1

สารบญ เวยงเจดลน ปท ๑ ฉบบท ๑ (มกราคม – มถนายน ๒๕๕๔) - คาบอกแจง ๑ - พระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานพระบรมราโชวาท ในวนมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๒ - ซอพมาทไมไดมาจากพมา ๓ - ตานานเชอเครอเจาฟา

เมองหมอกใหม ๙ - ปปผาลานนา กาสะลอง ๒๐ - การรกษาซากสงขาร : จากภมปญญาในอดตสเทคนควธปจจบน ๒๒ - เครองเงนในจงหวดเชยงใหม ๒๖ - ประเพณลอยกระทงสาย ไหลประทป ๑๐๐๐ ดวง ๒๗ - เชยงรายทคณ(อาจจะไม)รจก พระธาตจอมแว ๒๙

“เวยงเจดลน” เจาของ : ศนย๑วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา ทปรกษา: อ.คณธนา เบยวบรรจง, ผชวยศาสตราจารย๑ลปกร มาแกว, อ.สมบต เสนย๑วงค๑ ณ อยธยา, อ.สชาดา อรณศโรจน๑, อ.ชวรนทร๑ คามาเชยว, อ.สพจน๑ ใหมกนทะ, หวหนาศนย๑วฒนธรรมศกษาทกเขตพนท บรรณาธการ: ศกดนรนทร๑ ชาวงว กองบรรณาธการ: วนทนา มาลา, อญชล เงาใส พสจนอกษร: อ.ชวรนทร๑ คามาเขยว, อ.สพจน๑ ใหมกนทะ ออกแบบจดท ารปเลม: ธนพล มลประการ พมพท: Maxx International Corporation, Thailand. 14 ถ.ศรมงคลาจารย๑ ซ.สายนาผง ต.สเทพ อ.เมอง จ.เชยงใหม 50200 .

ค าบอกแจง วารสารเวยงเจดลน จดทาขนโดยศนย๑วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา เพอเปนการเผยแพรองค๑ความรทางดานศลปวฒนธรรม ใหเปนทรจกกวางขวาง ตลอดถงธารงทานบารงใหยนยงคงอยกบผนแผนดนไทยสบตอไป วารสารเวยงเจดลนฉบบนเปนฉบบปฐมฤกษ๑ จงนาเสนอในเนอหาสาระทเปนขอมลใหมๆ ทางวงการวชาการ ทงเรองเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหม เรองซอพมาทไมไดมาจากพมา เปนตน จงถอเปนการเบกฟาหนาใหมของวงการศลปวฒนธรรมลานนาใหกานกงรงเรองงามสบไป

ศนย๑วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา

2

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวพระราชทานพระบรมราโชวาท ในวนมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา วนท ๕ ธนวาคม ๒๕๕๓

ผชวยศาสตราจารย๑สภวรรณ พนธ๑จนทร๑* ในพระราชพธเฉลมพระชนมพรรษา ๕ ธนวาคม ๒๕๕๓ พระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจขนประทบเหนอพระทนงพดตานกาญจนสงห๑หาสน๑ หนาพระแทนนพปฎลมหาเศวตฉตร โดยมสมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ สยามมกฎราชกมาร กราบบงคมทลพระ

กรณาถวายพระพรชยมงคลแทนพระบรมวงศานวงศ๑ และพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระราชทานพระบรมราโชวาท ใจความวา

“ขอขอบพระทยและขอบใจทานทงหลายเปนอยางยงทมไมตรจตพรงพรอมกนมาใหพรวนเกด รวมทงใหค ามนสญญาโดยประการตางๆ ขาพเจาขอสนองพรและไมตรจตทงนนดวยใจจรงเชนกน บานเมองของเราเปนปกแผนมนคง และรมเยนเปนปรกตสขสบมาชานาน เพราะเรามความยดมนในชาต และตางรวมแรงรวมใจกนบ าเพญกรณยกจตางๆ ตามหนาทโดยถอประโยชนสวนรวมของชาตเปนเปาหมายสงสด ทานทงหลายในสมาคมน ตลอดจนคนไทยทกหมเหลา จงควรจะไดท าความเขาใจในหนาทของตนใหกระจาง แลวตงใจปฏบตหนาทของตนใหดทสด ดวยความไมประมาท และดวยความมสตรตวอยเสมอ เพราะการกระท าโดยประมาทขาดความรอบคอบ เปนเหตใหเกดความผดพลาดเสยหายในหนาท และการกระท าโดยขาดสตยงคด ขาดเหตผลความรจกถกผดนน เปนเหตใหเกดความหลงความลมตว น าพาใหกระท าสงทมใชหนาทโดยชอบได ซงเปนอนตรายมาก อาจน าความเสอมสลายมาสตนเอง ตลอดถงประเทศชาตได จงขอใหทกคนไดสงวรระวงใหมาก และประคบประคองกายใจใหเทยงตรงหนกแนน ในอนทจะปฏบตภารกจของตนใหถกตองตามหนาท เพอความมนคงและเพอประโยชนสขอนยงยนของชาตไทยเรา ขออ านาจแหงคณพระรตนตรยและสงศกดสทธจงคมครองรกษาทานใหปราศจากทกขปราศจากภย และอ านวยสขสรสวสดพพฒนมงคลใหสมฤทธแกทานทวหนากน” พระบรมราโชวาทของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทรงมอบใหกบคนไทยทกคน ทรงเนนยาใหเราทกคนตองรจกหนาทของตนเองใหชดแจงและตองรวาเรามหนาทอะไรจงทาหนาทนนใหดทสดและตองปฏบตหนาทอยางรอบคอบ ไมประมาท ทางานอยางมสตใชเหตผล และทสาคญคอ ประชาชนชาวไทยตองยดถอประโยชน๑สวนรวมของชาตเปนเปาหมายสงสด ขาพระพทธเจา นกศกษา บคลากรของมหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา เขตพนทพษณโลก ขอถวายสตย๑ปฏญาณตนรบพระบรมราโชวาท เปนหลกในการปฏบตหนาเพอประโยชน๑สขอนยงยนของประเทศชาตตลอดไป

ดวยเกลาดวยกระหมอมขอเดชะฯ ผชวยศาสตราจารย๑สภวรรณ พนธ๑จนทร๑

*

หวหนาศนย๑วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา เขตพนทพษณโลก

3

ซอพมา ทไมไดมาจากพมา ศกดนรนทร๑ ชาวงว*

“คอยฟงรา หมชมพนอง จกไขท านอง เรองนางบวค า

ไขตามระบ า ทออกในธมมพระเจา ตดตอบทเคา เจาสวตตทวยมา” เสยงซอพมาทคนเคยกนของคนลานนา ยงคงไดรบการสบทอดกนมารนตอรน และเปนบททแพรหลายและรจกกนดเรองหนง โดยเฉพาะซอเรองเจาสวตร – นางบวคา ทไดรบความนยมจนทาใหชอเรองกลายเปนชอทานองในบางครง โดยเรยกซอพมา วา ซอนางบวคา ไปกม ระบาหรอทานองนคอ “ซอพมา” ทมทวงทานองทออนออย ถอยคาเรยงรอยในรปแบบของราย ทวรรคหนงมอย ๘ คา ชางซอนยมใชในการแตงบทซอทตองการความหวาน สวนบนผามหรอเวทซอ มกนยมใชในการซอสมมาครวทาน หรอขอขมาเครองไทยทาน(ชมรมสบสานตานานปซอ,๒๕๔๘:๒๑) อนเปนบทซอทแตงไวแลวแตเดม ไมนยมใชซอยาว ๆ ดวยฉนทลกษณ๑ทสงสมผสไว ยากแกการดนสด ซงแตกตางจากบทซออน ๆ ทจะใชซอบนผามไดนานกวา ฉะนน ซอพมา จงกระโดดออกมาจากระบาซออน ๆ รวมถงชอดวย ชอระบาซอทางลานนา สวนใหญมกจะเรยกตามชอเมองหรอกลมชาตพนธ๑ เชน ระบาจะป ละมายเชยงแสน ซอเงยว เปนตน แตซอพมาแมนวาปจจบนจะเปนการเรยกชอเมองหรอคนพมา แตกผดไปจากภาษาลานนา ซงคนพมา คนลานนาจะเรยกวา “มาน” หรอประเทศพมากจะเรยกวา เมองมาน โดยคาวา พมา เปนคาเรยกโดยคนไทยลมนาเจาพระยา กอปรกบดนตรของพมานน จงหวะเรงเรารนแรง ขดแยงกบจงหวะของซอพมาของลานนาโดยสนเชง จงเปนทาใหกลบมามองด “ซอพมา” อกครงวา มาจากพมาจรงหรอไม จากเอกสารทผานลวนแลวแตสนนษฐานกนวามาจากพมาในชวงทลานนาตกเปนเมองขนของพมา เชน ศ.เกยรตคณมณ พยอมยงค๑ กลาววา “เพลงพมา หรอท านองของพมา ลานนาไทยไดมาจากชาวพมาทเขามาปกครองในสมยบเรงนอง เปนท านองของตน แตเนอรองเปนของลานนาไทยทงหมด” (มณ พยอมยงค๑,๒๕๒๔:๑๖๘) สวนทางดาน อ.สงฆะ วรรณสย กลาวไวอกสองทางบอกวา “แตบางทานวาเปนซอท านองของมอญ หากวาเปนท านองทดดแปลงมาจากท านองพมา กคงจะมขนในระหวางลานนาไทยตกเปนประเทศราชของพมา ในระหวาง พ.ศ.๒๑๐๑ ถง พ.ศ.๒๓๐๐ เศษ” (สงฆะ วรรณสย,๒๕๒๔:๑๐) และสรกร ไชยมา กลาววา “เพลงพมา เปนท านองเพลงซอทไดมาจากชาวพมาทเขามาปกครอง

*

นกวชาการศกษา ศนย๑วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา

4

ลานนา ตงแตสมยพระเจาบเรงนองกษตรยพมา” (สรกร ไชยมา, ๒๕๔๓:๑๘) จงเปนไปในแนวทางเดยวกนทงสน เมอมองจากชอท านองดจะมความขดแยงกนในตวอยแลวเปนปฐม เมอมองดลงไปในทวงทานองและเนอหาสาระแลว กยงเหนชดเจนวา ไปไมไกลถงสมยพมาปกครองเลย ซงอาจสนนษฐานไดวา ระบาซอพมานอาจผานมาทางรตนโกสนทร๑ เมอ ๑๐๐ กวาปทผานมานเอง ประการแรก เพลงซอพมา มความคลายคลงกนกบเพลง “พมาราขวาน” ของไทยมาก ดวยทางรตนโกสนทร๑ ตงแตสมยตนรชกาลท ๑ มเพลงทใชชอชาตภาษาตาง ๆ มากขน ทง ลาว เขมร แขก มากขนโดยรบสาเนยงของตางชาตมาปรบเปนทวงทานองแบบของไทยเอง แลวใสชอชาตตาง ๆ เพอบงบอกสาเนยง (ดนตรไทยในลานนา, ๒๕๓๐:๖๑-๖๒) สาหรบเพลงพมาราขวาน มโนตเพลงดงน - - ซ ล - ซ - ด - ฟ ซ ล - ซ ซ ซ - - ซ ล - ซ - ด - ฟ ซ ล - ซ ซ ซ - - - - - ร - ฟ - - - - - ซ - ท - - ด ร - ซ - ท - ฟ ซ ล - ซ ฟ ร - - ร ม - ร - ซ - ด ร ม - ร ร ร - - ร ม - ร - ซ - ด ร ม - ร ร ร - - - - ด ร ฟ ซ ล ซ ฟ ร ด ท - ด - - - ซ - - ท ด ร ด ท ซ - ด - ท - - - - ซ ท ด ร ฟ ซ ฟ ร - ด - ท - - - - ซ ท ด ร ฟ ซ ฟ ร ฟ ร ด ท

- ล ซ ฟ - - ซ ล - ซ - ด - ท ล ซ (ทมา: สมดจดโนตเพลงของ นายธรวฒน๑ หมนทา บณฑตจากสถาบนบณฑตพฒนศลป)

จากเพลงพมาราขวาน จงมการปรบเปลยนมาเปนเพลงซอพมา ตามโครงสรางของเพลงทเลนตามโนตเพลงซอพมาดงน - ล ซ ฟ ซ ล ซ ด - - ซ ด ท ล ฟ ซ - ล ซ ฟ ซ ล ซ ด - - ซ ด ท ล ฟ ซ - - - - ด ล ซ ฟ ซ ล ซ ฟ ซ ฟ ด ร - - ฟ ซ ฟ ร ฟ ด ร ด ท ซ ท ร ด ท - - ซ ท ซ ท ด ร ฟ ซ ฟ ร ฟ ร ด ท - ด ร ด - - ซ ล ซ ฟ ซ ด - ท ล ซ

(ทมา: สนน ธรรมธ, ๒๕๔๒:๔๗๗๔) ประการทสอง ในโครงสรางทางดนตรของเพลงซอพมาน อ.รกเกยรต ปญญายศ ไดกลาวถงทางเพลงนวา หากเลนตามโนตน เปนการเดนทานองแบบไทยภาคกลาง ไมเกน ๒๐๐ ป แตทางปซอไมไดเลนแบบนน หากพจารณาตามขอสงเกตของอาจารย๑รกเกยรต การณ๑นกสามารถอธบายไดวาดวยทางปจมมระบบการเลนอกแบบหนง โดยปแตละเลากจะมการเลนไปคนละทาง แตเมอมาประสมกนกจะไดทวงทานองทกลมกลนกนไปในเพลงเดยวกนนนเอง คลายกบวาเปนการรบเอาเพลงมาปรบเปลยนและเลนในแนวทางพนบาน

5

ประการทสาม พจารณาถงบทซอ บทซอในระบาพมาทเกาทสด เทาทรวบรวมได กจะมอยประมาณ ๓ บทดวยกน คอ บทซอเจาสวตร – นางบวคา ดงบทตวอยางขางตน ททางทาวสนทรพจนกจ (บญมา สคนธศล) กวในพระราชสานกพระราชชายาเจาดารารศม ไดประพนธ๑บทซอนจากคราวธมม๑เรองเจาสวตรนางบวคา (สนน ธรรมธ, ๒๕๕๐:๑๓๓) บทหนง คอบทเพลงพมา ทถายทอดกนมาในวทยาลยนาฏศลปเชยงใหม คาดกนวา อาจจะเปนบททมาจากทาวสนทรพจนกจดวยเชนกน ดงเชน

เพลงพมา พเปนนกเลง จะออกซอเพลงพมา นองเหนบดอกขา พจะเหนบดอกขง

พหมายเพาพง หวงเอาฅงซอนขาง ตวแมใบหนากวาง นองจะเอาคาบเอา ตวพทงเมา ตวแมเลาแกมเกลยง ใจพบเสยง กบแมสทองแดง

พอรกพอแพง พสกนดหนอยเทอะ พจะปนนมเบอร๑ หอนายเปนทหนง คอนนาบยง ขอนกทงบลอย รกแมสดามอย คบาฝกแกวหนม

หากแมสชม คตะกวพลอยด หลอนบญพม พจะไดเจาวนนง (ทมา: CD-Rom ตานานดนตร ๙๐ ป เจาสนทร ณ เชยงใหม. วทยาลยนาฏศลปเชยงใหม ๒๖ เมษายน ๒๕๕๑)

ดวยซอบทนระบไวจดเจนวา ทานองเพลงนคอซอเพลงพมา และเปนชวงหลงทองกฤษเขามา ดวยมภาษาองกฤษปนเขามาดวย สวนอกบทหนง ทมการบนทกแผนเสยงไว และเปนบททใชกนบนผาม นนคอ ซอสมมาครวทาน ทพอครจนทร๑ตา เลาคา ศลปนซอกลาวไววา อาจแตงโดยชางซอพอนอยปนแกว บานทา ดงตวอยาง

ซอสมมาครวทาน สาธโน ขอโอกาสไหว ขอเปนไมไต สองโลกโลกา ขาจกขอสมา ครวทานทวหนา บดนผขา ขอยกยอวาน อตมทาน เปนอนลายง เปนทขอนฅง สงของทานา มลศรทธา ผขาหนอยใหย ขอหอเปนปจจย เยองของทานา

(ทมา: ถอดจากแผนเสยงโดย พอครจนทร๑ตา เลาคา (นายอนตา เลาคา))

ประการทส ความนยมศลปะดนตรแบบไทยในราชสานกลานนา มมาตงแตปลายรชกาลท ๔ และเพมขนถงขดสดในสมยรชกาลท ๗ แหงกรงรตนโกสนทร๑ (ดนตรไทยในลานนา,๒๕๓๐:๖๒ – ๖๓) กอปรกบพระราชชายาเจาดารารศม ทรงมพระปรชาสามารถในดานดนตร ทงดนตรพนเมองและดนตรไทย โดยพระองค๑ไดทรงเรยนดนตรไทยภาคกลางจากหลายทาน เชน ครชอย สนทรวาทน, ครสงวาลย๑ กลวลก (ดนตรไทยในลานนา,๒๕๓๐:๖๗ – ๖๘) เมอเสดจกลบมาประทบทเชยงใหมเปนการถาวรกมครดนตรไทยเดนทางขนมาสอนถงในคมทเชยงใหม เชน ครรอด อกษรทบ, ครชน อกษรทบ เปนตน (เบญจวรรณ ทองศร

6

,๒๕๔๗:๑๙๐) ทาใหอทธพลของทางไทยภาคกลางเขามามบทบาททางดานดนตรลานนากมมาก ดงเชน ซอยน ทใชกบเพลงบรรเลงปพาทย๑ เปนตน จงไมนาแปลกใจวา เพลงพมาราขวาน จากไทย จะกลายมาเปนเพลงซอพมา ในชวงเวลานเอง จากเหตผลตาง ๆ ทยกอางมาน กทาใหเหนวา เพลงซอพมาแทจรงแลว ไมไดมาจากพมาในชวงทพมาปกครองลานนาอยางทเขาใจกนตลอดมา หากเพงมมาชวงพระราชชายาเจาดารารศมนเอง โดยไดรบอทธพลเพลงจากไทยภาคกลางทเปนเพลงไทยส าเนยงพมา เปนพนฐาน แลวมาปรบเปลยนมาเปนแนวทางเฉพาะตวของพนเมองลานนาเอง นอกจากน เพลงซอพมา ในเชยงใหม ยงเปนศนย๑กลางในการเผยแพรทานองออกไปยงพนทตาง ๆ แตกนาไปปรบเปนแนวทางของตนเองอกตอหนง และยงคงเคาเดมของเพลงซอพมาทางเชยงใหมอย คอ เตยพมา ซอพมาตะโตงเตง และเพลงทานองซอพมา เตยพมา เปนทานองหนงของลาเตย หรอทานองลาของทางภาคอสาน โดยเปนทานองทมาจาก ซอพมา ของทางลานนา (สดใจ สนทรส, ๒๕๓๕:๒๙) ไดมาในชวงสงครามมหาเอเชยบรพา ทมการเกณฑ๑ทหารจากทางภาคอสานขนมาทางภาคเหนอ หนงในนนคงมหมอลาปะปนขนมาดวย เมอไดฟงซอพมาของทางเหนอ จงนากลบไปปรบเปนกลอนลาเตยพมาในทสด ดงตวอยางกลอนลาเตยของแมครฉววรรณ ดาเนน (ฉววรรณ พนธ) กลอนหนง ซงมเนอความเหมอนกบเพลงพมาของทางเชยงใหม บททวา มาเถดพองามขา มารองราเตยพมา อายเหนบดอกขา นองจะเหนบดอกขง นองขอแอบอง เขาพงเปนคออน นองขอเขาซอน แอบหมอนนอนเคยง

(ทมา: ฉววรรณ พนธ ศลปนแหงชาต สาขาศลปะการแสดง (ดนตรไทย) ป ๒๕๓๖) จากบทลาเตยน ชวยยนยนใหเหนเปนอยางดวา เตยพมาน ไดกลายมาจาก ซอพมา ของทางลานนา อยางมตองสงสย ซอพมาตะโตงเตง เปนทานองอกทานองหนงของทางเมองนาน ทแตงโดยพอครไชยลงกา เครอเสน ศลปนแหงชาต ป ๒๕๓๐ โดยกลายมาจากซอพมา มาดดแปลงทวงจงหวะและตวโนตใหกลายทางออกไปอกทางหนง ซงโนตเพลงตะโตงเตง เปนดงน - - - ร - ฟ - ล - - - - - ด - ร - - ฟ ร - ด - ฟ - - - - - ซ – ล - - - ด - ล - ร - - - ล ด ล ซ ฟ - ซ ล ด - - ร ม - ร - ซ - ม - ร - ม ร ด ร ม ร ซ - ฟ ม ร

(ทมา: จากสมดโนตเพลงของนายวศน กองคา นกศกษาสถาบนบณฑตพฒนศลป หองเรยนเครอขาย วทยาลยนาฏศลปเชยงใหม)

7

นอกจากทวงทานองจะคลายกบทางเชยงใหมแลว บทซอกยงคลายกนอกดวย โดยซอพมาตะโตงเตงน ไมมการซอนอกบท ไมวาชางซอคนใดซอ กจะตองซอในบทนอยราไป ตวอยางบทซอพมาตะโตงเตงเปนดงน ช) หลอนวาตะโตงเตง จงดาฟงฅนนกเลง

อายจกออกซอเพลง เปนระบา พมา ญ) หลอนพเหนบ แลวยงดอกขา อนองจกวาง ดอกขง มาขดตวไหลเขาอง นองหมายเอาฅง เอาฅงซอนขาง

(ทมา: บทซอพมาตะโตงเตง ซอโดยพอครคาผาย นปง และแมกหลาบ ขนทะแกว ถอดเทปโดย สลงเงน)

สวนทวงทานองซอพมาแบบเดมนนกยงมใชอย แตไมคอยจะใชซอเกบความบนผาม โดยจะซอในบทเรองเจาสวตร – นางบวคา และเพอใหแตกตางจากซอพมาทแปลงทางมาใหมนกเลยเรยกซอพมาแบบเดมวา ซอนางบวคา ตามชอเรองไป นอกจากสองสวนหลกๆ ทพฒนาไปจากซอพมาแลว ยงมการทาเพลงขนมา โดยใชทานองซอพมาเปนฐาน หากไมนบในดนแดนลานนาภาคเหนอนแลว สวนอน ๆ กหยบยกทานองนไปใช เชน ทานองนยอนกลบไปยงภาคกลางของประเทศไทย อนเปนตนกาเนดของซอทานองพมา กมการนาไปแตงเปนเพลงลกทง เชนเพลง หนมเหนอแอวนาง ขบรองโดยคณคารณ สมปณณานนท๑ นอกจากจะไหลเลอนกลบไปยงภาคกลางแลว ยงไหลเลอนขนไปทางตอนเหนอ รฐฉาน สหภาพเมยนมา อกดวย เชนเพลง ฟอนกาแปดนาง ของจายหนม เมองเชยงตง รองเปนภาษาไทขน และเพลง โมธเอาง๑มยชานโอส ของจายทแสง ขบรองเปนภาษาพมา เปนตน จะเหนไดวา ทานองซอพมานน ไมไดมาจากพมาแตเปนการไหลเลอนมาจากภาคกลางของไทยและปรบเปลยนไปในแตละพนท และแตละพนทกจะมการปรบเปลยนใหเขากบแตละทองถน เพอรบใชทองถน โดยคนทองถนและเพอทองถนอยางแทจรง๚๛

8

นางบวคาและนายพราน ภาพลายไทยจากสมดภาพของวดสวรรณภม จงหวดสพรรณบร (ภาพจาก ศลปากร,กรม. โสวตกลอนสวด.กรงเทพฯ:เอดสน เพรส โพรดกส๑, ๒๕๔๘)

เอกสารอางอง กจชย สองเนตร. กรณศกษานกคดทองถนในกลมซอพนเมอง:นายค าผาย นปง: รายงานวจยฉบยสมบรณ.กรงเทพฯ :

สานกงานกองทนสนบสนนการวจย, ๒๕๔๒ ชมรมสบสานตานานปซอ. ซอพนบานศลปะการขบขานลานนา. เชยงใหม : โครงการสอพนบานเพอการพฒนาทองถน, ๒๕๔๘ ดนตรไทยในลานนา. กรงเทพฯ:รกษ๑สปป, ๒๕๓๐ เบญจวรรณ ทองศร. พระราชชายาเจาดารารศมกบการดนตรนาฏศลปและการละคร. ใน ขตตยานศรลานนา. เชยงใหม:

วทอนดไซด๑, ๒๕๔๗ มณ พยอมยงค๑. เพลงพนบานลานนาไทย. เอกสารประกอบการประชมทางวชาการ เรองเพลงพนบานลานนาไทย

ณ วทยาลยครเชยงใหม วนท ๒๑ มกราคม ๒๕๒๔ สนน ธรรมธ. นาฏดรยการลานนา. เชยงใหม : สานกสงเสรมศลปวฒนธรรม มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๕๐ ________. เพลงซอ. ใน สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ. กรงเทพฯ : มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย๑,

๒๕๔๒ สาเรจ คาโมง. ลาเตย : เพลง. ใน สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคอสาน. กรงเทพฯ : มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย๑, ๒๕๔๒ สรกร ไชยมา. ซอ เพลงพนบานลานนา ภมปญญาชาวเหนอ. แพร : แพรไทยอตสาหการพมพ๑, ๒๕๔๓ สงฆะ วรรณสย. ซอ. เอกสารประกอบการประชมทางวชาการ เรองเพลงพนบานลานนาไทย ณ วทยาลยครเชยงใหม

วนท ๒๑ มกราคม ๒๕๒๔ สดใจ สนทรส. ล าเตย. วทยานพนธ๑ วชาเอกไทยคดศกษา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม , ๒๕๓๕ สมภาษณ ฉววรรณ พนธ. ศลปนแหงชาต. สมภาษณ๑วนท ๓ ตลาคม ๒๕๕๑ โดย นายศกดนรนทร๑ ชาวงว ณ ศนย๑มานษยวทยาสรนธร ตลงชน กรงเทพมหานคร รกเกยรต ปญญายศ. วทยาลยนาฏศลปเชยงใหม สมภาษณ๑วนท ๒๖ กมภาพนธ๑ ๒๕๕๓

โดย นายศกดนรนทร๑ ชาวงว ณ มหาวทยาลยพายพ อนตา เลาคา (พอครจนทร๑ตา เลาคา). ศลปนชางซอ. สมภาษณ๑วนท ๑๐ พฤศจกายน ๒๕๕๓ โดยนายศกดนรนทร๑ ชาวงว. ณ บานเลขท ๘๑/๑ หม ๑๐ ต.ดอนแกว อ.แมรม จ.เชยงใหม

9

ต านานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหม หลกฐานใหมทางประวตศาสตรความสมพนธรฐฉาน - ลานนา

ภเดช แสนสา วเคราะห๑และปรวรรต ยคจารตบานเลกเมองใหญทงหลายทเปนรฐในหบเขา แมจะกระจายตวตงบานเมองของตนอยตามแองตางๆ โดยมเทอกเขาสงกนลอมรอบ แตกมการตดตอสมพนธ๑กนอยเสมอทงในรปแบบความสมพนธ๑เชงเครอญาต การตดตอคาขาย ตลอดจนถงการศกสงคราม กรณของลานนากบรฐฉานกเชนกนทมการตดตอสมพนธ๑กนอยเสมอ จนกระทงเขาสยครฐชาตทมการขดแบงเสนพรมแดนขนใหมใหชดเจน รฐฉานไดอยในเขตของประเทศพมา(เมยนมาร๑) ลานนาอยในเขตของประเทศสยาม(ไทย) จงสงผลใหความสมพนธ๑แบบยคจารตไดคอยลดลงและจางหายไปในทสด จนอาจทาใหคนยคปจจบนจนตนาการถงความสมพนธ๑ระหวางกนในยคจารตไดยากวาเปนอยางไรบาง ประกอบกบหลกฐานทกลาวถงความสมพนธ๑ระหวางรฐฉานกบลานนามจานวนไมมากนก เรองราวทางประวตศาสตร๑ความสมพนธ๑ระหวางรฐทงสองจงยงคงมความคลมเครออยไมนอยสบมาจนถงปจจบน ในบทความฉบบนผเขยนจงไดนาเรองราวของตานานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหม ทถอวาเปน “พน” หรอ “ตานานฝายเมอง” ของเมองหมอกใหม ซงเปนเมองขนาดใหญเมองหนงของรฐฉานทมอาณาเขตตดตอกบเมองแมฮองสอน และเมองปาย หวเมองชายแดนทางดานตะวนตกของลานนา เมองหมอกใหมในชวงพ.ศ.๒๔๓๒ นนมหวเมองบรวารขนอย ๒๗ เมอง เชน เมองใหม เมองกนต เมองแมสะกน เมองลางเคอ เปนตน เจาฟาเมองหมอกใหมมพระนามอยางเปนทางการวา “เจาฟาหลวงกมโพชรฐวงสะสหะมหาธรรมราชา”1 อาณาเขตของเมองตงอยครอบคลม ๒ ฟากฝงแมนาคง(สาละวน) ทศเหนอตดกบเมองนาย(รฐฉาน) ทศใตตดกบรฐกะยา(รฐกะเหรยงแดง) ทศตะวนตกตดกบเมองสะทงและเมองใหม(รฐฉาน) ทศตะวนออกตดกบเมองปน(รฐฉาน) เมองแมฮองสอนและเมองปาย(ลานนา)2 ตานานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหมฉบบน ผเขยนไดเลอกปรวรรตไวตงแตเมอพ.ศ.๒๕๕๐ เนองจากเหนวาเปนเอกสารทมคณคา สามารถชวยเตมภาพประวตศาสตร๑ความสมพนธ๑ระหวางรฐฉานกบลานนาไดดระดบหนง ตานานฉบบนตนฉบบเปนของพอจนทร๑ อนทสาร อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม เขยนดวยอกษรธรรมลานนาในพบสาขนาดกวาง ๑๘ เซนตเมตร ยาว ๔๐ เซนตเมตร จานวน ๑๐ หนา (ผเขยนไดใสตวเลข 1 กจช. ร.๕ ม.๕๘/๑๐๕ หนงสอมหาดไทยราชการฝายเมองนครเชยงใหม, นาน, แพร, ลาปาง (๑๙ ส.ค.๑๐๘ - ๕ พ.ค.ร.ศ.๑๐๙) 2 บญชวย ศรสวสด, คนไทยในพมา,(กรงเทพฯ : สามญ, ๒๕๐๓), หนา ๓๒๒ – ๓๒๓.

10

กากบไวในวงเลบแตละยอหนาเพอแสดงถงจานวนลาดบของหนาพบสาทปรวรรต) แตละหนาม ๑๐ - ๒๐ บรรทด เปนตานานขนาดสนๆ คลายบนทกความจา ตานานจะแบงเปน ๒ ตอน คอ ตอนแรกกลาวถงเรองราวความเปนมาของสกลวงศ๑เจาฟาเมองหมอกใหมทผกกบเหตการณ๑ทางประวตศาสตร๑ สวนตอนทสองเปนการบนทกเหตการณ๑ตางๆ ในเมองหมอกใหมและหวเมองใกลเคยงทมความสมพนธ๑เรยงตามลาดบปศกราชเหมอนการบนทกปมโหร ไมปรากฏนามผแตง แตสนนษฐานวาผแตงตานานเปนเจานายหรอขนนางในเมองหมอกใหม มจานวนหลายคน และเปนผทใกลชด จงรบรเหตการณ๑ความเปนไปของเจานายและบานเมองเปนอยางด มการบนทกสบตอกนมาอยในชวงระยะเวลา ๙๘ ป ซงปแรกทตานานกลาวถงคอพ.ศ.๒๓๔๐ และสนสดในพ.ศ.๒๔๓๘ ตานานนเขยนขนตามทศนะของคนในเมองหมอกใหมดงเรยกชอคนในแถบลานนาวา “กลอมไทโยน” แตขณะเดยวกนจากตานานนกแสดงถงการรบวฒนธรรมหลายๆ อยางของลานนาเขาไปใชในเมองหมอกใหม เนองจากกลมผปกครองและชาวเมองจานวนไมนอยมาจากหวเมองในลานนา เชน ใชอกษรธรรมลานนาในบนทกตางๆ ใชคานาหนาชอผผานการบวชวา “นอย” และ “หนาน” มการนบเดอนแบบลานนา ดงตานานกลาววา “...๑๑๖๒ ฟาชายแกวเขานงเมองหมอกใหม เดอน ๓ เชยงใหม...” หรอแมกระทงรปแบบสถาปตยกรรมและศลปกรรมของพระธาตเจดย๑ในเมองหมอกใหมและหวเมองใกลเคยงจานวนหลายวดกเปนแบบลานนา1 นอกจากนในตานานยงปรากฏมคาศพท๑ภาษาพมาปนอยบางดวยอยภายใตอทธพลของพมา เชน “เองเซ” “หวนแมงคล” และ “ชางหวา” เปนตน ลกษณะการแตงตานานขนตนดวยบทบาลสนๆ และเขยนแบบเลาเรอง สานวนทใชจงเรมตนดวย “จกกลาวดวย” “คนวา” “เมอนน” “ถานน” “ในกาละนน” “วาอนแลว” และ “ทนจกจาดวย” ฯลฯ และลงทายเมอเลาเรองจบดวย “แล” “หนแล” “แลวแล” และ “แลเฮย” ฯลฯ มการแทรกบทสนทนาคลายกบผแตงอยรวมเหตการณ๑ในขณะนนดวย ในดานการเดนเรองของตานานมความกระชบ สวนจดสาคญทตานานตองการเนนเปนพเศษอยางเหนไดชดคอใหความสาคญกบเจาฟาชายแกว เนองจากพระองค๑ทรงเปนตนราชวงศ๑ของเจาฟาเมองหมอกใหม ดวยตานานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหมในปจจบนพบเพยงฉบบเดยว จงไมสามารถนามาตรวจสอบเนอความกนเองได ผเขยนจงไดนาไปตรวจสอบกบตานานอนๆ ทมความนาเชอถอสง เชน ตานานพนเมองเชยงใหม ตานานพนเมองเชยงแสน และตานานคามะเกาเมองเชยงแสน เปนตน ทาใหสามารถประเมนไดวาตานานฉบบนมความนาเชอถอสง เพราะมการบนทกเรองราวไวตรงกนกบตานานทง ๓ เรองขางตน เชน กลาวถงพมายกกาลงจานวนมากเขามาตเมองนครเชยงใหมในพ.ศ.๒๓๔๐ ภายหลงจากทพระเจากาวละ

1 บญชวย ศรสวสด, คนไทยในพมา,(อางแลว), หนา ๓๒๗.

11

ทรงยกกาลงไพรพลจากเวยงปาซางมาตงฟนฟเมองนครเชยงใหมไดเพยงหนงป แตตานานพนเมองเชยงใหม ตานานพนเมองเชยงแสน และตานานคามะเกาเมองเชยงแสน กลาวถงตอนนไวเพยงสนๆ วากองกาลงพมาตเมองนครเชยงใหมไมสาเรจตองยกทพกลบ ดงบนทกไววา “...สกกราชะได ๑๑๕๙ ตว..มานองเซะโป ซดซงโป มรพล ๙ หมน ๙ พน ลกแตเมององวะมาแวดวงขงเมองเชยงใหม..มานองเซะโปตานทานบได คแตกกระจดกระจายไพนบเสยง จบยบไดมานอปปะคองโป ททงหนองชางคลานกบไพรมานเปนอนมาก ...”1

(พนเมองเชยงใหม), “...สกราช ๑๑๕๙ ตว..เอารพลลงไปเชยงใหมมฅน ๔ หมน ไปเอาเชยงใหมวนนน เถงเดอน ๖ เพงแตกเสยเชยงใหม...” 2(พนเมองเชยงแสน) และ “...เมงคหงวนขนมาเปนโปซกแลว มก าลง ๑๐๐๐ ลงไปแวดเชยงใหม บได คานเชยงใหมหนมากปนนแล เมงคหงวรลวดเปนโปซกอยเชยงแสนบลงอางวะ...” 3(คามะเกาเมองเชยงแสน) ซงตานานทง ๓ เรอง ทงทบนทกตามทศนะของพมา(พนเมองเชยงแสน,คามะเกาเมองเชยงแสน)และบนทกตามทศนะของลานนา(พนเมองเชยงใหม) ตางกใหภาพวากองกาลงของพมาพายแพกลบไป เนองจากทางลานนาไดขอกาลงจากสยามใหขนมาชวย แตตานานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหมกลบใหภาพเพมเตมวาถงแมพมาไมสามารถตเมองนครเชยงใหมได แตหวเมองบรวารตามชายแดนดานตะวนตกของลานนาทตดกบพมา และรฐฉาน เชน เมองแจ๐ม เมองปอน เมองยวม เมองปาย และเมองฝาง เปนตน กลมผปกครองและชาวเมองกไดถกกวาดตอนในศกคราวนลงไปอยทพมาเปนจานวนไมนอย ซงคนเหลานบางสวนกษตรย๑พมากไดใหตงบานเรอนอยในแถบชนบททหมบานจอละหรอหากมฝมอกใหเปนทหารกองทพหนาของพมา ตานานยงไดกลาวถงตนตระกลของเจาฟาเมองหมอกใหมวามาจากเจาเมองแจ๐ม(แมแจม) คอ “แสนหลวงสมนะ” มบตรชายชอ “ชายแกว” ไดยศศกดเปน “ทาวสมฤทธ” ในเมองแจ๐ม ซงในปพ.ศ.๒๓๔๐ นไดถกกวาดตอนโดยกองทพพมาทเขามาตเมองนครเชยงใหมไมสาเรจ และไดแวะตหวเมองแถบชายแดนของลานนาแทน ชาวเมองบางสวนกหลบหนเขาปา บางสวนกถกกวาดตอนไป ซงชายแกวภายหลงการกวาดตอนไดถกจดใหอยในเมองนาย เปนกลมคนทกลมเจาฟาทง ๙ เมองเกณฑ๑ใหเฝา ๕ ทา ๕ กาง ซงเปนดานจดเกบผลประโยชน๑ทตงอยบรเวณอาณาเขตของเมองหมอกใหมเพอสงใหกษตรย๑พมา จนกระทงชายแกวมความดความชอบจากการทอาสาปราบกลมโจรทปลนเมอง ลอก จอก พระเจาโพธพญา(ปะดง) กษตรย๑พมาจงพระราชทานยศศกดใหเปน “พญามหาเสนาราชา” ในพ.ศ.๒๓๔๓ และชายแกวไดขอใหกลมญาตพนอง ขนนาง และชาวเมองทเปน

1 ศนย๑วฒนธรรมจงหวดเชยงใหม, ตานานพนเมองเชยงใหม ฉบบเชยงใหม ๗๐๐ ป,(เชยงใหม : มงเมอง, ๒๕๓๘), หนา ๑๒๙ – ๑๓๐. 2 สรสวด อ๐องสกล, พนเมองเชยงแสน,(กรงเทพฯ : อมรนทร๑, ๒๕๔๖), หนา ๑๗๙. 3 สรสวด อ๐องสกล, พนเมองเชยงแสน,(อางแลว), หนา ๒๔๙.

12

“ไทยวน” ทถกกวาดตอนเมอสามปกอนมารวมกนอยทเมองหมอกใหม ซงกษตรย๑พมากทรงพระราชทานอนญาต และสถาปนาใหชายแกวขนเปน “เจาฟาเมองหมอกใหม” มอานาจปกครองครอบคลมถงเมองนาย เมองจด และเมองปอน ดงนนจงทาใหเมองหมอกใหมยคนมกลมผปกครอง และชาวเมองจานวนมากเปนชาวไทยวน โดยอยรวมกนกบชาวไทใหญ และชาวกะเหรยงทตงถนฐานมากอนในบรเวณน

ตานานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหมยงกลาวถงทายาททสบสายโลหตมาจากเจาฟาชายแกวไวอยางละเอยด และทาใหทราบความสมพนธ๑ระหวางหวเมองในรฐฉานกบลานนาชวงนวานอกจากมการอพยพเคลอนยาย ยงมการสรางความสมพนธ๑ผานทางการเสกสมรสระหวางกน เชน ชายาองค๑หนงของเจาฟาชายแกว คอ เจานางนา เปนพระธดาของเจาเมองเชยงแสนหลวง เปนตน ตลอดจนถงสามารถเตมเตมในสวนทเกยวของกบตนสกลวงศ๑ผปกครองเมองแมฮองสอน หวเมองขนของเมองนครเชยงใหมไดอกดวย โดยเฉพาะเจาฟาโกหลาน หรอ เจานอยอภไชย เจาฟาเมองหมอกใหมเชอสายของเจาฟาชายแกว มหลานองค๑หนงคอเจานางเมยะ หรอ เจานางเมวด ไดเปนเจาฟาเมองแมฮองสอนองค๑ท ๒ (พ.ศ.๒๔๒๗ – ๒๔๓๔) ในภายหลงกปรากฏมการเสกสมรสระหวางเชอสายของเจาฟาเมองหมอกใหมทอยในเมองแมฮองสอนกบเชอสายของเจาหลวงนครเชยงใหมอกดวย คอ พระธดาองค๑หนงของเจานางเมยะ คอ เจานางคาแดง ไดเสกสมรสกบเจานอยศขเกษม(เจานอยกบ) ราชบตรของเจาหญงอบลวรรณา(ราชธดาของพระเจากาวโลรสสรยวงศ๑ พระเจานครเชยงใหมพระองค๑ท ๖)1 นอกจากนยงทาใหทราบเหตการณ๑ตางๆ ทเกดขนภายในเมองหมอกใหม หวเมองใกลเคยง หรอหวเมองทเมองหมอกใหมไดเขาไปเกยวของ เชน ลาดบของเจาฟาเมองหมอกใหมในสกลวงศ๑เจาฟาชายแกว, ปรากฏการณ๑ธรรมชาตในเมองหมอกใหม, กลาวถงการกอกาแพงเวยงนครเชยงตงในพ.ศ.๒๓๗๗, คลวา(องกฤษ)จบตวกษตรย๑พมาไปในพ.ศ.๒๔๒๘ หรอกลาวถงเมองหมอกใหมแตกถงหาครงตงแตชวงพ.ศ.๒๔๐๑ – ๒๔๓๐ ผคนสวนใหญจงอพยพเขามาอยชายแดนลานนาโดยเฉพาะเมองแมฮองสอนเปนจานวนมาก ซงกไดตงถนฐานสบลกสบหลานมาจนถงปจจบน และเมองหมอกใหมแตกครงแรกในพ.ศ.๒๔๐๑ นเองทแกมเมอง(เจาอปราช)เมองนายไดเขายดเมอง และขนเปนเจาฟาเมองหมอกใหม ดงตานานกลาววา “...เมองหมอกใหมแตกหลวงขามานฅนเมองหนรอดเชยงใหมแล ๑๒๒๐ (พ.ศ.๒๔๐๑) แกมเมองนายไดเมองหมอกใหมแล เมองแตก เดอน ๕ แรม ๘ ฅ า...” สวนเจาฟาโกหลาน(เจานอยอภไชย) ทเปนเจาฟาเมองหมอกใหมในขณะนนจงไดพาชายาคอ เจานางตาเขยว(เปนหลานเจาฟาชายแกว) ราชบตรคอ ขนหลวง(ราชบตรเจาฟาโกหลานกบเจานางตาเขยว) พรอมกบหลานคอ ขนแอ เจานางน และเจานางเมยะ หนลภยเขามาพง 1 กจช. ร.๕ ม.๕๘/๑๑๕ ปกครองบรเวณเชยงใหมตะวนตกแลเมองแมฮองสอน (๑๗ ต.ค.ร.ศ.๑๑๒ – ๑๑ พ.ค.๑๒๖)

13

แสนโกม ทบานแมฮองสอน ในอาณาเขตของเมองนครเชยงใหม ซงเจานางเมยะผนภายหลงไดรบการแตงตงจากพระเจาอนทวชยานนท๑ พระเจานครเชยงใหมพระองค๑ท ๗ (พ.ศ.๒๔๑๖ – ๒๔๔๐) ใหขนเปน “เจาฟาเมองแมฮองสอน” องค๑ท ๒ (พ.ศ.๒๔๒๗ – ๒๔๓๔) สวนเมอเมองหมอกใหมแตกครงทสองในพ.ศ.๒๔๐๗ เจาฟาโกหลานกหนเขามาในเขตเมองนครเชยงใหมอกครง ซงครงนในปพ.ศ.๒๔๑๒ เจาฟาโกหลานไดเปน “เจาฟาเมองปาย”(อ.ปาย จ.แมฮองสอน ในปจจบน)1 อยชวระยะเวลาหนงกอนกลบไปยดเมองหมอกใหมกลบคนอกครง ดงนนคณประโยชน๑ของตานานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหมฉบบน สามารถใหเหนภาพความสมพนธ๑บางสวนของรฐในหบเขาระหวางรฐฉานกบลานนา โดยเฉพาะบรรดาหวเมองชายพรมแดน ทตานานพนเมองหลกๆ มกไมกลาวถงหรอบนทกไวอยางผวเผน ถงแมวาจะเปนการบนทกชวงระยะเวลาสนๆ กตาม แตตานานกใหภาพเหตการณ๑บานเมองในยครอยตอทางประวตศาสตร๑จากชวงปลายยคจารตกอนจะเขาสยคสมยใหมหรอยครฐชาตไดดระดบหนง สวนขอจากดของตานานคอไมไดใหภาพระยะยาวหรอยอนเวลาไปไกลมากจนถงลานนาในยคราชวงศ๑มงราย และยคพมาปกครอง แตเรมบนทกในชวงฟนฟลานนายคเปนประเทศราชของสยามแลว บางชวงตานานกขาดการบนทกรวมสบกวาป รวมไปจนถงบางตอนตานานกกลาวสบสน เชน ลาดบและชวงปทปกครองของเจาฟาเมองหมอกใหมทกลาวแยงกนเอง ดงตอนชวงแรกตานานไดกลาวเรยงลาดบเจาฟาเมองหมอกใหมไวดงน คอ

(๑) พญามหาเสนาราชา (เจาฟาชายแกว) พ.ศ.๒๓๔๔ – ๒๓๖๒ (๒) เจาฟาขตยะ พ.ศ.๒๓๖๒ – ๒๓๖๘ (๓) เจาฟามหาขนานอรนทะ พ.ศ.๒๓๖๙ - ๒๓๗๕ (๔) เจาฟาคาอ พ.ศ.๒๓๗๕ – ๒๓๘๗ (๕) เจาฟาโกหลาน (เจานอยอภไชย) พ.ศ.๒๓๘๗ – ๒๔๑๘ (๖) เจาฟาขนหลวง พ.ศ.๒๔๑๘ – ๒๔๒๙ (๗) เจาฟาขนมง (เจาฟาคามง) พ.ศ.๒๔๒๙

สวนในตอนหลงทบนทกลาดบเหตการณ๑เรยงตามป ไดมการบนทกไวขดแยงกนเอง เชน กลาววา เจาหนานขตยะ เปนเจาฟาเมองหมอกใหมในพ.ศ.๒๓๖๑ ขณะทกอนหนานเปนพ.ศ.๒๓๖๓ คลาดเคลอนสองป หรอเจาฟาโกหลานเปนเจาฟาเมองหมอกใหมมาจนถงพ.ศ.๒๔๒๙ แตกอนหนาบนทกวาถงพ.ศ.๒๔๑๘ เพราะในปนขนหลวง ราชบตรของเจาฟาโกหลานไดขนเปนเจาฟาแทน หรอในพ.ศ.๒๔๐๑ แกมเมอง(เจาอปราช) 1 หนวยศกษานเทศก๑, ประวตหมบานอาเภอปาย จงหวดแมฮองสอน,(เชยงใหม : ดาราวรรณการพมพ๑,๒๕๔๐),หนา ๓๕.

14

เมองนายไดเปนเจาฟาเมองหมอกใหม ขณะทกอนหนานบนทกวาเปนชวงทเจาฟาโกหลานปกครองอย เปนตน เหตทมการบนทกแยงกนเองหรอคลาดเคลอน ผเขยนสนนษฐานวาเนองจากมผแตงหลายคน บนทกตางชวงตางวาระกน บางชวงเวนการบนทกรวมสบกวาป กอรปกบเมองหมอกใหมชวงทศวรรษ ๒๔๐๐ เปนตนมามศกสงครามบอยครงกวายคกอนหนาน เกดความวนวายอยเสมอ ดงปรากฏในตานานวาชวงระยะเวลา ๒๙ ป ตงแตพ.ศ.๒๔๐๑ – ๒๔๓๐ เมองหมอกใหมแตกถง ๕ ครง มการอพยพหลบลหนภยไปอยตางเมองทงใกล และไกลอยเสมอ ทาใหปรากฏมเจานายจากเมองอนทเขามาต เมอไดรบชยชนะกขนเปนเจาฟาเมองหมอกใหมปกครองอยในชวงระยะเวลาหนง เมอเจาฟาเมองหมอกใหมองค๑เดมกลบเขามาตเมองคนไดกเขามาปกครองดงเดม ดวยเหตทกลาวมาจงอาจทาใหปรากฏมการบนทกคลาดเคลอน และมบางเหตการณ๑บนทกขดแยงหรอไมตรงกนในชวงตนกบชวงหลงของตานาน ขอจากดอกประการหนง คอ ดวยเปนตานานฝายบานเมองทตองการเนนยาทมา สทธธรรม และบทบาทของกลมราชวงศ๑ผปกครองเมองหมอกใหม จงใหความสาคญในการบนทกเรองราวของชนชนสงคอกลมเจานายเปนหลก มผลทาใหขาดภาพความสมพนธ๑ระหวางกนของกลมชนชนลางทเปนสามญชนทวไป แตอยางไรกตามเอกสารฉบบนถอไดวามคณคา และความนาเชอถอสง สามารถชวยเตมเตมหนาประวตศาสตร๑ลานนา ตลอดจนถงความสมพนธ๑ระหวางรฐฉานกบลานนาไดดในระดบหนง ซงในตอนทายของบทความฉบบน ผเขยน ไดนาตานานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหมทไดปรวรรต มานาเสนอประกอบไวดวย เพอใหเหนภาพไดชดเจนมากยงขน และเปนประโยชน๑ตอวงวชาการลานนาคด และฉานคดสบไป

ต านานเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหม

(เจาอปราชพมาตนครเชยงใหม และตนสกลวงศเจาฟาเมองหมอกใหม) (๑)ไชยยต สพพมงคล จกกลาวดวยเชอเครอเจาฟาเมองหมอกใหมกอนแล เมอสกราช ๑๑๕๙ (พ.ศ.๒๓๔๐) ปลนน เจาเองเซ ขนนายเมององวะเปนแมทพใหย แลวยกทพเขาไพตเมองเชยงใหม แลวกวาดเอากลอมไทโยนเมองเชยงใหมมาเถงวนตกฅงแลวเอาลงไพถวายพระมหากระสตรมานเมององวะ แลวเอาไพไวบานนอก พรองคเขาไพทาราชการเปนตาหานขระสตรไดชอวากองหนาวาอนแล พนดงเจาฟาชายแกวนเมอกอนนนทานอยเมองแจม ชอทาวสมรทธ พอทานชอวา สมนะ เปนแสนหลวงพอเมองแจมหน แมทานชอวา ยาปลา แลมลกสองยงสองชาย ผพเอยชอวา ยางาว แลนองยางาวชอวานอยมงคละ นองถดนนชอวา ชายแกว นองชายแกวชอวา นางสมพนธ๑ คนวาพอแมตายไพแลว มานไพกวาดเอาไดมายางาวผ๑ นอยมงคละผ๑ ชายแกวผ๑ ๓ ฅนพนอง พนดงนางสมพนธ๑นนคยงฅางอยทเมองแจมหนแล ดงฟาชายแกวไดเมยมาฅนนงชอวา นางตา มาแลฅางอยเมอง

15

หมอกใหมหนแล ดงหมกขาฅนทงหลายนนม ทาวจอมใจ แลปหมนฟอน แลแสนจะหลก นน มานเอาลงไพไวบานนอก คอวาบานจอละ พรองคพาเอากนเขาไพทาราชการเปนตาหานหนากระสตรหนแล ถานนชาวแจม แลชาวปอน ชาวยวม ชาวสะมาด ผาบอง ชาวพลาย แลชาวฝาง คพลดพรากกนไพเสยงแลวแล คนวามาเถงสกราชได

(เกดกองโจรเมองลอกจอก และชายแกวอาสาท าการปราบ) (๒)๑๑๖๐ ปล(พ.ศ.๒๓๔๑) แลวโจรผรายเกดมมายงเมองลอกจอก แลวกระสตรมานจงเกณฑ๑เอาเจานาย ตาหานทงหลาย แลวยกทพกาลงทพขนไพตอสรบกบโจรผรายนนกลาหานนก ตอสรบกบมนคบแพมนได ถานนบานเมองพระราชอาณาเขตต๑ทงมวลคตนทวงขาเขอกสนนหวนไหวไพมาเปนอนมากนกแล พระมหากระสตรจ งเรยกรองหาตาหานกลอมไทโยนมาแลวถามวา ดงโจรผรายนสไพรบเอาจกไดบชาวาอน เมอนนทาวจอมใจ แลปหมนฟอน แลแสนจะหลก จงไหววาไดบไดคยงบรเทอขาแลพระบาทเจาขอพจจรณาดกอน เทาวาขาพระบาทเจาขอเรยกเอาพนองขาบาทเจามเมองใดบวา ในกาละนนพระมหากระสตรจงปลงพระราชอาญาหอเรยกรองเอาตามใจ คนไดราชอาญาอนญาตแลวขนมาเรยกรองเอาฟาชายแกวเขาพนอง กบหมฅนเขาลงไพ รอดเมององวะแลว เขาเธอบายทาตวเปนดงโจรผรายนน แลวคขนมาขอเปนพวกพองอยกบนายโจรนนนานประหมาณหาหกเดอน แลวนายโจรคอยงเนอเชอใจเขาแลว เขาเลอกเอาฅนดเขาไพไวเปนเพอนนายโจร อาณตใสปากเขาไวแลว ชายแกวรบอาสาวาจกคนปลาเอาตวดบมนหอได วาอนแลว คนเถงรงแจงมาชายแกวคไหวบนผอารกข๑เจานายแลทาวทง ๕ แลวคเขาไพสเรอนนายโจรยงผงลกจากทนอนออกมายงบทนลางหนา

(กษตรยพมาแตงตงชายแกวขนเปนเจาฟาเมองหมอกใหม) (๓)เทอ หมโจรนนลางพรองคนอนอย พรองคตมเขาหงแกงอย พรองคยงผงดงไฟอยฅวน ชายแกวเขาไพเถงนายโจรแลวคคนปลาเอานายโจร แลชายแกวครองเอาฅนอนบมไวกบนายโจรนนมาฟนโจรทงหลาย พรองคตายพรองคหนแตกตนไพเสยงแลวคพรอมกนมดเอานายโจรนนลงไพถวาย พระมหากระสตรองวะคชมชนยนด คพระราชพระทานรางวลสงของเงนฅาเปนอนมากแลว คมรบสงถามวาชายแกวฅนผนมนอยเมองใด เขากราบทลไหวสาวา มนเปนฅนเมองนาย มนอยเมองหมอกใหมท ๙ เจาฟาเกณฑ๑ฅนไพเฝาทา ๕ ทา กาง ๕ กางนนแล ไหวสาวาอนแลว อยมานานได ๒ ปล เจาฟาสวยวาแลพรอมกนกบเจาฟาหวเมองทงหลายเปน ๙ เมอง แลวไหวสาเจาหวนแมงคลมหาเสนาธบดผใหยวา ดงทา ๕ ทา กาง ๕ กางนคเปนทกข๑ขาเจาทงหลายไดเกณฑ๑ฅนไพเฝาแหนรกสาเทอะวาอน เจาหวนแมงคลจงเขาไพกราบทลสา พระมหากระสตรจงปลงอาชญารางวลนามศกดหอชายแกววา พระญามหาเสนาราชา เมอสกกะ ๑๑๖๒ ปลนน(พ.ศ.๒๓๔๓) หออยเมองหมอกใหมเฝาทา

16

๕ ทา กาง ๕ กางตามคาเจา ๙ เจาฟาเจาไหวสานน อยาหอปคละผใดไดกดขแลขมเหงกวนควหอชายแกวแลพวกเพอน (๔)ไดทาราชการไพตามสวสสด วาอนแลว แลชายแกวซาไหวสาแถมวาพะดาไทโยนมเมองใด ขอรบพระราชทานเรยกรองเอามาอยทวยขาเจายงเมองหมอกใหม แลวชวยกนทาราชการสบตอไพ ถามเสกมโจรผรายเกดขนมาในพระราชอาณาเขตต๑ขาเจาขออาสาเปนทพหนา พระมหากระสตรจงปลงอาชญาหอเจาฟาชายแกวยามเมอสกราชได ๑๑๖๓ ปล(พ.ศ.๒๓๔๔) ขนมายาเขตต๑นาหนงดนเมองนาย เมองจด เมองปอน ชดฝายทางใตตงแตนาหมากอางขาง กรอซายนาลอง ลงไพเถงสองแควแภกนลงเถงสบนาแมสสากแลนาสตอ แลวขนมาตามสบหวยหลวงมาเถงนาหผกไผ หลกหวาย ตกวะ หายหนง บานหมาก ตามรมนาปอนขนมาทางเหนอตามนาอนคดแลซอ แผวนาแมละ ผาชน ดอยขานฅน หวจะลอง หนองปล ดอยผย นาแขมกด ดอยขวางผกบอน เวยงธะหมง ดอยบก ดอยตง ดอยกาแผก เทอกนาปางเพลา หนองหลวงคนแคง ตองแคะ วนออกแผวเถงปางหมากผด ปางหน ไพตามดอยหลวง สเดอ ดอยอวอก ลงไพ รอดนาฅงฝายวนตกเปนดนพระญามหาเสนาราชาคอวาเจาฟาชายแกวแล ทนจกจาดวยเมยเจาฟาชายแกวกอนแล เมยหลวงฟาชายแกวเอาเมยมาแตเมองแจมพนมานนชอวานางตา มลกชายชอวาเจานายหนานสรนตา เปนแกมเมอง

(เชอเครอเจาฟาชายแกว เมองหมอกใหม) (๕)มามลกชายนงชอวา ฅาปอก แลเมยผ๑ ชอวา อสาห๑ มลกชอวา หลวงหนองตอ ฅน๑ ชอวา เจาจนท๑ และมลกยงสองฅน ผ๑ ชอวา นางเขยว แลผ๑ ชอวา นางแอ แลนายนอยนนทะแลฅนนไพอยวดไดชอครบาหอแล แลผ๑ ชอ เจาจนท๑ ดงอนบอยวดแล เมยขนหมองฅน๑ ชอ นางพน มลกชายนงชอวา นายนอยอภไชยแลไดชอวาโคลาน แลมลกยงสองฅนแล นางชา นางแสง แลเมยขนหมองเมยฅนนงชอนางนาครกชอนางใส มลกผ๑ ชอ ขนพอกแลขนฟน เจาชายแกวมเมยฅนนงชอ นางฅาพอ แลมลกชาย๑ ชอวา แกมเมองฅาฝน แลผ๑ ชอ นางเอย ลกนางเอยชอ นางหลวง แลเมยแกมเมองฅาฝนฅน๑ ชอ นางใส มลกชาย๑ ชอ ขนนาย แลเมยฅาฝนฅน๑ ชอ นางตาฅา มลกชาย๑ ชอ นายนอยอรนท๑ แลเมยฅาฝนฅน๑ ชอ นางพา มลกยง๑ ชอ นางฅาผอง แลลกนางฅาผองชอ นางมน ลกนางมนชอ เจาฅาหนม ผ๑ ชอ เจาขสน เปนลกโคลาน แลเจาฅาหนม ขนมงเอาเปนเมยไดชอเจาเมองหมอกใหม แลเมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอ นางเขยว มลกชาย๑ ชอ เจาฟานายหนานขนต ไพหายเสกคลวาเสยแล ลกเจาฟานายหนานขนตยะไดชอ เจาฟาฅาอ ลกฅาอชอ ฟาฅามง มลกยงฅน๑ ชอ นางฅาฟ เปนนองนายหนานขนตยะ แลลกนางฅาฟชอ นางหนอ ลกนางหนอ ขนปก นางฅาผอง

17

(๖)ลกนางหนอชอ นางใจ ลกนางใจชอ นางจนฅา ชอเจาฟาบญมงซาเปนลกโคลานแลว แลเมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอ นางฅา ลกนางฅาชอ นางฅาผอง แลนางฅาอบเปนเมยเจาหนองตอ นางฅาผองเปนเมยเจาฟาเมองปนแล เมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอ นางใหม มลกชายฅน๑ ชอวา นายนอยธนไชยแล เมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอวา นางตาเขยว ฅน๑ ชอนางฅาผอง สองฅนพนองนบมลก เมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอ นางนา เปนลกเจาเมองเชยงแสนหลวงมลกชาย๑ ชอวา นายนอยพมพสารแล เมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอ นางชา มลกผ๑ ชอวา เจาฟานายหนานอรนทะแล เมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอ นางพมพา มลกชาย๑ ชอวา นายนอยเนรญชาแล เมยเจาฟาชายแกวฅน๑ ชอ นางจน มลกชาย๑ ชอวา นายนอยเตชา เมยเจาฟาชายแกวตน๑ ชอ นางจนฟอง มลกยง๑ ชอ นางนอย ลกนางหนอยชอ นางตาเขยวเปนเมยฟาโคลาน มลกชาย๑ ชอ ฟาขนหลวงแล เมยฟาชายแกวฅน๑ ชอ มะซานเปนนางมานบมลกแล สกกะ ๑๑๕๙ ปล(พ.ศ.๒๓๔๐) เองเซหวนยกไพตเมองเชยงใหมไพกวาดเอาฅนมาแล สกกะ ๑๑๘๒ ปล(พ.ศ.๒๓๖๓) เจาฟานายหนานไดกนเมองหมอกใหม ๖ ปลแล สกกะ ๑๑๘๘ ปล(พ.ศ.๒๓๖๙) เจาฟานายหนานอรนทะไดกน

(ล าดบเจาฟาเมองหมอกใหมสกลวงศเจาฟาชายแกว) (๗)เมองหมอกใหม ๖ ปลแล สกกะ ๑๑๙๔ ปล(พ.ศ.๒๓๗๕) เจาฟาฅาอไดกนเมองหมอกใหมได ๑๒ ปลแล สกกะ ๑๒๐๖ (พ.ศ.๒๓๘๗) ฟาโคลานไดกนเมองหมอกใหมได ๒๑1 ปลแล สกกะ ๑๒๓๗ ปล(พ.ศ.๒๔๑๘) ฟาขนหลวงไดกนเมองหมอกใหมได ๑๑ ปลแล สกกะ ๑๒๔๘ ปล(พ.ศ.๒๔๒๙) ฟาขนมงไดกนเมองหมอกใหมแลทา ๕ ทานนคอวา ทาละงวง ๑ ทาหวยปง ๒ ทาสบเทง ๓ ทาหวยฅา ๔ ทากนซม ๕ แลวแล อายกางหาทนนคอวากนทหลวง ๑ บานหมาก ๒ นาห ๓ ผาลอม ๔ ซอนหวาน ๕ อาย ๕ ทแลเฮย

(ล าดบเหตการณตางๆ ในเมองหมอกใหม และหวเมองใกลเคยง ชวงพ.ศ.๒๓๔๑ - ๒๔๓๘)

(๘)๑๑๖๐ (พ.ศ.๒๓๔๑) เจาฟาชายแกวไดรบเสกตองอแล ๑๑๖๑ (พ.ศ.๒๓๔๒) เจาฟาชายแกวไดเมองหมอกใหมแล ๑๑๖๒ (พ.ศ.๒๓๔๓) ฟาชายแกวเขานงเมองหมอกใหม เดอน ๓ เชยงใหม แรม ๒ ฅา วน ๓ ยามแตรเทยงแล ๑๑๖๓ (พ.ศ.๒๓๔๔) ชาวบานนามายาเขตแดนดนเมองหมอกใหมแล ๑๑๖๔ (พ.ศ.๒๓๔๕) ครบานารทะ อนจจะไพแล ๑๑๖๕ (พ.ศ.๒๓๔๖) นายมนองถวมขนขนใด ๓ ซ ปลาตายนกแล ๑๑๖๖ (พ.ศ.๒๓๔๗) พอยหลวงกลางทางวนตกเวยงแล ๑๑๖๗ (พ.ศ.๒๓๔๘) มงคลเสกตอซะขเมองนาย 1 ในตานานระบเจาฟาโกหลานเปนเจาฟาเมองหมอกใหม ๒๑ ป แตควรเปน ๓๑ ปในระหวางพ.ศ.๒๓๘๗ – ๒๔๑๘

18

แล ๑๑๖๘ (พ.ศ.๒๓๔๙) ฟาสวยหวาขเสกวนออกของแลโปนะนอลอง ฅนพญาสรยะขาวเสกแขง ๑๑๖๙ (พ.ศ.๒๓๕๐) หมองพะแลเปนโปมโปนะนอลอง ฅนพญาสรยะ ขาวเสกแขง ๑๑๗๐ (พ.ศ.๒๓๕๑) โปแอยแซขเสกเมองธา มหาเสดตอเซนลงองวะ ชะคลชาแถข ๑๑๗๑(พ.ศ.๒๓๕๒) ฟานายหนานขตตยะขนเชยงตงเสก ฟามหาขนานอรนทะคไพทวยแล ๑๑๗๒ (พ.ศ.๒๓๕๓) ฟาโคลานเกดปลนนแล ๑๑๗๓ (พ.ศ.๒๓๕๔) ฟาสวยหวาตายปลนนแล ๑๑๗๔ (พ.ศ.๒๓๕๕) แตมวยตอรมนายมแล ๑๑๗๕ (พ.ศ.๒๓๕๖) แกมเมองนายหนานสรนทะนอนแพรแลวแล ๑๑๗๖(พ.ศ.๒๓๕๗) ตางธมวยตอรมยมพายมหาตามปลนนแล ๑๑๗๘ (พ.ศ.๒๓๕๙) ปกชองครบาสรยะปลนนแล ๑๑๗๙ (พ.ศ.๒๓๖๐) ฟาเชยงทองมานงเมองนายแล ๑๑๘๐ (พ.ศ.๒๓๖๑) ฟานายหนานขตตยะเปนฟาเมองหมอกใหมแล ๑๑๘๑ (พ.ศ.๒๓๖๒) สงฆะลงไหวทาโคงหงสา เดอนเจยงเพง มวยตอรมยมพงแล ๑๑๘๒ (พ.ศ.๒๓๖๓) ครบาสรยะไดเปนสลาตอแล ๑๑๘๓ (พ.ศ.๒๓๖๔) ปกชองทานาปลนนแล ๑๑๘๕ (พ.ศ.๒๓๖๖) เดอน ๖ แรม ๑ ฅา ลกเจาเองเซขนนานตอแล ๑๑๘๖ (พ.ศ.๒๓๖๗) ฟานายหนานขเสกกลาตามหาหมองมวยภขนมาเมองนายแล ๑๑๘๗ (พ.ศ.๒๓๖๘) เปนเสกมาเมองแล๑๑๘๘ (พ.ศ.๒๓๖๙) ฟาแขขนแสนหว ฟานายหนานกนเมองหมอกใหม ๑๑๙๐ (พ.ศ.๒๓๗๑) ฟาเมองพไดกาวมา นายนอยเตชาลงองวะแล ๑๑๙๑ (พ.ศ.๒๓๗๒) ฟาเมองนายไดเมองปอน ๑๑๙๒ (พ.ศ.๒๓๗๓) เดอน ๑๐ ออก ๕ ฅา ปกชองเมองปอนหลงไฟไหมเสยนน ๑๑๙๓ (พ.ศ.๒๓๗๔) แตสมสามกเมองนาย ๑๑๙๔ (พ.ศ.๒๓๗๕) พระเจาออกเหอ เสกฟาเมองแรม ฟาฅาอกนเมอง ๑๑๙๕ (พ.ศ.๒๓๗๖) เขาคลาหวยนแล ๑๑๙๖ (พ.ศ.๒๓๗๗) กอเวยงเชยงตงแล ๑๑๙๗ (พ.ศ.๒๓๗๘) ชาวใตมาเชยงตง ฟาฅาอขาซงอายแดง อายละ ๑๑๙๘ (พ.ศ.๒๓๗๙) องวะเปนเสกหาปล ฟาฅาอขาซงอายแดง อายละเขากอแล ๑๑๙๙ (พ.ศ.๒๓๘๐) เสกยองหยแล ๑๒๐๐ (พ.ศ.๒๓๘๑) แผนดนไหวหลวงแล

(๙)๑๒๐๑(พ.ศ.๒๓๘๒) สรยคราสหลวงมดไพทงเมองแล ๑๒๐๒ (พ.ศ.๒๓๘๓) ไดแกวกนทมาเชนเจาฟาฅาอแล ๑๒๐๓ (พ.ศ.๒๓๘๔) กระสตรมานไพทาโกงขาแล ๑๒๐๔ (พ.ศ.๒๓๘๕) มานสงหมอมหอหนอยแล ๑๒๐๕ (พ.ศ.๒๓๘๖) ฟาเชยงทองตาย ขนหนมกนเมองนายแล ๑๒๐๖ (พ.ศ.๒๓๘๗) โคหลานกนเมองหมอกใหมขเสกหนองผลาย ขนสารรตตราตายแล ๑๒๐๗ (พ.ศ.๒๓๘๘) ลกเสกยางมานกแล ๑๒๐๘ (พ.ศ.๒๓๘๙) เมองจดยาดนหมอกใหม แลเมองหลายขากบทพมานฟนพลอง ฟาขนเกด ๑๒๐๙ (พ.ศ.๒๓๙๐) สลาตอเมองนาย ชางหวาครบาเมทธา อนจจะไพแล ๑๒๑๐(พ.ศ.๒๓๙๑) ฟาโคหลานไดแกวขมมาขดหนองกลางเวยง พอยขวหลวงกลางเวยงคปลนนแล

(๑๐)๑๒๒๖ (พ.ศ.๒๔๐๗) เมองหมอกใหมแตกหลวงขามานฅนเมองหนรอดเชยงใหมแล ๑๒๒๐ (พ.ศ.๒๔๐๑) แกมเมองนายไดเมองหมอกใหมแล เมองแตก เดอน ๕ แรม ๘ ฅา ขนพอกมาตเมองแลเจาตาดผาแสงหวดอยพงแล ๑๒๒๐ (พ.ศ.๒๔๐๑) แกมเมองนายไดกนเมองหมอกใหม เมองหลเดอน ๕ แรม ๘ ฅา ขนพรอกมาเทกแล ๑๒๒๖

19

(พ.ศ.๒๔๐๗) เมองหมอกใหมแตกทตยะแล ๑๒๔๔ (พ.ศ.๒๔๒๕)เมองหมอกใหมแตกตตยะแล ๑๒๔๕ (พ.ศ.๒๔๒๖) เมองหมอกใหมแตกจตถะแล ๑๒๔๗ (พ.ศ.๒๔๒๘) คลวายบเอากระสตรมานไพแล ๑๒๔๘ (พ.ศ.๒๔๒๙) โคหลานแลเมยฟาขนนอนแพรแล ฟาขนมงกนเมองหมอกใหมแล ๑๒๔๙ (พ.ศ.๒๔๓๐) เมองหมอกใหมแตกปญจมะแล ๑๒๕๐ (พ.ศ.๒๔๓๑) คลวารบไดเมองยางแดงแล ๑๒๕๔ (พ.ศ.๒๔๓๕) คลวายาดนวนออกฅง ปาไมหอฟายางแดงแล ๑๒๕๕ (พ.ศ.๒๔๓๖) เดอน ๖ แรมฅา๑ ยามตระขอจนทคราส เดอน ๗ ขน ๒ ฅา ยามตระสรยคราสบาก ๑๒๕๗ (พ.ศ.๒๔๓๘) เดอน ๔ แรม ๒ ฅา สรยคราสทอเดอนแล

พญาพศาลฮองสอนบร (ขนหล) เจาฟาเมองแมฮองสอนองคสดทาย

(พ.ศ.๒๔๔๘ – ๒๔๘๑) และครอบครว ขนหลเปนบตรของเจานางเมยะ เจาฟาเมองแมฮองสอนองคท ๒ และเจานางเมยะเปนหลานของเจาฟาโกหลาน

เจาฟาเมองหมอกใหม (ทมา : หจช.ถายประมาณ พ.ศ.๒๔๔๕ - ๒๔๕๓)

20

ปปผาลานนา: บบผฯฯาลานฯนาฯ ดอกกาสะลอง ดอฯกกาสลอฯง โดย สลงเงน

“กาสะลอง ดอกนอยบานลอยเลศฟา เปนดอกไมแพงคาลานนาบานเรา บแมน

ดอกปบ หลนลมถมเกา บานอนเมองเขา ตกเปลาเนาดาย...” เสยงอนหวานซงของคณสนทร เวชานนท๑ นกรองเมองเหนอ ทเออยเอยทานองเพลง “กาสะลอง” ซงแตงเนอรองโดย อ. มาลา คาจนทร๑ ชางไพเราะออนหวาน ชวยขบเนนคณคาแหงความเปนดอกไมบานเราเมองเราใหเบงบานในใจของใครอกหลายคนเมอไดยนไดฟง จากเพลงเปนการเปรยบเปรยคณคาของหญงสาวผเปรยบเสมอนดอกกาสะลองอนสงคา เมอไหลลองไปอยเมองใต กเหลอเพยงแคดอกปบทตกเกลอนดน ไมมใครเหนคาเหมอนตอนอยบานเรา แมวาความเปนดอกไมจะเหมอนกน แตวาเมออยตางแหลงแหงท คณคาและความหมายกลบแผกไปอยางมาก มากลาวถงดอกกาสะลองดอกนกนดกวา วาแพงคาปานใด กาสะลอง , กาซะลอง เปนคาเรยกขานของทางลานนาบานเรา คนไทยเมองใตจะเรยกวา ปบ ชอภาษาองกฤษวา Indian Cork Tree ไมวาจะเรยกชออะไร กเรยกชอทางวทยาศาสตร๑เหมอนกน นนกคอ Milingtonia hortensis Linn. f. จดอยในวงศ๑ BIGNONIACEAE กาสะลอง เปนไมยนตน ขนาดกลางถงใหญ ผวของลาตนหนาและแตกเปนรอง ใบเปนแผงแบบขนนก โคนใบมน ปลายแหลม ขอบใบมรอยหยก ดอกจะออกเปนชอใหญ ดอกหนงมหากลบ สวนฐานของกลบจะเชอมตดกน ทาใหดเปนทอ ทมปลายเปน 5 แฉก ในชวงปลายฝนตนหนาว หรอในราวเดอน ตลาคม – พฤศจกายน หลงจากทอมกบนาฝนมาในตลอดฤดฝนนน กาสะลองดอกขาวกชชอขาวพราวเตมตน สงกลนหอมเยน ๆ มากบสายลมในยามคาคน กลนหอมไมรนแรง ไมแสบรอน หากแตกรนพอด ๆ ชวนใหใจสงบ ไมพะวงฟงซาน เปนกลนหอมทชวนอมอกอมใจ สมกบทรองรบความฉาเยนมาตลอดฤดฝน และกลนหอมนเอง ทนยมนามาปลกไวตามบรเวณบาน สวน วด ซงหากอยตามธรรมชาตแลว ตนกาสะลอง จะอาศยในปาเบญจพรรณ ซงเปนปาทมอยทวไปในดนแดนลานนาบานเราน การทเรานามาปลกไวใกลบาน กเนองจากวา เกบงาย เกบมาใสขนประดบหองรบแขก กจะชวยทาใหบรรยากาศสดชนขน และทสาคญ นามาเปนสวนประกอบของยาตาง ๆ ไดดวย

การทดอกปบ มสขาวพราวสะพรงมกลนหอมอนตองใจแบบน ทางมหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา จงไดหยบยกดอกกาสะลอง ใหเปนตนไมประจามหาวทยาลย ดวยคณลกษณะของดอกกาสะลองเปรยบเหมอนคณลกษณะของบณฑตทพรอมดวยคณธรรม จรยธรรม ความร ความเชยวชาญ ทจะไปพฒนาสงคมประเทศชาต

21

ในหนงสอ “มหาพนตารายา” กลาวถงโรคตาง ๆ ทอาจบงเกดมกบคนเรา ซงยาทนามารกษานนมมากมายหลายหลาก หาไดตามปา และหนงในนนกคอ “กาสะลอง” บางกวานามาเขายา หรอนามาเปนสวนประกอบของยา “ยาตบไค ยนหนาวไขเจบมวตา ยาฝเครอสนนบาต ยาขางแกมสาน ยาขางกนดกกนไสกนปมเปดเหลองขางลม ยาแกต ยาพอง ยาไขบรหาย” เปนตน เมอศกษาพบวา ใชประโยชน๑ไดทง ดอก ใบ และราก ใบใชมวนบหรสบ ดอกแหงกใชสบ รกษาหดหอบ แกรดสดวงจมก หรอนาดอกกาสะลอง มาตมกบเครอรางจด ดมชวยลดความดนได สวนราก กแกเหนอยหอบ แกไอ บารงปอด แกวณโรค สรรพคณทางยามมายมาย นบเปนคณประโยชน๑ทเหนไดเดนชด

นอกจากน ดอกกาสะลอง ยงเปนไมมงคล มกลนทหอมเยน จงนาไปถวายพระ เชอวา จะทาใหอยเยนเปนสข ปราศจากเรองราวเดอนรอนตาง ๆ นอกจากน ยงเปนดอกไมทสาคญในประเพณตงธมม๑หลวง หรอการเทศน๑มหาชาตดวย เวลามการตงธมม๑หลวงเมอใด ชาวลานนา จงเกบดอกกาสะลอง ทหลนลงดน มาใสในตลบไว เพอใหแหง จากนนนาไมไผมาสานขดแตะ มา

ประกบดอกกาสะลอง ไปแขวนไวรอบธรรมาสน๑ เพอเปนการบชา คาถาพน ตลอดการเทศน๑ บางกวา ในคมภร๑ลานนาบางฉบบ บอกวา พระแทนบณฑกมพลศลาอาสน๑ของพระญาอนทาเจาฟาตงอยใตตนกาสะลอง ฉะนน ดอกกาสะลองจงเทยบเคยงตนปารฉตรไดเลยทเดยว สวนในธมม๑ของลานนาเรอง อรณวด ยงกลาวถงไมกาสะลองวา เปนโพธพฤกษ๑ หรอตนไมอนเปนทประทบของพระพทธเจาในวนตรสรพระสมโพธญาณ และไมกาสะลองนเปนโพธพฤกษ๑ของ ปทมพทธเจา ดอกกาสะลองทหลนลงดน ไมไดหลนเปลาเนาดายเหมอนบานอนเมองอน บานเราเมองเรา จะบรรจงเกบมาเพอบชานาธมม๑คาสอนของพระพทธเจา ‘คา’ ของมน ไมสามารถตเปน ‘ราคา’ ไดเลย ของบางอยางม “คา” อยในตวเอง และ ไมสามารถทจะตตราราคาตวเลขออกมา และในทางกลบกน ของบางอยางแมวาจะมราคาทสงลบลว แตกหา “คา” มไดเลยกม ในงานไมดอกไมประดบ หรอทกาดดอกไม แถวกาดหลวง มแตดอกไมตางชาตตางภาษา จะหาดอกไมเมอง สกดอกหนงกยากเยนแสนเขญ ดอกไมเมองถกเมน และทงขวาง ตอไปดอกไมเมองตาง ๆ คงถกลบออกไปจากสานกของคนทอยบนผนแผนดนลานนาเปนแน ดอกไมเมอง งามในคณคา และมเสนห๑ ทซมซบเขาไปถงหวใจ ไมไดงามแบบฉาบฉวยเหมอนดอกไมเมองอน๚๛

22

การรกษาซากสงขาร : จากภมปญญาในอดตสเทคนควธปจจบน ชวรนทร๑ คามาเขยว*

การตายหรอความตายตามนยการรบรของมนษย๑แลว หมายถงการเปลยน

สถานภาพจากสงทมชวตสโลกของวญญาณ และเมอเวลานนมาถงกขนอยกบวฒนธรรมของกลมชนนน ๆ วาจะจดการกบศพนนอยางไรซงกจะมขนตอนทแตกตางกนไปตามประเพณปฏบต แตมอยหนงขนตอนทผเขยนเชอวาในทกกลมชาตพนธ๑จะตองปฏบตเหมอนกนกคอการพยายามคนหาวธการรกษาสภาพศพนนใหสมบรณ๑ทสดเทาทจะทาได ในสวนของวฒนธรรมไทยตลอดจนวฒนธรรมของคนลานนานนการจดงานศพอาจกลาวไดวามขนตอนทซบซอนและคอนขางทจะใชเวลานานโดยอาจใชเวลาตงแต ๓ วน ๕ วน ๗ วน ๑ เดอน ๕๐ วน ๑๐๐ วน หรออาจกนเวลานานถง ๑ ป ซงกจะขนอยกบสถานะภาพของผตายเปนหลก

แตดวยสภาพภมอากาศของประเทศไทยทรอนชนจงเปนปจจยหนงททาใหเชอแบคทเรยทกดกนศพสามารถเจรญเตบโตและทาลายสภาพศพไดอยางรวดเรว ดงนนขบวนการรวมไปถงขนตอนในการรกษาสภาพศพใหคงอยในสภาพดจงนบวาเปนเรองทมความสาคญไมนอยไปกวาขนตอนอน ๆ ดงนนสงของ ตาง ๆ รอบตวจงไดถกนามาศกษาหาคณสมบตพเศษจนกลายเปนตวยาและเครองมอสาคญในการรกษาสภาพศพซงอาจเรยกไดวาเปนการสรางและสงสมเปนภมปญญาแขนงหนงของบรรพชนไทยกวาได ซงสงของตลอดจนสมนไพรทถกนามาดดแปลงใหเปนยาถนอมหรอรกษาสภาพศพกมอยหลายอยางดวยกน อาท นาผง ผลฝรงสก พกเขยว ถานไม ขเถาฟาง เหลาขาว ใบชา รวมไปถงนามนก๏าด ในทนผเขยนขอเรมตนดวยนาผงกอนเปนอนดบแรก ท งนในสมยโบราณนนเมอมคนตายนาผงจะถกนามาใชเปนตวยาในการรกษาศพเปนอนดบแรก ดวยสรรพคณทวาความหวานของนาผงนนจงสามารถชะลอหรอหยดการเจรญเตบโตของเชอแบคทเรยในชองทองของศพได ทงนเพราะในกระเพาะอาหารและลาไสของศพอาจมเศษซากอาหารตาง ๆ ตกคางอยและเศษอาหารเหลานกคอทปจจยสาคญทเรงใหเชอแบคทเรยในทองศพเจรญเตบโตและกดกนซากศพอยางรวดเรวจนเปนสาเหตใหศพเนาเหมนนนเอง

สาหรบวธการกรอกนาผงนนถาศพไมแขงกไมใชเรองยากเพยงแคภายหลงจากการอาบนาศพหรอททางภาคเหนอเรยกวาหางลอยและจดเปลยนเสอผาหรอครองผาใหแกศพแลวกจดศพนนใหอยในทานง จากนนกจบปากของศพใหเปดออกแลวคอย ๆ กรอกนาผงใหไหลลงไปทละนอย ประมาณวา ๑,๐๐๐ ซซ หรอ ๑ ขวดเหลาแมโขง แตถาศพนนตายมานานจนกรามแขงคางการกรอกนาผงกคอนขางทจะทาไดยาก

* อาจารย๑ประจาภาควชาภาษาตะวนออก คณะบรหารธรกจและศลปศาสตร๑

23

นอกจากนาผงแลวเหลาขาวและนามนก๏าดกนยมนามากรอกเพอรกษาสภาพศพเชนกนดวยความเชอทคลายคลงกนกบคณสมบตของนาผงทวาแอลกอฮอล๑ เขมขนและสารเคมในนามนก๏าดนนสามารถชะลอการเนาเสยของศพได ซงเหลาขาวและนามนก๏าดนนมขอดกวานาผงตรงทวากรอกลงไปในปากศพไดงายกวาเพราะไมมความหนดเหนยวเหมอนนาผง แตทงนทงนนในสมยโบราณตลอดจนถงปจจบนนาผงกยงคงดมคามากกวา ดงนนในสมยโบราณศพของพระมหากษตรย๑ เจานาย พระสงฆ๑ ขนนาง ตลอดจนคหบดผมฐานะจงนยมทกรอกนาผงมากกวาเหลาขาว

เมอหางลอย เปลยนผาใหศพ ตลอดจนกรอกนาผงเปนทเรยบรอยแลวขนตอนตอไปคอการนาศพเขาหลอง1 หรอใสโลงในขนตอนของการใสโลงนนบวามความสาคญไมนอยไปกวาการกรอกนาผง ทงนในอดตโลงสาเรจรปไมมขายจงตองจดทาเองโดยใชไมงวเปนพนแตถาหากเปนผมบรรดาศกดหรอพระสงฆ๑ครบาสงฆะแลวกจะนยมใชไมเนอแขงโดยเฉพาะไมสกเปนพน ทงนเพราะไมมลายเนอไมทงดงามอกทงเมอเกบศพไวเปนเวลานาน ๆ ไมสกกมความทนทานตอสภาพแวดลอมมากกวาไมงวอกดวย ยอนกลบมาถงเรองการนาศพเขาหลองอกครง ในทนถาเปนฆราวาสจะใสเสอผากลบดานโดยเอาดานหนาเปนดานหลงดานหลงเปนดานหนา อกทงตองกลบทงเอาดานในเปนดานนอกเอาดานนอกเปนดานใน การทาเชนนเชอวาเปนการใสเสอผาเพอผตายจะไดไปเกดใหมในภพหนา สวนศพของพระสงฆ๑นนนยมหมผาใหศพแบบหมดอง คอเปดไหลขางหนงพรอมกบมผารดอกซงการหมผาจวรแบบนเปนการหมทเรยบรอยทสดอกทงไมหลดงายอกดวยซงวธการนาศพเขาหลองหรอโลงนน ในอดตอนดบแรกจะตองนาขเถาทไดจากการเผาฟางขาวรองลงไปทใตกนโลงศพกอนโดยใหหนาประมาณ ๑๐ เซนตเมตร เหตทคนโบราณนาขเถาฟางใสรองกนโลงศพนนกเพอวาจะไดซบของเสยทไหลออกมาจากศพกบทงคณสมบตของขเถาฟางยงสามารถดดกลนไดเปนอยางดอกดวย ภายหลงจากทรองกนหลองดวยถเถาฟางแลวสงทจะตองนาใสลงไปเปนอนดบสองคอแครทดวยไมไผตเปนซ ๆ ตามความยาวของหลอง โดยใหแครนนมความสงกวาขเถาเถาฟางประมาณวาไมใหศพแชอยในของเสยซงจะทาใหศพเปยกชนและเนาเหมน จากนนจงวางเสอทบดวยผาขาวธรรมดาโดยหามใสฟกเพราะจะทาใหศพเปยกชนและเนาเหมนอกเชนกน เสรจแลวจงวางศพลงไปคลมทบดวยผาขาวอกครง ทงนบางครงอาจใสผลฝรงสกและฟกเขยวผาครงลงไปดวยกไดเพราะของสองสงนมคณสมบตสามารถดดกลนเหมนของศพไดเปนอยางด ดวยเหตนเองในงานศพจงไมนยมนาพกเขยวและฝรงมาทาอาหารเลยงแขกเพราะเชอวาของสองสงนจะดดกลนศพไวในนน

1 หลองเปนการเรยกตามรปรางเพราะการทาหลองหรอโลงศพของคนลานนาโบราณนนเรมดวยการตดตนงวใหเปนแลวขดเบกจากดานบนลงไปหาดานลางใหทะลจงเรยกรปรางลกษณะดงกลาวจงเรยกวาหลองทหมายถงเปนรองลงไป

24

ทกลาวมาขางตนคอวธการเกบรกษาและถนอมศพอยางโบราณแบบเบองตนแตถามการเกบศพไวเปนระยะเวลานานแบบเปนเดอนเปนปแลววธการดงกลาวกยงถอวาไมเสรจสมบรณ๑และเพยงพอ เพราะศพทเกบไวนาน ๆ อยางศพพระสงฆ๑ หรอ เจานาย คหบด นนยงตองการการรกษาทมากกวานทงการระบายความชนดวยการเจาะสะดอหลองหรอโลงศพ1 ซงมวธการคอเจาะกงกลางของฝาหลองหรอโลงศพใหเปนรแลวใชไมไผทะลปลองตอขนไปถงหลงคาวหารหรอบานทตงศพแลวเปดกระเบองออกโดยใหปลายไมไผนนโผลพนหลงคาออกไปขางนอกซงการทาเชนนจะทาใหระบายกลนศพออกไปได นอกจากการเจาะสะดอหลองหรอโลงศพแลวบางครงยงตองมการเปลยนขเถาฟางทรองศพดวยเพอลดความอบชนจากของเสยทไหลลงมาจากศพเชนกน ซงการเปลยนขเถาฟางนนอาจเปลยนเดอนละครงหรอถาศพนนมรางกายใหญโตของเสยมากกอาจเปลยนเดอนละสองครงกไดตามความเหมาะสมและหากถาศพนนมของเสยมากจรง ๆ กอาจมการตอทอระบายของเสยใหไหลลงมาในหมอหรอไหทเตรยมไวกได

ทกลาวมาทงหมดนเรยกไดวาเปนขนตอนและวธการในการรกษาสภาพศพทเปนภมปญญาของคนโบราณทรจกนาสงตาง ๆ รอบตวมาใชใหเกดประโยชน๑ สาหรบในสวนของการรกษาสภาพศพของพระสงฆ๑ตลอดจนฆราวาสในปจจบนนนเรยกวามความเปลยนแปลงไปมาก เรยกไดวาตามยกต๑ตามสมยทกขนตอนมความสะดวกสบายกวาแตกอน ดวยเพราะมวทยาการทางการแพทย๑สมยใหมกอปรกบความเจรญทางดานเทคโนโลยทมสวนชวยใหการรกษาศพมความงายมากขนทง นาแขง นาแขงแหง ฟอร๑มาลนและโลงเยนหรอทเรยกกนอกหนงวาโลงตดแอร๑ซงเมอมผเสยชวตญาตสามารถเลอกไดวาจะรกษาศพโดยวธใดทงการทบศพดวยแขง ฉดฟอร๑มาลน หรอใชโลงเยนซงการรกษาศพทงสามวธนเรยกวาการรกษาศพแบบเปยกเหมาะสาหรบการรกษาศพทใชเวลาไมนานจนเกนไปแตถาหากเจาภาพมความ

1 สะดอหลองคอ สวนทอยกงกลางของฝาหลองหรอฝาโลงโดยการเจาะเปนรขนาดพอเหมาะทสามารถใสไมไผทะลปลองลงไปได

25

ประสงค๑ทเกบศพนนไวนาน ๆ กจะตองเขาสกระบวนการรกษาศพแบบแหงซงมขนตอนและวธการทซบซอนกวา

กอนทจะไปพดถงการรกษาศพแบบแหงดวยวธการสมยใหมผเขยนขอเลาถงวธการและขนตอนการรกษาศพแบบเปยกกอนในสมยทนาแขงสามารถซอหาไดงายมากขนนนนาแขงไดถกนามาใชในการถนอมศพดวยการแชหรอทบดวยนาแขงกอนหรอทรจกกนโดยทวไปวานาแขงมอซงวธการนนจะนานาแขงกอนมาใสในถงพลาสตกอยางหนาแลวทาลงไปบนตวศพทรองดวยผายางประมาณ ๑๐ - ๑๒ กอน โดยจะมการเปลยนนาแขงใหมทกวนวธการนนบไดวาเปนทนยมมากจนถงปจจบนหลายหมบานทไมมโลงเยนหรอมโลงเยนแลวกยงใชวธการนอยโดยเฉพาะศพทมไดเสยชวตทโรงพยาบาลจะนยมทบศพดวยนาแขงมากทสดเพราะสะดวกและงายอกอยางบางทองทกยงไมนยมฉดยาศพดวยฟอร๑มาลนเพราะเชอวาเผายากและใชเวลานาน แตการทบศพดวยนาแขงกยงมขอเสยอยบางคอทาใหศพชนและตองคอยเปลยนนาแขงอยเสมอนนเอง สวนการรกษาศพดวยการทบดวยนาแขงแหงหรอคาบอนไดออกไซด๑แขงนนใชวธเดยวกนคอวางนาแขงทหอดวยกระดาษลงไปบนผายางแตมขอแมวาอาจตองคลมดวยผาหมอกหนงชนเพอกนไมใหนาแขงแหงกดผวหนงของศพซงการรกษาศพดวยนาแขงแหงนบางทองทใหความนยมมากดวยเพราะวาไมตองเสยเวลาเปลยนนาแขงหรอทาใหศพเปยกชนแตนาแขงแหงกมขอจากดทวามราคาแพงคอประมาณกลองละพนกวาบาท

สวนการรกษาศพแบบแหงนนจะตองอาศยการฉดฟอร๑มาลนเขาไปในตวศพโดยตวยาจะรกษาสภาพใหคงอยไดซงถาเปนศพของชาวบานธรรมดาทวไปทสวด ๓ - ๔ กอยทประมาณ ๔-๕ กระปกซงอาจผสมนาไปดวยกได แตถาหากตองการจะเกบไวเปนเวลานานกตองเพมฟอร๑มาลนเปน ๑๐ ถง ๑๒ กระปกโดยการฉดผานทางเสนเลอดใหญทตนขากเปนอนวาเรยบรอยแตถาเปนศพของพระสงฆ๑กจะมการปดทองคาเปลวลงไปดวยและอาจมขนตอนในการรกษาสภาพเพมเตมดงน วธการปดทองคาเปลวทาไดโดยการชโลมวาสลนใหทวรางของศพจากนนนาทองคาเปลวปดลงไปบนศพเฉพาะสวนทพนจากผาจวรเทานน สาหรบความนยมในการปดทองคาเปลวบนศพของพระเถระนนพบวาโดยมากนยมเฉพาะในจงหวดเชยงใหมและลาพนเทานน ภายหลงจากทปดทองคาเปลวแลวบรรดาลกศษย๑ลกหาทงหลายกจะเชญศพลงในหลองหรอโลงทบดวยผายางหรอผาตาดและรองกนโลงดวยใบชาเพอดบกลนจากนนจงปอกชนดวยเสอแลวคลมดวยผาจวรหรอผาขาวจากนนจงปดฝาโลงแตกอนจะปดฝาโลงนนจะตองนาผาจวรทตดใหไดขนาดกบโลงศพมาขงและตอกดวยหมดหรอยงดวยเครองยงจากนนจงนาไมชนเลก ๆวางไวทขอบโลงแลวจงปดผาโลงโดยทใหเหลอชองวางไว โดยเหตผลทตองใชผาจวรขงปดฝาโลงและใชไหมหนนฝาโลงนนกเพอใหการระบายอากาศภายในโลงดขนนนเองเพราะถาอากาศถายเทไดดศพกจะไมอบชนขนราอกทงยงทาใหศพแหงเรวอกดวยแตทงนตองระวงเรองแมลงทจะเขาไปทาลายศพ ดงนนการตอกหมดหรอยงเครองยงนนตองสารวจความเรยบรอยดวย แตใชวาขบวนการรกษาศพจะเสรจ

26

สนลงเทานเพราะถาจะนาศพใสโลงแกวแลวบรรดาผเกยวของและเจาหนาทจะตองนาศพออกมาชโลมดวยวาสลนทกอาทตย๑หรอตามความเหมาะสมการชโลมดวยวาสลนนจะชวยรกษาสภาพผวหนงของศพใหแหงเมอชโลมดวยวาสลนครบ ๓ เดอนแลวกปดทองลงไปอกรอบแลวนาศพใสโลงแกวไดเลยแตทงนตองใสยากนชนไวดวย

จากทไดกลาวมาขางตนเรยกไดวาเปนภมปญญาของบรรพชนไทยและบรรพชนลานนาทเกดจากพลงความศรทธาและความรกทบรรดาญาตสนทมตรสหายและศษยานศษย๑มตอผวายชนม๑และครบาอาจารย๑ของตนจนปรากฏเปนขบวนการรกษาสภาพศพเพอใหศพนนอยในสภาพสมบรณ๑ทสดนนเอง

27

เครองเงนในจงหวดเชยงใหม สพจน๑ ใหมกนทะ*

จงหวดเชยงใหม เปนจงหวดหนงทไดรบการยอมรบดานศลปหตถกรรมดานตาง ๆ

ประกอบดวยกลมชางศลป ๘ ประเภท กลมชางศลปเหลานตงบานเรอนอยในเมองเชยงใหม ดงน ชางเงน อาศย อยในบานววลาย, ชางเขน อาศยใกลวดนนทารามและบานววลาย, ชางฆอง อยบรเวณถนนกาแพงดนดานตะวนออก, ชางแตม อยบรเวณถนนประปกเกลา, ชางหลอ อยนอกกาแพงเมองดานประตสวนปรง, ชางเปยะ อยบรเวณวดพวกเปย, ชางท าหงส อยบรเวณถนนสามลาน และชางเคยน อยแถวหมบานชางเคยน

สาหรบเครองเงนในจงหวดเชยงใหม มหลากหลายรปแบบทงภาชนะสงของเครองใช เชนขนหรอพาน สลง ถาด เชยนหมาก ตลบ กระเปา รวมไปถงเครองประดบแตละประเภท เครองพทธบชา เปนตน

เครองเงนจงหวดเชยงใหม มรปแบบหลากหลายลกษณะเดนอยทวธการแกะลายสองดาน โดยมการแกะสลกลายจากดานใน ใหนนตามโครงสรางรอบนอกกอน แลวตกลบจากดานนอกเปนรายละเอยดอกครง สาหรบลวดลายจะเนนความเรยบงายแตยงใหญ โดยชางเงนไดรบแรงบนดาลใจจากธรรมชาตรอบตวมาเปนสวนประกอบ ลวดลายทนยมทาคอ ลายชาดก ลายสบสองนกษตร(โดยปกน ทาเปนรปชางแทนรปหม) ลายดอกกระถน ลายนกยง ลายแสดอกหมาก แสหางนกยง ลายเครอเถา ลายนก ลายเทพพนม ฯลฯ ลายดงกลาวลวนน ามารงสรรคเพอเปนมงคลแกการด ารงชวต (จากการสมภาษณคณอไรวรรณ จโนรส เจาของรานววลายศลป และคณพนม บญมา พอครดานเครองเงนบานแมยอย)

ปจจบนเครองเงน บานววลาย ยงขาดผสบทอด สานตอ ฝมอชางของบรรพชนอกมาก ชางรนเกาเหลอไมกคน การทรฐและเอกชนใหการสนบสนน ใหมศนยกลางการเรยนรทวดศรสพรรณ ท าใหงานศลปะเครองเงนกลบมาทรงคณคาอกครง หากมผสานตอ สบทอดตอยอดภมปญญาทงบรณาการองคความรตอไป เครองเงนของลานนาในจงหวดเชยงใหม จะยงคงเปนอตลกษณของเมองเราสบไป

* อาจารย๑ประจาคณะศลปกรรมศาสตร๑และสถาปตยกรรมศาสตร๑ มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา

28

ประเพณลอยกระทงสายไหลประทป ๑๐๐๐ ดวง อ.นวตร สระบว*

งานประเพณลอยกระทงสายไหลประทป ๑๐๐๐ ดวง ของจงหวดตาก เปนงาน

ประเพณทนาหลกคาสอนของพระพทธศาสนา ภมปญญาชาวบาน และงานศลปวฒนธรรม มาหลอหลอมรวมกนจนเกดเปนรปแบบทโดดเดน ไดมการปฏบตสบทอดตอกนมาเปนเวลายาวนานหลายชวอายคน ซงจะแตกตางกบงานประเพณลอยกระทงของจงหวดอน เพราะสวนประกอบของกระทงจะมการนา กะลามะพราว มาใชเปนสวนใหญ เหตทมการนาเอากะลามาเปนสวนประกอบนน เนองมาจากชาวเมองตาก มการนาเอามะพราวมาแปรรปทาเปนอาหารวาง ทเรยกวา “เมยง” โดยถอเปนอาหารวางทชาวเมองตากรบประทานเปนประจาหลงอาหาร ซงมมะพราว ถวลสง ใบเมยงหมก เปนสวนประกอบหลก นอกจากทาเพอรบประทานกนเองภายในครอบครวแลว ยงมการนามาขายเปนอาหารพนเมองและไดรบความนยมในภาคเหนอโดยทวไป กรรมาวธในการแปรรปมะพราวเปน “เมยง” นน มการขดเอาเฉพาะเนอมะพราวมาทา สวนกะลามะพราวจะถกทงไวในบรเวณบานเปนจานวนมาก ไมมการนาเอามาใชประโยชน๑อยางเตมท ครนถงวนเพญ เดอนสบสอง ตามปฏทนทางจนทรคต ประมาณเดอนพฤศจกายน ชาวบานจงไดทดลองนากะลาดานทไมมรมาทาเปนกระทง โดยเอากะลามาขดถจนสะอาด ตกแตงลวดลายสวยงาม ภายในกะลาใสดายดบทฟนเปน รปตนกา แลวหลอ เทยนขผง ซงนามาจากเทยนจานาพรรษาทพระสงฆ๑จดเพอทาพธสวดมนต๑ในโบสถ๑วหารตลอดสามเดอน หลงจากออกพรรษาชาวบานจะนาเทยนขผงเหลานนมาหลอใสในกะลา ซงถอวาเปนของศกดสทธและเปนศรมงคลแกผนาไปลอย กอนทจะปลอยลงลอยในแมนาปง ประกอบกบแมนาปงทไหลผานจงหวดตากจะเกดสนทรายใตนา ทาใหเกดเปนรองนาทสวยงามเปนธรรมชาต เมอนา กระทงกะลา ลงลอย กระทงกะลาจะไหลไปตามรองนาดงกลาว ทาใหดเปนสายอยางตอเนอง จนสดสายตา ซงไฟในกะลาจะสองแสงระยบระยบเตมทองนา โดยเดมทกอนทจะมาเปนงานประเพณลอยกระทงสายไหลประทป ๑๐๐๐ ดวง นน ชาวบานแตละชมชนนาเอากระทงกะลามาลอยเปนสาย ซงในระยะตอมาเทศบาลเมองตาก องค๑การบรหารสวนจงหวดตากและการทองเทยวแหงประเทศไทยไดพฒนาการลอยมาเปนการแขงขนกน และไดเชญชวนชาวบานจากชมนมตางๆ จดสงกระทงสายเขาประกวดตงแตปพทธศกราช ๒๕๓๒ เปนตนมา ตอมาในป พทธศกราช ๒๕๔๐ ไดรบพระมหากรณาธคณ จากพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราช โปรดเกลาฯ พระราชทานถวยรางวลสาหรบทมชนะเลศในการประกวดกระทงสาย และในป พทธศกราช ๒๕๔๑ ไดรบพระ

*

หวหนาศนย๑วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา เขตพนทตาก

29

มหากรณาธคณ โปรดเกลาฯ พระราชทานพระประทป สาหรบอญเชญลงลอยเปนกระทงนา จนเปนงานประเพณลอยกระทงสายไหลประทป ๑๐๐๐ ดวง ทยงใหญในปจจบน เปนรปแบบทโดดเดนและเปนเอกลกษณ๑ของชาวจงหวดตากทภาคภมใจเปนอยางยง

มะพราวทใชทาเมยง ดายฟนเปนตนกา กระทงกะลา ต านานการฟนดายตนกา เหตทตองฟนดายดบเปน รปตนกา นน มตานานเลาขานจากผเฒาผแกสบทอดตอกนมาวา ในอดตกาลม สามเณรนอย ผชอบเทยวซกซนอยรปหนง มนสยทชอบลาสตว๑ ยงนก ตกปลาเปนประจา วนหนงเณรนอยไดยงไก วว เตา และพญานาค ตาย จงเกดสานกในบาปทตนไดกระทามาตลอด จง ไดอธษฐานกบพวกไก วว เตา และพญานาค วาถาไดเกดมาในชาตหนาขอใหเปนพนองทองเดยวกน ณ รมฝง แมน าคงคา มตนไทรอยตนหนงเปนทอาศยของกาเผอกสองตวผวเมย ซงไดออกไขมา ๕ ฟอง อยมาวนหนง ขณะทกาเผอกสองตวผวเมยออกเทยวหาอาหารอยนน ทองฟามดครม มลมพดแรง ไดพดเอาไข ๕ ฟอง ตกลงในแมนา แตไขนนหาจมนาไม กลบลอยไปตดชายหาดแหงหนง และไขทง ๕ ฟอง กแตกออกมาเปนเดกทารก ๕ คน คอ เณรนอย ไก เตา วว และพญานาคทมาเกดนนเอง ทารกทง ๕ คน กพากนตงจตอธษฐานวา ถาตนทง ๕ เปนพนองรวมทองเดยวกน กขอใหมโอกาสพบพอแมดวยเถด สวนกาเผอกสองตวผวเมย เมอตายลงไปเกดเปนเทวดาอยบนสวรรค๑ จงมาเขาฝนทารกทง ๕ คน วา “ หากเจาทง ๕ คน อยากเหนหนาและระลกถงพอแม กจงฟนดายเปน รปตนกา แลวลอยแมน าคงคาไป” ตอมาทารกทง ๕ คน กไดสาเรจอรหนต๑เปน พระพทธเจา ๕ พระองค๑ ดวยเหตนการลอยกระทงสายทกครง จงมการฟนดายเปนรปตนกา เพอบชาแมกาเผอกของพระพทธเจา ๕ พระองค๑ ซงเปนงานประเพณการลอยกระทงสายของจงหวดตากไหลประทป ๑๐๐๐ ดวง สบมาจนทกวน

30

เชยงรายทคณ (อาจจะไม) รจก1 ตอนท ๑ วดพระธาตจอมแว2 (ตอนท ๑)

ศนย๑วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา เชยงราย

จงหวดเชยงรายเปนจงหวดทมประวตศาสตร๑ความเปนมาอยางยาวนานจงหวดหนงในประเทศไทย โดยเฉพาะในป พ.ศ. ๒๕๕๕ จะเปนปครบรอบ ๗๕๐ ป ซงพญามงรายไดกอตงเมองเชยงรายมาตงแตป พ.ศ. ๑๘๐๕ นอกจากเปนจงหวดทมประวตศาสตร๑ความเปนมายาวนานแลว ยงเปนจงหวดหนงทมศกยภาพทางดานเศรษฐกจมาตงแตสมยโบราณเรอยมาตราบจนถงปจจบน และในปจจบนนเอง คงไมมใครปฏเสธศกยภาพในเรองการทองเทยวของจงหวดเชยงรายได ดงจะเหนไดจากอาเภอตางๆ ในจงหวดเชยงรายตางกมสถานททองเทยวทเชดหนาชตาประจาอาเภอปรากฏแกสาธารณชนคนทวไป

อาเภอพานเปนอาเภอหนงในจงหวดเชยงรายอนมเขตพนทของมหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนาตงอย อาเภอพานเปนอาเภอทมประวตความเปนมายาวนานควบคกบเมองเชยงรายและเมองพะเยา ถอไดวาเปนเมองชนแดนระหวางอาณาจกรลานนาของพญามงรายและอาณาจกรภกามยาวของพญางาเมองกวาได อกทงอาเภอพานเปนอาเภอทมศกยภาพในดานการทองเทยวไมยงหยอยกวาอาเภออนๆ แตปรากฏวา ยงขาดความรความเขาใจในประวตศาสตร๑และการพฒนาสถานททองเทยวทางโบราณสถานภายในทองถน โดยเฉพาะในเรองของขอมลขาวสารของแหลงทองเทยวนนๆ ซงถอวาเปนหวใจหลกของเรองราว (story) ทดงดดใหผคนเดนทางเขามาทองเทยว

ในเบองตน จงขอกลาวถงแหลงทองเทยวทเปนทรจกกนอยางดสาหรบทองถนและไดรบการบรรจเขาเปนหนงในสถานทของเสนทางการทองเทยวจงหวดเชยงรายประเภทศลปวฒนธรรม เสนทาง “พระธาต ๙ จอม” นนกคอ วดพระธาตจอมแว

วดพระธาตจอมแว ตงอย ณ เลขท ๑ หมท ๑๑ ตาบลเมองพาน อาเภอพาน จงหวดเชยงราย วดแหงนตงอยบนดอยจอมแว และองค๑พระธาตซงตงอยบนยอดดอย ความสงจากพนราบประมาณ ๘๐๐ ฟต (๒๔๓.๘๔ เมตร)

1 บทความนปรบปรงจากชอและหวเรองเดยวกนในวารสารประชาสมพนธ๑ราชมงคคลลานนา เชยงราย ฉบบท ๑๐

ภาคเรยนท ๓ ปการศกษา ๒๕๕๒ หนา ๖ และฉบบท ๑๑ ภาคเรยนท ๑ ปการศกษา ๒๕๕๓ หนา ๖ 2 ความในนเรยบเรยงและปรบปรงจากรายงานประกอบรายวชา ๐๑-๗๒๐-๐๑๓ โบราณสถานและแหลงทองเทยวท

สาคญในประเทศไทย ประจาภาคการศกษาท ๒ ปการศกษา ๒๕๕๒ จดทาโดยนางสาวพมพรรณ ทะปะละ นกศกษาหลกสตรการทองเทยว ชนปท ๓

31

และสงจากระดบนาทะเลประมาณ ๒,๐๐๐ ฟต (๖๐๙.๖ เมตร) อาณาเขตของวดมประมาณ ๑,๐๐๐ ไร ภายนอกเขตวดยงถอวาเปนพนทสเขยวทยงพออดมสมบรณ๑ไปดวยสตว๑ปาขนาดเลกและฝงนกจานวนมากทยงหลงเหลอเพยงแหงเดยวของตาบลเมองพาน

ทานสามารถเดนทางไปยงวดพระธาตจอมแวไดโดยรถยนต๑สวนตว มงสตวอาเภอพาน ตามถนนหลวงหมายเลขหนง ๑ หรอสาย AH 2 เลยวเขาสตวอาเภอบรเวณสามแยกวดชยมงคล ระหวางกโลเมตรท ๗๘๖ และ ๗๘๗ ใหเลยวขวาไปประมาณ ๑๐๐ เมตร จงจะถงทางขนวดพระธาตจอมแว จากทางขนไปถงบรเวณวด ระยะทางประมาณ ๕๐๐ เมตร

หากเดนทางโดยรถโดยสารประจาทาง สามารถนงรถประจาทางสายเชยงราย -พะเยา เชยงราย-ลาปาง และเชยงราย-แพร โดยลงบรเวณตลาดพาน แลวตอมอเตอร๑ไซต๑รบจาง คาโดยสารแลวแตการตอรองและราคานามนในระยะเวลานนๆ หรอทานอาจลงหนาวด แลวเดนขนบนใดจานวน ๓๒๗ ขน เพอเขาสอาณาบรเวณวดซงตงอยบนยอดดอย

สวนความเปนมาของวนนน อางตามตานานพระเจาเลยบโลก1 ไดกลาววา พระพทธเจาไดเสดจมายงดอยซางคา ทรงพกพระวรกายบนยอดดอย ทรงหยงรดวยพระปรชาญาณวา สถานทแหงน (ดอยซางคา) จะเปนพทธสถานทสาคญแหงหนงในอนาคตกาล พระองค๑จงทรงประทานพระเกศาจานวนหนง [ตานานไมไดระบจานวนทแนชด-ผ เรยบเรยง ]

ใหแกผทมาเฝานมสการเพอบชาแทนพระองค๑และเพอเปนอนสรณ๑วาพระองค๑เคยเสดจมาแวะพก ณ สถานทแหงน จากนนพระพทธองค๑กไดเสดจตอไปทอน ชาวบานจงไดสรางทบรรจพระบรมเกศาธาตนนไวบนยอดดอยซางคา [ตานานไมไดระบวาวาเปนเจดย๑หรอรปทรงอะไร-ผเรยบเรยง] พรอมเรยกขานดอยลกนนใหมวา ดอยจอมแว2 อนเนองมาจากการทพระพทธองค๑ทรงไดแวะประทบบนดอยลกนน 1 ตานานพระเจาเลยบโลก เปนวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา กลาวถงการเสดจไปยงดนแดนตางๆ ในเขตลานนา

พมา ไทยใหญ และสบสองปนนา อาจปรากฏในชออนๆ เชน พทธตานาน และตานานพระบาทพระธาต ซงปรากฏจารลงในคมภร๑ใบลานอยหลายฉบบ ตานานพระเจาเลยบโลกทกลาวถงในเรองนเปนมขปาฐะ (เรองเลาตอๆ กนมา) จงไมปรากฏเปนลายลกษณ๑อกษรใหสบคนได รายละเอยดเพมเตมทเปนลายลกษณ๑อกษรสามารถหาอานเพมเตมไดทสถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม และหากทานใดพบเจอหรอมเกบไวในครอบครอง โปรดแจงหลกสตรการทองเทยว เพอประโยชน๑ทางดานการศกษาและเพอประโยชน๑แกอนชนคนรนหลง

2 “แว” ในภาษาคาเมอง (ภาษาลานนา) แปลวา แวะ หยดพกชวคราวระหวางทาง เชน “มาแวมากอย” แปลวา “มาแวะด”

32

จวบจนกระทงในสมยลานนาตอนตน ราว พ.ศ. ๑๘๒๙ (จ.ศ. ๖๔๘) พญางาเมอง กษตรย๑แหงอาณาจกรภกามยาว (คอจงหวดพะเยาในปจจบน) ไดเสดจตรวจเยยมราษฎรทางตอนเหนอของอาณาจกร เมอเสดจมาถงพนนาแชพราน ไดทอดพระเนตรอาณาบรเวณจากบนยอดดอยจอมแว จงพบวาทบรรจพระบรมเกศาธาตอยในสภาพชารดทรดโทรม เมอพระองค๑เสดจกลบเวยงของพระองค๑แลวไดโปรดใหเสนาอามาตย๑นาผมความรในการกอสรางเจดย๑พรอมกบไพรฟาปลายแดนมาลงแรงชวยกนสรางพระธาตจอมแวขนโดยไดกอทบรอยฟาน [เกง-ผเรยบเรยง] พรอมครอบทบรรจพระบรมเกศาธาตและแกวแหวนเงนทองอนมคาเพอเปนเครองพทธบชาพระบรมเกศาธาต โดยแลวเสรจในเดอน ๘ [นาจะเปนเดอน ๘ เหนอ ตรงกบเดอน ๖ ทางภาคกลาง-ผเรยบเรยง] ป พ.ศ. ๑๘๓๙ พระเจดย๑ธาตดงกลาวมฐานกวางดานละ ๑ วา ๒ ศอกคบ สง ๒ วา ๓ ศอกคบ มการเฉลมฉลองสมโภชเปนเวลา ๓ วน ๓ คน ตอมาภายหลงอาณาจกรภกามยาว [หรออกชอหนง พยาว-ผเรยบเรยง] ถกผนวกเขากบอาณาจกรลานนา ผคนถกกวาดตอนหรออพยพไปทอน ทาใหขาดผดแลอาณาบรเวณรวมไปถงองค๑พระธาตเจดย๑ พระธาตเจดย๑จงขาดการบารงดแลและไดชารดทรดโทรมไปตามกาลเวลาอกครงหนง

จนกระทงในป พ.ศ. ๒๓๘๐ (จ.ศ. ๑๑๙๙) พระยาหาญ เจาเมองพานคนแรกไดทาการบรณปฏสงขรณ๑ซากพระเจดย๑ทหลงเหลออย [ไมไดบอกวธการบรณะไววาสรางครอบหรอรอออกแลวสรางใหมหมด-ผเรยบเรยง] รวมทงไดสรางพระอโบสถหลงแรก มขนาดกวาง ๓ วา ๒ ศอก ๓ หอง และในสมยของพระยาไชยชนะสงคราม เจาเมองพานคนท ๓ ไดรวมศรทธา ๓ หม รวมกนบรณะพระธาตเจดย๑ขนมาใหมอกครงหนงใหใหญกวาเดม แลวบรรจพระบรมสารรกธาตไว และหลงจากนนกไดรบการบรณะปฎสงขรณ๑เรอยมาตลอดจนปจจบน โดยในป พ.ศ. ๒๔๘๘ ไดเกดอคคภยจากธรรมชาต [อาจเปนไฟปา-ผเรยบเรยง] พระอโบสถและเสนาสนะตางๆ ไดรบความเสยหายอยางมาก ในป พ.ศ. ๒๔๙๐ คณะสงฆ๑ ขาราชการ และประชาชน ไดรวมกนสรางพระอโบสถขนมาใหม ลกษณะจงเปนดงเหนเชนในปจจบน และเมอวนท ๒๒ กมภาพนธ๑ พ.ศ. ๒๕๐๘ วดพระธาตดอยจอมแวไดรบพระราชทานวสงคามสมา จดตงเปนวดในสงกดมหานกาย