹¹¹####uθθθθ ss ss???? uρρρρ ÎÎ ÎÎ�� öö öö9999 ¢¢ ¢¢ÁÁÁÁ9999 $$ $$$$$$ ÎÎ ÎÎ//// ∩∩∩∩⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪{ ؟سوگند به كدام عصر !

مترجمان ومفسران قرآن را دربر دارد ازاينرودر زبان عرب، معاني گوناگوني» عصر«واژة شده كه گزارش عباس ابن اند. ازمزبور برگزيده آية ترجمه وتفسير را دركريم هركدام معنايي

�� :گفت �� - ��@�A� �%�T �� m�&��a�1#)1( عصر هنگامي) مغرب مي ازكه پيش روز است از -

!� � :گفته است فراء). )2(آيد �C6� ��K �� m�&�� &�� \�:#)3( ،عصر) كهروزگاراست همان البيانمجمعاند. در دانسته» نماز عصر«اشاره به آن را يادكرده). برخي سوگند بدان خدايتعالي

!� :�x� � :آمده �C6� ��065% �7 �m�&�� K �� 5% �x�� 7 �~_ �5�� " �� (مقاتل بن سليمان گفته مراد، )4(#�� صاسالم پيامبرسوگند به روزگار آن را نمازعصر است كه همان نمازميانه باشد). بعضي

:آمده الميزاناند چنانكه در تفسير تصوركرده مهديدوران قسم بهآن را اند وبرخيدانسته� �a �� 6 ��L �w W�1�A� �a5 �1�� m �" �\�]� �l�T�� 8�� µ&�: �#)5(.

سورة شريفة عصر اوالآنكه قرينةاست به عباس ابنايم، همان قول ما برآن رفته آنچه

. 575، ص4لسان العرب، اثر ابن منظور، ج - 1مغيب از قول ابن عباس آورده كه دربارة عصر گفت: هو ما قبل» الدر المنثور«سيوطي در تفسير - 2

). 392، ص6الشمس من العشي (ج

. 575، ص4لسان العرب، ج - 3

. 185، ص30تفسير مجمع البيان، ج - 4 . 501، ص 20تفسير الميزان، ج - 5


يادشده است روز سوگنددرميان سوري قرار گرفته كه در آغازشان به اوقات مختلف شبانه والليل(سوگند به هنگام چاشت) والضحيدم) سپيده به سوگند( والفجر :فرمايدچنانكه مي

متبادرآنچه به ذهن !والعصر :ها، گفته شود(قسم به شب) و معلوم است اگر در پي اين سوره ابي بن كعباز صحابي معروف ثانيا از غروب آفتاب است.روز و پيش شود همان آخرمي

_45� :رسيده كه گفت �a ��* ��4� ص� _�� m�&�� ": a�1�� r®�: ! �.N: �a �! �C6��)1( از) رسول -

روز سوگند ياد كرده است). خداوندتان به پايان :فرمود ،پرسيدم عصر دربارة صخدا�Uq[�\� أ� :چنين گفته است البيانمجمعدر طبرسياما دربارة اهميت وقت عصر، شيخ �_ �! �C6

�� ~��: s�L ��A �a�1�� Br ��3 �� g �, �% �" �]�� 0 �, � �a�:w�J�: ��&�� a�1�� 4�q6�2 �� 0�%�� -�K�g ��~% �_ /$ (خداوند سبحان به پايان روز سوگند خورده زيرا كه بر يگانگي وي داللت )2(#��]�

بندد).آورد و فرمانروايي خورشيد رخت برميينمايد و شب روي مدارد از آنكه روز، پشت مي (βÎ¨ :آيد (يعنيكه درپي آن مي جواب قسمي و» والعصر«عالوه براين، در پيوند ميان

z≈|¡ΣM} $# ’Å∀ s9 A�ô£äz ∩⊄∪در تفسيرش از قول آن را رازي فخراي لطيف وجود دارد كه ) نكته(در روزگار گذشته) وقت :كهتما) اينس تعبيرحاصل سخن (به آورده و حسن بصري

محاسبة سود و زيان براي بازرگانان و كاسبان، هنگام عصر بوده است زيرا كه تاريكي داشتند. بنابراين خدايتعالي به چنين زماني رسيد و مردم دست از كار بازميشب فراميه همة هنگام محاسبة سود و زيان كارها) كسوگند به عصر(به :فرمايد كهمي سوگند ياد

شوند مي لحاظ رسيدگي به اعمالشان دچار زيان و خسرانانسانها در پايان عمر بهوپايداري صبر يكديگر را به به كارهاي شايسته پرداختند و كه ايمان آوردند ومگركساني

. )3(و دائمي از آن ايشان است حقيقي كه سود پيمودن راه حق سفارش كردند و

417، ص4التسهيل لعلوم التنزيل، اثر ابن جزي، ج - 1

. 185، ص30تفسير مجمع البيان، ج - 2 نگاه كنيد. 500، ص8الغيب، اثر فخر رازي، جقول، به تفسير مفاتيحبراي ديدن تفصيل اين - 3

50

اي از سورة قريشنكته

zÉÉ ÉÉ####≈≈≈≈ nn nn====ƒƒƒƒ \\ \\}}}} CC CC···· ÷÷ ÷÷ƒƒƒƒ tt tt�� èè èè%%%% ∩∩∩∩⊇⊇⊇⊇∪∪∪∪ öö ööΝΝΝΝ ÎÎ ÎÎγγγγ ÏÏ ÏÏ��≈≈≈≈ ss ss9999 ÎÎ ÎÎ)))) ss ss'''' ss ss#### ôô ôômmmm ÍÍ ÍÍ‘‘‘‘ ÏÏ ÏÏ !! !!$$$$ tt ttGGGG ÏÏ ÏÏ ee ee±±±±9999 $$ $$#### ÉÉ ÉÉ#### øø øø‹‹‹‹ ¢¢ ¢¢ÁÁÁÁ9999 $$ $$#### uρρρρ ∩∩∩∩⊄⊄⊄⊄∪∪∪∪ (( ((####ρρρρ ßß ßß‰‰‰‰ çç çç6666 ÷÷ ÷÷èèèèu‹‹‹‹ ùù ùù==== ss ssùùùù ¡¡ ¡¡>>>>u‘‘‘‘ #### xx xx‹‹‹‹≈≈≈≈ yy yyδδδδ ÏÏ ÏÏMMMM øø øø�� tt tt7777 øø øø9999 $$ $$#### ∩∩∩∩⊂⊂⊂⊂∪∪∪∪{ توحيد و الفت

�É#≈n=ƒ\} C·÷ƒt﴿ دربارة è% ∩⊇∪﴾ ران آن، بهاند زيرا اختالف سخن گفتهمترجمان قرآن و مفس

≈#É﴿ ار و مجرور درج :اند كهدربرابر اين پرسش قرار گرفته n=ƒ\}﴾ ؟به چه امري تعلق دارد وابسته فيلبه سورة قريشاند كه سورة شريفة بيشتر مترجمان قرآن و بعضي مفسران گفته

اند كهاند) درنتيجه گمان كردهاست (تاآنجا كه برخي از ايشان هردو سوره را يكي پنداشته

﴿É#≈n=ƒ\}﴾ تعلق دارد كه (ريمقد) آيد. چنانكه يكي از مترجمان از سورة فيل برميبه جملةسواران) بخاطر اين بود كه قريش(به اين سرزمين (كيفر لشكر فيل :مرقوم داشته استبراي الفت دادن قريش (ما پيلداران را نابود « :و ديگري نوشته است». )1(مقدس) الفت گيرند

براي (احساس خطر) وهمبستگي قريش سواران)حادثة فيل«( :سومي مرقوم داشته». )2(كرديم)خدا با اصحاب فيل چنين كرد) براي اينكه قريش(خداشناس «( :استچهارمي نوشته». )3(بود

براي الفت دادن قريش، « :پنجمين مترجم مرقوم داشته» )4(شوند و) با هم انس و الفت گيرند :ششمين نوشته» )5()الفتشان هنگام كوچ زمستان و تابستان (خدا پيلداران را نابود كرد

ه كنيد. به ترجمة قرآن، اثر آقاي ناصر مكارم شيرازي نگا - 1 به ترجمة قرآن، اثر آقاي حسين استادولي بنگريد. - 2

به ترجمة قرآن، اثر آقاي علي اكبر طاهري قزويني نگاه كنيد. - 3 اي بنگريد.به ترجمة قرآن، اثر آقاي مهدي إلهي قمشه - 4 به ترجمة قرآن، اثر آقاي محمدمهدي فوالدوند نگاه كنيد. - 5


...»)1(خاطر اين بود كه قريش (به كعبه) الفت گيرندشكست ابرهه) به«(اند و بر آية مورد بحث همة اين مترجمان، جملة مقدري را از سورة فيل برداشت كرده

كار وجود دارد؟ اين دو سورة شريفه اند. سؤال ما اينجااست كه چه ضرورتي در اينافزوده��H � :اند ولي مانند ديگر سور قرآن، آية كريمةر پي يكديگر نهاده شدهاگرچه د �� !C�:

!0� ��و ازاينرو لزومي ندارد تا آغاز سورة قريش را به )2(آندو را از هم جدا نموده است #�� بها آن ر توانيمويژه هنگامي كه ميسازيم، پيوند دهيم بهجملة مقدري كه براي سورة فيل مي

﴿(#ρ ß‰ ç6÷è u‹ù=sù﴾ استگفته كشافدر تفسير زمخشريدر همين سوره وابسته بدانيم چنانكه

﴿É#≈n=ƒ\}﴾ �\��5��: =��% �&�' �� ﴿(#ρ ß‰ç6÷è u‹ù=sù﴾ . ��'�%� 8�� ! �1��<T�2 ��Q �s � � ��q&�T �� ! �K �� الم « :. يعني)3(��

ρß‰ç6÷è#)﴿به » ﴾{\É#≈n=ƒ﴿در u‹ù=sù﴾ ارد. خداوند فرمان داده كه او را بندگي كنند تا در تعلق دنظاير اين طرز بيان در قرآن كريم مكرر ». سفر زمستان و تابستان، ماية الفت آنان باشد

≅È﴿ :فرمايدشود چنانكه ميمالحظه مي ÷VÏϑ Ï9 # x‹≈yδ È≅ yϑ÷èu‹ù= sù tβθ è=Ïϑ≈yè ø9 و ]61[الصافات: ﴾∪⊆∌∩ #$

Îû’﴿ :فرمايدنيز مي uρ y7Ï9≡sŒ Ä§ sù$ uΖoKu‹ù=sù tβθ Ý¡ Ï�≈oΨ tG ßϑø9 -و همچنين مي ]26[المطففين: ﴾∪∌⊅∩ #$

/š�Îh﴿ :فرمايد t�Ï9 uρ ÷�É9 ô¹ $$sù ∩∠∪﴾ ثر[الو مجرور بر افعال، ]7 :مد كه در همة اين آيات، جار اند. مقدم شده

ونه از قدما عنوان نماند. بهقول مزبور را مفسران مشهور، از قديم و جديد، نيز پسنديده%�� :مرقوم داشته است» جوامع الجامع«در تفسير طبرسيشيخ �&�� <��# �\��5��:�� q&�0%��#

�%� �a ! �1��<T2 ��Q �s � � ��q&�T �� \ �$_� �y �" � � �! �K �� , �f�' 8[�� u0 �x�� به ﴾{\É#≈n=ƒ﴿ . (الم در)1(��

اي ابوالفضل بهرامپور بنگريد. به ترجمة قرآن، اثر آق - 1 خوبي نفي و رد فرموده است. ) وحدت ايندو سوره را به514ص 20در(ج» الميزان«صاحب تفسير - 2 . 800، ص4تفسير كشاف، ج - 3 . 542، ص 4تفسير جوامع الجامع، ج - 1

311 اي از سورة قريشنكته

﴿(#ρ ß‰ ç6÷è u‹ù=sù﴾ تعالي فرمان داده تا (قريش) اورا بندگي كنند براي آنكه در تعلق دارد. خداي مسافرت زمستان و تابستان، ماية الفتشان باشد).

%�� :نويسدمي» التحرير و التنوير«در ابن عاشورو از مفسران جديد نيز �&�'�0 �� ﴿É#≈n=ƒ\}﴾

�\��5 ��:�� q&�0%�� #� ��S�'KÁ�� a� ��A� � �IK �!T�� \�:)1(.﴿É#≈n=ƒ\}﴾ به﴿(#ρ ß‰ç6÷è u‹ù=sù﴾ متعلق است و پيش افكندن جار و مجرور براي اهتمام بدان صورت گرفته است).

شود ونه حديثي خالصه آنكه در وحدت سورة فيل و قريش، نه داللت قرآني مالحظه مي) چنين زيدنابكند جزاينكه برخي ازمفسران قديم (مانند تأييد ميآن را صخداازرسول

�L :در تفسيرش طبريقول اند و بهاند و ظاهرا ديگران از ايشان پيروي نمودهحدس زده �� a5 �_ S� �)� �% �" ��$�%C�A� �Y0 �Z �M�Z2 , ��' �� N� �+ �% �x �D� �� S �1� �� k� �� =, �� " W�r�3�#)2( در)

ند و هريك از ديگري جدااست). بنابراين دو سورة كامل ها، آن اجماع همة مسلمانان است كه را مناسب با سورة فيل در آغاز سورة قريش به تقدير گيريم. ايلزومي نداردكه جمله

:، اديب نامدار عرب، در توجيه اعراب آية شريفه گفته استخليل بن احمد فراهيدي�� IK �- �a �� q&�0%�� <T2 ��[T �� 6 � � �u�� " �� 0�q�� $ �� &�: �f�D�� S0� �1�%q �6999 � ��5�� +: ��T?

- � � پاس اين نعمت) خداوند كعبه را يعني: خدا در قريش الفت پديد آورد پس (به )3(#��لحاظ نحوي، از خود بهبايد پرستش كنند. درآية شريفه آنچه بعداز فاء آمده نسبت به قبل

- :عمل كرده است چنانكه گويي � �� T?9 �� !�%"� ��&�� r�� 3 �� $ �c�

* * *

. 554، ص20تفسير التحرير و التنوير، ج - 1 .650، ص26تفسير طبري، ج - 2 .144، ص10رطبي (الجامع ألحكام القرآن) جتفسير ق - 3

ن ز · ˇ book@aqee deh.com:˙ ˝ ˛˚ ˜ www ...

Documents

Transcript of ن ز · ˇ book@aqee deh.com:˙ ˝ ˛˚ ˜ www ...