1. Ýðõýì çîðèëãî

1.1 Ýðõýì çîðèëãî

Áèä äýâøèëòýä òåõíîëîãèä òóëãóóðëàí äýëõèéí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ¿éö ñòàíäàðòûí

øààðäëàãà õàíãàñàí äýýä çýðãèéí õîíèíû íîîñîí óòàñ ¿éëäâýðëýæ, õÿìä ¿íýýð

õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýíý.

Áèä ¿éëäâýðëýëèéíõýý îð÷èíä àæèë÷äûíõàà á¿òýýë÷ óð ÷àäâàðûã øóäàðãààð ¿íýëæ,

óðàìøóóëàõ, àæèëäàà ìýðãýøèõ íºõöºëèéã áèé áîëãîíî.

1.2 Çîðèëòóóä

Ìîíãîë îðíû ºíººãèéí òóëãàìäàæ áàéãàà ãîë àñóóäëóóäûí íýã àæèëã¿éäëûí ò¿âøèí,

àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøèíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé èðãýäèéã ìýäýãäýõ¿éö

õýìæýýãýýð áóóðóóëàõ

- Ìîíãîë îðíû 5 á¿ñ íóòãóóäàä ñóðãàëò ÿâóóëàõ

- Ýäãýýð á¿ñ íóòãóóäàä áàãà îâðûí ýýðìýëèéí ìàøèí á¿õèé ¿éëäâýð áàéãóóëàõ

- Îäîîãèéí áàéäëààð ýíý ÷èãëýëýýð ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áóé àæ àõóéí íýãæ

áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîî òîãòîîæ, õàìòðàí àæèëëàõ

- Ñ¿ëæìýë, íýõìýëèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí, õ¿÷èí ÷àäëûíõàà á¿ðýí

õýìæýýãýýð àæèëëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ¿éëäâýð¿¿äèéã ñòàíäàðòûí äýýä çýðãèéí

øààðäëàãà õàíãàñàí ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàõ

1.3 ¯íýò ç¿éëñ

Íàéäâàðòàé õóäàëäàí àâàã÷èä

Á¿òýýë÷ õàìò îëîí

¯éëäâýðëýëèéí òàñðàëòã¿é ¿éë àæèëëàãàà

2. Òºñëèéí ¿íäýñëýë

2.1 Нийгмийн хөгжлийн асуудлууд

Судалгаанаас үзэхэд сүүлийн жилүүдэд хүн амын жилийн дундаж өсөлтийн хурд манай эдийн

засгийн бүсүүдэд ихээхэн буурч байна.

Сүүлийн арваад жилд Улаанбаатар хотын хүн амын жилийн дундаж өсөлт гурван хувь байхад

Баруун, Зүүн бүсэд энэ үзүүлэлт зөвхөн 0,2 хувь, Төвийн бүсэд 0,4 хувь, Хангайн бүсэд

1,3 хувь байв. Энэ хугацаанд манай улсын нийт хүн амын жилийн дундаж өсөлт 1,4 хувь

байсантай харьцуулж үзвэл Баруун, Зүүн, Хангайн, Төвийн бүсэд энэ үзүүлэлт улсын

дунджаас үлэмж бага байгаа нь тодорхой байна. Хэрэв энэ хугацаанд хүн амын ердийн цэвэр

өсөлт улсын хэмжээнд бараг 2 дахин буурсны дотор Улаанбаатар хотод 59,2 хувиар,

Хангайн бүсэд 52,2 хувиар, Зүүн бүсэд 51 хувиар, Төвийн бүсэд 50,5 хувиар, Баруун

бүсэд 32,6 хувиар тус тус буурсныг тооцвол Улаанбаатар хотын хүн амын жилийн дундаж

өсөлт харьцангуй өндөр (гурван хувь) байхад нөлөөлсөн гол хүчин зүйл нь шилжих

хөдөлгөөнөөс үүдэлтэй механик өсөлт мөн гэж дүгнэж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, бүс

нутгуудаас Улаанбаатар хотыг чиглэсэн шилжих хөдөлгөөн хэт өндөр, хэвийн бус байна.

(Зураг 1)

Бүс нутгуудын хооронд ажилгүйдлийн түвшний ялгаа их байна. Жишээлбэл, ажилгүйдлийн

түвшин Хангайн бүсэд Төвийн бүсийн энэ үзүүлэлтээс 34.0 хувиар, Баруун бүсийн энэ

үзүүлэлтээс 6.4 хувиар, Зүүн бүсийн энэ үзүүлэлтээс 4.3 хувиар, Улаанбаатар хотын энэ

үзүүлэлтээс 57.4 хувиар, улсын дунджаас 27.7 хувиар өндөр байна. Мөн ажилгүйдлийн

түвшин улсын дунджаас Зүүн бүсэд 32.4 хувиар, Баруун бүсэд 29.4 хувиар өндөр байгаа

юм. Үүний зэрэгцээ манай эдийн засгийн 4 макро бүс тус бүрийн ажилгүйдлийн түвшин

Улаанбаатар хотын энэ үзүүлэлтээс нэлээд өндөр байна.

(Зураг 2)

(Зураг 3)

Эл байдал нь бүс нутгуудад ядуурал өсөх

үндсэн шалтгаан болж байгаа юм.

Амьжиргааны түвшний түүвэр судалгаанаас

(2004 он) үзэхэд манай улсад 2004 оны

байдлаар 849,8 мянган ядуу хүн байсны

221,6 мянга буюу 25,7хувь нь

Улаанбаатар хотод, 271,8 мянга буюу

31,5 хувь нь аймгийн төв, томоохон

суурин газруудад, 369,9 мянга буюу

42,8 хувь нь хөдөөд ногдож байна гэсэн дүн гарчээ.

Эндээс тус улсын нийт ядуу хүн амын 70 гаруй хувь нь Баруун, Хангайн, Төвийн, Зүүн

бүсэд, өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн 4 макро бүсэд ногдож байна гэсэн дүгнэлтийг хийж

болно. Үүний дээр 2000 онтой харьцуулахад 2002 онд ядуу хүн амын хамралтын хүрээ

Улаанбаатар хотод буурч, бусад хот суурин газарт (аймгуудын төв г.м) өссөн болон 2004

онд явуулсан “Амьжиргааны түвшинг оролцооны аргаар үнэлэх” судалгаанд оролцогчид

“Хөдөө орон нутгийн бараг бүх газарт дундаж түвшний өрхүүд ядуурлаас гарах бус харин

түүнд өртөгдөн, ядуу болон нэн ядуу өрхийн тоог нэмэгдүүлж байгаа” гэж үзсэнээс харахад

бүс нутгуудын түвшинд ядуурлыг бууруулах шаардлага их байгаа нь тодорхой харагдана.

Дээр дурдсан жишээнээс үзэхэд, өнөөгийн Монгол Улсад ажилгүйдлийн түвшин,

орлого, зэрэг хүн амын амьдралын түвшинг илэрхийлж байдаг гол үзүүлэлтүүд аймаг,

хот, бүс нутгуудаар хэт их ялгаатай болжээ. Иймд хүн амын амьдралын түвшинг

аймаг, бүс нутгуудын хөгжлийн нөөц боломж, өвөрмөц нөхцөл байдалд нь нийцүүлэн

дээшлүүлэх нь Монгол Улсын бүс нутгуудын хөгжлийн тулгамдсан асуудлуудын нэг

болж байна.

2.2 Эдийн засгийн хөгжлийн асуудлууд

Бүс нутгуудын эдийн засгийн хөгжлийн түвшин ихээхэн доогуур байна. Юуны өмнө эдийн засгийн бүтцийн

хувьд бүс нутгууд харьцангуй доогуур түвшинд байгаа юм. 2004 оны байдлаар эдийн засгийн 4 – í макро

бүсийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн ойролцоогоор 40.6-63.0 хувь нь хөдөө аж ахуйн салбарт,

2.8-34.6 хувь нь үйлдвэр, барилгын салбарт, 24.4-39.6 хувь нь худалдаа үйлчилгээний салбарт тус тус

ногдож байна. (Зураг 4)

Аж үйлдвэрийн хөгжлийн түвшин, бүс нутгуудаар ихээхэн ялгаатай байна. Энэ нь манай улсын боловсруулах

аж үйлдвэрийн салбарын нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд бүс нутгуудын оруулж байгаа хувь нэмрээс тодорхой

харагддаг. 2004 оны байдлаар боловсруулах үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 77.3 хувь нь Улаанбаатар хотод,

12.2 хувь нь Төвийн бүсэд, 7.7 хувь нь Хангайн бүсэд, 1,8 хувь нь Баруун бүсэд, 1.0 хувь нь Зүүн

бүсэд тус тус ногдож байна.

Үйлдвэрлэлийн дэд бүтэц (төрөл бүрийн зам, эрчим хүч, харилцаа холбооны сүлжээ г.м)-ийн хөгжлийн

түвшний ялгаа мөн их байна. Жишээ болгон төрөл бүрийн замын сүлжээний хангамжийг аймаг, бүс нутгуудаар

авч үзье.

Хүснэгт 1

Төрөл бүрийн замын сүлжээний хангамжийн үнэлгээ, эдийн засгийн бүсүүдээр

Бүсийн нэр Баруун Хангайн Төвийн Зүүн

Үзүүлэлт (Коэффициент) 0,13 0,88 1,60 0,63

Төрөл бүрийн замын сүлжээний хангамжийн хувьд Завхан, Баян-Өлгий зэрэг аймагт энэ үзүүлэлт Орхон,

Дархан-Уул, Сэлэнгэ аймгийнхаас олон дахин доогуур байгаа юм. Манай олонхи аймгуудад сайн чанарын

замын сүлжээ бүрдээгүй байгаа нь тээвэрлэлтийн зардлыг өсгөж тэдгээрт үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжихөд ихээхэн

саад болж байна.

Эрчим хүчний сүлжээний хангамжийн байдал ч аймаг, хот, бүс нутгуудаар ихээхэн ялгаатай байна. Ялангуяа

Баруун, Зүүн бүсийн эрчим хүчний системийг төвийн эрчим хүчний нэгдсэн системтэй холбох шаардлага гарч

байна. Нөгөө талаар манай ихэнхи аймгуудын нийт өрхийн ойролцоогоор 50 хувийг эзэлдэг малчин өрхийг

эрчим хүчний бага оврын эх үүсвэрийг ашиглан цахилгаанаар хангах шаардлага их байна.

Дээр дурдсан шалтгаанаар, эдийн засгийн хөгжлийн ерөнхий түвшин аймаг, хот, бүс нутгаар ихээхэн ялгаатай

байгааг нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний (ДНБ) ялгаанаас харж болно. Нэг хүнд ногдох ДНБ

Орхон аймаг, Улаанбаатар хотод хамгийн өндөр байгаа бөгөөд Баянхонгор аймгийн энэ үзүүлэлтээс 5.1-6.6

дахин их байна. Эдийн засгийн бүсүүдийн хувьд авч үзвэл энэ үзүүлэлт бас их ялгаатай байгаа юм.

(Зураг 5)

Жишээлбэл, Баруун бүсийн нэг хүнд ногдох ДНБ Улаанбаатар хотын энэ үзүүлэлтээс 3.6 дахин бага, Хангайн

бүсийн энэ үзүүлэлтээс 1,7 дахин бага, улсын дунджаас 2.2 дахин бага байгаа юм. Зүүн бүсийн нэг хүнд

ногдох ДНБ баруун бүсийнхээс 1.4 дахин их байгаа боловч улсын дунджаас 1.5 дахин бага байгаа аж .

Үүнээс үзэхэд аймаг, хот, бүс нутгуудын эдийн засгийн хөгжлийн түвшинг дээшлүүлэх явдал Монгол Улсын

бүс нутгуудын хөгжлийн тулгамдсан асуудлуудын нэг болсон нь тодорхой байна.

Нэг хүнд ногдох ДНБ, боловсролын байдал, хүн амын дундаж наслалт, ажилгүйдлийн түвшин, эрчим хүчний

хангамж, төрөл бүрийн замын сүлжээний хангамжийн коэффициент, хүний хөгжлийн индекс зэрэг шалгуур

үзүүлэлтийг тооцон аймаг, хот, бүсүүдийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн түвшний нэгдсэн үнэлгээг хийж

үзэхэд Баян-Өлгий, Завхан, Говь-Алтай, Увс, Ховд аймгийн хөгжлийн ерөнхий түвшин Улаанбаатар хот,

Орхон аймгийнхаас ойролцоогоор 9 дахин, Төв, Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймгийнхаас 3-4 дахин доогуур байна.

Булган, Дундговь, Дорнод аймгийн хөгжлийн ерөнхий түвшин Баян-Өлгий, Завхан, Говь-Алтай, Увс, Ховд

аймгийнхаас дунджаар 2 дахин дээгүүр, харин Улаанбаатар хот, Орхон аймгийн энэ үзүүлэлтээс 4 дахин

доогуур байх жишээтэй. Эдийн засгийн бүсүүдийн хооронд ч хөгжлийн ерөнхий түвшний ялгаа их байгаа юм.

Хүснэгт 2

Эдийн засгийн макро бүсүүдийн хөгжлийн түвшний харьцуулсан үнэлгээ

Бүсийн нэр Баруун Зүүн Хангайн Төвийн Улаанбаатар

Үнэлгээний коэффициент 1,00 1,50 2,40 2,80 7,50

Монгол Улсад нийгмийн хөгжлийн хүрээнд ч, эдийн засгийн хөгжлийн хүрээнд ч аймаг, хот, бүс нутгууд

хооронд ихээхэн ялгаатай байгаа нь Улаанбаатар болон Төвийн бүс рүү чиглэсэн “их нүүдэл” өргөжиж, улмаар

манай улсын төв хэсэг, Улаанбаатар хотын ойролцоо бэлчээрийн даац хэтрэх, экологийн тэнцвэрт байдал

алдагдах, бусад бүс нутагт хүн ам хэт цөөрч нутаг орон эзгүйрэх зэрэг олон сөрөг үр дагаврыг бий болгож

байгаа юм. (Зураг 6)

Судалгаанаас үзэхэд эдийн засгийн макро бүсүүдээс шилжин явж байгаа хүмүүсийн үндсэн шалтгаан нь ажил

эрхлэх, зах зээлд ойртох, хүүхдүүдийнхээ ирээдүйг бодох, боловсрол эзэмших нөхцлөө сайжруулах зэрэг асуудал

юм. Макро бүсүүдээс шилжин явагчдын насны бүтцийг авч үзвэл 15 - 25 насныхан зонхилж байна. Зөвхөн

Увс аймгаас нэг жил (2002 он)-ийн дотор 641 өрх, 3615 хүн Төвийн бүс рүү шилжиж ирсэн байна. Өөрөөр

хэлбэл нэг сумын хүн амтай тэнцэх тооны хүн шилжин иржээ.

2.3 Òºñëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëòèéí õýòèéí òºëºâ

Монгол нутагт бэлчээрийн мал аж ахуй нь цаашдаа ч удаан хадгалагдах төлөвтэй байгаа

бөгөөд манай нийт нутгийн 80 гаруй хувь нь малын бэлчээрт тохиромжтой. Монголын эдийн

засагт хөдөө аж ахуйн салбар гол үүрэг гүйцэтгэдэг хэвээр байна. ДНБ-нд хөдөө аж ахуйн

салбарын эзлэх хувийн жин 30 хувь, хөдөө аж ахуйн салбарт мал аж ахуйн эзлэх хувийн

жин 80 гаруй хувь байна.

Монгол орны эдийн засгийн гол салбарын нэг болох бэлчээрийн мал аж ахуй нь байгалийн

гамшигт өртөх магадлал өндөр байдаг онцлогтой. Мал сүрэг жилийн дөрвөн улиралд байгаль,

цаг уурын байнгын нөлөөн дор бэлчээрийн маллагаатай байдаг тул цаг агаарын огцом

өөрчлөлт, эрс тэс уур амьсгал нь мал сүргийн тогтвортой өсөлтийг хангах, бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, түүний эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх явдалд багагүй

бэрхшээл учруулдаг. Энэ үед мал аж ахуйн материаллаг баазыг бэхжүүлэх, байгаль-экологийн

орчныг хамгаалахад шинжлэх ухаанчаар хандаж, малчдын залуу үеийг сурган дадлагажуулж,

тэдэнд уламжлалт арга ажиллагааг эзэмшүүлэн мэргэшүүлэх нь чухал байна.

Түүнчлэн бэлчээрийн мал аж ахуй эрхэлж байгаа малчдыг зах зээлийн эдийн засгийн

харилцааны зүй тогтолын дагуу ажиллаж амьдрах арга ухаанд сургах нь онцгой ач

холбогдол бүхий асуудал болж байна. Өөрөөр хэлбэл, малчин өрх хэрэглээний

шинжийн үйлдвэрлэл эрхлэгчээс үйлдвэрлэгч, зах зээлд өрсөлдөх чадвар бүхий

бизнесийн нэгж болон төлөвших явц эрчимтэй явагдаж байна. Мөн өнөөгийн нөхцөлд

хөгжингүй техник, технологи нэвтрүүлэх замаар мал аж ахуй үйлдвэрлэлийг зах зээлээр

дамжуулан эрчимжүүлэх боломж нөхцөл бүрдэж байна. Хагас нүүдлийн хэлбэрийн

эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх зах зээлийн эрэлт шаардлага ч бий болж байна.

3. Бизнес төлөвлөгөөний õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàò, ¿éë àæèëëàãàà

3.1 Бизнес төлөвлөгөө 4 ¿å øàòòàéãààð õýðýãæèíý /2006 îíû 5 ñàðààñ 2007 îíû 12 ñàð õ¿ðòýë/

1-ð ¿å øàò. Бизнес төлөвлөгөөний õýðýãæ¿¿ëýõ áàã, á¿ðýëäýõ¿¿íèé ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã íü

òîãòîîõ, òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ åðºíõèé á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã ãàðãàõ

Бизнес төлөвлөгөөний áàãèéí àæèëëàõ ä¿ðýì æóðìûã áîëîâñðóóëàõ

Бизнес төлөвлөгөөний õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé áîëîâñîí õ¿÷íèé á¿ðä¿¿ëýëò õèéõ

Бизнес төлөвлөгөөний õ¿ðýýíä õàìðàãäàõ àæèë÷äûí àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëò õèéæ, õ¿íèé

íººöèéã çºâ áàéðøóóëàõ

Ñóðãàëò, ¿éëäâýðëýëä øààðäëàãàòàé ò¿¿õèé ýä, òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæèéí íººöèéã

á¿ðä¿¿ëýõ

Бизнес төлөвлөгөөний õàðèëöàõ äàíñ, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä áè÷èã áàðèìòóóäàà á¿ðä¿¿ëýõ

Бизнес төлөвлөгөөний ñàíõ¿¿æèëòûã õ¿ëýýí àâàõ

Îäîîãèéí áàéäëààð ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áóñàä êîìïàíè, àæ àõóé

íýãæ¿¿äýä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ, òýäãýýðèéí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààã ñóäëàõ

Öààøäûí ¿éë àæèëëàãààã êàëåíäàð÷ëàí òºëºâëºõ

3.2 Õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí òàíèëöóóëãà

- Òºñëèéí óäèðäàã÷

- Åðºíõèé ìåíåæåð

- Ñàíõ¿¿ãèéí àëáà

- ¯éëäâýðëýëèéí ìåíåæåð

- Õ¿íèé íººöèéí ìåíåæåð

- Áàãø íàð

- Òåõíèê òåõíîëîãèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä

- Æîëîî÷

3.3 Õ¿íèé íººöèéí àñóóäëóóä

1. Ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ: Ìýðýãøñýí äàäëàãà òóðøëàãàòàé

àæèë÷äûã øèíýýð àâ÷ àæèëëóóëàõ áà ¿íäñýí àæèë÷äûã ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ

äàäëàãà îëãîõ ñóðãàëò, ñåìèíàð, êóðñ äàìæààíû ñóðãàëòûã îðîí íóòãèéí

ñàëáàðóóäàä çîõèîí áàéãóóëàõ

2. ¯éëäâýðëýë æèãäýð÷ ¿éë àæèëëàãàà òàñðàëòã¿é ÿâàãäàõ ¿åýñ ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäëûã

íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð àæèë÷èí øàëãàðóóëæ àâàõ, íîðì äàâóóëàí áèåë¿¿ëñýí àæèë÷äàä

øàãíàë, óðàìøóóëëûí ñèñòåì á¿ðä¿¿ëýõ

2-ð ¿å øàò. Бизнес төлөвлөгөөний õýðýãæèõ ¿å øàò

Ìàðêåòèíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ

- Õýðýãæèõ Бизнес төлөвлөгөөний äàâóó òàë áîëîí òºñºëä õàìðàãäñàíààð ãàðàõ ¿ð

ä¿íã¿¿äèéí äàâóó òàëóóäûã òàíèóëàí ñóðòàë÷ëàõ

պ人 îðîí íóòãóóäàä ìýäýýëýë òàðààõ

- Ñóðãàëò, ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ ñîíãîæ àâñàí á¿ñ íóòãóóäûí àðä èðãýäýä óã Бизнес

төлөвлөгөөний ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ, ãîë íü àæëûí áàéðíû òóõàé

- Òºñëèéí àãóóëãà, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé

Ñóðãàëòûí төлөвлөгөө

- Ñóðãàëòàíä õàìðàãäàãñäûã á¿ðòãýõ

- Ñóðãàëòûã ýõëýõ

- Ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûã õÿíàõ, ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ

- Ñóðãàëò äóóñàõ

- Ä¿ãíýëò õèéõ

- Àæëûí áàéðíû õóâààðèëàëò õèéõ

3-ð ¿å øàò. Бизнес төлөвлөгөөний õýðýãæèõ ¿å øàò

Æèæèã îâðûí ¿éëäâýðëýëèéí òºñºë

- Àæëûí õóâààðèëàëò õèéãäñýí èðãýäèéã àæèëëàõ îð÷èí, òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæòºé

íü òàíèëöóóëàõ

- ¯éëäâýðëýë ýõëýë ¿å

- ¯éëäâýðëýëèéí ÿâöûã õÿíàõ, ò¿¿íä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ,

- ¯éëäâýðýëýëèéí äóóñàõ ¿å øàò

- Ä¿ãíýëò ºãºõ

3.4 Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë

Ìîíãîë õîíèíû íîîñíû ºâºðìºö øèíæ ÷àíàðûã áóñàä îðíû õîíèíû öýâýð íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé

÷àíàðò ä¿éöñýí ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí öýâýð íîîñîí òºðºë á¿ðèéí óòàñ ¿éëäâýðëýõ

3.5 Бизнес төлөвлөгөөний õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ àñóóäëóóä

3.5.1 Бизнес төлөвлөгөөний äàâóó òàë

Бизнес төлөвлөгөөг õýðýãæ¿¿ëýõýä ìàíàé ñóðãàëò ÿâóóëæ, ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä áàéðøèë íü

íýí òîõèðîìæòîé

Òåõíîëîãèéí îð÷èí ¿åèéí õàíäëàãóóäàä ò¿ëãóóðëàí àæèëëàíà

Îð÷èí ¿åèéí æèæèã îâðûí, áàãà ºðòºãòýé òåõíèê òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëñýí

Çàõ çýýëèéí áàãòààìæ ºíäºð áàéãàà

¯éë÷èëãýýíä àæèëëàõ õ¿÷íèé íººö ñàéí áàéãàà

Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñò ñóðãàëò ÿâóóëñíû äàðàà àæèëä àâàõ ó÷ðààñ ýíý ñàëáàðûí ìýäýýëëýýð

á¿ðýí õàíãàãäàõ áºãººä àæèëàà ñàéí ìýääýã, äàäëàãà òóðøëàãàòàé, òîãòâîðòîé àæèëëàõ

áîëîìæòîé.

Ìàíàé бизнес төлөвлөгөө õýðýãæèæ ýõýëñýí öàãààñàà îð÷èí ¿åèéí ìýäýýëëýý𠺺ðñäèé㺺

áîëîí àæèëëàãñäàà õàíãàæ, öààøèä ¿éë àæèëëàãààãàà òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ á¿ðýí

áîëîìæòîé

3.5.2 Бизнес төлөвлөгөөний õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàð÷ áîëçîøã¿é ýðñäýë¿¿ä, ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí

ç¿éë¿¿äèéí äýä ñèñòåìèéã äóðüäâàë:

Áàéãàëèéí ãàìøèã / øèð¿¿í áîðîî, øóóðãà / çýðýã ýðñäýë ãàð÷ áîëçîøã¿é

Àæèëûí áàéð, òåõíèêèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà àëäàãäàõ

Òºð çàñãèéí áîäëîãîîñ õàìààð÷ ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëä îðæ ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë àâ÷

÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ, òåõíèê, òåõíîëîãèî øèíý÷èëæ ÷àäàõã¿é áîëîõ

Áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷äýýñ õàìààðàõ ýðñäýëä îðîõ

Óëèðëûí øèíæ ÷àíàðòàé ¿éë àæèëëàãàà òóë ò¿¿õèé ýäèéí çîãñîëò áèé áîëîõ

3.5.3 Íîîñ Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéí îëîëò, õ¿íäðýë, áýðõøýýë

Íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðò áèé áîëæ áàéñàí ýð÷èìòýé õºãæèë, ººð÷ëºëò, äýâøèë óäààí

¿ðãýëæèëæ ÷àäàëã¿éãýýð 1990 îíòîé çîëãîñîí áèëýý. Íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûí ¿éëäâýð¿¿äýýñ

óíàëòûí ºìíºõ ¿å áóþó 1990 îíä ¿éëäâýðëýõ íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîí ýêñïîðòîä íèéë¿¿ëýõýýð

òºëºâëºæ áàéñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî, õýìæýýã /õàâñðàëò ¹ 11-ä/ ¿ç¿¿ëýâ. Óëñ îðíîîðîî

òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèæ ýõýëñýíòýé, ºì÷

õóâü÷ëàë ÿâàãäàæ ýõýëñýíòýé çýðýãöýæ íîîñíû ñàëáàðûí ¿éëäâýð¿¿ä óíàëòàä îðæ ýõýëñýí. Òýð

¿åä àæèëëàæ áàéñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí ºíººäðèéí åðºíõèé áàéäëûã /õàâñðàëò ¹12-ä/ òîâ÷ õýëáýðýýð

¿ç¿¿ëýâ.

Ýíäýýñ õàðàõàä 1990 îíîîñ ºìíºõ ¿åä á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàæ áàéñàí 14 ¿éëäâýðýýñ

äºíãºæ 3 íü äºíãºí äàíãàí õ¿÷èí ÷àäëûíõàà 10 ãàðóéõàí õóâüä, Ýðäýíýò õèâñíèé

êîìáèíàòûã õ¿÷èí ÷àäëûíõàà 40 ãàðóé õóâüä àæèëëàæ áàéíà. Çàõ çýýëä øèëæñýí ºì÷

õóâü÷ëàãäñàí æèë¿¿äýä áèé áîëñîí ¿éëäâýð¿¿äèéí ýíýõ¿¿ óíàëò íü ¿éëäâýð òóñ á¿ð äýý𠺺ð,

ººðèéí îíöëîãòîé õýäèé ÷ íèéòëýã íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éë õýä õýä áàéãàà íü èëò áàéäàã.

1. Íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûí ¿éëäâýð¿¿ä, Óëààíáààòàðûí õèâñíýýñ áóñàä, çºâõºí

ÇÕÓ-ûí òåõíèê ýäèéí çàñãèéí òóñëàìæòàéãààð áàéãóóëàãäñàí. ¯éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

íü ººðºº àâàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ãýðýý, õýëöýëòýé áàéñàí þì. Èéì áîëîõîîð ¿éëäâýðëýñýí

íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý 90 ãàðóé õóâèéã çºâõºí ÇÕÓ-ä ýêñïîðòîîð íèéë¿¿ëäýã áàéâ. ÇÕÓ

çàäàð÷ Îðîñ óëñ ¿¿ñýí áèé áîëìîãö Ìîíãîë óëñûã ýäèéí çàñãèéí õóâüä äàðàìòëàõ, õàâ÷èõ

áîäëîãî áàðèìòàëæ ýõýëñýí. Ýíý áîäëîãûí èëýðõèéëýëèéí íýã íü Ìîíãîëîîñ íèéë¿¿ëýõ

íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íä èìïîðòûí 40 ãàðóé õóâèéí òàòâàð íîîãäóóëñàí ÿâäàë þì. ¯¿íýýñ

øàëòãààëàí õîéä õºðøèéí çàõ çýýë ¿íäñýíäýý õààãäàæ Ìîíãîëûí íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûí

¿éëäâýð¿¿ä ñóë çîãñ÷ õààëãàà áàðèõ íýã íºõöºë íü á¿ðýëäýæ ýõýëñýí áèëýý.

2. Õýäèéãýýð õîéä õºðøèéí çàõ çýýë Ìîíãîëûí íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä õààãäñàí ÷ ãýñýí

ºìíºä õºðøèéíõ íýýëòòýé áàéæ íýã õýñýãòýý ë ¿éëäâýð¿¿ä ìààíü àæèëëàæ áàéíà. Ýíý

íýýëòòýé çàõ çýýë ìºí ë ÷àäàëã¿é õààãäñàí. Ýíý íü ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí “Ìîíãîëûã

ò¿¿õèé ýä áýëòãýã÷ îðîí áîëãîõ” áîäëîãûã Ìîíãîëûí íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íä 30 õ¿ðòýë

õóâèéí “èìïîðòûí” òàòâàðûã íîîãäóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàíòàé õîëáîîòîé.

3. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä ¿éëäâýð¿¿ä äýýðýýñ áàòàëñàí òºëºâëºãººíèé

äàãóó ¿éëäâýðëýëýý ÿâóóëæ óðüäààñ çîõèöóóëñàí ãðàôèêààð òóõàéí çàõ çýýëä

á¿òýýãäýõ¿¿íýý ýêñïîðòîëäîã áàéëàà. Çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ, çàõ çýýë ýðæ õàéõ

øààðäëàãà áàéñàíã¿é çºâõºí ¿éëäâýðëýõ ë ¿¿ðýãòýé áàéâ. Ãýòýë óëñ îðîí á¿õýëäýý çàõ

çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèæ òºëºâëºñºí òºëºâëºãººíèé çîõèöóóëàëò ¿ã¿é áîëæ óðä, õîéä

õî¸ð õºðøèéí çàõ çýýë õààëòòàé áîëìîãö ãóðàâäàõü, áóñàä çàõ çýýëèéã ýðæ õàéõ çàéëøã¿é

øààðäëàãà íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûíõàíä ãýíýò òóëãàðñàí þì. Óðüä ºìíº çàõ çýýë äýýð

àæèëëàæ äàäëàãà, òóðøëàãà ñóóãààã¿é ñàëáàðûí óäèðäëàãà, ìåíåæåð¿¿ä ãýíýòèéí ýíýõ¿¿

øààðäëàãûã äàâæ ÷àäààã¿é, á¿ãä óíàñàí áîëíî. ªºðººð õýëáýë íîîñíû ñàëáàðûí

¿éëäâýð¿¿äèéã çàõ çýýë äýýð óäèðäàæ àæèëëàæ ÷àäàõ áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýãäýýã¿é áàéñàí

ÿâäàë ¿éëäâýð¿¿äèéí óíàëòûí íýã ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëñýí.

4. ¯éëäâýðëýí ãàðãàæ áàéñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð 3 äàõü çàõ çýýëèéí îðíû øààðäëàãûí

ò¿âøèíãýýýñ èõýýõýí äîîãóóð áàéñàí íü ¿éëäâýð¿¿äèéí óíàëòàä øèéäâýðëýõ íºëººã

¿ç¿¿ëñýí. Õýðýâ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ºí㺠¿çýìæ, ñàâ áàãëàà áîîäîë íü 3 äàõü çàõ

çýýëèéí øààðäëàãûã õàíãàæ ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé áàéñàí áîë íîîñíû ñàëáàðûí ¿éëäâýð¿¿ä èéì

îëíîîðîî óíàëòàä îðîõã¿é, ßìàð íýãýí õýìæýýãýýð àæèëëàæ ë áàéõ áàéñàí. Àíõ

áàéãóóëàãäñíààñàà õîéøèõ 70-ààä æèëä õºãæèõ人 ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé

íü ÷àíàð äýëõèéí òýðã¿¿íèé îðíûõîîñ ÿìàð èõ õîë õîöîðñíûã ìýäýð÷ ò¿¿íèéã ººð÷ëºõ

òàëààð ºäèéã õ¿ðòýë îëèãòîé àðãà õýìæýý

àâààã¿éí ãîë øàëòãààí íü:

à. Íýõìýëèéí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò òåõíèê, òåõíîëîãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíãýýðýý ÇÕÓ íü

òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé îðíóóäààñ õàðüöàíãóé õîöðîãäñîíä òîîöîãääîã. Õîöðîãäñîíä

òîîöîãääîã îðíû òåõíèê ýäèéí çàñãèéí òóñëàìæòàéãààð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîëûí íîîñíû

ñàëáàðûí ¿éëäâýð¿¿ä íü äýëõèéä ºðñºëäºõ áîëîìæ áàãà áàðàã á¿òýøã¿é þì. Ýíý íü

íºëººëñºí.

á. Èíæåíåð òåõíèêèéí àæèëòàíóóäûã äýëõèéí òýð¿¿íèé òåõíèê, òåõíîëîãèòîé òàíèëöóóëæ

í¿äèéã íü íýýõèéí îðîíä á¿õ ñóðãàëòûã ÇÕÓààð õÿçãààðëàñàí íü òýäãýýðèéí ºñºëòºä

ìóóãààð íºëººëñºí. Õýëíèé áîëîâñðîëûã çºâõºí îðîñ õýëýýð õÿçãààðëàæ áàéñàí íü 3

äàõü çàõ çýýë äýýð õóðäàí ãàð÷ áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõýä íü ìºí õ¿íäðýë ó÷ðóóëñàí.

â. Ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé, æèëèéí 4 óëèðàëä áýë÷ýýðýýð àìüäàðäàã ìîíãîë õîíèíû íîîñ

íü íýí ºâºðìºö øèíæ ÷àíàðòàé. Áóñàä îðíû õîíèíû íîîñòîé õàðüöóóëàõàä øèð¿¿í,

õóãàðàëòòàé, õîãò õîëüö èõòýé, íàðèéí, óðòûí æèãä áóñ èõòýé áàéäàã. Ìîíãîë õîíèíû

íîîñíû äýýðõ ºâºðìºö øèíæ ÷àíàðòàé íü íÿãò óÿëäóóëæ ò¿¿íèé çîðèóëàëòòàé òîãòîîæ

(ÿìàð íîîñîîð ÿìàð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä õàìãèéí òîõèðîìæòîé, àøèãòàé áîëîõûã)

÷àäààã¿é ºäèéã õ¿ðñýí íü á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

ã. Íýõìýëèéí àæ ¿éëäâýðèéí õºãæ뺺ð äýëõèéä òýðã¿¿ëäýã ßïîí, Àíãëè, Èòàëè, Ãåðìàí,

Õÿòàä çýðýã îðíû òóðøëàãààñ õàðàõàä òýäíèé “ ÿéöýòãýí áîëîâñðóóëàõ òåõíèê,

òåõíîëîãèéí “ õºãæëèéí ò¿âøèí, òýíä àæèëëàæ áàéãàà èíæåíåð òåõíèêèéí àæèëòíû

äàäëàãà, òóðøëàãà ìîíãîëûí èæèë òºñòýé ¿éëäâýð¿¿äýýñ àñàð èõ çºð¿¿òýé áîëîõ íü èëò

áàéäàã. Ìîíãîëûí ¿éëäâýð¿¿äèéí òåõíîëîãèéí ýíý õýñýã ¿éëäâýðëýëèéí áóñàä õýñãýýñýý

õàðüöàíãóéãààð õîöðîãäñîí òºäèéã¿é, ýíä àæèëëàõ áîëîâñîí õ¿÷èí ÷ áýëòãýãäýýã¿é

ºäèéã õ¿ðñýí áàéíà.

3.5.4 Бизнес төлөвлөгөөний õÿíàëò

Íèéñëýëèéí òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, Ìîíãîë óëñûí

ñòàíäàðò õýìæèë ç¿éí òºâ, àæèëûí áàéðíû àþóëã¿é àæèëëãààíû òóõàéí õóóëèéí /1999 îí 125-ð

òîãòîîë / áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæóóäûã ìºðäºí àæèëëàõ.

Õÿíàëòûí àãóóëãà íü òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîëöîæ áàéãààãèéí õóâüä òºñëèéí

õºðºíãèéí ¿ð ä¿í, ººðèéí àæ àõóéí ãàçàð ýíýõ¿¿ òºñëèéã çààâàë õýðýãæ¿¿ëýõýä ¿éë

àæèëëàãààã õóâèàðëàõàä îðøèíî.

3.6 Бизнес төлөвлөгөөний áàéðøèë

Бизнес төлөвлөгөөний õýðýãæèõ ãàçàðûã ñîíãîõäîî àæèëã¿éäëûí ò¿âøèí, ò¿¿õèé ýäèéí íººö, äýä

á¿òýö, õàðèëöàà õîëáîîã õàðãàëçàí ¿çñýæ, Ìîíãîë óëñûí 4 á¿ñ íóòãóóäàä ñóðãàëò,

¿éëäýðëýëèéíõýý áàéðæëûã òîãòîîñîí áîëíî.

Õîâä

ªâºðõàíãàé

Áóëãàí

Äóíäãîâü

Òºâ

Ñ¿õáààòàð

4. Òºñëèéí àæëûí òºëºâëºãºº

4.1 Íîîñ áîëîâñðóóëàã÷

պ人 îðîí íóòãóóäààñ òýýâýðëýñýí ò¿¿õèé ýä áîëîõ õîíèíû íîîñûã ¿éëäâýðèéí

àíõàí øàòíû óãààõ, õàòààõ, áîëîâñðóóëàõ çýðýã äàìæëàãà ¿å øàòíààñ ýýðýõ ¿éë

àæèëëàãààíä îðóóëàõàä áýëýí áîëãîõ.

4.2 Ýýðìýë÷èí

Áîëîâñðóóëàãäàæ áýëýí áîëñîí íîîñûã ýýðìýëèéí äàìæëàãàä îðóóëæ õàãàñ áýëýí

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ.

4.3 Òåõíîëîãèéí ìýðãýæèëòýí

Øèíýýð íýâòð¿¿ëæ áóé ãàð àæèëëàãààòàé, áàãà îâðûí íîîñ áîëîâñðóóëàã÷, íîîñíû

ýýðìýëèéí ìàøèí óãñðàõ çàñàõ

4.4 ×àíàðûí ñòàíäàðò øàëãàã÷

Ýýðìýëèéí äàìæëàãààñ ãàðñàí õàãàñ áîëîâñðóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íä ÷àíàðûí

øèíæèëãýý õèéæ, ñòàíäàðò òîãòîîõ.

4.5 Òºñëèéí ñóðãàëòûí õóâààðü

Ëåêö /2öàã/ Äàäëàãà, ñåìèíàð /2-

3öàã/

Õè÷ýýë çààõ

áàãø

1äýõ ºäºð Íîîñíû ¿éëäâýðëýëèéí

çàõ çýýë

ÿðèëöëàãà

2äàõü

ºäºð

Íîîñíû ñòàíäàðò,

áîëîâñðóóëàõ àðãóóä,

õýðýãëýý

ÿðèëöëàãà

3äàõ ºäºð Íîîñ óãààõ, õàòààõ

ïðîöåññ

4äºõ ºäºð Íîîñ áîëîâñðóóëàõ

ïðîöåññ

5äàõü

ºäºð

Íîîñ ýýðýõ ïðîöåññ

6äàõü

ºäºð

Íîîñ óãààõ, õàòààõ

ïðîöåññ

7äàõü

ºäºð

Íîîñ áîëîâñðóóëàõ

ïðîöåññ

8äàõü

ºäºð

Íîîñ ýýðýõ ïðîöåññ

9äºõ ºäºð Òîíîã òºõººðºìæ äýýð àæèëëàæ ñóðñàí ýñýõèéã øàëãàõ

4.6 Ñóðãàëòàíä õàìðàãäàãñàä

Ñóðãàëòàíä àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøèíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé èðãýä

áîëîí, àæèëã¿é 16-45 èðãýäèéã õàìðóóëàõ áîëíî.

Àæèëã¿éäëûí òîî. Íàñíû á¿ëãýýð, 2004 îíû æèëèéí ýöýñò

¹ Àéìàã

íèéñëýë Á¿ãä 16-24 25-34 35-44 45-59

1 Àðõàíãàé 1521 402 459 433 227

2 Áàÿí-ªëãèé 2923 546 1093 870 414

3 Áàÿíõîíãîð 3285 960 1200 932 463

4 Áóëãàí 2959 581 967 971 440

5 Ãîâü-Àëòàé 1329 299 440 431 159

6 Äîðíîãîâü 299 62 86 89 62

7 Äîðíîä 956 289 310 215 142

8 Äóíäãîâü 837 195 250 316 76

9 Çàâõàí 1901 469 651 603 178

10 ªâºðõàíãàé 2300 405 851 759 285

11 ªìíºãîâü 484 142 163 140 39

12 Ñ¿õáààòàð 598 192 191 163 52

13 Ñýëýíãý 1258 380 419 338 121

14 Òºâ 719 165 242 228 84

15 Óâñ 1600 357 525 527 191

16 Õîâä 1419 256 522 451 190

17 Õºâñãºë 2056 429 784 604 239

18 Õýíòèé 993 278 291 291 133

19 Äàðõàí-Óóë 903 246 301 235 121

20 Óëààíáààòà

ð 5392 1636 1567 1299 890

21 Îðõîí 1703 321 652 525 205

22 Ãîâüñ¿ìáýð 136 42 39 36 19

23 Á¿ãä 35571 8382 12003 10456 4730

5. ͺõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý

5.1 Ìîíãîë Óëñûí ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé, ò¿¿õèé ýäèéí íººö

5.1.1 Ìîíãîë Óëñûí ìàëûí òîî, òîëãîé

Ìàíàé óëñàä 2002 îíû áàéäëààð íèéò 23,7 ñàÿ òîëãîé ìàë òîîëîãäñîíîîñ õîíü 10,5 ñàÿ, ÿìàà

9,1 ñàÿ, òýìýý 252,2 ìÿíãà, àäóó 1,9 ñàÿ, ¿õýð 1,8 ñàÿ òîëãîé òóñ òóñ òîîëîãäñîí. Ýíý íü

õàìãèéí èõ ìàë òîîëîãäñîí 1998 îíòîé õàðüöóóëàõàä íèéò ìàëûí òîî 9,2 ñàÿàð áóóðñàí

¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà. ¯¿íýýñ ÿìàà 2 ñàÿ, õîíü 4,2 ñàÿàð õîðãîäñîí íü 1999-2002 îíóóäàä æèë

äàðààëëàí áîëñîí çóä, ãàí ãà÷èã, ìºí ìàëûí ãîö õàëäâàðò ø¿ëõèé ºâ÷èí ãàðñàíòàé õîëáîîòîé

þì. Íèéò ìàëûí òîîã /õàâñðàëò ¹1-ä/ 1993-2000 îíóóäàä íîîëóóðûí íèéë¿¿ëýëò áóþó íººö íü

1500 áàéñíàà õî¸ð äàõèí íýìýãäýæ 3000 ãàðóé òîíí áîëñîí. ßìààíû òîî òîëãîé 6,1 ñàÿàñ 11,0

ñàÿ áîëæ ºññºí. Èéíõ¿¿ ÷àíàðààñ òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã èë¿¿òýéä ¿çñýíýýð ñ¿ðãèéí äîòîð ýçëýõ íàñ

áèå ã¿éöñýí á¿ä¿¿í ÿìààíû òîî 30 õóâüä õ¿ð÷ íîîëóóðûí ÷àíàðò íºëººëººä çîãñîõã¿é

áýë÷ýýðèéí äààöûã õýòð¿¿ëýõ àþóëä õ¿ðñýí áàéíà.

5.1.2 Íîîñ, ò¿¿õèé ýäèéí íººö

Íîîñíû íººöèéí áàéðøëûã õºãæëèéí á¿ñýýð àâ÷ ¿çâýë:

Òýìýýíèé óíãàñíû íººöèéí áàéðøëûã õºãæëèéí á¿ñýýð àâ÷ ¿çâýë:

5.2 Ò¿¿õèé ýäèéí ÷àíàð, àøèãëàëò

5.2.1 Íîîñ ò¿¿õèé ýäèéí ÷àíàð

5.2.2 Íîîñ

Ìîíãîë óëñàä æèëä äóíäæààð 15-16,0 ìÿíãàí òîíí õîíèíû áîõèð íîîñ áýëòãýãääýã. Ýäãýýð

íîîñíû 93,0-95,0 îð÷èì õóâü íü á¿ä¿¿í (coarse wool), á¿ä¿¿âòýð (semicoarse wool) íîîñ

ýçýëäýã. Áýëòãýëèéí íîîñûã íèéòýä íü 4 á¿ñýä õóâààí àâ÷ ¿çäýã. Ýíý 4 á¿ñýýñ áàðóóí, òºâèéí

á¿ñýä á¿õ áýëòãýëèéí áîõèð íîîñíû 80,0 ãàðóé õóâü íü íîîãääîã áà ÷àíàðûí õóâüä ÷ õàìãèéí

ñàéí íîîñ íü ýíý õî¸ð á¿ñýä áàéäàã. Á¿ä¿¿âòýð áîëîí íàðèéí, íàðèéâòàð íîîñ áýëòãýõ íººöèéí

õýìæýýã áýëòãýëèéí á¿ñýýð /õàâñðàëò ¹ 8/-ä ¿ç¿¿ëýâ. Ìîíãîë óëñàä áýëòãýãäýæ áàéãàà

íîîñíîîñ òåõíîëîãèéí øèíæ ÷àíàðààðàà õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëòòýé, Õÿòàä íàéìàà÷èä áîëîí

áóñàä õýðýãëýã÷äèéí ºðñºëäºæ àâäàã íü á¿ä¿¿âòýð, á¿ä¿¿íèé I çýðãèéí íîîñ áàéäàã.

Íîîñ áýëòãýëèéí áàðóóí á¿ñ:

Ìîíãîëûí õàìãèéí ñàéí ÷àíàðûí íîîñûã áýëòãýäýã á¿ñ. Ýíä áýëòãýãäýæ áàéãàà õîíèíû íîîñíû 50

ãàðóé õóâüä á¿ä¿¿âòýðèéí I, II çýðýã. Ìîíãîë õîíèíû 1-ð çýðãèéí íîîñ áàéäàã. Ýíý á¿ñýä

áàãòäàã Ãîâü Àëòàé, Çàâõàí, Óâñ àéìàã ãýõýä ë æèëä 1000 ààñ äýýø òîíí /àéìàã òóñ á¿ð/

áýëòãýäýã.

Íîîñ áýëòãýëèéí òºâèéí á¿ñ:

Áàðóóí á¿ñýýñ àðàé äîîãóóð ÷àíàðûí íîîñòîé. Ãýõäýý ýäãýýðèéí äîòðîîñ Õºâñãºë, Áàÿíõîíãîð,

ªâºðõàíãàé àéìàã òóñ á¿ð æèëä äóíäæààð ìºí ë 1000 ààñ äýýø òîíí ñàéí ÷àíàðûí íîîñ

áýëòãýäýã.

Á¿ä¿¿âòýð íîîñíû áýëòãýëèéí õýìæýýã òóñàä íü àâ÷ ¿çâýë àéìãóóäààñ õàìãèéí ñàéí, îëîí òîíí

íîîñ áýëòãýäýã íü Ãîâü Àëòàé, Áàÿíõîíãîð àéìàã. Ýíý àéìãóóä æèëä äóíäæààð 150,-200,0 òí

íîîñ òóñ á¿ðäýý áýëòãýäýã. ×àíàð íü õýäèéãýýð ºíäºð áèø ÷ ãýñýí Àðõàíãàé, Òºâ, Äóíäãîâü

àéìãóóä/ àéìàã òóñ á¿ð / ìºí ë æèëä äóíäæààð 1000-ñ äýýø òîíí áýëòãýäýã.

5.2.3 Ìîíãîëä áýëòãýãäýæ áàéãàà õîíèíû íîîñíû ÷àíàðûí òóõàé åðºíõèé òîéì

Ìîíãîë õîíèíû íîîñ íü á¿òöýýðýý æèãä áóñ íîîñîíä îðäîã áºãººä 4 òºð뺺ñ: íîîëóóð /downy/,

çàâñðûí ¿ñ /medium hair/, á¿ä¿¿í ñîð ¿ñ /coarse hair/, ¿õìýë ¿ñ /dead hair/-ýýñ á¿òäýã.

¯éëäâýðëýëä èéì òºðëèéí íîîñíû ÷àíàðûã òîãòîîõäîî çààâàë íàðèéí /ìêì-ýýð/, íîîëóóð

/õÿëãàñ/ àãóóëàìæ /%-èàð/ õî¸ðûã íü àâ÷ ¿çýæ á¿ä¿¿âòýðèéí 1 áà 2 çýðýã, Ìîíãîë õîíèíû 1,2,

áà 3-ð çýðýã ãýæ òóñ òóñ ÷àíàðûí çýðýã, äóãààð òîãòîîæ ìºðääºã. Ãàäààä, äîòîîäûí õóäàëäàí

àâàã÷èä Ìîíãîë õîíèíû íîîñíû øèðõýãèéí óðòûí òàëààð ÿìàð íýãýí àñóóäàë ãàðãàäàãã¿é áºãººä

ãàãöõ¿¿ õÿëãàñ /ñîð ¿ñ/ áîëîí òîñëîã, õîãò õîëüöûí òàëààð ë ãîìäîë, õýë ÿðèà èõ ãàðäàã

îíöëîãòîé.

5.2.4 Òýìýýíèé óíãàñ

Ìàíàé îðíû òýìýýíèé íîîñ áýëòãýëèéã òýìýýíèé áàéðøèë, òîî, íîîñíû ÷àíàð, øèíæèéã õàðãàëçàí

4 á¿ñýä õóâààíà.

1. Áàðóóí á¿ñ : Áàÿí ªëãèé, Áàÿí õîíãîð, Ãîâü Àëòàé, Çàâõàí Óâñ, Õîâä àéìãóóä óëñûí

òýìýýíèé óíãàñíû 39,2 õóâü, óíãàñíû ºí㺠öàéâàð, óëáàð øàðãàë, öàãààí, íîîëóóð èõòýé,

øèðõýã íü íàðèéí áàéäàã.

2. Òºâèé á¿ñ: ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé, Áóëãàí, Òºâ, Ñýëýíãý, Õºâñãºë, àéìãóóä á¿õ íîîñíû 8,4

õóâü óëààí, õàð õ¿ðýí, íîîëóóð áàãàòàé áàéäàã.

3. ªìíºä á¿ñ: Äîðíîãîâü, Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìãóóä á¿õ íîîñíû 44,6 õóâü, òýìýý íü óëààí,

õàð õ¿ðýí ç¿ñòýé, óíãàñ, íîîëóóð áàãàòàé, á¿ä¿¿í ñîð ¿ñòýé áàéäàã.

4. Ç¿¿í á¿ñ: Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð, Õýíòèé àéìãóóä á¿õ íîîñíû 7,8 õóâü òýìýý íü õîëèìîã

ºíãºòýé, ñîð íü äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòòýé.

5.2.5 Òýìýýíèé óíãàñíû àíãèëàë

Òýìýýíèé óíãàñûã äàðààõü áàéäëààð àíãèëíà.

Òàéëáàð: Òýìýýíèé óíãàñ äààõèðàõ ÷àíàðààð ìóó áàéõ îíöëîã øèíæòýé ó÷èð äºðºâä¿ãýýð àíãèéí

óíãàñ õîâîð òîõèîëäîíî.

5.2.6 Ò¿¿õèé ýäèéí àøèãëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë.

Íîîñîí ò¿¿õèé ýäèéí àøèãëàëò

6.

Öààøäûí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà

6.1 Íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûí õºãæëèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ

¿íäýñëýë:

1. Äýëõèéí öàã àãààð 1-1, 50Ñ-ýýð äóëààð÷, öààøäàà äóëààðàõ ïðîöåññ ýð÷èìæèõ

òºëºâòýé.

2. Ìîíãîë õîíèíû ¿íäñýí àøèã øèì íü ìàõ, àðüñ. Öààøäàà ìàõíû ÷èãëýëýýð ºñãºí

¿ðæ¿¿ëýõ òºëºâòýé Ìîíãîë õîíèíû íîîñíû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõààð òºðºë á¿ðèéí òºñºë,

ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý íü ¿ð ä¿íòýé áîëîõ ìàãàäëàë òóí

áàãà. Ìàõíû ÷èãëýëèéí õîíèíû íîîñíû ÷àíàð ìóó áàéäàã ç¿é òîãòîëòîé.

3. Ýðäýìòäèéí ñóäëàæ òîãòîîñíîîð äýëõèéí õ¿í àì XXI çóóíä àëü áîëîõîîð õÿìä

õýðýãëýýíä øèëæèõ, øèðõýãò ìàòåðèàëààñ “Ïîëèñòð”-èéã èë¿¿ èõýýð õýðýãëýõ

õàíäëàãàòàé ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðñàí. Õÿìä õýðýãëýýíèé õàíäëàãà íü áóñàä ò¿¿õèé ýä

äîòðîîñ íîîñûã èë¿¿ èõýýð õýðýãëýõýä ò¿ëõýõ áîëíî.

4. Äýëõèé äýýð ìîäëîã óðãàìëûí õýìæýý, òàðõàö æèëýýñ æèëä áàãàñ÷ áàéõàä ò¿¿íèé

õýðýãëýý ýñðýãýýð ºñ÷ áàéíà. ¯¿íèéã õàðãàëçàí áàéøèí áàðèëãûí äóëààëãàä ìîäíû

îðîíä “íîîñîí øèðõýãò “ ìàòåðèàëûã õýðýãëýõ òóðøèëò, ñóäàëãààíû àæèë Àíãëè,

Ãåðìàí çýðýã îðîíä ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéíà. Ýíý íü ¿ð ä¿íãýý ºãâºë, ÿëàíãóÿà äîîä

ñîðòûí íîîñíû õýðýãëýý àñàð èõýýð ºñºõ òºëºâòýé.

5. Äýëõèéí õ¿í çîí õèìèéí ìàòåðèàëààð õèéñýí, õÿìä ¿íýòýé , óäààí íýýãääýã õóâöàñ

ýäëýëèéã ºðãºíººð õýðýãëýæ èðñýí ÷ ãýñýí ñ¿¿ëèééí ¿åä “íàòóðàë”, ò¿¿õèé ýäýýð

õèéñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñîíèðõîõ íü ýðñ íýìýãäýæ áàéíà.

Íàòóðàëü ò¿¿õèé ýäèéí òîîíä íîîñ ç¿é ¸ñîîð îðæ áàéãàà áîëíî.

6. Íóòàã äýâñãýð áàãàòàé, õ¿í àì øèã¿¿ ñóóäàã åâðîïûí îðíóóä, ò¿¿í÷ëýí òýðã¿¿íèé

õºãæèëòýé çàðèì îðíóóä ººðèéí íóòàã äýâñãýðýýñ “ò¿¿õèé ýäýä àíõàí øàòíû

áîëîâñðóóëàëò õèéõ ¿éëäâýð¿¿äèéã “ øàõàí , çàéëóóëæ, ò¿¿íèéã áóóðàé õºãæèëòýé þì

óó íóòàã äýâñãýð òîìòîé óëñ, îðíóóäàä áàéðøóóëàõ áîëëîî. Ýíý íü ìîíãîë îðíû õóâüä

íýãýí òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ òºëºâòýé þì.

7. Äýëõèéí õ¿í àìûí èõýíõ íü îðîí áàéðàíäàà, çî÷èä áóóäàëäàà õèâñ áèø õèâñýíöýð

äýâñýõ, õàíàíäàà õèâñ áèø, çóðàã ºëãºõ ñîíèðõîëòîé áîëëîî.

8. Íýõìýëèéí ñàëáàðò òýðã¿¿ëýõ ò¿âøèíä ÿâäàã ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä “ñîíãîìîë

íýõýõ àðãààð” õèâñ, õºíæèë, öýìáý, äààâóó ¿éëäâýðëýõýýñ àëü áîëîõîîð çàéëñõèéæ

ººð ºíäºð á¿òýýëòýé, çàðäàë áàãàòàé ººð àðãûã ýðæ õàéõ áîëëîî. ¯¿íèé ñîíãîäîã

æèøýý íü “Íýõýýñã¿é äààâóóíû àðãà” þì. ªíººäðèéí áàéäëààð íýõýýñã¿é äààâóóíû

àðãààð òºðºë á¿ðèéí öýìáý, õºíæèë, àë÷óóð, îðîîëò, ãóäàìæíû õèâñýíöýð ãýõ îëîí

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ áàéíà. Öààøäàà ¿éëäâýðëýëèéíõýý õýìæýýã óëàì òýëýõ

òºëºâòýé.

9. Íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿í íü íýì¿¿ ºðòºã áàãàòàé, æèí îâîð õàðüöàíãóé èõ òóë õîë ãàçàð

òýýâýðëýæ çàõ çýýëä äýýð áîðëóóëàõàä àëäàãäàëòàé áîëîõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé. Èéì

áîëîõîîð íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä õàìãèéí àøèãòàé çàõ çýýë íü õîéä õºðø, íºãºº

òàëààñàà ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä îðîñûí õóäàëäàí àâàã÷äàä õàìãèéí òàíèë, îéð

á¿òýýãäýõ¿¿í íü íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã. Ýíý òàëààñàà ÷ ìîíãîëûí íîîñîí

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãîë çàõ çýýë íü îðîñûí çàõ çýýë áîëíî.

6.2 Õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà

Äóðüäñàí ¿íäýñëýë äýýð òóëãóóðëàí ñàëáàðûí õºãæëèéí ÷èã, õàíäëàãà íü äàðààõü

áàéäëààð òîìú¸îëîãäîíî.

1. Íîîñîíä àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò õèéõ ¿éëäâýð, öåõèéã îäîîãèéí õ¿÷èí ÷àäàë

ò¿¿õèé ýäèéí íººöººñºº èõýýõýí äàâóó áîëñîí, òýðã¿¿íòýé õºãæèëòýé Àíãëè, ßïîí,

Õÿòàä çýðýã îíû òåõíèê, òåõíîëîãè ºðãºí íýâòýðñýí, óãààñàí íîîñíû ÷àíàð

õýðýãëýã÷äèéí ÿìàð ÷ øààðäëàãûã õàíãàæ ÷àäàõ ò¿âøèíä õ¿ðñýí çýðãèéã õàðãàëçàí ýíý

÷èãëýëèéí õ¿÷èí ÷àäëûã øèíýýð íýìæ áèé áîëãîõã¿é. Õàðèí óãààñàí íîîñîí äàõü õîãò

õîëüö, òîñëîãèéí õýìæýýã äýëõèéí òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé îðíû ò¿âøèíä õ¿ðòýë áîëãîõ

òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ.

2. Ìîíãîë ¿¿ëäðèéí õîíèéã “ Õèâñíèé çîðèóëàëòòàé”, “Íýõìýë õºíæèë, öýìáýíèé

çîðèóëàëòòàé”íîîñòîé ãýæ íîîñíû íü çîðèóëàëòààð àíãèëàí ¿ðæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý

àâàõ.

3. Íîîñîíä ã¿í áîëîâñðóóëàëò õèéæ ºðãºí õýðýãëýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ

¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäëûã: Õèâñíèé, õºíæëèéí, öýìáý, äðàïíû ÷èãëýëýýð

íýìýãä¿¿ëýõ. Õèâñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýäýëãýýíèé ÿâöàä ¿¿ñäýã ñýâ, î÷¸ñíûé õýìæýýã

Áåëüãèéí èæèë òºðëèéí õèâñíèé ¿ç¿¿ëýëòýä õ¿ðãýõ. Õºíæèë, öýìáý, äðàïíû óÿí 纺ëºí

áàéäàë íàðèéí íîîñîí ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäõ¿¿íèé ò¿âøèíä îéðòóóëàõ. Õèâñ, íýõìýë

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ÀÍÓ, Åâðîïûí îðíóóäàä ýêñïîðòëîõ àðãà õýìæýý àâàõ.

4. Òåõíèêèéí íýõìýë (áàðèëãûí äóëààëãûí ìàòåðèàë, àãààð ø¿¿ã÷, ýñãèé 纺ëºâ÷ ãýõ ìýò

) ¿éëäâýðëýõ øèíý òåõíèê, òåõíîëîãèéã ýçýìøèæ äîîä ñîðòûí íîîñûã èæ á¿ðýí àøèãëàõ

àñóóäëûã øèéäâýðëýõ.

5. Ìîíãîë õèâñ, õºíæèë, öýìáý, äðàïûã îëîí óëñûí ÷àíàðûí òýìäýãòýé áîëãîõ àðãà

õýìæýý àâàõ.

6. ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí èìïîðòûí òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëæ ìîíãîëûí íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿í

ýäãýýð îðíû çàõ çýýë äýýð ÷ºëººòýé ãàðàõ ºðãºí áîëîìæèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãà ç¿é

¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.

7. Òýìýýíèé óíãàñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë

7.1 Óíãàñíû ÷àíàð, áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãèä ãàð÷ áóé õ¿íäðýë.

Áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðò òóõàéí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí ò¿âøèí,

áîëîâñîí õ¿÷íèé óð ÷àäâàð, ¿éëäâýðëýëèéí áè÷èë îð÷èí çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëäºã

áîëîâ÷ ò¿¿õèé ýä øèéäâýðëýõ íºëººã ¿ç¿¿ëäýã. Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéí

øààðäëàãà òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë ò¿¿õèé ýäèéí ÷àíàð, ¿íèéã òîäîðõîéëîã÷ õàìãèèéí ãîë

¿ç¿¿ëýëò íü ò¿¿íèé øèðõýãèéí “íàðèéí” þì. Ò¿¿õèé ýäèéí øèðõýã õè÷íýýí íàðèéí áàéíà,

òºäèé ÷èíýý ºíäºð íîìåðûí ýýðìýë (óòàñ), æèí õºíãºíòýé, óÿí 纺ëºí, òàíñàã á¿òýýãäýõ¿¿í

¿éëäâýðëýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Òàâàí õîøóó ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä äîòðîîñ ¿éëäâýðëýëèéí

òåõíîëîãèéí øààðäëàãûã õàíãàõ ¿ç¿¿ëýëòýýðýý ìîíãîë ÿìààíû íîîëóóðûã “Ýòàëîí– çàãâàð”

ãýæ ¿íýëæ áîëíî. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ºíººäðèéí áàéäëààð, 0,08-0,3 õóâèéí õÿëãàñ àãóóëàìæòàé,

ººðººð õýëáýë ÿìàð÷ õîëüöã¿é øàõàì, “Öóë íîîëóóð” –ûã ãàðãàí àâ÷ ò¿¿ãýýðýý 60 õ¿ðòýë

ºíäºð íîìåðûí ýýðìýë /óòàñ/, öààøëààä õàäàã øèã õºíãºí, óÿí 纺ëºí “Ñóïåð” á¿òýýãäýõ¿¿í

¿éëäâýðëýæ çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºæ áàéãàà áèëýý. Òýìýýíèé íîîëóóðààð ÿìààíûõ øèã ò¿âøèíä

õ¿ðñýí á¿òýýãäýõ¿¿í îäîîãèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí ò¿âøèíä õàðààõàí ¿éëäâýðëýæ ÷àäàõã¿é

áàéãàà áºãººä õàðèí äàðààõü õýä õýäýí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäñàí íºõöºëä àðàé èë¿¿

ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.

¯¿íèé òóëä:

1. ªíººäðèéí áàéäëààð òýìýýíèé íîîëóóðûí øèðõýãèéí äóíäàæ “Íàðèéí” ÿìààíûõààñ äàðóé 4-

5 ìêì /ìèêðîìåòð/-ýýð á¿ä¿¿í áàéãàà íü 45-ààñ äýýø ºíäºð íîìåðûí ýýðìýë, æèí

õºíãºíòýé, óÿí 纺ëºí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ áîëîìæèéã ¿íäñýíäýý õààæ áàéíà. Ýíý

àñóóäëûã øèéäýõ ãàíöõàí àðãà çàì íü òýìýýíèé íîîëóóðûí øèðõãèéã íàðèéí áîëãîõîä

÷èãëýñýí ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæëûã óëñ îðîí äàÿàð ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ ÿâäàë þì. Íàñ áèå

ã¿éöñýí òýìýýíèé íîîëóóðûí øèðõýãèéí íàðèéíèéã îäîîãèéí òîðîìíû íîîëóóðûí ò¿âøèíä

õ¿ðãýæ ÷àäâàë òýìýýíèé óíãàñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðò “õóâüñãàë” áîëíî.

2. Òýìýýíèé óíãàñ íü íîîëóóð çàâñðûí ¿ñ, ñîð ¿ñíýýñ òîãòäîã. Æèíãèéí õóâüä ººð

õîîðîíäîî ÿëãàà áàãàòàé, íýã ¿ñíèé øèíæ ÷àíàðûí èõýíõ íºãºº ¿ñýíäýý øèíãýñýí èéì

ãóðâàí òºðëèéí ¿ñ íü øèðõýãèéí æèíãèéí çºð¿¿ äýýð ò¿øèãëýäýã õÿëãàñ ÿëãàõ òåõíîëîãè

àæèëëàãààíä èõýýõýí õ¿íäðýë, áýðõøýýë ó÷ðóóëæ ¿ð ä¿íã ýðñ áóóðóóëíà. ¯¿íèé

çýðýãöýýãýýð òýìýýíèé óíãàñíû çàâñðûí ¿ñ, ÿëàíãóÿà ñîð ¿ñíèé äóíäàæ óðò

íîîëóóðûíõàà óðòààñ 1,5-2,0 äàõèí èõ, /ÿìààíû õÿëãàñíû óðò íîîëóóðààñàà åð人 ë 20-

30 õóâèàð èõ áàéäàã/ áýõ áàò íü õàðüöàíãóéãààð èõýýõýí ºíäºð áàéäàã îíöëîãòîé.

Óíãàñíû øèðõýãèéí äýýð äóðüäñàí á¿òýö, óðòûí çºð¿¿ áýõ áàò ÷àíàðààñ øàëòãààëàí

îð÷èí ¿åèéí òýðã¿¿íèé òåõíèê, òåõíîëîãèòîé ÿìàð ÷ ¿éëäâýðëýë òýìýýíèé ñàìíàñàí

íîîëóóðûã 2,0 –ààñ äîîø õóâèéí ñîð ¿ñ, çàâñðûí ¿ñíèé àãóóëàìæòàéãààð áîëîâñðóóëæ

÷àäàõã¿é áàéíà. Õýðýâ 2,0 õóâèàñ äîîø áîëîâñðóóëíà ãýâýë ¿éëäâýðëýë àëäàãäàëä

îðäîã. Èíãýæ ÿìààíû íîîëóóðààñ áàðàã 7-10 äàõèí èõ õÿëãàñ (çàâñðûí ¿ñ, ñîð ¿ñ)

àãóóëàìæòàéãààð ãàðãàí àâ÷ áàéãàà òýìýýíèé ñàìíàñàí íîîëóóðûí äóíäàæ ãîë÷ (ìêì)

“Öóë íîîëóóð” –ààñàà á¿ä¿¿í áîëæ ýíý íü öààøëààä áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íýý óëàì ÷

õºø¿¿í, øèð¿¿í óÿí 纺ëºí áèø áàéäàëä îðóóëäàã. ßìààíû öóë íîîëóóðààð ¿éëäâýðëýñýí

á¿òýýãäýõ¿¿íòýé õàðüöóóëàõ ò¿âøèíä õ¿ðãýõèéí òóëä þóíû ºìíº òýìýýíèé óíãàñûã 2-îîñ

èõã¿é ¿ñíýýñ òîãòñîí á¿òýöòýé áîëãîõ øààðäëàãàòàé þì.

3. Òýìýýíèé óíãàñíààñ íîîëóóðûã íü ÿëãàí àâàõ òåõíîëîãè àæèëëàãàà ÿìààíûõààñ

õàðüöàíãóéãààð çàðäàë ºíäºðòýé áàéäàã. Òóõàéëáàë, òýìýýíèé íîîëóóðûã 2,0 õóâèéí ñîð

¿ñ, çàâñðûí ¿ñíèé àãóóëàìæòàéãààð áîëîâñðóóëæ ãàðãàõûí òóëä ÿìààíû íîîëóóðûã 0,3

õóâèéí õÿëãàñ àãóóëàìæòàéãààð áîëîâñðóóëàõààñ áàðàã õî¸ð äàõèí îëîí äàìæëàãààð

îðóóëíà. Ýíäýýñ õàðàõàä ë òýìýýíèé óíãàñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä

îðîõ çàðäëûí õóâüä ºíäºð íü òîäîðõîé áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð ºðòºã çàðäëûã

ºíäºðæ¿¿ëäýã ººð íýã õ¿÷èí ç¿éë íü óíãàñàíä øèíãýñýí ¿íñ, ýëñ, øîðîî þì. ßìààíû

íîîëóóðàí äýýð 4-5 æèë íàéäâàðòàé àæèëëàæ ÷àäàõ òîíîã òºõººðºìæèéí ýä àíãè òýìýýíèé

óíãàñ áîëîâñðóóëàõ ¿åä åð人 ë 8-10 ñàð ë àæèëëààä ýëýãäýëä îðäîã. Àñàð ºíäºð

¿íýòýé ýä àíãèéã èíãýæ ýëýãäýëä îðóóëæ áàéãààãààñ íü øàëòãààëàí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

çàðèì êîìïàíè, ï¿¿ñ çºâõºí ÿìààíû íîîëóóð äýýð äàãíàí àæèëëàõ áîëæ áàéíà. ªíººäðèéí

áàéäëààð òýìýýíèé óíãàñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ÷àíàð, íýð

òºðëèéí õóâüä õóðäàöòàé ºñºí íýìýãäýæ äîòîîä çàõ çýýë äýýð áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëñýýð

áàéãàà õýäèé ÷ ò¿¿õèé ýäèéí äýýð äóðüäñàí ÷àíàðûí çºð¿¿ãýýñ øàëòãààëàí ÿìààíû

íîîëóóðààð ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íòýé äýëõèéí òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé îðíóóäûí çàõ

çýýë äýýð çýðýãöýí ºðñºëäºæ ÷àäàõã¿é, õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëòàé áàéñààð áàéíà.

Åð íü öààøäàà ÷ øèðõýã íü íàðèéí áîëæ ÿìààíû íîîëóóðò äºõºæ î÷ñîí ÷ ãýñýí,

áîëîâñðóóëàõ òåõíèê, òåõíîëîãè õè÷íýýí ºíäºð ò¿âøèíä õºãæèæ äýýð äóðüäñàí õ¿íäðýë

áýðõøýýëèéã øèéäâýðëýæ ÷àäëàà ÷ ãýñýí òýìýýíèé íîîëóóðààð ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í

óÿí 纺ëºí, òàíñàã, õýðýãëýã÷äèéí òààøààëä ãîéä íèéöýõ áàéäëààðàà õýçýý ÷ ÿìààíû

íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íòýé çýðýãöýæ ÷àäàõã¿é.

7.2 Òýìýýíèé óíãàñ, õîíèíû íîîñíû õýòèéí òºëºâ

Òýìýýíèé óíãàñ áîëîâñðóóëæ áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã,

ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ¿éëäâýð¿¿ä, ºíººäðèéí áàéäëààð, ßïîí,

Îðîñ, ÀÍÓ-ä ë á¿òýýãäýõ¿¿íýý ýêñïîðòîëæ áàéíà. Ãýõäýý àëü ÷ óëñ îðîíä òýìýýíèé

íîîëóóðàí á¿òýýã-äýõ¿¿íèéã áîðëóóëàõ ñ¿ëæýý áèé áîëæ ÷àäààã¿é, çàõ çýýë

òîõèîëäëûí øèíæòýé áàéñààð áàéíà. Ãîâü, Ýýðìýë, Àìèêàë êîìïàíèóäûí Îðîñ óëñûí

Ìîñêâà, Óëàí-Óäý, Êåìåðîâà õîòóóäàä çîõèîí áàéãóóëñàí ¿çýñãýëýí, õóäàëäààíààñ

õàðàõàä àðä èðãýä íü òýìýýíèé íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõ ñîíèðõîë

èõ áàéãàà õýäèé ÷ èéì á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àìüäðàë àõóéäàà óðüä ºìíº õýðýãëýæ

¿çýýã¿é, òàíèë áèø ó÷ðààñ ýðãýëçñýí ä¿ð çóðàã èëò áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí ÀÍÓ,

Ùâåéöàðü, Òóðê, Àíãëèéí æèðèéí èðãýäèéí äóíä ÷ ìºí ë îðîñûíõ øèã ä¿ð çóðàã

àæèãëàãääàã. Öààøäàà çàõ çýýë äýýð áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëæ òàíèë áîëîõûí òóëä

îäîîãèéíõîîñîî àðàé ººð àðãà òåõíîëîãèîð, ººðººð õýëáýë, òýìýýíèé óíãàñíû

áóñàä ò¿¿õèé ýäýä áàéõã¿é ºâºðìºö øèíæ ÷àíàðûã òîâîéëãîí ãàðãàí èðæ ºðãºí

ñóðòàë÷èëæ àæèëëàõ õýðýãòýé áàéíà.

¯¿íèé òóëä:

1. Õî¸ð áºõòýé òýìýý íü äýëõèéä íýí õîâîðäñîí àìüòàí áºãººä Ìîíãîë,

ªâºðìîíãîë, Êàçàêñòàí çýðýã öººõºí îðîíä àìüäàðäàã, ¿¿íèéã ¿íäýñëýí

äýëõèéä íýí õîâîðäñîí àìüòíû ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäýýð ¿éëäâýðëýñýí

á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõûã, äóëààí, õýëáýðýý õàäãàëàõ ÷àäâàð ºíäºðòýé,

ýäýëãýýíèé ÿâöàä á¿ðçèéëò õàðüöàíãóéãààð áàãà ¿¿ñäýã çýðýã ÿìààíû

íîîëóóðààñ äàâóó ¿ç¿¿ëýëòèéã íü òîâîéëãîí ºðãºíººð ñóðòàë÷èëàõ

øààðäëàãàòàé. Èíãýæ áàéæ õóäàëäàí àâàã÷äàä èòãýë ¿íýìøèë òºð¿¿ëýí

òýäíèéã ººðòºº òàòàæ çàõ çýýëýý ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî.

2. Ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä 21 ä¿ãýýð çóóíûã õ¿í òºðºëõòºí àëü áîëîõîîð

“Ýíãèéí õÿìä õýðýãëýýíä øèëæèõ çóóí áîëíî” ãýæ ä¿ãíýæ áàéãàà áèëýý.

Òýìýýíèé íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý ÿìààíû íîîëóóðûíõààñ 4-5 äàõèí

õÿìä áàéäàã. ¯íèéí ýíýõ¿¿ õÿìä áàéäëûã õóäàëäàí àâàã÷äûí õÿìä, ýíãèéí

õýðýãëýýíä øèëæèõ ýðìýëçýëòýé íü çºâ õîñëóóëæ ÷àäâàë ÿìààíû íîîëóóðàí

á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ èë¿¿ õóðäòàéãààð çàõ çýýëýý ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæ íýýãäýõ

þì.

3. Ìîíãîëä èðñýí çî÷èä, òºëººëºã÷èä, æóóë÷äûã õºäººã¿¿ð ÿâàõààñ íü ºìíº

àëü áîëîõîîð îëíîîð íü óðüæ ¿éëäâýðëýëýý, íýðèéí áàðààíûõàà äýëã¿¿ðýýð

îðóóëæ á¿òýýãäýõ¿¿íýý ñóðòàë÷ëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí ãîë, ãîë äàìæëàãà,

á¿òýýãäýõ¿¿íèé äýðãýä, çàðèì òîõèîëäîëä á¿ð çàãâàð ºìñºã÷ õýëáýðýýð

çóðàã, õºðãèéã íü àâ÷ ººðò íü äóðñãàë áîëãîí ºãºõ, õºäºº î÷ñîí õîéíî íü

òýìýýã äýðãýäýýñ íü ¿ç¿¿ëýõ, òýìýýíèé íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿í ºìñ¿¿ëæ

òýìýýòýé çóðàã õºðãèéã íü àâ÷ ìºí ë äóðñãàõ çýðãýýð àÿëàë, æóóë÷äûí

áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàâàë õÿìäõàí áºãººä èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé

ñóðòàë÷èëãààíû àðãà õýìæýý áîëîõûã îíîâ÷òîé àøèãëàæ ÷àäâàë çàõ çýýëýý

ºðãºæ¿¿ëýõ áàñ íýã áîëîìæ íü áîëíî.

Äýëõèéí çàõ çýýëèéí åðºíõèé õàíäëàãà íü õ¿ññýí, õ¿ñýýã¿é òýìýýíèé íîîëóóðàí

á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýý ðóó õóäàëäàí àâàã÷äûã ò¿ëõýí îðóóëàõ íü çàéëøã¿é.

Õàðèí ¿éëäâýðëýã÷äèéí ç¿ãýýñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ ñóðòàë÷èëãàà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí

äýýðõ àðãà õýìæýýí¿¿ä íü ýíý õàíäëàãûã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä,õóðäàñãàõàä ë íºëººëºõ

þì.

Õîíèíû íîîñ, òýìýýíèé óíãàñíû

äîòîîä çàõ çýýëèéí ¿íý

/ñ¿¿ëèéí 10 æèëýýð – òºãðºãººð/

Ä¿ãíýëò

Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí öààøèä õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã

òºð, çàñãààñ:

à) Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé, ñòðàòåãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí ñàëáàð;

á) Çàõ çýýëèéí æàìààð áèåý äààæ õºãæèõ ñàëáàð ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

Ìîíãîëûí íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàð íü II äàõü-ä íü áóþó áèåý äààæ õºãæèõ ñàëáàðò îðäîã

õýäèé ÷ çàõ çýýëä øèëæñýí 1990 îíîîñ õîéøõè 10 ãàðóé æèëä õºãæèõ íü áèòãèé õýë àæèëëàæ

áàéñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí èõýíõ íü ñóë çîãññîí áóþó çîðèóëàëòòàà ººð÷èëñºí áàéíà. ÁÍÕÀÓ-ûí

õºðºí㺠îðóóëàëòòàé, àíõàí øàòíû áîëîâñóóðëàëò õèéõ õýä õýäýí æèæèã öåõ (¿éëäâýðëýë)-èéã

ýñ òîîöâîë íîîñîí ò¿¿õèé ýäýä ã¿í áîëîâñðóóëàëò õèéæ áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ

÷èãëýëýýð ãàäààä, äîòîîäûí ÿìàð ÷ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéãäýýã¿é áàéíà. Íîîñ áîëîâñðóóëàõ

ñàëáàðò, ºíººäðèéí áàéäëààð, ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãàäààä, äîòîîäûí

õºðºí㺠îðóóëàëòòàé ¿éëäâýð¿¿äèéí õ¿÷èí ÷àäëûã /õàâñðàëò ¹13-ä/ ¿ç¿¿ëýâ. ¯¿íä:

1. ªíººäðèéí áàéäëààð, ìîíãîëûí íîîñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðò ò¿¿õèé ýäýä àíõàí øàòíû

áîëîâñðóóëàëò õèéõ (óãààõ) õ¿÷èí ÷àäàë ò¿¿õèé ýäèéíõýý íººöººñ 1,2 äàõèí èë¿¿ èõýýð ãàð÷

òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ¿åèéíõýýñýý (1990 îíîîñ ºìíºõ) 145 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà. Õàðèí

õèâñíèé ¿éëäâýðëýë 70, ýñãèé, ýñãèé ãóòëûí ¿éëäâýðëýë 60 ãàðóé õóâèàð áóóð÷, íýõìýë

äààâóó, íîîñîí ñ¿ëæìýëèéí ¿éëäâýðëýë ¿íäñýíäýý çîãññîí áàéíà. Ýíý íü:

à) Äîðíîäûí õèâñíèé êîìáèíàòûã õèâñíèé ÷èãýëýýð ñýðãýýõ ÿìàð ÷ áîëîìæ ¿ã¿é

áîëñîíòîé, áóñàä ¿éëäâýð¿¿äèéí íýõýõ ÷ òîíîã òºõººðºìæ ýëýãäýëä îðæ ò¿¿íèé õ¿÷èí ÷àäëûã

á¿ðýí àøèãëàõ áîëîìæ áàãàññàíòàé òóñ òóñ õîëáîîòîé.

á) Ýýðìýë ÕÊ íàðèéí ýýðìýë, õèâñíèé ýýðìýëèéí çîðèóëàëòòàé ýýðìýë ¿éëäâýðëýõ øóãàì

òàòàæ áóóëãàñàí, åð íü íîîñîí ýýðìýë ¿éëäâýðëýõýý ¿íäñýíäýý çîãñîîñîíòîé, Óëààíáààòàðûí

õèâñ õ¿÷èí ÷àäëûíõàà 10 ãàðóé, Ýðäýíýòèéí õèâñ 40 ãàðóé õóâèéã àøèãëàæ áàéãààòàé óÿëäààä

ýýðýõ öåõ íü ìºí õ¿÷èí ÷àäëàà äóòóó àøèãëàæ áàéãààòàé òóñ òóñ õîëáîîòîé áàéíà.

â) Ñ¿ëæýý ÕÊ çîðèóëàëòàà ººð÷èëæ î¸äëûí ¿éëäâýð áîëñîíòîé ìºí õîëáîîòîé.

2. Àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò õèéñýí íîîñíû ÷àíàðò àõèö ãàð÷ õîãò õîëüö, òîñëîãèéí õýìæýý

íü ñòàäàðòûí øààðäëàãûã õàíãàäàã áîëñîí áàéíà. Õèâñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä çóðàã, äèçàéíû

÷èãëýëýýð àõèö ãàð÷ íºð òºðºë íü îëøèðñîí áàéíà.

3. ¯íäñýí ò¿¿õèé ýä áîëîõ õîíèíû íîîñíû ÷àíàð ìóóäñàí. Íîîñíû ¿õìýë, ñîð ¿ñ õîãò õîëüö,

ºíãèéí áîëîí äààõèðñàí øàðëàñàí íîîñíû õýìæýý íýìýãäñýí áàéíà.

4. Óðä, õîéä õî¸ð õºðøèéí èìïîðòûí òàòâàðûí õýìæýý áóóðààã¿é ó÷èð çàõ çýýëèéí õîìñäîë

óðüäûí àäèë ¿éëäâýðëýëä õ¿íä öîõèëòîä îðæ ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý æèëýýñ æèëä áóóðàõàä ãîë

íºëººëºëºº ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.

5. Ýðãýëòèéí õºðºí㺠äóòìàãààñ ò¿¿õèé ýäèéí çàõ äýýð õÿòàä íàéìàà÷èä, ÷åíæ¿¿äòàé ºðñºëäºæ

ò¿¿õèé ýäýý õàíãàëòòàé áýëòãýæ ÷àäàõã¿é, ¿¿íýýñýý øàëòãààëàí óëèðëûí áàéäàëòàé, æèãä áèø

àæèëëàõ íü ºíººäðèéã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ áàéíà.

̺í ìîíãîë óëñûí òýìýýýí ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé 1954 îíä 895,0 ìÿíãà áàéñàí áîë 2002 îíä 250,0

ãàðóé ìÿíãà áîëîîä áàéíà. Èíãýæ òàâàí õîøóó ìàëûí ìààíü íýã òýìýýí ñ¿ðãèéí òîî, òîëãîé

æèëýýñ æèëä õîðîãäîæ áàéãààã ìàíàé ñóäëàà÷èä, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿ä, ò¿¿íèé ìàõ,

ººõíèé àðâèí èõ íººö, óíãàñíû õÿìä ¿íýòýé õîëáîæ òàéëáàðëàäàã. Ýíý íü ¿íýõýýð òéèì þì. Çàõ

çýýëèéí ¿íèéí äóíäæààð òîîöîî õèéõýä íýã òýìýýíýýñ (óíãàñààðàà ) æèëä åð人 ë 7500-10000

òºãðºãèéí îðëîãî íýã àéë ºðõ îëæ áàéíà. ßìààíû íîîëóóð, òýìýýíèé óíãàñûã áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãè, ¿íäñýíäýý èæèë. Ǻâõºí ò¿¿õèé ýäèéí ÷àíàðûí çºð¿¿ãýýñ

õàìààð÷ íýã íü íºãººãººñºº øèð¿¿í, òàíñàã áèø, õÿìä ¿íýòýé á¿òýýãäýõ¿¿í áîëäîã. ¯¿íýýñ

øàëòãààëàí, ºíººäðèéí íºõöºëä, òýìýýíèé óíãàñíû çàõ çýýëèéí ¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÿìàð ÷

áîëîìæã¿é þì. Ãàãöõ¿¿ óíãàñíû ÷àíàðò ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëòèéã îðóóëæ áàéæ ë ñàÿ ¿íýý

íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî. Çàõ çýýëèéí îäîîãèéí ¿íý íü ò¿¿õèé ýäèéíõýý ÷àíàðò òîõèðñîí ë

¿íý ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä ä¿ãíýäýã. Òýìýýíèé óíãàñûã áîëîâñðóóëæ íîîëóóðààð íü ºðãºí

õýðýãëýýíèé áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäàë æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ,

á¿òýýãäýõ¿¿íèé íü íýð òºðºë îëøèð÷, ÷àíàð íü äýýøèëæ, çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ áîëîìæòîé

áîëæ áàéãàà ºíºº ¿åä óíãàñàí ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ÷àíàðûã íü ÿìààíû íîîëóóðò

îéðòóóëàõ øààðäëàãàä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷èä òóëæ èðýýä áàéíà. ¯éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä òóëãàð÷

áàéãàà ýíýõ¿¿ øààðäëàãûã çºâõºí ìàíàé ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿ä øèéäâýðëýæ ÷àäàõ

þì. Åð íü ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷èä òýìýýíèé óíãàñíû ÷àíàðò áóé áîëæ áàéãàà ýåðýã ººð÷ëºëò

á¿ðèéã öàã ÿìàãò àíõààðàëäàà àâ÷ ò¿¿íä íü çîõèöñîí íýì¿¿ ¿íýýð õóäàëäàí àâàõûã ýðìýëçýæ

áàéäàã.

Õàâñðàëò 1

Àæèëã¿éäëûí ò¿âøèí

/ á¿ñ íóòãóóäààð /

2004 îíû ýöýñò áàéãàà íèéò ìàëûí òîî, àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî

Áàðóóí á¿ñ

¹

Àéìãóóäûí

íýðñ

Òýìýý

Õîíü

Àæèëã¿éäýë

¯éëäâýð

áàéãóóëàõ

öýã

1 Áàÿí-ªëãèé 4800 554300 2923

2 Ãîâü-Àëòàé 24500 482500 1329

3 Çàâõàí 6400 903100 1901

4 Óâñ 15800 926400 1600

5 Õîâä 16600 628800 1419

Ä¿í 68100 3495100 9172

Õàíãàéí á¿ñ

6 Àðõàíãàé 700 861100 1521

7 Áàÿíõîíãîð 21000 381600 3285

8 ªâºðõàíãàé 13800 971500 2300

9 Õºâñãºë 2700 932000 2056

10 Áóëãàí 500 593300 2959

11 Îðõîí 100 45200 1703

Ä¿í 38800 3784700 13824

Òºâèéí á¿ñ

12 Ãîâüñ¿ìáýð 500 48700 136

13 Äîðíîãîâü 29600 381900 299

14 Äóíäãîâü 21300 787000 1901

15 ªìíºãîâü 70800 230600 484

16 Äàðõàí-Óóë 0 57100 903

17 Ñýëýíãý 500 253600 1258

18 Òºâ 2400 744800 719

Ä¿í 125100 2503700 5700

Ç¿¿í á¿ñ

19 Äîðíîä 6400 424000 956

20 Ñ¿õáààòàð 12600 706400 598

21 Õýíòèé 5500 687300 993

Ä¿í 24500 1817700 2547

22 Óëààíáààòàð 0 85300 5393

Íèéò ä¿í 256,6 11686400 36636

Бизнес төлөвлөгөөний íèéò çàðäàë

1 á¿ñýä ýýðìýëèéí 7 ìàøèí áàéíà 4 á¿ñòýé

ìàøèíû ¿íý 250 àì äîëëàð

íýã êã íîîñ 300¥

Ìàíàé бизнес төлөвлөгөөний õàìðàõ õ¿ðýý íü õºäºº îðîí íóòãèéí 4 á¿ñýä õàìààðíà.

Îðîí òîîíû àæèëëàãñàä:

1. Захирал 1

2. Åðºíõèé ìåíåæåð 1

3. Íÿãòëàí áîäîã÷ 4

4. Íÿðàâ 4

5. ¯éëäâýðëýëèéí ìåíåæåð 4 /á¿ñ òóñ á¿ðä 1 ìåíåæåð/

6. Áàãø:

- Íîîñ áîëîâñðóóëàã÷, óãààã÷ áàãø 4

- Ýýðìýëèéí áàãø 4

- ×àíàð øàëãàã÷ áàãø 4 /á¿ñ òóñ á¿ðä 1 áàãø/

7. Òýõíèê òåõíîëîãèéí ìýðýãæèëòýí 4 /á¿ñ òóñ á¿ðä 1 ìýðýãæèëòýí/

8. Æîëîî÷ 2 /2 á¿ñèéí äóíä 1 æîëîî÷/

Àëáàí õààã÷èä À. òîî Öàëèíãèéí çàðäàë

1 Захирал 1 270.000 270.000

2 Åðºíõèé ìåíåæåð 1 210.000 210.000

3 Íÿãëàí áîäîã÷ 4 180.000 720.000

4 Íÿðàâ 4 140.000 560.000

5 ¯éëäâýðèéí ìåíåæåð 4 180.000 720.000

6 Òåõíèê òåõíîëîãèéí ìýðýãæèëòýí 4 160.000 640.000

7 Æîëîî÷ 2 150.000 300.000

Áàãø:

8 Íîîñ áîëîâñðóóëàã÷ óãààã÷ áàãø 4 160.000 640.000

9 Ýýðìýëèéí áàãø 4 160.000 640.000

10 ×àíàð øàëãàã÷ áàãø 4 160.000 640.000

Ä¿í 26 5.340.000

ÍÄØ, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë öàëèíãèéí 19%-ð òîîöíî.

4.380.000-èéí19% íü 832.200 áîëíî.

Çàðäëóóä 1 ñàðä /òºã/

1 Öàëèíãèéí çàðäàë 4.380.000

2 Áè÷èã õýðãèéí çàðäàë 480.000

3 Ìàðêåòèíãèéí çàðäàë 1.200.000

4 ÍÄØ, ýð¿¿ë ìýíä 832.200

5 Áåíçèí, øàòàõ òîñëîõ ìàòåðèàë 342.720

6 Òîìèëîëòûí çàðäàë 1200.000

7 Òîíîã òºõººðºìæèéí çàðäàë 8.435.000

Ä¿í

18.074.920

Íîîëóóð õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò

¯¿íèéã

1) 1990 – ээд оны ¿еийн ноос ноолуурын салбарын байдал

2) Дэлхийн ноолуурын зах зээл 3) Хятад улсын ноолуурын зах зээл 4) Манай улсын ноолуурын зах зээл

5) Ноолуурын зах зээлд цаашид гарах хандлага, авч хэрэгж¿¿лвэл зохих арга хэмжээ гэсэн асуудлуудын

х¿рээнд авч ¿зье

Т¿¿хэнд ноолууран бутээгдэхvvн дээд давхаргын баячуудын тансаг хэрэглээ байсан бол 20-р зууны с¿¿лээр

Хойд Америк, Баруун Европ болон Японд амьдралын стандарт дээшилж ноолууран бутээгдэхvvний эрэлт

хэрэгцээ ºсжээ.

Манай улсын хувьд 1970, 1980-аад онуудад ноолуурын салбар нь эрчимтэй хºгжиж байсан бºгººд энэх¿¿

хөгжил¿¿р¿¿ улс орноороо зах зээлд шилжин эхэлсэн 1990 онтой золгосноор дуусгавар болсон юм.

1. Ноос боловсруулах салбарын ихэнх vйлдвэрvvд нь ЗХУ-ын техник, эдийн засгийн тусламжтайгаар

байгуулагдаж vйлдвэрлэсэн бvтээгдэхvvнийхээ ихэнх хувийг урьдаас баталсан графикийн дагуу ЗХУ-д нийлvvлдэг

байлаа.

Гэтэл ЗХУ 1990-ээд оны эхэнд задарч шинэ Орос улс vvссэнээр Монголоос нийлvvлэх бараанд 40 хvртэл

хувиар, 1990-ээд оны дунд vеэс БНХАУ бэлэн бvтээгдэхvvнд импортын татварыг 30 шахам хувиар ногдуулдаг

болов. Энэ бvхэн нь Монголын ноосон бvтээгдэхvvний урьд хойд хоѐр хөршийн зах зээлийг vндсэндээ хаасан.

2.Энэ vед БНХАУ-ын хямдхан vнэтэй, төрөл бvрийн бөс даавуу, хөнжил, цэмбэ, дотуур гадуур сvлжмэл

эдлэл хил, гаалиар чөлөөтэй орж ирж Монголын зах зээлийг дvvргэснээс Сvлжмэлийн I , II Ноосон-

нэхмэлийн vйлдвэрvvд vvнтэй өрсөлдөх ямар ч боломжгvйн улмаас vйлдвэрлэл нь унаж эхэлсэн.

Гэх мэт олон шалтгаанаар үйлдвэрлэл унасан хэдий ч зах зээл тогтворжсон сүүлийн 10 жил энэ салбар нь

тогтвортой ажиллаж гадаадын хөрөнгө оруулалт ихээр орж ирэх салбар болсон юм.

2.Дэлхийн ноолуурын жилийн үйлдвэрлэл сүүлийн 10 гаруй жилийн турш 18000 тонн орчим хэмжээнд

тогтвортой байна. Үүний 70 хувь буюу 13000 орчим тонныг Хятад улс, 3000 гаруй тонныг Монгол улс,

2000 гаруй тонныг ОХУ, Иран болон Төв, Баруун Азийн орнууд тус тус үйлдвэрлэдэг байна. [

3. Одоогоос 150 гаруй жилийн өмнөөс Хятад улс ноолууран эдлэл үйлдвэрлэн Европын орнуудад тогтмол

экспортлож байжээ. Гэсэн хэдий ч Хятад улсад ноолуурын үйлдвэрлэл 1970-аад оноос хөгжиж эхэлсэн гэж

үздэг. Хятад улс дотоодоос бэлтгэсэн ноолуураа боловсруулахын зэрэгцээ жилд 3000 гаруй тонн ноолуурыг

Монгол улс болон Турк, Иран, Казахстан зэрэг орноос импортоор авдаг байна.

Одоогийн байдлаар Хятад улсад нийт 2600 гаруй ноолуурын үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд эдгээр

үйлдвэрүүд дэлхийн түүхий ноолуурын 93 орчим хувийг хэрэглэн үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Хятад улсад

ноолуурыг дахин боловсруулах үйлдвэр 1000 гаруй байдаг бөгөөд эдгээр үйлдвэрүүд жилд 40 гаруй сая ширхэг

ноолууран эдлэл үйлдвэрлэдэг байна.

Дэлхийн хэмжээнд ноолуур экспортлогч хамгийн том улс болох Хятад улсын ноолууран эдлэлийн голлох зах зээл

нь Европын орнууд, АНУ, Япон, Сянган бөгөөд эдгээр улсуудад 2000 онд нийт 7 сая ширхэг ноолууран цамц

экспортлож байсан бол энэ тоо 2004 онд 14 сая-д хүрч өссөн байна.

Хятадын ноолуурын үйлдвэрлэл ямагт хямд үнийг баримжаалж борлуулалтаа нэмэгдүүлэх бодлого баримталж

ирсэн нь урт хугацааны туршид бүтээгдэхүүний чанар болон загварт сөргөөр нөлөөлөх болсон. хятадын

ноолуурын үйлдвэрлэлийн хэмжээнд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн

Сүүлийн 2 жилийн дүнгээс үзэхэд Хятадын хагас боловсруулсан ноолуурын экспорт буурсаар байна.

Хятадын хагас боловсруулсан ноолуурын экспорт 2003 онд 4540 тонн байсан бол 2004 онд 4136 тонн

болж буурчээ. Үүний зэрэгцээ Монгол улс болон Баруун Азийн орнуудаас авдаг ноолуурын импортын

хэмжээ хурдтай өсчээ. Жишээлбэл тус улсуудаас 2002 онд 606 тонн ноолуур импортлож байсан бол

2004 онд 2482 тонн болж, жил тутам дунджаар 154 хувиар өссөн байна.

Хятадын Засгийн газраас бүрэн боловсруулсан ноолууран бүтээгдэхүүний экспортыг бодлогоор дэмжиж буй

учраас хагас боловсруулсан ноолуурын экспорт буурч, ноолуурын импортын хэмжээ нэмэгдэж байна.

Итали, Англи болон Япон зэрэг улсууд дахь ноолууран бүтээгдэхүүний үйлдвэрүүд голчлон Хятадаас жил бүр

хагас боловсруулсан ноолуур импортлон авдаг бөгөөд 2003 онд дээрх орнууд нийт хэрэгцээнийхээ 91 хувийг

Хятадаас импортлосон байна. Хятадын ноолуур нь дэлхийн дээд зэргийн ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч

нарын түүхий эдийг хангагч гол эх үүсвэр болж чадсан байна.

4. Монгол Улс бол хөдөө аж ахуйн орон. Хөдөө аж ахуйн гол бvтээгдэхvvн бол ноолуур.

Дэлхий дээр ноолуурын эрэлт өссөнөөр ноолуурын vйлдвэрийн тvvхий эдийн нөөц 1980-д оноос хойш Монголд

60-аад хувиар, Хятадад 100%-р өссөн гэсэн тооцоо гардаг. Одоогоор Монголд ноолуур боловсруулах 50 гаруй

vйлдвэр ажиллаж байгаа бол Хятадад ноолуур боловсруулах 2600 орчим үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулдаг юм

байна.

Монгол улс жилдээ дэлхийн нийт ноолуур бэлтгэлийн 25 орчим хувийг буюу 13 сая орчим тоо толгой ямаанаас

2.9 тонн ноолуур бэлтгэдэг

Yvнээс дотоодын vйлдвэрvvд 2026 тонныг нь худалдан авсан бол гаалиар 60.7 тонн бохир ноолуур гаргасан

мэдээтэй байв. Харин vлдэгдэл нь 1088 тонн болж. Өөрөөр хэлбэл, энэ ноолуур хаачсан нь огт тодорхойгvй

байгаа аж. Зах зээлийн өнөөгийн ханшаар тооцоо хийж vзэхэд 34 тэрбум 816 сая төгрөг болж.

Хэрвээ 1088 тонн ноолуурыг зохих татварыг төлж, ном журмаар нь хилээр гаргасан бол улсын төсөвт

дөрвөн тэрбум 352 сая төгрөг орох байсан гэнэ. Судалгаанаас vзэхэд манай тvvхий эд ил, далдаар

Өмнөговийн Гашуунсухайт, Шивээ хvрэн, Говь-Алтайн Бургастай гэсэн гурван боомтоор л голдуу гараад

байна. Жил бур 700-1000-гаад тн ноолуур гарч байгаа гэдэг тооцоо бий. Харин Замын-Vvдийн

боомтоор харьцангуй гайгvй

Яг өнөөдрийн байдлаар ноос, ноолуурын салбарт 100 гаруй аж ахуйн нэгж ажиллаж байгаа. Эдгээрийн

80 гаруй хувь нь анхан шатны боловсруулалтын vйлдвэрvvд юм.

Манай салбарт 2000 оноос эхлэн нэг өөрчлөлт гарсан нь Хятадаас бэлэн утас авчраад сvлжмэл

бvтээгдэхvун vйлдвэрлэж экспортод нийлvvлдэг болсон явдал. Иим vйлдвэрлэл явуулдаг Тайвань,

Сингапур, Хят-адын хөрөнгө оруулалттай сvлжмэлийн жижиг vйлдвэрvуд манайд 30-аад байдаг. Эдгээр

нь “Говь"-тойгоо нийлээд 2004 онд таван сая гаруй ширхэг сvлжмэл эдлэл экспортлосон

Манай улсад анх 1997 онд ноолуурын экспортын татвар тогтоох үед 1 кг ноолуурын үнэ 12000 төгрөг

байсантай уялдуулан Кг тутамд 4000 төгрөгөөр тогтоосон. Тухайн үед хувиар тогтоох санал гарч байсан

боловч ноолуурын үнэ богино хугацаанд маш мэдрэмжтэй өөрчлөгддөг тул гаалийн татвар тооцох үнэ

тодорхойлох тал дээр хүндрэл учирна гэсэн үндэслэлээр тогтмол хэмжээгээр тогтоож байсан. Одоо нэг Кг

ноолуурын үнэ дотоодын зах зээл дээр 32000 төгрөг болоод байхад татварын хэмжээ хөдөлгөөнгүй

байгааг анхаарах хэрэгтэй юм.

Мөн ноолуур боловсруулах vйлдвэрvvд малчдад тvvхий эдийнхээ чанарыг сайжруулах урам өгч, нөгөө

талаас хямд vнэтэй бараагаар ноолуурыг нь авч, орон нутгийн зах зээлийн нилээд хэсгийг хяналтдаа

байлгаж байгаа нутгийн худалдаачдын эрх дархыг хазгаарлан барих шаардлага тулгарч ирсэн юм.

Ингээд Засгийн газрын 2000 оны 114-р тогтоолоор “Ноолуур хөтөлбөр”-ийг баталж ноолууран эцсийн

бvтээгдэхvvний vйлдвэрлэлийг дэмжих бодлогыг хэрэгжvvлэх, vйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, химийн

болон бусад материалыг импортлох vйл ажиллагааг эдийн засгийн аргаар дэмжих тухай заасан байна.

5. Манай өмнөд хөрш Хятад улс дэлхийн ноолуурын түүхий эдийн нөөцийн ихэнхийг үйлдвэрлэж байгаа

бөгөөд цаашид дэлхийд нэртэй шилдэг загвар болон ноолуур дахин боловсруулах шилдэг технологийг

нэвтрүүлэн дэлхийн ноолуурын бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтэд үнэмлэхүй байр сууриа бататган хөгжих чиг

хандлагатай байна.

Монгол улсын жилд бэлтгэдэг ноолуурын 50 орчим хувийг хууль бусаар хил давуулан Хятад улсад

экспортлодог байна[1]. Хэрэв ноолуурыг дахин боловсруулах шилдэг технологи манай улсад орж ирвэл

манай улсын ноолуурын салбараас олох орлого 2 дахин нэмэгдэх боломжтой.

Дэлхийн ноолуурын түүхий эдийн 70 гаруй хувийг хянадаг Хятад улсын явуулж буй гадны технологи

татах бодлогыг дэлхийн ноолуурын түүхий эдийн 18 орчим хувийг үйлдвэрлэдэг манай улс тусган

үргэлжлүүлбэл илүү үр дүнтэй хэрэгжиж болох талтай юм.

Мөн өмнөд хөршийн авч хэрэгжүүлж буй ноолуурын бодлогыг ажиглан богино хугацаанд хариу арга

хэмжээ авах замаар ажиллах шаардлагатай болж байна.

Дэлхийн худалдааны байгууллагаас зөвшөөрсний дагуу бохир ноолуурт тавих татварыг зөвхөн 4000

төгрөгөөр хязгаарлах бус, тухайн зах зээлийн vнийн 30 хувиар тогтоох хэрэгтэй.