Банкны байгууллага

О. Бат-Эрдэнэ

FIN121

БАНК САНХҮҮГИЙН ҮНДЭС

Банк гэж юу вэ?

• Банк:–санхүүгийн зуучлагч–Эдийн засгийн байгууллага–Өвөрмөц төрлийн үйлдвэрийн газар–Өвөрмөц худалдааны байгууллага–Үнэт цаасны өвөрмөц агент

Банкны үүсэл хөгжил

• Эртний банктай төстэй газрууд:– МЭӨ 2300 жилийн өмнө худалдааны нэгжүүд үндсэн

ажилбараасаа гадна зээл олгож байсан– IV-V зуунд эртний Вавилон, Грек-т хадгаламж авч хүү

төлөх, мөнгийг шимтгэлтэй сольж, олгох зэрэг банкны ажил гүйлгээ хийгдэж байсан. • Шашны сүм хийдүүд

• Орчин үеийн анхны банк:– Banco- Вандан, Мөнгөний ширээ– Италийн Генус, Венеци хотуудад XIV-XV (Зээлийн

хэрэгцээ, зээлдүүлэх эрэлт)

Банкны үүсэл хөгжил

• Монголд:• 1253 онд Мөнгөний хэрэг эрхлэх хэлтэс /Мөнххаан/• 1260 онд Хар хоринд цаасан мөнгө тушаах газар

/Хубилай хаан/• 1282 онд Олон зам газарт Мөнгөний гүйлгээг

тэгшитгэх цэг

Даалгавар

96-р хуудас: Монгол банкны үүсэл хөгжил

Унших, товчлол хийх

Банк

• Банк хөгжлийнхөө эхний үе шатанд үндсэн 4 төрлийн үүргийг гүйцэтгэж байсан:– Зээлийн зуучлал– Төлбөрийн зуучлал– Хадгаламж хуримтлуулах ба мөнгөн орлогын

капитал болгох– Гүйлгээнд гаргах мөнгийг хэмнэх үүднээс

гүйлгээнд шинээр мөнгөн дэвсгэрт чек, зээлийн хэрэгсэлүүд гаргах

Банкны үйл ажиллагааны хүрээ

• Хадгаламж （Ердийн хадгаламж, хугацаат хадгаламж гэх мэт)• Хөрөнгийн зээл олгох• Дотоод валютын гүйлгээ• Гадаад валютын гүйлгээ• Бондын баталгаа гаргах• Үнэт цаасны арилжаа• Үнэт цаасны зээл• Засгийн газрын бондыг зарахад зуучлах• Хөрөнгийн шилжүүлэг• Үнэт цаас, үнэт эдлэл, бусад хөрөнгийн хадгаламж• Валют солих

Банкны төрөл ангилал

• Гүйцэтгэх ажил үйлчилгээний шинжээр нь:– Нийтлэг:

• Банкны бүх төрлийн ажилбарыг эрхлэхээр зохион байгуулагдсан банк

– Төрөлжсөн:• Нэг буюу цөөн тооны үйлчилгээг эрхлэхээр зохион

байгуулагдсан банк

• Өмчийн хэлбэрээр нь– Төрийн – Холимог– Хувийн

Банкны төрөл ангилал

• Зохион байгуулагдах хэлбэрээр нь:– Хувьцаат:• Хувьцаа гаргаж хөрөнгийн анхдагч, хоёрдогч зах

зээл дээр худалдаж дүрмийн сангаа бүрдүүлсэн бол хувьцаат компани хэлбэрээр зохион байгуулагдсан банк

– Хязгаарлагдмал хариуцлагтай:• Хувь хөрөнгөө нийлүүлж дүрмийн сангаа

бүрдүүлсэн, оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр хариуцлага хүлээх хэлбэрээр зохион байгуулагдсан банкыг ХХК хэлбээр зохион байгуулагдсан банк

Банк төрөл ангилал

• Нутаг цэвсгэрийн хязгаараар нь:• Бүс нутгийн:

– Тодорхой нэг бүс нутгийн хүрээнд үйлчилгээ явуулдаг банк

• Бүс нутаг дундын:– Хэд хэдэн бүс нутгийг хамарч үйлчилгээ явуулдаг банк

• Үндэсний– Тухайн улс орны нутаг дэвсгэрийн хүрээнд үйл ажиллагаа

явуулдаг банк

• Олон улсын банк– Гадаад оронд өөрийн цэг салбарыг нээж үйл ажиллагаа

явуулдаг банк

Банкны бизнесийн онцлог

• Банкны бизнес харилцан итгэлцэл дээр явагддаг

• Олон нийтийн хараа хяналтан дор• Төрийн зохицуулалтанд байх шаардлагатай• Банкны бүтээгдэхүүнүүд биет бус байдаг• Бусдын эрсдэлийг өөртөө хүлээх замаар үйл

ажиллагаа явуулдаг• Эрсдэл ихтэй

Банкинд учирч болох эрсдэлүүд

• Зээлийн эрсдэл• Зээлийн хүүгийн эрсдэл• Валютын ханшын эрсдэл• Төлбөрийн системийн эрсдэл• Төлбөрийн чадварын эрсдэл• Улс төрийн эрсдэл

Монгол дахь банкны систем

Монгол улсын банкны тухай хуульд:

– Хувь нийлүүлэгчийн оруулсан хөрөнгөөр бүрдсэн дүрмийн сантай, хувь нийлүүлэгчид нь оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр санхүүгийн хариуцлага хүлээдэг бусдын мөнгөн хөрөнгийг хуримтлуулан хадгалж, өөрийнхөө нэрийн өмнөөс зээл олгох, төлбөр тооцоо зэрэг зуучлалын ажил үйлчилгээ үзүүлэх үйл ажиллагааг Монгол банкны тусгай зөвшөөрөлтэйгээр эрхэлдэг ашгийн төлөө хуулын этгээдийг банк гэнэ.

Банкны тухай хууль эрхийн актуудын эмхтгэл 1999

Монгол дахь банкны тогтолцоо

• Арилжааны банк

• Төв банк

Монгол улсын банкны систем

УИХ

Монгол банк

Арилжааны банк

Засгийн газар

Монгол улсын банкны систем

УИХ

Монгол банк

Арилжааны банк

Засгийн газар

Монгол улсын банкны систем

УИХ

Монгол банк

Арилжааны банк

Засгийн газар

Монгол улсын банкны систем

• Хоёр шатлалт банкны тогтолцоог дараахь үе шатанд хувааж үздэг:–Хоёр шатлалт банкны тогтолцоо үүсэж

хөгжсөн (1991-1993)–Хоёр шатлалт тогтолцооны бойжилтын

үе буюу банкны хямралууд (1994-1999)–Хоёр шатлалт тогтолцооны

тогтворжилтын үе (2000-Одоог хүртэл)

Монгол улсын банкны систем

• 2006 оны байдлаар манай улсад:

– Хадгаламж банк– Худалдаа хөгжлийн банк– Хаан банк– Голомт банк– Тээвэр хөгжлийн банк– Монгол шуудан банк– Капитал банк– Анод банк

-Эрэл банк-Зоос банк-Кредит банк-Улаанбаатар хотын банк-Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк-Хас банк-Капитрон банк-Чингис хаан банк

Төв банк

Төв банк нь:• Засгийн газраас хараат (Английн төв

банк)• Засгийн газраас хараат бус (АНУ-ын

төв банк)

Монгол улсын төв банк

• Монгол Улсын хэмжээнд төрийн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх эрх бүхий байгууллагыг Монгол Улсын Төв Банк гэнэ. Монгол Улсын Төв Банкийг Монголбанк гэж нэрлэнэ

• 1991 оны 5 сарын 1-ээс монгол банкны хууль мөрдөгдөж эхэлсэн

• 1991 оны 5 сарын 22-нд монгол банкны анхны ерөнхийлөгч сонгогдсон

• Монгол банк нь монгол улсад мөнгө зээлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх эрх бүхий байгууллага юм.

Монголбанкны үндсэн зорилт

Төрийн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлж төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах, банк хоорондын төлбөр тооцоог шуурхай болгох, улсын валютын үнэт зүйлсын нөөцийг үр ашигтай хадгалах, банкны харилцагчийн эрх ашиг сонирхолыг хамгаалах, хүүгийн нэгдсэн бодлого явуулах, арилжааны банкны үйл ажиллагаанд хяналт тавьж түүнийг уялдуулан зохицуулахад оршино.

Монголбанкны үйл ажиллагааны чиглэл

Мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргах

Эдийн засаг дахь мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулах

замаар мөнгөний бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэх

Засгийн газрын санхүүгийн зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэх

Банкны үйл ажиллагаанд хяналт тавих

Банк хоорондын төлбөр тооцоог зохион байгуулах

Гадаад валютын улсын нөөцийг эзэмшиж, зохицуулах

Ерөнхийлөгч

Тэргүүн дэд ерөнхийлөгч

Дэд ерөнхийлөгч

Захирлуудын зөвлөл

Тамгын газар

Мөнгөний бодлого судалгааны газар

Дотоод аудитын газар

Валютын газар

Хяналт шалгалтын газар

Бүртгэл тооцоо, мэдээл тех газар

Монгол банкны салбарууд (20)

Банкны сургалтын төв

Лондон дахь төлөөлөгчийн газар

Хуулын хэлтэс

Үйлчилгээ аж ахуйн хэлтэс

Мөнгөний бодлогын хэлтэс

Судалгааны хэлтэс

Мөнгөн тэмдэгтийн хэлтэс

Тусгай тасаг

Нөөцийн алба

Гадаад харилцааны алба

Төлбөрийн баланс судалгааны алба

Хяналт шалгалтын хэлтэс

Банкны үйл ажиллагааны хэлтэс

Бодлого зохицуулалтын хэлтэс

ББСБ-ын хэлтэс

Дотоод үйлчилгээний алба

Гадаад тооцооны алба

Салбар, банк хоорондын т.т

Судалгааны алба

Мэдээл.тех хэлтэс

Төсөл хэрэгжүүлэх алба

Монголбанкны бүтэц зохион байгуулалт

Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгт

• Монголбанк Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргах онцгой эрх эдэлнэ.

• Монголбанк мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргах, гүйлгээнээс татах замаар гүйлгээнд байгаа мөнгөн тэмдэгтийн зохистой бүтцийг хангах үйл ажиллагаа явуулна.

• Монголбанк мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргах, гүйлгээнээс татах замаар гүйлгээнд байгаа мөнгөн тэмдэгтийн зохистой бүтцийг хангах үйл ажиллагаа явуулна.

• Монголбанк мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлэх, тээвэрлэх, хадгалах, түүний нөөцийг бий болгох, хүчин төгөлдөр эсэхийг тодорхойлох, гэмтэж муудсаныг солих, устгах ажлыг эрхлэн зохион байгуулна.

• Гэмтэж муудсан мөнгөн тэмдэгт солих журмыг Монголбанк тогтооно.

Мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгсэл

• Монголбанк төрийн мөнгөний бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх

• Банкны заавал байлгах нөөцийн хувь, хэмжээг тогтоох

• Банкинд олгох зээлийн хэмжээг тогтоох• Монголбанкны зээл, үнэт цаасны хүү болон

хямдруулалтын хувиар дамжуулж хүүгийн нэгдсэн бодлого явуулах

• Нээлттэй зах зээлийн үйл ажиллагаа явуулах• Банкнаас олгох зээлийн үлдэгдэлд хязгаарлалт хийх

Монголбанкнаас банкинд тавих хяналт

• Монголбанк банкны үйл ажиллагааг хянан шалгах эрхтэй.

• Монголбанкны хяналт шалгалтыг Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн томилсон хянан шалгагч, хянагч хэрэгжүүлнэ.

Монголбанкнаас банкинд тавих хяналт

• Албан бичгээр сануулга өгөх• Зөрчилийг арилгах талаар хугацаа тогтоосон даалгавар • Банкны үйл ажиллагаа явуулахыг хязгаарлах, зогсоох, торгууль ноогдуулах• Банкны гүйцэтгэх захиралыг албан тушаалаас нь түдгэлзүүлэх, чөлөөлөх,

цалин хөлс нөхөн олговор авахыг нь зогсоох.• Торгууль ноогдуулах• Банкны үйл ажиллагааг хянаж, Монголбанкинд илтгэж байх үүрэг бүхий

хянагч томилох• Онцгой дэглэм тогтоох• Банкны эрх хүлээн авах• Банк байгуулах зөвшөөрлийг нь хүчингүй болгох

Монголбанкнаас банкинд онцгой дэглэм тогтоох

• Банкны нэр, оршин байгаа газар, хаяг• Онцгой дэглэм тогтоох болсон үндэслэл• Онцгой дэглэм хэрэгжүүлж эхлэх болон түүний

үргэлжлэх хугацаа• Банкны үйл ажиллагаанд тавих хязгаарлалтын

жагсаалт• Бүрэн эрхт төлөөлөгчийн овог нэр

Банк байгуулах зөвшөөрлийг хүчингүй болгох

• Банк дампуурсан буюу төлбөрийн чадваргүй болсон эсхүл татан буугдсан тухай эрх бүхий байгууллага зарласан

• Банк байгуулахдаа хуурамч бичиг баримт бүрдүүлсэн нь банкийг бүртгүүлснээс хойш нэг жилийн дотор илэрсэн бол

• Банкийг улсын бүртгэлд бүртгүүлсэнээс хойш нэг жилийн хугацаанд банкны үйл ажиллагаа явуулж эхлээгүй бол зөвшөөрлийг хүчингүй болгоно

Төв банкны тайлан тэнцэл

Тэнцлийн тайлан

Актив Пассив=

Тал нь банкны хөрөнгийн бүтэц,

зарцуулалтыг харуулдаг

Тал нь уг хөрөнгийн эх үүсвэрийн бүтцийг

харуулдаг

Арилжааны банкны тайлан тэнцэл нь түүний үйл ажиллагааг тодорхой харуулсан толь юм. Өөрөөр хэлбэл банкны тайлан тэнцлээс банк ямар үйл ажиллагааг хэрхэн, яаж явуулдгийг харж мэдэж болно

Төв банкны тайлан тэнцэл түүний гол үзүүлэлтүүд

Актив (Asset) Пассив (Liabilities)

1. Гадаад актив2. ЗГ-аас авах авлага3. АБ-д өгсөн зээл4. Бусад актив

Нөөц мөнгө. Үүнээс•Банкнаас гадуурх гүйлгээнд байгаа мөнгө•АБ-дын касс дахь бэлэн мөнгө•АБ-дын хадгалсан нөөц2. Гадаад пассив3. ЗГ-ын хадгаламж4. Өөрийн хөрөнгийн сан

Баланс Баланс

Нөөц мөнгө

• Нийт гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгө

• АБ-уудын төв банкин дахь

харилцахын мөнгө

Нөөц мөнгө

Төв банк банкны хуулийн дагуу улсын гадаад нөөцийг хадгалж түүнийг оновчтой байршуулж эрсдэлээс хамгаалж байх үүрэгтэй. Төв банкны балансын активт байгаа гадаад актив гэсэн үзүүлэлт нь 1 жилийн хугацаанд өгөх богино хугацаанд авч тооцвол манай улсын гадаад нөөц ямар байгааг харж болно. Урт хугацаагаар гадаадаас авсан зээлийн төлбөрийг тусад нь гадаад пассив хэсэгт бүртгэнэ.

Төв банк нь банкуудын банк ЗГ-ын зээлжүүлэлтийн ажиллагааг зохицуулах хянах үүрэгтэйн хувьд тэдэнтэй харьцаж ажиллдаг. Төв банкны балансын активт ЗГ болон АБ-уудад олгосон зээл пассивт тэдгээрийн хадгаламжийг тусгаж өгдөг.

Төв банк УИХ-д ажлаа тайлагнадаг мөн төрөөс явуулах мөнгөний бодлогыг гардан хэрэгжүүлдэг байгууллага учраас УИХ-аар тогтоолгосон дүрмийн сантай байна. Энэ нь төв банкны тайлан тэнцэлийн пассив талд тусгагддаг

Гадаад актив

• Мөнгөжсөн алт

• Чөлөөт валют

• Бэлэн валют, чек

• Гадаадын банкин дахь харилцах данс

• Гадаадын банкин дахь хугацаат хадгаламж

• ОУВС дахь нөөц актив

Гадаад пассив

• Богино хугацаатай гадаад пассив

– Гадаадын банкны валютын харилцах

– Гадаадын банкны валютын хадгаламж

– Арбитражийн лоро хадгаламж

– Гадаадын байгууллагын харилцах данс

– Гадаадын байгууллагын хадгаламж

– Клирингийн данс

• Урт хугацаатай гадаад пассив

– ОУ-ын санхүүгийн байгууллагын зээл

– Засгийн газар хоорондын зээл

– Банк хоорондын зээл

Монгол банкны баланс  Актив Дүн Пассив Дүн

1 Касс 27.6Гүйлгээнд гаргасан бэлэн мөнгө 107394.4

2 Үнэт метал 7801.3 Төв банкны үнэт цаас 21100

3 Гадаад актив 278604.3 Гадаад пассив 124776.6

4 Үнэт цаас 19658.8 ЗГ-ын хадгаламж 17940

5 ТБҮЦ 20 Бусад банкны хөрөнгө 25538

6Засгийн газраас авах авлага -

Банкны бус нэгжийн хөрөнгө1351.9

7

Арилжааны банкинд олгосон зээл 4777

Бусад пассив25756.3

8

Банкны бус байгууллагад олгосон зээл 903.2

Нийт пассив

323857.2

9 Бусад актив 54880.4 Өөрийн хөрөнгө 42815.4

  Нийт актив 366672.6Нийт пассив ба өөрийн хөрөнгө 366672.6

Монгол банкны орлого зарлагын тайлан

  /мянган төгрөгөөр/

№ Орлого Дүн

1 Хүүний орлого 7949807.7

2 Сольсон валютын ханшны зөрүүний орлого 547153.3

3 Шимтгэл торгууль 10440.8

4 Бусад орлогууд 5690788.8

  Нийт орлого 14198190.6

  Зарлага  

1 Хүүний зарлага 2072324.3

2 Ажиллагсдын зардал 126839.5

3 Мөнгөн тэмдэгттэй холбогдсон зардал 1174334.2

4 Гүйлгээний бусад зарлагууд 1531080.4

5 Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл хорогдолын шимтгэл 90798

6 Гадаадын банкинд төлсөн зээлийн төлбөр -

7 бусад зардал 8902814.2

  Нийт зарлага 13898190.6

  Жилийн ашиг 300000

2003 он