ΠρωτότυΛος τίτλος: Lenin. Studie über den Zusammenhang seiner Gedanken, Verlag der Arbeiterbuchhandlung, Βιέννη 1924.

Μετάφραση: Στάθης Σφακιανούδης

Εξώφυλλο: Εύα Μελά

ΓΚΕΟΡΓΚ ΛΟΥΚΑΤΣ

Η ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝ Η επικαιρότητα της επανάστασης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ» ΑΘΗΝΑ 1990

ISBN 960-224-207-8

Copyright γιο την ελληνική (κβοση: Εκδόσεις -Σύγχρονη Εχοχή» ΕΠΕ Σόλωνος 130, 106 81 Αθήνα Τηλ. 3620835, 3640713

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Οι λίγες παρατηρήσεις που ακολουθούν δεν είχαν ποτέ την απαίτηση να πραγματευτούν διεξοδικά τη θεωρία και την πράξη του Λένιν. Επιχειρούν απλά να δείξουν σε αδρές γραμμές την αλληλουχία ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη του, ξεκινώντας από την αίσθηση ότι αυτή ακριβώς η αλλη-λουχία δεν υπάρχει σε όλη της τη σαφήνεια ακόμη και στη συνείδηση πολλών κομμουνιστών. Μια πραγματική εξέταση όλων αυτών των προβλημάτων δεν θα απαιτούσε μόνο μια εντελώς διαφορετική έκταση απ' αυτές τις λίγες σελίδες, αλλά επιπλέον δεν υπάρχουν διαθέσιμα επαρκή και πλήρη υλικά για μια τέτοια παρουσίαση ολόκληρου του έργου του Λένιν, ιδιαίτερα για όσους δεν έχουν πρόσβαση στη ρώσικη βιβλιογραφία παρά μόνο από μεταφράσεις. Η ιστορία του Λένιν πρέπει να τοποθετηθεί μέσα στο ιστορικό πλαίσιο των περασμένων 30 ή 40 τουλάχιστον ετών. Ας ελχίσουμε ότι δεν θα καθυστερήσει για πολύ ακόμη μια επάξια παρουσί(ΐση αυτής της ιστορίας. Ο συγγραφέας αυτών των υπαινικτικών παρατηρήσεων αισθάνεται ο Ιδιος τη μεγάλη πίεση της δυ-σκολίας που υπάρχει ως προς την εξέταση επιμέρους προ-βλημάτων, προτού να έχει αποσαφηνιστεί το σύνολο του οποίου αποτελούν μέρος* τη δυσκολία που υπάρχει να εκλαϊκευτεί κάτι. προτού αυτό που πρέπει να εκλαϊκευτεί να έχει ήδη καταγραφεί με επιστημονική πληρότητα. Γι* αυτόν το λόγο δεν επιχειρήθηκε εδώ η πλήρης παρουσίαση των προβλημάτων που γέμισαν τη ζωή του Λένιν, μια με ιστορι-κή ακρίβεια διαδοχή της εμφάνισής τους. Η επιλογή των

προβλημάτων αυτών, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο αλ-ληλοδιαδέχονται και απορρέουν τα μεν από τα δε, καθορί-στηκαν απλά από την άποψη να αναδειχθούν στην αλληλοι>· χ'ια τους όσο το δυνατό πιο καθαρά. Είναι αυτονόητο ότι η επιλογή των αποσπασμάτων υπαγορεύεται επίσης απ' αυτή την άποψη και όχι από εκείνη της χρονολογικής ακρίβειας.

Βιέννη, Φλεβάρης 1924

1

Η επικαιρότητα της επανάστασης

ο ιστορικός υλισμός είναι η θεωρία της προλεταριακής επανάστασης. Κι αυτό γιατί η ουσία του είναι η εννοιολογι-κή περίληψη εκείνου του κοινωνικού Είναι που δημιουργεί το προλεταριάτο, που καθορίζει ολόκληρο το Είναι του προλεταριάτου. Γιατί το προλεταριάτο που αγωνίζεται για την απελευθέρωσή του βρίσκει σ ' αυτόν την καθαρή συνεί-δηση του εαυτού του. Το μέγεθος ενός προλεταριακού δια-νοητή, ενός εκπροσώπου του ιστορικού υλισμού, μετριέται επομένως από το βάθος και το εύρος της θεώρησης από μέ-ρους του αυτών των προβλημάτων. Μετριέται επίσης: από την ένταση με την οποία είναι σε θέση να αντιληφθεί ορθά, πίσω από τα φαινόμενα της αστικής κοινωνίας, εκείνες τις τάσεις της προλεταριακής επανάστασης που ενυπάρχουν στα φαινόμενα αυτά και διαμέσου αυτών μετασκευάζονται σε αποτελεσματικό Είναι και σε διαυγή συνείδηση.

Σύμφωνα μ ' αυτό το μέτρο, ο Λένιν είναι ο μεγαλύτερος διανοητής που ανέδειξε" το εργατικό επαναστατικό κίνημα μετά τον Μαρξ. Φυσικά, οι οπορτουνιστές, που δεν μπορούν πλέον να εξαφανίσουν με τη φλυαρία ή να αποκρύψουν το γεγονός της σημασίας του, λένε ότι ο Λένιν υπήρξε ένοις με-γάλος ρώσος πολιτικός, αλλά ότι του έλειπε, για να είναι ο ηγέτης του παγκόσμιου προλεταριάτου, η κατανόηση της διαφοράς ανάμεσα στη Ρωσία και τις χώρες του αναπτυγμέ-

νου καπιταλισμού και ότι γενίκευσε — και αυτό αποτελεί το όριό του σε ιστορική κλίμακα — άκριτα τα προβλήματα και τις λύσεις της ρώσικης πραγματικότητας για να τα εφαρμό-σει σε ολόκληρο τον κόσμο.

Λησμονούν — αυτό που δικαιολογημένα λησμονιέται σή-μερα — ότι, στην εποχή του, ο Καρλ Μαρξ είχε δεχτεί την ίδια επίκριση. Έλεγαν ότι ο Μαρξ είχε διατυπώσει άκριτα σαν γενικούς νόμους για την εξέλιξη της κοινωνίας τις πα-ρατηρήσεις του πάνω στην οικονομική ζωή της Αγγλίας και των αγγλικών εργοστασίων. Ό σ ο κι αν οι παρατηρήσεις αυτές καθαυτές ήταν απόλυτα ορθές, γίνονταν εσφαλμένες επειδή ακριβώς διαστρεβλώνονταν σε γενικούς νόμους. Εί-ναι άσκοπο σήμερα να αποκρουστεί αυτή η πλάνη και να εξηγηθεί το γεγονός ότι ο Μαρξ σε καμιά περίπτωση δεν «γενίκευσε» μειιονωμένες και περιορισμένες στο χώρο και το χρόνο εμπειρίες. Αντίθετα — σύμφωνα με τον τρόπο ερ-γασίοις των αυθεντικών ιστορικών και πολιτικών διανοιών — διέκρινε τόσο από θεωρητική όσο και από ιστορική άποψη το μακρόκοσμο του καπιταλισμού γενικά, μέσα από το μικρό-κοσμο του αγγλικού εργοστασίου, από τις προϋποθέσεις του, από τις κοινωνικές συνθήκες και συνέπειές του, καθώς και μέσα από τις ιστορικές τάσεις που οδηγούν στη γέννησή του κι εκείνες που καθιστούν την ύπαρξή του προβληματική.

Γιατί αυτό είναι που ξεχωρίζει τη μεγοΛοφυΐα από τον επιστήμονα ή τον πολιτικό της ρουτίνας. Αυτοί μπορούν να καταλάβουν και να διακρίνουν μόνο τα άμεσα δεδομένα και μεταξύ τους διαχωρισμένα συνθετικά στοιχεία του κοινωνι-κού γίγνεσθαι. Και όταν θέλουν να φτάσουν σε γενικά συ-μπεράσματα, δεν κάνουν στην πραγματικότητα τίποτα άλλο από το να αντιλαμβάνονται, με τρόπο πραγματικά αφηρημέ-νο, ορισμένες πλευρές ενός περιορισμένου στο χώρο και το χρόνο φαινομένου σαν «γενικούς νόμους» και να τους εφαρ-μόζουν σαν τέτοιους. Αντίθετα, η μεγαλοφυΓα που έχει κα-τανοήσει την αληθινή ουσία, την πραγματική, τη ζωτική κύ-ρια τάση μιας εποχής, τη βλέπει ακριβώς να δρα πίσω από το σύνολο των γεγονότων του καιρού της. Πραγματεύεται τα αποφασιστικής σημασίας θεμελιώδη προβλήματα ολόκλη-

1 0

ρης της εποχής, έστω κι αν ο ίδιος θεωρεί ότι αναφέρεται μόνο σε ζητήματα ετηκαιρότητας.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι σ" αυτό έγκειται το μεγαλείο του Μαρξ. Με βάση τη δομή του αγγλικού εργοστασίου συνέλα-βε όλες τις καθοριστικές τάσεις του σύγχρονου καπιταλι-σμού και τις ερμήνευσε. Είχε πάντοτε κατά νου το σύνολο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αυτός είναι ο λόγος που μπό-ρεσε να διακρίνει, ταυτόχρονα, μέσα από κάθε φαινόμενο αυτής της ανάπτυξης, την ολότητά της και, μέσα από τη δι-άρθρωσή της, την κίνησή της.

Ωστόσο, υπάρχουν πολύ λίγοι άνθρωποι σήμερα που γνω-ρίζουν ότι ο Λένιν επιτέλεσε για την εποχή μας το ίδιο που επιτέλεσε ο Μαρξ για τη γενική εξέλιξη του καπιταλισμού. Διέκρινε πάντοτε τα προβλήματα ολόκληρης της εποχής μέ-σα από τα προβλήματα εξέλιξης της σύγχρονης Ρωσίας, από τα ζητήματα της γένεσης του καπιταλισμού μέσα σ ' έναν μισοφεουδαρχικό απολυταρχισμό, μέχρι τα προβλήματα της πραγμάτωσης του σοσιαλισμού σε μια καθυστερημένη αγρο-τική χώρα: την είσοδο στην τελευταία φάση του καπιταλισμού και τις δυνατότητες να στραφεί η κρίσιμη πάλη, που είχε κατα-στεί αναπόφευκτη, ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριά-το προς όφελος του προλεταριάτου για τη σωτηρία της ανθρωπό-τητας.

Ο Λένιν, ακριβώς όπως και ο Μαρξ, δεν γενίκευσε ποτέ τοπικές - ρωσικές εμπειρίες, περιορισμένες στο χώρο και το χρόνο. Αλλά, με μια ιδιοφυή διορατικότητα, διέκρινε, στο χώρο και το χρόνο των πρώτων επιδράσεών του, το θεμελιώ-δες πρόβλημα της εποχής μας: την επανάσταση που πλησί-αζε. Και, μέσα απ' αυτή την προοπτική, την προοπτική της επικωρότητας της επανάστασης, κατανόησε όλα τα φαινόμενα, τόσο τα ρωσικά όσο και τα διεθνή και τα κατέστησε κατα-νοητά.

Η επικαιρότητα της επανάστασης: αυτή είνω η Θεριελιώδης σκέψη του Λένιν, καθώς και το καθοριστικό σημείο που τον συνδέει με τον Μαρξ. Γιατί ο ιστορικός υλισμός, σαν έκ-

9

φράση που ορίζει τον προλεταριακό απελευθερωτικό αγώνα, δεν μπορούσε να συλληφθεί και να διατυπωθεί θεωρητικά παρά μόνο στην ιστορική εκείνη στιγμή που η πρακτική του επικαιρότητα είχε ήδη μπει στην ημερήσια διάταξη της ιστορίας. Σε μια στιγμή όπου, σύμφωνα με τα λόγια του Μαρξ, δεν εμφανίζεται πια μέσα στην αθλιότητα του προλε-ταριάτου μόνο η ίδια η αθλιότητα, αλλά η επαναστατική πλευρά «που θα ανατρέψει την παλιά κοινωνία». Φυσικά, και τότε ήταν σίγουρα αναγκαία η τολμηρή θεώρηση από τη με-γαλοφυία για να γίνει αντιληπτή η επικαιρότητα της προλε-ταριακής επανάστασης. Γιατί η προλεταριακή επανάσταση δεν είναι ορατή για τον κοινό θνητό παρά μόνο όταν οι μά-ζες των εργατών μάχονται ήδη στα οδοφράγματα. Και ούιε καν τότε, εφόσον αυτοί οι. κοινοί θνητοί έχουν διαπαιδαγίΛ-γηθεί με μια χυδαία μαρξιστική παιδεία. Γιατί, τα θεμέλια της αστικής κοινωνίας φαίνονται στα μάτια του χυδαίου μαρξιστή τόσο ακλόνητα που ακόμη και την ώρα του πιο εξόφθαλμου κλονισμού τους δεν εύχεται παρά την επιστρο-φή της «ομαλής» κατάστασης. Δεν βλέπει στις κρίσεις της παρά μόνο περαστικά επεισόδια και θεωρεί, ακόμη και σε τέτοιες εποχές, τον αγώνα σαν τον αδικαιολόγητο ξεσηκωμό κάποιων επιπόλαιων ενάντια στον παρ* όλ ' αυτά ακατανί-κητο καπιταλισμό, θεωρεί επομένως τους μαχητές των οδο-φραγμάτων σαν κάποιους ξεστρατημένους. Την ηττημένη επανάσταση σαν «λάθος». Και εκείνους που οικοδομούν το σοσιαλισμό στα πλαίσια μιας νικηφόρας επανάστασης — που για τους οπορτουνιστές δεν μπορεί παρά να είναι προ-σωρινή — σαν εγκληματίες.

Ο ιστορικός υλισμός λοιπόν, ήδη σαν θεωρία, έχει σαν προϋπόθεση την παγκόσμια ιστορική επικαιρότητα της προλεταριακής επανάστασης. Με βυτή την έννοια αποτελεί τον πυρήνα της διδασκαλίας του Μαρξ σαν αντικειμενικό θεμέλιο όλης της εποχής και ταυτόχρονα σαν κλειδί για την κατανόησή της. Ωστόσο, πέρα απ' αυτόν τον περιορισμό, που εκφράστηκε με την κατηγορηματική απόρριψη όλων των αβάσιμων ψευδαισθήσεων, με την αυστηρή καταδίκη κά-θε πραξικοπηματικής απόπειρας, η οπορτουνιστική ερμη-

1 2

νεϊα πιάνεται αμέσως από τα δήθεν επιμέρους λάθη των προ-βλέψεων του Μαρξ, με σκοπό να αφανίσει απόλυτο και ριζι-κά, μ ' αυτόν τον πλάγιο τρόπο, την επανάσταση από ολό-κληρο το οικοδόμημα του μαρξισμού. Κι έτσι οι «ορθόδοξοι» υπερασπιστές του Μαρξ ανταμώνουν στα μισά του δρόμου με τους «επικριτές» του. "Αλλωστε, ο Κάουτσκι δήλωσε στον Μπέρνσταϊν ότι μπορούμε ήσυχα ν* αφήσουμε για το μέλλον την απόφαση γιο τη δικτατορία του προλετα-ριάτου (για ένα πολύ μακρινό μέλλον).

Ο Λένιν στο σημείο αυτό αποκατάστησε την καθαρότητα της διδασκαλίας του Μαρξ. Κα», σ ' αυτό ακριβώς το σημείο, τη συνέλαβε σαφέστερα και πιο συγκεκριμένα. 'Οχι πως θέλη-σε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να διορθώσει τον Μαρξ. Απλά επεξεργάσθηκε σ ' αυτή τη διδασκαλία την παραπέρα πορεία της ιστορικής διαδικασίας μετά το θάνατο του Μαρξ. Και αυτό σημαίνει πως η επικαιρότητα της προλεταριακής επανάστασης δεν είναι πλέον μόνο ένας ορίζοντας της πα-γκόσμιας ιστορίας που απλώνεται πάνω από την εργατική τά-ξη, η οποία βρίσκεται στο δρόμο για την απελευθέρωσή της, αλλά πως η επανάσταση έχει ήδη γίνει καθηβιερινό θέμα του ερ-γατικού κινήματος. Ο Λένιν μπόρεσε χωρίς δυσκολία να υπο-μείνει την κατηγορία του μπλανκισμού κλπ., που του είχε στοιχίσει αυτή η θεμελιακή θέση, όχι μόνο γιατί είχε την καλή μαρτυρία του Μαρξ, με τον οποίο (με «ορισμένες πλευ-ρές» του Μαρξ) συμμεριζόταν αυτή την κατηγορία, αλλά και γιατί βρέθηκε επάξια κοντά στον Μαρξ. Από τη μια, τόσο ο Μαρξ όσο κι ο Λένιν δεν φαντάστηκαν ποτέ την επικαιρό-τητα της προλεταριακής επανάστασης και των τελικών της στόχων, σαν να ήταν δυνατή πια η πραγματοποίησή της οποτεδήποτε, με οποιονδήποτε τρόπο. Από την άλλη πλευρά όμως, τόσο ο ένας όσο και ο άλλος, απέκτησαν με την επι-καιρότητα της επανάστασης το σίγουρο κριτήριο για τις αποφάσεις που έπρεπε να παρθούν για όλα τα καθημερινά θέματα. Η επικαιρότητα της επανάστασης καθορίζει την κυ-ρίαρχη νότα μιας ολόκληρης εποχής. Μόνο ο συσχετισμός των μεμονωμένων πράξεων μ ' αυτόν τον κεντρικό πυρήνα, που δεν μπορεί να βρεθεί παρά μόνο με τη συγκεκριμένη

1 3

ανάλυση του κοινωνικού - ιστορικού όλου, κάνει τις μεμο-νωμένες πράξεις να είναι επαναστατικές ή αντεπαναστατι-κές. Η επικαιρότητα της επανάστασης σημαίνει κατά συνέ-πεια: χειρισμός κάθε ιδιαίτερου καθημερινού ζητήματος σε συγκεκριμένη σχέση με την κοινωνική - ιστορική ολότητα, θεώρηση των ζητημάτων αυτών σαν συνθετικών στοιχείων για την αχελευθέροκτη του προλεταριάτου. Η παραπέρα δια-μόρφωση που γνώρισε ο μαρξισμός μ ' αυτόν τον τρόπο από τον Λένιν συνίσταται απλά — απλά! — στη στενότερη, εμ-φανέστερη και με μεγαλύτερες συνέπειες σύνδεση των μεμο-νωμένων πράξεων με τη γενική μοίρα, την επαναστατική μοίρα ολόκληρης της εργατικής τάξης. Σημαίνει απλά ότι κάθε καθημερινό ζήτημα — σαν θέμα ημερήσιας διάταξης — έχει ταυτόχρονα καταστεί ένα θεμελιώδες πρόβλημα της επανάστασης.

Η ανάπτυξη του καπιταλισμού κατέστησε την προλεταρι-ακή επανάσταση θέμα ημερήσιας διάταξης. Ο Λένιν δεν εί-ναι ο μόνος που είδε το πλησίασμα αυτής της επανάστασης. Ξεχωρίζει (οαχόοο για το κουράγιο, την αφοσίωση και την αυταπάρνησή του όχι μόνο από εκείνους που κρύβονται δει-λά — όταν η διακηρυγμένη θεωρητικά από τους ίδιους προ-λεταριακή επανάσταση έγινε πρακτικά επίκαιρη — αλλά ξε-χωρίζει επίσης, χάρη στη θεωρητική του διαύγεια, από τους καλύτερους σύγχρονους του επαναστάτες, τους πιο φωτισμέ-νους και τους πιο αφοσιωμένους. Γιατί ακόμη κι αυτοί δεν αναγνώρισαν την επικαιρότητα της προλεταριακής επανά-στασης παρά με τον τρόπο που κι ο ίδιος ο Μαρξ την αντιλή-φθηκε στην εποχή του: σαν θ ε μ ε λ ι ώ ^ πρόβλημα ολόκλη-ρης της εποχής. Όμως στάθηκαν ανίκανοι να καταστήσουν την ορθή αυτή γνώση — ορθή ως προς την προοπτική της παγκόσμιας ιστορίας, αλλά μόνο σαν προοπτική — σε σί-γουρο καθοδηγητικό νήμα για την επίλυση όλων των καθη-μερινών ζητημάτων, τόσο των πολιτικών όσο και των οικο-νομικών, των ζητημάτων θεωρίας και τακτικής, ζύμακτης και οργάνα»σης. Μόνο ο Λένιν έκανε το βήμα προς τη συγκεκρι-μενοποίηση του μαρξισμού που είχε γίνει πλέον εντελώς πρακτικός. Να γιατί είναι, σε παγκόσμια ιστορική κλίμακα.

1 4

ο μόνος θεωρητικός στο ύψος του Μαρξ που έχει αναδείξει μέχρι σήμερα ο αγώνας για την απελευθέρωση του χρολετα-ριότου.

1 5

2

Το προλεταριάτο σαν ηγετική τάξη

Η αδυναμία διατήρησης της κατάστασης στη Ρωσία εκ-δηλώθηκε πολύ πριν από την πραγματική ανάπτυξη του κα-πιταλισμού, πολύ πριν από την ύπαρξη ενός βιομηχανικού προλεταριάτου. Η κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήμα-τος και η αποσύνθεση του γραφειοκρατικού απολυταρχι-σμού είχαν ήδη προ πολλού καταστεί αδιαμφισβήτητα γεγο-νότα της ρώσικης πραγματικότητας, δημιούργησαν όμως επιπλέον — μέσα από την αναταραχή των αγροτών και την επαναστατικοποίηση της κοινωνικά υποβαθμισμένης διανό-ησης — κοινωνικά στρώματα που ξεσηκώθηκαν κατά και-ρούς ενάντια στον τσαρισμό, αν και με συγκεχυμένο, ασαφή και καθαρά στοιχειώδη τρόπο. Είναι φανερό ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού ενίσχυσε σημαντικά αυτή την αντικειμε-νική αναταραχή και τις επαναστατικές ιδεολογικές συνέπει-ές της, παρ' όλο που το γεγονός αυτής της ανάπτυξης καθώς και το μέγεθός της παρέμειναν συγκαλυμμένα ακόμη και για τους πιο οξυδερκείς. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, έγινε όλο και πιο πολύ εμφανές ότι η Ρωσία, που στα 1848 ήταν το προπύργιο της ευρωπαϊκής αντίδρασης, προχωρούσε βαθμι-αία προς την κατεύθυνση μιας επανάστασης. Το ερώτημα ήταν απλά το ακόλουθο: ποιος θα ήταν ο χαρακτήρας αυτής της επανάστασης; Και, σε στενή σχέση μ ' αυτό, ποια τάξη θα έπαιζε σ ' αυτή τον ηγετικό ρόλο;

1 7

Είναι ευνόητο ότι αυτά τα ερωτήματα δεν απασχόλησαν τις πρώτες γενιές των επαναστατών παρά μόνο κατά έναν πολύ συγκεχυμένο ακόμη τρόπο. Έβλεπαν κυρίως τις ομά-δες που ξεσηκώνονταν κατά του τσαρισμού σαν ένα ομοιο-γενές σύνολο: το λαό. Η διάκριση ανάμεσα σε διανοούμε-νους και σε χειρώνακτες δεν μπορούσε βέβαια να παραμείνει συγκαλυμμένη έστω και σ ' αυτό το επίπεδο ανάπτυξης, δεν είχε όμως κανένα ιδιαίτερο βάρος, αφού ο «λαός» δε μπορού-σε ακόμη να έχει παρά μια ελάχιστα σαφή φυσιογνωμία από ταξική άποψη και αφού από τους διανοούμενους μόνο οι πραγματικά ειλικρινείς επαναστάτες είχαν ενταχθεί στο κί-νημα. Επαναστάτες για τους οποίους ίσχυε ακλόνητα η εν-σωμάτωσή τους με το «λαό» και η εξυπηρέτηση αποκλειστι-κά των συμφερόντων του.

Όπως και να 'χει το θέμα, η εξέλιξη της Ευρώπης δεν ήταν δυνατό, ακόμη και σ ' αυτή την κατάσταση του επανα-στατικού κινήματος, να μην επηρεάσει την πορεία των γεγο-νότων και, κατά συνέπεια, την ιστορική προοπτική με βάση την οποία οι επαναστάτες έκριναν τα γεγονότα. Και εδώ τέ-θηκε αναπόφευκτα το ερώτημα: Αποτελεί η εξέλιξη της Ευ-ρώπης, η ανάπτυξη του καπιταλισμού, και για τη Ρωσία την ανελέητη μοίρα της; Πρέπει και η Ρωσία να περάσει από την κόλαση του καπιταλισμού για να βρει τη λύτρωσή της στο σοσιαλισμό; Ή μήπως είναι σε θέση να υπερπηδήσει αυτό το στάδιο ανάπτυξης, εξαιτίας της ιδιομορφίας των συνθηκών της, εξαιτίας του αγροτικού κοινοτικού συστήμα-τος που είναι ακόμα υπαρκτό και να βρει κατευθείαν, με αφετηρία τον πρωτόγονο κομμουνισμό, το δρόμο για τον αναπτυγμένο κομμουνισμό;

Η απάντηση σ ' αυτό το ερώτημα δεν ήταν τότε σε καμιά περίπτωση τόσο αυτονόητη όσο μας φαίνεται σήμερα. Ο ίδιος ο Φρίντριχ "Ενγκελς το 1882 έδωσε την ακόλουθη απάντηση: αν μια επανάσταση στη Ρωσία προκαλέσει ταυτό-χρονα μια προλεταριακή επανάσταση στην Ευρώπη, «τότε η σημερινή ρώσικη κοινοτική ιδιοκτησία μπορεί να χρησιμεύ-σει σαν σημείο εκκίνησης για μια κομμουνιστική ανάπτυ-ξη-.

1 8

Δεν είναι εδώ ο χώρος ούτε καν για σκιαγράφηση του ιστορικού των θεωρητικών φιλονικιών γύρω απ' αυτό το ζή-τημα. Επιλέξαμε μόνο σαν αφετηρία μας αυτό το πρόβλημα, γιατί μ ' αυτό είχε τεθεί για τη Ρωσία το ζήτημα της ηγετι-κής τάξης στην επερχόμενη επ(ΐνάσταση. Γιατί είναι φανερό ότι η αναγνώριση του κομμουνισμού του χωριού σαν αφετη-ρίας και σαν οικονομικής βάσης της επανάστασης καθιστά κατ' ανάγκη τους αγρότες ηγετική τάξη της κοινωνικής ανατροπής. Και σύμφωνα μ ' αυτή την κοινωνικοοικονομι-κή βάση της επανάστασης, διαφορετική από αυτή της Ευ-ρώπης, η επανάσταση θα έπρεπε επίσης να αναζητήσει μια διαφορετική θεωρητική θεμελίωση από εκείνη του ιστορι-κού υλισμού, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εννοιολογι-κή έκφραση του αναγκαίου περάσματος από τον καπιταλι-σμό στο σοσιαλισμό, που πραγματοποιεί η κοινωνία κάτω από την ηγεσία της εργατικής τάξης. Η διαμάχη που αφορά το γεγονός αν η Ρωσία είναι σε θέση να αναπτυχθεί με καπι-ταλιστικό τρόπο, αν ο καπιταλισμός μπορεί να αναπτυχθεί στη Ρωσία, από την άλλη, η επιστημονικομεθοδολογική δια-μάχη σχετικά με το αν ο ιστορικός υλισμός είναι μια θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης με γενική ισχύ, και, τέλος, η συζή-τηση γύρω από το ποια κοινωνική τάξη καλείται να γίνει η πραγματική κινητήρια δύναμη της ρώσικης επανάστασης, όλα αυτά περιστρέφονται γύρω από το ίδιο πρόβλημα. Ό λ α αποτελούν μορφές ιδεολογικής έκφρασης της ανάπτυξης του ρώσικου προλεταριάτου: συνθετικά στοιχεία της ανάπτυξης της ιδεολογικής (και κατά συνέπεια τακτικής, οργανωτικής κλπ.) αυτοτέλειάς του απέναντι στις άλλες τάξεις της κοινω-νίας.

Είναι μια μακρόχρονη και επίπονη διαδικασία που πρέπει να ξεπεράσει κάθε εργατικό κίνημα. Ιδιαίτερα ρώσικο δεν είναι εδώ παρά μόνο τα επιμέρους προβλήματα, με βάση τα οποία εκφράζονται η ιδιομορφία της ταξικής κατάστασης και η αυτοτέλεια των τοιξικών συμφερόντων του προλεταριά-του (στη Γερμανία η εργατική τάξη βρισκόταν σ ' αυτό το στάδιο στην περίοδο των Λασάλ, Μπέμπελ και Σβάιτσερ, και η γερμανική ενότητα υπήρξε ένα θέμα αποφασιστικής

1 9

σημασίας). Αλλά ακριβώς, αυτά τα ιδιαίτερα τοπικά προβλή-ματα πρέπει να βρίσκουν σαν τέτοια μια πραγματική λύση, όταν πρέπει να κατακτηθεί για το προλεταριάτο η αυτοτέλεια της ταξικής δράσης. Η καλύτερη θεωρητική κατάρτιση δεν χρησιμεύει εδώ σε τίποτα απολύτως, αν περιορίζεται στο γε-νικό. Για να καταστεί αποτελεσματική στην πράξη, πρέπει ακριβώς να εκφραστεί στην επίλυση αυτών των ιδιαίτερων προβλημάτων, (Έτσ ι , για παράδειγμα, ο ένθερμος διεθνι-στής Βίλχελμ Λίμπκνεχτ, ο άμεσος μαθητής του Μαρξ, δεν κατόρθωσε ούτε πιο συχνά ούτε με μεγ<ϊλύτερη βεβαιότητα, σε τέτοια επιμέρους ζητήματα, να πάρει τη σωστή απόφαση, απ ' ό,τι οι οπαδοί του Λασάλ, που, από καθαρά θεωρητική άποψη, ήταν πολύ πιο συγκεχυμένοι). Υπάρχει όμως επίσης σχετικά μ ' αυτό το θέμα το χαρακτηριστικά ρώσικο γεγονός ότι αυτή η θεωρητική διαμάχη σε σχέση με την αυτοτέλεια του προλεταριάτου, σε σχέση με την κατανόηση του ηγετι-κού του ρόλου στην επερχόμενη επανάσταση δεν βρήκε πουθενά αλλού μια τόσο καθαρή και σαφή λύση όσο ακρι-βώς στη Ρωσία. Έτσι το ρώσικο προλεταριάτο κατάφερε ν ' αποφύγει σε μεγάλο βαθμό τις ταλαντεύσεις και τις μετα-πτώσεις, που μπορούμε να παρατηρήσουμε σ ' όλες ανεξαί-ρετα τις αναπτυγμένες χώρες, όχι τόσο σε σχέση με την επι-τυχία της ταξικής πάλης όπου είναι αναπόφευκτες, αλλά στη θεωρητική διαύγεια και την τακτική - οργανωτική σιγουριά του εργατικού κινήματος. Κατόρθωσε — το πιο συνειδητο-ποιημένο τουλάχιστον τμήμα του — να αναπτυχθεί θεωρητι-κά και οργανωτικά τόσο ευθύγραμμα και καθαρά, όπως και η αντικειμενική ταξική του θέση αναπτύχθηκε από τις οικο-νομικές δυνάμεις του ρωσικού καπιταλισμού.

Ο Λένιν δεν ήταν ο πρώτος που ανέλαβε αυτόν τον αγώνα. Είναι ωστόσο ο μόνος που μελέτησε ριζικά και διεξοδικά όλα τα ζητήματα, ο μόνος που εφάρμοσε ριζικά στην πράξη τη θεωρητική του κατανόηση.

Ο Λένιν δεν ήταν παρά ένας από τους θεωρητικούς εκπρο-σώπους στον αγώνα κατά του «αυτόχθονα» ρώσικου σοσια-λισμού, κατά των ναρόντνικων. Αυτό γίνεται εύκολα κατα-νοητό, γιατί ο θεωρητικός του αγώνας είχε σαν σκοπό να

2 0

αποδείξει τον αυτοτελή και ηγετικό ρόλο του προλεταριάτου στην επερχόμενη μοίρα της Ρωσίας. Καθώς όμως η πορεία και τα μέσα αυτής της συζήτησης δεν μπορούσαν παρά ν ' αποτελέσουν την απόδειξη ότι η τυπική πορεία της ανάπτυ-ξης του καπιταλισμού που χάραξε ο Μαρξ (η πρωταρχική, συσσώρευση) ίσχυε επίσης και για τη Ρωσία, ότι μπορούσε κι έπρεπε να προκύψει στη Ρωσία ένας βιώσιμος καπιταλι-σμός, αυτές οι διαμάχες έμελλαν να οδηγήσουν προσωρινά τους εκπροσώπους του ταξικού προλεταριακού αγώνα και τους ιδεολόγους του πρωτοεμφανιζόμενου ρώσικου καπιτα-λισμού σ ' ένα κοινό πεδίο, Η θεωρητική απόσπαση του προλεταριάτου από το χυλό που αποτελεί ο «λαός» δεν οδή-γησε καθόλου αυτόματα στην κατανόηση και αναγνώριση της αυτοτέλειάς του, του ηγετικού του ρόλου. Αντίθετα. Η απλή, μηχανική και όχι διαλεκτική συνέπεια της απόδειξης ότι οι τάσεις ανάπτυξης της οικονομικής ζωής στη Ρωσία προχωρούν στην κατεύθυνση του καπιταλισμού, φαίνεται να είναι η πλήρης αναγνώριση αυτής της πραγματικότητας, η προώθηση του ερχομού της. Και βέβαια αυτό ισχύει όχι μό-νο για την προοδευτική αστική τάξη, της οποίας η ιδεολο-γία — εφήμερα — «μαρξιστική» μπορεί να γίνει κεττανοητή, αν θεωρήσει κανείς ότι ο μαρξισμός είναι η μόνη οικονομι-κή θεωρία που δείχνει την αναγκαστική γένεση του καπιτα-λισμού από την αποσύνθεση του προκαπιταλιστικού κό-σμου. Αυτή η συμπόρέυση φαίνεται ακόμη περισσότερο ανα-γκαία σε όλους τους «προλεταριακούς» μαρξιστές που αντι-λαμβάνονται το μαρξισμό με τρόπο μηχανικό και όχι διαλε-κτικό. Σε όσους δεν καταλαβαίνουν — εκείνο που ο Μαρξ έμαθε από τον Χέγκελ και επεξεργάσθηκε στη θεωρία του αφού το απάλλαξε από κάθε μυθολογία και κάθε ιδεαλισμό — ότι η αναγνώριση ενός γεγονότος ή μιας τάσης σαν κάτι το πραγματικά υπαρκτό δεν σημαίνει αναγκαστικά πως πρέ-πει να θεωρηθεί και σαν καθοριστική πραγματικότητα της δρά-σης μας. Πως το ιερό καθήκον κάθε γνήσιου μαρξιστή είναι βέβαια ν ' αντικρίζει στα ίσια τα γεγονότα χωρίς φόβους και ψευδαισθήσεις- ωστόσο υπάρχει πάντοτε για τον γνήσιο μαρξιστή κάτι που είναι πιο αληθινό, άρα και πιο σημαντι-

2 1

κό, από τα μεμονωμένα γεγονότα ή τις τάσεις: η ηραγμαχικά-τητα του συνολικού προτσές, το σύνολο της κοινωνικής εξέλι-ξης. Να γιατί ο Λένιν γράφει: « Έ ρ γ ο της αστικής τάξης είναι να αναπτύσσει τα τραστ, να σπρώχνει τα γυναικόπαιδα στις φάμπρικες, να τα βασανίζει εκεί, να τα διαφθείρει και να τα καταδικάζει στην έσχατη φτώχεια. Εμείς δεν "διεκδι-κούμε" μια τέτοια ανάπτυξη, δεν την "υποστηρίζουμε", πα-λεύουμε ενάντιά της. Μα πώς παλεύουμε; Ξέρουμε ότι τα τραστ και η δουλειά των γυναικών στα εργοστάσια αποτε-λούν πρόοδο. Δεν θέλουμε να πάμε πίσω,' στη χειροτεχνία, στον προμονοπωλιακό καπιταλισμό, στη σπιτική δουλειά των γυναικών. Εμπρός μέσω των τραστ κτλ. και πέρα απ' αυτά προς το σοσιαλισμό!»

Με αυτά δόθηκε το πρίσμα κάτω από το οποίο ο Λένιν λύνει όλο αυτό το σύνολο ζητημάτων. Και συνεπάγεται ότι η αναγνώριση της αναγκαιότητας μιας καπιταλιστικής ανά-πτυξης στη Ρωσία, η αναγνώριση της ιστορικής προόδου που έγκειται σ ' αυτήν, δεν σημαίνουν σε καμιά περίπτωση ότι το προλεταριάτο θα έπρεπε να υποστηρίξει αμέσως αυτή την ανάπτυξη. Θα πρέπει πάντως να τη χαιρετήσει γιατί μό-νο αυτή η ανάπτυξη δημιουργεί το έδαφος για τη γένεση του προλεταριάτου σαν αποφασιστικού παράγοντα δύναμης. Πρέ-πει όμως να τη χαιρετήσει, και σαν όρο, σαν προΰηόθΕση για τον δικό του αδυσύχπητο αγώνα ενάντια στον πραγματικό φο-ρέα αυτής της ανάπτυξης: ενάντια στην αστική τάξη.

Μόνο αυτή η διαλεκτική αντίληψη για την αναγκαιότητα των ιστορικών τάσεων ανάπτυξης δημιουργεί τον θεωρητικό χώρο για την αυτοτελή εμφάνιση του προλεταριάτου στον ταξικό αγώνα. Γιατί όταν υποστηρίζεται απλά η αναγκαιότη-τα της καπιταλιστικής ανάπτυξης της Ρωσίας, όπως έκαναν οι ιδεολογικοί πρωταγωνιστές της ρώσικης αστικής τάξης και αυτοί που αργότερα ονομάστηκαν μενσεβίκοι, τότε βγαίνει το συμπέρασμα ότι η Ρωσία πρέπει πριν απ' όλα να ολοκληρώσει την καπιταλιστική της ανάπτυξη. Φορέας αυ-τής της ανάπτυξης είναι η αστική τάξη. Μόνο όταν η ανά-πτυξη αυτή θα έχει προχωρήσει πολύ, μόνο όταν η αστική τάξη θα έχει σαρώσει τα οικονομικά και πολιτικά υπολείμ-

2 2

ματα της φεουδαρχίας και θα έχει εγκαθιδρύσει μια σύγχρο-νη, καπιταλιστική, δημοκρατική κλπ. χώρα, θα μπορέσει ν ' αρχίσει ο αυτοτελής ταξικός αγώνας του προλεταριάτου. Η πρόωρη προβολή αυτοτελών ταξικών στόχων του προλετα-ριάτου θα ήταν άσκοπη όχι μόνο γιατί το προλεταριάτο σαν ιδιαίτερος παράγοντας δύναμης έχει ελάχιστη σημασία σ ' αυτή την πάλη ανάμεσα στην αστική τάξη και τον τσαρι-σμό, αλλά και γιατί είναι ολέθρια για το προλεταριάτο. Για-τί φοβίζει την αστική τάξη, εξασθενίζει τη δύναμη κρούσης της έναντι του τσαρισμού και τη ρίχνει κατευθείαν στην α-γκαλιά του. Το προλεταριάτο λοιπόν δεν λαμβάνεται — προς το παρόν — υπόψη παρά μόνο σαν επικουρική δύναμη της προοδευτικής αστικής τάξης στον αγώνα για μια σύγχρονη Ρωσία.

Είναι σαφές, έστω και αν αυτό δεν είχε ξεκαθαριστεί διε-ξοδικά στις τότε συζητήσεις, ότι το ζήτημα της επικαιρότη-τας της επανάστασης βρισκόταν στη βάση όλης αυτής της διαμάχης. 'Οτι διαχωρίζονταν πάνω σ* αυτό το ζήτημα οι δρόμοι εκείνων που έπαιρναν μέρος σ ' αυτή τη διαμάχη, που δεν ήταν πια λιγότερο ή περισσότερο συνειδητοί ιδεολόγοι της αστικής τάξης, για το αν η επανάσταση έπρεπε να θεω-ρηθεί σαν ένα επίκαιρο πρόβλημα, σαν ένα θέμα στην ημε-ρήσια διάταξη του εργατικού κινήματος, ή αν, σαν μακρινός «τελικός σκοπός», φαινόταν ακατάλληλη ν ' ασκήσει μια καθοριστική επίδραση πάνω στις αποφάσεις της στιγμής. Είναι ωστόσο κάτι παραπάνω από αμφίβολο αν η μενσεβίκι-κη άποψη, έστω κι αν ήταν δυνατό να θεωρηθεί σωστή η ιστορική της προοπτική, θα ήταν αποδεκτή για το προλετα-ριάτο. Αν μια τόσο πιστή ακολουθία της αστικής τάξης δεν θα συσκότιζε την ταξική συνείδηση του προλεταριάτου, σε βαθμό ώστε μια απόσπαση από την αστική τάξη, μια αυτο-τελής δράση του προλεταριάτου ακόμη και σε μια ιστορική στιγμή που θα θεωρούσε κατάλληλη και η μενσεβίκικη θεω-ρία, θα γινόταν ιδεολογικά αδύνατη ή τουλάχιστον θα δυσκο-λευόταν πολύ. (Ας αναλογιστεί κανείς το αγγλικό εργατικό κίνημα). Φυσικά αυτή η υπόθεση είναι περιττή στην πράξη. Γιατί η διαλεκτική της ιστορίας, που οι οπορτουνιστές προ-

2 3

σκαθούν να αχοβάλουν ακό το μαρξισμό, πρέπει ωστόοο να επιδρά πάνω στους Ιδιους παρά τη θέλησή τους. Τους σπρώ-χνει στο στρατόπεδο της αστικής τάξης, και η στιγμή της αυτοτελούς εμφάνισης του προλεταριάτου απωθείται απ' αυ-τούς στο μακρινό νεφέλωμα ενός-μέλλοντος που δεν πρόκει-ται ποτέ να γίνει πραγματικότητα.

Η ιστορία δικαίωσε τον Λένιν και τους ολιγάριθμους κή-ρυκες της επικαιρότητας της επανάστασης. Η συμμαχία με την προοδευτική αστική τάξη, που, ήδη από την εποχή των αγώνων για τη γερμανική ενότητα, είχε αποδειχθεί σον αυ-ταπάτη, δεν θα ήταν καρποφόρα παρά μόνο εφόσον μπορού-σε να είναι δυνατό για το προλεταριάτο, σαν τάξη, ν ' ακο-λουθήσει την αστική τάξη μέχρι και σε μια συμμαχία με τον τσαρισμό. Γιοπί από την επικαιρότητα της προλεταριακής επανάστασης απορρέει ότι η αστική τάξη έπαψε να είναι επαναστατική τάξη. Το οικονομικό προτσές, του οποίου πα-ρέμεινε ο φορέας και ο επικαρπωτής, αποτελεί ασφαλώς μια πρόοδο σε σχέση με τον απολυταρχισμό και τη φεουδαρχία. Όμως, αυτός ο προοδευτικός χαρακτήρας της αστικής τά-ξης έγινε με τη σειρά του διαλεκτικός. Αυτό σημαίνει ότι εξασθένησε ο αναγκαίος δεσμός των οικονομικών όρων ύπαρξης της αστικής τάξης με τις απαιτήσεις της πολιτικής δημοκρατίας, του συνταγματικού κράτους κλπ., που πραγμα-τοποιήθηκαν, αν και μερικά, από τη μεγάλη γαλλική επανά-σταση πάνω στα συντρίμμια του φεουδαρχικού απολυταρχι-σμού. Το ολοένα και πιο έντονο πλησίασμα της προλεταρι-ακής επανάστασης καθιστά, από τη μια πλευρά, εφικτή μια συμμαχία ανάμεσα στην αστική τάξη κω τον ψιουόαρχικό απο-λυταρχισμό που, στη βάση της εξασφάλισης των οικονομι-κών όρων ύπαρξης και ανάπτυξης της οστικής τάξης, αφήνει την πολιτική κυριαρχία στις παλιές δυνάμεις. Από την άλλη πλευρά, η αστική τάξη κου κατ ' αυτόν τον τράκο ξεκέφτα ιδεο-λογικά, αφήνα στην κρολεταριακή εχανάσταση την πραγματο-ποίηση των παλιών της επαναστατικών ωτημάτων. "Οσο και αν αυτή η συμμαχία ανάμεσα στην αστική τάξη και τις πα-λιές δυνάμεις είναι πολύ προβληματική, εφόσον πρόκειται γιο ένα συμβιβασμό που πηγάζει από τον κοινό φόβο μιας

2 4

πιο μεγάλης συμφοράς, και όχι για μια ταξική συμμαχία βα-σισμένη σε μια θετική κοινότητα συμφερόντων, αποτελεί ωστόσο ένα καινούργιο και σημαντικό γεγονός. Γεγονός, απέναντι στο οποίο η μηχανική και σχηματική «απόδειξη» του «αναγκαίου δεσμού» ανάμεσα στην καπιταλιστική ανά-πτυξη και τη δημοκρατία, αποκαλύπτεται απόλυτα σαν αι>-ταπάτη. Ο Λένιν λέει: «Γενικά η πολιτική δημοκρατία είναι απλώς μια από τις πιθανές μορφές του εποικοδομήματος κά-νω από τον καπιταλισμό (αν και από θεωρητική άποψη η δημοκρατία είναι η κανονική για τον «καθαρό» καπιταλισμό μορφή). Και ο καπιταλισμός και ο ιμπεριαλισμός, όπως δεί-χνουν τα γεγονότα, αναπτύσσονται κάτω από οχοιισόήχοτε πολιτικές μορφές, υποτάσσοντάς τες όλβς». Στη Ρωσία ιδιαί-τερα αυτή η γρήγορη μεταστροφή της αστικής τάξης, που πέρασε από μια — φαινομενικά — ριζικι^ αντιπολίτευση σε μια υποστήριξη του τσαρισμού, βασίζεται κύρια στο γεγο-νός ότι ο μεταφυτευμένος στη Ρωσία καπιταλισμός, που δεν αναπτύχθηκε «οργανικά», έδειχνε ήδη από την αρχή έναν έντονο μονοπωλιακό χαρακτήρα (υπερίσχυση των μεγάλων επιχειρήσεων, ρόλος του χρηματιστικού κεφαλαίου κλπ.). Απ* αυτό συνεπάγεται ότι η αστική τάξη εμφανίστηκε εκεί σαν ένα αριθμητικά μικρότερο και κοινωνικά ασθενέστερο κοινωνικό στρώμα απ ' ό,τι σε άλλες χώρες όπου πραγματο-ποιήθηκε μια πιο «οργανική» καπιταλιστική ανάπτυξη. Ταυ-τόχρονα όμως δημιουργούνται μέσα στις μεγάλες επιχειρή-σεις οι απαραίτητες υλικές βάσεις για την ανάπτυξη ενός επαναστατικού προλεταριάτου κι αυτό πολύ πιο γρήγορα απ' ό,τι θα ήταν δυνατό να υποτεθεί από τη — σχηματικά αριθμητική — ερμηνεία του ρυθμού ανάπτυξης του ρώσικου καπιταλισμού.

Αν όμα>ς η συμμαχία με την προοδευτική αστική τάξη αποδεικνύεται σαν αυταπάτη, αν το προλεταριάτο που απο-κτούσε ενεργά την αυτοτέλειά του είχε ξεκόψει οριστικά από τη χαώδη έννοια «λαός», μήπως δεν θα βρεθεί τότε ορι-στικά, εξαιτίας ακριβώς αυτής της δύσκολα κατακτημένης αυτοτέλειάς του, σε μια απομόνωση χωρίς ελπίδα, δεν θα οδηγηθεί σ* έναν από τα πριν καταδικασμένο σε βέβαιη

2 5

αποτυχία αγώνα; Αυτή η ευνόητη αντίρρηση, που συχνά έχει διατυπωθεί ενάντια στην ιστορική προοπτική που είχε ο Λένιν, θα ίσχυε, αν η απόρριψη της αγροτικής θεωρίας των ναρόντνικων, η κατανόηση της αναγκαίοις διάλυσης των κοινοτικών αγροτικών καταλοίπων δεν ήταν εξίσου μια δια-λεκτική κατανόηση. Η διαλεκτική αυτής της διαδικασίας διάλυσης — γιατί η διαλεκτική γνώση δεν είναι πάντοτε πα-ρά η εννοιολογική διατύπωση μιας <16 Γ»<Λο πραγματικής-δια-λεκτικής κατάστασης — συνίσταται στο ότι η αναγκαιότη-τα της διάλυσης αυτών των μορφών δεν έχει σαφώς καθορι-σμένη κατεύθυνση παρά μόνο αρνητικά, σαν διαδικασία διά-λυσης. Ωστόσο δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να καθοριστεί από την ίδια τη διαδικασία η τροπή που θα πάρει αυτή σε θετική κατεύθυνση. Αυτό εξαρτάται από την εξέλιξη του κοινωνικού περίγυρου, από το μέλλον του ιστορικού όλου. Πιο συγκεκριμένα: η από οικονομική άποψη αναπόφευκτη διαδικασία διάλικτης των παλιών αγροτικών μορφών — και μάλιστα τόσο της τσιφλικάδικης όσο και της μικροαγροτι-κής — μπορεί να ακολουθήσει δύο δρόμους. Όπως έλεγε ο Λένιν, «οι δύο μορφές λύσης διευκολύνουν, η καθεμία με τον τρόπο της, το πέρασμα σ ' έναν ανώτερο βαθμό τεχνικής και οι δύο βρίσκονται στην τροχιά της προόδου της γεωργίας.» Ο ένας δρόμος είναι το σάρωμα από τη ζωή των αγροτών όλων των μεσαιωνικών (και παλαιότερων) κατάλοιπων. Ο άλλος — ο Λένιν τον ονομάζει πρωσικό δρόμο — «χαρακτηρίζε-ται απ' το ότι οι μεσαιωνικές σχέσεις γαιοκτησίας δεν εξα-λείφονται αμέσως, μα προσαρμόζονται αργά στον καπιταλι-σμό». Και οι δύο δρόμοι είναι πιθανοί, και οι δύο αποτελούν πρόοδο —από οικονομική άποψη — σε σύγκριση με την υπάρχουσα κατάσταση. Εφόσον όμως και οι δύο αυτές τά-σεις είναι εξίσου πιθανές και, κατά κάποιο τρόπο, εξίσου προοδευτικές, τι θα καθορίσει την πραγμάτωση της μιας από τις δύο; Η απάντηση του Λένιν σ ' αυτό το ερώτημα, όπως και σ* όλα τ ' άλλα, είναι σαφής και ξεκάθαρη: η ταξική πάλη.

Έτσι διαγράφεται σαφέστερα και πιο συγκεκριμένα το περίγραμμα του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο το προλετα-

2 6

ριάτο προορίζεται να κάνε» την εμφάνισή του με αυτοτέλεια σαν πρωτοπόρα τάξη. Γιατί η καθοριστική δύναμη σ ' αυτόν τον ταξικό αγώνα, που για τη Ρωσία σημαίνει την πορεία της μετάβασης από το Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή, δεν μπορεί παρά να εϊνω το προλεταριάτο. Οι (χγρότες, όχι μόνο εξαιτίας του φοβερά καθυστερημένου πολιτιστικού επιπέδου τους, αλλά κυρίως της αντικειμενικής ταξικής τους θέσης, δεν είναι ικανοί παρά για μια στοιχειώδη εξέγερση κατά της ολοένα και πιο ανυπόφορης κατάστασής τους. Εξαιτίας της αντικειμενικής ταξικής τους θέσης προορίζονται να παρα-μείνουν ένα κοινωνικό στρώμα που ταλαντεύεται, σαν μια τάξη της οποίας η μοίρα καθορίζεται σε τελική ανάλυση από τον ταξικό αγώνα στις πόλεις, τη μοίρα της πόλης, της μεγάλης βιομηχανίας, του κρατικού μηχανισμού κλπ.

Μονάχα μέσα απ' αυτή τη σχέση η απόφαση βρίσκεται στα χέρια του προλεταριάτου. Ο αγώνας του κατά της αστι-κής τάξης θα είχε ίσως, στη δοσμένη ιστορική στιγμή, λιγό-τερες προοπτικές, αν η αστική τάξη κατάφερνε ν ' απαλλάξει με τη δική της έννοια τον ρώσικο αγροτικό κόσμο από τη φεουδαρχία. Το γεγονός ότι ο τσαρισμός κατέστησε το έργο της δύσκολο είναι ένας από τους κύριους λόγους της περι-στασιακά επαναστατικής ή τουλάχιστον αντιπολιτευτικής στάσης της. Όσο όμως το πρόβλημα αυτό δεν έχει λυθεί εϊνω πιθανό σε κάθε στιγμή, ένα στοιχειώδες ξέσπασμα εκατομμυρίων υποδουλωμένων και απομυζωμένων αγροτών. Έ ν α στοιχειώ-δες ξέσπασμα, στο οποίο μόνο το προλεταριάτο μπορεί να δώσει έναν προσανατολισμό, που οδηγεί τότε αυτό το μαζι-κό κίνημα σ ' ένα σκοπό πραγματικά επωφελή για τις αγρο-τικές μάζες. ' Ενα στοιχειώδες ξέσπασμα που δημιουργεί τις συνθήκες κάτω από τις οποίες το προλεταριάτο μπορεί να αναλάβει τον αγώνα κατά του τσαρισμού και της αστικής τάξης, έχοντας όλες τις πιθανότητες της νίκης.

Επομένως, η οικονομική και κοινωνική διάρθρωση της Ρωσίας δημιούργησε τις αντικειμενικές βάσεις για τη συμ-μαχία ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αγροτιά. Οι ταξι-κοί τους στόχοι είναι διας>ορετικοί Γι ' αυτό έπρεπε να σπά-σει η χαώδης συνένωσή τους στη συγκεχυμένη και λαϊκί-

2 7

στικη έννοια του «λαού». Δεν μπορούν όμως να πραγματο-ποιήσουν τους διαφορετικούς αυτούς ταξικούς στόχους παρά μέσα από τον κοινό αγώνα. Οπότε επανέρχεται στη λενινι-στική αντίληψη του χαρακτήρα της ρώσικης επανάστασης διαλεκτικά μετΰκτχηματισμένη η παλιά ιδέα των νβφόντνι-κων. Η συγκεχυμένη και αφηρημένη έννοια του ·<λ(χού» χρειάστηκε να παραμεριστεί, μονάχα όμοος για ν ' αφήσει, με βάση τη συγκεκριμένη κατανόηση των συνθηκών μιας προ-λεταριακής επανάστασης, να δημιουργηθεί η επαναστατικά διαφοροποιημένη έννοια του λαού. δηλαδή η επαναστατική συμμαχία όλων των καταχίΐσμένων. Γ ι ' αυτόν το λόγο το κόμμα του Λένιν θεωρείται δίκαια ο κληρονόμος των γνήσια επαναστατικών παραδόσεων των ναρόντνικων. Επειδή όμως η συνείδηση και μαζί μ ' αυτήν η ικανότητα να καθοδηγείς αυτόν τον αγώνα — ταξικά αντικειμενικά — βρίσκονται μό-νο στην ταξική συνείδηση του κρολζταριάτου, αυτό μπορεί και Οφείλει στην επερχόμενη επανάσταση να γίνει η ηγετική τά-ξη της κοινωνικής ανατροπής.

2 8

3

Το ηγετικό κόμμα του προλεταριάτου

Η ιστορική οηοστολή του κρολετοριάτου είναι λοιπόν να αποσπαστεί από κάθε ιδεολογική συμφωνία με τις άλλες τά-ξεις και να βρβι την καθαρή ταξική συνείδησή του, με βάση την ιδιαιτερότητα της ταξικής του κατάστασης και την αυ-τοτέλεια των ταξικών του συμφερόντων που απορρέουν απ' αυτή. Μονάχα με αυτόν τον τρόπο θα είναι ικανό να οδηγή-σει όλους όσους υποφέρουν οπό την καταπίεση και εκμε-τάλλευση στην αστική κοινωνία στον κοινό αγώνα κατά των οικονομικών και πολιτικών εξουσιαστών τους. Η αντικειμε-νική βάση αυτού του ηγετικού ρόλου του προλεταριάτου είτ ναι η θέση του στην παραγωγική διαδικασία του καπιταλι-σμού. Ωστόσο θα ήταν μηχανιστική εφαρμογή του μαρξι-σμού και, κατά συνέπειοι, εντελώς ανιστόρητη αυταπάτη, αν φανταζόμασταν ότι πια η σωστή και ικανή για καθοδήγηση ταξική συνείδηση μπορεί να γεννηθεί μέσα στο προλεταριά-το προοδευτικά, χωρίς συγκρούσεις και πτσωγυρίσμοπιχ, σαν να μπορούσε ιδεολογικά το κρολεταριάτο να μχταλλάζιι τον τα-ξικά εκαναστατικό του ηροοριαμό. Οι διαμάχες γύρω απ' τις θέσεις του Μπέρννχριΐν απέδειξαν καθαρά το αδύνατο της οικονομικής μεταλλαγής του καπιταλισμού σε σοσκιλισμό. Ο ιδεολογικός αντίποδας αυτής της θεωρίας επιβίωσε ωστό-σο αναμφίβολα στη σκέψη πολλών ειλικρινών επαναστατών στην Ευρώπη, χωρίς καν να θεωρηθεί σαν πρόβλημα και

2 9

κίνδυνος. 'Οχι πως οι καλύτεροι απ* αυτούς καραγνώρισαν τελεϊ(ι>ς την ύχαρξη και τη σημασία αυτού του προβλήματος. κως δεν είδαν ότι η οριστική νίκη του κρολεταριότου κρέκει να περάσει μέσα από έναν μακρύ δρόμο και από πολλές ήτ-τες και πως είναι αναπόφευκτα όχι μόνο υλικά αλλά και ιδε-ολογικά πισωγυρίσματα σ ' ένα κατώτερο από το ήδη κατα-κτημένο επίπεδο. Γνώριζαν — για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση της Ρόζας Λούξεμπουργκ — ότι η προλεταριακή επανάσταση δεν μπορούσε πλέον να έρθει «πρόωρα» από την άποψη των κοινωνικών προϋποθέσεων, αλλά αντίθετα ότι θα ερχόταν αναγκαστικά «πρόωρα», όσον αφορά τη δια-τήρηση της εξουσίας (δηλαδή ιδεολογικά). Όταν όμως, στα πλαίσια αυτής της ιστορικής προοπτικής σχετικά με το δρό-μο του προλεταριάτου για την απελευθέρωσή του υποστηρί-ζεται η άποψη ότι μια αυθόρμητη επαναστατική αυτοδιαπαι-δαγώγηση των προλεταριακών μαζών (από μαζικές εκδηλώ-σεις και τα διδάγματά τους), υποστηριγμένη από μια θεωρη-τικά ορθή ζύμωση, προπαγάνδα κλπ. του Κόμματος, αρκεί για να εξασφαλίσει την αναγκαία εξέλιξη, αυτό κατά κάποι-ον τρόπο δείχνει ότι έχουμε παραμείνει στην ιδεολογική με-ταλλαγή του προλεταριάτου στον επαναστατικό του προορι-σμό.

Ο Λένιν ήταν ο πρώτος — και για πολύ καιρό ο μόνος —σημαντικός ηγέτης και θεωρητικός που καταπιάστηκε με αυτό το πρόβλημα από θεωρητ·κά κεντρική και επομένως πρακτικά αποφασιστική πλευρά: δηλαδή <νιό την χλευρά της οργάνωσης. Η διαμάχη σχετικά με την πρώτη παράγραφο του καταστατικού της οργάνοκτης στο Συνέδριο Βρυξελλών -Λονδίνου στα 1903 είναι τώρα πια γενικά γνωστή. Περι-στρεφόταν γύρω από το ζήτημα αν μπορεί να είναι μέλος του Κόμματος αυτός που το υποστηρίζει και δουλεύει κάτω από τον έλεγχό του (όπως ήθελαν οι μενσεβίκοι) ή αν ήταν αναγκαία γ ι ' αυτό η συμμετοχή στις παράνομες οργανώσεις, η απορρόφηση ολόκληρου του ατόμου από την κομματική δουλειά, η πλήρης υποταγή στην κομματική πειθαρχία, ιδω-μένη με πολύ αυστηρό τρόπο. Τα άλλα οργανωτικά προβλή-ματα, για παράδειγμα ο συγκεντρωτισμός, δεν είναι παρά οι

3 0

αναγκαίες αντικειμενικές συνέπειες αυτής της τοποθέτησης. Και αυτή η διαμάχη δεν γίνεται κατανοητή παρά μόνο μέ-

σα από τη διαφωνία των δύο βασικών απόψεων σχετικά με τη δυνατότητα, την πιθανή διεξαγωγή και το χαρακτήρα της επανάστασης. Παρ* όλο που μόνο ο Λένιν είχε διαβλέψει εκείνη την εποχή όλες αυτές τις αλληλουχίες.

Το μχολσεβϊκικο οργανωτικό σχέδιο προάγει, μέσα από τη λίγο-πολύ χαώδη μάζα του συνόλου της τάξης, μια ομάδα επαναστατών που έχουν συνείδηση του σκοπού και είναι έτοιμοι γιο όλες τις θυσίες. Αλλά δεν υπάρχει έτσι ο κίνδυ-νος να ξεκόψουν αυτοί οι «επαγγελματίες επαναστάτες» από την πραγματική ζωή της τάξης και εξαιτίας αυτού του δια-χωρισμού να καταντήσουν μια ομάδα συνωμοτών, μια κλίκα; Το οργανωτικό αυτό σχέδιο δεν είναι απλά η πρακτική συνέ-πεια εκείνου του «μπλανκισμού» που οι «διορατικοί» ρεβιζιο-νιστές υποστήριζαν ότι είχαν ανακαλύψει ακόμα και στον Μαρξ; Δεν είναι δυνατό να μελετήσουμε εδώ σε ποιο βαθμό η επίκριση αυτή είναι ανακριβής ακόμη και σε ό,τι αφορά τον Μπλανκί. Πάντως, δεν θίγει την ουσία της θεωρίας της οργάνωσης του Λένιν, γιατί, σύμφωνα με τον Λένιν, η ομάδα των επαγγελματιών επαναστατών δεν είχε σε καμιά περίπτω-ση για αποστολή να «κάνει» την επανάσταση, ή να παρασύ-ρει μαζί της την ανενεργό μάζα με την αυτοτελή και θαρρα-λέα δράση της, να τη βάλει μπροστά σ ' ένα επαναστατικό τετελεσμένο γεγονός. Η ιδέα της οργάνωσης του Λένιν κροΰ-ηοθέτει την ηραγματικότητα της εκανάστασης. την αιικωρότητα της επανάστασης. Αν οι μενσεβίκοι είχαν δίκιο στην ιστορι-κή τους πρόβλεψη, αν είχαμε προχωρήσει σε μια — σχετικά — ήρεμη περίοδο ευμάρειας και προοδευτικής εξάπλωσης της δημοκρατίας, στη διάρκεια της οποίας τα υπολείμματα της φεουδαρχίας θα είχαν το πολύ-πολύ σαρωθεί στις καθυ-στερημένες χώρες από το «λαό» και από τις «προοδευτικές» τάξεις, τότε οι ομάδες των επαγγελματιών επαναστατών θα είχαν παραμείνει προσκολλημένες στο σεκταρισμό ή θα εί-χαν καταντήσει απλοί κύκλοι προπαγάνδας. Το Κόμμα σαν ισχυρά συγκεντρωτική οργάνωση των πιο συνειδητών στοι-χείων του προλεταριάτου — και μονάχα αυτών — νοιίται σαν

3 1

όργανο της ταξικής κάλης σε μια ααναστατική ηερίοδο. «Λεν μκορούμβ», έλβγε ο Λένιν, «να διαχωρίσουμε μηχανιστικά τα πολιτικά ζητήματα από τα οργανωτικά ζητήματα», και αυτός που επιδοκιμάζει ή απορρίπτει την μπολσεβίκικη κομματική οργάνωση ανεξάρτητα από το ερώτημα αν ζούμε στην εποχή των προλεταριακών επαναστάσεων, δεν έχει κα-ταλάβει απολύτως τίποτα από την ουσία αυτής της οργάνω-σης.

Όμως, από μια εντελώς αντίθετη οπτική γωνία, θα μπο-ρούσε να προκύψει η ακόλουθη αντίρρηση: η επικαιρότητα της επανάστασης καθιστά ακριβώς περιττή μια τέτοια οργά-νωση. Στην περίοδο στασιμότητας του επαναστατικού κινή-ματος μπορεί να ήταν χρήσιμη η οργανωτική συγκέντρωση των επαγγελματιών επαναστατών. Ωστόσο, την εποχή της ίδιας της επανάστασης, τότε που οι μάζες βρίσκονται σε βα-θιά αναστάτωση, τότε που συγκεντρώνουν περισσότερες επαναστατικές εμπειρίες και ωριμάζουν πιο γρήγορα σε με-ρικές βδομάδες, καμιά φορά και σε μερικές μέρες απ' ό,τι σε δεκαετίες, τότε που παρουσιάζονται σαν επαναστατικά μέχρι και τα στοιχεία εκείνα της τάξης που διαιρορετικά δεν συμ-μετέχουν στο κίνημα ούτε καν όταν πρόκειται για τα πιο άμεσα καθημερινά συμφέροντά τους, τότε μια τέτοιου είδους οργάνωση είναι ανώφελη και παράλογη. Σπαταλάει χρήσι-μες δυνάμεις. Στέκεται εμπόδιο, όταν αποκτάει επιρροή, στην αυθόρμητη επαναστατική παραγωγικότητα των μαζών.

Είναι εμφανές ότι η αντίρρηση αυτή μας παραπέμπει πάλι στο πρόβλημα της ιδεολογικής μεταλλαγής. Το Κομμουνι-στικό Μανιφέστο χαρακτηρίζει πολύ καθαρά τη σχέση του επανοκττατικού κόμματος του προλεταριάτου με το σύνολο της τάξης. «Οι κομμουνιστές διαφέρουν από τα άλλα εργατι-κά κόμματα μονάχα κατά τούτο: ότι από τη μια μεριά, στους διάφορους εθνικούς αγώνες των προλετάριων, τονίζουν και επιβάλλουν τα συμφέροντα που είναι κοινά σ ' όλο το προ-λεταριάτο κι ανεξάρτητα από την εθνότητα. Και από την άλλη ότι στις διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης του αγώνα ανά-μεσα στο προλετοφιάτο και την αστική τάξη, εκπροσωπούν

3 2

χάντα τα συμφέροντα του κινήματος στο σύνολό του. Στην πράξη λοιπόν οι κομμουνιστές είναι το πιο απθφ<ισιστικό τμήμα των εργατικών κομμάτων όλων των χωρών, το τμήμα που τα κινεί πάντα προς τα μκρος. θεωρητικά, πλεονεκτούν από την υπόλοιπη μάζα του προλεταριάτου με τη σωστή αν-τίληψη για τις συνθήκες, για την πορεία και για τα γενικά αποτελέσματα του προλεταριακού κινήματος». Μ' άλλα λό-για, αποτελούν την ορατή μορψή ηου έχα αχοκτήσα η ταξική συνείδηση του κρολεταριάτοο. Και το ζήτημα της οργάντβσής τους εξαρτάται από τον πιθανό τρόπο με τον οποίο το προ-λεταριάτο θα κατακτήσει πραγματικά τη δική του ταξική συνείδηση και θα την κάνει απόλυτα δική του. Οποιοσδήπο-τε δεν αμφισβητεί έτσι κι αλλιώς την επαναστατική λειτουρ-γία του Κόμματος αναγνωρίζει ότι αυτό δεν γίνεται από μόνο του κάτω από τη μηχανιστική επίδραση των οικονομικών δυνάμεων της καπιταλιστικής παραγωγής, ούτε από την απλή οργανική ανάπτυξη του αυθορμητισμού των μαζών. Η διαφορά ανάμεσα στη λενινιστική αντίληψη του Κόμματος και τις άλλες αντιλήψεις βρίσκεται κυρίως στο ότι από τη μια μεριά η οικονομική διαφοροποίηση στους κόλπους του προλεταριάτου (η εμφάνιση της εργατικής αριστοκρατίας κλπ.) αναλύεται περισσότερο βαθιά και σ ' όλες τις συνέπειές της, και ότι από την άλλη η επαναστατική σύμπραξη του προλεταριάτου με τις άλλες τάξεις εξετάζεται στη νέα ιστο-ρική προοπτική που απεικονίζετ(χι. Απ* αυτό προκύπτει μια αυξημένη σημασία του προλεταριάτου στην προετοιμασία και καθοδήγηση της επανάστασης και επομένως του ηγετι-κού ρόλου του Κόμματος απέναντι στην εργατική τάξη.

Η δημιουργία και η όλο και μεγαλύτερη σημασία της ερ-γατικής αριστοκρατίας καταλήγει απ' αυτή την απόψη στο ακόλουθο γεγονός: η διαρκής — σχετική — διάσταση των άμεσων καθημερινών συμφερόντων ορισμένων εργατικών στρωμάτων από τα πραγματικά συμφέροντα όλης της τάξης αυξάνεται συνεχώς και παγιώνεται στα πλαίσια αυτής της αύξησης. Η καπιταλιστική ανάπτυξη που, στην αρχή, εξί-σωσε και ενοποίησε βίαια τη διαιρεμένη γεωγραφικά, συ-ντεχνιακά κλπ. εργατική τάξη, δημιουργεί τώρα μια νέα δια-

3 3

φοροκοίηση. Και αυτή η διαφοροχοίηση δεν έχει μόνο σαν συνέπεια ότι το προλεταριάτο δεν αντιτίθεται πλέον στην αστική τ&ξη με απόλυτα ενιαία εχθρότητα. Αλλά επιπλέον προβάλλει ο κίνδυνος αυτά τα στρώματα να είναι ικανά να επηρεάσουν ιδεολογικά ολόκληρη την τάξη σε οπισθοδρο-μική κατεύθυνση, εισχωρώντας σ ' έναν μικροαστικό τρόπο ζωής, καταλαμβάνοντας θέσεις στην κομματική και συνδι-καλιστική γραφειοκρατία, καμιά φορά δημοτικές θέσεις κλπ,' — παρ' όλη ή ακριβώς λόγω — της αστικοποιημένης ιδεο-λογίας τους, της έλλειψης ωριμότητας της προλεταριακής ταξικής συνείδησης, αποκτώντας υπεροχή σ ' ό,τι αφορά την τυπική μόρφωση, τη διοικητική ρουτίνα κλπ. σε σχέση με τα άλλα προλεταριακά στρώματα. Μ' άλλα λόγια, με την επιρροή τους στις οργανώσεις του προλεταριάτου, βοηθάνε στη συσκότιση της ταξικής συνείδησης όλων των εργατών, βοηθάνε να επηρεαστούν στην κατεύθυνση μιας σιωπηλής συμμαχίας με την αστική τάξη.

Μπροστά σ ' έναν τέτοιο κίνδυνο, η απλή θεωρητική διαύ-γεια, η αντίστοιχη ζύμωση και προπαγάνδα των επαναστατι-κά ξεκάθαρων ομάδων δεν επαρκούν. Γιατί για πολύ καιρό, αυτή η αντίθεση συμφερόντων δεν εκφράζεται με ξεκάθαρη μορφή για όλους τους εργάτες, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που μερικές φορές οι ιδεολογικοί τους εκπρόσωποι δεν αντιλαμ-βάνονται ότι έχουν ήδη αποκλίνει από το δρόμο της τάξης στο σύνολό της. Γ ι ' αυτό, τέτοιου είδους διαφορές είναι πο-λύ εύκολο να συγκαλυφθούν απέναντι στους εργάτες σαν «θεωρητικές διχογνωμίες», σαν απλές «διαφορές τακτικής». Και το εχαναστατικό ένστικτο των εργατών, που απελευθερώ-νεται κατά καιρούς σε μεγάλες αυθόρμητες μαζικές κινητο-ποιήσεις, παραμένει ανίκανο να διατηρήσει σαν διαρκές αγαθό για ολόκληρη την τάξη το επίπεδο της ταξικής συνεί-δησης που δρα ασυνείδητα.

Και μόνο γ ι ' αυτόν το λόγο, είναι απαραίτητη η οργανω-τική αυτοτέλεια των απόλυτα συνειδητών στοιχείων της τά-ξης. Όμως αυτός ο τρόπος σκέψης μας δείχνει ότι η μορφή οργάνωσης ε/ναι για τον /ίένιν αδιάρρηκτα δίμηνη μι την πρό-βλεψη της εκζρχόμενης εχανάστασης. Γιατί μονάχρ μέσα σ '

3 4

αυτό το ηλαίσιο φαίνεται μοιραία και ανεχανόρθωτη κάθε απόκλιση απ' τον σίβστό δρόμο της εργατικής τάξης. Μονά-χα σ ' αυτό το χλαίσιο μκορεί να αχοκτήσει η αιιόφαση για ένα φαινομενικά μικρό καθημερινό ζήτημα τεράστια βαρύ-τητα για όλη την εργατική τάξη. Μονάχα σ ' αυτό το πλαί-σιο αποκτά ζωτική σημασία για το προλεταριάτο να έχει ξε-κάθαρα μπροστά στα μάτια του τη σκέψη και τη δράση που πραγματικά ανηστσιχοόν στην τοξική του θέση.

Όμως η επικαιρότητα της επανάστασης σημαίνει ταυτό-χρονα ότι ο αναβρασμός της κοινωνίας, το γκρέμισμα των παλιών της δομών δεν περιορίζονται μονάχα στο προλεταριά-το, αλλά περιλαμβάνουν όλες τις τάξεις της κοινωνίας. Το αληθινό κριτήριο μιας επαναστατικής κατάστασης είναι πράγ-ματι, σύμφωνα με τον Λένιν, ότι «τα "κατώτερα στρώματα" δεν θέλουν να ζήσουν με τον παλιό τρόπο και τα "ανώτερα στρώματα" δεν μπορούν να ζήσουν με τον παλιό τρόπο». «Η επανάσταση δεν είναι δυνατή χωρίς κρίση ολόκληρου του έθνους, που να θίγει τόσο τους εκμεταλλευόμενους όσο και τους εκμεταλλευτές». "Οσο πιο βαθιά είναι η κρίση τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες της επανάστασης. Όμως, όσο πιο βαθιά είναι, όσο πιο πολλά κοινωνικά στρώματα περι-λαμβάνει, τόσο περισσότερο διαφορετικά, στοιχειώδη κινή-ματα διασταυρώνονται σ ' αυτήν, τόσο πιο συγκεχυμένοι και μεταλλασσόμενοι γίνονται οι συσχετισμοί των δυνάμεων ανάμεσα στις δυο τάξεις από τις οποίες σε τελική ανάλυση εξαρτάται η έκβαση της πάλης, την αστική τάξη και το προλετοφιάτο. Αν το προλεταριάτο Θέλα να νικήσει α' ααηόν τον αγώνα, κρέΛα να ηροωθήσζι και να οΛοστηρίξ,α κάθε ρβύμα που συμβάλλει στην αποσύνθεση της αστικής κοινωνίας, ηρέκει να εχιδιώζει να εντάξει στο γενικό επαναστατικό κίνημα κάθε στοιχειώδες κίνημα οσοδήποτε ασαφές κι αν είναι, κάθε κατά κάποιον τρόπο καταχιεσμένο στρώμα. Και η προσέγγιση μιας επαναστατικής περιόδου χαρακτηρίζεται επίσης από το γε-γονός ότι όλοι οι δυσαρεστημένοι της παλιάς κοινωνίας επι-διώκουν να ενωθούν με το προλεταριάτο, ή, τουλάχιστον, να συμμαχήσουν μαζί του. Όμως εδώ ακριβώς μπορεί να βρί-σκεται ένας σοβαρός κίνδυνος. Γιατί αν το κόμμα του προ-

3 5

λετοφιάτου δεν είναι οργανωμένο κατά τέτοιον τρόχο ώστε να εγγυάται την ταξικά σωστή κατεύθυνση της χολιτικής του, αυτοί οι σύμμαχοι, που έχουν πάντοτε την τάση να πολλαπλασιάζονται σε επαναστατική περίοδο, αντί να προ-σφέρουν βοήθεια φέρνουν μόνο αναστάτωση. Γιατί φυσικά τα άλλα καταπιεσμένα κοινωνικά στρώματα (αγρότες, μι-κροαστοί. διανοούμενοι) δεν έχουν τους ίδιους στόχους με το προλεταριάτο. Το προλεταριάτο — αν ξέρει τι θέλει και τι πρέπει να θέλει από ταξική άποψη — μπορεί να φέρει τη σωτηρία από την κοινωνική μιζέρια όχι μόνο για τον εαυτό του, αλλά και για τα άλλα κοινωνικά στρώματα. Αν, ωστό-σο, το Κόμμοι, ο αγωνιζόμενος φορέας της ταξικής του συ-νείδησης, είναι αβέβαιο για το δρόμο που πρέπει ν ' ακολου-θήσει η εργατική τάξη, αν ακόμη ο προλεταριακός του χα-ρακτήρ<ϊς δεν είναι εξασφαλισμένος οργανωτικά, τότε αυτά τα στρώματα εισβάλλουν στο κόμμα του προλεταριάτου, το βγάζουν απ" το δρόμο του, και η συμμαχία τους, που με μια ταξικά ξεκάθαρη οργάνωση του προλεταριακού κόμματος θα είχε προωθήσει την επανάσταση, μηορά να καταστεί ο ηιο σοβαρός κίνδυνος γι' αυτήν.

Η σκέψη του Λένιν όσον αφορά την οργάνωση έχει, κατά συνέπεια, σαν απαραίτητους πόλους την πιο αυστηρή επιλο-γή των κομματικών μελών σε σχέση με την προλεταριακή ταξική συνείδηση και την ολόπλευρη αλληλεγγύη και υπο-στήριξη όλων όσων υφίστανται καταπίεση και εκμετάλλευ-ση στην καπιταλιστική κοινωνία. Συνενώνει επομένίος με διαλεκτικό τρόπο τη σαφή αποκλειστικότητα του σκοπού και την καθολικότητα, την καθοδήγηση της επανάστασης με την αυστηρά προλεταριακή έννοια και τον γενικό εθνικό (και διεθνή) χαρακτήρα της επανάστασης. Η μενσεβίκικη οργάνωση εξασθενίζει αυτούς τους δύο πόλους, τους αναμει-γνύει, τους υποβιβάζει σε συμβιβασμό και τους συνενώνει μ ' αυτόν τον τρόπο στο ίδιο το Κόμμα. Ξεκόβει από πλατιά στρώματα που υφίστανται εκμετάλλευση (από τους αγρότες, για παράδειγμα), (ϊλλά συγκεντρώνει στο Κόμμα τις ομάδες με τα πιο διαφορετικά συμφέροντα που του απαγορεύουν την ενιαία σκέψη και δράση. Συνεπώς, αντί να βοηθί|σει στη

3 6

δημιουργία, με την απαιτούμενη διαύγεια, ίνός αποφασιστι-κού μετώπου για τη νίκη. το μέτωπο τοι χροληαριάτου ενάντια στην αστική τάξη, μέσα στην κυματώδη πάλη και το χάος των τάξεων που αγωνίζονται — γιατί κάθε επαναστατική κατά-σταση εκφράζεται ακριβώς με μια βαθιά χαώδη αναταραχή όλης της κοινωνίας — αντί να συσπειρώσει γύρω από το προλεταριάτο τις συγκεχυμένες ομάδες των άλλων καταπιε-σμένων, ένα τέτοιου είδους κόμμα μεταβάλλεται το ίδιο σ" ένα συγκεχυμένο μείγμα ομάδων με διαφορετικά συμφέρον-τα. Δεν μπορεί να δράσει παρά μόνο με εσωτερικούς συμβι-βασμούς, οπότε και σύρεται από πιο ξεκάθαρες ομάδες ή από ομάδες που δρουν πιο στοιχειωδώς, ή πάλι δεν του μένει πλέ-ον παρά να παρακολουθεί μοιρολατρικά τα γεγονότα.

Η σκέψη του Λένιν όσον αφορά την οργάνωση σημαίνει, επομένως, μια όιπλή ρήξη με τον μηχανιστικό φαταλισμό: τόσο μ" εκείνον που αντιλαμβάνεται την ταξική συνείδηση του προλεταριάτου σαν ένα μηχανιστικό προϊόν της ταξικής του θέσης, όσο και μ ' εκείνον που στην ίδια την επανάσταση βλέπει μόνο τη μηχανιστική επίδραση των οικονομικών δυ-νάμεων που μοιραία απελευθερώνονται και που θα οδηγού-σαν σχεδόν αυτόματα το προλεταριάτο στη νίκη, όταν οι α-ντικειμενικοί όροι της επανάστασης θα είναι αρκετά «ώρι-μοι». Γιατί αν έπρεπε να περιμένουμε να μπει το προλεταριάτο στον αποφασιστικό αγώνα ενιαία και ξεκάθαρα, δεν Θα υπήρχε ποτέ επαναστατική κατάσταση. Από τη μια, θα υπάρχουν πά-ντοτε προλεταριακά στρώματα που θα παρακολουθούν παθη-τικά τον απελευθερωτικό αγώνα της ίδιας τους της τάξης και που μάλιστα θα προσχωρήσουν στο αντίπαλο στρατόπεδο (κι αυτό τόσο περισσότερο όσο πιο αναπτυγμένος είναι ο καπιταλισμός). Από την άλλη, η στάση του ίδιου του προλε-ταριάτου, η αποφασιστικότητά του και ο βαθμός ταξικής συνείδησής του δεν είναι σε καμιά περίπτωση κάτι που απορρέει από την οικονομική κατάσταση σαν μοιραία ανα-γκαιότητα

Είναι αυτονόητο ότι το μεγαλύτερο και το καλύτερο κόμ-μα του κόσμου δεν μπορεί να «κάνει» την επανάσταση. Ωστό-σο, ο τρόπος με τον οποίο αντιδρά το προλεταριάτο σε μια

3 7

δεδομένη κατάσταση εξαρτάται κατά πολύ απ' τη διαύγεια και την ενεργητικότητα που το Κόμμα είναι σε θέση να δώ-σει για τους ταξικούς στόχους του. Έτσι, στην εηοχή της επικαιρότητας της επανάστασης, το παλιό πρόβλημα του αν η επανάσταση μπορεί να γίνει ή όχι αποκτά μια εντελόχ; νέα σημα-σία. Κι με αυτή την αλλαγή της σημασίας αλλάζει επίσης και η σχέση ανάμεσα στο Κόμμα και την τάξη, καθώς και η σημασία των οργανωτικών ζητημάτων για το Κόμμα και το σύνολο του προλεταριάτου. Το να βάζεις το παλιό πρόβλημα του «κάνω» την επανάσταση ισοδυναμεί με το να διαχωρί-ζεις κατά άκαμπτο και αντιδιαλεκτικό τρόπο την αναγκαιό-τητα της ιστορικής εξέλιξης και τη δραστηριότητα του δρώντος Κόμματος. Σ ' αυτό το επίπεδο, όπου «κάνω» την επανάσταση σημαίνει την κάνω να ξεπροβάλει μαγικά από το τίποτα, δεν μπορούμε παρά να αποδοκιμάσουμε αυτό το «κάνω». Όμως, η δραστηριότητα του Κόμματος στον αιώνα της επανάστασης σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Γιατί, αν ο βασικός χαρακτήρας της εποχής είναι επαναστατικός, τότε την οποιαδήποτε στιγμή μπορεί να παρουσιαστεί μια έντονα επαναστατική κατάσταση. Σχεδόν ποτέ δεν μπορεί να καθοριστεί από τα πριν με ακρίβεια η στιγμή και οι περιστά-σεις της εμφάνισης της. Αντίθετα, όμως, είναι δυνατό να κα-θοριστούν οι τάσεις εκείνες που οδηγούν στην εμφάνισή της, καθώς και οι κατευθυντήριες γραμμές της σωστής δρά-σης όταν εμφανιστεί. Πάνω σ" αυτή την ιστορική αντίλη-ψη είναι θεμελιωμένη η δραστηριότητα του Κόμματος, Το Κόμμα πρέπει να προετοιμάζει την επανάσταση. Πρέπει, δηλα-δή από τη μια να προσπαθεί να επιταχύνει την ωρίμανση των τάσεων εκείνων που οδηγούν στην επανάσταση, με την ίδια του τη δράση και με την επιρροή του πάνω στη δράση του προλεταριάτου, καθώς και των άλλων καταπιεσμένων στρω-μάτων. Από την άλλη, οφείλει να προετοιμάζει ιδεολογικά, τακτικά, υλικά και οργανωτικά το προλεταριάτο για την απαιτούμενη δράση κατά τη διάρκεια μιας οξυμένης επανα-στατικής κατάστασης.

Έτσι , τα εσωτερικά οργανωτικά ζητήματα του Κόμματος τοποθετούνται σε μια νέα προοπτική. Τόσο η παλια αντίλη-

3 8

ψη — που υποστηριζόταν και από τον Κάουτσκι — ότι η οργάνωση αποτελεί ηρούκόθεση της επαναστατικής δράσης, όσο και εκείνη της Ρόζας Λοϋξεμπουργκ ότι η οργάνωση αποτελεί ηροΐόν του επαναστατικού μαζικού κινήματος, μοιά-ζουν μονόπλευρες και αντιδιαλεκτικές. Το Κόμμα, που έχει για καθήκον την προετοιμασία της επανάστασης, γίνεται ταυτόχρονα και στον ίδιο βαθμό έντασης παραγωγός κω προϊόν, προϋπόθεση κω καρπός των επαναστατικών μαζικών κινημάτων. Γιατί η συνειδητή δράση του Κόμματος βασίζε-ται στην ξεκάθαρη αναγνώριση της αντικειμενικής ανα-γκαιότητας της οικονομικής ανάπτυξης. Η αυστηρή οργανα>-τική του οριοθέτηση υπάρχει στα πλαίσια της μόνιμης, καρποφόρας αλληλεπίδρασης με τους στοιχειώδεις αγώνες και τα βάσανα των μαζών. Η Ρόζα Λοϋξεμπουργκ έφτασε μερικές φορές πολύ κοντά σ ' αυτή την αλληλεπίδραση. Πα-ραγνωρίζει, όμως, σ ' αυτή χο συνειδητό και ενεργό στοιχείο. Γι* αυτό δεν στάθηκε ικανή ν ' αναγνωρίσει το κεντρικό σημείο της λενινιστικής αντίληψης για το Κόμμα, την ιδιό-τητα του Κόμματος να προετοιμάζει. ΓΓ αυτό ηοψαγνώρισε σε ηολύ μεγάλο βαθμό όλες τις οργανωτικές αρχές που απορ-ρέουν απ * αυτήν.

Φυσικά, η ίδια η επαναστατική κατάσταση δεν μπορεί να είναι προϊόν της δραστηριότητας του Κόμματος. Το καθή-κον του είναι να προβλέπει την κατεύθυνση που παίρνει η ανάπτυξη των αντικειμενικών, οικονομικών δυνάμεων, στην οποία βασίζεται ο αντίστοιχος τρόπος συμπεριφοράς της εργατικής τάξης απέναντι στις καταστάσεις που δημιουρ-γούνται. Σύμφωνα μ* αυτή την πρόβλεψη, πρέπει να προε-τοιμάζει όσο το δυνατό περισσότερο πνευματικά, υλικά και οργανωτικά τις μάζες του προλεταριάτου για τις επερχόμε-νες εξελίξεις και για το συμφέρον τους. Ωστόσο, τα γεγονό-τα και οι καταστάσεις που απορρέουν απ' αυτά είναι προϊ-όντα των οικονομικών δυνάμεων της καπιταλιστικής παρα-γωγής που δρουν τυφλά και σαν φυσικοί νόμοι. Ωστόσο, αυ-τό δεν γίνεται ούτε κι εδώ με μηχανιστικό και μοιραίο τρόπο. Γιατί μπορέσαμε ήδη να δούμε με μόνο το παράδειγ-μα της οικονομικής αποσύνθεσης της φεουδαρχικής γαιο-

3 9

κτησίας στη Ρωσία ότι η ίδια η διαδικασία της οικονομικής αποσύνθεσης είναι σίγουρα χροΐόν της καπιταλιστικής ανά-πτυξης, αλλά ότι οι επιδράσεις της από ταξική άποψη, οι νέες τοξικές ανακατατάξεις που απορρέουν απ' αυτή δεν μπορούν να είναι θεμελιωμένες πάνω σ ' αιτή την ίδια τη διαδικασία, εφόσον τη δει κανείς απομονωμένη, και δεν μπορούν επομένως να γίνουν κατανοητές απλά απ' αυτό. Εξαρτώνται από το περιβάλλον στο οποίο θα πραγματοποι-ηθούν. Ο προορισμός ολόκληρης της κοινωνίας, της οποίας τα τμήματα αποτελούν αυτή τη διαδικασία, είναι σε τελική ανάλυση η αποφασιστική σημασία της τάσης της. Όμως, μέσα σ ' αυτό το σύνολο, αποφασιστικό ρόλο παίζουν οι ενέργειες των τάξεων, είτε αυτές ξεσπάνε αυθόρμητα και στοιχειωδώς, είτε καθοδηγούνται συνειδητά. Και όσο πε-ρισσότερο μια κοινωνία βρίσκεται σε αναστάτωση, όσο πε-ρισσότερο η «κανονική» δομή της έχει πάψει να λειτουργεί σωστά, όσο περισσότερο έχει διαταραχθεί η κοινωνικοοικο-νομική της ισορροπία, με λίγα λόγια, όσο περισσότερο επα-ναστατική είναι η κατάσταση, τόσο περισσότερο καθορι-στικός είναι ο ρόλος τους. Συνεπάγεται ότι η συνολική ανά-πτυξη της κοινωνίας στην εποχή του καπιταλισμού δεν συ-ντελείται, σε καμιά περίπτωση σε μια απλή και ευθεία κατεύθυνση. Απορρέουν μάλλον καταστάσεις από την αλ-ληλεπίδραση αυτών των δυνάμεων στο κοινωνικό σύνολο, όπου μπορεί να πραγματοποιηθεί μια ορισμένη τάση, όταν η κατάσταση κατανοηθεί σωστά και εκτιμηθεί ανάλογα. Η ανά-πτυξη, όμως, των οικονομικών δυνάμεων που κατά τα φαινό-μενα οδήγησαν αμετάκλητα σ ' αυτή την κατάσταση σε κα-μιά περίπτωση δεν ακολουθεί με τον ίδιο αμετάκλητο τρόπο τη μέχρι τώρα γραμμή, αν χαθεί αυτή η κατάσταση, χωρίς να βγουν τα ανάλογα συμπεράσματα. Αντίθετο, πολύ συχνά μετ(ηρέχεται στο οντίθετό της. (Ας φανταστούμε την κατά-σταση στη Ρωσία αν, το Νοέμβρη του 1917, οι μπολσεβίκοι δεν είχαν πάρει την εξουσία, αν δεν είχαν ολοκληρώσει την αγροτική επανάσταση. Μια -πρωσική- λύση στο αγροτικό πρόβλημα δεν θα είχε σίγουρα εντελώς αποκλειστεί, κάτω από ένα αντεχαναστοτικό καθεστώς, ποι όμως, σε σι^κριση

4 0

με τον κροεκαναστατικό τσαρισμό, θα είχε χαρακτηριστικά σύγχρονοι καπιταλισμού).

Μόνο όταν γνωρίζουμε το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να δράσει το κόμμα του προλεταριάτοι μπορού-με πραγματικά να κατανοήσουμε την οργάνωσή του. Αυτή στηρίζεται πάνω στα τεράστια ιστορικά καθήκοντα που βά-ζει στο προλεταριάτο η εποχή της παρακμής του καπιταλι-σμού, πάνω στις τεράστιες ιστορικές ευθύνες που αυτά τα καθήκοντα επιβάλλουν στο συνειδητό πρωτοποριακό στράπ μα του προλεταριάτου. Αντιπροσωπεύοντας τα συμφέροντα του συνόλου του προλεταριάτου (και αντιπροσωπεύοντας έτσι έμμεσα τα συμφέροντα όλων των καταπιεσμένων, το μέλλον της ανθρωπότητας), με βάση τη γνώση του συνόλου της κοινωνίας, το Κόμμα πρέπει να συγκεντρώσει στους κόλπους του όλες τις αντιθέσεις με τις οποίες εκφράζονται τα καθήκοντα που επιβάλλει το ίδιο το κέντρο του κοινωνι-κού συνόλου. Τονίσαμε ήδη ότι η πιο αυστηρή επιλογή των κομματικών μελών σ ' ό,τι αφορά την καθαρότητα της ταξι-κής συνείδησης και την αδκιμφισβήτητη αφοσίωση στην υπόθεση της επανάστασης πρέπει να συμβαδίζει με την ακα-τάπαυστη συγχώνευση στη ζωή των μαζών που υποφέρουν και παλεύουν. Και όλες οι προσπάθειες να εκπληρωθεί η μία πλευρά αυτών των απαιτήσεων, χωρίς τον αντίποδά της, κα-τέληγαν αναγκαστικά σε μια σεκταριστική σκλήρυνση των ομάδων ακόμη κι όταν αυτές απαρτίζονταν από καλούς επα-ναστάτες. (Αυτή είναι η βάση του αγώνα που ο Λένιν διεξή-γαγε κατά του «αριστερισμού», από τον οτζοβισμό μέχρι το Κομμουνιστικό Εργιηικό Κόμμα Γερμανίας κι ακόμα πιο πέ-ρα). Γιατί η αυστηρότητα των απαιτήσεων απέναντι στα κομματικά μέλη δεν είναι παρά ένα μέσο για να αποκτήσει συνείδηση ολόκληρη η τάξη του προλεταριάτου (και κατ' επέκταση όλα τα στρώματα που υφίστανται την εκμετάλλευ-ση στον καπιταλισμό) των πραγματικών της συμφερόντων, για καθετί που βρίσκεται πραγματικά στη βάση των ασυνεί-δητων ενεργειών της, των ασαφών σκέψεων και συγκεχυμέ-νων αισθημάτων της.

Οι μάζες, όμως, μόνο μέσα στη δράση μαθαίνουν, μέσα

4 1

στον αγώνα συνειδητοποιούν τα συμφέροντά τους. Σ ' έναν αγώνα, όχου οι κοινωνικοοικονομικές βάσεις βρίσκονται σε συνεχή αλλαγή και γ ι ' αυτό αλλάζοιν αόιάκοηα οι συνθήκες κω τα μίσα της χάλης. Το ηγετικό κόμμα του χρολεταριάτου μιιορεί να εκπληρώσει την αποστολή του μόνο αν σ ' αυτή την πάλη προποραϋΐχω πάντοτε κατά ένα βήμα των μαζών που αγωνίζονται, ώστε να τους δείχνει το δρόμο. Ωστόσο, πρέπει πάντοτε να προπορεύεται κατά ένα μόνο βήμα, ώστε να μένει πάντοτε επικεφαλής της πάλης τους. Η θεωρητική του διαύ-γεια έχει επομένως αξία μόνο όταν δεν παραμένει στη γενι-κή. την απλή ορθότητα της θεωρίας, όταν δεν είναι δηλαδή μονάχα θεωρητική, αλλά αφήνει πάντοτε τη θεωρία να φτά-σει στο αποκορύφωμα της συγκεκριμένης ανάλυσης της συγκεκριμένης κατάστασης, όταν η θεωρητική ορθότητα αντιστοιχεί πάντοτε στο νόημα της συγκεκριμένης κατά-στασης. Το Κόμμα, επομένως, πρέπει από τη μια μεριά να διαθέτει τη θεωρητική διαύγεια και σταθερότητα ώστε να παραμένει στον σωστό δρόμο, σε πείσμα όλων των ταλαντεύ-σεων των μαζών, ακόμη και διακινδυνεύοντας να απομονω-θεί παροδικά. Από την άλλη, όμως, πρέπει να παραμένει ευέ-λικτο και δεκτικό για να διδάσκεται από κάθε εκδήλωση των μαζών, όσο συγκεχυμένη κι αν είναι, και να ανακαλύπτει στις μάζες τις επαναστατικές δυνατότητες που δεν έχουν ακό-μη συνειδητοποιήσει.

Μια τέτοιου είδους προσαρμογή στη ζωή του συνόλου εί-ναι αίύναχη χωρίς την χιο αυστηρή πειθαρχία μέσα στο Κόμμα. Αν το Κόμμα δεν είναι ικανό να προσαρμόζει αμέσως τη γνώση του για την κατάσταση στην αδιάκοπα μεταβαλλόμε-νη κατάσταση, μένει πίσω από τα γεγονότα, από ηγετικό γί-νεται καθοδηγούμενο, χάνει την επαφή του με τις μάζες και αχοόιοργανώνεται. Αυτό έχει σαν επακόλουθο ότι η οργάνοο-ση πρέπει πάντοτε να λειτουργεί με τη μεγαλύτερη επιμέλεια και αυστηρότητα ώστε να εφαρμόζει στην πράξη αυτή την προσαρμογή αμέσοος μόλις χρειαστεί. 'Ομως, αυτό σημαίνει ταυτόχρονα ότι αυτή η απαίτηση για ευελιξία πρέπει να εφαρμόζεται επίσης αδιάκοπα στην ίδια την οργάνΰ)ρη. Μια μορφή οργάνωσης που φάνηκε χρήσιμη για συγκεκριμένους

4 2

στόχους, σε μια συγκεκριμένη κατάσταση, μχορεϊ, κάτω ακό διαφορετικές συνθήκες χάλης, να μετατροχεί σε κραγματικό εμχόδιο.

Γιατί είναι μέσα στη φύση της ιστορίας να παράγει πά-ντοτε κάτι νέο. Αυτό το νέο δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί από τα πριν με κάποια αλάνθαστη θεωρία: πρέπει να το ανα-γνωρίσουμε μέσα στον αγώνα, στην εμβρυακή του κατάστα-ση και να το προο)θήσουμε συνειδητά σε γνώση. Καθήκον του Κόμματος δεν είναι να επιβάλλει στις μάζες έναν οποι-ονδήποτε αφηρημένο τρόπο συμπεριφοράς. Απεναντίας πρέ-πει να μαθαίνει αδιάκοπα από τον αγώνα και τις μεθόδους πάλης των μαζών. Όμως, ενώ προετοιμάζει τις επόμενες επαναστατικές ενέργειες, πρέπει να είναι δραστήριο και στη μάθηση. Πρέπει να καθιστά συνειδητό και να συνδέει με το σύνολο των επαναστατικών αγώνων αυτό ποι οι μάζες επινό-ησαν αυθόρμητα χάρη στο σωστό ταξικό τους ένστικτο. Πρέ-πει, για να χρησιμοποιήσοι·με τα λόγια του Μαρξ, να εξηγεί στις μάζες τις Ιδιες τοις τις ενέργειες, ώστε όχι μονάχα να εξασφαλίζει τη συνέχεια των επαναστατικών εμπειριών τον προλεταριάτου, αλλά και να προωθεί συνειδητά και δραστή-ρια την παραπέρα ανάπτυξη αυτών των εμπειριών. Η οργά-νωση πρέπει να προσαρμόζεται σαν εργαλείο στο σύνολο αυτών των γνώσεων και των ενεργειών που απορρέον ν από αυτές. Διαφορετικά, θα αποσυντεθεί από την εξέλιξη των πραγμάτων που δεν κατανόησε και που γ ι ' αυτό δεν μπόρεσε να ελέγξει. Γ ι ' αυτόν το λόγο, κάθε δογματισμός στη θεωρία και κάθε αχολΙθαΗτη στην οργάνωση είναι καταστροφικά για το Κόμμα. Γιατί όπως λέει ο Λένιν, «κάθε νέα μορφή πάλης, που συνεπάγεται νέους κινδύνους και θυσίες, "αποδιοργανώ-νει" αναπόφευκτα τις οργανώσεις που δεν είναι προετοιμα-σμένες γ ι ' αυτή τη νέα μορφή πάλης». Καθήκον του Κόμμα-τος είναι — κνρίως σ ' αυτό το ζήτημα — να διανύει αντόν τον αναγκαίο δρόμο ελεύθερο και συνειδητά, να ανανεώνε-ται προτού ο κίνδυνος της αποδιοργάνωσης καταστεί επί-καιρος και χάρη σ ' αυτή του την αναδιαμόρφωση, να επιδρά στις μάζες διαπαιδαγωγώντας και προωθώντας τις.

Γιατί τακτική και οργάνωση δεν αποτελούν παρά τις δύο

4 3

όψεις ενός αδιαίρετου συνόλου. Δεν μπορούμε να Ιχουμε κραγ-ματικά αχοτελέσματα ηαρά μόνο κω στις δύο συγχρόνως. Αν θέλουμε να έχουμε ακοτελέσματα, χρέχει να είμαστε και στα δύο ταυτόχρονα συνεχείς και ευέλικτοι, να εμμένουμε αιτο-φασιστικά στις αρχές και να παραμένουμε ανοικτοί στις κα-θημερινές μεταβολές. Δεν υπάρχει τίποτα σε επίπεδο τακτι-κής ή οργάνωσης που να είναι από μόνο του καλό ή κακό. Η σχέση του ακριβώς με το σύνολο, με την τύχη της προλετα-ριακής επανάστασης, κάνει σωστή ή λαθεμένη μια ιδέα, ένα μέτρο κλπ. Γι" αυτό ο Λένιν, για παράδειγμα, μετά την πρώ-τη ρώσικη επανάσταση, πολέμησε το ίδιο αμείλικτα τόσο εκείνους που ήθελαν να εγκαταλείψουν την παρανομία σαν δήθεν ανώφελη και σεκταριστική, όσο και εκείνους που πα-ραδομένοι ολοκληρωτικά στην παρανομία απέρριπταν τις δυνατότητες που προσφέρει η νομιμότητα. ΓΓ αυτό είχε την ίδια οργισμένη περιφρόνηση και για την ολική απορρόφη-ση από τον κοινοβουλευτισμό όσο και για τον εξαρχής α-ντικοινοβοϋλευτισμό.

Ο Λένιν όχι μόνο δεν υπήρξε ποτέ πολιτικός ουτοπιστής, αλλά δεν έτρεφε ποτέ του ψευδαισθήσεις για το ανθρώπινο υλικό της εποχής του. «θέλουμε», έλεγε στην πρώτη ηρωική περίοδο της νικηφόρας προλεταριακής επανάστασης, «να εγκαθιδρύσουμε το σοσιαλισμό με ανθρώπους που έχουν με-γαλώσει, βρομιστεί και διαφθαρεί απ' τον καπιταλισμό, που γ ι ' αυτό ακριβώς όμως έχουν ατσαλωθεί απ' αυτόν για τον αγώνα». Οι τεράστιες απαιτήσεις που η λενινιστική ιδέα για την οργάνωση επιβάλλει στους επαγγελματίες επαναστάτες, δεν έχουν στην πραγματικότητα τίποτα το ουτοπικό. Ούτε, φυσικά, και τίποτα από τον επιφανειακό χαρακτήρα της κα-θημερινής ζωής, της δοσμένης πραγματικότητας, που κολλά-ει στον εμπειρισμό. Η λενινιστική οργάνωση είναι η ίδια διαλεκτική, επομένως όχι μόνο προϊόν μιας διαλεκτικής ιστορικής εξέλιξης, αλλά ταιτόχρονα είναι και ο συνειδη-τός της πρωτεργάτης, καθώς και η Ιδια είνω ταυτόχρονα προϊ-όν κω ποψαγωγός του ίδιου του εαυτού της. Οι άνθρωποι κά-νουν οι ίδιοι το κόμμα τους. Χρειάζεται να έχουν έναν υψη-λό βαθμό ταξικής συνείδησης και αφοσίωσης για να ήέλουν

4 4

και να μχορούν να συμμετάσχουν στην οργάννοση. Πραγμα-τικοί εκαγγελματίες εκαναστάτες, όμως, θα γίνουν μόνο μέ-σα στην οργάνωση και μέσω της οργάνωσης. Ο ιακωβϊνος ηου συμμαχεί με την επαναστατική τάξη, δίνει μορφή και διαύγεια στις ενέργειες της τάξης με την αποψασιστικότητά του, την ικανότητά του για δράση, τις γνώσεις και τον εν-θουσιασμό του. Είναι όμ<ος πάντοτε το κοινωνικό Είναι της τάξης, η ταξική συνείδηση που απορρέει απ' αυτό, που κα-θορίζουν το περιεχόμενο και την κατεύθυνση των πράξεων του. Δεν πρόκειται για την εκπροσώπηση της τάξης, αλλά για το αποκορύφωμα της δράσης της ίδιας της τάξης. Το Κόμμα που καλείται να ηγηθεί της προλεταριακής επανά-στασης δεν παρουσιάζεται πανέτοιμο να εκπληρώσει την αποστολή του: ούτε κι αυτό είναι, αλλά γίνεται. Και η διαδικα-σία της γόνιμης αλληλεπίδρασης μεταξύ Κόμματος και τά-ξης επαναλαμβάνεται — φυσικά αλλαγμένη — στη σχέση του Κόμματος και των μελών του. Γιατί όπως λέει ο Μαρξ στις θέσεις του για τον Φόυερμπαχ: «Η υλιστική διδασκαλία ότι οι άνθρωποι είναι προϊόντα των συνθηκών και της αγω-^ ς και ότι επομένως οι άνθρωποι που έχουν αλλάξει είναι προϊόντα άλλων συνθηκών και αλλαγμένης αγωγής ξεχνά ότι τις συνθήκες τις αλλάζουν ακριβώς οι άνθρωποι και ότι πρέπει να διαπαιδαγωγηθεί κι ο ίδιος ο διαπαιδαγωγητής.» Η λενινιστική αντίληψιι για το ΚόβΜα εάα/ η πιο βίαιη ΰή^η ΐιε τον μηχανιστικό κω μοιραίο εκχυδαϊσμό του μαρξισμού. Αποτελεί την πρακτική εφαρμογή της πιο γνήσιας ουσίας του, της πιο βαθιάς τάσης του: «Οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν διά-φορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμα>ς είναι να τον αλλάζουμε-.

45

ο ιμπεριαλισμός: Παγκόσμιος πόλεμος και εμφύλιος πόλεμος

Έχουμε μπει, όμως, στην περίοδο των αποφασιστικών επαναστατικών αγώνων; Έχε ι έρθει πια η ώρα που το προ-λεταριάτο πρέπει να εκπληρώσει, με τίμημα την ίδια του την εξαφάνιση, την αποστολή του να μετασχηματίσει τον κόσμο; Γιατί χωρίς καμιά αμφιβολία δεν είναι η ιδεολογική ή οργα-νωτική ωριμότητα του προλεταριάτου, που μπορεί να οδηγή-σει σ ' αυτή την απόφαση, αν αυτή η ωριμότητα, αυτή η αποφασιστικότητα για αγώνα δεν αποτελούν συνέπεια της αντικειμενικής οικονομικοκοινωνικής κατάστασης του κό-σμου, που ωθεί σ ' αυτή την απόφαση. Και ένα γεγονός όποιο κι αν είναι, νίκη ή ήττα, είναι αδύνατο να αποφασίσει για αυτό το πρόβλημα. Δεν μπορούμε καν να διαπιστώσουμε αν πρόκειται για νίκη ή για ήττα όταν κοιτάζουμε το γεγονός μεμονωμένα: μόνο η σχέση του με το σύνολο της κοινωνι-κοϊστορικής ανάπτυξης σφραγίζει ένα μεμονωμένο γεγονός σαν νίκη ή ήττα σε παγκόσμια ιστορική κλίμακα.

Γι ' αυτό, η συζήτηση που ξέσπασε στους κόλπους της ρώσικης σοσιαλδημοκρατίας (που την εποχή εκείνη περι-λάμβανε τόσο τους μενσεβίκους όσο και τους μπολσεβίκους) ήδη στη διάρκεια της πρώτης επανάστασης για να φτάσει στο αποκορύφωμά της μετά την ήττα της επανάστασης, η συζήτηση σχετικά με το αν έπρεπε να γράφουμε μιλώντας

4 7

για την επανάσταση του 1847 {κριν οκό την αχοφασιστιιτή επανάσταση) ή του 1848 {μετά την ήττα της επανάστασης), ξεφεύγει αναγκαστικά αχό το στενό πλαίσιο των ρώσικων προβλημάτων. Η λύση δεν μπορεί να βρεθεί παρά μόνο αν έχει λυθεί το πρόβλημα του βασικού χαρακτήρα της εποχής μας. Το ακόμη πιο στενό, ουσιαστικά ρώσικο ερώτημα αν, δηλαδή, η επανάσταση του 1905 ήταν αστική ή προλεταρια-κή επανάσταση, και αν η προλεταριακή επαναστατική συμ-περιφορά των εργατών ήταν σωστή ή «λαθεμένη», δεν μπο-ρεί επίσης να απαντηθεί παρά μόνο σ ' αυτό το πλαίσιο. Ωστόσο, και μόνο το γεγονός ότι αυτό το ερώτημα διατυπώ-θηκε τόσο δυναμικά δείχνει σε ποια κατεύθυνση πρέπει να ψάξουμε για την απάντηση. Γιατί ο διαχωρισμός ανάμεσα στα δεξιά και τα αριστερά στο εργατικό κίνημα αρχίζει όλο και πιο πολύ, ακόμα κι έξω από τη Ρωσία, να παίρνει τη μορφή μιας συζήτησης γύρω από τον γενικό χαρακτήρα της εποχής. Μιας συζήτησης σχετικά με το αν ορισμένα οικο-νομικά φαινόμενα που εκδηλώνονται όλο και πιο καθαρά (συσσώρευση του κεφαλαίου, αυξανόμενη σπουδαιότητα των μεγάλων τραπεζών, αποικιοποίηση κλπ.) είναι μονάχα πο-σοτικές βαθμίδες της «φυσιολογικής» ανάπτυξης του καπι-ταλισμού ή αν προοιωνίζουν τον ερχομό μιας νέας εποχής του καπιταλισμού, του ιμπεριαλισμού. Για το αν οι πόλεμοι που γίνονται όλο και πιο συχνοί μετά από μια περίοδο σχε-τικής ειρήνης (πόλεμος των Μπόερς, ισπανοαμερικάνικος και ρωσοίαπωνικός πόλεμος κλπ.) πρέπει να θεωρούνται σαν «τυχαίοι» ή «επεισοδιακοί», ή αν εμφανίζονται σαν τα πρώ-τα δείγματα μιας περιόδου όλο και πιο βίαιων πολέμων. Για το αν, τελικά, η ανάπτυξη του καπιταλισμού μπαίνει μ ' αυ-τόν τον τρόπο σε μια νέα φάση: οι παλιές μέθοδοι πάλης του προλετεφιάτου αρκούν για την προώθηση των ταξικών του συμφερόντων σ ' αυτές τις διαφορετικές συνθήκες; Μήπως γΓ αυτό οι νέες μορφές της προλεταριακής ταξικής πάλης, που εμφανίστηκαν πριν και κατά τη διάρκεια της ρώσικης επανάστασης (μαζική απεργία, ένοπλη εξέγερση) είναι γε-γονότα απλά τοπικής, ειδικής σημασίας, ίσως μάλιστα και «λάθη» και «αποκλίσεις», ή πρέπει να τα θεωρήσει Κανείς

4 8

σαν τις χρώτες, αυθόρμητες αχόκειρες των μαζών, που ε*ι-χειρούν, με ένα σωστό ταξικό ένστικτο, να προσαρμόσουν τη δράση τους στην παγκόσμια κατάσταση;

Είναι γνωστή η πρακτική απάντηση του Λένιν σ ' αυτό το συναφές σύνολο ερωτημάτων. Εκφράζεται με τον πιο καθαρό τρόπο στο ακόλουθο γεγονός: μόλις μετά τη συντριβή της ρώσικης επανάστασης, όταν οι θρήνοι των μενσεβίκων ποι κατηγορούσαν τους ρώσους εργάτες ότι το είχαν «παρακά-νει» δεν είχαν ακόμη κοπάσει, ο Λένιν άρχισε στο συνέδριο της Στουτγάρδης τον αγώνα για την καθαρότητα και τη σα-φήνεια των θέσεων της Β" Διεθνούς μπροστά στον επικείμε-νο κίνδυνο ενός ιμπεριαλιστικού παγκόσμιου πολέμου και προσπάθησε να τις επηρέασει προς την κατεύθυνση του τι έκραιε να γίνα ενάντια α' αυτόν τον πόλεμο. Οι τροποποιήσεις των Λένιν-Ρόζα Λούξεμπουργκ έγιναν δεκτές στη Στουτγάρ-δη και αργότερα επικυρώθηκαν από το συνέδρια της Κοπεγ-χάγης και της Βασιλείας. Αυτό σημαίνει ότι η Β" Διεθνής παραδέχθηκε επίσημα τον κίνδυνο ενός ιμπεριαλιστικού παγκόσμιου πολέμου που πλησίαζε και την ανάγκη να αγω-νιστεί το προλεταριάτο επαναστατικά ενάντιά του. Απ* ό,τι φαίνεται, λοιπόν, ο Λένιν δεν υπήρξε μόνος του σ ' αυτό το ζήτημα. Ούτε όταν θεωρεί τον ιμπεριαλισμό, από οικονομι-κή άποψη, σαν νέα φάση του καπιταλισμού. Ολόκληρη η Αριστερά, ακόμη και τμήματα του Κέντρου και της δεξιάς πτέρυγας της Β' Διεθνούς αναγνώρισαν την ύπαρξη των οι-κονομικών πραγματικοτήτων που αποτελούν τη βάση του ιμπεριαλισμού. Ο Χίλφερντινγκ προσπάθησε να δώσει μια οικονομική θεωρία αυτών των νέων φαινομένων, και η Ρόζα Λούξεμπουργκ κατάφερε, μάλιστα, να αναπαραστήσει το οι-κονομικό συνολικό σύμπλεγμα του ιμπεριαλισμού σαν αναγκαία συνέπεια του προτσές αναπαραγωγής στον καπι-ταλισμό. Κατάφερε να περιλάβει οργανικά τον ιμπεριαλισμό στη θεωρία της ιστορίας του ιστορικού υλισμού και να δώ-σει, έτσι, ένα συγκεκριμένο οικονομικό θεμέλιο στη «θεωρία της κατάρρευσης». Κι ωστόσο, όταν τον Αύγουστο του 1914 — και πολύ αργότερα ακόμη — ο Λένιν βρέθηκε μόνος του με την άποψή του απέναντι στον παγκόσμιο πόλεμο, αυτό

4 9

δεν έγινε τυχαία. Η αχομόνωσή του εξηγείται ακόμη λιγότε-ρο με ψυχολογικά ή ηθικά εχιχειρήματα, ότι, τάχα. χολλοί άλλοι που είχαν χροηγοΰμενα κρίνει κι αυτοί σωστά τον ι-μττεριαλισμό, ταλαντεύονταν τώρα από «δειλία» κλπ. "Οχι^ Οι τοκοθετήαας των διαφόρων σοσιαλιστικών ρεοβάτων τον Αό-γροστο του 1914 υκήρξαν οι ά^ιεσεζ και αντικειμΐνικίς συνέχειες της μέχρι τότε θεωρητικής, τακτικής κλπ. στάσης το^ς.

Η λενινιστική αντίληψη για τον ιμπεριαλισμό είναι, κατά παράδοξο φαινομενικά τρόπο, από τη μια ένα σημαντικό θε-ωρητικό κατόρθωμα κι από την άλλη περιέχει, σαν καθαρά οικονομική θεωρία, λίγα πραγματικά νέα στοιχεία. Στηρίζε-ται στον Χίλφερντινγκ κατά κάποιον τρόπο και, από καθαρά οικονομική άποψη, δεν αντέχει, όσον αφορά το βάθος και το μεγαλείο στη σύγκριση με τη θαυμάσια συνέχιση από τη Ρό-ζα Λούξεμπουργκ της θεωρίας της αναπαραγωγής του Μαρξ. Η ανωτερότητα του Λένιν συνίσταται στο ότι κατάι; ι.ρε — κι αυτό αποτελεί ένα θεωρητικό επίτευγμα που δεν έχει όμοιό του — να συνδέει μόνιμα και συγκεκριμένα την οικονομική Θεω-ρία του ιμπεριαλισμού με όλα τα πολιτικά προβλήματα της ση· μερινής εποχής και να καθιστά το περιεχόμενο της οικονομί-ας αυτής της νέας φάσης καθοδηγητικό νήμα όλων των συ-γκεκριμένων πράξεων στον περίγυρο που διαμορφωνόταν με αυτόν τον τρόπο. Γ ι ' αυτό απορρίπτει, για παράδειγμα, στη διάρκεια του πολέμου ορισμένες ακραία αριστερές αντιλή-ψεις πολωνών κομμουνιστών σαν αντιλήψεις «ιμπεριαλιστι-κού οικονομισμού». ΓΓ αυτό κορυφώνεται ο αγώνας του ενάντια στην αντίληψη του Κάουτσκι για τον «υπερ-ιμπερι-αλισμό», μια θεωρία που έλπιζε στη δημιουργία ενός παγκό-σμιου ειρηνικού τραστ του κεφοιλαίου, όπου ο παγκόσμιος πόλεμος είναι ένας δρόμος «τυχαίος» και μάλιστα ούτε καν «σοαστός», καθώς ο Κάουτσκι χωρίζει την οικονομία του ιμπεριαλισμού από την πολιτική του. Σίγουρα η θεωρία του ιμπεριαλισμού της Ρόζας Λούξεμπουργκ (και του Πάνεκουκ καθώς και άλλων αριστερών) δεν είναι οικονομϊστικη με τη στενή, κυριολεκτική σημασία του όρου. Ό λ ο ι , και ιδιαίτε-ρα η Ρόζα Λούξεμπουργκ, υπογραμμίζουν ακριβώς τις στιγ-μές εκείνες της οικονομίας του ιμπεριαλισμού, όπου^γυρνά-

5 0

ει αναγκιχστικά στο χολιτικό (αχοικιοχοίηση, χολεμική βιο-μηχανία κλπ.). Ωστόσο, ο συνδυασμός αυτός δεν συγκεκρι-μενοποιείται. Δηλαδή, η Ρόζα Λούξεμπουργκ δείχνει με ασύγκριτο τρόπο ότι, σαν επακόλουθο της διαδικασίας συσ-σώρευσης, το πέρασμα στον ιμπεριαλισμό, την εποχή της πάλης για τις αποικιακές αγορές και τις πρώτες ύλες, για τις δυνατότητες εξαγωγής κεφαλαίου κλπ., έχει καταστεί αναπό-φευκτο, ότι αυτή η εποχή — η τελευταία φάση του καπιτα-λισμού — πρέπει να είναι εποχή παγκόσμιων πολέμων. Έτσι , όμως, θεμελιώνει μονάχα τη θεωρία ολόκληρης της εποχής, τη θεωρία αυτού του σύγχρονου ιμπεριαλισμού γενι-κά. Δεν κατόρθωσε να βρει ούτε εκείνη τη μετάβαση από αυτή τη θεωρία στις συγκεκριμένες απαιτήσεις της στιγμής. Η μπροσούρα της του «Ιουνίου» δεν είναι σε καμιά περί-πτιοση, στα συγκεκριμένα τμήματά της, αναγκαία συνέπεια της «συσσώρευσης του κεφαλαίου». Η θεωρητική ορθότητα με την οποία έκρινε ολόκληρη την εποχή δεν συγκεκριμε-νοποιείται σε καθαρή γνώση εκείνων των συγκεκριμένων κι-νητήριων δυνάμεων που η μαρξιστική θεωρία έχει καθήκον να εκτιμήσει και να εκμεταλλευτεί με επαναστατικό τρόπο.

'Ομίος, η ανωτερότητα του Λένιν σ ' αυτό το σημείο σε κοψιά περίπτίοση δεν μπορεί να εξηγηθεί με το σύνθημα μιας «πολιτικής ιδιοφυΐας», μιας «πρακτικής διορατικότητας» κλπ. Πρόκειται περισσότερο για μια καθαρά θεωρητική ανω-τερότητα (ος προς την εκτίμηση του συνολικού προτσές. Γιατί δεν υπάρχει ούτε μια πρακτική απόφαση σ ' ολόκληρη τη ζωή του που να μην ήταν ακριβώς η αντικειμενική και λο-γική συνέπεια της θεωρητικής του τοποθέτησης. Και το γε-γονός ότι το θεμελιώδες αξίωμα αυτής της τοποθέτησης εί-ναι η απαίτηση της σιγκεκριμένης ανάλυσης της συγκεκρι-μένης κατάστασης μόνο στα μάτια των μη διαλεκτικά σκε-πτόμενων παραπέμπει το ζήτημα στην πρακτική της «ρεαλιστικής πολιτικής». Για το μαρξιστή η συγκεκριμένη ανά-λυση της συγκεκριμένης κατάστασης δεν αποτελεί αντίθεση στην «καθαρή» θεωρία, αντίθετα, μάλιστα, αποτελεί το απο-κορύφωμα της γνήσιας θεωρίας, σημείο όπου η θεωρία βρί-

5 1

σκει την χραγματική της εκιιλήρωση, όκου γ ι ' αυτό μηατρέ-Λεται σε χράξη.

Αυτή η θεωρητική ανωτερότητα στηρίζεται στο γεγονός ότι, ανάμεσα σ ' όλους τους διαδόχους του Μαρξ, ο Λένιν υχήρξε αυτός του οχοΐου η αντίληψη ηαραμορφώθηκε λιγό-τερο από τις φετιχιστικές κατηγορίες του καχιταλιστικοϋ του κεριβάλλοντος. Γιατί η αποφασιστική ανωτερότητα της οικονομίας του Μαρξ σε σχέση μ ' όλες εκείνες χου προηγή-θηκαν και ακολούθησαν έγκειται στο ότΓ ακόμη και για τα πιο περίπλοκα ζητήματα, όπου κανείς πρέπει να δουλέψει με πρώτη ματιά με τις πιο καθαρές οικονομικές κατηγορίες (άρα και τις πιο φετιχιστικές), αυτή κατόρθωσε μεθοδικά να δώσει στο πρόβλημα μια τέτοια τροπή που, πίσω από τις «καθαρά οικονομικές», κατηγορίες να εμφανίζονται στις δια-δικασίες ανάπτυξής τους εκείνες οι τάξεις, των οποίων εκ-φράζουν αυτό το κοινωνικό Είναι. (Ας σκεφτεί κανείς τη δια-φορά ανάμεσα στο σταθερό και το μεταβλητό κεφάλαιο σε αντίθεση με την κλασική διάκριση ανάμεσα σε πάγιο και κυκλοφορούν κεφάλαιο. Μονάχα μ ' αυτές τις διακρίσεις προβάλλει η ταξική διάρθρωση της αστικής κοινωνίας. Η διατύπωση του προβλήματος της υπεραξίας από τον Μαρξ αποκάλυψε ήδη την ταξική διαστρωμάτωση ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριάτο. Η αύξηση του σταθερού κεφαλαίου δείχνει αυτή τη σχέση μέσα στη δυναμική συ-νάρτηση τοι προτσές ανάπτυξης ολόκληρης της κοινωνίας και αποκαλύπτει ταυτόχρονα την πάλη των διαφόρων ομά-δων του κεφαλαίου για το μοίρασμα της υπεραξίας).

Η θεωρία του ιμπεριαλισμού του Λένιν είναι λιγότερο θεω-ρία της οικονομικά αναγκαίας δημιουργίας και των οικονο-μικών της φραγμών — όπως είναι γιο τη Ρόζα Λούξεμκουργκ. Είναι η θεωρία των συγκεκριμένων ταξικών δυνάμεων που εξαπολύονται από τον ιμπεριαλισμό και δρουν σ ' αυτόν. Εί-ναι 7 ίαορίο Γ/τς συγκεκριμένης παγκόσμιας κατάστασης ηου δημιουργήθηκε αχό τον ιμχεριαλισμό. 'Οταν αναλύει την ου-σία του μονοπωλιακού καπιταλισμού, τον ενδιαφέρει κατά κύριο λόγο αυτή η σι εγκεκριμένη παγκόσμια κατάσταση και η ταξική διάταξη των στρωμάτων που απορρέουν απ' αυτή:

5 2

ηώς μοιράστηκε (Ιο Γ&αο ο κάομος αχό η ς μεγάλες αποικια-κές δυνάμεις, πώς αλλάζει η εσωτερική ταξική διαστρωμά-τωση της αστικής τάξης και του προλεταριάτου μέσα από την κίνηση συγκέντρωσης του κεφαλαίου (καθαρά παρασι-τικά στρώματα εισοδηματιών, εργατική αριστοκρατία κλπ.) και κυρίως πώς η εσωτερική κίνηση του μονοπωλιακού κα-πιταλισμού, εξαιτίεις του ακανόνιστου ρυθμού στις διάφορες χώρες, καθιστά και πάλι ξεπερασμένα τα πρόσκαιρα ειρηνι-κά μοιράσματα των «περιοχών συμφερόντων» και άλλους συμβιβασμούς και ωθεί σε συγκρούσεις που μόνο με τη βία, με τον πόλεμο μπορούν να λυθούν.

Ενώ καθορίζεται η ουσία του ιμπεριαλισμού σαν μονοπω-λιακού καπιταλισμού και ο πόλεμός του σαν αναγκαία εξέ-λιξη και έκφραση αυτής της τάσης για πιο μεγάλη συγκέν-τρωση, για το απόλυτο μονοπώλιο, γίνεται ξεκάθαρη η διά-ταξη των στρωμάτων της κοινωνίας στη σχέση τους μ ' αυ-τόν τον πόλεμο. Αποδείχνεται ότι είναι αφελής αυταπάτη να φαντάζεται κανείς, όπως ο Κάουτσκι, ότι τμήματα της αστι-κής τάξης που δεν «ενδιαφέρονται» άμεσα για τον ιμπερια-λισμό και που καμιά φορά μάλιστα «αδικούνται» απ' αυτόν, είναι δυνατό να κινητοποιηθούν εναντίον του. Η μονοπωλι-ακή ανάπτυξη παρασύρει μαζί της όλη την αστική τάξη και βρίσκει μάλιστα στηρίγματα όχι μόνο μέσα στους μικροα-στούς, που έτσι κι (ιλλιώς ταλαντεύονται κάντα, αλλά ακόμη και σε τμήματα του προλεταριάτου (αν και μόνο παροδικά). Ωστόσο δεν είναι σωστό να ισχυρίζεται κανείς, όπως κάνουν οι επαγγελματίες σκεπτικιστές, ότι το επαναστατικό προλε-ταριάτο θα απομονώνονταν στην κοινωνία επειδή απορρί-πτει αμείλικτα τον ιμπεριαλισμό. Η εξέλιξη της καπιταλι-στικής κοινωνίας είναι πάντοτε αντιφατική, κινείται μέσα από τις αντιθέσεις. Για πρώτη (ρορά στην ιστορία, ο μονο-πωλιακός καπιταλισμός δημιουργεί μια παγκόσμια οικονο-μία με την πραγματική έννοια του όρου. Ο πόλεμός του, ο ιμπερκιλιστικός πόλεμος, είναι επομένως ο πρώτος παγκό-σμιος πόλεμος με την πιο αυστηρή σημασία της λέξης. Αυτό σημαίνει πρώτα απ" όλα ότι για πρώτη φορά στην ιστορία, τα έθνη που υφίστανται την καταπίεση και την εκμετάλλευ-

5 3

ση από τον καπιτ(χλισμό δεν βρίσκονται πια απομονωμένα στον αγώνα κατά των καταπιεστών τους, αλλά ότι παρασύ-ρονται, με όλη τους την ύπαρξη, στο στρόβιλο του παγκό-σμιου πολέμου. Η αναπτυγμένη καπιταλιστική αποικιακή πολιτική δεν εκμεταλλεύεται τους αποικιοκρατούμενους λα-ούς μόνο με ληστρικό τρόπο, όπίος συνέβαινε στην αρχή της καπιταλιστικής ανάπτυξης, αλλά ανατρέπει συγχρόνύος την κοινωνική τους διάρθρωση, την καθιστά καπιταλιστική. Εννοεί-ται φυσικά ότι αυτό συμβαίνει για χάρη μιας ακόμη πιο αυ-ξημένης εκμετάλλευσης (εξαγωγή κεφαλαίου κλπ.), έχει όμως σαν συνέπεια, πράγμα που βέβαια δεν θέλει ο ιμπερια-λισμός, το ξεκίνημα μιας αστικής ανάπτυξης των ίδιων των αποικιοκρατούμενων χωρών, καθώς εμφανίζεται σαν ανα-γκαία ιδεολογική συνέπεια ο αγώνας για την εθνική αυτοτέλεια. Αυτό αυξάνει ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι ο ι-μπεριαλιστικός πόλεμος κινητοποιεί όλα τα διαθέσιμα αν-θρώπινα αποθέματα των ιμπεριαλιστικών χωρών και παρασύ-ρει ενεργά τους αποικιοκρατούμενους λαούς στον αγώνα από τη μια, και φροντίζει για τη γρηγορότερη ανάπτυξη της βιο-μηχανίας τους από την άλλη. Επιταχύνει, δηλαδή, αυτή τη διαδικασία οικονομικά και ιδεολογικά.

Η κατάσταση των αποικιοκρατούμενων λαών είναι ωστό-σο μια ακραία περίπτωση της σχέσης του μονοπωλιακού καπιταλισμού μ ' εκείνους που εκμεταλλεύεται. Το ιστορικό πέρασμα από μια εποχή στην άλλη δεν πραγματοποιείται ποτέ με μηχανικό τρόπο: ένας τρόπος παραγωγής δεν μπορεί να εμφανιστεί και να γίνει ιστορικά αποτελεσματικός, όταν ο προηγούμενος τρόπος παραγωγής που ξεπέρασε έχει ήδη εκπληρώσει παντού την αποστολή του μετασχηματισμού της κοινωνίας. Οι τρόποι παραγωγής που αλληλοξεπερνιούνται και οι κοινωνικές μορφές και η ταξική διαστρωμάτωση που τους αν(χλογεί, διασταυρώνονται και αλληλεπιδρούν στην ιστορία. Έτσι , εξελίξεις, που, αν ειδωθούν αφηρημένα, φαί-νεται να μοιάζουν μεταξύ τους (για παράδειγμα το πέρασμα από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό), εξαιτίας του εντε-λώς διαφορετικού ιστορικού περιβάλλοντος στο οποίο πραγ-ματοποιούνται, αποκτούν εντελώς διαφορετική σχέσιι απέ-

5 4

ναντι στο κοινωνικό ιστορικό σύνολο και έχουν έτσι, έστω και αν τις δει κανείς μόνες τους, μια εντελώς νέα λειτουργία και σημασία.

Ο ανερχόμενος καπιταλισμός εμφανίστηκε σαν χαρόγο-ντας που ευνοούσε το σχηματισμό των εθνών. Από τη με-σαιωνική πληθώρα των μικρών φεουδαρχικών ηγεμονιών, μετά από σκληρούς επαναστατικούς αγώνες, διαμόρφωσε σε μεγάλα έθνη το καπιταλιστικά πιο αναπτυγμένο τμήμα της Ευρώπης. Οι αγώνες για την ενότητα της Γερμανίας και της Ιταλίας, αν τους δει κανείς αντικειμενικά, ήταν οι τελευταίοι από αυτούς τους επαναστατικούς αγώνες. Αλλά το γεγονός ότι σ ' αυτά τα κράτη ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε παραπέ-ρα σε ιμπεριαλιστικό μονοπωλιακό καπιταλισμό, ότι ακόμη και σε μεμονωμένες καθυστερημένες χώρες (Ρωσία, Ιαπωνία) άρχισε να παίρνει τέτοια μορφή, όλο αυτά δεν σημαίνουν ωστόσο ότι έχασε τη σημασία του να διαμορφώνει έθνη σ ' όλον τον υπόλοιπο κόσμο. Αντίθετα. Η καχιταλιστική ανά-πτυξη ηου ηροχωράα δημιούργησε εθνικά κινήματα σ' όλους τους μέχρι τότε *χωρΙς ιστορία» λαούς της Ευρώκης. Μόνο που ο «εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας» τους δεν διεξάγεται πλέ-ον απλά και μόνο σαν αγώνας ενάντια στην εσωτερική φε-ουδαρχία ή τον φεουδαρχικό απολυταρχισμό, οπότε και εί-ναι οπωσδήποτε προοδευτικός, αλλά κρέχα να τεθεί στα χλαί-σια του ιμπεριαλιστικού συναγωνισμού των μεγάλων δανάμεων. Η ιστορική του σημασία, η εκτίμησή του, εξαρτάται, επομέ-νως, από τη συγκεκριμένη λειτουργία που τους αναλογεί μέ-σα σ ' αυτό το συγκεκριμένο σύνολο.

Ή δ η ο Μαρξ έχει αναγνωρίσει πολύ καθαρά τη σημασία αυτού του ζητήματος. Σίγουρα, στην εποχή του ήταν κυρίως αγγλικό πρόβλημα, δηλαδή πρόβλημα της σχέσης Αγγλίας και Ιρλανδίας. Και ο Μαρξ τονίζει με τη μεγαλύτερη σαφή-νεια ότι «πέρα από το διεθνές δίκαιο, ο πρωταρχικός όρος της απελευθέρωσης της αγγλικής εργατικής τάξης συνίστα-ται στην αντικατάσταση της ένωσης που σήμερα διατηρεί-ται με τη δύναμη, δηλαδή της υποδούλωσης της Ιρλανδίας, από μια ελεύθερη και ισότιμη συμμαχία αν αιτό μπορεί να καταστεί δυνατό ή από έναν πλήρη διαχωρισμό, αν δεν μπο-

5 5

ρεϊ να γίνει αλλιώς». Γιατί είδε καθαρά ότι, από τη μια μεριά η εκμετάλλευση της Ιρλανδίας είναι ένα καθοριστικό ατού για τον αγγλικό καπιταλισμό, που ήδη εκείνη την εποχή, μόνος τότε, είχε μονοπωλιακό χαρακτήρα, και ότι, από την άλλη, η συγκεχυμένη τοποθέτηση της αγγλικής εργατικής τάξης πάνω σ ' αυτό το ζήτημα είναι η αιτία μιας διάσπασης ανάμεσα στους καταπιεσμένους, μια πάλη εκμεταλλευομέ-νων ενάντια σ' άλλους εκμεταλλευόμενους, αντί για έναν ενιαίο αγώνα κατά των κοινών τους εκμεταλλευτών. Κατά-λαβε, λοιπόν, ότι μόνο ο αγώνας για την εθνική απελευθέ-ρωση της Ιρλανδίας μπορεί να χρησιμεύσει σαν πραγματικά αποτελεσματικό μέτωπο στον αγώνα του αγγλικού προλετα-ριάτου ενάντια στην αγγλική αστική τάξη.

Η αντίληψη αυτή του Μαρξ δεν παρέμεινε μόνο αναποτε-λεσματική για το αγγλικό εργατικό κίνημα εκείνης της επο-χής, αλλά ούτε καν ζωντάνεψε στη θεωρία και την πρακτική της Β" Διεθνούς. Για άλλη μια φορά ο Λένιν ήταν αυτός που ανέλαβε να δώσει μια νέα ζωή στη θεωρία, μια ζωή όμως πιο δραστήρια και πιο συγκεκριμένη απ' όσο της είχε δώσει ο ίδιος ο Μαρξ. Γιατί από μια απλά διεθνή ιστορική επικαιρό-τητα μπήκε στην ημερήσια διάταξη και, επομένως, στον Λέ-νιν δεν προβάλλει πιο θεωρητικά, αλλά καθαρά πρακτικά. Γιατί ο καθένας οφείλει να δει καθαρά σ ' αυτή τη σχέση ότι το τεράστιο πρόβλημα που παρουσιάζεται σ ' εμάς, δηλαδή ο ξεσηκωμός σε παγκόσμια κλίμακα όλων των καταπιεσμένων, και όχι μόνο των εργατών, είναι το ίδιο πρόβλημα μ ' αυτά που ο Λένιν δεν έπαψε να διατυβίπανίζει ευθύς εξαρχής σαν επίκεντρο του αγροτικού ζητήματος στη Ρωσία ενάντια στους ναρόντνι-κους, τους ^νόμιμους» μαρξιστές, τους οικονομιστές κλπ. Πρό-κειται σ ' όλες αυτές τις περιπτώσεις γ ι ' αυτό που η Ρόζα Λοΰξεμπουργκ ονόμασε «εξωτερική» αγορά του καπιταλι-σμού, όπου εννοεί τη μη καπιταλιστική αγορά, είτε βρίσκε-ται μέσα είτε έξω από τα πολιτικά σύνορα. Ο καπιταλισμός που εξαπλώνεται από τη μια, δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς αυτήν, από την άλλη, η κοινωνική του λειτουργία απέναντι σ ' αυτή την αγορά έγκειται στη διάλυση της αρχικής κοι-νωνικής δομής της, στην καπιταλιστικοποίησή της, στη με-

τατροπή της σε μια καπιταλιστική «εσωτερική>» αγορά, όπου, όμως, αποκτάει, έτσι, τάσεις για ανεξαρτησία κλπ. Κι εδώ η σχέση είναι διαλεκτική. Μόνο που η Ρόζα Λούξε-μπουργκ, μέσα απ' αυτή τη σωστή και θαυμάσια ιστορική προοπτική, δεν βρήκε το δρόμο για τη συγκεκριμένη λύση των συγκεκριμένων ζητημάτων του παγκόσμιου πολέμου. Παρέμεινε στο έργο της μια ιστορική προοπτική, ένα σωστό και θαυμάσιο χαρακτηριστικό ολόκληρης της εποχής. Αλλά μόνο της εποχής σαν σύνολο. Και ο Λένιν ήταν αυτός που έκανε το βήμα από τη θεωρία στην πράξη. Ωστόσο το βήμα αυτό αποτελεί ταυτόχρονα — και δεν πρέπει ποτέ να το ξε-χνάμε αυτό — Θεωρητική πρόοδο. Γιατί είναι ένα βήμα από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο.

Το πέρασμα από την αφηρημένη σωστή εκτίμηση της σύγχρονης ιστορικής πραγματικότητας, από την απόδειξη της γενικά επαναστατικής ουσίας ολόκληρης της ιμπεριαλι-στικής εποχής στο συγκεκριμένο, κορυφώνεται στο ζήτημα του ιδιαίτερου χαρακτήρα αυτής της επανάστασης. Ένα από τα μεγαλύτερο θεωρητικά επιτεύγματα του Μαρξ ήταν ότι ξεχώρισε επακριβώς την αστική από την προλεταριακή επανάσταση. Αυτή η διαφοροποίηση είχε μπροστά στις ανώριμες ψευδαισθήσεις των συγχρόνων του, από τη μια με-ριά τεράστια σημασία από πρακτική τακτική άποψη, και από την άλλη πρόσφερε τη μοναδική μέθοδο για να γίνουν κα-θαρά αντιληπτά τα πραγματικά νέα, πραγματικά προλεταρι-ακά επαναστατικά στοιχεία των επαναστατικών κινημάτων της εποχής. Ωστόσο, στον χυδαίο μαρξισμό, αυτή η διαφορο-ποίηση παγιώθηκε, σ' έναν μηχανιστικό διαχωρισμό. Αυτός ο διαχωρισμός έχει στους οπορτουνιστές για πρακτική συνέ-πεια μια σχηματική γενίκευση σχετικά με την εμπειρικά σωστή παρατήρηση ότι σχεδόν κάθε επανάσταση της σύγ-χρονης εποχής ξεκινάει σαν αστική επανάσταση, έστω κι αν είναι διαποτισμένη από προλεταριακές ενέργειες, διεκδική-σεις κλπ. Σ ' αυτές τις περιπτώσεις, για τους οπορτουνιστές η επανάσταση είναι απλά αστική. Το καθήκον του προλετα-ριάτου είναι να υποστηρίζει αοτή την επανάσταση. Από αυ-τόν το διαχωρισμό της αστικής και της προλεταριακής επα-

5 7

νάστασης προκύπτει ότι το προλεταριάτο πρέηει να αρνηθεί τους δικούς του επαναστατικούς ταξικούς στόχους.

Ωστόσο και η υπερ-αριστερή αντίληψη που διαβλέπει κα-θαρά τα μηχανιστικά σοφίσματα αυτής της θεωρίας και έχει συνείδηση του προλεταριακού επαναστατικού χαρακτήρα της εποχής μας, πέφτει από την άλλη μεριά στην ίδια επι-κίνδυνη μηχανιστική αντίληψη. Α<ρού αναγνωρίζει ότι η αστική τάξη έχει πάψει να παίζει τον ιστορικά επαναστατι-κό της ρόλο στην εποχή του ιμπεριαλισμού, καταλήγει — και πάλι με βάση έναν μηχανιστικό διαχωρισμό αστικής και προλεταριακής επανάστασης — ότι έχουμε μπει πια στην επο-χή της καθαρά προλεταριακής επανάστασης. Αυτή η στάση έχει σαν επικίνδυνη πρακτική συνέπεια ότι όλα εκείνα τα κινήματα αναβρασμού και αποσύνθεσης που δημιουργούνται αναγκαστικά στην εποχή του ιμπεριαλισμού (αγροτικό, αποικιακό, εθνικό πρόβλημα) και που σε σχέση με την προλε-ταριακή επανάσταση είναι αντικειμενικά επαναστατικά, παραβλέ-πονται, καμιά φορά μάλιστα περιφρονούνται και απορρί-πτονται. Επιπλέον, αυτοί οι θεωρητικοί της καθαρά προλε-ταριακής επανάστασης παραιτούνται εκούσια από τους πιο αληθινούς και σπουδαίους συμμάχους του προλεταριάτου. Παραμελούν εκείνο το επαναστατικό πλαίσιο που δίνει συ-γκεκριμένες προοπτικές στην προλεταριακή επανάσταση και περιμένουν έτσι τη «γνήσια» προλεταριακή επανάσταση, σε κάποιον αφηρημένο χώρο, πιστεύοντας ότι την προετοι-μάζουν. «Εκείνος που περιμένει μια γνήσια κοινωνική επανά-σταση», λέει ο Λένιν, «δεν θα τη γνωρίσει ποτέ και είναι επαναστάτης μόνο στα λόγια, ένας επαναστάτης που δεν κα-ταλαβαίνει την πραγματική επανάσταση».

Γιατί η πραγματική επανάσταση είναι η διαλεκτική μετατροπή της αστικής επανάστασης σε προλεταριακή. Το αδιαμφισβήτη-το ιστορικό γεγονός ότι η τάξη εκείνη που υπήρξε πρωτο-πορία και καρπωτής των προηγούμενων μεγάλων αστικών επαναστάσεων, έχει γίνει πια αντικειμενικά αντεπαναστατι-κή, σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει ότι έτσι έχουν λυθεί κοινωνικά εκείνα τα αντικειμενικά προβλήματα, γύρω από τα οποία περιστράφηκαν αυτές οι επαναστάσεις, ούτε·ότι

5 8

έχουν ικανοποιηθεί τα στρώματα εκείνα της κοινωνίας, τα οποία είχαν ζωτικό συμφέρον στην επαναστατική επίλυση τους. Αντίθετα. Η αντεπαναστατική στροφή της αστικής τά-ξης δεν εκφράζει μόνο την εχθρότητά της απέναντι στο προλεταριάτο, αλλά ταυτόχρονα και την εγκατάλειψη των ίδιων των επαναστατικών της παραδόσεων. Παραχωρεί στο προλεταριάτο την κληρονομιά του επαναστατικού της παρελθό-ντος. Το προλεταριάτο είναι πια η μόνη τάξη που είναι ικανή να οδηγήσει με συνέπεια στο τέρμα της την αστική επανά-σταση. Δηλαδή, από τη μια μεριά οι ακόμη επίκαιρες διεκ-δικήσεις της αστικής επανάστασης μπορούν να εκπληρω-θούν μόνο στα πλαίσια μιας προλεταριακής επανάστασης και από την άλλη, η συνεπής πραγμάτωση αυτών των διεκ-δικήσεων της αστικής επανάστασης οδηγεί αναγκαστικά στην προλεταριακή επανάσταση. Η προλεταριακή επανά-σταση σημαίνει, επομένως, σήμερα πραγμάτωση και κατάρ-γηση ταυτόχρονα της αστικής επανάστασης.

Η σωστή γνώση αυτής της κατάστασης πραγμάτων ανοί-γει μια τεράστια προοπτική για τις πιθανότητες και δυνατό-τητες της προλεταριακής επανάστασης. Ταυτόχρονα, όμως, θέτει το επαναστατικό προλεταριάτο και το ηγετικό κόμμα του μπροστά σε τεράστιες απαιτήσεις. Γιατί για να εκπλη-ρώσει τη διαλεκτική αυτή μετάβαση, το προλεταριάτο δεν πρέπει μονάχα να διαθέτει μια σωστή γνώση της σωστής αλληλουχίας, αλλά επίσης να ξεπεράσει στην πράξη τις μι-κροαστικές εκείνες τάσεις, τις συνήθειες ως προς τη σκέψη κλπ., που το εμπόδιζαν να δει καθαρά αυτές τις αλληλουχίες (οι εθνικές συγχύσεις, για παράδειγμα). Προκύπτει, επομέ-νως, για το προλεταριάτο η ανάγκη να ξεπεράσει τον εαυτό του και να γίνει, έτσι, ο ηγέτης όλων των καταπιεσμίνων. Ο αγώνας πριν απ' όλα των καταπιεσμένων λαών για την εθνι-κή ανεξαρτησία είναι ένα θαυμάσιο έργο της επαναστατικής αυτοδιαπαιδαγώγησης, τόσο για το προλεταριάτο του κατα-πιεστή λαού που ξεπερνάει τον ίδιο του τον εθνικισμό με την πραγμάτωση της ολοκληρωτικής εθνικής ανεξαρτησίας, όσο και για το προλεταριάτο τοι καταπιεσμένου λαού που προχωράει πάλι πέρα από τον εθνικισμό του μέσα από τα

5 9

ανάλογα συνθήματα του φεντεραλισμού και της διεθνούς προλεταριακής αλληλίγγύης. Γιατί όκως λέει ο Λένιν, «το χρολεταριότο χαλεύει για το σοσιαλισμό και ενάντια στις δικές του αδυναμίες». Ο αγώνας για την επανάσταση, η χρησιμοποίηση των αντικειμενικών πιθανοτήτων της διε-θνούς κατάστασης καθώς και η εσωτερική πάλη για την ίδια την ωριμότητα της επαναστατικής ταξικής συνείδησης είναι αναπόσπαστες στιγμές ενός και του αυτού διαλεκτικού προ-τσές.

Ο ιμπερκχλιστικός πόλεμος δημιουργεί, επομένως, παντού συμμάχους για το προλεταριάτο, όταν αντό ηαλεύα επανα-στατικά ενάντια στην αστική τάξη. "Οταν όμως δεν συνειδητο-ποιεί την κατάστασή του και τα καθήκοντά του, το αναγκά-ζει να σέρνεται πίσω από την αστική τάξη σε μια φοβερή αυτοκατακρεούργηση. Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος δημιουρ-γεί μια διεθνή κατάσταση, όπου το προλεταριάτο μπορεί να μπει επικεφαλής όλων των καταπιεσμένων και εκμεταλλευο-μένων, όπου ο αγώνας του για την απελευθέρωση μπορεί να γίνει το σύνθημα και ο οδηγός για την απελευθέρωση όλων εκείνων που ο καπιταλισμός κρατάει σκλαβωμένους. Δημι-ουργεί, όμως, ταυτόχρονα μια διεθνή κατάσταση, όπου εκα-τομμύρια προλετάριοι αναγκάζονται να δολοφονούν με ιδιαί-τερα ραφιναρισμένη ωμότητα εκατομμύρια άλλους προλετά-ριους, ώστε να στερεώσουν και να ισχυροποιήσουν τη μο-νοπωλιακή θέση των εκμετοιλλευτών τους. Το τι επιφυλάσσει η μοίρα στο προλεταριάτο εξαρτάται αχό την κατανόηση αχό μέροας του της ιστορικής του κατάστασης, από την ταξική του συνείδηση. Γιατί «οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τοις την ιστορία». Ό χ ι , όμως, «μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν». Το ζήτημα που μπαίνει εδώ δεν είναι αν το προλεταριάτο θέλει να αγωνιστεί ή όχι, αλλά μόνο για την επιλογή για τα συμφέροντα ποιανού οφείλει να αγωνιστεί, για τα δικά του ή για εκείνα της αστικής τάξης. Το ζήτημα που θέτει η ιστο-ρική κατάσταση στο προλεταριάτο δεν συνίσταται στην επι-λογή ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη, αλλά στην επι^γή

6 0

α'ίάμιαα στον ιμχίριαλισχικό κόλιμο κω τον πόλεμο ενάντια σ' αυτόν τον πόλεμο, δηλαδή τον εμφύλιο πόλεμο.

Η (χναγκαιότητα του εμφύλιου κολέμου, σαν μέσο άμυνας του κρολεταριάτου απέναντι στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, γεννιέται, όπως όλες οι μορφές πάλης του προλεταριάτου, από τις συνθήκες πάλης που η ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής, της αστικής κοινωνίας επιβάλλει στο προλετα-ριάτο. Η δραστηριότητα του Κόμματος, η σημασία της ορ-θής θεωρητικής διορατικότητας δεν χρησιμεύουν παρά να δώσουν στο προλεταριάτο την απαιτούμενη εκείνη δύναμη αντίστασης ή επίθεσης που διαθέτει αντικειμενικά στη συ-γκεκριμένη κατάσταση με βάση τον ταξικό διαχωρισμό, που ωστόσο, λόγω θεωρητικής και οργανωτικής ανωριμότητας, δεν την ανεβάζει στο ύψος των δοσμένων αντικειμενικών δυ-νατοτήτων. Έτσι , πριν ακόμα από τον ιμπεριαλιστικό πό-λεμο, εμφανίστηκε η μαζική απεργία σαν αυθόρμητη αντί-δραση του προλεταριάτου στην ιμπεριαλιστική φάση του καπιταλισμού, και αυτή η σχέση που η Δεξιά και το Κέντρο της Β' Διεθνούς προσπάθησαν με όλα τα μέσα να καλύψουν έγινε σιγά-σιγά το θεωρητικό κτήμα της ριζοσπαστικής πτέ-ρυγας.

Κι εδώ, όμως, ο Λένιν υπήρξε ο μόνος που αναγνώρισε πολύ νωρίς, ήδη στα 1905, πως δεν αρκεί η μαζική απεργία σαν όπλο του αποφασιστικού αγώνα. Εκτιμώντας την απο-τυχημένη εξέγερση της Μόσχας σαν αποφασιστικό στάδιο και προσπαθώντας να καθορίσει τις συγκεκριμένες εμπειρίες του απέναντι στον Πλεχάνοφ που υποστήριζε την άποψη ότι «δεν έπρεπε να είχαμε πάρει τα όπλα», θεμελίωσε έτσι ήδη θεωρητικά την αναγκαία τακτική ταυ προλεταριάτου στον παγκό-σμιο πόλεμο. Γιατί η ιμπεριαλιστική φάση του καπιταλισμού και ιδιαίτερα το αποκορύφωμά της στον παγκόσμιο πόλεμο δείχνει ότι ο καπιτίίλισμός έχει μπει στην κατάσταση που πρέπει να αποφασίσει τη διατήρησή του ή την εξαφάνισή του. Και με το σωστό ταξικό ένστικτο μιας τάξης συνηθισμέ-νης να κυριαρχεί, που έχει συνείδηση ότι, με τη διεύρυνση των περιοχών κυριαρχίας της, με την ανάπτυξη της εξουσια-στικής της μηχανής, στενεύει ταυτόχρονα η πραγματική

6 1

κοινωνική βάση της κυριοφχίας της, χροσχαθεί όσο το δυ-νατό πιο ενεργά και να διευρύνει αυτή τη βάση (παρασύρο-ντας τα μεσαία στρώματα στο να την ακολουθήσουν, διας>θεί-ροντας την εργατική αριστοκρατία κλχ.), και να συνθλίψει αχοφασισττκό τους θανάσιμους εχθρούς της, προτού αυτοί συσπειρωθούν ώστε να προβάλουν πραγματική αντίσταση. Γι ' αυτό η αστική τάξη είναι εκείνη που παντού εξαλείφει τις «ειρηνικές» μορφές της ταξικής πάλης, των οποίων η πρόσκαιρη, έστω και τόσο προβληματική λειτουργικότητα, αποτελεί τη βάση ολόκληρης της θεωρίας του ρεβιζιονισμού και που προτιμάει πιο «ενεργητικά» μέσα πάλης (βλέπε Αμερική). Καταφέρνει όλο και πιο πολύ να παίρνει ενεργά στα χέρια της την κρατική μηχανή, να ταυτίζεται τόσο έ-ντονα μ ' αυτή, που ακόμη και οι φαινομενικά οικονομικές μόνο διεκδικήσεις της εργατικής τάξης προσκρούουν όλο και πιο δυνατά σ ' αυτό το τείχος, που οι εργάτες είναι ανα-γκασμένοι να αρχίσουν την πάλη με την κρατική εξουσία (άρα, έστω και ασυνείδητα, την πάλη για την κρατική εξου-σία), όταν θέλουν απλά και μόνο να αποτρέψουν την επιδεί-νωση της οικονομικής τους κατάστασης, την απώλεια των μέχρι τώρα κεκτημένων θέσεων. Έτσι , αυτή η εξέλιξη επι-βάλλει στο προλεταριάτο την τακτική της μαζικής απεργίας, όπου ο οπορτουνισμός είναι πάντα έτοιμος από φόβο προς την επανάσταση, να εγκαταλείψει τα ήδη κεκτημένα παρά να αντλή-σει τις επαναστατικές συνέπειες της κατάστασης. Η μαζική απεργία είναι, όμως, σύμφωνα με την αντικειμενική της ου-σία, ένα επαναστατικό μέσο. Κάθε μαζική απεργία δημιουρ-γεί μια επαναστατική κατάσταση, όπου η αστική τάξη, με τη βοήθεια της κρατικής μηχανής της, αντλεί τις απαραίτητες γι * αυτή συνέπειες, όσο είναι δυνατό. Απέναντι σ" αυτά τα μέσα, όμως, το προλεταριάτο είναι ανίσχυρο. Και το όπλο της μαζικής απεργίας αποτυχαίνει αναγκαστικά, αν μπροστά στα όπλα της αστικής τάξης, δεν πάρα κι αυτό τα όπλα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να προσπαθεί να εξοπλίζεται το ίδιο, να αποδιοργανώνει το στρατό της αστικής τάξης που απαρτίζε-ται στην πλειοψηφία του από εργάτες και αγρότες, να στρέ-φει ενάντια στην αστική τάξη τα ίδια της το όπλα. (Η επανά-

6 2

στάση του 1905 δείχνει κολλά χοφαδείγματα ενός κολύ σω-στού ταξικού ενστίκτου, αλλά που αη' αυτή την άποψη δεν είναι παρά μόνο ένστικτο).

Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος οξύνει, λοιπόν, αυτή την κοιτά-σταση στο έπακρο. Η αστική τάξη βάζει το προλεταριάτο μπροστά στην επιλογή ή να σκοτώνει τους ταξικούς του συντρόφους στις άλλες χώρες προς όφελος των μονοπωλια-κών της συμφερόντων, να πεθαίνει για τα συμφέροντα αυτά, ή να ανατρέψει την κυριαρχία της αστικής τάξης με τη βία των όπλων. Ό λ α τα άλλα μέσα πάλης απέναντι σ ' αυτή την υπέρτατη βία είναι ανίσχυρα, γιατί όλα, χωρίς εξαίρεση, θα συντριβούν απέναντι στη στρατιωτική μηχανή των ιμπερια-λιστικών κρατών. Αν λοιπόν το προλεταριάτο θέλει να ξεφύ-γει απ' αυτή την ακραία βία, πρέπει να ανοιλάβει το ίδιο την πάλη ενάντια σ ' αυτή τη στρατιωτική μηχανή, να τη διαλύσει από τα μέσα και να στρέψει τα όπλα, που η ιμπερια-λιστική αστική τάξη αναγκάστηκε να δώσει σ ' όλον το λ(ΐό, ενάντια στην αστική τάξη, να τα χρησιμοποιήσει για να εκ-μηδενίσει τον ιμπεριαλισμό.

Δεν υπάρχει λοιπόν τίποτα το θεωρητικά πρωτάκουστο και σ ' όλα αυτά. Αντίθετα: Η ουσία της κατάστασης έγκει-ται στην ταξική σχέση ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριάτο. Ο πόλεμος, σύμφωνα με τον ορισμό του Κλά-ουζεβιτς, δεν είναι παρά η συνέχιση της πολιτικής, αλλά πραγματικά απ ' όλες τις αχόψεις. Δηλαδή ο πόλεμος δεν ση-μαίνει μόνο για την εξωτερική πολιτική ενός κράτους ότι η γραμμή που ακολουθήθηκε μέχρι τότε από τη χώρα σε καιρό «ειρήνης» οδηγείται ενεργά μέχρι το τέλος, αλλά και ότι ο πόλεμος ενισχύει και οξύνει στο έπακρο και για την εσωτε-ρική ταξική διαστρωμάτωση μιας χώρας (και ολόκληρου του κόσμου) τις τάσεις εκείνες που, ήδη σε καιρό «ειρήνης», εκδηλώθηκαν ενεργά στους κόλπους της κοινωνίας. Ο πόλε-μος, επομένως, δεν δημιουργεί σε καμιά περίπτωση μια από-λυτα νέα κατάσταση, ούτε για μια χώρα ούτε γιο μια τάξη μέσα σ ' ένα έθνος. Το νέο σ ' αυτόν συνίσταται απλά στην ποιοτική μετατροπή της πρωτάκουστης ποσοτικής αύξησης

6 3

όλων των χροβλημάτων και, μ ' αυτόν τον τρόκο — και μόνο μ' αυτόν τον τρόπο — δημιουργείται μια νέα κατάσταση.

Από κοινωνικοοικονομική άποψη, επομένα>ς, ο πόλεμος δεν είναι παρά ένα στάδιο της ιμπεριαλιστικής ανάπτυξης του καπιταλισμού. Γι" αυτό δεν είναι, αναγκαστικά, παρά ένα στάδιο στην ταξική πάλη του προλεταριάτου ενάντια στην αστική τάξη. Η σημασία της θεωρίας του ιμπεριαλι-σμού του Λένιν έγκειται, επομένβος, στο γεγονός ότι ο Λένιν — πράγμα που κανείς άλλος δεν κατόρθωσε — καθόρισε με συνεπή θεωρητικό τρόπο τη σχέση ανάμεσα στον παγκό-σμιο πόλεμο και τη συνολική εξέλιξη και ότι το απέδειξε καθαρά με βάση τα συγκεκριμένα προβλήματα του πολέμου. 'Οπως όμως ο ιστορικός υλισμός είναι η θεωρία της προλε-ταριακής ταξικής πάλης, ο καθορισμός αυτής της σχέσης θα παρέμενε ελλιπής, αν η θΐωρϊα του ιμπεριαλισμού δεν ήταν ταυ-τόχρονα θεωρία των ρευμάτων του εργατικού κινήματος την εκοχή του ιμπεριαλισμού. Το θέμα δεν ήταν λοιπόν μονάχα να γίνει σαφές πώς έπρεπε να ενεργήσει το προλεταριάτο σύμφωνα με τα ταξικά του συμφέροντα σ ' αυτή τη νέα διε-θνή κατάσταση που δημιούργησε ο πόλεμος, αλλά συγχρό-νως να αποδειχθεί πού βασίζονται θεωρητικά οι άλλες «προ-λεταριακές» τοποθετήσεις για τον ιμπεριαλισμό και τον πό-λεμό του, ποια στρώματα του προλεταριάτου ακολουθούν αυτές τις θεωρίες και, επομένως, τις μετατρέπουν σε πολιτι-κά ρεύματα.

' Επρεπε πρώτα απ' όλα να αποδειχθεί ότι αυτά τα ρεύμα-τα υπάρχουν γενικά σαν ρεύματα. Να αποδειχθεί ότι η τοπο-θέτηση της σοσιαλδημοκρατίας σχετικά με τον πόλεμο δεν υπήρξε η συνέπεια μιας στιγμιαίιις απόκλισης, ενός δειλιά-σματος κλπ., αλλά το αναγκαίο επακόλουθο της μέχρι τώρα εξέλιξής της. Επομένως ότι αντή η τοποθέτηση έπρεπε να γίνει κατανοητή μέσα από την ιστορία του εργατικού κινήματος και ότι έπρεπε να εξεταστεί σε σχέση με τις μέχρι τώρα «διαφοα-νίες» μέσα στη σοσιαλδημοκρατία (ρεβιζιονισμός κλπ.). Λυ-τή η άποψη, που θα έπρεπε να είναι αυτονόητη για τη μαρ-ξιστική μέθοδο (βλέπε τον τρόπο με τον οποίο κρίνονται τα σύγχρονα ρεύματα στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο), μ£ δυ-

6 4

σκολία κατάφερε να υπερισχύσει, ακόμη και στην επανα-στατική πτέρυγα του εργατικού κινήματος. Ακόμη και η ομά-δα της «Διεθνούς», δηλαδή η ομάδα της Ρ ^ α ς Λούξεμπουργκ και του Φραντς Μέρινγκ, δεν στάθηκε ικανή να ολοκληρώ-σει και να εςΜχρμόσει με συνέπεια αυτή τη μεθοδολογική άποψη. Είναι όμως φανερό ότι κάθε καταδίκη του οπορτου-νισμού και της θέσης του απέναντι στον πόλεμο που δεν α-ντιλαμβάνεται τον οπορτουνισμό σαν ένα ιστορικά αναγνω-ρίσιμο ρεύμα μέσα στο εργατικό κίνημα και που δεν θεωρεί το παρόν του σαν οργανικό καρπό του παρελθόντος του, δεν μπορεί ούτε να φτάσει σ ' ένα πραγματικό ύψος στις αρχές της μαρξιστικής συζήτησης, ούτε να βγάλει τα συγκεκριμέ-να πρακτικά, αναγκαία για τη στιγμή της δράσης και τακτι-κά - οργανωτικά συμπεράσματα από αυτή την καταδίκη.

Για τον Λένιν, και για άλλη μια φορά μονάχα γΓ αυτόν, ήταν ήδη από τη στιγμή που ξέσπασε ο παγκόσμιος πόλεμος σαφές ότι η στάση των Σάιντεμαν, Πλεχάνοφ, Βαντερβέλντε κλπ., απέναντι στον πόλεμο δεν ήταν στην πραγβίατικότητα τί-ποτε άλλο παρά η λογική εφ<φμογή των αρχών του ρεβιζιονι-σμοό στην τωρινή κατάσταση.

Σε τι όμως συνίσταται, περιληπτικά, η ουσία του ρεβιζιονι-σμού: Πρώτα ότι προσπαθεί να ξεπεράσει τη «μονόπλευρη άποψη» του ιστορικού υλισμού που εξετάζει όλα τα φαινόμε-να του ιστορικοκοινωνικού γίγνεσθαι αηοκλαστικά από την ταξική άποψη του προλεταριάτου. Διαλέγει σαν άποψη το συμφέροντα «ολόκληρης της κοινωνίας». Επειδή όμως, συ-γκεκριμένα, αυτά τα γενικά συμφέροντα δεν υπάρχουν, και επειδή αυτό που θα μπορούσε να φανεί σαν γενικό συμφέρον δεν είναι τίποτε άλλο από τη στιγμιαία συνιστώσα της αγω-νιστικής αλληλεπίδρασης των διαφόρων ταξικών δυνάμεων, ο αναθεωρητής αντιλιιμβάνεται το πάντοτε μεταβαλλόμενο ακοτίλεσμα της ιστορικής διαδικασίας σαν μια πάντοτε Ιδια μεθοδολογική αφετηρία. Έτσι αναποδογυρίζει και θεωρητικά τα πράγματα. Από πραιττική άποψη, η ουσία του παραμένει πάντα και αναγκαστικά ένας συμβιβασμός, λόγω ακριβώς αυτής της θεωρητικής αφετηρίας. Ο ρεβιζιονισμός είναι πάντοτε εκλεκτικός: προσπαθεί, δηλαδή, να αμβλύνει και να

6 5

εξισώσει ήδη θεωρητικά τις τοιξικές αντιθέσεις για να κατα-στήσει την ενότητά τους, που την έχει αναποδογυρίσει και που δεν υπάρχει παρά μόνο στο κεφάλι του, σαν το μέσο για την εκτίμηση των γεγονότων.

ΓΓ αυτόν το λόγο ο αναθεωρητής απορρίπτει, κατά δεύ-τερο λόγο, τη διαλεκτική. Γιατί η διαλεκτική δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εννοιολογική έκφραση του γεγονότος ότι η εξέ-λιξη της κοινωνίας κινείται στην πραγματικότητα μέσα από τις αντιθέσεις, ότι αυτές οι αντιθέσεις (οι αντιθέσεις των τά-ξεων, η ανταγωνιστική ουσία της οικονομικής ύπαρξής τους κλπ.) αποτελούν τη βάση και τον πυρήνα κάθε γεγονότος και ότι μια «ενότητα» της κοινωνίας, όσο αυτή στηρίζεται στη διαίρεση σε τάξεις, δεν μπορεί παρά να είναι πάντα μια αφηρημένη έννοια, ένα πάντοτε πρόσκαιρο αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης αυτών των αντιθέσεων. Καθώς όμως η δια-λεκτική, σαν μέθοδος, δεν είναι παρά η θεωρητική διατύπω-ση του κοινωνικού γεγονότος ότι η κοινωνία αναπτύσσεται παραπέρα μέσα από αντιθέσεις, από το πέρασμα από τη μια αντίθεση στην άλλη, επομένως με επαναστατικό τρόπο, η θεω-ρητική απόρριψη της διαλεκτικής σημαίνει ρήξη αρχών με κάθε επαναστατική συμπεριφορά.

Τρίτο, αφού οι αναθεωρητές μ ' αυτόν τον τρόπο αρνού-νται ν ' αναγνωρίσουν την ύπαρξη της δκιλεκτικής με την κί-νησή της μέσα από τις αντιθέσεις, που παράγει έτσι πάντα κάτι νέο, σαν κάτι που υπάρχει πραγματικά, χάνεται από τη σκέψη τους το ιστορικό, το συγκεκριμένο, το νέο. Η πραγ-ματικότητα που ζουν υπόκειται σε σχηματικούς μηχανιστι-κούς, «αιώνιους χαλύβδινους νόμους» που, σύμφωνα με την ουσία τους, δημιουργούν αδιάκοπα το ίδιο πράγμα και στους οποίους ο άνθρωπος είναι μοιραία υποταγμένος, όπως και στους νόμους της φύσης. Αρκεί λοιπόν να γνωρίσει κανείς μια για πάντα αυτούς τους νόμους, για να μάθει πώς θα εξε-λιχθεί η μοίρα του προλεταριάτου. Η υπόθεση ότι μπορεί να υπάρξουν νέες καταστάσεις που να μην υπόκεινται σ ' αυ-τούς τους νόμους ή ακόμη καταστάσεις των οποίων η κατά-ληξη εξαρτάται από την απόφαση του προλεταριάτου, είναι για τον αναθεωρητή αντεπιστημονική. (Η υπερεκτίμηση

6 6

των μεγάλων προσωπικοτήτων, της ηθικής κλπ. δεν είναι παρά οι αναγκαίοι αντίποδες αυτής της αντίληψης).

Τέταρτο, αυτοί οι νόμοι είναι, όμως, οι νόμοι της καπιταλι-στικής ανάπτυξης και η επιμονή στην αιώνια και υπεριστορι-κή ισχύ τους σημαίνει ότι για τον αναθεωρητή η καπιταλι-στική κοινωνία είναι η πραγματικότητα που ουσιαστικά δεν μπορεί να αλλάξει, όπως και για την αστική τάξη. Ο αναθεω-ρητής δεν θεωρεί πια την αστική κοινωνία σαν ένα προϊόν της ιστορίας που γι" αυτό είναι ιστορικά καταδικασμένη να εξαφανιστεί, ούτε την επιστήμη σαν ένα μέσο για τη γνώση της εποχής της πτώσης της και την επιτάχυνσή της, αλλά, στην καλύτερη περίπτωση, σαν μέσο για τη βελτίωση της θέσης του προλεταριάτου μίσα στην αστική κοινωνία. Κάθε σκέψη που ξεπερνάει πρακτικά τον ορίζοντα της αστικής κοινωνίας είναι μια ψευδαίσθηση, μια ουτοπία, για το ρεβι-ζιονισμό.

Πέμπτο, γι ' αυτό ο ρεβιζιονισμός έχει μια θέση «ρεαλι-στικής» πολιτικής, θυσιάζει πάντοτε τα πραγματικά συμφέρο-ντα του συνόλου της τάξης (και χαρακτηρίζει ουτοπική κάθε συνεπή υπεράσπιση αυτών των συμφερόντων) στην υπερά-σπιση των άμεσων συμφερόντων μεμονωμένων ομάδων. Με βά-ση αυτές ακόμη τις λίγες παρατηρήσεις είναι σαφές ότι ο ρεβιζιονισμός μπόρεσε να γίνει ένα πραγματικό ρεύμα μέσα στο εργατικό κίνημα μονάχα επειδή η νέα ανάπτυξη του κα-πιταλισμού επέτρεψε παροδικά σε ορισμένα στρώματα των εργατών να αποκτήσουν από αυτήν την κατάσταση οικονο-μικά οφέλη. Καθώς επίσης και γιατί η μορφή οργάνωσης των εργατικών κομμάτων εξασφοιλίζει μεγαλύτερη επιρροή σ ' αυτά τα στρώματα και στους διανοητικούς εκπροσώπους τους παρά στις — έστω και συγκεχυμένα και ενστικτώδικα — επαναστατικές πλατιές μάζες του προλεταριάτου.

Το κοινό στοιχείο όλων των οπορτουνιστικών ρευμάτων να μην κοιτάζουν ποτέ τα γεγονότα από την ταξική σκοπιά του προλεταριάτου και γ ι ' αυτό να πέφτουν σε μια αντιιστο-ρική και αντιδιαλεκτική εκλεκτική «ρεαλιστική πολιτική», συνδέει τις διαφορετικές τους αντιλήψεις για τον πόλεμο και τις κάνει να φαίνονται όλες, χωρίς εξαίρεση, σαν αναγκα-

6 7

στική συνέπεια του μέχρι τώρα οπορτουνισμού. Η χωρίς όρους υποταγή της δεξιάς πτέρυγας στις ιμπεριαλιστικές δυ-νάμεις της «ίδιας» της της χώρας προέρχεται οργανικά από την άποψη που θεωρεί την αστική τάξη — έστω και με μερι-κούς δισταγμούς στην αρχή — σαν την ηγέτιδα τάξη της ιστορικής εξέλιξης και αναθέτει στο προλεταριάτο την υποστήριξη «του προοδευτικού της ρόλου». Και όταν ο Κά-ουτσκι χαρακτηρίζει τη Διεθνή σαν απλό όργανο ειρήνης άχρηστο για τον πόλεμο, τι το διαφορετικό λέει από ό,τι ο ρώσος μενσεβίκος Τσερεβάνιν, όταν ξεσπάει σε θρήνους με-τά την πρώτη ρώσικη επανάσταση: «Ωστόσο, μέσα στη φω-τιά της επανάστασης, τη στιγμή που οι επαναστατικοί στό-χοι πλησιάζουν τόσο στην πραγμάτωσή τους, είναι δύσκολο ν ' ανοιχτεί ο δρόμος για μια λογική μενσεβίκικη τακτική» κλπ.

Ο οπορτουνισμός διαφοροποιείται σύμφωνα με τα στρώμα-τα της αστικής τάξης στα οποία γυρεύει να στηριχτεί και στην υποταγή των οποίων προσπαθεί να παρασύρει το προ-λεταριάτο. Αυτά μπορεί να είναι, όπως στην περίπτωση της δεξιάς πτέρυγας, η βαριά βιομηχανία και το τραπεζικό κεφά-λαιο. Στην περίπτωση αυτή, ο ιμπεριαλισμός αναγνωρίζεται χωρίς όρους σαν αναγκαίος. Το προλεταριάτο πρέπει να βρει την πραγμάτωση των συμφερόντων του στον ιμπεριαλι-στικό πόλεμο, στο μεγαλείο, στη νίκη του «δικού» του έθνους. Ή μπορεί ν ' αναζητηθεί η προσάρτηση σ* εκείνα τα στρώματα της αστικής τάξης που είναι μεν αναγκασμένα να συμμετάσχουν στην εξέλιξη, αλλά νιώθουν ότι παραμερί-ζονται σε δεύτερο πλάνο και που υποτάσσονται γ ι ' αυτό πρακτικά στον ιμπεριαλισμό (και πρέπει να υποταχθούν), ωστόσο όμως γκρινιάζουν ενάντια σ ' αυτόν τον εξαναγκα-σμό και «εύχονται» τα πράγματα να πάρουν μια άλλη τροττή. Αυτός είναι ο λόγος που ανοιζητοϋν γρήγορα την ειρήνη, το ελεύθερο εμπόριο, την επιστροφή «ομαλών» καταστάσεων κλπ. Ωστόσο, είναι αυτονόητο ότι ποτέ δεν θα είναι ικανά να προβάλουν σαν ενεργός αντίπαλος του ιμπεριαλισμού. Αντί-θετα, δεν διεξάγουν παρά έναν — μάταιο — αγώνα για να έχουν το μερίδιό τους από την ιμπεριαλιστική λεία (τμήμα-

6 8

τα της ελαφριάς βιομηχανίας, τα μικροαστικά στρώματα κλπ.). Κάτω απ' αυτή την προοπτική, ο ιμπεριαλισμός πα-ρουσιάζεται σαν «τυχαίος». Επιχειρείται να βρεθεί μια ειρη-νική λύση, να αμβλυνθούν οι αντιθέσεις. Και το προλεταριά-το, που το Κέντρο θέλει να υποτάξει σ ' αυτά τα στρώματα, δεν πρέπει ούτε να αγωνίζεται ενεργά κατά του πολέμου. (Αλλά το να μην αγωνίζεσαι σημαίνει πρακτικά να παίρνεις μέρος στον πόλεμο.) Πρέπει απλά να διαλαλεί την αναγκαιό-τητα μιας «δίκαιης» ειρήνης κλπ.

Η Δΐΐβνής είναι η οργανωτική έκφραση της κοινότητας συμ-φερόντων ολόκληρου του παγκόσμιου προλεταριάτου. Από τη στιγμή που αναγνωρίζουμε σαν θεωρητικά δυνατή την πάλη των εργατών ενάντια σε εργάτες στην υπηρεσία της αστικής τάξης, η Διεθνής έχει πρακτικά πάψει να υπάρχει. Και από τη στιγμή που πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η αιματηρή αυτή πάλη εργατών ενάντια σε εργάτες που ακολουθούν τις αντιμαχόμενες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις είναι αναγκαία συ-νέπεια της στάσης που κράτησαν μέχρι τώρα τα καθοριστι-κά στοιχεία της Διεθνούς, δεν μπορεί πια να γίνεται λόγος για την επανασύστασή της, για την επαναφορά της στο σω-στό δρόμο, την επανίδρυσή της. Η αναγνώριση του οπορ-τουνισμού σαν ρεύματος σημαίνει ότι ο οπορτουνισμός εΐνω ο ταξικός εχθρός του προλεταριάτου στο ίδιο του το στρατόπε-δο. Η απομάκρυνση των οπορτουνιστών από το εργατικό κί-νημα αποτελεί, λοιπόν, την πρώτη, απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία του αγώνα κατά της αστικής τάξης. Για να προετοιμάσουν την προλεταριακή επανάσταση είναι, λοι-πόν, απόλυτα αναγκαίο να απελευθερωθούν οι εργάτες από αυτή την καταστρεπτική, στο πνευματικό και οργανωτικό πεδίο, επιρροή. Και καθώς ο αγώνας αυτός είναι ακριβώς ο αγώνας ολόκληρης της τάξης ενάντια στην παγκόσμια αστι-κή τάξη, από την πάλη ενάντια στον οπορτουνισμό σαν ρεύ-μα, βγαίνει σον αναγκαίο συμπέρασμα η δημιουργία μιας νέας προλεταριακής επαναστατικής Διεθνούς.

Το βούλιαγμα της παλιάς Διεθνούς στο βάλτο του οπορ-τουνισμού είναι η συνέπεια μιας εποχής της οποίας ο επα-ναστατικός χαρακτήρας δεν ήταν ορατός στην επκράνεια. Η

6 9

κατάρρευσή της, η αναγκαιότητα μιας νέας Διεθνούς ακοτε-λούν σημάδι της αναπόφευκτης πλέον εισόδου στην εποχή των εμφύλιων πολέμων. Όμως αυτό δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση ότι από τώρα και πέρα θα πρέπει καθημερινά να δίνονται μάχες στα οδοφράγματα. Σημαίνει, όμως, ότι αυτή η αναγκαιότητα μκορύ να προβάλει από αύριο κιόλας, ότι η ιστορία έβαλε τον εμφύλιο πόλεμο στην ημερήσια διάταξη. Και ένα προλεταριακό κόμμα, και πολύ περισσότερο μια Διε-θνής, δεν μπορούν να είναι βιώσιμα παρά μόνο αν αναγνωρί-ζουν καθαρά αυτή την αναγκαιότητα και είναι αποφασισμέ-να να προετοιμάσουν το προλεταριάτο γι* αυτή την ανα-γκαιότητα και τις συνέπειές της, πνευματικά και υλικά, θεω-ρητικά και οργανωτικά.

Αυτή η προετοιμασία πρέπει να έχει σαν αφετηρία την κατανόηση του χαρακτήρα αυτής της εποχής. Μόνο όταν η εργατική τάξη θεωρήσει τον παγκόσμιο πόλεμο σαν την αναγκαία συνέπεια της ιμπεριαλιστικής ανάπτυξης του κα-πιταλισμού, μόνο όταν καταλάβει ότι ο εμφύλιος πόλεμος εί-ναι η μόνη δυνατή αντίσταση ενάντια στην κατάρρευσή της που εξυπηρετεί τον ιμπεριαλισμό, τότε μόνο μπορεί να αρ-χίσει η υλική και οργανωτική προετοιμασία οτυτής της αντί-στασης. Και μόνο όταν αυτή η αντίσταση γίνει αποτελεσμα-τική, τότε μόνο ο υπόκωφος αναβρασμός όλων των καταπιε-σμένων θα μετατραπεί σε σύμμαχο του προλεταριάτου που απελευθερώνεται. Το προλεταριάτο πρέπει, λοιπόν, πρώτα απ* όλα να έχει καθαρά μπροστά στα μάτια του τη σωστή ταξική συνείδηση, ώστε με τη βοήθειά της να γίνει ο ηγέτης του πραγματικού απελευθερωτικού αγώνα, της πραγματικής παγκόσμιας επανάστασης. Η Διεθνής που γεννιέται απ' αυ-τόν και γ ι ' αυτόν τον αγώνα είναι κατά συνέπεια η θεωρητι-κά ξεκάθαρη, αγωνιστική ένιβση των γνήσια επαναστατικών στοιχείων της εργατικής τάξης. Ταυτόχρονα, όμως, είναι το όργανο και το κέντρο του απελευθερωτικού αγώνα όλων των καταπιεσμένων ολόκληρου του κόσμου. Είνω το μκολσεβίκι-κο κόμμα, η λενινιστική αντίληψη για το κόμμα σε παγκόσμια κλίμακα. Έτσι ύκύς ο ίδιος ο παγκόσμιος πόλεμος έδειξε στο μακρόκοσμο μιας γιγάντιας παγκόσμιας καταστροφής

7 0

τις δυνάμεις εκείνες του καιηταλισμού ηου κατειρρέει και τις δυνατότητες «άλης εναντίον του, που ο Λένιν είχε ήδη δια-κρίνει πολύ καθαρά στο μικρόκοσμο του ρώσικου καπιταλι-σμού που γεννιόταν, στις δυνατότητες της ρώσικης επανά-στασης.

7 1

5

Το κράτος σαν όπλο

Η επαναστατική οι>σία μιας εποχής εκδηλώνεται με τον πιο καθαρό τρόπο στο γεγονός ότι η πάλη των τάξεων και των κομμάτων δεν παρουσιάζει πλέον τα χαρακτηριστικά μιας πάλης στο εσωτερικό μιας συγκεκριμένης κρατικής ορ-γάνωσης, αλλά στο γεγονός ότι αρχίζει να αποτινάζει τα σύ-νορά της και να επεκτείνεται πέρα απ' αυτά. Παρουσιάζεται από τη μια σαν μια πάλη για την κρατική εξουσία, ενώ ταυτό-χρονα από την άλλη το κράτος το ίδιο συμμετέχει φανερά σ ' αυτή την πάλη. Ο αγώνας δεν γίνεται μόνο κατά του κρά-τους, αλλά το κράτος το Ιδιο αποκαλύπτει το χαρακτήρα του σαν &κλο ττ/ς ταξικής πάλης, σαν ένα από τα κυριότερα όργα-να για τη διοττήρηση της ταξικής κυριαρχίας.

Ο Μαρξ και ο ' Ενγκελς ανιτγνώριζαν πάντα το χαρακτήρα αυτό του κράτους και τον έχουν εξετάσει σε όλες του τις σχέσεις με την ιστορική εξέλιξη και την προλεταριακή επα-νάσταση. Ο Μαρξ και ο ' Ενγκελς έθεσαν με πολύ σαφή τρό-πο τις θεωρητικές βάσεις μιας θεωρίας του κράτους στα πλαίσια του ιστορικού υλισμού. Όμως εδώ είναι που ο οπορτουνισμός απομακρύνθηκε ιιε συνεπεία πιο πολύ από τους Μαρξ και ' Ενγκελς. Γιατί σε κάθε άλλο σημείο ήταν δυνατό να παρουσιαστεί είτε η «αναθεώρηση» ιδιαίτερων οικονομικών θεωριών σαν να συμφωνούσε η βασική τους αρχή με την ουσία της μεθόδου του Μαρξ (τάση Μπέρν-

7 3

σταϊν), είτε να δοθεί στα οικονομικά δόγματα που διατη-ρούνταν στην «ορθοδοξία» μια στροφή μηχανιστική - φατα-λιστική, αντιδιαλεκτική και αντεπαναστατική (τάση Κάου-τσκι). Όμως, και το απλό γεγονός ότι μπαίνουν σε συζήτη-ση αυτά τα προβλήματα που ο Μαρξ και ο Ένγκελς θεωρούσαν σον τα θεμελιώδη ζητήματα της θεωρίας τους για το κράτος, δείχνει ήδη την αναγνώριση της επικαιρότητας της προλεταριακής επανάστασης. Ο οπορτουνισμός όλων των τάσεων ;ιου κυριαρχούσαν στη Β' Διεθνή εκδηλώνεται με τον πιο σαφή τρόπο στο γεγονός ότι καμιά τους δεν κα-ταπιάστηκα σοβαρά με το ιφόβλημα του κράτους. Κι εδώ. στο κρίσιμο σημείο, δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα στους Κάουτσκι και Μπίρνσταϊν. Όλοι , χωρίς εξαίρεση, δέ-χτηκαν απλά το κράτος της αστικής κοινωνίας. Και όταν το κριτίκαραν, αυτό ήταν μονάχα για να πολεμήσουν απλά με-μονωμένες και για το προλεταριάτο επιζήμιες μορφές και εκφράσεις του κράτους. Το κράτος το είδαν αποκλειστικά από τη σκοπιά ιδιαίτερων άμεσων συμφερόντων, αλλά η ου-σία του δεν εξετάστηκε ούτε εκτιμήθηκε ποτέ από τη σκοπιά ολόκληρης της τάξης του προλεταριάτου. Και η επαναστα-τική ανωριμότητα και ασάφεια της αριστερής πτέρυγας της Β" Διεθνοι»^ φαίνεται και από το γεγονός ότι δεν στάθηκε ικανή να βάλει καθαρά το ζήτημα του κράτους. Μερικές φο-ρές έφτασε μέχρι το πρόβλημα της επανάστασης, μέχρι το πρόβλημα της πάλης κατά του κράτους, χωρίς όμως να είναι ικανή να βάλει το ζήτημα συγκεκριμένα — έστω και καθαρά θεωρητικά — άσε πια να καταδείξει πρακτικά τις συγκεκρι-μένες της συνέπειες στη σύγχρονη ιστορική πραγματικότη-τα.

Κι εδώ ακόμη ο Λένιν υπήρξε ο μόνος που έφτασε για άλλη μια φορά το θεωρητικό επίπεδο της αντίληψης του Μαρξ, την καθαρότητα της προλεταριακής επαναστατικής τοποθέτησης απέναντι στο πρόβλημα του κράτους. Και αν ακόμη η συμβολή του συνίστατο μονάχα σ ' αυτό, θα ήταν ήδη ένα πολύ σημαντικό θεωρητικό επίτευγμα. Αλλά η απο-κατάσταση της θεωρίας του Μαρξ για το κράτος δεν αποτε-λεί για τον Λένιν φιλολογική αποκατάσταση της αρχικής

7 4

διδασκαλίας ούτε φιλοσοφική συστηματοποίηση των γνή-σιων αρχών της, αλλά, όπως σ ' όλες τις περιπτώσεις, απο-τελεί το προχώρημά της στο συγκεκριμένο, τη συγκεκριμ»-νοποίησή της στη σύγχρονη πρακτική. Ο Λένιν είδε και πα-ρουσίασε το ζήτημα του κράτους σαν επίκαιρο ζήτημα του μαχό-μενου προλεταριάτου. ' Ηδη απ' αυτό — για να μείνουμε κα-ταρχήν στη σημασία αυτού μόνο του ζητήματος — ακολού-θησε το δρόμο της αποφασιστικής συγκεκριμενοποίησης του ζητήματος. Γιατί η οπορτουνιστική συγκάλυψη της θεω-ρίας για το κράτος του ιστορικού υλισμού, που ήταν διαυγής σαν το γάργαρο νερό, έγινε αντικειμενικά δυνατή γιατί πριν από τον Λένιν η θεωρία αυτή γινόταν αντιληπτή μονάχα σαν γενική θεωρία, σαν ιστορική, οικονομική, φιλοσοφική κλπ. εξήγηση της ουσίας του κράτους. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς ερμήνεψαν βέβαια με βάση τα συγκεκριμένα επαναστατικά φαινόμενα της εποχής τους την πραγματική πρόοδο της προλεταριακής ιδέας για το κράτος (Κομμούνα). Τόνισαν βέ-βαια έντονα τα λάθη που αποτελούν οι λαθεμένες θεωρίες για το κράτος για την καθοδήγηση της προλεταριακής ταξι-κής πάλης {Κριτική του προ-^ρόμματος της Γκότα). Ωστόσο, ακόμα και οι πιο άμεσοι μαθητές τους, οι καλύτεροι ηγέτες εκείνης της εποχής, δεν αντιλήφθηκαν τη σχέση ανάμεσα στο πρόβλημα του κράτους και την άμεση καθημερινή τους δουλειά. Γ ι ' αυτό χρειαζόταν τότε ακριβώς η θεωρητική ιδιοφυΓα των Μαρξ και Ένγκελς, για να γίνει αντιληπτή αυ-τή η επικαιρότητα μονάχα μέσα από μια οικουμενική θεώ-ρηση των πραγμάτων σε σχέση με τους μικρούς καθημερι-νούς αγώνες. Και είναι αυτονόητο ότι το προλεταριάτο ήταν ακόμη λιγότερο σε θέση να συνδέσει οργανικά το θεμελιώ-δες αυτό πρόβλημα με τα άμεσα προβλήματα των καθημερίτ νών αγώνων του. Το πρόβλημα έπαιρνε όλο και περισσότερο τον τόνο ενός «τελικού σκοπού», του οποίου η λύση μπορεί να εναποτεθεί στο μέλλον.

Μόνο με τον Λένιν αυτό το «μέλλον» μετατράπηκε και θεωρητικά σε παρόν. Αλλά μόνο από τη στιγμή που το ζή-τημα του κράτους αναγνωριστεί σαν επίκαιρο πρόβλημα, εί-ναι δυνατό για το προλεταριάτο να μη θεωρεί πλέον το καπι-

7 5

ταλιστικό κράτος συγκεκριμένα σαν το αναλλοίωτο φυσικό περιβάλλον του, σαν τη μοναδική δυνατή κατάσταση πραγ-μάτων για την τωρινή ύπαρξή του. Μονάχα αυτή η τοποθέ-τηση για το αστικό κράτος δίνει στο προλεταριάτο τη θεω-ρητική αμεροληψία απέναντι στο κράτος και κάνει τη στάση του απέναντι σ ' αυτό καθαρά ζήτημα τακτικής. Είναι για παράδειγμα φανερό ότι, τόσο πίσω από την τακτική της πά-ση θυσία νομιμότητας όσο και πίσω από το ρομαντισμό της παρανομίας, κρύβεται η ίδια έλλειψη θεωρητικής αμερολη-ψίας απέναντι στο αστικό κράτος. Το αστικό κράτος δεν θεω-ρείται σαν όργανο της ταξικής πάλης της αστικής τάξης, το οποίο πρέπει να λογαριάσουμε σαν έναν πραγματικό πα-ράγοντα ισχύος, και μόνο σαν τέτοιο, ο σεβασμός του οποίου δεν είναι πλέον παρά ένα ζήτημα απ^;^ σκοπιμότητας.

Όμως η ανάλυση από τον Λένιν του κράτους σαν όπλου της ταξικής πάλης συγκεκριμενοποιεί ακόμη πιο πολύ το ζή-τημα. Γιατί δεν επεξεργάζεται μονάχα τις άμεσα πρακτικές (τακτικές, ιδεολογικές κλπ.) συνέπειες της σωστής ιστορι-κής γνώσης του αστικού κράτους, αλλά ταυτόχρονα εμφανί-ζει συγκεκριμένα και οργανικά δεμένα με τα άλλα μέσα πά-λης του προλεταριάτου το περίγραμμα του προλεταριακού κράτους. Η παραδοσιακή διαίρεση του εργατικού κινήματος (κόμμα, συνδικάτο, συνεταιρισμός) αποδείχνεται σήμερα ανεπαρκής για την επαναστατική πάλη του προλεταριάτου. Προβάλλει σαν απαραίτητη η δημιουργία οργάνων που να είναι σε θέση να συγκεντρώσουν όλο το προλεταριάτο κι ακόμη πέρα από αυτό, τις μεγάλες μάζες όλων όσων υποφέ-ρουν από την εκμετάλλευση της καπιταλιστικής κοινωνίας (αγρότες, στρατιώτες) για να τους οδηγήσει στον αγώνα. Αυτά τα όργανα, τα σοβιέτ, είναι ωστόσο από τη φύση τους ήδη και μέσα στην αστική κοινωνία όργανα του προλεταριά-του που οργανώνεται σε τάξη. " Ετσι, όμως, μπαίνει η επανά-σταση στην ημερήσια διάταξη. Γιατί όπως λέει ο Μαρξ: «Η οργάνωση των επαναστατικών στοιχείων σε τάξη προϋποθέ-τει την ολοκληρωμένη ύπαρξη όλων των παραγωγικών δυνά-μεων που μπορούσαν ακόμη ν ' αναπτυχθούν στους κόλπους της παλιάς κοινωνίας».

7 6

Αυτή η οργάνωση ολόκληρης της τάξης — είτε το θέλει είτε όχι — πρέπει να αναλάβει τον αγώνα κατά της κρατικής μηχανής της αστικής τάξης. Δεν υπάρχει δυνατότητα επιλο-γής: ή τα προλεταριακά συμβούλια αποδιοργανώνουν την αστική κρατική μηχανή ή αυτή κατορθώνει να διαφθείρει τα συμβούλια σε φαινομενικά μόνο υπαρκτά όργανα και να τα αφήσει έτσι να πεθάνουν. Δημιουργείται μια κατάσταση όπου ή η αστική τάξη καταφέρνει να συντρίψει αντεπανα-στατικά το μαζικό κίνημα και να αποκαταστήσει τις «ομαλές» συνθήκες, την «τάξη», ή δημιουργείται από τα συμβούλια, τις οργανώσεις πάλης του προλεταριάτου, η οργάνωση της κυριαρχίας του, η κρατική μηχανή του που είναι κι αυτή μια οργάνωση της ταξικής πάλης. Τα εργατικά συμβούλια φανε-ρώνουν ακόμη από τις πρώτες τους υπανάπτυκτες μορφές ήδη από το 1905 αυτόν το χαρακτήρα: είναι αντικυβέρνηση. Ενώ άλλα όργανα της ταξικής πάλης προσαρμόζονται τα-κτικά, και σε μια εποχή όπου η κυριαρχία της αστικής τάξης είναι αδιαμφισβήτητη, δηλαδή κάτω από αυτές τις συνθήκες μπορούν να δουλεύουν επαναστατικά, είναι στη φύση του εργατικού συμβουλίου να βρίσκεται με την κρατική εξουσία σε μια σχέση διπλής κυριαρχίας που την ανταγωνίζεται. Όταν κατά συνέπεια ο Μάρτοφ αναγνωρίζει τα συμβούλια σαν όργανα πάλης, αλλά αρνείται την ιδιότητά τους να γί-νουν κρατική μηχανή, απομακρύνει ακριβώς από τη θεωρία την επανάσταση, την πραγματική κατάληψη της εξουσίας από το προλεταριάτο. Αντίθετα, όταν μερικοί υπεραριστεροί θεωρητικοί μετατρέπουν τα εργατικά συμβούλια σε μια μό-νιμη ταξική οργάνωση του προλεταριάτου και θέλουν να α-ντικαταστήσουν το Κόμμα και το συνδικάτο μ ' αυτά, δεί-χνουν ότι δεν κατάλαβαν τη διαφορά ανάμεσα σε επαναστα-τική και μη επαναστατική κατάσταση, και ότι δεν έχουν ξε-καθαρίσει την πραγματική λειτουργία των εργατικών συμ-βουλίων. Δεν ξέρουν ότι η απλή και μόνο αναγνώριση της συγκεκριμένης δυνατότητας των εργατικών συμβουλίων ξε-περνάει τα πλαίσια της αστικής κοινωνίας, είναι μια προο-πτική της προλεταριακής επανάστασης (ότι κατά συνέπεια το εργατικό συμβούλιο πρέπει να διαδίδεται αδιάκοπα στους

7 7

κόληους του κρολεταριάτου και το κρολεταριάτο να προετοι-μάζεται αδιάκοπο γ ι ' αυτό το καθήκον), και ότι η πραγματι-κή παρουσία τους σημαίνει ήδη — αν δεν θέλει να είναι μια αχλή κωμωδία — τη σοβαρή πάλη για την κρατική εξουσία, τον εμφύλιο πόλεμο.

Το εργατικό συμβούλιο σαν κρατική μηχανή σημαίνει το κράτος σαν όηλο στην ταξική ηάλη του ηρολεταριάτου. Η αντι-διαλεκτική και επομένως αντιιστορική και αντεπαναστατι-κή αντίληψη του οπορτουνισμού, από το γεγονός ότι το προλεταριάτο παλεύει κατά της ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης, απ' το γεγονός ότι προσπαθεί να οδηγήσει σε μια αταξική κοινωνία, έβγαλε το συμπέρασμα ότι το προ-λεταριάτο, σαν αντίπαλος της ταξικής κυριαρχίας της οστι-κής τάξης, πρέπει να είναι αντίπαλος κάθε άλλης ταξικής κυριαρχίας και, γ ι ' αυτό, οι δικές του μορφές κυριαρχίας δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να είναι όργανα ταξικής κυ-ριαρχίας, όργανα ταξικής καταπίεσης. Αυτή η βασική άπο-ψη, αν ειδωθεί αφηρημένα, είναι ουτοπία, γιατί μια τέτοια κυριαρχία του προλεταριάτου δεν μπορεί ποτέ να εμφανιστεί πραγματικά. Μόλις όμως τη συλλάβουμε πιο συγκεκριμένα και σε σχέση με την τωρινή κατάσταση, αποδείχνεται σαν ιδεολογική συνθηκολό)'ηση μπροστά στην αστική τάζη. Η πιο αναπτυγμένη μορφή κυριαρχίας της αστικής τάξης, η δημο-κρατία, φαίνεται στο πλαίσια αυτής της αντίληψης τουλά-χιστον σαν μια προμορφή μιας προλεταριακής δημοκρατίας, αλλά πολύ συχνά σαν αυτή η ίδια η δημοκρατία στην οποία θα χρειαζόταν απλά να φροντίζει κανείς να κερδίζει την πλειοψηφία του πληθυσμού, με ειρηνική ζύμωση, για τα «ιδεώδη» της σοσιαλδημοκρατίας. Επομένιος, η μετάβαση από την αστική δημοκρατία στην προλεταριακή δημοκρατία δεν είναι αναγκαστικά επαναστατική Επαναστατική είναι μόνο η μετάβαση από καθυστερημένες κρ<ηικές μορφές στη δημοκρατία. Κάτω από ορισμένες συνθήκες, η επαναστατική υπεράσπιση της δημοκρατίας κατά της κοινωνικής αντίδρα-σης είναι αναγκαίο. (Το πόσο λαθεμένος και αντεπαναστα-τικός είναι αυτός ο μηχανιστικός διαχωρισμός της προλετα-ριακής επανάστασης από την αστική φαίνεται ουσιαστικά

7 8

στο γεγονός ότι η σοσκχλδημοκρατία δεν αντέτοιξε πουθενά σοβαρή αντίσταση στη φασιστική αντίδραση και δεν υπερά-σπισε επαναστατικά τη δημοκρατία).

Σον συνέπεια αυτής της αντίληψης όχι μόνο η επανάστα-ση απομακρύνεται από την ιστορική εξέλιξη και παρουσιά-ζεται με κάθε είδους χοντροκομμένες ή καλοφτιαγμένες με-ταβάσεις σαν μια «μεταλλ(χγή στο σοσιαλισμό», αλΛά ηρέχα να συσκοτιστεί κω ο αστικός ταξικός χαρακτήρας της &ημοκρα· τΙας για το προλεταριάτο. Η στιγμή της εξαπάτησης βρίσκε-ται στην αντιδιαλεκτική έννοια της πλειοψηφίας. Αφού, δηλα-δή, η κυριαρχία της εργατικής τάξης, από τη φύση της, εκ-προσωπεί τα συμφέροντα της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού, δημιουργείται σε πολλούς εργάτες πολύ εύκολα η αυταπάτη ότι μια καθαρή, τυπική δημοκρατία, όπου η φω-νή κάθε πολίτη αποκτά την ίδια αξία, θα ήταν το πιο κατάλ-ληλο όργανο για να εκφραστούν και να εκπροσωπηθούν τα συμφέροντα του συνόλου. Όμως δεν λαμβάνεται εδώ υπόψη η απλή — απλή! — μικρολεπτομέρεια ότι, δηλαδή, οι άν-θρωποι δεν είναι αφηρημένα όντα, αφηρημένοι πολίτες, με-μονωμένα άτομα ενός κρατικού συνόλου, αλλά, όλοι, χωρίς εξαίρεση, συγκεκριμένοι άνθρωποι που κατέχουν μια καθο-ρισμένη θέση στην κοινωνική παραγωγή και των οποίων το κοινωνικό Είναι (και μέσα από αυτό η σκέψη τους κλπ.) κα-θορίζεται από αυτή τη θέση. Η καθαρή δημοκρατία της αστικής κοινωνίας αποκλείει αυτή τη μεσολάβηση, συνδέ-οντας απευθείας το απλό, το αφηρημένο άτομο με το κρατι-κό σύνολο που, από αυτή την άποψη, φαίνεται εξίσου αφηρημένο. Ή δ η από αυτόν τον τύπικο θεμελιώδη χαρακτή-ρα της γνήσιας δημοκρατίας, κονιορτσκοιιίται κοληικά η αστική κοινωνία. Πράγμα που δεν είναι ένα απλό πλεονέκτη-μα για την αστική τάξη, αλλά ακριβώς η καθοριστική προϋ-πόθεση της ταξικής κυριαρχίας της.

Γιατί όσο και κάθε ταξική κυριαρχία να οικοδομείται σε τελική ανάλυση στη βία, (οστόσο δεν υπάρχει ταξική κυρι-αρχία που να μπορεί μακροπρόθεσμα να κρατηθεί μονάχα με τη βία. Ο ΤαλεΙράν έλτγε από τότε ότι «μπορούμε να κάνου-με οτιδήποτε με τις ξιφολόγχες, όμως δεν μπορούμε να κά-

7 9

τσουμε πάνω τους». Κάθε κυριαρχία από μια μαοψηψία είναι κοινωνικά οργανω/^νη μ ' έναν τρ&κο που συγκεντρώνει την κυ-ρίαρχη τάξη. την καθιστά ικανή για μια ενοποιημένη δράση και ταυτόχρονα αποδιοργανώνει και διασπάει τις καταπιεσμένες τά-ζεις. Στην χερίχτακτη της μειοψηφικής κυριαρχίας της σύγ-χρονης αστικής τάξης θα κρέχει να έχουμε χάντα κατά νου το γεγονός ότι η μεγάλη πλειοψηφία του χληθυσμού δεν ανή-κει σε καμιά απ* τις καθοριστικές τάξεις της ταξικής πάλης, ούτε στο προλεταριάτο ούτε στην αστική τάξη κι ότι κατά συνέχεια η καθαρή δημοκρατία έχει για κοινωνικό καθήκον, σύμφωνο με τα ταξικά της συμφέροντα, να εξασφαλίσει στην αστική τάξη την καθοδήγηση αυτών των ενδιάμεσων στρωμάτων. (Το ίδιο, φυσικά, ισχύει και για την ιδεολογική αχοδιοργάνωση του προλεταριάτου. 'Οσο πιο παλιά είναι η δημοκρατία σε μια χώρα, όσο πιο καθαρά έχει αναπτυχθεί, τόσο μεγαλύτερη είναι η ιδεολογική αυτή αποδιοργάνωση, όπως μπορούμε να το διαπιστώσουμε στην Αγγλία και την Αμερική). Φυσικά, μια τέτοια πολιτική δημοκρατία δεν θα επαρκούσε μονάχα γι" αυτόν το σκοπό. Αλλά δεν αποτελεί παρά το πολιτικό αποκορύφωμα ενός κοινωνικού συστήμα-τος του οποίου τα άλλα στοιχεία είναι ο ιδεολογικός διαχω-ρισμός ανάμεσα στην οικονομία και την πολιτική, η δημι-ουργία μιας γραφειοκρατικής κρατικής μηχανής που να κι-νεί υλικά και ηθικά το ενδιαφέρον ενός μεγάλου μέρους των μικροαστικών στρωμάτων για τη διατήρηση του κράτους, το σύστημα των αστικών κομμάτων, ο τύπος, το σχολείο, η θρησκεία κλχ. Μέσα από μια λίγο-πολύ συνειδητή κ<χτανομή των καθηκόντων, έχουν όλοι τους για σκοπό να εμποδίσουν τη γένεση μιας αυτόνομης ιδεολογίας στους κόλπους των κα-ταπιεσμένων τάξεων του πληθυσμού που θα έκφραζε τα δικά τους ιδιαίτερα συμφέροντα. "Εχουν για σκοπό να συνδυά-σουν με το αφηρημένο κράτος, που στέκεται επιβλητικά πά-νω από τις τάξεις, τα μεμονωμένα μέλη αυτών των τάξεων σαν χωριστά άτομα, σον απλούς «πολίτες» κλχ., τέλος, έχουν για σκόπο να αποδιοργανώσουν αυτές τις τάζεις σαν τά-ζεις, να τις ισοπεδώσουν σε εύκολα πιόνια για την αστική τάξη.

8 0

Η κατανόηση του ρόλου των συμβουλίον (τα συμβούλια των εργατών κω των αγροτών και των στρατιωτών) σαν κρα-τική εξουσία του κροληαριάτου σημαίνει την ηροσκάθαα του ηρολεταφιάτου σαν πρωτοκόρας τάξης της επανάστασης να αγωνιστεί ενάντια σ' αιηές τις διαδικασίες αχοδιοργάνωσης. Πρέχει χρώτα απ ' όλα να συγκροτηθεί το Ιδιο σε τάξη. Αλ-λά, χαράλληλα θέλει να οργανώσει τα δραστήρια στοιχεία των ενδιάμεσων στρωμάτων που ξεσηκώνονται ενστικτώδικα κατά της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Όμως ταυτόχρονα κρέχει να σπάσει υλικά και ιδεολογικά η εχιρροή της αστι-κής τάξης πάνω στα άλλα τμήματα αυτών των τάξεων. Πιο διορατικοί οπορτουνιστές, όπως για παράδειγμα ο 'Οτο Μπάουερ, ανηλήφτηκαν επίσης ότι το κοινωνικό νόημα της δικτατορίας του χροληαριάτου, της δικτατορίας των συμ-βουλίων συνίσταται ουσιαστικά στο εξής: να αποσπαστεί ρι-ζικά από την αστική τάξη η δυνατότητα μιας ιδεολογικής καθοδή-γησης αντών των τάξεων, ιδιαίτερα των αγροτών, και να εζα-σφαλιστεί η καθοδήγηση αντή στη βίεταβατική περίοδο για το προλεταριάτο. Η καταπίεση της αστικής τάξης, το τσάκισμα της κρατικής της μηχανής, η εξάλειψη του τύπου της κλπ., όλα αυτά είναι ζαηικής σημασίας αναγκαιότητες για την προλεταριακή εχανάσταση, γιατί η αστική τάξη μετά τις πρώτες ήττες της στον αγώνα για την κροττική εξουσία δεν παραιτείται με κανέναν τρόπο από την επανάκτηση του οι-κονομικά και πολιτικά ηγετικού της ρόλου και, μάλιστα, για-τί παραμένει ακόμη για χολύ καιρό η πιο ισχυρή τάξη στην ταξική πάλη που διεξάγεται κάτω από νέες συνθήκες.

Το προλεταριάτο συνεχίζει, λοιπόν, με τη βοήθεια του συστήματος των συμβουλίων σαν κράτος, τον ίδιο αγώνα που είχε διεξαγάγει προηγούμενα για την κρ<πική εξουσία, ενάντια στην καπιταλιστική κρατική εξουσία. Πρέπει να εξα-λείψει οικονομικά την αστική τάξη, να την απομονώσει πο-λιτικά, να την αποσυνθέσει, να την υποτάξει ιδεολογικά. ' Ομιβς ταυτόχρονα πρέχει να γίνει για όλα τα άλλα στρώμα-τα της κοινωνίας που τράβηξε από την καθοδήγηση της αστικής τάξης ένας οδηγός προς την ελευθερία Μ' άλλα λό-για, δεν αρκεί να αγωνίζεται το προλεταριάτο αντικειμενικά

8 1

για τα συμφέροντα των άλλων στρωμ&των χου ήταν θύμιχτα της εκμετάλλευσης. Η κρατική του μορφή χρέκει εκίσης να χρησιμεύσει στο ξεχέρασμα με τη διαχαιδοτγώγηση της απά-θειας και της διάσχασης αυτών των στρωμάτων, στη δίοκω-δαγώγησή τους στη δράση, την αυτόνομη συμμετοχή στην κρα-τική ζΰοή. ΑκοτελεΙ ένα ακό τα χιο ευγενικά καθήκοντα του συστήματος των συμβουλίων η σύνδεση εκείνων των στιγ-μών της κοινωνικής ζωής τιου ο καπιταλισμός αποκόβει. Εκεί όπου η αποκοπή αυτή βρίσκεται μονάχα στη συνείδη-ση των καταπιεσμένων τάξεων, πρέπει να τους γίνει συνει-δητή η σύνδεση αυτών των στιγμών. Το σύστημα των συμ-βουλίων, για παράδειγμα, αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα οικονομίας και πολιτικής. Συνδέει, έτσι, την άμεση ύπαρξη των ανθρώπων, τα άμεσα καθημερινά τους συμφέροντα κλπ., με τα καθοριστικά ζητήματα του συνόλου. Μέσα στην αντι-κειμενική πραγματικότητα, αποκαθιστά επίσης την ενότητα εκεί όπου τα ταξικά συμφέροντα της οστικής τάξης πραγμα-τοποίησαν έναν «καταμερισμό της εργασίας». Κυρίως την ενότητα ανάμεσα «στο μηχανισμό εξουσίας·· (στρατό, αστυ-νομία, διοίκηση, δικαστήρια κλπ.) και το «λαό». Οι οπλισμέ-νοι αγρότες και εργάτες σαν κρατική εξουσία είναι ταυτό-χρονα προϊόντα της πάλης των συμβουλίων και προϋπόθεση για την ύπαρξή τους. Το σύστημα των συμβουλίων επιδιώκει παντού να συνδέσει τη δραστηριότητα των ανθρώπων με τα γενικά ζητήματα του κράτους, της οικονομίας, της κουλτού-ρας κλπ., παλεύοντας συγχρόνως ώστε η διαχείριση όλων αυτών των προβλημάτων να μην καταντήσει το προνόμιο ενός κλειστού στρώματος, ξεκομμ^ου από τη συνολική ζωή της κοινωνίας, γραφειοκρατικού. Καθιστώντας έτσι συνει-δητή για την κοινωνία την πραγματική σχέση όλων των στιγ-μών της κοινωνικής ζωής (και σ ' ένα κατοπινό στάδιο συ-νενώνοντας αντικειμενικά ό,τι σήμερα χωρίζεται αντικειμε-νικά; για παράδειγμα πόλη και ύπαιθρος, πνευματική και χειρωνακτική εργασία κλπ.), το σύστημα των σιψβ(Μ)λίαν είναι καθοριστικός παράγοντος στην οργάνωση του προλε-ταριάτου σε τάξη. "Ο,τι υπήρχε μονάχα σαν δυνατότητα στο προλ£ταριάτο μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία, φτάνει

8 2

έτσι στην χραγματική ύχαρξη. Η χραγμαηκή καραγΐο^ική ενέργαα του κροίεταφιότοο μόνο μειά την κατάληψη της κρατι-κής ίζουσίας μχορεΙ να αψνκνισθα. Ό ,τ ι όμως ισχύει για το χρολεταριάτο, ισχύβι και για τα άλλα καταιηεσμένα στρώ-ματα της αστικής κοινοανίας. Και αυτά δεν μκορούν να ανα-*τυχβούν και να ζήσουν καρά μόνο μέσα σ ' αυτή τη σχέση, με τη μόνη διαφορά ότι είναι εξίσου καθοδηγούμενα και σ ' αυτή την κρατική οργάνοοση. Βέβαια, η καθοδήγησή τους στον καπιταλισμό σήμαινε ότι δεν μπορούσαν να συνειδη-τοποιήσουν την Ιδια τους την οικονομικοκοινωνική αποσύν-θεση, εκμετάλλευση και καταπίεση. Αντίθετα, τώρα μπο-ρούν — κάτω από την καθοδήγηση του προλεταριάτου — να ζήσουν όχι μόνο σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα, αλ-λά ακόμη να αναιηύξουν την ενέργειά τους που είχε παρα-μείνει μέχρι τώρα κρυφή και σακατεμένη. Το γεγονός ότι καθοδηγούνται εκφράζεται μονάχα στο ότι το πλαίσιο και η κατεύθυνση αυτής της ανάπτυξης καθορίζονται από το προ-λεταριάτο σαν πρωτοχόρα τάξη της επιινάστασης.

Η καθοδήγηση των ενδιάμεσων μη προλεταριακών στρα>-μάτων στο προλεταριακό κράτος υλικά διαφέρει, λοιπόν, ουσιαστικά από την καθοδήγησή τους στην αστική κοινω-νία. Υπάρχει όμως επιπλέον μια σοφής και ουσιαστική δια-φορά: το κρολτΐοφιακό κράτος είνω το ηρώτο ταξικό κράτος στην ιστορία που ομολογεί τελζΙοΜ; ανοιχτά και χωρίς υποκρισία ότι είνω ταξικό κράτος, μηχανισμός καταπίεσης, όργανο της τα-ξικής Ίΐάλης. Μονάχα αυτή η απόλυτη ειλικρίνεια, αυτή η έλλειψη υποκρισίας καθιστούν δυνατή την πραγματική συ-νεννόηση ανάμεσα στο προλεταριάτο και τα άλλα στρώματα της κοινωνίας. Όμοος, πέρα απ' αυτό, είναι ένα πολύ σπου-δαίο μέσο αυτοδιαιιαιδαγώγησης για το προλεταριάτο. Γιατί όσο εξαιρετικά σημαντικό υπήρξε το να συνειδητοκοιήσβι το προλεταριάτο ότι βρισκόταν στη φάση των αποφασιστι-κών επαναστατικών αγώνων, ότι ο αγώνα», γιο την κρατική εξουσία, για την καθοδήγηση της κοινωνίας είχε ήδη ξεσπά-σει, άλλο τόσο επικίνδυνο θα ήταν να αφεθεί η αλήθεια αυτή να παγιωθεί αντιδιαλεκτικά. θα ήταν λοιπόν πολύ επικίνδυ-νο αν το προλεταριάτο, ενώ απελευθερώνεται οπό την ιδεο-

λογία του φιλειρηνισμού στην ταξιιςή πάλη, ενώ κοτοΛαβαΐ-νει την ιστορική σημασία, την αναγκαιότητα της βίας, φα-νταζόταν ότι όλα τα προβλήματα της κυριαρχίας του κρολετα-ρι&του μχορούν να τακτοχοιούνται κάτω από οχοιεσδήχοτε συνθήκες με τη βία. ' Ομως θα ήταν ακόμη πιο επικίνδυνο αν κερνούσε από το μικιλό του προλεταριάτου ότι η ταξική πά-λη τελειώνει με την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας, ή τουλάχιστον ότι φτάνει σε στασιμότητα. Το προλεταριάτο πρέπει να καταλάβει ότι η κατάκτηση της κρατικής εξουσίας δεν ε/να/ παρά μια φάση αυτού του αγώνα. Μετά την κατάληψη της κρατικής εξουσίας, ο αγώνας γίνεται ακόμα πιο σκλη-ρός, και δεν μπορεί σε καμιά περίπτακιη να ισχυριστεί κα-νείς ότι ο συσχετισμός των δυνάμεων έχει μετατοπισθεί αμέ-σοος και καθοριστικά προς όφελος του προλεταριάτου. Ο Λέ-νιν επίϊναλαμβάνει ακούραστα ότι η αστική τάξη παραμένει και στην αρχή της σοβιετικής δημοκρατίας, ακόμη και μετά την οικονομική της απαλλοτρίωση και στη διάρκεια της πολιτικής της υποταγτ^ η πιο ισχυρή τάξη. Όμως ο συσχε-τισμός των δυνάμεων έχει μετατοπισθεί στο μέτρο που το προλεταριάτο έχει κατακτήσει για την ταξική πάλη του ένα νέο, ισχυρό άηλο: το κράτος. Φυσικά, η αξία αυτού του όπλου, η ικανότητά του να διαλύσει, να απομονώσει, να εξαλείψει την αστική τάξη, να κερδίσει με το μέρος του και να διαπαι-δαγωγήσει τα άλλα στρώματα της κοινωνίας στη συμμετοχή στο κράτος των εργατών και αγροτών, να οργανώσει το ίδιο το προλεταριάτο πραγματικά σε πρωτοπόρο τάξη, όλα αυτά δεν αποκτιούνται αυτόματα με την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας μόνο, ούτε και το κράτος αναπτύσσεται αναγκα-στικά σαν μέσο πάλης από το γεγονός μόνο της κατάκτησης της κρατικής εξουσίας. Η αξία του κράτους σαν όπλου του προλεταριάτου εξαρτάται από το τι &α μπορέσει το προλετα-ριάτο να κάνει μ ' αυτό.

Για το προλεταριάτο, η επικαιρότητα της επανάστασης εκφράζεται μέσα από την επικαιρότητα του προβλήματος του κράτους. " Ετσι. όμως. το πρόβλημα του ίδιου του σοσια-λιασμού από μακρινή προοπτική, για έναν τελικό σκοπό μό-νο, μετατρέπεται σε άμεσο ζήτημα ημερήσιας διάταξης για

8 4

το προλεταριάτο. Το χειροκιαστό πλησίασμα της πραγμά-ΤΓίκτης του σοσιαλισμού αποτελεί με τη σειρά του μια διαλε-κτική σχέση και θα μπορούσε να αχοβ&Ι μοιραίο για το κρολχτ ταριάτο, αν - με μηχανιστικό και οιηοηικό τρόκο - αντιλαμβανό-ταν το πλησίασμα αυτό του σοσιαλισμού σαν την πραγμάκασή του μέσα αχό την κατάληψη της εξουσίας μόνο (απαλλοτρίωση των καπιταλιστών, κοινωνικοποίηση κλπ..). Ο Μαρξ ανέλυσε με εξαίρετη διορατικότητα τη μετάβαση από τον καπιταλι-σμό στο σοσιαλισμό και υπέδειξε τις διάφορες αστικές μορ-φές δομής που μπορούν μόνο να εξαλειφθούν σιγά - σιγά μέσα από μια μακρόχρονη εξέλιξη. Ο Λένιν χαράζει κι εδώ όσο το δυνατό πιο καθαρά τη διαχοοριστική γραμμή από την ουτοπία. Λέει: «Ούτε ένας κομμουνιστής, νομίζω, δεν έχει κατά τα άλλα αμφισβητήσει ότι η έκφραση "σοσκιλιστική δημοκροττία των σοβιέτ" σημαίνει ότι η σοβιετική δύναμη είναι αποφασισμένη να πραγματοποιήσει το πέρασμα στο σοσκϊλισμό και σε καμιά περίπτωση ότι αναγνωρίζει σαν σοσια-λιστικά; τις δοσ/ίένες οικονομικές συνθήκες». Η επικαιρότητα της επανάστασης σημαίνει, λοιπόν, ότι ο σοσιαλισμός είναι ζήτημα ημερήσιος διάταξης για το εργατικό κίνημα, μονάχα όμιβς με την έννοια ότι πρέπει να παλεύει καθημερινά για τη δημιουργία των συνθηκών του και ότι μερικά από τα συ-γκεκριμένα μέτρα της ημέρας σημαίνουν ήδη συγκεκριμένα βήματα προς την πραγμάτωσή του.

Ο οπορτουνισμός αποκαλύπτει σ ' αυτό ακριβώς το ση-μείο, στην κριτική του στις σχέσεις ανάμεσα στα σοβιέτ και το σοσκχλισμό, ότι έχει οριστικά περάσει στο στρατόπεδο της αστικής τάξης, ότι έχει γίνει ταξικός εχθρός του προλε-ταριάτου. Γιατί από τη μια θεωρεί όλες τις δήθεν παραχωρή-σεις που μια προς στιγμή τρομοκρατημένη ή αποδιοργανωμέ-νη αστική τάξη κάνει προς το προλεταριάτο, για να τις ξα-ναπάρει μετά πίσω, σαν ουσιαστικά βήματα προς το σοσια-λισμό. (Βλέπε «επιτροπές κοινωνικοποίησης» του 1918-1919 στη Γερμανία και την Αυστρία, που έχουν διαλυθεί εδώ και πολύ καιρό). Από την άλλη, ειρωνεύεται τη σοβιετική δη-μοκρατία γιατί δεν πραγματοποιεί αμέσως και πραγματικά το σοσιαλισμό, γιατί κάτω από προλεταριακές μορφές, κάτω

από προλεταριακή καθοδήγηση, κάνει μόνο αστική επανά-σταση. («Η Ρωσία σαν δημοκρατία αγροτών», «επανεισαγίο-γή του καπιταλισμού» κλπ.). Και στις δυο περιπτώσεις φαί-νεται ότι για τον οπορτουνισμό κάθε απόχρωσης ο πραγματι-κός εχθρός που πρέπει πραγματικά να καταπολεμηθεί ε/νοί ακριβώς η Ιδια η ηρολεταριακή εκανάσταση. Αυτό επίσης δεν αποτελεί παρά τη λογική εξέλιξη της τοποθέτησής τους απέ-ναντι στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Ταυτόχρονα, όμως, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η λογική συνέχιση της κριτικής στον οπορτουνισμό πριν και στη διάρκεια του πολέμου, όταν ο Λένιν στη σοβιετική δημοκρατία μεταχειρίζεται τους οπορτουνιστές πραγματικά σαν εχθρούς της εργατικής τά-ξης. Ο οπορτουνισμός αποτελεί επίσης μέρος της αστικής τάξης της οποίας η πνευματική και υλική μηχανή πρέπει να κατα-στραφεί, της οποίας η δομή πρέπει να αποδιοργανωθεί από τη δικτατορία, ώστε η επιρροή της να μην πιάσει τα ασταθή λόγω της αντικειμενικής ταξικής τους θέσης στρώματα. Η επικαιρότητα του σοσιαλισμού ακριβώς καθιστά αυτόν τον αγώνα πολύ πιο τραχύ απ' ό,τι ήταν για παράδειγμα την εποχή της διαμάχης με τον Μπέρνσταϊν. Το κράτος σαν όπλο του προλεταριάτου στον αγώνα για το σοσιαλισμό, στην καταπίεση της αστικής τάξης, είναι ταυτόχρονα ένα όπλο στο ξερίζωμα του οπορτουνιστικού κινδύνου για την ταξική πάλη του προλεταριάτου που πρέπει να συνεχιστεί με αμείωτη ορμητικότητα στη διάρκεια της δικτατορίας.

8 6

6

Επαναστατική «ρεαλιστική πολιτική»

Το προλεταριάτο καταλαμβάνει την κρατική εξουσία και εγκαθιδρύει την επαναστατική του δικτατορία: αυτό σημαί-νει ότι η πραγμάτοιση του σοσιαλισμού έχει γίνει θέμα ημε-ρήσιας διάταξης. Είναι ένα πρόβλημα για το οποίο το προ-λεταριάτο δεν ήταν καθόλου προετοιμασμένο ιδεολογικά. Γιατί η «ρεαλιστική πολιτική» της σοσιαλδημοκρατίας που χειρίστηκε πάντοτε τα καθημερινά ζητήματα σαν απλά κα-θημερινά ζητήματα, χωρίς να τα συσχετίζει με τη συνολική εξέλιξη, χωρίς να τα συνδέει με τα τελικά προβλήματα της ταξικής πάλης, άρα χωρίς ποτέ να ξεπεράσει πραγματικά και συγκεκριμένα τον ορίζοντα της αστικής κοινωνίας, έδοκτε έτσι πάλι στο σοσιαλισμό το χαρακτήρα μιοις ουτοπίας στα μάτια των εργατών. Ο διαχωρισμός του τελικού στόχου από το κίνημα δεν παραποιεί μονάχα τη σωστή προοπτική απέ-ναντι στα καθημερινά ζητήματα, στο κίνημα, αλλά μετατρέ-πει ταυτόχρονα τον τελικό στόχο σε ουτοπία. Αυτό το πισω-γύρισμα στον ουτοπισμό εκφράζεται με διάφορες μορφές. Πρώτα απ' όλα στο γεγονός ότι ο σοσκιλισμός δεν φαίνεται στα μάτια των ουτοπιστών σαν διαδικασία σε εξέλιξη, αλλά σαν κάτι το δοσμένο. Μ ' άλλα λόγια, τα προβλήματα του σοσιαλισμού δεν εξετάζονται — στο β<χθμό που εξετάζονται — παρά μόνο σε σχέση με το ποια οικονομικά, πολιτιστικά κλπ. ζητήματα και ποιες ευνοϊκές τεχνικές κλπ. λύσεις είναι

8 7

δυνατές, όταν ο σοσιαλισμός έχει ήδη μπει στο στάδιο της πρακτικής εφαρμογής. Όμως δεν τίθεται ούτε το ερ<ότημ9' για το κώς μια τέτοια κατάσταση είναι κοινωνικά δυνατή, πώς μπορεί να επιτευχθεί, ούτε το ερώτημα για το πώς μια τέτοια κατάσταση πραγματοποιείται κοινωνικά συγκεκριμέ-να, ποιους ταξικούς συσχετισμούς, ποιες οικονομικές μορ-φές βρίσκει το προλεταριάτο την ιστορική στιγμή όπου αναλαμβάνει το καθήκον της πραγμάτίοσης του σοσιαλι-σμού. (Με τον ίδιο τρόπο που ο Φουριέ στον καιρό του ανέ-λυσε με μεγάλη ακρίβεια την εγκαθίδρυση των φαλανστη-ρίων, χωρίς να μπορέσει να δείξει τον συγκεκριμένο δρόμο που επιτρέπει την πραγματοποίησή τους). Ο οπορτουνιστι-κός εκλεκτικισμός, η αχομάκρυνση της διαλχκτικής από τη μέ-θοόο της σοσιαλιστικής σκέψης, αχοκόβα. λοηόν, τον ίδιο το σοσιαλισμό αχό το ιστορικό προτσές της ταξικής πάλης. Αυτοί που έχουν προσβληθεί από το δηλητήριο αυτής της σκέψης πρέπει επομένως, να (χντιλαμβάνονται τόσο τις προϋποθέσεις της πραγμάτωσης του σοσιαλισμού όσο και τα προβλήματα της πραγμάτωσής του μέσα από μια αλλοιωμένη προοπτική. Το σφάλμα αυτής της βασικής θέσης πάει τόσο βαθιά που κυριεύει όχι μόνο τη σκέψη των οπορτουνιστών για τους οποίους ο σοσιαλισμός παραμένει πραγματικά πάντοτε ένας μακρινός τελικός στόχος, αλλά οδηγεί επίσης ειλικρινείς επαναστάτες σε διαστρεβλωμένες αντιλήψεις. Αυτοί, ένα με-γάλο μέρος της Αριστεράς της Β" Διεθνούς, εκτίμησαν βέ-βαια την ίδιο την επαναστατική διαδικασία, την πάλη για την εξουσία σαν διαδικασία, σε σχέση με τα καθημερινά πρακτικά ζητήματα, στάθηκαν όμως ανίκανοι να συμπεριλά-βουν σ ' αυτή τη σχέση την κατάσταση του προλεταριάτου μετά την κατάληψη της εξουσίας και τα συγκεκριμένα προ-βλήματα που απορρέουν από αυτή την κατάσταση. Εδώ πάλι κατάντησαν ουτοπιστές.

Ο θ(ΐυμάσιος ρεαλισμός με τον οποίο ο Λένιν χειρίστηκε όλα τα προβλήματα του σοσιαλισμού στη διάρκεια της δι-κτατορίας, με τον οποίο κέρδισε την εκτίμηση ακόμα και των αστών και μικροαστών αντιπάλων του, δεν είναι λοιπόν τίποτε παραπάνω αχό τη συνεπή εφαρμογή του μαρξισμού, του

ιστορικοδιαλεκτικοΰ τρόχου θεώρησης των εχίκαιρων ιτλέον κροβλημάτων του σοσιαλισμού. Στα γραπτά και τους λόγους του Λένιν — όκως εξάλλου και στα έργα του Μαρξ — κολΟ λίγο γίνεται λόγος για το σοσιαλισμό σαν κατάσταση. Αντί-θετα, όμως, γίνεται πολύ λόγος για τα βήματα που μπορούν να οδηγήσουν στην πραγμάτωση του. Γιατί μας είναι αδύνα-το να φανταστούμε συγκεκριμένα το σοσιαλισμό σαν κατά-σταση σ ' όλες του τις λεπτομέρειες. 'Οσο σημαντική κι αν είναι η θεωρητικά ακριβής γνώση της βασικής δομής του, η σημασία αυτής της γνώσης βρίσκεται κυρίως στο γεγονός ότι αποτελεί μέτρο για την ορθότητα των βημάτων που κά-νουμε προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού. Η συγκεκρι-μένη γνώση του σοσιαλισμού είναι, όπως ο ίδιος ο σοσιαλι-σμός άλλωστε, το αποτέλεσμα της πάλης που διεξάγεται γ ι ' αυτόν. Δεν αποκτιέται παρά μόνο μέσα στην πάλη για το σοσιαλισμό και μόνο με αυτή. Και κάθε προσπάθεια γιο να φτάσουμε σε μια γνώση για το σοσιαλισμό που δεν θα ακο-λουθούσε το δρόμο της διαλεκτικής αλληλεπίδρασής του με τα καθημερινά προβλήματα της ταξικής πάλης, μετατρέπει αυτή τη γνώση σε μεταφυσική, σε ουτοπία, κάτι το καθαρά διανοητικό και όχι πρακτικό.

Ο ρεαλισμός του Λένιν, η «ρεαλιστική πολιτική» του αποτελεί λοιπόν την οριστική συντριβή κάθε ουτοκισμού, τη συγκεκριμένη εκπλήρωση του περιεχομένου του προγράμ-ματος του Μαρξ. Δηλαδή, μια θεωρία που έγινε πρακτική, μια θεωρία της πράξης. Ο Λένιν έκανε το ίδιο πράγμα με το πρό-βλημα του σοσιαλισμού, με εκείνο που είχε κάνει με το πρό-βλημα του κράτους: το απόσπασε από τη μέχρι τώρα μετα-φυσική απομόνωση, την αστικοποίηση, για να το συμχεριλά· βα στο σύνολο των προβλημάτων της ταξικής πάλης. Δοκίμασε μέσα στη συγκεκριμένη ζωή της ιστορικής διαδικασίας τις μεγαλοφυείς υποδείξεις που ο Μαρξ έδωσε στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα και σε άλλα έργα, τις κατέστησε στην ιστορική πραγματικότητα πιο συγκεκριμένες και πιο ολοκληρωμένες απ' όσο ήταν δυνατό να γίνει στην εποχή του Μαρξ, έστω κι από μια ιδιοφυΓα όπως ο Μαρξ.

Τα προβλήματα του σοσιαλισμού είναι κατά συνέπαα τα προ-

8 9

βλήματα της οικονομικής δομής και των ταξικών συσχετισμών τη στιγμή που το προλεταριάτο καταλαμβάνει την κρατική εξου-σία. Απορρέουν απευθείας από την κατάσταση κάτω από την οποία το προλεταριάτο εγκαθιδρύει τη δικτατορία του. Γ ι ' αυτό μόνο μέσα από αυτά τα προβλήματα μπορούν να κατα-νοηθούν και να επιλυθούν. Περιλαμβάνουν όμως, για τον ίδιο λόγο, σε σχέση με αυτή την κατάσταση και με όλες τις προηγούμενες καταστάσεις παρ' όλα αυτά ένα νέο από άπο-ψη αρχών στοιχείο. Ας απορρέουν από το παρελθόν, όλα τα στοιχεία τους, ο συνδυασμός τους με τη διατήρηση και ε-δραίωση της κυριαρχίας του προλεταριάτου γεννάει προβλή-ματα που δεν μπορούσαν να περιέχονται ούτε στον Μαρξ ούτε σε άλλες προηγούμενες θεωρίες και δεν είναι δυνατό να γί-νουν αντιληπτά και να επιλυθούν παρά μέσα σ ' αυτή την ου-σιαστικά νέα κατάσταση.

Αν ανατρέξει κανείς στη σχέση της και στα θεμέλιά της, η «ρεαλιστική πολιτική» του Λένιν αποκαλύπτεται σαν το απόγειο, μέχρι στιγμής της υλιστικής διαλεκτικής. Από τη μια μεριά, είναι μια αυστηρά μαρξιστική, λιτή και νηφάλια ανά-λυση, που φτάνει βαθιά στα συγκεκριμένα ζητήματα της δο-σμένης κατάστασης, της οικονομικής δομής και των ταξι-κών συσχετισμών. Από την άλλη μεριά, είναι μια ξεκάθαρη άποψη απέναντι σ ' όλες τις νέες τάσεις που προκύπτουν από αυτή την κατάσταση, και που δεν παραποιείται από καμιά θεωρητική προκατάληψη, καμιά ουτοπική επιθυμία. "Ομως, αυτή η απαίτηση που είναι φαινομενικά απλή και στην πραγ-ματικότητα απορρέει από την ουσία της υλιστικής διαλε-κτικής — που είναι, βέβαια, θεωρία της ιστορίας — δεν είναι εύκολο να ικανοποιηθεί. Οι συνήθειες, ως προς τον τρόπο σκέψης, του καπιταλισμού έχουν εμφυτέψει σ ' όλους τους ανθρώπους και ιδιαίτερα σ ' όσους είναι προσανατολισμένοι στις επιστήμες, την τάση να θέλουν να εξηγήσουν το νέο αποκλειστικά και μόνο από το παλιό, το σήμερα εξολοκλή-ρου από το χτες. (Ο ουτοπισμός των επαναστατών είναι μια προσπάθεια σαν του πνιγμένου που πιάνεται από τα μαλλιά του, μια προσπάθεια να μεταφερθούν μ ' ένα πήδημα σ ' έναν εντελώς νέο κόσμο, αντί να αντιλησ>θούν με τη βοήθεια της

9 0

διαλεκτικής, τη διαλεκτική εμφάνιση του νέου μέσα από το παλιό). «ΓΓ αυτό το λόγο», λέει ο Λένιν, «ο όρος κρατικός καπιταλισμός κάνει πολλούς, πάρα πολλούς να τα χάνουν. Για να μη γίνεται αυτό, πρέπει να θυμόμαστε το βασικό, δηλαδή ότι καμιά θεωρία, καμιά φιλολογία δεν αναλύει τον κρατικό καπιτοιλισμό με τη μορφή που υπάρχει σε μας, για τον απλούστατο λόγο, ότι όλες οι συνηθισμένες έννοιες που συνδέονται μ ' αυτές τις λέξεις, αναφέρονται στην αστική ε-ξουσία της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ενώ η δική μας κοινω-νία βγήκε από την καπιταλιστική τροχιά και δεν μπήκε ακό-μη σε καινούργια τροχιά [...]>·.

Όμως, ποιο συγκεκριμένο, πραγματικό περιβάλλον βρί-σκει για την πραγμάτωση του σοσιαλισμού το ρώσικο προ-λεταριάτο που έχει καταφέρει να κυριαρχήσει; Πρώτα έναν σχετικά αναπτυγμένο μονοπωλιακό καπιταλισμό που καταρ-ρέει λόγω του παγκόσμιου πολέμου, σε μια καθυστερημένη αγροτική χώρα της οποίας η αγροτιά δεν μπορούσε να απε-λευθερωθεί από τα δεσμά των φεουδαρχικών υπολειμμάτων παρά σε σχέση με την προλεταριακή επανάσταση. Δεύτερο, έξω οπό τη Ρωσία, ένα εχθρικά διακείμενο καπιταλιστικό περιβάλλον που εννοεί φυσικά να πέσει με όλα τα μέσα που διαθέτει πάνω στο νεοΐδρυμένο κράτος των εργατών και αγροτών και που θα ήταν αρκετά ισχυρό για να συντρίψει το κράτος αυτό στρατιωτικά ή οικονομικά, αν δεν ήταν το ίδιο βαθιά διασπασμένο από τις πάντοτε αυξανόμενες επιδράσεις των αντιθέσεων του ιμπερκχλιστικού καπιταλισμού, έτσι που το προλεταριάτο έχει πάντοτε ευκαιρίες να εκμεταλλευτεί αυτούς τους ανταγωνισμούς κλπ. προς όφελός του. (Δεν επι-σημάναμε, βέβαια, εδώ παρά μόνο τα δύο σύνολα θεμελιω-δών προβλημάτων. Σε μερικές όμως σελίδες ούτε καν αυτά τα δύο δεν μπορούν να εξεταστούν με ολοκληρωμένο τρόπο).

Η υλική βάση του σοσιαλισμού σαν ανώτερης οικονομικής μορφής που αντικαθιστά τον καπιταλισμό, δεν μπορούν παρά να είναι η αναδιοργάνωση, η ανώτερη ανάπτυξη της βιομη-χανίας, η προσαρμογή της στις ανάγκες τω^ εργαζομένων τάξεων, ο μετασχηματισμός της στην κατεύθυνση μιας ζωής που αποκτάει όλο και περισσότερο νόημα (κατάργηση της

9 1

αντίθεσης ηόλη-ύπαιθρος, πνευματική και χειρωνακτική ερ-γασία κλπ.)· Η κατάσταση αυτής της υλικής βάσης του σο-σιαλισμού προϋποθέτει έτσι τις δυνατότητες και τους δρό-μους της συγκεκριμένης πραγμάτωσής του. Ή δ η από το 1917, πριν από την κατάληψη της κρατικής εξουσίας, ο Λέ-νιν καθόρισε σαφώς την οικονομική κατάσταση και τα καθή-κοντα που απορρέουν απ' αυτή γιο το προλεταριάτο. «Αυτή ακριβώς είναι η διαλεκτική της ιστορίας: ότι ο πόλεμος επι-τάχυνε σε εξαιρετικό βαθμό τη μετατροπή του μονοπωλια-κού καπιταλισμού σε κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό και έφερε έτσι την ανθρωπότητα πάρα πολύ κοντά στο σοσιαλι-σμό. Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος είναι η παραμονή της σο-σιαλιστικής επανάστασης. Κι αυτό όχι μόνο γιατί ο πόλεμος γεννάει με τις φρίκες του την προλεταριακή εξέγερση — καμιά εξέγερση δεν θα δημιουργήσει το σοσιαλισμό, αν δεν έχει ωριμάσει οικονομικά — αλλά και γιατί ο κρατικομονο-πωλιακός καπιταλισμός είναι η πληρέστερη ολική προετοι-μασία του σοσιαλισμού, είναι τα πρόθορά του, είναι το σκα-λοπατάκι εκείνο της ιστορικής κλίμακοις, που ανάμεσα σ ' αυτό και στο σκαλοπατάκι που λέγεται σοσιαλισμός, δεν οπάρχονν άλλα ενδιά^χεσα σκαλοπάτια». Κατά συνέπεια, «ο σο-σιαλισμός δεν είναι τίποτε άλλο, παρά το κρατικό-καπιταλι-στικό μονοπώλιο, που χρησιμοποιείται, προς όφελος όλον του λαού και γ ι ' αυτό το λόγο έπαψε να είναι καπιταλιστικό μο-νοπώλιο». Και προσθέτει στις αρχές του 1918, ότι «ο κρατι-κός καπιταλισμός θα ήταν ένα βήμα προς τα μπρος σε σύ-γκριση με την κατάσταση πραγμάτων που υπάρχει σήμερα στη Σοβιετική μας Δημοκρατία. Αν, λ.χ., ύστερα από έξι μή-νες εγκαθιδρυόταν στη χώρα μας ο κρατικός καπιταλισμός, αυτό θα ήταν τεράστια επιτυχία και η πιο σίγουρη εγγύηση ότι ύστερα από ένα χρόνο θα εδραιωθεί στη χώρα μας ορι-στικά και θα γίνει ακατανίκητος ο σοσιαλισμός».

Έπρεπε να αναφερθούν λεπτομερειακά αυτά τα αποσπά-σματα για να αντικρουστεί ο πλατιά διαδομένος αστικός και σοσιαλδημοκρατικός μύθος, σύμφωνα με τον οποίο ο Λένιν, μετά την αποτυχία της «δογματικής μαρξιστικής» προσπά-θειας να εισαγάγει τον κομμουνισμό «μεμιάς», είχε δήθεν κά-

9 2

νει ένα συμβιβασμό από «ρεαλιστική σύνεση» και είχε απο-μακρυνθεί από την αρχική γραμμή της πολιτικής του. Η ιστορική αλήθεια είναι ακριβώς το αντίθετο. Ο λεγόμενος πολεμικός κομμουνισμός που ο Λένιν αποκαλεί «προσωρινό μέτρο» που «επέβαλε ο πόλεμος και η καταστροφή» και που «δεν ήταν και δεν μπορούσε να είναι μια πολιτική που αντα-ποκρίνεται στα οικονομικά καθήκοντα του προλεταριά-του» ήταν η παρέκκλιση από τη γραμμή με την οποία πραγ-ματοποιείται, σύμφωνα με τις θεωρητικές προβλέψεις του, η εξέλιξη προς το σοσιαλισμό. Ήταν σίγουρα ένα μέτρο που επέβαλε ο εσωτερικός και εξωτερικός εμφύλιος πόλε-μος, άρα αναπόφευκτο, αλλά ωστόσο προσωρινό. Όμως, σύμφωνα με τον Λένιν, θα είχε αποβεί μοιραίο για το επανα-στατικό προλεταριάτο αν είχε παραγνωρίσει το χαρακτήρα αυτό του πολεμικού κομμουνισμού και μάλιστα αν τον είχε αξιολογήσει — όπως έγινε από πολλούς τίμιους επαναστά-τες που, όμως, δεν ήταν στο θεωρητικό ύψος του Λένιν — σαν ένα πραγματικό βήμα στην κατεύθυνση του σοσιαλι-σμού.

Αεν πρόκειται, λοιπόν, για το πόσο καθαρά σοσιαλιστικό χα-ρακτήρα έχουν οι εξωτερικές μορφές της οικονομικής ζωής, αλ-λά αποκλειστικά για το πόσο καταφέρνει το προλεταριάτο να κυριαρχήσει πραγματικά σ ' εκείνον τον οικονομικό μη-χανισμό που πήρε στα χέρια του με την κατάληψη της εξο»>-σίας και που ταυτόχρονα είναι η βάση του κοινωνικού του Είναι, τη μεγάλη βιομηχανία, και να θέτει αυτή την κυριαρχία πραγματικά στην υπηρεσία των ταξικών του στόχων. Όμως το περιβάλλον αυτών των ταξικών στόχων και επομένως τα μέσα της πραγμάτωσής τους όσο κι αν μεταβάλλονται, η γε-νική τους βάση πρέπει ωστόσο να παραμένει η ίδια, δηλαδή η συνέχιση της ταξικής πάλης, καθοδηγώντας τα πάντοτε ασταθή ενδιάμεσα στρώματα (κυρίως τους αγρότες) στο αποφασιστικό μέτωπο, στο μέτωπο ενάντια στην αστική τά-ξη. Και σ ' αυτό το σημείο δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι παρά την πρώτη του νίκη το προλεταριάτο παραμένει ακόμα η πιο αδύναμη τάξη, και θα παραμένει για μεγάλο ακόμα χρονικό διάστημα, μέχρι τη νίκη της επανάστασης σε παγκό-

91

σμια κλίμακα. Ο αγώνας του πρέπει, λοιπόν, να διέπεται οι-κονομικά από δύο αρχές: από τη μια να συγκρατήσει όσο το δυνατό γρηγορότερα και πληρέστερα τη διάλυση της μεγά-λης βιομηχανίας από τον πόλεμο και τον εμφύλιο πόλεμο, γιατί χωρίς αυτή τη βάση το προλεταριάτο σαν τάξη θα εξαφανιστεί. Από την όΛλη, να ρυθμίσει με τέτοιο τρόπο όλα τα προβλήματα της παραγωγής και διανομής, ώστε η αγροτιά, που με την επαναστατική λύση του αγροτικού ζητή-ματος έχει μτυαβληθεί σε σύμμαχο του προλεταριάτου, να παραμείνει σ ' αυτή τη συμμαχία χάρη στην όσο το δυνατό μεγαλύτερη ικανοποίηση των υλικών της συμφερόντων. Τα μέσα για την πραγμάτωση αυτών των στόχων (ιλλάζουν ανά-λογα με τις συνθήκες. Αλλά η σταδιακή εφαρμογή αυτών των στόχων είναι ο μοναδικός δρόμος για τη διατήρηση της κυριαρχίας του προλεταριάτου, η πρώτη προϋπόθεση του σοσιαλισμού.

Η ταξική πάλη ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλε-ταριάτο συνεχίζεται, λοιπόν, με αμείωτη ορμητικότητα στο εσωτερικό μέτωπο της οικονομίας. Η μικρή επιχείρηση που είναι εντελώς ουτοπικό να την καταργήσει, να την «κοινω-νικοποιήσει» κανείς σ ' αυτό το στάδιο, «παράγει τον καπι-ταλισμό και την αστική τάξη αδιάκοπα, κάθε μέρα. κάθε ώρα, με στοιχειώδη τρόπο και σε μαζική κλίμακα». Εκείνο που έχει σημασία είναι ποιος θα νικήσει σ ' αυτόν τον αγώ-να, η αστική τάξη που αναδιαμορφώνεται και συσσωρεύει και πάλι ή η κρατική μεγάλη βιομηχανία που ελέγχεται από το προλεταριάτο. Το προλεταριάτο πρέπει να ρισκάρει αυ-τόν τον αγώνα αν δεν θέλει να ρισκάρει μακροπρόθεσμα, με το στραγγαλισμό των μικρών επιχειρήσεων, του εμπορίου κλπ. (του οποίου η πραγματική εφαρμογή είναι έτσι κι αλ-λιώς απατηλή), να χαλαρώσει τη συμμαχία με τους αγρότες. Επιπλέον, η αστική τάξη μπαίνει ακόμη στον αγώνα με τη μορφή του ξένου κεφαλαίου, των παραχωρήσεων κλπ. Εδώ προκύπτει η παράδοξη κατάσταση να μπορεί αυτό το κίνημα — όποιες κι αν είναι οι προθέσεις του — να γίνει αντικειμε-νικά και οικονομικά σύμμαχος του προλεταριάτοιι, εφόσον μέσο απ' αυτό ενισχύεται η οικονομική δύναμη της μεγάλης

0 4

βιομηχανίας. Έτσι γεννιέται «μια συμμαχία κατά των στοι-χείων της μικρής επιχείρησης». Αλλά, από την άλλη μεριά, πρέπει να καταπολεμηθεί δραστήρια η φυσική τάση του κε-φαλαίου εκχώρησης να μετατρέψει σταδιακά το προλετοφι-ακό κράτος σε καπιταλιστική αποικία (όροι εκχώρησης, μο-νοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου κλπ.).

Δεν είναι δυνατό με αυτές τις λίγες παρατηρήσεις να σκια-γραφήσουμε έστω και σε αδρές γραμμές την οικονομική πολιτική του Λένιν. "Ο,τι αναφέρουμε εδώ θα πρέπει μονάχα να χρησιμεύσει σαν παράδειγμα για να φανούν κάπως καθα-ρά 01 αρχές της πολιτικής του Λένιν, η θεωρητική βάση τους. Και η αρχή αυτή είναι: διατήρηση, πάση θυσία, της κυριαρ-χίας του προλεταριάτου σ ' έναν κόσμο δηλωμένων και αδή-λωτων εχθρών και ασταθών συμμάχων. Όπως και η βασική αρχή της πολιτικής του πριν από την κατάληψη'της εξουσίας ήταν μέσα από τη σύγχυση και τη διασταύρωση κοινωνικών τάσεων του καπιταλισμού που βούλιαζε, να βρεθούν εκείνες οι στιγμές που. αν το προλεταριάτο τις εκμεταλλευόταν, θα μπορούσε να γίνει η πρωτοπόρα κυρίαρχη τάξη της κοινω-νίας. Ο Λένιν έμεινε ακλόνητα πιστός όλη του τη ζωή σ ' αυτήν την αρχή, χωρίς παραχωρήσεις. Έμεινε, όμως, πι-στός σ" αυτή την αρχή — και πάλι χωρίς την παραμικρή παραχώρηση — σαν δαλεκτική αρχή. Με την έννοια ότι «η αρχή τήζ μαρξιστικής διαλεκτικής συνίσταται στο ότι όλα τα όρια της φύσης και της ιστορίας υπάγονται σε συνθήκες και ταυτόχρονα είναι κινητά, ότι δεν υπάρχει ούτε ένα φαινό-μενο που να μη μπορβί κάτω από ορισμένες συνθήκες να με-τατραπεί στο αντίθετό του». Γ ι ' αυτό η διαλεκτική «απαιτεί ολοκληρωμένη εξέταση του προκείμενου κοινωνικού φαινο-μένου, στην εξέλιξή του, καθώς και τον περιορισμό των εξωτερικών και έκδηλων ροπών στις βασικές δρώσες δυνά-μεις, στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και στην ταξική πάλη». Το μεγαλείο του Λένιν σαν διαλεκτικού έ-γκειται στο γεγονός ότι συνέλαβε καθαρά τις βασικές αρχές της διαλεκτικής, την ανάπτυξη των παροτγωγικών δυνάμεων και την ταξική πάλη πάντοτε σύμφωνο με τη βαθιά τους ου-σία, συγηκριμένα, χωρίς αφηρημένες προκαταλήψεις, αλλά

9 5

και χωρ(ς φετιχιστική σύγχυση από επιφανειακά φαινόμενα. 'Οτι συνέδεσε πάντοτε όλα τα φαινόμενα με τα οποία ασχο-λήθηκε με την τελική τους βάση: τη συγκεκριμένη δράση συ-γκεκριμένων ανθρώπων (δηλαδή που εξαρτώνταν από την ταξι-κή τους τοποθέτηση) πάνω στη βάση των πραγματικών τους τα-ξικών συμφερόντων. Με βάση αυτή την αρχή καταρρέει ο μύ-θος του «έξυπνου ρεαλιστή πολιτικού» Λένιν, του «μάστορα των συμβιβασμών» και αποκαλύπτεται μπροστά μας ο πραγ-ματικός Λένιν, ο συνεπής συνεχιστής της διαλεκτικής του Μαρξ.

Πρώτα απ' όλα πρέπει να απορρίψουμε καθορίζοντας την έννοια του συμβιβασμού κάθε νόημα που αποδίνεται σαν να επρόκειται για τέχνασμα, για καπατσοσύνη, για ραφιναρι-σμένη εξαπάτηση. «Οι άνθρωποι», έλεγε ο Λένιν, «που εν-νοούν σαν πολιτική μικρά ταχυδακτυλουργικά κόλπα που αγγίζουν καμιά φορά τα όρια της αισχροκέρδειας, πρέπει να προσκρούουν πάνω στην πιο κατηγορηματική μας άρνηση. Οι τάξεις δεν είναι δυνατόν νο εξαπατηθούν». Ο συμβιβασμός σημαίνει, λοιπόν, για τον Λένιν το εξής: να εκτιμηθούν οι πραγματικές τάσεις εξέλιξης των τάξεων (ενδεχομένως των εθνών, όπίος για παράδειγμα στους καταπιεσμένους λαούς), που, κάτω από ορισμένες συνθήκες, για κάποιο χρονικό διά-στημα, σε ορισμένα ζητήματα, ακολουθούν ένα δρόμο πα-ράλληλο με τα ζωτικά συμφέροντα του προλεταριάτου, γ ι ' αυτόν το σκοπό και προς όφελος των δύο.

Ωστόσο κάποιοι συμβιβασμοί μπορούν επίσης να αποτελέ-σουν μια μορφή της ταξικής πάλης με τον αποφασιστικό εχθρό της εργατικής τάξης, την αστική τάξη. (Βλέπε, για παράδειγμοι, τις σχέσεις της σοβιετικής Ρωσίας με τα ιμπε-ριαλιστικά κράτη). Και οι θεωρητικοί του οπορτουνισμού αρπάζονται και από αυτή την ιδιαίτερη μορφή των συμβιβα-σμών, ενμέρει για να εγκωμιάσουν ή να υποβιβάσουν τον Λένιν σαν «μη δογματικό ρεαλιστή πολιτικό», και ενμέρει για να βρουν έτσι κάλυψη για τους δικούς τους συμβιβα-σμούς. Τονίσαμε ήδη πόσο αστήρικτο είναι το πρώτο επι-χείρημα. Για την εκτίμηση του δεύτερου πρέπει να ληφθεί υπόψη, όπως και σε κάθε ζήτημα της διαλεκτικής, το σύνο-

0 6

λο εκείνο που αχοτελεϊ το συγκεκριμένο χλαίσιο του συμβι-βασμού. Και αμέσως γίνεται φανερό το γεγονός ότι ο συμβι-βασμός του Λένιν και ο συμβιβασμός των οπορτουνιστών ξεκινούν από διαμετρικά αντίθετες προΰκοθέσεις. Ομολογημέ-νη ή ασυνείδητη, η σοσιαλδημοκρατική τακτική βασίζεται στο ότι η πραγματική επανάσταση είναι ακόμη μακριά. Οι αντικειμενικές συνθήκες της κοινωνικής επανάστασης δεν υπάρχουν ακόμη. Το προλεταριάτο δεν είναι ακόμη ιδεολο-γικά ώριμο για την επανάστιχση. Το Κόμμα και τα συνδικάτα είναι ακόμη πολύ αδύνατα κλπ. Γι' αυτόν το λόγο το προλε-ταριάτο πρέπει να κάνει συμβιβασμούς με την αστική τάξη. 'Οσο περισσότερο υπάρχουν οι υποκειμενικές και αντικει-μενικές προϋποθέσεις της κοινωνικής επανάστασης, τόσο πιο «καθαρά» θα μπορέσει το προλεταριάτο να πραγματο-ποιήσει τους τιχξικούς του στόχους. ' Ετσι ώστε ο συμβιβα-σμός έχει συχνά στην πράξη σαν άλλη όψη έναν μεγάλο ριζοσπαστισμό, μια τάση να «διατηρηθούν αγνές· οι αρχές σε σχέση με τους «τελικούς στόχους». (Είναι αυτονόητο ότι σε σχέση μ ' αυτό μπορούμε γενικά να λάβουμε υπόψη μας μόνο εκείνες τις σοσιαλδημοκρατικές θεωρίες που, μ ' έναν οποιονδήποτε τρόπο, θεωρούν ότι πρέπει να εξακολουθή-σουν να εμμένουν στη θεωρία της ταξικής πάλης. Γιατί για τις άλλες απόψεις, ο συμβιβασμός δεν είναι πλέον συμβιβα-σμός, {ιλλά φυσική συνεργασία των διαφόρων επαγγελματι-κών στρωμάτων για το καλό του συνόλου).

Αντίθετα για τον Λένιν ο συμβιβασμός ακορρέει αχευθεΐας και λογικά από την επικαιρότητα της επανάστασης. Λν ο βασι-κός χαρακτήρας όλης της εποχής είναι η επικαιρότητα της επίΐνάστασης, αν αυτή η επανάσταση μπορεί να επέλθει ανά πάσα στιγμή, τόσο σε κάθε ξεχωριστή χώρα όσο και σε παγκόσμια κλίμακα, χωρίς ποτέ η στιγμή αυτή να μπορεί να καθοριστεί οπό τα πριν, και αν ο επαναστατικός χαρακτήρας ολόκληρης της εποχής εκδηλώνεται με την όλο και μεγαλύ-τερη αποσύνθεση της αστικής κοινωνίας, πράγμα που έχει σαν αναγκαία συνέπεια να εναλλάσσονται και να διασταυ-ρώνονται ασταμάτητα οι πιο διαφορετικές τάσεις, όλα αυτά σημαίνουν, λοιπόν, ότι το προλεταριάτο δεν μπορεί να αρ-

9 7

χΐσει και να ολοκληρώσει την εκανάστασή του κάτω από τις «πιο ευνοϊκές» συνθήκες που θα έχει επιλέξει το ίδιο, και ότι, κατά συνέπεια, πρέπει να εκμεταλλευτεί σε κάθε περί-πτωση κάθε τάση που, έστω και προσωρινά, μπορεί να προ-ωθήσει την επανάσταση ή τουλάχιστον να αποδυναμώσει χους εχθρούς της. Παραθέσαμε προηγούμενα μερικά αποσπά-σματα του Λένιν που δείχνουν πόσο λίγες αυταπάτες έτρεφε — πριν ακόμα από την κατάληψη της εξουσίας — όσον αφορά το ρυθμό πραγμάτωσης του σοσιαλισμού. Οι φράσεις που ακολουθούν, παρμένες από ένα απ' τα τελευταία άρθρα που έγραψε μετά την περίοδο των «συμβιβάσμών», δείχνουν το ίδιο καθαρά ότι αυτή η πρόβλεψη δεν σήμανε ποτέ για εκείνον μετάθεση της επαναστατικής δραστηριότητας: «Ο Ναπολέων έγραφε: "Ξεκινάμε και μετά βλέπουμε". Σε ελεύ-θερη μετάφραση αυτό πάει να πει: "Πρέπει πρώτα να ξεκινή-σουμε σοβαρά τον αγώνα κι έπειτα θα δούμε τη συνέχεια". • Ετσι ξεκινήσαμε έναν πρώτο σοβαρό αγώνα τον Οκτώβρη του 1917 κι έπειτα μερικές λεπτομέρειες μας φάνηκαν ήδη καθαρά (απ' την άποψη της παγκόσμιας ιστορίας δεν απο-τελούν προςκινώς παρά λεπτομέρειες), όπως η ειρήνη του Μπρεστ-Λιτόφσκ ή η "Νέα Οικονομική Πολιτική" κλπ.» Η λενινιστική θεωρία και τακτική των συμβιβασμών δεν απο-τελούν επομένως παρά την αντικειμενική - λογική συνέπεια της μαρξιστικής, της διαλεκτικής ιστορικής αντίληψης σύμςκονα με την οποία οι άνθρωποι φτιάχνουν βέβαια οι ίδιοι την ιστορία τους, αλλά δεν μπορούν να τη φτιάξουν κάτω από συνθήκες επιλεγμένες απ' αυτούς. Αποτελεί συνέπεια της αντίληψης ότι η ιστορία δημιουργεί πάντοτε κάτι νέο. ότι, επομένως, οι ιστορικές αυτές στιγμές, στιγμιαίες αλλη-λοδιασταυρώσεις τάσεων, δεν επανέρχονται ποτέ με την ίδια μορφή, ότι σήμερα μπορεί να αξιολογηθούν τάσεις υπέρ της επανάστασης, που αύριο μπορεί να σημαίνουν θανάσιμο κίνδυνο γ ι ' αυτήν και αντίστροφα. Έτσι , την 1η του Σε-πτέμβρη 1917 πρότεινε στους μενσεβίκους και τους εσέρους μια κοινή δράση, έναν συμβιβασμό με βάση το παλιό μπολ-σεβίκικο σύνθημα: « Ό λ η η εξουσία στα σοβιέτ». Ωστόσο, ήδη στις 17 του Σεπτέμβρη, γράφει: «Τελικά, είναι ήδη πάρα

9 8

πολύ αργά για να ηροταθεΐ ένας συμβιβασμός. ' Ισως οι λί-γες μέρες όπου μια ειρηνική εξέλιξη θα ήταν ακόμη δυνατή να έχουν ήδη παρέλθει. Πραγματικά, όλα δείχνουν φανερά ότι έχουν ήδη παρέλθει». Η εφοφμογή αυτής της θεωρίας στο Μπρεστ-Λιτόφσκ, στις παραχωρήσεις κλπ. είναι αυτονό-τητη.

Ίσα>ς ακόμη πιο καθαρά φαίνεται στους θεωρητικούς αγώνες του Λένιν κατά της αριστερής πτέρυγας του ίδιου του του κόμματος (μετά την πρώτη επανάσταση και μετά την ει-ρήνη του Μπρεστ-Λιτόφσκ στα ρώσικα πλαίσια και στη διάρ-κεια των ετών 1920 και 1921 στα ευρωπαϊκά πλαίσια) σε ποιο βαθμό όλη του η θεωρία των συμβιβασμών στηρίζεται στη βασική του αντίληψη για την επικαιρότητα της επανάστα-σης. Σ ' όλες αυτές τις διαμάχες το σύνθημα των αριστερών ριζοσπαστών ήταν η άρνηση κάθε συμβιβασμού για λόγους αρ-χών. Και η πολεμική του Λένιν αποβλέιαι στο να αποδείξει ουσιαστικά ότι στην άρνηση κάθε συμβιβασμού υπάρχει α«ο-ψνγή των αχοφασιστικών αγώνων, ότι σ ' αυτή την αντίληψη υπάρχει ηττοηάθαα αχέναντι στην εχανάσταση. Γιατί η πραγ-ματική επαναστατική κατάσταση — και αυτό για τον Λένιν είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής μας —εκφρά-ζεται στο γεγονός ότι δεν μπορεί να υπάρξει πεδίο ταξικής πάλης χωρίς επαναστατικές δυνατότητες (ή αντεπαναστατι-κές). Επομένως, ο πραγματικός επαναστάτης, αυτός που ξέ-ρει ότι ζούμε σε επίΐναστατική εποχή και που βγάζει συμπε-ράσματα απ* αυτή τη γνώση πρακτικά, πρέπει πάντοτε να κοιτάζει το σύνολο της κοινωνικοΐστορικής προητματικότη-τας μέσα απ' αυτό το πρίσμα και, για το συμφέρον της επα-νάστασης. να παίρνει υπόψη του ενεργά τα πάντα, το μεγοιλύ-τερο και το μικρότερο, το συνηθισμένο, το ξαφνικό, ανάλο-γα με τη σπουδαιότητά του για την επανάσταση και μονάχα ανάλογα μ ' αυτό. Αποκαλώντας καμιά φορά τον αριστερό ριζοσπαστισμό αριστερό οπορτουνισμό, ο Λένιν έδειξε πολύ σωστά και σε βάθος τις κοηίς ιστορικές προοπτικές αυτών των δύο κατά τα άλλα τόσο αντίθετων ρευμάτων, από τα οποία το ένα απαγορεύει κάθε συμβιβασμό και το άλλο βλέπει στο συμβιβασμό την αρχή της «ρεαλιστικής πολιτικής» σε αντί-

9 9

θεση με την «άκαμπτη εμμονή σε δογματικές αρχές»: μια αχαισιοδοξία σχετικά με το πλησίασμα και την επικαιρότητα της προλεταριακής επανάστασης. Με τον τρόπο που, ξεκι-νώντας από την ίδια αρχή, απορρίπτει και τις δύο τάσεις, φαίνεται ότι στον Λένιν και τους οπορτουνιστές ο συμβιβα-σμός είναι μονάχα Ιδια λέξη. που όμως, αναφέρεται σε μια ριζικά διαφορετική πραγματικότητα και, επομένως καλύπτει μια ριζικά διαφορετική έννοια στον καθένα τους.

Η σβκττή κατανόηση αυτού που ο Λένιν αντιλαμβανόταν σαν συμβιβασμό και του τρόπου με τον οποίο θεμελίωνε θε-ωρητικά την τακτική των συμβιβασμών δεν είναι μόνο πρω-ταρχικής σημασίας για να κατανοηθεί ακριβώς η μέθοδός του, αλλά έχει και πρακτικά μεγάλη σπουδαιτητα. Ο συμβι-βασμός στον Λένιν είναι δυνατός μονάχα στη διαλεκτική αλ-ληλαιίδραση με την εμμονή στις αψχές και τη μέθοδο του μαψξι-σμού. Στο συμβιβασμό φαίνεται πάντα το επόμενο πραγματι-κό βήμα της πραγμάτωσης της θεωρίας του μαρξισμού. •Οπα>ς αυτή η θεωρία και τακτική διακρίνονται καθαρά από τη μηχανιστική ακαμψία μιας εμμονής σε «αγνές» αρχές, έτσι πρέπει να κρατηθούν αυστηρά μακριά οπό κάθε χωρίς αρχές σχηματική «ρεαλιστική πολιτική». Μ' άλλα λόγια, δεν αρκεί για τον Λένιν, η αναγνώριση και εκτίμηση μίαα στην ύηαρξή τους. της συγκεκριμένης κατάστιχσης στα πλαί-σια της οποίας ενεργεί κανείς, των συγκεκριμένων συσχετι-σμών δυνάμεων που καθορίζουν το συμβιβασμό, της τάσης της αναγκαίας παραπέρα ανάπτυξης του προλεταριακού κινή-ματος που καθορίζει την κατεύθυνσή του, αλλά θεωρεί ότι αυτό αποτελεί έναν τεράστιο πρακτικό κίνδυνο για το εργατικό κίνημα, όταν τέτοιες ακριβείς γνώσεις της πραγματικότητας δεν εντάσσονται στα πλαίσια της γενικά σωστής γνώσης ολό-κληρης της ιστορικής διαδικασίας. Έτσι επιδοκίμασε την πρακτική στάση των γερμανών κομμουνιστών για μια «εργα-τική κυβέρνηση» μετά την κατάπνιξη του πραξικοπήματος του Καπ, τη λεγόμενη νόμιμη αντιπολίτευση, αλλά κατάκρι-νε με τον πιο αυστηρό τρόπο το γεγονός ότι αυτή η σωστή τακτική θεμελιώθηκε με θεωρητικά λαθεμένη, γεμάτη δημο-κρατικές αυταπάτες ιστορική προοπτική.

1 0 0

Η διαλεκτικά ορθή ένωση του γενικού και του ειδικού, η αναγνώριση του γενικού (της γενικής βασικής τάσης της ιστορίας) μέαα στο ειδικό (μέσα στη συγκεκριμένη κατάστα-ση) και η συγκεκριμενοχοίηση της θεωρίας κου ιτηγάζει ακό αυτό, αποτελούν εχομένως, τη βασική ιδέοτ αυτής της θεωρί-ας των συμβιβασμών. Εκείνοι που διακρίνουν στον Λένιν απλά και μόνο έναν έξυπνο και ενδεχόμενα μάλιστα, μεγα-λοφυή «ρεαλιστή πολιτικό», παραγνωρίζουν απόλυτα την ουσία της μεθόδου του. Εκείνοι, όμως, που πιστεύουν ότι βρίσκουν στις αποφάσεις του «συνταγές» που μπορούν να εφαρμοστούν παντού, «οδηγίες» για μια ορθή πρακτική δρά-ση, τον παρεξηγούν ακόμη πιο πολύ. Ο Λένιν δεν διατύπωσε ποτέ «γενικούς κανόνες» που να μπορούν να «εφαρμοστούν» σε μια σειρά περιιττώσεων. Οι «αλήθειες» του απορρέουν από τη συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστα-σης με τη βοήθεια της διαλεκτικής θεώρησης της ιστορίας. «Γενικεύοντας» μηχανικά τις σκέψεις και τις αποφάσεις του, μόνο μια καρικατούρ<χ, ένας χυδαίος λενινισμός μπορεί να προκύψει. 'Οπως για παράδειγμα, εκείνοι οι ούγγροι κομ-μουνιστές που, με την απάντησή τους στη νότα του Κλεμαν-σό, το καλοκαίρι του 1919, προσπάθησαν να μιμηθούν σχη-ματικά την ειρήνη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, σε μια τελείως δια-φορετική κατάσταση. Γιατί όπως επικρίνει αυστηρά ο Μαρξ μιλώντας στον Λασάλ: «Η διαλεκτική μέθοδος εφαρμό-ζεται λάβος. Ο Χέγκελ δεν αποκάλεσε ποτέ διαλεκτική την υπαγωγή ενός αριθμού "περιπτώσεων" υηάίτ α ̂ αιετα! ρτΐηά-ρΐΐ (κάτω από μια γενική αρχή)».

Το γεγονός ότι πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όλες οι τά-σεις που υπάρχουν στην κάθε συγκεκριμένη κατάσταση, σε καμιά περίχτακτη δεν σημαίνει ότι οι τάσεις αυτές έχουν την ίδια β<χρύτητα στη λήψη των αποφάσεων. Αντίθετα! Κόβε κατάσταση έχα ένα κεντρικό πρόβλημα και η απόφαση που θα παρθεί εξαρτάται τόσο απ ' όλα τα άλλα ταυτόχρονα ζητή-ματα όσο και από την παραπέρα ανάπτυξη όλων των κοινο)-νικών τάσεων στο μέλλον. «Πρέπει», έλεγε ο Λένιν, «να εί-μαστε σε θέση να εντοπίζουμε κάθε στιγμή εκείνο τον συ-γκεκριμένο κρίκο της αλυσίδας, από τον οποίο πρέπει να

Ι Ο Ι

γαντζωθούμε με όλες μας τις δυνάμεις για να κρατήσουμε όλη την αλυσίδα και να προετοιμάσουμε το σταθερό κέρα-σμα στον επόμενο κρίκο. Και, στην περίπτωση αυτή, η δια-δοχή των κρίκων, η μορφή τους, η σύνδεσή τους, οι διαφο-ρές ανάμεσά τους στην ιστορική αλυσίδα των γεγονότων δεν είναι τόσο απλές και χωρίς σημασία όσο σε μια συνηθι-σμένη αλυσίδα που κατασκευάζει ο σιδεράς». Ποια στιγμή της κοινωνικής ζωής στη δοσμένη κατάσταση θα αποκτήσει μια τέτοια σημασία, δεν μπορεί να καθοριστεί παρά μόνο με τη μαρξιστική διαλεκτική, τη συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης. Το καθοδηγητικό νήμα για να τη βρούμε είναι η επαναστατική θεώρηση της κοινωνίας σαν συνόλου ηου βρίσκεται σε εξέλιξη. Γιατί μόνο η σχέση αυτή προς το σύνολο δίνει στον κάθε φορά καθοριστικό κρίκο της αλυσίδας σπουδαιότητα: πρέπει να πιαστεί γιατί μόνο μ ' αυτόν τον τρόπο μπορεί να πιαστεί το σύνολο. Ο Λένιν υπο-γραμμίζει ιδιαίτερα έντονα και συγκεκριμένα αυτό το πρό-βλημα και πάλι σ ' ένα από τα τελευταία άρθρα του όπου αναφέρεται στους συνεταιρισμούς και τονίζει ότι «πολλά απ' αυτά που στα όνειρα των παλιών συνεταιριστών έμοια-ζαν φανταστικά ή ακόμη μύριζαν ρομαντισμό, έχουν γίνει η πιο χειροπιαστή πραγματικότητα». Λέει: «Στην πραγματικό-τητα, δεν μας μένει παρά να κάνουμε ένα πράγμα, να "εκπο-λιτίσουμε" τον πληθυσμό μας με τέτοιο τρόπο που να κατα-νοήσει όλα τα προνόμια μιας προσωπικής συμμετοχής στο συνεταιρισμό και να προχωρήσει προς τη συμμετοχή αυτή. Δεν έχουμε παρά "μ6νο" αυτό να κάνουμε. Δεν έχουμε σή-μερα ανάγκη από άλλα τεχνάσματα για να περάσουμε στο σοσιαλισμό. Λλλά για να πραγματοποιηθεί το "μόνο" αυτό, χρειάζεται μια ολόκληρη μεταβολή, μια ολόκληρη ευθεία της πολιτιστικής ανάπτυξης όλων των λαϊκών μαζών». Δεν είναι δυστυχώς δυνατό να αναλύσουμε εδώ λεπτομερειακά όλο το άρθρο. Αυτή η ανάλυση — και μάλιστα η ανάλυση οποιασδήποτε τακτικής οδηγίας του Λένιν — θα έδειχνε πως το σύνολο περιέχεται πάντοτε σε καθέναν από τους κρίκους της αλι·σίδας. "Οτι το κριτήριο της σωστής μαρξιστικής πολιτικής συνίσταται πάντοτε στο να τονίζουμε εκείνες τις

1 0 2

στιγμές ακό τη διαδικασία και στο να συγκεντρώνουμε σ ' αυτές τη μεγαλύτερη δυνατή ενέργεια, στιγμές, που στη δο-σμένη κατάσταση, στη δοσμένη φάση, κρύβουν μέσα τους αυτή τη σχέση ιιρος το σύνολο του σήμερα και προς το κεν-τρικό πρόβλημα της εξέλιξης του μέλλοντος, επομένως και τη σχέση προς το μέλλον στο πρακτικά χειροπιαστό σύνο-λο. Το να πιάνουμε ενεργά τον επόμενο, τον αποφασιστικό κρίκο της αλυσίδας δεν σημαίνει επομένως με κανέναν τρό-πο ότι αυτή η στιγμή πρέπει να αποκοπεί από το σύνολο και ότι οι άλλες στιγμές θα πρέπει να αγνοηθούν εξαιτίας της. Αντίθετα. Σημαίνει ότι όλις οι άλλες στιγμές ηρέχα να συσχε-τιστούν μ' αυτό το κεντρικό πρόβλημα και να κατανοηθούν και επιλυθούν σωστά σε αυτή τη σχέση. Ο συσχετισμός όλων των προβλημάτων μεταξύ τους δεν χαλαρώνει με αυτή την αντίληψη, αντίθετα γίνεται πιο έντονος και συγκεκριμέ-νος.

Οι στιγμές αυτές δημιουργούνται από την ιστορική διαδι-κασία, από την αντικειμενική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Αλλά εξαρτάται από το προλεταριάτο αν αυτό εί-ναι ικανό και σε ποιο βαθμό να τις καταλάβει, να τις αντι-ληφθεί και κατά συνέπεια να εηηρεάσει την ηαραχέρα εζέλιζή τους. Το θεμελιώδες μαρξιστικό αξίωμα που έχουμε συχνά αναφέρει ότι οι άνθρωποι φτιάχνουν οι ίδιοι την ιστορία τους, αποκτά την εποχή της επανάστασης, μετά την κατά-ληψη της κρατικής εξουσίας, μια όλο και μεγαλύτερη σπου-δαιότητα, έστω κι αν, όπως είναι αυτονόητο, είναι αναγκαίο το διαλεκτικό του συμπλήρωμα με τη σημασία των περιστά-σεων που δεν διαλέγουμε οι ίδιοι, για να μείνει αληθινό. Αυ-τό σημαίνει πρακτικά ότι ο ρόλος του Κόμματος στην αιανά-σταση — η μεγάλη ιδέα του νεαρού Λένιν — γίνετω ακόμη πιο μεγάλος και ηιο αποφασιστικός στην εποχή της μετάβασης στο σοσιαλισμό απ' ό,τι στην εποχή της προετοιμασίας. Γιατί όσο πιο πολύ μεγαλώνει η ενεργός επιρροή του προλε-ταριάτου που καθορίζει την πορεία της ιστορίας, όσο πιο μοιραίες — με την καλή και την κακή έννοια της λέξης — γίνουν οι αποφάσεις του προλεταριάτου για το ίδιο και γιο ολόκληρη την ανθρωπότητα, τόσο περισσότερο ζωτική ση-

1 0 3

μασία έχει να κρατηθεί σε καθαρή μορφή η μόνηι ΛυξΙδο σ ' αυτόν τον άγριο, θυελλώδη ωκεανό, η ταξική συνείδηση του προλεταριάτου, και να διαμορφωθεί σε όλο και μεγαλύτερη διαύγεια αυτό το χνεύμα, μοναδικός οδηγός στον αγώνα Αυ-τή η σχουδαιότητα του ενεργά ιστορικού ρόλου του χρολε-ταριακού κόμματος είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό της θεωρίας και επομένως της χολιτικής του Λένιν που δεν έπα-ψε ποτέ να τονίζει και να επιμένει στη σπουδαιότητά του όσον αφορά τις πρακτικές αποφάσεις. Έτσι , στο I Ιο Συνέ-δριο του ΚΚΡ, λέει επιτιθέμενος στους αντιπάλους της ανά-πτυξης του κρατικού καπιταλισμού: «Ο κρατικός καπιταλι-σμός είναι ο καπιταλισμός εκείνος που θα μπορέσουμε να τον περιορίσουμε, που θα μπορέσουμε να καθορίσουμε τα όριά του. Αυτός ο κρατικός καπιταλισμός συνδέεται με το κράτος, και το κράτος είναι οι εργάτες, είναι το πρωτοπόρο κομμάτι των εργατών, είναι η πρωτοπορία, είμαστε, εμείς. [...] Και από μας εξαρτάται τι είδους θα είναι αυτός ο κρατι-κός καπιταλισμός». Γ ι ' αυτό, κάθε στροφή στην εξέλιξη προς το σοσιαλισμό είναι πάντοτε και με καθοριστικό τρό-πο, ταυτόχρονα ένα εσωτερικό πρόβλημα του Κόμματος. Είναι μια αναδιοργάνακτη των δυνάμεων, μια προσαρμογή των κομματικών οργανώσεων στο νέο καθήκον: να επηρεάσει την εξέλιξ" της κοινωνίας με την έννοια που υπαγορεύεται από την προσεκτική και ακριβή ανάλυση του συνόλου από την ταξική άποψη του προλεταριάτου. ΓΓ αυτό το Κόμμα βρί-σκεται στην ανώτατη θέση στην ιεραρχία των αποφασιστι-κών δυνάμεων μέσα στο κράτος ηου είμαστε εμείς. ΓΓ αυτό όμως, αυτό το ίδιο το Κόμμα — δεδομένου ότι η επανάσταση δεν μπορεί να νικήσει παρά μόνο σε παγκόσμια κλίμακα και ότι το προλεταριάτο ^ν μπορεί πραγματικά να συγκροτηθεί σε τάξη παρά μόνο σαν παγκόσμιο προλεταριάτο —είναι ενταγμένο και υπάγεται σαν τμήμα στο ανώτατο όργανο της προλεταριακής επανάστασης, στην Κομμουνιστική Διεθνή. Η μηχανιστική ακαμψία της σκέψης, που χαρακτηρίζει όλους τους οπορ-τουνιστές και αστούς, θα β^πε ι πάντοτε μέσα σε τέτοιους συσχετισμούς άλυτες αντιθέσεις. Δεν θα κοιταλάβει ποτέ πως οι μπολσεβίκοι, αφού «επέστρεψαν στον καπιταλισμό», εμμέ-

1 0 4

νουν ωστόσο στην καλιά διάρθρωση του Κόμματος, στην χαλιά «αντιδημοκρατική» δικτατορία του Κόμματος. Δεν θα καταλάβει κώς η Κομμουνιστική Διεθνής δεν απαρνιέται ού-τε για μια στιγμή την παγκόσμια επανάσταση, αντίθετα προσπαθεί να την προετοιμάσει και να την οργανώσει με όλα τα μέσα που διαθέτει, ενώ ταυτόχρονα το κράτος του ρώσικου προλεταριάτου προσπαθεί να προωθήσει την ειρή-νη με τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, την ενδεχόμενη συμμε-τοχή του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού, στην οικονομική ανοικοδόμηση της Ρωσίας. Δεν θα καταλάβει πως το Κόμμα εμμένει αμείλικτα στον εσωτερικό αυστηρό χαρακτήρα του και προίοθεί με τα πιο δραστήρια μέσα την ιδεολογική και οργανωτική του εδραίωση, ενώ η οικονομική πολιτική της σοβιετικής δημοκρατίας μεριμνά με ανησυχία ώστε η συμ-μαχία με τους αγρότες, στην οποία οφείλει την ύπαρξή της, να μη χαλαρώσει, ενώ η σοβιετική δημοκρατία γίνεται στα μάτια των οπορτουνιστών όλο και περισσότερο αγροτικό κράτος, χάνει όλο και πιο πολύ τον προλεταριακό του χαρα-κτήρα κλπ. Η μηχανιστική ακαμψία της αντιδιαλεκτικής σκέψης είναι ανίκανη να συλλάβει δτι αντίς οι αντίΘίσεις εί-ναι αντικαμενικίς, υχαρκτές αντιθέσας της σημερινής εκοχής, ότι η πολιτική του ΚΚΡ (μπ), η πολιτική του Λένιν, είναι α-ντιφατική στο βαθμό που ψάχνει και βρίσκει τις διαλεκτικά σω-στές αχαντήσεις στις αντικειμενικές αντιθέσεις της Ιδιας της της κοινωνικής ύκαρζης.

• Ετσι, η ανάλυση της πολιτικής του Λένιν μας επαναφέρει πάντοτε στις βάσεις της διαλεκτικής μεθόδου. Ολόκληρο το έργο του είναι η συνεπής εφαρμογή της διαλεκτικής του Μαρξ στα φαινόμενα μιας γιγάντιας μεταβατικής εποχής που αλλάζουν αδιάκοπο και δημιουργούν πάντοτε το νέο. Αλλά καθώς η δκιλεκτική δεν είναι μια θεωρία έτοιμη που μπορεί να εφαρμοστεί μηχανικά στα φαινόμενα της ζωής, αλ-λά που υπάρχα μόνο σ' αυτή την εφαρμογή, μίσα αχ ' αντή την εφαρμογή σαν θβωρία. η διαλεκτική μέθοδος έγινε με την πρά-ξη του Λένιν πιο διεορυβίένη, πιο ολοκληρωμένη και θεωρη-τικά πιο αναπτυγμένη από εκείνη που κληρονόμησε από τον Μαρξ και τον ' Ενγκελς.

103

Είναι λοιπόν, απόλυτα δικαιολογημένο να μιλάμε για το λεντνισμό σαν νέα φάση στην ανάπτυξη της υλιστικής διαλε-κτικής. Ο Λένιν όχι μόνο αποκατέστησε την καθαρότητα της διδασκαλίας του Μαρξ, μετά από δεκαετίες ισοπέδωσης και παραποίησης που είχε προξενήσει ο χυδαίος μαρξισμός, αλλά ανέπτυξε παραπέρα την ίδια τη μέθοδο, την έκανε πιο συγκεκριμένη και πιο ώριμη. Αν όμως το χρέος των κομμου-νιστών είναι τώρα να προχωρήσουν παραπέρα στο δρόμο του λενινισμού, αυτό μπορεί να δώσει καρπούς μόνο αν προσπαθήσουν να κρατήσουν απέναντι στον Λένιν τη στάση που ο ίδιος κράτησε απέναντι στον Μαρξ. Η μορφή και το περιεχόμενο αυτής της στάσης καθορίζεται από την εξέλιξη της κοινωνίας, τα προβλήματα και τα καθήκοντα που οι ιστορικές διαδικασίες θέτουν στον μαρξισμό, η επιτυχία κα-θορίζεται από το επίπεδο της προλεταριακής ταξικής συνεί-δησης μέσα στο ηγετικό κόμμα του προλεταριάτου. Ο λενι-νισμός σημαίνει ότι η θεωρία του ιστορικού υλισμού έχει πλησιάσει ακόμη πιο κοντά στους καθημερινούς αγώνες του προλεταριάτου, ότι έχει γίνει ακόμη πιο πρακτική απ' ό,τι μπορούσε να είναι στην εποχή του Μαρξ. Η λενινιστική πα-ράδοση δεν μπορεί επομένως να βρίσκεται παρά στη χωρίς παραποιήσεις και ακαμψία διατήρηση αυτής της ζωντανής και ζωογόνας λειτουργίας του ιστορικού υλισμού που αυξά-νεται συνεχώς και οδηγεί σε νια άνοδο. Γ ι ' αυτό, επαναλαμ-βάνουμε, πρέπει οι κομμουνιστές να μελετήσουν τον Λένιν, έτσι όπως ο Λένιν μελέτησε τον Μαρξ. Να τον μελετήσουν για να μάθουν να χειρίζονται τη διαλεκτική μέθοδο. Για να μάθουν πώς να βρίσκουν μέσα από τη συγκεκριμένη ανάλυ-ση της συγκεκριμένης κατάστασης στο γενικό το ειδικό και στο ειδικό το γενικό. Πώς να βρίσκουν στην καινούργια στιγμή μιας κατάστασης, εκείνο που τη συνδέει με τη μέχρι τώρα διαδικασία και στη νομοτέλεια του ιστορικού προτσές το κάθε φορά νέο. Να βρίσκουν στο σύνολο το μέρος και στο μέρος το σύνολο. Να βρίσκουν στην αναγκαιότητα της εξέλιξης τη στιγμή της ενεργού δράσης και στη δραστηριό-τητα το συνδυασμό με την αναγκαιότητα του ιστορικού προ-τσές. Ο λενινισμός σημαίνει ένα άφταστο μέχρι σήμερα επίπεδο

ιη6

της συγκεκριμένης, μη σχηματικής, μη μηχανιστικής και καθαρά στραμμένης προς την πράξη σκέψης. Καθήκον των λενινι-στών, είναι να διατηρηθεί αυτό. "Ομως, μέσα στο ιστορικό προτσές μπορεί να διατηρηθεί μονάχα ό,τι αναπτύσσεται ζωντανά. Και να διατηρηθεί με αυτόν τον τρόπο η παράδοση του λενινισμού αποτελεί σήμερα το πιο ευγενικό καθήκον καθενός που παίρνει στα σοβαρά τη διαλεκτική μέθοδο σαν όπλο στην ταξική πάλη του προλεταριάτου.

1 0 7

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Αυτό το βιβλιαράκι γράφτηκε αμέσως μετά το θάνατο του Λένιν, χωρίς καμιά κροχαρασκευαστική εργασία, ακό την αυθόρμητη ανάγκη να διατυπωθεί θεωρητικά, ό,τι μου φαινό-ταν τότε ότι είναι η ουσία, ότι αποτελεί το κέντρο της πνευ-ματικής προσωπικότητας του Λένιν. Γ ι ' αυτό και ο τίτλος Η σκέψη του Λένιν. Δείχνει ότι δεν είχα σκοπό να αναπαραγάγω το αντικειμενικό, το θεωρητικό σύστημα του Λένιν, (ιλλά να δείξω τις κινητήριες δυνάμεις, αντικειμενικές και υποκειμε-νικές, που επέτρεψαν αυτή τη συστηματοποίηση, την εν-σάρκωσή τους στο πρόσωπο και τη δράση του Λένιν. Σε κα-μιά περίπτακτη, πάλι, δεν σκέφτηκα να επιχειρήσω μόνο να αναλύσω σε έκταση και με πληρότητα αυτή τη δυναμική ενό-τητα στη ζωή και στο έργο του.

Το σημερινό σχετικά μεγάλο ενδιαφέρον για γραπτά αυ-τού του είδους εξαρτάται κυρίως από την εποχή. Από τότε που ξεκίνησε η μαρξιστική κριτική στην περίοδο του Στά-λιν, ξύπνησε το ενδιαφέρον για τις αντιπολιτευτικές τάζεις της δεκαετίας του 1920. Αυτό είναι κατανοητό έστω κι αν, θεωρητικά και αντικειμενικά, είναι πολλαπλά υπερβολικό. Γιατί όσο λάθος κι αν υπήρξε η λύση που έδωσε ο Στάλιν και οι οπαδοί του στην κρίση που περνούσε τότε η επανά-σταση, άλλο τόσο λίγο μπορούμε να πούμε ότι κάποιος εκείνη την εποχή έκανε μια ανάλυση, έδωσε μια προοπτική, που να μπορούν να προσφέρουν έναν θεωρητικό προσανατο-λισμό για τα προβλήμοπα των μεταγενέστερων φάσεων. "Οποιος θέλει σήμερα να συμβάλει με γόνιμο τρόπο στην

1 0 9

αναγέννηση του μαρξισμού, πρέπει να θεωρήσει τη δεκαετία του 1920 καθαρά ιστορικά, σαν μια περασμένη κλεισμένη περίοδο του επαναστατικού εργατικού κινήματος. Μονάχα έτσι θα μπορέσει να αξιολογήσει σωστά τις εμπειρίες της και τα διδάγματα για την ουσιαστικά νέα σημερινή φάση. Ακριβώς η μορφή του Λένιν, όπως είναι ο κανόνας για τους μεγάλους άντρες, ενσάρκωσε με τέτοιον τρόπο την εποχή του που τα αποτελέσματα και κυρίως η μέθοδος των λόγων και των έργων του διαθέτουν ακόμη μια κάποια επικαιρότη-τα και σε συνθήκες που έχουν από πολλές απόψεις αλλάξει.

Αυτό το κείμενο είναι καθαρό προϊόν των μέσων της δε-καετίας του είκοσι. Γ ι ' αυτό, σαν ντοκουμέντο έχει σίγουρα ενδιαφέρον για το πώς έβλεπε τότε ένας όχι ασήμαντος αριθ-μός μαρξιστών την προσωπικότητα, την αποστολή και τη θέση του Λένιν κατά τη διάρκεια των παγκόσμιων γεγονό-των. Δεν πρέπει ωστόσο ποτέ να ξεχνάμε ότι ο τρόπος σκέ-ψης τους καθορίστηκε πολύ περισσότερο από τις τότε α-ντιλήψεις — συμπεριλαμβανομένων και αυταπατών και υπερ-βολών — παρά από το θεωρητικό έργο του ίδιου του Λένιν. Ή δ η η πρώτη φράση αντανακλά την εποχή που γράφτηκε: «Ο ιστορικός υλισμός είναι η θεωρία της προλεταριακής επανάστασης». Αυτή η φράση εκφράζει σίγουρα έναν ση-μαντικό ορισμό του ιστορικού υλισμού. Αλλά δεν είναι λιγό-τερο βέβαιο ότι δεν είναι η μόνη, ότι δεν είναι ο ορισμός της ουσίας του. Και ο Λένιν, για τον οποίο η επικαιρότητα της προλεταριακής επανάστασης αποτελούσε το καθοδηγητικό νήμα της σκέψης και της πράξης του, θα είχε διαμαρτυρηθεί με πάθος ενάντια σ ' έναν τέτοιο -ορισμό», που περιορίζει μονόπλευρα τον πλούτο του περιεχομένου και της μ ε θ ο ^ λογίας, την κοινωνική καθολικότητα του ιστορικού υλι-σμού.

Πάρα πολλά αποσπάσματα αυτού του βιβλίου θα μπορού-σαν να υποβληθούν σε κριτική σύμφωνα με το πνεύμα του Λένιν. Περιορίζομαι μόνο στο να υποδείξω την εγκυρότητα και τον προσανατολισμό μιας τέτοιας κριτικής, γιατί ελπίζω ότι οι νηφάλιοι αναγνώστες θα πάρουν από μόνοι τους μια κριτική απόσταση, θεωρώ σημαντικό να υπογραμμίσω το

η η

σημείο στο οποίο η στάση μου ξεκομμένη από το έργο του Λένιν, φτάνει σε συμπεράσματα που έχουν διατηρήσει και σήμερα μια κάποια μεθοδολογική εγκυρότητα σαν στιγμές της εξάλειψης του σταλινισμού, όπου, επομένως, η αφοσίω-σή μου στο πρόσωπο και το έργο του Λένιν δεν παρεκτρά-πηκε. Πραγματικά, μερικές παρατηρήσεις σχετικά με τη συμπεριφορά του Λένιν περιέχουν μερικές φορές έμμεσα μια κατάλληλη κριτική της κατοπινής σταλινικής εξέλιξης, που μόλις εκδηλωνόνταν τότε καλυμμένα, επεισοδιακά, στην κα-θοδήγηση της Κομιντέρν από τον Ζινόβιεφ. Ας αναλογιστού-με την αυξανόμενη απολίθακτη όλων των οργανωτικών προ-βλημάτων επί Στάλιν. Ανεξάρτητα από την κατάσταση, ανε-ξάρτητα από τις απαιτήσεις της πολιτικής, η οργάνωση του κόμματος κατάντησε ένα αναλλοίωτο φετίχ, και μάλιστα με συνεχείς αναφορές στον Λένιν! Πάνω σ ' αυτό αναφέρεται η προειδοποίηση του Λένιν «Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε μηχανικά το πολιτικό απ' το οργανωτικό», που ακολουθή-θηκε στο πνεύμα μιας τέτοιας λενινιστικής πολιτικής δυνα-μικής: «ΓΓ αυτό κάθε δογματισμός στη θεωρία και κάθε απολίθωση στην οργάνωση είναι καταστροφική για το Κόμ-μα. Γιατί όπως λέει ο Λένιν: "Κάθε νέα μορφή πάλης, που συνεπάγεται νέους κινδύνους και θυσίες, "αποδιοργανώνει* αναπόφευκτα τις οργανώσεις που δεν είναι προετοιμασμένες γΓ αυτή τη νέα μορφή πάλης". Καθήκον του Κόμματος εί-ναι κυρίως σ ' αυτό το ζήτημα να διανύει αυτόν τον αναγκαίο δρόμο ελεύθερα και συνειδητά, να ανανεώνεται προτού ο κίνδυνος της αποδιοργάνωσης καταστεί επίκαιρος και χάρη σ ' αυτή του την αναμόρφωση, να επιδρά στις μάζες διαπαι-δαγωγώντας και προωθώντας τις».

Ωστόσο σήμερα, αν η δογματική ισοπέδωση πρέπει να εξαλειφθεί με επιτυχία σ ' όλους τους τομείς, οι εμπειρίες της δεκαετίας του είκοσι μπορούν να δώσουν γόνιμη ώθηση με έμμεσο τρόπο, αν αναγνωριστεί ο χαρακτήρας τους σαν παρελθόν. Γ ι ' αυτό το σκοπό είναι απαραίτητο να διακρίνει κανείς ξεκάθαρα, με κριτικό πνεύμα, τη διαφορετικότητα της εποχής που ζούμε από τη δεκαετία του είκοσι. Είναι αυ-τονόητο ότι αυτή η κριτική διαύγεια πρέπει να ισχύει και

109

αίιέναντι στο έργο του Λένιν. Και για όποιον αρνείται να μετατρέψει το έργο του σε μια συλλογή αηό «αλάνθαστα» δόγματα, μια τέτοιου είδους διαπίστοίση δεν μειώνει καθό-λου το εξαιρετικό μεγαλείο του. Σήμερα, για παράδειγμα, ξέ-ρουμε ότι η θέση του Λένιν, σύμφωνα με την οποία η ανά-πτυξη του ιμπεριαλισμού γεννά αναπόφευκτα παγκόσμιους πολέμους, έχει χάσει για τη σημερινή εποχή τη γενική ισχύ της. Φυσικά μόνο η ανιιγκαιότητα έχει ξεπεραστεί από την εξέλιξη. Αλλά το γεγονός ότι υποβιβάζεται σε δυνατότητα αλλάζει τόσο τη θεωρητική της σημασία όσο, κυρίως, τις πρακτικές της συνέπειες. Επίσης, ο Λένιν γενίκευσε τις ε-μπειρίες του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, «όσο μεγάλη κι αν είναι η κρύπτη όπου γεννιούνται οι πόλεμοι», και στους επερχόμενους ιμπερυχλιστικοϋς πολέμους, ενώ το μέλλον παρουσίασε μια εντελώς διαφορετική εικόνα.

Ανάφερα μερικά παραδείγματα αυτού του είδους ακριβώς για να φωτίσω την πραγματική ιδιαιτερότητα του Λένιν που δεν έχει τίποτα, απολύτως τίποτα το κοινό με το γραφειο-κρατικό ιδεώδες ενός σταλινικού αδριάντα του αλάνθαστου. Είναι αυτονόητο ότι το βιβλίο αυτό απέχει πολύ από το να παρουσιάσει έναν χαρακτηρισμό του πραγματικού μεγαλεί-ου του Λένιν. Είναι πολύ πιο πολύ δεμένο με την εποχή του απ' ό,τι το αντικείμενό του. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Λένιν πρόβλεψε το επερχόμενο τέλος της περιό-δου που άρχισε στα 1917 με ασύγκριτα περισσότερη διαύ-γεια απ' όσο αυτή εδώ η βιογραφία.

Ωστόσο, βλέπουμε σ ' αυτή να εμφανίζεται εδώ κι εκεί ένα προαίσθημα της αληθινής πνευματικής φυσιογνωμίας του Λέ-νιν. Στις γραμμές που ακολουθούν θα πάρουμε σαν αφετηρία την αναζήτηση της αλήθειας που προχωρούσε τότε ψηλαφι-στά. Διαπιστώναμε ότι ο Λένιν δεν ήταν ένας ερευνητής ει-δικευμένος στην οικονομία όπως υπήρξαν, ανάμεσα στους συγχρόνου τους, ο Χίλφερντινγκ και κυρίως η Ρόζα Λού-ξεμπουργκ. ί ^ ό σ ο , η κρίση του για εκείνη την εποχή σαν σύνολο, τους ξεπερνούσε κατά πολύ. Αυτή η «ανωτερότητα συνίσταται σε τούτο: κατάφερε — κι αυτό αποτελεί ένα θεα>-ρητικό επίτευγμα που δεν έχει όμοιό του — να συνδέει μόνι-

1 1 2

μα και συγκεκριμένο την οικονομική θεωρία του ιμχεριαλι-σμού με όλα τα κολιτικά ζητήματα της σημερινής εποχής και να καθιστά το ΐΐεριεχόμενο της οικονομίας αυτής της νέας φάσης καθοδηγητικό νήμα όλων των συγκεκριμένων πράξεων στον περίγυρο που διαμορφωνόταν με αυτόν τον τρόπο». Αυτό το ένιωσαν πολλοί σύγχρονο! του που μίλη-σαν πολύ — τόσο οι εχθροί όσο και οι οπαδοί του — γ̂ια την επιδεξιότητά του ως προς την τακτική, την αντϊληψή του για τη «ρεαλιστική πολιτική».

Τέτοιες εκτιμήσεις απέχουν πολύ από την ουσία του ζητή-ματος. Πρόκειται μάλλον για «μια καθαρά θεωρητική ανω-τερότητα ως προς την εκτίμηση του συνολικού προτσές». Στον Λένιν ήταν θεμελιωμένη θεωρητικά βαθιά και στέρεα Η λεγόμενη «ρεαλιστική πολιτική» του δεν ήταν ποτέ η πο-λιτική ενός εμπειρικού ανθρώπου της δράσης, ήταν η πρα-κτική κορύφωση μιας ουσιαστικά θεωρητικής στάσης. Όμως έφτανε σ ' αυτόν πάντοτε στο αποκορύφωμά της μέσα από τη σύλληψη των κοινωνικοϊστορικών δεδομένων της κά-θε φορά κατάστασης στα πλαίσια της οποίας έπρεπε να δρά-σει. Για το μαρξιστή Λένιν «η συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης δεν αποτελεί αντίθεση στην "κα-θαρή" θεωρία, αντίθετα, μάλιστα, αποτελεί το αποκορύφωμα '^ιΐς γνήσιας θεωρίας, σημείο όπου η θεωρία βρίσκει την πραγματική της εκπλήρωση, όπου γ ι ' αυτό μετατρέπεται σε πράξη». Η τελευταία από τις θέσεις του Μαρξ για τον Φόυ-ερμπαχ, με την οποία και κλείνει, ότι οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν μέχρι τώρα τον κόσμο, ενώ το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε, βρήκε, θα μπορούσαμε να πούμε χωρίς κα-μιά υπερβολή, στο πρόσωπο και το έργο του Λένιν την πιο ολοκληρωμένη εκπλήροκτή της. Ο Μαρξ διατύπωσε αυτή την απαίτηση και την πραγματοποίησε στο πεδίο της θεωρί-ας. Έδωσε μια ερμηνεία της κοινωνικής πραγματικότητας, σαν κατάλληλη θεωρητική βάση για την αλλαγή τ?ϊς. Αλλά μονάχα με τον Λένιν — χωρίς να έχει καταργηθεί ή να έχει παραγκωνιστεί η θεωρία — αυτή η θεορητικοπρακτική ου-σία της νέας κοσμοθεωρίας έγινε δράση στην ιστορική πρ<χγ-ματικότητα.

1 1 3

Βέβαια, στο κείμενο αυτό υπάρχουν μόνο δειλές επιση-μάνσεις σχετικά με την πραγματική ιδιαιτερότητα του Λέ-νιν. Λείπει η θεωρητικά βαθιά και πλατιά θεμελιωμένη βά-ση, καθώς και η εικόνα του Λένιν, σαν ανθρώπινου χαρακτή-ρα. Ό λ α αυτά δεν μπορούν παρά να σκιαγραφηθούν εδώ. Μέσα στην αλυσίδα των δημοκρατικών αναταραχών της σύγχρονης εποχής, ο τύπος του επαναστάτη ηγέτη προβάλ-λει πάντοτε με πολωμένη μορφή: φυσιογνωμίες όπως ο Νταντόν και ο Ροβεσπιέρος ενσαρκώνουν στην πραγματικό-τητα και στη μεγάλη λογοτεχνία (για παράδειγμα στον Γκέ-οργκ Μπίχνερ) και τους δύο πόλους. Ακόμη κι οι μεγάλοι λαϊκοί ρήτορες της εργατικής επανάστασης, όπως ο Λασάλ και ο Τρότσκι, παρουσιάζουν μερικά χαρακτηριστικά του Νταντόν.

Μόνο με τον Λένιν παρουσιάζεται κάτι το εντελώς νέο, ένα τρίτο στοιχείο σε σχέση με τα δύο άκρα. Μέχρι και στις αυθόρμητες νευρικές αντιδράσεις του, ο Λένιν διαθέτει την πίστη στις αρχές των περασμένων μεγάλων ασκητών της επανάστασης, χωρίς να αγγίζει το χαρακτήρα του ούτε ίχνος ασκητισμού. Αγαπάει τη ζωή, έχει χιούμορ, απολαμβάνει καθετί που μπορεί να του προσφέρει η ζωή, από το κυνήγι, το ψάρεμα και το σκάκι μέχρι το διάβασμα του Πούσκιν και του Τολστόι, μέχρι την αφοσίωση σε υπαρκτά πρόσωπα. Αυτή η πίστη στις αρχές μπορεί να φτάσει στον εμφύλιο πόλεμο μέχρι την αμείλικτη σκληρότητα, αλλά παραμένει χωρίς μίσος. Ο Λένιν πολεμάει τους θεσμούς — και φυσικά τους ανθρώπους που τους εκπροσωπούν — μέχρι τον πλήρη αφανισμό τους αν χρειάζεται. Όμως, το θεωρεί αυτό σαν λυπηρή για το ανθρώπινο επίπεδο αναγκαιότητα, αναπόφευ-κτα αντικειμενική αναγκαιότητα, την οποία είναι αδύνατο ν ' αποφύγει στην κάθε φορά συγκεκριμένη κατάσταση. Ο Γκόρκι έχει σημειώσει τις πολύ χαρακτηριστικές κουβέντες που ο Λένιν είπε μια μέρα αφού είχε ακούσει την «Παθητι-κή» του Μπετόβεν: «Δεν γνωρίζω τίποτα πιο ωραίο από την "Παθητική", θα μπορούσα να την ακούω κάθε μέρα. Μια υπέ-ροχη μουσική, μια μουσική που δεν είναι πλέον ανθρώπινη! Λέω πάντοτε στον εαυτό μου με μια ίσως αφελώς παιδική

1 1 4

υπερηφάνεια: πώς μπορούν οι άνθρωποι να δημιουργούν τέ-τοια θαύματα!» Λέγοντας αυτά μισόκλεισε τα μάτια, χαμογέ-λασε και συνέχισε χωρίς ευθυμία: «Αλλ' ωστόσο δεν μπορώ ν ' ακούω πάρα πολύ συχνά μουσική. Επιδρά στα νεύρα, θα προτιμούσε κανείς να λέει ανοησίες και να χαϊδεύει το κεφά-λι των ανθρώπων που ζουν σε μια σιχαμερή κόλαση και παρ' όλα αυτά δημιουργούν τέτοια ομορφιά. Αλλά στις μέ-ρες μας δεν πρέπει να χαϊδεύεις το κεφάλι κανενός, διαφορε-τικά σου δαγκώνει το χέρι. Πρέπει να χτυπάς πάνω στα κεφά-λια, να χτυπάς χωρίς οίκτο, αν και, σύμφωνα με τα ιδανικά μας, είμαστε ενάντια σε κάθε κακοποίηση των ανθρώπων. Χμ, χμ, το έργο μας είναι διαβολικά δύσκολο».

Πρέπει να γίνει σαφώς αντιληπτό ότι ακόμα και μια τόσο αυθόρμητη συναισθηματική εκδήλωση δεν αποτελεί για τον Λένιν κάποιο ξέσπασμα των ενστίκτων του κατά του «τρό-που ζωής» του. Κι εδώ ακόμη ακολουθεί αυστηρά τις επιτα-γές της κοσμοαντίληψής του. Δεκαετίες πριν από αυτό το επεισόδιο, ο νεαρός Λένιν έγραψε άρθρα κάνοντας πολεμική κατά των ναρόντνικων και των «νόμιμων μαρξιστών» επικρι-τών τους. Σε μια ανάλυση αυτών των τελευταίων, καταδεί-χνει τον αντικειμενισμό τους αποδείχνοντας «την αναγκαιό-τητα μιας δοσμένης σειράς γεγονότων» και τον κίνδυνο που απορρέει από αυτή «να πέσει κανείς στην άποψη του απολο-γητή αυτών των γεγονότων». Η μοναδική διέξοδος που βλέ-πει είναι η μεγαλύτερη συνέπεια του μαρξισμού να αντιλη-φθεί την αντικειμενική πραγματικότητα, η αποκάλυψη των πραγματικών κοινωνικών βάσεων στο ίδια τα γεγονότα. Η ανωτερότητα του μαρξιστή πάνω στον απλό «αντικειμενι-στή» στηρίζεται στην ακόλουθη λογική: ο μαρξιστής «εφαρμόζει τον αντικειμενισμό του πιο βαθιά και πιο ολο-κληρωμένα». Μονάχα σ ' αυτή την αυξημένη αντικειμενικό-τητα βγαίνει αυτό που ο Λένιν ονομάζει στρατευμένη τοποθέ-τηση: «Σε κάθε εκτίμηση ενός γεγονότος, να περνάει κανείς άμεσο και ανοικτά με την άποψη μιοις συγκεκριμένης κοινω-νικής ομάδας». Έτσι , η υποκειμενική τοποθέτηση απορρέει πάντοτε από την αντικειμενική πραγματικότητα και ξαναγι>-ρίζει πίσω σ ' αυτήν.

1 1 5

Αυτό μπορεί να προκαλέσει συγκρούσεις, όταν οι αντιφά-σεις της πραγματικότητας οξύνονται μέχρι του σημείου να γίνουν αλληλοαχόκλειόμενες αντιθέσεις, και κάθε άνθρωχος που συμμετέχει έχει μέσα του τέτοιες συγκρούσεις. Υπάρχει, όμως, μια ουσιαστική διαφορά, αν έρχονται σε σύγκρουση δύο πεποιθήσεις και συναισθήματα που βασίζονται στην πραγματικότητα, στις σχέσεις του ατόμου, ή αν ο άνθρ<ΐί>πος νιώθει ότι στη σύγκρουση αυτή κινδυνεύει η εσωτερική αν-θρώπινη ύπα|>ξή του. Αυτό το τελευταίο δεν συμβαίνει ποτέ στον Λένιν. Ο Άμλετ λέει στον Οράτιο, με την έννοια του υψηλότερου εγκωμίου: «Ευτυχής εκείνος του οποίου το αίμα και η κρίση είναι τόσο κοιλά συγκερασμένα που δεν επιτρέ-πουν στη Μοίρα να παίξει στη φλογέρα της το σκοπό που τα δάχτυλά της θα ήθελαν να κάνουν ν ' ακουστεί». Αίμα και κρίση: τόσο η αντίθεσή τους όσο και η ενότητά τους απορρέ-ουν μόνο σαν άμεσο γενικό θεμέλιο της ανθρώπινης ύπαρ-ξης από τη βιολογική σφαίρα. Αναπτυγμένα στον συγκεκρι-μένο κόσμο, εκφράζουν και τα δύο το κοινωνικό Είναι του: την €φμονΙα ή την παραφωνία της θέσης του στην ιστορική στιγμή, και μάλιστα και θεωρητικά και πρακτικά. Αίμα και κρίση είναι σίοστά συγκερασμένα στον Λένιν, γιατί η γνώση του για την κοινωνία στόχευε σε κάθε στιγμή στην κοινωνι-κά αναγκαία δράση για τη συγκεκριμένη εκείνη στιγμή, για-τί η δράση του ήταν πάντοτε η αναγκαία συνέπεια του αθροίσματος και του συστήματος των συσσωρευμένων μέχρι τότε αληθινών γνώσεων.

Γ ι ' αυτό ο Λένιν παραμένει ξένος σε οτιδήποτε θα έμοιαζε έστω κι από μακριά με ναρκισσισμό. Καμιά επιτυχία δεν του φουσκώνει τα μυαλά, καμιά αποτυχία δεν τον αποκαρδιώνει. Αρνείται ότι μπορεί να υπάρξουν καταστάσεις στις οποίες ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να αντιδράσει πρακτικά. Ανήκει στην κατηγορία των μεγάλων ανδρών που, στη ζωή τους πέ-τυχαν πάρα πολλά, τα ουσιαστικότερα. Ωστόσο, ή ακριβώς γ ι ' αυτό, δεν υπάρχει σχεδόν κανείς που να έχει εκφραστεί τόσο νηφάλια και χωρίς πάθος για τα πιθανά ή πραγματικά λάθη: «Ο έξυπνος άνθρωπος δεν είναι εκείνος που δεν κάνει κανένα λάθος. Τέτοια όντα δεν υπάρχουν και δεν μπορούν να

1 1 6

υπάρξουν. Ο έξυπνος άνθρωπος είναι εκείνος που δεν κάνει πάρα πολύ σοβαρά λάθη και ξέρει να τα διορθώνει γρήγορα, με ευκολία». Αυτή η εξαιρετικά πεζή αντίληψη για τις δυνα-τότητες της δράσης εκφράζει την ουσιαστική στάση του πιο ολοκληρωμένα απ* ό,τι οποιαδήποτε παθιασμένη δήλωση. Η ζωή του είναι μια συνεχής δράση, μια (ίδιάκοπη πάλη σ" έναν κόσμο όπου είναι β<ιθιά πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει καμιά αδιέξοδη κατάσταση, ούτε για εκείνον ούτε για τον αντίπαλο. Γ ι ' αυτό έχει σαν αρχή της ζωής, του να είναι πανέτοιμος για δράση, για σωστή δράση.

Η νηφάλια απλότητα του Λένιν άσκησε έτσι, τεράστια επίδραση στις μάζες. Σε αντίθεση και πάλι με τους μέχρι τότε μεγάλους επαναστάτες, είναι ένας ασύγκριτος ρήτορας, αλλά χωρίς να τον αγγίζει η σκιά της ρητορικής (εδώ επίσης ας αναλογιστούμε τους Λοκϊάλ και Τρότσκι). Τόσο στην ιδιω-τική όσο και στη δημόσια ζωή του, ο Λένιν έχει β<χθιά απέ-χθεια ενάντια σε κάθε κενή φρασεολογία, ενάντια σε κάθε κομπορρημοσύνη και κάθε υπερβολή. 'Ομως είναι πάλι χα-ρακτηριστικό ότι και αυτή η πολιτική, ανθρώπινη απέχθεια του κάθε «υπέρμετρου» αποκτά σ" αυτόν μια αντικειμενική, φιλοσοφική θεμελίωση: «Γιατί κάθε αλήθεια [...] μπορεί να μετατραπεί σε π(ΐραλογισμό αν την υπερβάλουμε, αν ξεπερά-σουμε τα όρια της πραγματικής εγκυρότητάς της. Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι κάτω απ' αυτές τις συνθήκες μετασχημηίζεται αναπόφευκτα σε παραλογισμό».

Αυτό σημαίνει ότι και οι πιο γενικές φιλοσοφικές κατη-γορίες δεν είχαν ποτέ γ ι ' αυτόν μια αφηρημένη θεωρητική γενικότητα, αλλά ότι μπορούσ(χν κάθε στιγμή να χρησιμεύ-σουν σοΓν φορέας για την πρακτική, για τη θεωρητική της προετοιμίισίίΐ. "Οταν στη διαμάχη για τα συνδικάτα πολέ-μησε την ερμαφρόδιτη και εκλεκτική άποψη του Μπουχά-ριν, στηρίχτηκε στην κατηγορία της συνολικότητας. Εφαρ-μόζει μ ' έναν πάρα πολύ χοφακτηριστικό τρόπο τη φιλοσο-φική αυτή κ(χτηγορία: «Για να γνωρίσουμε πραγματικά ένα αντικείμενο, πρέπει να συλλάβουμε και να εξετάσουμε όλες του τις όψεις, τις σχέσεις που διατηρεί μ ' άλλα αντικείμενα, τις "διασυνδέσεις" που υπ&ρχουν μεταξύ τους. Δεν θα τα κα-

1 1 7

ταφέρουμε ποτέ ολότελα, ωστόσο αυτή η απαίτηση της ολό-τητας θα μας προφυλάξει απ' τα λάθη και το σεκταρισμό». Είναι πολύ διδακτικό να δει κανείς πώς εδώ μια αφηρημένη φιλοσοφική κατηγορία, συμπληρωμένη από γνωσιολογικές επιφυλάξεις όσον αφορά τη δυνατότητα εφαρμογής της, χρησιμεύει σαν επιταγή για τη σωστή δράση.

Αυτή η στάση του Λένιν γίνεται ακόμη πιο ευέλικτη στις συζητήσεις σχετικά με την ειρήνη του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Αποτελεί σήμερα κοινοτοπία να πούμε πως είχε δίκιο στο επίπεδο της ρεαλιστικής πολιτικής ενάντια στους αριστε-ρούς κομμουνιστές που με διεθνιστική θεμελίωση ζητούσαν την υποστήριξη της επερχόμενης γερμανικής επανάστασης, έναν επαναστατικό πόλεμο, και ήταν έτοιμοι να διακινδυνεύ-σουν γ ι ' αυτόν το λόγο την ύπαρξη της ρωσικής Δημοκρα-τίας των Σοβιέτ. Αυτή η σωστή πράξη στηριζόταν, ωστόσο, στον Λένιν, σε μια θεωρητικά βαθιά ανάλυση της συγκεκρι-μένης κατάστασης στο συνολικό προτσές της ανάπτυξης της επανάστασης. Η προτεραιότητα της παγκόσμιας επανάστα-σης σε σχέση με όλα τα επιμέρους γεγονότα, λέει, είναι μια πραγματική (και γ ι ' αυτό πρακτική) αλήθεια, «με τον όρο να μη χάνουμε απ' τα μάτια μας τον μακρύ και δύσκολο δρόμο που οδηγεί στην ολοκληρωτική νίκη του σοσιαλισμού». Αλλά εξετάζοντας τη θεωρητική κατάσταση, προσθέτει: «Κά-θε αφηρημένη αλήθεια καταντάει κενή φράση όταν την εςκχρμόζουμε σε οποιαδήποτε συγκεκριμένη κατάσταση». Η αλήθεια σαν θεμέλιο της πρακτικής και ο επαναστατικός λό-γος διαφέρουν, επομένως, ανάλογα με το αν ανταποκρίνον-ται ή όχι θεωρητικά στην πραγματικότητα της κάθε φορά αναγκαίας και πιθανής επαναστατικής κατάστασης. Το πιο υψηλό αίσθημα, η πιο ανιδιοτελής αυταπάρνηση μετατρέ-πονται σε κενή φρασεολογία, όταν η θεωρητική ουσία της κατάστασης (εκείνο που την κάνει να είναι αυτό που είναι) δεν επιτρέπει πραγματική επαναστατική δράση. Δεν χρειά-ζεται να είναι οπωσδήποτε επιτυχής. Στην πρώτη επανάστα-ση μετά την αποτυχία της ένοπλης εξέγερσης της Μόσχας, ο Λένιν καταπολεμά με πάθος την άποψη του Πλεχάνοφ ότι «δεν έπρεπε να πάρουμε τα όπλα», γιατί κι αυτή η αποτυχία

1 1 8

προωθούσε τις συνολικές διαδικασίες. Το να παίζεις με τις αναλογίες, το να συγχέεις το αφηρημένο με το συγκεκριμέ-νο, τα γεγονότα παγκόσμιας σημασίας με την επικαιρότητα, οδηγεί υποχρεωτικά στην κενή φρασεολογία. " Οπως η σύ-γκριση ανάμεσα στη Γαλλία του 1792-93 και τη Ρωσία του 1918, που παρουσιαζόταν συχνά στη διάρκεια των συζητή-σεων σχετικά με τη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Και ακό-μη, όταν μετά το πραξικόπημα του Καπ (1920) οι γερμανοί κομμουνιστές παρουσίασαν πολύ έξυπνες, αυτοκριτικές θέ-σεις σαν κατευθυντήρια γραμμή για την περίπτωση της επα-νάληψής του, ο Λένιν τους ρώτησε: «Μα πού στηρίζετε ότι η γερμανική αντίδραση θα επαναλάβει αυτό το πραξικόπημα;»

Για να μπορεί να δρα κατ' αυτόν τον τρόπο, ο Λένιν έκανε τη ζωή του μια αδιάκοπη διαδικασία μάθησης. Στα 1914, με-τά την κήρυξη του πολέμου κι αφού γλίτοκτε από διάφορες περιπέτειες με την αστυνομία, έφτασε στην Ελβετία. Αμέσως θεώρησε ότι το πρώτο του καθήκον ήταν να κάνει καλή χρή-ση αυτών των «διακοπών» και να μελετήσει τη Λογική του Χέγκελ. Ή πάλι, όταν μετά τα γεγονότα του Ιούλη του 1917 έμενε παράνομος στο σπίτι ενός εργάτη και τον άκουσε πριν από το φαγητό να εγκωμιάζει το ψωμί: «Τώρα δεν τολμούν να μας δώσουν πια άσχημο ψωμί». Ο Λένιν νιώθει έκπληξη και ικανοποίηση γ ι ' αυτή την «ταξική εκτίμηση των ημερών του Ιούλη». Αναλογίζεται τις δικές του περίπλοκες αναλύ-σεις αυτών των γεγονότων και των καθηκόντων που απορρέ-ουν απ" αυτές. «Σαν άνθρωπος που δεν είχε περάσει ποτέ του πείνα δεν είχα σκεφτεί το ψωμί... Μέσα από την πολιτική ανάλυση, αφού έχει ακολουθήσει έναν ασυνήθιστα περίπλο-κο και συγκεχυμένο δρόμο, η σκέψη προσεγγίζει αυτό που είναι η βάση όλων, την ταξική πάλη για το ψωμί». Έτσι ο Λένιν μαθαίνει σ ' όλη του τη ζωή, παντού και πάντα, είτε από τη Λογική του Χέγκελ είτε από την κρίση ενός εργάτη για το ψωμί.

Η διαρκής μάθηση, η επιθυμία του να διδάσκεται πάντα για το καινούργιο από την πραγματικότητα, αποτελεί ουσι-αστικό γνώρισμα της απόλυτης προτεραιότητας της πράξης στον τρόπο ζωής του Λένιν. Αυτό μόνο, αλλά ειδικότερα ο

1 1 9

τρόπος της μάθησης δημιουργεί ένα αγεφύρωτο χάσμα ανά-μεσα σ ' αυτόν και όλους τους εμπειριστές και τους υποστη-ρικτές της ρεαλιστικής πολιτικής». Γιατί δεν είναι μόνο με μια πολεμική και παιδαγωγική έννοια που ο Λένιν αναφέρε-ται στην ολότητα σαν βάση και κλίμακα, θέτει στον ίδιο του τον εαυτό πολύ πιο αυστηρές απαιτήσεις απ* ό,τι στους οπαδούς του εκείνους, για τους οποίους τρέφει τη μεγαλύτε-ρη εκτίμηση. Καθολικότητα, ολότητα και συγκεκριμένη μο-ναδικότητα αποτελούν αποφασιστικούς ορισμούς της πραγ-ματικότητας, μέσα στην οποία πρέπει κανείς να δράσει. Η πραγματική αποτελεσματικότητα οποιασδήποτε δράσης εξαρτάται λοιπόν από το βαθμό που πλησιάζει κανείς στη γνώση τους.

Φυσικά, η ιστορία μπορεί να δημιουργήσει καταστάσεις που αντιτίθενται στις μέχρι εκείνη τη στιγμή γνωστές θεω-ρίες. Μπορεί μάλιστα να προκύψουν καταστάσεις που καθι-στούν αδύνατη μια δράση σύμφωνα με τις αληθινές και ανα-γνωρισμένες σαν οιληθινές αρχές. Ο Λένιν για παράδειγμοι, πρόβλεψε σωστά πριν ακόμα από τον Οκτώβρη του 1917 ότι στην οικονομικά καθυστερημένη Ρωσία θα είναι αναγκαία μία μεταβατική μορφή του είδους της κατοπινής ΝΕΠ. Ο Λένιν υποτάχτηκε στην αναγκαιότητα των γεγονότων, δίχως να εγκαταλείψει τις θεωρητικές του πεποιθήσεις. Εφάρμοσε όσο το δυνατό καλύτερα ό,τι από τον «πολεμικό κομμουνι-σμό» επέβαλε κατάσταση, χωρίς να θεωρεί ούτε για μια στιγ-μή — όπως η πλειοψηφία των συγχρόνων του — τον πολε-μικό κομμουνισμό σαν γνήσια μορφή μετάβασης στο σοσι-αλισμό, με την ακλόνητη αποφασιστικότητα να επιστρέψει αμέσως μετά τον εμφύλιο πόλεμο και την ξένη επέμβαση στη θεωρητικά γνοβστή γραμμή της ΝΕΠ. Και στις δύο πε-ριπτώσεις δεν υπήρξε ούτε εμπειριστής ούτε δογματικός, αλλά ένας θεωρητικός της πράξης, ένας πρακτικός της θεω-ρίας.

Όπως ο τίτλος Τι να κάνουμε; είναι συμβολικός για όλη τη συγγραφική δραστηριότητα του Λένιν, έτσι και η βασι-κή, η θεωρητική σκέψη αυτού του έργου, αποτελεί μια προ-κατοφκτική σύνθεση της συνολικής του κοσμοαντίληψης.

1 2 0

Διαπιστώνει ότι ο αυθόρμητος ταξικός αγώνας των απεργι-ών, ακόμη κι όταν είναι σωστά και καλά οργανωμένες, δεν σπέρνει μέσα στο προλεταριάτο παρά μόνο σπόρους της τα-ξικής συνείδησης. Απομένει «η γνώση της ασυμφιλίωτης αντίφασης που αντιπαραθέτει τοΓ συμφέροντά τους [τα συμφέ-ροντα των εργατών —Γκ.Λ.] σ ' εκείνα του συνόλου του τω-ρινού πολιτικού και κοινωνικού κοΛεστώτος». Κι εδώ ακόμη η ολότητα δίνει τη σωστή κατεύθυνση που πρέπει να πάρει η ταξική συνείδηση για να γεννήσει μια επαναστατική πρά-ξη: δίχως αναφορά στην ολότητα δεν υπάρχει ιστορικά σω-στή πράξη. Αλλά η γνώση της ολότητας δεν είναι ποτέ αυ-θόρμητη. Πρέτιει να μεταδοθεί «από τα έξω», δηλαδή θεωρη-τικά, σ ' εκείνους που δρουν.

Η κυρίαρχη υπεροχή της πράξης μόνο στη βάση μιας θε-ωρίας που έχει σαν στόχο την ολότητα μπορεί να πραγματο-ποιηθεί. Όμως ο Λένιν ξέρει πολύ καλά ότι η αντικειμενικά αναπτυγμένη ολότητα του Είναι είναι άπειρη και ότι, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να γίνει ποτέ αντιλητττή με ολοκληρω-μένο τρόπο. Μοιάζει, λοιπόν, να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος από την απεραντοσύνη της γνώσης και από την πά-ντα επίκαιρη εντολή της άμεσης σωστής δράσης. Όμως, εκείνο που είναι αφηρημένα θεωρητικά άλυτο, μπορεί πρα-κτικά να κοπεί όπως ο γόρδιος δεσμός. Το μοναδικό σπαθί που είναι κατάλληλο γ ι ' αυτό είναι μια ανθρώπινη στάση που μόνο με τα λόγια του Σαίξπηρ μπορεί πάλι να φανεί σω-στά: «Το παν είναι να είσαι πάντα σε ετοιμότητα». ' Ενα από τα πιο γόνιμα και χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Λένιν εί-ναι ότι δεν έπαψε ποτέ να διδάσκεται θεωρητικά από την πραγματικότητα και ότι τιχυτόχρονα ήταν πάντοτε έτοιμος να δράσει. Αυτό δείχνει έναν περίεργο, φαινομενικά παρά-δοξο τρόπο της θεωρητικής του στάσης: θεωρούσε ότι η μα-θητεία του κοντά στην πραγματικότητα δεν είχε ποτέ τελει-ώσει, και ωστόσο ό,τι είχε κάνει κτήμα του με αυτόν τον τρόπο ήταν τοιξινομημένο έτσι ώστε να έχει τη δυνατότητα να δρα την οποκιδήποτε στιγμή.

Είχα την ευτυχία να είμαι μάρτυρας σε μια από τις πολλές στιγμές αυτού του είδους. "Ηταν στο 1921. ΣΙυνεδρίαζε η τσέ-

1 2 1

χικη επιτροττή του 3ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διε-θνούς. Τα ζητήματα ήταν εξαιρετικά περίπλοκα, οι γνώμες δεν μπορούσαν να συνταιριαστούν. Ξαψνικά μπήκε ο Λένιν. "Ολοι τον παρακάλεσαν να πει τη γνώμη του για τα τσέχικα προβλήματα. Αρνήθηκε. Είχε προσπαθήσει να μελετήσει καλά το υλικό. Έπειτα όμως είχαν παρουσιαστεί τόσο επεί-γουσες κρατικές υποθέσεις που δεν είχε μπορέσει παρά να ρίξει μια πρόχειρη ματιά στις δύο εφημερίδες που είχε χώ-σει στην τσέπη του σακακιού του. Μετά από πολλά παρακά-λια δήλωσε έτοιμος να τους πει τουλάχιστον τις εντυπώσεις του από τα άρθρα των δύο εφημερίδων. Τις τράβηξε από την τσέπη του κι άρχισε να τις αναλύει, μ ' έναν καθόλου συ-στηματικό τρόπο, αυτοσχεδιάζοντας, αρχίζοντας από το κύ-ριο άρθρο και τελειώνοντας με το νέα της ημέρας. Κι αυτή η σκιαγράφηση που έγινε στο πόδι υπήρξε η πιο βαθιά ανάλυ-ση της κατάστασης που επικρατούσε τότε στην Τσεχοσλο-βακία και των καθηκόντων του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Είναι αυτονόητο ότι σ ' αυτή την αλληλεπίδραση θεωρίας και πράξης, ο Λένιν σαν άνθρωπος πάντοτε έτοιμος για δρά-ση, έδινε πάντα προτεραιότητα στην πράξη. Αυτό το έδειξε με λαμπρό τρόπο όταν τελείωνε το κορυφαίο θεωρητικό έρ-γο του της πρώτης περιόδου της επανάστασης. Κράτος κω Εηανόσταση. Το έγραψε στην παρανομία, μετά τις ημέρες του Ιούλη, και δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει το τελεϋταϊο κεςπίλαιο για τις εμπειρίες από τις επαναστάσεις του 1905 και του 1917. Η ανάπτυξη της επανάστασης δεν του άφησε το χρόνο. Στον επίλογο, ο Λένιν γράφει: «Είναι πιο ευχάρι-στο και πιο χρήσιμο να πραγματοποιείς την "πείρα της επα-νάστασης", παρά να γράφεις γ ι ' αυτήν». Πρόκειται γ ι ' αυτό που ειλικρινά σκεφτόταν. Ξέρουμε ότι προσπάθησε πάντο-τε να συμπληρώσει αυτό το κενό. Αν δεν το κατόρθωσε, δεν φταίει γ ι ' αυτό ο ίδιος, αλλά η πορεία των γεγονότων.

Μια σημαντική μεταβολή της ανθρώπινης συμπεριφοράς τις τελευταίες δεκαετίες ήταν ότι το ιδανικό του στωικού επικούρειου «σοφού» σημάδεψε πολύ έντονα τις ηθικοπολι-τικοκοινονικές μας αντιλήψεις, κολύ πιο πέρα από την πα-νεπιστημιακή φιλοσοφία. Αυτή η επίδραση ήταν ταυτότρο-

1 2 2

να και εσωτερικός μετασχηματισμός: ο ενεργός-κρακτικός συντελεστής σ ' αυτό το πρότυπο ενισχύθηκε για να γίνει πολύ πιο σημαντικός απ' ό,τι ήταν στην αρχαιότητα. Το γε-γονός ότι ο Λένιν ήταν πάντοτε έτοιμος αποτελεί το τελευ-ταίο, το μέχρι σήμερα ανώτερο και πιο σημαντικό στάδιο αυτής της ανάπτυξης. Το γεγονός ότι σήμερα, όπου η χειρα-γώγηση καταβροχθίζει την πράξη, η αποΐδεολογικοποίηση τη θεωρϋχ, η πλειοψηφία των «ειδικών» δεν έχει σε μεγάλη υπόληψη αυτό το ιδανικό, δεν είναι παρά ένα επεισόδιο μέ-σα στην πορεία της παγκόσμιας ιστορίας. Πέρα από τη ση-μασία των πράξεων και των έργων του, η μορφή του Λένιν, ενσαρκώνοντας την επιθυμία του να είναι πάντοτε έτοιμος, εκφράζει μια άφθαρτη αξία: αντιπροσωπεύει ένα νέο τύπο υποδειγματικής στάσης απέναντι στην πραγμοπικότητα.

Βουδαπέστη, Γενάρης 1967

1 2 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος 7 I. Η εχικοιρότητα της εχανάστασης 9 1 Το χρολεταριάτο σαν ηγετική τάξη 17 3. Το ηγετικό κόμμα του προλεταριάτου 29 4. Ο ιμτιεριαλισμός: Παγκόσμιος πόλεμος και

εμφύλιος πόλεμος 47 5. Το κράτος σαν όπλο 73 6. Επαναστατική «ρεοΛιστική πολιτική» 87 Επίλογος !09