๑

คําบอกแจง เวียงเจ็ดลิน เปนวารสารขอมูลทางศิลปวัฒนธรรม ท่ีทางศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา ไดทําการศึกษา คนควาและเรียบเรียง เพ่ือเปนการนําความรู น้ัน ไปสูผู ท่ีสนใจและบุคคลท่ัวไปใหไดรับทราบขอมูลอันเปนประโยชนในการศึกษาและสามารถนําไปพัฒนาตอยอดได ในฉบับน้ี เปนการนําเสนอองคความรู ท่ีไดจากการจัดทํารูปแบบราชรถบุษ บ ก ใน ล า น นา โ ดย ม หา วิ ทย า ลั ยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา ออกแบบในการจัดสราง มี ท่ีมา ท่ีไปอยางไร แตละองคประกอบมีความหมายเชนไร ตลอดถึงเรื่องราวอ่ืนๆ ทางศิลปวัฒนธรรม ติดตามไดภายในเลมน้ี ดวยจิตคารวะ

ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลยัเทคโนโลยรีาชมงคลลานนา

สารบัญ เวียงเจ็ดลิน ปท่ี ๕ ฉบับท่ี ๒ (๒๕๕๘) คําบอกแจง ๑ สรุปองคความรูประเพณีทานกฐิน มทร.ลานนา ๒ ปุปผาลานนา : เอ้ืองผึ้ง ๑๑ ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา ๑๔ ปกหนา – ปกหลัง จิตรกรรมฝาผนังวัดภูมินทร อ.เมอืง จ.นาน

“เวียงเจ็ดลิน”

เจาของ : ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา

ท่ีปรึกษา: ชัยปฐมพร ธนพัฒนปวงวัน, วิภาพรรณ ติปญโญ, คชานนท จินดาแกว และหัวหนาศูนยวัฒนธรรมศึกษา ทุกเขตพ้ืนท่ี บรรณาธิการ: ศักดิ์นรินทร ชาวง้ิว กองบรรณาธิการ: วันทนา มาลา, อุไรพร ดาวเมฆลับ

พิสูจนอักษร: วิภาพรรณ ติปญโญ ออกแบบจัดทํารูปเลม: ธนพล มูลประการ

พิมพท่ี: แม็กซพรินติ้ง (MaxxPRINTIMG) โทร. ๐๘๙-๖๓๕๖๔๑๓, ๐๕๓-๒๒๑๐๙๗ ๑๔ ถ.ศิริมังคลาจารย ซ.สายนํ้าผึง้ ต.สุเทพ อ.เมือง จ.เชียงใหม ๕๐๒๐๐

๒

สรุปองคความรูประเพณีทานกฐิน มทร.ลานนา

ถอดองคความรูโดย นางสาววิภาพรรณ ติปญโญ0

*

หลังออกพรรษาหน่ึงเดือน คือจะเริ่มตั้งแต ๑ ค่ําเดือนสิบเอ็ด ถึง ข้ึน ๑๕ คํ่าเดือน

สิบสอง ภาคกลาง หรือ แรม ๑ ค่ําเดือนเก๋ียง ถึง ยี่เปงของทางลานนา

กฐิน แปลวา ไมสะดึง ดวยการตัดเย็บผาเปนจีวรน้ันจะตองใชไมสะดึงในการขึงผา

ใหตึงเพ่ือสะดวกในการตัดเย็บ การท่ีไดผาท่ีตัดเย็บจากไมสะดึงน้ี ทําใหเรียกวา ผากฐิน โดย

ความหมายแลว จะหมายถึง ผาพิเศษท่ีพระพุทธเจาทรงอนุญาตแกภิกษุในระยะกฐินกาล

ความเปนมาของประเพณีทานกฐินน้ัน สืบเน่ืองมาแตสมัยพุทธกาล สมัยหน่ึงขณะท่ี

พระพุทธเจาประทับอยูท่ีเชตวันมหาวิหาร ครั้งน้ันภิกษุชาวเมือง ปาไฐยญะ (ตะวันตกแควน

โกศล) ปรารถนาจะเดินทางไปเขาเฝาพระพุทธเจา ครั้นพอถึงชวงเขาพรรษาพอดี เลยจํา

พรรษาอยูท่ีเมืองสาเกตตลอด ๓ เดือน ครั้นพอออกพรรษาก็รีบรุดดั้นดนเดินทางไปยังเชตวัน

มหาวิหารดวยความยากลําบาก ครั้งน้ันนางวิสาขาอุบาสิกา ไดเห็นความยากลําบากของภิกษุ

สงฆเหลาน้ันจึงกราบทูลพุทธานุญาตจากพระสัมมาสัมพุทธเจา ซึ่งพระองคก็ทรงอนุญาตให

นางวิสาขา ถวายผากฐินได และอนุญาตใหภิกษุเหลาน้ันกรานกฐินได ซึ่งไดอานิสงสสําหรับ

พระภิกษุสงฆทางพระวินัย

ขอกําหนดเกี่ยวกับกฐิน

๑. จํานวนพระสงฆในวัดท่ีจะทอดกฐินไดน้ัน จะตองมี ตั้งแต ๔ รูป ข้ึนไป

๒. พระสงฆท่ีจะมีสิทธ์ิไดรับผากฐินน้ันจะตองจําพรรณนาในวันน้ัน ครบ ๓ เดือน

๓. การกําหนดเวลา จะตองอยูในชวงหน่ึงเดือนหลังออกพรรณนา

๔. หามพระในวัดไปเท่ียวขอกฐินท้ังโดยตรงและโดยออม ไมวาจะขอทางวาจา

หรือหนังสือเพ่ือเชิญชวนใหมาทอดกฐินในวัดของตน เปนการผิดพระวินัย ทํา

ใหกฐินน้ันเปนโมฆะ

กฐินแบงเปน ๒ ประเภท คือ

กฐินหลวง คือ กฐินพระราชทานท่ีพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวเสด็จไปทอดดวย

พระองคเองหรือโปรดเกลาฯ ให

*

นักวิชาการศึกษา ชํานาญการพิเศษ ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา

๓

พระบรมวงศานุวงศ องคมนตรี ขาราชการ เปนตัวแทนไปทอดยังวัดท่ีเปนพระอารามหลวง

โดยแบงเปนประเภทยอยๆ ได ๓ ประเภท ดังน้ี

๑. กฐินท่ีกําหนดเปนพระราชพิธี มีการออกหมายกําหนดการเสด็จพระราชดําเนิน

ไวอยางเรียบรอย ปจจุบันมีอยู ๑๖ วัด

๒. กฐินตน คือ กฐินท่ีพระเจาแผนดินเสด็จพระราชดําเนินไปถวายกฐินท่ีมิใชวัด

หลวง และมิไดเสด็จไปอยางเปนทางการหรือยางพระราชพิธี แตเปนการ

บําเพ็ญพระราชกุศลสวนพระองค

๓. กฐินพระราชทาน เปนกฐินท่ีพระเจาแผนดินพระราชทานผาของหลวงแกผู

กราบบังคมทูลขอพระราชทานเพ่ือไปถวายยังวัดหลวง

ขบวนอัญเชิญกฐินพระราชทาน

กฐินราษฏร คือ กฐินท่ีผูมีจิตศรัทธาผูใดผูหน่ึงประสงคท่ีจะทอดยังวัดราษฏรวัดใด

วัดหน่ึง หรือกลุมคณะกลุมใดกลุมหน่ึงทอดถวายก็ได หากเปนกลุมคณะอาจจะเรียกวา กฐิน

สามัคคีก็ได

๔

กลางพรรษากอนถึงชวงกฐินเจาศรัทธาผูท่ีประสงคจะทอดกฐินจะตองไปจองหรือ

แสดงความจํานงตอวัดน้ันๆ วาจะทอดกฐินแลวปดประกาศหนังสือไวท่ีวัดน้ันๆ เมื่อมีการจอง

แลววัดหน่ึงๆ จะทอดกฐินไดปละครั้งเทาน้ัน สวนท่ีเปนอารามหลวงไมตองจองกฐินเสมือนได

จองกฐินไวแลว แตถาเปนวัดราษฏรจะตองจองทุกครั้งไป แมวาเปนพระเจาแผนดินจะเสด็จ

ไปวัดราษฏรก็จะตองจองเชนเดียวกัน

ขบวนแหองคกฐิน

เคร่ืองประกอบพิธีกรรมในการทอดกฐิน ประกอบดวย

๑. ผากฐิน คือ ผาไตร ๑ ชุด

๒. ผาสําหรับคูสวด ๒ ไตร และผาไตรหรือจีวร ท่ีถวายพระอันดับทุกรูป

๓. เครื่องบริวารกฐิน ไดแก เครื่องไทยทานถวายพระสงฆ หรือเครื่องใชตางๆ

ภายในวัด เปนตน

๔. เงินปจจัย ของเจาภาพและผูมารวมทําบุญถวายวัดและพระสงฆท่ีมารวมพิธี

๕. เครื่องประกอบการทอดกฐิน ตุงรูปจระเข และตุงรูปตะขาบ ขนาดประมาณ

๑x๕๐ เซนติเมตร ผูกติดคันไมรวก นําหนาขบวนแห

๕

เมื่อมีเครื่องประกอบพิธีครบถวน พอใกลถึงวันงานก็จะเตรียมงานในวันน้ีสําหรับ

ทางภาคอีสานของไทยน้ัน ก็จะมี การแปลงทางกฐิน คือ การตกแตงถนนหนทางท่ีขบวนกฐิน

จะผาน ทางสวนไหนท่ีชํารุดก็จะชวยกันซอมแซมใหขบวนกฐินผานไปดวยความสะดวก ในวัน

งานจะมีการแหองคกฐิน ท้ังทางบกและทางนํ้า ขบวนจะยิ่งใหญหรืองดงามท่ีข้ึนอยูกับ

เจาภาพ หากเปนกฐินพระราชทานก็จะมีพิธียิ่งใหญ ดังเชน กระบวนพยุหยาตราชลมารค

หรือพยุหยาตราสถลมารค เปนตน

ยังมีอีกกฐินอีกประเภทหน่ึง คือ จุลกฐิน ตองใชคนจํานวนมากมีการจัดเตรียมผา

ตั้งแตเปนยวงฝาย มีการอีดฝายเอกเมล็ดออก ยิงฝาย ปนฝายเปนเสนใจ ทอออกมาเปนผืน

ตัดเย็บยอมใหเสร็จภายในวันเดียวแลวเอาถวายเปนผากฐิน

อานิสงสสําหรับผูทอดกฐิน จะไดรับอานิสงสหลายประการ เชน

๑. เช่ือวาไดถวายทานภายในกาลเวลากําหนด ท่ีเรียกวา กาลทาน การใหทาน

ตามกาล หรือตามระยะเวลาน้ัน ในพุทธสุภาษิตกลาววา ผูใหทานตามกาล

ความตองการท่ีเกิดข้ึนตามกาลของผูน้ันยอมสําเร็จได

๒. เช่ือไดวาสงเคราะหพระสงฆ ผูจําพรรษาใหไดผลัดเปลี่ยนผานุงหมใหม แมนผา

กฐินน้ันจะตกแกภิกษุรูปใดรูปหน่ึง ก็ไดช่ือวาถวายแกพระสงฆสวนรวม

๓. เช่ือวาไดบํารุงพระพุทธศาสนา สงเสริมผูประพฤติดี ปฏิบัติชอบใหเปนหลัก

เปนตัวอยางแหงคุณงามความดีของประชาชนสืบไป

๔. จิตใจของผูทอดกฐินท้ัง ๓ กาล คือ กอนทอด กําลังทอด และทอดแลว ท่ีเสื่อม

ใสศรัทธาและปรารถนาดีน้ัน จัดเปนกุศลจิต คนท่ีมีจิตเปนกุศลยอมไดรับ

ความสุข ความเจริญ

๕. การทอดกฐินทําใหเกิดสามัคคีธรรม คือ การรวมมือกันทําคุณงามความดีจะ

เห็นไดวา อานิสงสของการถวายผากฐินน้ัน ไดอานิสงสอยางมาก

การปรารถนาท่ีจะทอดกฐินน้ีมิไดมีเฉพาะผูคนเทาน้ัน แมสัตวก็ยังอยากไดบุญ

ดังเชนมีธงรูปจระเขและตะขาบ ปกไวตามวัดท่ีทอดกฐินแลว ดวยมีเรื่องเลาคลายกันวา

มีอุบาสกครั้งหน่ึง แหกฐินไปทางนํ้า ไดมีจระเขตัวหน่ึงอยากไดบุญดวย จึงอุตสาห

วายนํ้าตามเรือไป แตยังไมถึงวัดไดหมดแรงลงเสียกอน จึงบอกอุบาสกคนน้ันวา ตนเองเหน่ือย

จนไปตอไมไหว วานใหอุบาสกคนน้ันเขียนรูปตนท่ีเปนเพศจระเขน้ันดวย เพ่ือเปนสักขีพยาน

๖

วาไดไปรวมในการกุศลดวย ดังน้ัน อุบาสกผูน้ันจึงวาดรูปจระเขยกเปนธงในวัดครั้งแรก และ

ยังมีผูตีความอีกประการหน่ึงวา ดวยสมัยโบราณ การบอกเวลาหรือบอกทิศทางในการ

เดินทางน้ันจะตองใชดวงดาวในการบอกทิศทางและเวลาในเวลากลางคืน โดยดาวจระเขน้ัน

จะข้ึนตอนใกลสวาง การทอดกฐินแตโบราณน้ันการเดินทางลําบาก ยิ่งบานอยูไกลจะตองออก

เดินทางแตยังมืด ทําใหดาวจระเขจึงมีความสําคัญในการทอดกฐินและทําธงจระเขข้ึนในคราว

ทอดกฐิน

การทอดกฐินจึงอยูในความศรัทธา ความเช่ือ และเก้ือกูลค้ําจุนศาสนาจึงเปนท่ีนิยม

กันกวางขวางในปจจุบัน

แนวทางการปฏิบัติ-ข้ันตอนพิธีการ

พิธีสมโภชกฐนิสามัคคี มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา

วัน ............................ เวลา ๑๙.๐๐ น.

---------------------------------------

เวลา กาํหนดการ การปฏบิตั ิ๑๘.๓๐ น. คณะผูบริหาร คณาจารย เจาหนาท่ี นักศึกษา

พรอมกัน บริเวณพิธี

- คณาจารย บุคลากร และ

นักศึกษา

- ฝายลงทะเบียน และฝาย

ตอนรับ

- ฝายตอนรับพระสงฆเจรญิพระ

พุทธมนต

๑๙.๐๐ น.

พิธีกรเรียนเชิญประธานในพิธี

- จุดธูปเทียน บูชาพระรัตนตรัย

- ประเคนขันขอศีล

- จุดเทียนพระพุทธมนต (ท่ีบาตร

นํ้ามนต) พรอมประเคนใหแกประธานสงฆ

- เตรียมเจาหนาท่ีเชิญเทียนชนวน

ใหแกประธานในพิธี

มัคทายก

- กลาวนําไหวพระ บูชาพระรัตนตรัย

- กลาวคําสมาทานเบญจศีล

- ประธานสงฆใหศลี

- พระสงฆรูปท่ี ๓ สวดบทชุมนุม

เทวดา

๗

- อาราธนาพระปริตร

พระสงฆ จํานวน....................รปู เจริญ

พระพุทธมนต

- ผูรวมพิธี ประนมมือ รับฟงการ

เจริญพระพุทธมนต

มัคทายกกลาวนําถวายเครื่องจตุปจจัย

ไทยทาน

- ฝายพิธีการ จัดเตรยีมไทยทาน

วางไวหนาโตะหมูบูชา และหนา

พระสงฆ มคัทายก จํานวน......ชุด

พิธีกร เรียนเชิญเจาภาพ จํานวน......... ทาน

เขาประเคนเครื่องจตุปจจัยไทยทาน กัณฑพระ

พุทธ พระสงฆ และมัคทายก จํานวน ชุด

- พิธีกร อานรายนามเชิญเจาภาพ

- ฝายพิธีการ จัดเตรยีมนํ้ากรวดให

เจาภาพจํานวน........ชุด

- พระสงฆอนุโมทนา

- มัคทายก (อาจนําทองบทแผเมตตา อิตัง ตา

นะ ก๋ัมมังฯฯ)

- ผูรวมพิธีประนมมือรับพรจาก

พระสงฆ

- ผูบริหารกรวดนํ้าอุทิศสวนกุศล

นิมนตประธานสงฆประพรมนํ้าพระพุทธมนต

แกเจาภาพและผูเขารวมพิธี

- ฝายพิธีการ คอยอุมบาตร

นํ้ามนต ติดตามประธานสงฆ

-เสร็จพิธ-ี

การแสดงและมหรสพสมโภช

การเจริญพุทธมนต สมโภชองคกฐิน

๘

แนวทางการปฏิบัติ - ข้ันตอนพิธีการ พิธีทอดกฐินสามัคคี มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา

วัน ............................... เวลา ๐๙.๐๐ น.

---------------------------------------

เวลา กาํหนดการ การปฏบิตั ิ๐๘.๓๐น. ขบวนแหกฐินสามัคคี เดินทางมาถึง ................. - ฝายพิธีการจัดเตรียมความ

พรอม

- ฝายตอนรับ คอยอุปฏฐาก

พระสงฆ

๐๙.๐๐น.

พิธีกร

เรียนเชิญประธานในพิธี

- จุดธูปเทียน บูชาพระรัตนตรัย

- ประเคนขันขอศีล และประเคนตาลปตร

- เตรียมเจาหนาท่ีเชิญเทียน

ชนวนใหแก ประธานในพิธี

มัคทายก

- กลาวนําไหวพระ บูชาพระรัตนตรัย

- กลาวคําสมาทานเบญจศีล

- ประธานสงฆใหศลี

พิธีกร

- เรียนเชิญประธานในพิธี กลาวคําถวายผา

กฐิน

- ประธานในพิธีประคองผาไตร (ผากฐิน) ยืน

หันหนาไปยังพระพุทธรูปประธานในวิหาร

กลาว “นะโม ฯ” ๓ จบ

- จากน้ันประธานในพิธีประคองผาไตร (ผา

กฐิน)

ยืนหันหนามายังพระสงฆท้ังปวง กลาวคําถวาย

ผากฐินสามัคค ี

- ประธานในพิธี นําผากฐิน วางบนพานแวนฟา

- ฝายพิธีการ จัดเตรยีมพาน

แวนฟา สําหรับวางผาไตร

เอก ๑ ไตร ไตรรอง ๒ ไตร

(รวม ๓ ไตร)

- ฝายพิธีการ จัดพิมพคํา

กลาวถวายผากฐิน ติดบนผา

ไตรเอก (สําหรับประธาน

อาน)

๙

สําหรับไตรเอก (สําหรับพระสงฆผูครองกฐิน)

- ประธานในพิธีกลับมาน่ังท่ีรับรอง

จากนัน้จะเปนชวงพิธีสงฆ (อุปโลกนกฐนิ)

- พระสงฆท้ังปวง ประกอบพิธีอุปโลกนกฐิน (เพ่ือ

มอบผากฐินใหแกพระสงฆผูสมควรไดเปนผูครอง

ผากฐิน)

- พระสงฆเปลงเสยีงสาธุการ มมีติมอบผากฐิน

ใหแกพระสงฆรูปใดรูปหน่ึง

- ในพิธีเงียบสงบ เพ่ือฟงการ

อุปโลกนกฐิน

พิธีกร

- เรียนเชิญประธานในพิธี เขาถวายผากฐิน

สามัคคีแกพระสงฆผูครองกฐิน พรอมเครื่อง

บริวารกฐินท้ังหมด

- เรียนเชิญคณะเจาภาพ จํานวน................ทาน

เขาประเคนเครื่องจตุปจจัยไทยทาน จํานวน

.................ชุด ตามลําดบั

- ฝายพิธีการ เตรียมเครื่อง

บริวารกฐินท้ังหมดมอบ

ใหแกประธานในพิธี เพ่ือ

ถวายพระสงฆผูครองผากฐิน

- ฝายพิธีการ จัดเตรยีมไทย

จตุปจจัยไทยทาน จํานวน

............ชุด

- ฝายพิธีการ จัดเตรยีมท่ี

กรวดนํ้าสําหรับเจาภาพ

จํานวน..............ชุด

พิธีกร

- เรียนเชิญเจาภาพ อานยอดปจจยัการทอดกฐิน

สามัคคี (หากมี)

- ฝายพิธีการ จัดเตรยีมยอด

จตุปจจัยการทอดกฐิน

สามัคค ี

- พระสงฆท้ังปวงอนุโมทนา

- มัคทายก (อาจนําทองบทแผเมตตา อิตัง ตานะ

ก๋ัมมังฯฯ

- ผูรวมพิธีประนมมือรับพร

จากพระสงฆ

- ผูเจาภาพกรวดนํ้า

- เรียนเชิญเจาภาพ เขารับวัตถุมงคลจากประธาน

สงฆ

- ฝายพิธีการ จัดเตรยีมวัตถุ

มงคล

-เสร็จพิธ-ี

๑๐

พิธีถวายผากฐิน

พิธีถวายผากฐิน กลาวคําถวายผากฐิน

๑๑

ปุปผาลานนา: บุบฯฯาล้าฯ¢ เอ้ืองเผ้ิง เอิฯงเผิฯ

“งาม เลอล้ําเปนท่ีหน่ึง กลีบเหลือง ปานนํ้าผึ้ง เจาเอยเอ้ืองผึ้งสาวดอย….” เสียงเพลงอันเปนอมตะของศิลปนผูลวงลับ จรัล มโนเพ็ชร ไดขับขานความงามของดอก ‘เอ้ืองผึ้ง’ ไวอยางงดงาม เฉกเชนความงามของสาวลานนา ท่ีออนหวาน และจับใจ และจะมาคูกับ(หนุม)จันผา อันสงางามท่ี “ข้ึนเคียงคูกัน นิรันดรเอย…”

ห ล า ย ค น อ า จ จ ะประ ทับใจ กับเ น้ือ เพลง อันโศกเศรารันทดกับหนุมจันผาและสาวเ อ้ืองผึ้ ง และคิดวาเรื่องราวความเปนมาน้ันคงเปนดังตํานานรักอันโศกเศราและสวยงามตามท่ีเน้ือเพลงวา ท่ีส ว ย ง า ม เ พ ร า ะ ว า ไ ม ไ ดโศกเศร าด วยผิดหวังในรั ก เหมือนกับเรื่องราวของสาวเครือฟา หรือวา สาวบัวบาน(ตามท่ีเลาลือกัน) หากแตเพราะโศกดวยคิดจะมอบสิ่งสวยงามใหกับนางอันเปนท่ีรัก แตบุญของท้ังสองไมอยูเคียงคูกันในใตฟาเมืองคน จึงกลับเพศเปนสิ่งท่ีสวยงามน้ันแทน อันเปนดอกเอ้ืองผึ้งและจันผา

ตามเท็จจริงแลวน้ัน เปนตํานานท่ีสรางข้ึนใหม เกิดข้ึนเมื่ออายจรัล ไดเขียนและรองเพลง “เอ้ืองผึ้ง – จันผา” ครั้งแรกน่ันเอง เปนการเรียงรอยเอาความสวยและออนหวาน ของดอกเอ้ืองผึ้ง ผูกพันเขากับความเขมแข็งทรหดสงางามของจันผา เพียงเทาน้ันจริง ๆ

๑๒

ดอกเอ้ืองเผิ้ง ก็คือ ดอกเอ้ืองผึ้ง เพราะวาคนลานนาจะออกเสียงสระอึ เปนสระเออ จึงออกเสียง “ผึ้ ง” วา “เผิ้ ง” เ อ้ืองเผิ้ ง น้ี ใช เรียกกลวยไมชนิด Dendrobium aggregatum Roxb.และ Dendrobium lindley Steud. เปนกลวยไมสกุลหวาย ท่ีตองอาศัยการยึดเกาะอยูบนตนอ่ืน ลําตนอวบอวนคลายหวีกลวย สีเขียวสดและใบอวบนํ้าสีเขียวสด หน่ึงตนมีหน่ึงใบ ชอดอกสีเหลือพราวหยาดยอยหอยลง กลีบแตละกลีบมีสีเหลือง แลวจะคอย ๆ เขมข้ึน จนเปนสีเหลืองอมสม และมักจะออกดอกไลเลี่ยกันท้ังกอ จนเปนดอกเอ้ืองเผิ้งชอใหญ ท่ีสงกลิ่นหอมอบอวลคลายกลิ่นหอมของนํ้าผึ้งเลยทีเดียว ยิ่งอากาศรอนเทาไร กลิ่นหอมของดอกเอ้ืองเผิ้งอวลอบ หากกลายเปนแมลงภูเผิ้งได ก็จักบินไปตอมไตชมช่ืนไมรูวาย กลีบดอกท่ีเหลืองบาง เปนชอพุมไสวน้ัน ไดถูกจําลองมาเปนเครื่องสักการะ บูชาพระพุทธ หรือใชในงานพิธีกรรมตาง ๆ เชนงานบวชนาค การอบรมสมโภชพระพิมพาสารูปของพระพุทธเจา ก็จะมีตนเผิ้งเปนเครื่องสักการะ ตนเผิ้ง ทํามาจากข้ีเผิ้ง ท่ีปนเปนกลีบดอกเอ้ืองเผิ้ง เขาติดกับกานก่ิง ออกมาเปนพุม เปนตนเผิ้ง ท้ังสี ท้ังรูป และท้ังกลิ่น ลวนจําลองออกมาไดอยางไมมีท่ีติ เปนศิลปะท่ีถายทอดออกมาจากใจ จากนอมนําศรัทธาตอพระศาสนา ดวยสองมือท่ีกรําดินและกรานงานในทุงในนา เปนการใชจิตใจและธรรมชาติหลอหลอมรวมกัน เพ่ือศรัทธาตอสิ่งท่ีเคารพบูชา ยามเมื่อลมรอนพัดผานของเดือน ๕ เดือน ๖ เหนือ ปาบางสวนเริ่มท้ิงในหลังจากท่ีเปลี่ยนสีมาในยามฤดูหนาว ตนไมบางตนเหลือแตก่ิงกานสาขา ตนไหนท่ีอยูท่ีลุมชุมนํ้าก็ยังคงมีใบเขียวเตม็ตน ปายามน้ีชวนใหเหงาวิเวกวังเวงยิ่งนัก ลมรอนโชยผาน สีนํ้าตาลของตนไม ใบไมท่ีหลนเกลื่อน ดูทึบทึมแหงผากในหัวใจ ยามใดท่ีตาไปสมัผสัตอง ใจไปจับติดท่ีดอกสีเหลืองบาง กลิ่นหอมหวาน ก็เหมอืนกับนํ้าทิพยท่ีชโลมลงบนหัวใจท่ีแหงผากในยามแลงเชนน้ี ดังในบทชมกลวยไมใน “กาพยเจี้ย จามเทวี – วิรังคะ” ของทานอาจารยไกรศรี นิมมานเหมินทร วาไวในชวงท่ีฤๅษีวาสุเทพ พาพระนางจามเทวีข้ึนมาจากละโว สูเมือง หริภุญไชย ดังน้ี …เอ้ืองเผ้ิง เอ้ืองคํางาม บานติดตาม คูกันไป สาวสาว ลานนาไทย ปกเอ้ืองไว ท่ีมวยผม สงกรานต งานสนุก สาดนํ้าชุก อภิรมย หนุมใต ทองนิยม มาเฝาชม สาวลานนา เหน็บเอ้ือง เผ้ิงคําเหลือง ชูบรรเทือง ตระการตา แนงนอย เพาพงา แตงเสื้อผา สดใสส ี สลุงเงิน ใบใหญใหญ ตักนํ้าใส ใหเตม็ปรี ่ ดวยพร จิตปรีด ี จงสุขมี ตลอดนาน…

๑๓

นอกจากน้ี ชวงท่ีดอกเอ้ืองเผิ้งออกดอกน้ี เปนชวงเดียวกับท่ีทางลานนามีงานปอยหลวง หรืองานเฉลิมฉลองศาสนสถานกันหลายแหลงแหงท่ี บางครั้งเห็นดอกเอ้ืองเผิ้งก็เหมือนจะเห็นงานปอยหลวงเมื่อน้ัน สาวงามชางฟอนท่ีฟอนนําหนาครัวทานของหัววัดตาง ๆ หรือชางฟอนท่ีมาฟอนรับครัวทานน้ัน ลวนแลวแตแซมดอกเอ้ืองเผิ้งไวท่ีมวยผม ทําใหดูงามซึ้งตรึงใจทุกครั้งไป แมนวาบางทีมีงานท่ีไมใชฤดูท่ีดอกเอ้ืองเผิ้งบาน ก็ยังอุตสาหหาดอกเอ้ืองเผิ้งท่ีเปนดอกประดิษฐมาเสียบแซมมวยผมแทน ไมเพียงแตเอ้ืองผึ้ง จะเปนสัญลักษณของสาวงามชางฟอนในงานปอยหลวงแลว ยังเปนสัญลักษณถึงประเพณีฟอนผี (ผีมด ผีเม็ง) ของทางลานนาอีกดวย เพราะดอกเอ้ืองเผิ้ง จะบานในยามท่ีลงขวงฟอนผี และเปนดอกไมท่ีเหลาผีปูยาจะนิยมนํามาเสยีบไวท่ีผาโพกศีรษะ บางครั้งเราเห็นผูหญิงทัดเอ้ืองเผิ้งเดินลองถนนไป น่ันก็อนุมานไดวา ผูหญิงคนน้ันจะไปยังผาม...ปะรําฟอนผีเปนแมนมั่น (หากวามีการฟอนผีอยูไมหาง)

ดอกเอ้ืองเผิ้ง งดงาม ออนหวาน เปรียบเหมือนกุลสตรีท่ีดีงามพรอม งามท้ังรูปรางหนาตา งามท้ังใจ และขอวัตรปฏิบัติ ใครพบเห็นก็นิยมชมชอบ หรือใครจะคาน?๚๛

๑๔

“ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา”

เรียบเรียงโดย ศักดิ์นรินทร ชาวง้ิว0

*

ราชรถบุษบก ประกอบดวยสองสวนดวยกัน คือ ราชรถ และบุษบก ในพจนานุกรม

ฉบับราชบัณฑิตยสถานไดใหความหมายของท้ังสองคําไววา ราชรถ หมายถึง “ยานพาหนะ

ชนิดลอเลื่อน มีเรือนยอดทรงบุษบก ใชประดิษฐานพระบรมโกศและพระโกศ เชน พระมหา

พิชัยราชรถ เวชยันตราชรถ” สวนคําวาบุษบก หมายถึง “เรือนยอดแบบหน่ึงมีขนาดตางๆ

กัน เปนอยางเรือนโกง เปนท่ีประทับของพระมหากษัตริยในพระราชพิธี หรือประดิษฐานปู

ชนียวัตถุ เชนพระพุทธรูปเปนตน”

ในลานนา การประดิษฐานพระศพแตเดิมจะใชการลาก “ไมแมนอนเรือ” ไมไดใช

ราชรถอยางเจานายในราชวงศจักรี ในลานนาท่ีเห็นไดชัดเจน จะเปนการพระราชทานเพลิง

ศพพระราชชายา เจาดารารัศมี ซึ่งเปนเจานายในราชวงศจักรี ตอมามีการใชราชรถกับงาน

พระราชทานเพลิงศพเจานายฝายเหนืออีกหลายองค เชนเจาราชบุตร (วงษตะวัน ณ

เชียงใหม) เปนตน และยึดเปนตนแบบของราชรถท่ีใชกับปูชนียวัตถุตอมา โดยมีการเลื่อนไหล

ของความหมายไปมากกวาราชรถท่ีใชประดิษฐานพระบรมโกศและพระโกศแบบสยาม

สวนคําวาราชรถในภาษาไทยน้ันจะมีความหมายท่ีจําเพาะท่ีหมายถึงยานพาหนะท่ี

ใชประดิษฐานพระบรมโกศและพระโกศเทาน้ัน แตจะมีคําศัพทอีกคําหน่ึงท่ีมาใชสําหรับ

โดยสารหรือประดิษฐานวัตถุตางๆ คือคําวา “ราชยาน” โดยใหความหมายวา “ยานของหลวง

ใชโดยสาร หรือเชิญพระบรมสารีริกธาตุ พระพุทธรูปท่ีสําคัญ พระบรมอัฐิ พระบรมราช *

นักวิชาการศึกษา ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา

ภาพที่ ๑ ราชรถนอยอัญเชิญพระโกศของพระราชชายาเจา

ดารารัศมี

ที่มา:

http://www.huglanna.com/index.php?topic=148.0

ภาพท่ี ๒ ราชรถอัญเชิญโกศของเจาราชบุตร(วงศตะวัน ณ

เชียงใหม) เมื่อวันท่ี ๑๓ มกราคม พ.ศ. ๒๕๑๖

ท่ีมา: ภาพลานนาในอดีต. สํานักหอสมุด มหาวิทยาลัยเชียงใหม

๑๕

สรีรังคาร เปนตัน มีหลายชนิดตางกัน ใชหิ้ว หาม แบก เชนเสลี่ยง คานหาม คันหาม วอ

สีวิกา เชนพระราชยานกง พระราชยานถม พระราชยานสามลําคาน”

สวนในลานนา ไดใหความหมายของคําวา “ราชรถ” ไววา “พาหนะของพระราชา”

(บุปผา คุณยศยิ่ง, ๒๕๔๒: 5689) อันมีความหมายท่ีกวางกวาของไทยมาก ดวยถือวาเปน

“รถ” ประเภทหน่ึง อันเปนของ “พระราชา” โดยจะใชประดิษฐาน โดยสารเปนแบบราชยาน

ก็ได หรือจะใชประดิษฐานปูชนียวัตถุก็ได โดยแรกเริ่มคาดวานาจะมีการพัฒนามาจากเกวียน

แลวมีการตกแตงใหดูสวยงามและวิจิตรตามแตฐานะของเจาของ (งานบริการและเผยแพร

วิชาการฯ, ๒๕๕๗: ๑๑) ดังการบรรยายเกวียนท่ีมีการตกแตงของชาวลานนา ในโคลงนิราศ

หริภุญชัย (ประเสริฐ ณ นคร. ๒๕๔๗: ๓๔ – ๓๖). ไววา

ในบทท่ี ๓๔ กลาววา

รถทองเทียมแทกเอ้ือม อุสุภา

มิอาจจักคณนา เนงได

หางยูงยื่นวาดา พายเพิก งามเอ

กลางชอปกหื้อให กอมเก้ียวเวฬี

รถ/เกวียน ท่ีเทียมดวยวัวน้ัน ไมอาจจักนับจํานวนดไูด ตกแตงดวยหางนกยูงท่ียื่น

ข้ึนไป ถูกลมพัดลอลม กลางธงปกหางนกยูงใหรัดรอบไมไผ

ในบทท่ี ๓๕ กลาววา

พลิพัทโคลนคูหอย เดงดัง

พัดใหมไหมทอทัง แอกออม

หงสทองทอดคานคัง กับโทก เทียมเอ

เรือนระวังแวดลอม แสวเสนสาณ ี

โคตัวผูท่ีเทียมเกวียนท้ังคู มีกระดงึผูกท่ีคอ เชือกแอกผูกคอวัวทําดวยไหม ทูบแกะ

เปนรูปหงสทอดอยูบนแอก เรือนเกวียนมีลูกกรงสลักเปนซี่ๆ ลอมรอบเปนฉากท่ีปกดวยไหม

บังอยู ในบทท่ี ๓๕ ก. กลาววา

ชาวเกวียนกวนเครื่องหยอง หลายจะบับ

มีทังผะตืนฝาหับ แถบปอง

โคลนคานคูประดับ หงสรูป งามเอ

โทกสงสูงหนาหยอง หอหุมหางยูง

๑๖

ชาวเกวียนสรรหาเครื่องประดับหลายประการ ไมวาจะเปนสวนของประทุนท่ีปดได

ดานแอกคูน้ันประดับดวยรูปหงส สวนทูบน้ันประดับดวยหางนกยูง

ฉะน้ันเกวียนหรือรถท่ีเดินทางระหวางเมืองเชียงใหมกับลําพูนในอดีตน้ัน ท่ีได

กลาวถึงในโคลงนิราศหริภุญชัย มีการตกแตงคานแอกดวยรูปหงส และใชหางนกยูงในการ

ประดับตกแตง ท้ังติดธงในตัวรถดวย ในสวนตัวเรือนรถ ก็ประดับดวยผาปกดวยเสนไหม

ภาพที่ ๓ เกวียนที่มีการประดับดวยธง ภาพเขียนลายทองวัดปราสาท จังหวัดเชียงใหม

นอกจากน้ียังกลาวถึง “รถ” แบบตางๆ ในวรรณกรรมลานนาอีกหลายเรื่อง

ในเรื่องสมภมิตชาดก กลาวถึง รถ ท่ีเรียกวา “ปุสสรถ” อันประดิษฐานไวดวยเครื่อง

ราชกกุธภัณฑเพ่ือทําการเสี่ยงมาอุปการหาเจาเมืองคนใหม (โครงการปริวรรตวรรณกรรม

ลานนาไทย,๒๕๔๑:171)

สวนมหาชาติเวสสันดรชาดกลานนา ฉบับกุฎีคํา ในกัณฑมหาราช ไดอธิบายถึง

“รถ” คันตางๆ ท่ีตกแตงเพ่ือออกไปรับพระเวสสันดรท่ีเขาวงกฎไววา

“ถัดน้ันราชรถชัยชุมแตงหาง รถเหลมกวางเทาพิมาน โทกทุมพานเพ็กพาด ขมขาง

คาดหวายทรง ดุมกํากงเหล็กแขบ ตีเหล็กแคบไชยชุม ถายเพลาดุมไมใหม เครื่องรถใส

เหลือหลาย หนังสือลายหุมนอก หนังราชสีหพอกอีสาน เหลมปูนปานทิพวาส ตั้งปราสาทโขง

ไข กางตุงไชยวะวาด ชอใหญกวาดลงสน เครื่องเศิ้กขนข้ึนใส หนาไมใหมและธนูสิงห ปนพิษ

ยิงและสินาด อะม็อกอาจผาลา ชุมดาบขวาชูชัยโชค เครื่องบริโภคสัพพัตถะดูดี รถทังหลายมี

มาก ลางเหลมชอนดวยอุสุภราชตัวใหญ ลางเหลมก็มาใสกวางคํา ลางลําก็มาใสแพะผู ลากไป

อยูซุยซาย รถทังหลายสัพพเรดควรสังเกตไวใหเปนตรา (พระครูอดุลสีลกิตติ,์ ๒๕๕๗ :310 –

311)

๑๗

สวนในเนมิราชชาดก ฉบับวัดบานหลุก อําเภอแมทะ จังหวัดลําปาง (รหัส

ไมโครฟลม ของสํานักสิ่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มช. ลป060701302) ไดกลาวถึงเวเชยันต

ทิพรถ หรือเวไชยันตทิพยรถอันเปนรถของพระอินทรตอนท่ีพระอินทรใหมาตลีสารถีขับรถ

ออกไปรับพระเนมิราชท่ีเมืองมิถิลา กลาววารถคันน้ันมีความสวางเจิดจาเปนประกาย

ประหน่ึงจันทรมณฑล หรือมีความสวางไสวดุจพระจันทรอีกดวงหน่ึง

ภาพที่ ๔ พระเนมิราช ประทับบนเวชยันตรถ โดยมีนายมาตลีเปนสารถี ภาพจากจิตรกรรมฝาผนังวัดภูมินทร

ในปฐมสมโพธิสํานวนลานนา ท่ีปริวรรตโดย บําเพ็ญ ระวิน ไดบรรยายถึงรถ ของ

เจาชายสิทธัตถะ ตอนท่ีเสด็จประพาสอุทยาน แลวพบเห็นเทวทูต วารถของเจาชายสิตธัตถะ

ทรงน้ันมีสีทองเรื่อ ปูลาดดวยไหมเงินไหมทอง ประดับดวยหนังเสือและราชสีห และอัญมณี ๗

ประการ (บําเพ็ญ ระวิน, 2535: 37)

ภาพที่ ๕ เจาชายสิทธัตถะนั่งรถชมอุทยานพบกับเทวทูตทั้ง ๔ จิตรกรรมฝาผนังวัดบวกครกหลวง

ที่มา: น. ณ ปากน้ํา. ๒๕๕๔. วัดบวกครกหลวง. กรุงเทพฯ:เมืองโบราณ

๑๘

ซึ่งรถตางๆ เหลาน้ีทางลานนามักจะหมายถึงราชรถท้ังสิ้น ในระยะหลังมีการสราง

รถท่ีมีลักษณะคลายราชรถของไทย แตใชประดิษฐานสิ่งศักดิ์สิทธ์ิ เชนรถบุษบกของทาง

เทศบาลนครเชียงใหม ท่ีใชอัญเชิญพระพุทธรูปสําคัญของเมืองเชียงใหม เชน พระพุทธสิหิงค

(พระสิงห) ในงานสงกรานตเมืองเชียงใหม และพระเจาฝนแสนหา ในงานประเพณีเขาอินทขีล

ของเมืองเชียงใหม ในบางโอกาสสําคัญก็ใชอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุดวย เชนพระทักขิณ

โมฬีธาตุ หรือพระธาตุศรีจอมทอง เขามายังเมืองเชียงใหม ในคราวสมโภชเชียงใหม ๗๐๐ ป

ดวย

ปจจุบันในเมืองเชียงใหมเองก็มี

การสรางราชรถบุษบก หรือรถบุษบก

เพ่ือใชในพิธีทางศาสนาและพิธีสําคัญ

อ่ืนๆ โดยไมไดประดิษฐานพระโกศ หรือ

โกศอยางราชสํานักแตอยางใด

ท่ีมีการสรางรถท่ีเรียกวา “ราช

รถบุษบก” อยางยิ่งใหญ คือทางเทศบาล

นครเชียงราย มีการสรางราชรถบุษบก

จํานวน ๙ คัน โดยสะทอนถึงศิลปะของ

หัวเมืองตางๆ ในลานนาออกมา ซึ่ ง

แนวคิดน้ีดวยเหตุวา เมืองเชียงรายเปน

เ มื อ ง ท่ี เ ก า แก เ ป นต น กํ า เ นิ ด ขอ ง

อาณาจักรลานนา มีวัฒนธรรมท่ีงานงาม

คน เ ชีย ง ร ายมี แนวคิ ด ท่ี จ ะ อัญ เ ชิญ

พระพุทธรูปสําคัญคูบานคูเมืองใหเปนท่ี

สักการะบูชา จึงนําไปสูการสรางราชรถบุษบก เพ่ือเขารวมประเพณีแหพระพุทธรูปแวดเวียง

เชียงราย เพ่ือใหผูคนเห็นวา เมืองเชียงราย เปนเมืองศิลปนและเปนเมืองวัฒนธรรม (งาน

บริการและเผยแพรวิชาการฯ, ๒๕๕๗: ๗ – ๘)

ภาพที่ ๖ รถบุษบก อัญเชิญพระธาตุศรีจอมทองเขาเมืองเชียงใหม ในคราวฉลองเมืองเชียงใหมครบ ๗๐๐ ป

ท่ีมา: พิเชษฐ์ ตนัตินามชยั

๑๙

ราชรถบุษบก ท่ีทางเทศบาลนครเชียงรายไดสรางไว มีหลายรูปแบบท่ีสะทอนถึง

ศิลปะของแตละเมืองในลานนา ดังน้ี (งานบริการและเผยแพรวิชาการฯ, ๒๕๕๗: ๒๐ – ๕๕)

๑. ราชรถศิลปะแพร

เปนราชรถบุษบกท่ีสลาบุญมา บุญประเสริฐ ชางแกะสลักจังหวัดแพรเปน

ผูออกแบบ โดยออกแบบจากความอุดมสมบูรณของไมสักของเมืองแพร ให

เห็นถึงความงามของเน้ือไมสักทองของเมืองแพรท่ีสลักลวดลายเปนรูปสัตว

ช้ันสูงในคติความเช่ือของชาวลานนาตางๆ เชน พญานาค เหรา หงส และสิงห

ภาพที่ ๗ ราชรถศิลปะแพร

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๒. ราชรถศิลปะเชียงใหม

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย อาจารยเฉลิมชัย โฆษิตพิพัฒน ไดรับ

อิทธิพลมาจากรูปเทวดาปูนปนจากวัดเจ็ดยอดจังหวัดเชียงใหม และมีเสนสาย

ท่ีออนหวาน ตลอดถึงมีการลงรักปดทองอยางลานนา

ภาพที่ ๘ ราชรถศิลปะเชียงใหม

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๒๐

๓. ราชรถศิลปะเชียงราย

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย สลาพรหมา อินยาศรี จังหวัดเชียงราย

ไดแรงบันดาลใจมาจากพุทธประวัติตอนเสด็จลงมาจากดาวดึงส เปดโลกท้ัง

สามใหถึงกัน ผสมผสานศิลปะจากพมา ไทยใหญ ไทยลื้อ และไทยขืน ใช

เทคนิคการดุนโลหะ โดยใชอะลูมิเนียมเปนวัสดุในการทํา

ภาพที่ ๙ ราชรถศิลปะเชียงราย

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๔. ราชรถศิลปะลําพูน

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ ไดนํา

ลักษณะอันโดดเดนของศิลปะในวัดพระธาตุหริภุญชัยเปนตนแบบ ประกอบไป

ดวยนาค ๕ ตัวท่ีมีลักษณะครึ่งนาคครึ่งนก มีความผสมผสานของศิลปะเขมร

ผสมอยูตามแบบหริภุญชัย

ภาพที่ ๑๐ ราชรถศิลปะลําพูน

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๒๑

๕. ราชรถศิลปะนาน

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ ไดรับ

แรงบันดาลใจจากปราสาทในพิพิธภัณฑสถานแหงชาตินาน มีการตกแตง

ลวดลายดวยครุฑแบกงาชางดําอันเปนสัญลักษณหน่ึงของเมืองนานมาประดับ

รถ มีการประดับดวยการลงรักปดทองแบบลานนา แตมีกลิ่นอายของศิลปะ

สุโขทัยผสมตามแบบศิลปะนานท่ีมีความสัมพันธใกลชิดกับสุโขทัยมาแตเดิม

ภาพที่ ๑๑ ราชรถศิลปะนาน

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๖. ราชรถศิลปะแมฮองสอน

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ ได

อิทธิพลมาจากศิลปะของชาวไทยใหญท่ีอยูในจังหวัดแมฮองสอน มีการประดับ

ดวยหงสและเสาหงสแบบมอญ การสรางแทนซอนช้ันอันหมายถึงสวรรคช้ัน

ตางๆ และสัตวท่ีเกิดจากจินตนาการของชางท่ีเปนสัตวผสมระหวางนาค ชาง

มา กวาง หงส

ภาพที่ ๑๒ ราชรถศิลปะแมฮองสอน

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๒๒

๗. ราชรถศิลปะลําปาง

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ นํา

รูปแบบลักษณะประตูโขงของวัดพระธาตุลําปางหลวงมาเปนจุดเดนของรถ

พรอมประดับลวดลายดอกไมประดับกระจกสี โดยรวบรวมลวดลายจาก

ศิลปวัตถุตางๆ เชนสังเค็ด ธรรมาสน คานหาบ ตูพระไตรปฎกมาตกแตง

ภาพที่ ๑๓ ราชรถศิลปะลําปาง

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๘. ราชรถศิลปะพะเยา

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ โดยนํา

ศิลปะสกุลชางพะเยาท่ีโดดเดนในประติมากรรมหินทราย ประดับตกแตงดวย

กระจกสี กระจกจืน ในเรื่องราวท่ีเก่ียวของกับพระพุทธศาสนา

ภาพที่ ๑๔ ราชรถศิลปะพะเยา

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

๒๓

๙. ราชรถศิลปะเชียงแสน

เปนราชรถบุษบกท่ีออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ โดย

จําลองแบบมาจากพระธาตุวัดปาสัก เชียงแสน มาเกือบท้ังหมด เนนใหเห็นถึง

ลวดลายไมสัก มีการประดับตกแตงดวยกระจกจืนในบางสวน เพ่ือไมใหงาน

โบราณไมสะทอนแสงมากเกินไป

ภาพที่ ๑๕ ราชรถศิลปะเชียงแสน

ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา

สวนราชรถบุษบก ของทางราชมงคลลานนา ออกแบบโดย ผศ.ลิปกร มาแกว จาก

คณะศิลปกรรมและสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา และเขียน

แบบโดยสลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ

แนวคิดของราชรถบุษบกของมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา คือ “ราชรถ

บุษบกปราสาทราชมงคลลานนา”

ประกอบดวย

๑. ไมมงคลท้ัง ๙ ซึ่งจะทําในสวนของบุษบกปราสาท ๘ เหลี่ยม โดยใชไมมงคล

ท้ัง ๙ น้ีวางไวประจําทิศตางๆของตัวบุษบก โดยไมแตละชนิดวางไว ณ

ตํ า แหน ง แล ะมี ค ว ามหมาย ดั ง น้ี (มหาหมอดู ดอทคอม .๒๕๕๘ :

http://www.mahamodo.com/tamnai/tamnai_miscellaneous/tree9_good.aspx )

ไมไผสีสุก อยูทางทิศเหนือ หมายถึง มีความสุขกายสบายใจ ไรทุกข

โศกโรคภัย

ไมพะยูง อยูทางทิศใต หมายถึง การพยุงฐานะใหดีข้ึน

๒๔

ไมสัก อยูทางทิศตะวันออก หมายถึง ความมีศักดิ์ศรี ความมี

เกียรติ อํานาจบารมี คนเคารพนับถือและยําเกรง

ไมชัยพฤกษ อยูทางทิศตะวันตก หมายถึง การมีโชคชัย ชัยชนะ

ชนะศัตรู ชนะอุปสรรคตางๆ

ไมราชพฤกษ อยูทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ หมายถึง ความเปนใหญและมี

อํานาจวาสนา

ไมทรงบาดาล อยูทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ หมายถึง ความมั่นคง

หรือทําใหบานมั่นคงแข็งแรง

ไมทองหลาง อยูทางทิศตะวันตกเฉียงใต หมายถึง การมีทรัพยสินเงิน มี

เงินทองใชไมขัดสน

ไมกันเกรา อยูทางทิศตะวันออกเฉียงใต หมายถึง ปองกันภัยอันตราย

ตางๆ หรืออีกช่ือหน่ึงวา ตําเสา ซึ่งอาจหมายถึงทําใหเสาเรือนมั่นคง

ไมขนุน อยูตรงกลาง หมายถึง หนุนใหดีข้ึน

ร่ํารวยข้ึน ทําอะไรจะมีผูใหการเก้ือหนุน

๒. พระญาลวง

ลวงเปนสัตวในนิยายอยางหน่ึง มีลักษณะท่ัวไปเหมือนนาค แนท่ีศีรษะมีเขาอยาง

กวาง และบริเวณแกม มีเคราหุม (อุดม รุงเรืองศรี, ๒๕๔๒: ๕๘๓๔) บางแหงจะมีขา และมี

ปก เพ่ิมข้ึนมา ซึ่งนักวิชาการหลายทานกลาววา คําวาลวงน้ัน ก็คือมังกร โดยมาจากคําวาเลง

หรือหลง ในภาษาจีน ท่ีแปลวามังกร เปนผูท่ีใหนํ้าฟาสายฝนความอุดมสมบูรณเชนเดียวกับ

พญานาค ความสงางามของลวง เปนท่ีเลื่องลือ ดวยการเยื้องยาง กรีดกรายของตัว ‘ลวง’ ท่ี

ทะยานแหวกดั้นเมฆน้ัน คงซึ่งความสงางามและสวยงามเปนยิ่งนัก กอปรกับเกิดฟาแลบ

แปลบปลาย ยิ่งขับชวยเสริมใหออนไหวสวยงามข้ึนเทาน้ัน และการน้ี ไดนํามาเปรียบเทียบกับ

การเดินเหินของผูหญิงท่ีสงาและสวยงาม

๓. ปลาอานนท

ปลาอานนท เปนหน่ึงในปลาใหญ ๔ ชนิด คือ ปลาอานนท ปลาติมินันทะ

ปลาอัชโฌโรหะ และปลามหาติมทิ ซึ่งแตละตัวมีลําตัวยาวประมาณ หน่ึงพันโยชน (มาลา คํา

จันทร, ๒๕๔๘: ๑๒๒) เปนปลาท่ีอาศัยอยูในเมืองคน

๔. นทีสีทันดร

๒๕

เปนแมนํ้ามหาสมุทรใหญท่ีลอมรอบเขาพระสุเมรุและอยูระหวางเขาสัตตปริภัณฑ

เอาไว ไมรวมกับโลณสาคร ท่ีเปนนํ้าเค็มอันก้ันระหวางทวีปท้ัง ๔ (มาลา คําจันทร, ๒๕๔๘:

๗๐)

นทีสีทันดรน้ันเปนแมนํ้าท่ีมีความใสและละเอียดมาก ไมมีสิ่งใดท่ีจะลอยเหนือผิวนํ้า

ได แมวาปกนกยูงหากหลนตกลงไปก็จะจมลงไปถึงพ้ืน (มาลา คําจันทร, ๒๕๔๘: ๕๘)

๕. เขาสัตปริภัณฑ

เปนกลุมภูเขาท่ีลอมรอบเขาพระสุเมรุเปนช้ันๆ จากดานในออกสูดานนอก ดังน้ี

ยุคันธร อิสินทร การวิก สุทัสนะ เนมินทร วินันตกะ และอัสกรรณ สวนเขายุคันธรในสุดใกล

กับเขาพระสุเมรุน้ันเปนท่ีอยูแหงทาวจตุโลกบาลท้ัง ๔ ในธรรมอรุณวดีสูตรกลาวไววา “อันวา

เขาใหญท้ังหลาย๗อันน้ัน เขา ๑ ช่ือวายุคันธร เขา ๑ ช่ือวาอิสินทร เขา ๑ ช่ือวาการวิก เขา

หน่ึงช่ือวาสุทัสนะ เขา ๑ ช่ือวาเนมินทร อัน ๑ ช่ือวาวินันตกะ อัน ๑ ช่ือวาอัสกรรณ เปนเขา

ใหญนัก ตั้งอยูแวดรอดทุกเบ้ืองทุกภายแหงเขาสิเนรุราชน้ัน อันวาช้ันฟาจาตุมหาราชิกาเปนท่ี

อยูแหงทาวจตุโลกบาลท้ัง๔ก็มีเหนือปลายเขายุคันธร เปนท่ีอยูแหงทาวจตุโลกบาลท้ังหลาย

เปนท่ีเสพอยูแหงเทวดาท้ังหลายแลยักขะกุมภัณฑท้ังหลายน้ันแล” (มาลา คําจันทร, ๒๕๔๘:

๕๗)

ภาพที ่๑๖ เขาสัตปริภัณฑที่อยูลอมรอบเขาพระสุเมรุ

ที่มา: สมุดภาพไตรภูมิ ฉบับอักษรธรรมลานนาและอักษรขอม

๖. ลอ ๘ ซ่ี

๒๖

ลอ ๘ ซี่น้ันหมายถึง มรรค หรือหนทางแหงการดับทุกขท้ัง ๘ ขอ ไดแก

๑. สัมมาทิฏฐิ คือ ความเห็นท่ีถูกตอง หมายถึง ความรู-ปญญา หรือมุมมอง ท่ี

ถูกตองตรงกับความจริง ตามคําสอนของพระพุทธเจา คือการรูแจงในอริยสัจ

4

๒. สัมมาสังกัปปะ คือ ความคิดท่ีถูกตอง หมายถึง ความคิดท่ีตองละเวนจาก

ความพอใจ ความพยาบาทและการเบียดเบียน

๓. สัมมาวาจา คือ เจรจาท่ีถูกตอง หมายถึง การพูดท่ีตองละเวนจากการพูดเท็จ

หยาบคาย สอเสียดและเพอเจอ

๔. สัมมากัมมันตะ คือ การปฏิบัติท่ีถูกตอง หมายถึง การกระทําท่ีตองละเวนจาก

การฆาสัตว ลักทรัพยและประพฤติผิดในกาม

๕. สัมมาอาชีวะ คือ การหาเลี้ยงชีพท่ีถูกตอง หมายถึง การทํามาหากินอยาง

ซื่อสัตยสุจริต ไมมีการทุจริตและเอาเปรียบผูอ่ืน

๖. สัมมาวายามะ คือ ความเพียรท่ีถูกตอง หมายถึง ความอุตสาหะหรือความ

พยายามท่ีอยูในวิถีทางท่ีดีงาม คือการละบาปอกุศลทางใจ และเจริญกุศลให

ยิ่งๆข้ึนไป

๗. สัมมาสติ คือ การมีสติท่ีถูกตอง หมายถึง การระลึกรูตัวอยูตลอดเวลา โดย

กําจัดความฟุงซาน รําคาญ หดหู งวงซึม สงสัย และลังเล คือการพิจารณา

กายในกาย เวทนาในเวทนา จิตในจิต ธรรมในธรรม เชนการเจริญอานาปาน

สติสมาธิ มีสติรูลมหายใจ

๘. สัมมาสมาธิ คือ การมีสมาธิท่ีถูกตอง หมายถึง การฝกกายและอารมณใหสงบ

โดยกําจัดความคิด,ความจําและอารมณออกไปช่ัวขณะหน่ึง คือการเจริญฌาน

ท้ังสี่

๗. หมอปูรณฆฏะ

หมอปูรณฆฏะ เปนรูปของหมอดอกหรือแจกันดอกไม อันหมายถึงความ

เต็มอ่ิม ความอุดมสมบูรณ มักพบเห็นเปนลวดลายในการประดับศาสนสถาน

หรือศาสนวัตถุ ศิลปวัตถุตางๆ ของทางลานนา เปนลวดลายท่ีสืบทอดมาจากทาง

อินเดียโบราณ

๒๗

๘. บันไดนาค

หมายถึงเสนทางเช่ือมระหวางสวรรค อันหมายถึงดาวดึงสบนยอดเขาพระสุเมรุ ลง

มาสูท้ัง ๔ ทิศ น้ันคือทวีปท้ัง ๔ โดยผานทางสัตวมงคลท่ีมีอานุภาพดวยพญานาค

๙. เทวดา ๘ ทิศ

ในคติพราหมณ-ฮินดู มีการนับถือเทวดาท้ัง ๘ ทิศ ประกอบไปดวย (เทวดาประจํา

ทิศท้ังแปด, ๒๕๕๘ : http://arts-108.blogspot.com/2014/01/blog-post.html )

พระไพศรพณ ประจําทิศเหนือ

พระยม ประจําทิศใต

พระอินทร ประจําทิศตะวันออก

พระวรณุ(พระพิรณุ) ประจําทิศตะวันตก

พระอิศาณ ประจําทิศตะวันออกเฉียงเหนือ

พระอัคนี ประจําทิศตะวันออกเฉียงใต

พระไนรฤติ(พระนิรฤติ) ประจําทิศตะวันตกเฉียงใต

พระพาย ุ ประจําทิศตะวันตกเฉียงเหนือ

ในคติพุทธศาสนามีการผูกพระอรหันตกับทิศท้ังแปด ดังเชนการฝงลูกนิมิตผูก

พัทธสีมา ในทิศท้ังแปดของอุโบสถ โดยพระอรหันตประจําทิศท้ังแปดน้ีปรากฏอยูในบทสวด

นมัสการพระอรหันตแปดทิศ ซึ่งพระอรหันตท้ัง แปดทิศดังกลาวน้ันไดแก

พระอัญญาโกญฑัญญะ อยูทางทิศบูรพา (ตะวันออก)

พระมหากัสสปะ อยูทางทิศอาคเนย (ตะวันออกเฉียงใต)

พระสารีบุตร อยูทางทิศทักษิณ (ใต)

พระอุบาลี อยูทางทิศหรดี (ตะวันตกเฉียงใต)

พระอานนท อยูทางทิศปจฉิม (ตะวันตก)

พระภควัมปติ อยูทางทิศพายัพ (ตะวันตกเฉียงเหนือ)

พระโมคคัลลานะ อยูทางทิศอุดร (เหนือ)

พระราหุล อยูทางทิศอิศาณ (ตะวันออกเฉียงเหนือ)

๑๐. บุษบกปราสาท ๔ ทวีป

๒๘

ทวีปท้ัง ๔ ในความช่ือจักรวาลวิทยาทางพุทธศาสนา ไดกลาวถึงทวีปท้ัง

๔ ท่ีอยูนอกเขาสัตบริภัณฑ อยูรอบเขาพระสุเมรุท้ัง ๔ ทิศ ไดแก

ชมพูทวีป กวาง ๑๐,๐๐๐ โยชน เปนทวีปท่ีมนุษยเราอยูทุกวันน้ี อยู

ทางดานทิศใตของเขาพระสุเมรุ ผูคนมีใบหนาเปนรูปไข มีอายุยืนได ๑๐๐ ป

ปุพพวิเทหทวีป กวาง ๙,๐๐๐ โยชน สัณฐานเหมือนเดือนเสี้ยวอยูทาง

ทิศตะวันตกของเขาพระสุเมรุ ผูคนมีใบหนาคลายพระจันทรครึ่งเสี้ยว มีรูปรางสูง

ใหญ มีเกณฑอายุ ๒๕๐ ป

อุตรกุรุทวีป กวาง ๘,๐๐๐ โยชน อยูทางทิศตะวันตกของเขาพระสุเมร ุ

เปนทวีปในอุดมคติคนในทวีปมีคุณธรรมสูง ประพฤติสุจริต ผูคนมีผิวขาวงาม ของ

ใชลวนเปนของทิพย ไมตองทําไรทํานา มีตนกัลปพฤกษเกิดข้ึนท่ัวไป ผูหญิงผิวขาว

เนียนนุมนวล ไมมีโรคภัยเบียดเบียน ไมมีความโลภโกรธหลง คนไมจําเปนตองสราง

บานเรือนเปนท่ีอยู อายุยืนไดถึง ๒,๐๐๐ ป ใบหนาดังพระจันทรเต็มดวง

อมรโคยานทวีป อยูทางทิศตะวันตกของเขาสิเนโร เมืองมีสัณฐานดัง

เดือนเพ็ญ คนมีใบหนาสี่เหลี่ยม ไมมีบานเรือนแตอยูแบบงาย ๆ ตามพ้ืนดิน อายุยืน

ได ๕๐๐ ป

๑๑. ปราสาทยอด ๕ ชั้น

ปราสาทยอดหาช้ัน หมายถึง ศีล ๕ ท่ีพุทธศาสนิกชนยึดถือปฏิบัติ ศีล ๕

ขอน้ันบางครั้งในตํานานลานนามกัเรียกวา “ประทัด ๕ เสน” ไดแก

1. ปาณาติบาต เวนจากการเบียดเบียนชีวิต

2. อทินนาทาน เวนจากการเอาสิ่งของท่ีเจาของมิไดให

3. กาเมสุมิจฉาจาร เวนจากการประพฤตไิมเหมาะสมทางเพศ

4. มุสาวาท เวนจากการกลาวเท็จ

5. สุราเมรยมัชปมาทัฏฐาน เวนจากการบริโภคสุรายาเมาอันเปนท่ีตั้งแหงความ

ประมาท

๑๒. ปลียอด ๑๖ ชั้น

๒๙

ท้ัง ๑๖ ช้ันน้ันเปนสื่อท่ีหมายถึงรปูพรหมท้ัง ๑๖ ช้ัน หรือ โสฬสพรหม

ประกอบไปดวย

1. พรหมปาริสัชชาภมู ิ2. พรหมปุโรหิตาภูม ิ 3. มหาพรหมาภมู ิ

4. ปริตตาภาภูม ิ 5. อัปปมาณาภาภูม ิ 6. อาภัสราภมู ิ

7. ปริตตสภุาภมู ิ 8. อัปปมาณสภุาภมู ิ 9. สุภกิณหาภูม ิ

10. เวหัปผลาภมู ิ 11. อสัญญีสตัตาภมู ิ 12. อวิหาสุทธาวาสพรหมภมู ิ

13. อตัปปาสุทธาวาสพรหมภูม ิ 14. สุทัสสาสุทธาวาสพรหมภูม ิ

15. สุทัสสีสุทธาวาสพรหมภูม ิ 16. อกนิฏฐสุทธาวาสพรหมภูม ิ

๑๓. ปลายยอดเปนรูปดอกบัว

ดอกบัว เปนดอกไมมงคลท่ีทางอินเดียใชบูชาพระเจาและสิ่งศักดิ์สิทธ์ิมาเน่ินนาน

และเปนดอกไมท่ีคูกับศาสนามาจวบจนถึงปจจุบัน ดวยดอกบัวเปนดอกไมท่ีกอกําเนิดจาก

โคลนตมแลวโผลพนนํ้ารับแสงอาทิตย ซึ่งมีความหมายอันดี ใชบูชาสิ่งท่ีควรบูชาตางๆ ในประ

ติมานวิทยามักพบการสรางรูปดอกบัวไวกับรูปเคารพตางๆ เปน ปทมบัลลังก หรือบัลลังกท่ี

เปนรูปดอกบัว ไวรองรับพระพุทธรูป ภาพท่ีมีพระพุทธเจา หรือเทพเจาในศาสนาฮินดูก็ตาม

ในลานนานอกจากจะมีปทมบัลลังกแลวยังมีการสรางโมฬีของพระพุทธรูปแบบดอกบัวตูม ใน

พระพุทธรูปแบบพระสิงหอีกดวย

“ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา”

๓๐

ภาพที่ ๑๗ แบบราง“ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา”

ภาพที่ ๑๘ แบบ ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา

๓๑

ภาพที่ ๑๙ – ๒๐ แบบ ๓ มิติ ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา

๓๒

บรรณานุกรม โครงการปริวรรตวรรณกรรมลานนาไทย. ๒๕๔๑. การศึกษาเชิงวิเคราะหปญญาสชาดก

ฉบับลานนาไทย. เชียงใหม : โครงการปริวรรตวรรณกรรมลานนาไทย

ภาควิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม

งานบริการและเผยแพรวิชาการ ฝายบริการแผยแพรวิชาการ กองวิชาการและแผนงาน

เทศบาลนครเชียงราย. ๒๕๕๗. ราชรถบุษบก หน่ึงเดียวในลานนา.

เชียงราย: Big 4 Publishing

น. ณ ปากน้ํา. ๒๕๕๔. วัดบวกครกหลวง. กรุงเทพฯ:เมืองโบราณ

ประเสริฐ ณ นคร. ๒๕๔๗. โคลงนิราศหริภุญชัย. กรุงเทพฯ : องคการคาของคุรุสภา

บุปผา คุณยศยิ่ง. ราชะ. ๒๕๔๒, ใน สารานุกรมวัฒนธรรมไทยภาคเหนือ. กรุงเทพฯ: มูลนิธิ

สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคาร ไทยพาณิชย

พระครูอดุลสีลกิตต์ิ (ประพัฒน ฐานวุฑฺโฒ). ๒๕๕๗. มหาชาติเวสสันดรชาดกลานนา

(ฉบับกุฎีคํา). ลําพูน : ณัฐพลการพิมพ

ศิลปากร, กรม. ๒๕๔๗. สมุดภาพไตรภูมิ ฉบับอักษรธรรมลานนาและอักษรขอม. กรุงเทพฯ:

กรมศิลปากร