) عالمی ) شاه همایون سید

Bactria بلخ

اول قسمت

از پس شده بنا شهر اولین منطقه شهر ترین باستانی حیث به بلخدر ها آریایی به 1500الی 2000مهاجرت دریا آمو شمال از م ق

) ( . مادر یا و البالد ام را خطه این ها عرب میگردد محسوب جنوب) ( . زوراسپائی ی خانه و مکان اصل اند گفته آمو ماورای های شهر

. ) بود ) زوراسپا یا و

: منتشر زوراسپا را زوراسپا عقاید که بود دینی ی فلسفه ) انعکاس ) میباشد، مزدا آهورا پرستش و مادیزم به نزدیک میساخت، . بود آن دار اختیار و قدرت Fر پ رسان پیام دوشزوراسپا به آن ) ( طوریکه اسب هزارِ سلسله این بزرگ معبد اولین موجودیت

{ ) قرار) دریا آمو یعنی باختر دریای طرف دو به نموده ذکر استرابوداشت{

بنا ) ( بلخ در را خود شاهی دولت اولین ها آریایی و هند اینکه به نظر - بخدی) باخسیا باکتریا ( –نهادند نواحی همین از که بود همان ، بهدی

امروزی، ایران های سمت به آریایی و هند ِ متعدد ِ اقوام ِ امواج ) ( دیگری جاهای و بلوچستان روه نشین پشتون مناطق سیستان،

شدند . گزین مسکن

مهاجرت که اقوامی که است مطلب این کننده تائید هم نظریاتیطرف دو هر های تاجیک همین ماندند متوطن ویجه آریانا در و نکرده

. اند آمو

بین برای 1900الی 2500سالهای تاریخی مهم خیلی دوره یک م ق . طرف به مردم و یافته استحکام سلطنت که بود دوره این در بود بلخ

نتیجه در که نهادند گام حدود 1000تمدن در یعنی بعد ِ م 700سال ق . آمد میان به فارس بزرگ دولت غرب زمینهای سر در

به رو متاسفانه باستانش ِ زمان به نظر ِ بلخ ماورای هوای و آببود خیز حاصل و سیراب مناطق این زمانیکه گرفت، خشکیدن

. بود گردیده برازنده اش اهمیت سرزمین این اصلی مردمان توسط

Keyumars , یاد بود زورستر مولد و ها شهر مادر شهر این ازینکه ماشدیم آور

به- باستان های آریایی مناطق ِ شهنشاه یا و پادشاه اولین کیومرثاست . مذکور کتابها در افسانوی شکل

( تبصره : مرحوم ) و میشناسیم یما بنام را پادشاه همین افغانها ماو اند کرده ذکر پادشاه یما از متعددی های جا در حبیبی پوهاند

باستان ِ ایران و ها آریایی بزرگ شهنشاه را جمشید ها ایرانیمطلبی ناگزیرم اما نیستم نگار تاریخ و محقق من چند گر ، میدانند

: میکرد خطور ذهنم در کودکی از که سازم روشن را

. و پرونده یک که میماند آن به تاریخ است جدا افسانه از تاریخو اسناد ، شواهد به نیاز رو این از شود مکمل مجرم یک دوسیه

گردد برمال حقیقت تا دارد دقیق مدارک ِ مذهب و نژاد رنگ، منطقه، قومیت، هیچگاه معقول نویس تاریخ

بدون های نوشته و پوشاند، نمی را حقایق و ندانسته مقدم را خود. نمیشوند شمرده تاریخ هرگز باستانی آثار سکه، سند،

) ندیده ) حکمران و پادشاه کدام حیث به را یما نام جایی هیچ در منبه پادشاه این از مدرکی و تاریخی اثر ، مجسمه سکه، هیچ ، اماند عقیده این به ها باور خوش بعضی همچنان و نمیخورد، چشم

) ( بخدی آن مرکز و داشته وجود آریانا بنام بزرگی امپراطوری که . ) است ) بوده یما گویا امپراطوری این پادشاه و بوده

افتخارات و وطن که افغانی یک حیث به خوانندگان همه از منبا را چیزی همچون اگر که میکنم تقاضا دارد دوست را وطنش

باشد، زمانها آن از که معتبر کتب قبیل از تاریخی مدارک و شواهد

) ( که شخص این از ی مجسمه ، باشد شده زده یما بنام که ی سکهاز کمتر که کتاب چند از جز به باشد، آمده بدست حفریات اثر 100در

شده نگاشته ما خود کشور مورخین از بعضی توسط پیش سالیا و باشند داشته دست در را دیگر منابع از معتبر کتاب کدام است

سازند .. مطلع نیز مرا و کنند مهربانی میشناسند

اکتفا داشته دست در شواهد همین به هستیم مجبور ما آن غیر دراغفال در را خود بیچاره مردم نیاورده بر تاریخ خود از نمودهگذشته های بحث در که چنانی و کنیم، زندگی حقایق با نگذاشته

گذشتگان ) اعمال به اینکه نه میتوانیم؟ کرده چه ما ببینیم ام نوشته ) نبشته چون تاریخی شواهد ما آن از گذشته و کنیم بیجا افتخارهنران بی دست از که بامیان های بت و رباطک و پارسا سرخ های

که داریم دست در حدی از بیش آثار غیره و شد یکسان بخاکسرائی یاوه و دروغ به هیچ ما کند تثبیت را ما زمین سر قدامت

دوطرف های مرز آن از گذشته نداریم های هضرورت بخش و آمومشترک فرهنگ دارای همه امروزه پاکستان و ایران از عظیمی

بهتر را یکی و نموده تبدیل را تاریخ نمیتواند که ها مرز این و بوده. دهد توجیح دیگر از

-----------------------------------------------------------------------------

دول با رقابتهای سلطنت این اوایل در که دارد وجود هم باوری و . ( یک اند داشته نیز بابلیان و اکادینیان باستان، فارس چون دیگری ) بود ) مناطق این در اناهیتا معبدِ موجودیت بیانگر ِ طوالنی فرهنگ

است بزرگ خزانه یک و قیمتی جواهرات با آراسته خیلی معبد این کهپیدا و شهر این بطرف بیشتر چپاولگران و دزدان توجه رو این از ،

عبادتِ مرکز منطقه این سالها تا و بود تصوری معبد آن کردنگرفت . قرار زوراستیزم

اناهیتا: ) ( ایزد که است آریایی هندو کیهانی پیکر یک نام اوستائی زبان در ) ( " نماد " با رو این از و میشد ستوده و شده پنداشته آبان آبها بانوی

. است همراه نیز خرد و شفا ، باوری چون های

ایران کرمانشاه در ستون یک روی بر آناهیتا تصویر

) ( ) ( در و آناهید میانه پارسی در که آناهیتا باستان پارسی ی لهجهایرانی (ANزبانهای ( ناهید به بخارائی و تاجیکی ، دری ، امروزه

. نفی پیشوند از است شده تبدیل ) ( ) ( ) معنی ) و است آمده پدید آلوده یعنی انیتا اوستایی واژه و نا یعنی ( . بیگناه معنی به آهو پارسی واژه است بیگناه و پاک یعنی آلوده نا آن

. است ریشه همین از نیز ) است ) آناهید اردیسور یا و ناهید دری پارسی در آناهیتا سورا اردوی

. میشود نامیده آناهیت ارمنی زبان در و

: اناهیتا ِ نیایشگاه . در کنگاور است شده واقع کنگاور شهر در امروز که تاریخی بنای

هگمتانه تاریخی راه سر بر و کرمانشاه همدان امروزی راه ی میانه . هکتار شش عشاریه چهار با بنا این است گرفته قرار تیسفون

شده ساخته کنگاور ِ دشت به مشرف و سنگی ی پشته بر وسعت،دارای. اعتماد و زیبایی و فراوانی و آب نگهبان و فرشته آناهیتا است

. دارای بنا این است بوده ارجمندی و بلند و 220مقام درازی 210متربه آن های دیوار ضخامت بوده عرض . 5/18متر این بام بر میرسد متر

ردی هم سنگی های ستون ستون فبنا هر بلندی که اند یافته 54/2بنا. است متر

کنگاور در اناهیتا نیایشگاه بقایای ) ( همین های دیوار بین در زوراستر شاهنامه در فردوسی ذکر به نظر

. ) سپرد ) جان بلخ شهر ِ مرکز بلخ نواحی همین زمانی که اند نموده ذکر ها ارمنی هچنان

. ) است ) بوده نیز ها پارت حکومت

از بعضی اند معتقد شناسان اسطوره روایات به نظر علما از بعضی . داشتند محلی حکومات خطه این در کیانیان دوره رویان فرمان

) است ) آمده بدست بلخ از که یونانی هلینستیکی اثر یک از ی پاره

: حبیبی مرحوم معلومات به گشت بر

تخت و اسب لهر داد را گشتاسب چورخت بست بر و تخت از آمد فرود

نوبهار آن بر شد گزین ِ بلخ بهروزگار بدان پرستان یزدان که

چنان داشتندی را جای مرانزمان این تازیان را مکه مر که

شاهنامهص 65-6از

) ( ) ( زیبا...... بلخ یعنی سریرا بخدیم صفات به شهر این اوستا دردر و بامی بلخ و گزین بلخ درِ در بلند های درفش شهر و شد ستوده

. است شده نامیده الحسنا بلخ مسعودی طرف از عربی

) ( ِ گاه ستی و جای و محوطه معنی به وار هم سانسکریت در ) باغ ) و مختلف طبقات مسکن و صحن و شهر یک ربع وارا و هندوان

است.

باستان بلخ از های ویرانه

) به ) داشت نام نره تت رو او که زرتشت ی گانه سه فرزندان از یکی . ) پایتخت) آن از بعد بخدی شهر گشت منصوب معبد بن تولیت

و بود، نیکویی و بهی آئین و زرتشت دین پرستشگاه و حکمرانان: ) یزدی ) خیرا مبدا سه منشا و داد انتشار جا این از زرتشت را اوستا

. گردید خوب کردار و گفتار پندار،

بودا تبصره: های گفته به منصوب نیک کردار و نیک گفتار ، نیک پنداراست.

. بود شده گذاشته مبادی این بر دیرین اساسفرهنگ که

جمکرد واره این در فردوسی و دقیقی قول به مقدس آتشداستانی قسمت تمام و بود پرستان یزدان محراب و شد برافروخته

آن خاک های توده زیر در و دارد تعلق گزین شهر بدین کشورما تاریخهای فراورد و کهن های آئین و ها فرهنگ و ها تهذیب داستانهای

. است نهفته انسانی برگزیده سودمند

: گوید ارجاسپ لشکرکشی داستان ء تتمه در فردوسیبلخ ِ شهر در اسب لهر شهنشاه

تلخ و تار ما روزگار شد و بکشتندشدند اندر آذر نوش به آنجا وززدند سر همه بدرا هیر و رد

هشت زرد ِ آتش بمرد خونشان زبکشت بدرا هیر ؟ چرا ندانم

اسالمی زمان در عرب، متهاجم لشکریان الجیشی سوق نظر از بلخبه مسلمانان لشکری عظیم سوقیات زیرا داشت بسزائی اهمیت نیز

بودند بودایی بلخ مردم اغلب و داشت ادامه مرکز این از ماورءالنهر ) ( تبدیل نوبهار یهاره بودایی معبد اکنون واره زردشتی دینی مرکز و

. بود شده

دو تبصره: هر بخارا و بخدی های شهر تاریخی دیگر روایت به نظر) ( ) بهدی ) و بهارا که مفاهیم این به است نموده نامگذاری بودا خود را

مردم چون و میباشد بودایی نیایشگاه و عبادتگاه معنی به هردو ) ( ) ( میکنند استعمال یکدیگر جای همیشه را خ و ح حروف منطقه

) ( ) ( ) ( ) بلخ) به ها بعد و بخدی به مبدل بهدی و بخارا به مبدل بهارا . است معروفشده

اپریل در چینی زائر تسنگ هیون نهم 630هنگامیکه سال یعنی مبود بودایی کوچک مذهب به مربوط بزرگ معبد این دید، را بلخ قمری

سنه. معاویه عصر در عرب فتوح هنگام که 663ق 42و شد تخریب م . ) ( ) ( مقر و داشت زهاد و طلبه شمن هزار سه و بودایی دیر یکصد

حدود در که بود آن فرسخی دو بروقان در عرب فاتحان عسکری107 = )725ق اسد که کرد اعمار k مجددا را بلخ عبدالله بن اسد م

. است ( مسمی او بنام هم هنوز بلخ آباد

را خود فرهنگی مرکزیت بلخ متعدد تخریبات باوجود اسالمی عصر درعلوم بزرگ مرکز آمو دریای جنوب و خراسان در و نداده دست از

فقه ، حدیث و تفسیر پرورشگاه منشاء و علمی تحقیقات و اسالمی. گردید اسالمی علوم دیگر و تصوف و

کهن رویات آن مزایای و اسالم دین قبول باوجود سرزمین این مردمروایات نگهدار و دری زبان مرکزپرورشگاهِ بلخ و نکردند فراموش را . بود اسالمی ِ فرهنگ و خراسانی فرهنگ آموزشگاه و گذشته

مرو،نشابور، مانند آنزمان ِ وسیع خراسان بزرگ های شهر با وعمیق بسیار روابط غیره و شریف بخارای و سمرقند ، هرات

بر عالوه و میکرد زندگی زمان این در بلخی دقیقی و داشت فرهنگیجمله در که بود برگزیده نیز را زردهشتی کیش کهن فرهنگ حفظ

. است کرده یاد نیز آنرا خود ی گزیده چیز چهار

آنقدر سال مدتششصد تا اسالمی دوره آغاز از بلخ فرهنگی محیطبوشکور و متکلم شاعر بلخی ِ شهید و منوچهری امثال که بود غنی

) ( درسال نامه آفرین داستان ناظم حسن 333بلخی بن محمد و قو دانشمند ها صد و عروضی یوسف و محمد بن بدیع و معروفی

. اند میزیسته شهر این در فقیه و صوفی

متوفی ) بلخی کعبی متکلم ابوالقاسم ( )) 267و مفاخر ِ صاحب ، ق( )) بلخی سهل بن احمد زید ابو و برآمد جا این از 323-235خراسان

و( فلسفه دانشهای از بسی را االقالیم صور و بلدان علوم اساس ق . موسی بن محمد و گذاشت شهر این در ادیان و شرایع و سیاست

. داشت گرم شهر این در هم را عربی سخنسرایی بزم بلخی حدادی

ایرانیان تبصره و بلخی را موسی بن محمد صاحب، حبیبی چند اگراین در را ذیل معلومات من ولی اند کرده قلمداد ایرانی را وی

: کردم تهیه خصوص

: خوارزمی موسی بن محمد جعفر دانشمندان ابو جمله ازرا ریاضی های فرمول مهمترین از یکی که ماهر دان ریاضی و بزرگ

میتوان را الجبر کثیر معادالت فرمول این وسیله به که نموده اختراعاین افغانستان مروج مکاتب دهم صنوف ریاضی در و نمود حل

: است شده شناخته و معروف خیلی فرمول(A+B )x )A-B(

A2+b2=C

موسی بن خوارزمی محمد

جز نیست دست در موثقی معلومات چندان خوارزمی زندگی ازسال در وی ( 780اینکه شده ) زاده ازبکستان از شهری خوارزم در م

به ریاضیات در که است های کار به مربوط وی علمی شهرت استدان ریاضی از یک هیچ که طوری به است، داده انجام الجبر ویژه

. اند نداشته تاثیر ریاضی فکر در وی مانند میانه های شده های

) خطی ) های معادله در وی مهارت بیشترین اند نامیده جبر پدر را ویاعداد با تفریق و جمع کتابی ترجمه دوم درجه Algoritmiو de

Numero Indorum. است بودهدر عددی دستگاه تا شد باعث کتاب این است، التین زبان به او هندی

هنوز که یابد تغیر هندی اعداد دستگاه به التین اعداد دستگاه از اروپا. است فراگیر جهان نقاط دیگر و اروپا در نیز

مجموع که گردید دارالمحکمه عضو وی مامون خالفت هنگام بهمینمودند، علمی تجمع مامون سرپرستی به بغداد در دانشمندان

آن بسط به و کرد دنبال جبر رشته در را فانت دیو های کار خوارزمی . نوشت رشته این در کتابی نیز خود پرداخت

خوارزمی موسی بن محمد کتاب از صفحه: حبیبی مرحوم های آورد دست ادامه

خوارزمی یوسف بن احمد بن محمد عبدالله ابو العلوم مفاتیح مولفالعلوم جوامع مولف بود شده پرورده بلخ و خراسان در زاد بلخ در

آل از جوزجانی خودشهم و بلخی زید ابو میذ تال از فریغون بن شعیابلخ جوزجان همین از نامعلوم مولف که میدانیم ما و بود فریغون

سنه در حدودالعالم بنام دری زبان به جغرافی تالیف 372کتاب ق. است شده طبع و کرده

اسالم از بعد بلخ تاریخی شهرستان کا آوردم آن برای را ها مثال اینشهر این فروش آرد فزندان از یکی و بود فرهنگ و دانش گهواره نیز

از مقاله چهار مولف قول به ماست تجلیل مورد امروز که دقیقی ( : تا چغانی ابوالمظفر امیر بار در کدخدای السعد عمید خواجه گفتار . ) است ) ندیده فرخی او مثل کسی کشید خاک نقاب در روی دقیقی

آنوقت خراسان گفتیم –در کهن –قسمیکه داستانهای بسا بقایایاز و بود محفوظ دانان پهلوی و سالخورده موبدان و دهقانان نزد

) ها ) سکه سران یعنی سران، سکی کتاب مسعودی قول به آنجمله. بود سکزیان و

اول قسمت پایان-----------------------------------------------------------------------------

عبدالحی مرحوم کتاب و انترنتی مختلف منابع از فوق معلوماتگرفت . قرار خوانششما به و آمده بدست جبیبی

میکشد نوشتن حق در شهرتی هم قلم اینمیکشد روزن و نور تاریخ ِ تار ِ دوار از

) عالمی ) شاه همایون سیدم 2009اکتوبر 20

مینه خان اکبر وزیرافغانستان –کابل

www.pendar.eu