Νέα Μέσα, Τεχνολογία και Κοινωνία

ΕισαγωγήΕυγενία Σιαπέρα

esiapera@jour.auth.gr

Περίληψη

• Γιατί ‘Νέα Μέσα’;• Τεχνολογία, Μέσα και Κοινωνία– McLuhan– Kittler– Stiegler– Castells

• To μάθημα

Γιατί ‘Νέα’ Μέσα

• Δύο σκέλη στην ερώτηση:– Η σημασία των νέων μέσων– Η ορολογία ‘νέα μέσα’

• Γιατί εξετάζουμε τα νέα μέσα;

Η σημασία των νέων μέσων

• Tα μέσα ως αναπόσπαστο κομάτι της καθημερινής ζωής (Silverstone (1999)– Τα μέσα πρέπει να κατανοηθούν ως διαδικασία (process),

δηλ. κάτι που κάνει και κάτι που γίνεται (‘as a thing doing and a thing done’, Silverstone, op. cit., 2). Μια συνεχής και ιστορικά εξελίξιμη διαδικασία επικοινωνίας, πληροφόρησης, διασκέδασης, σύνδεσης, πειθούς κλπ.

– Ως μια ιστορική διαδικασία ενσωματωμένη στη ζωή μας, τα μέσα είναι κοινωνικά και δυναμικά – δηλ. είναι κάτι παραπάνω από εφαρμοσμένη τεχνολογία και αλλάζουν, εξελίσσονται στο χρόνο.

Η σημασία των νέων μέσων• Αν δεχτούμε όμως ότι τα μέσα εμπεριέχουν τεχνολογίες τότε θα πρέπει

να εξετάσουμε το ρόλο της τεχνολογίας.• Γενικά, η κατανόηση των νέων μέσων και τεχνολογιών εμπεριέχει την

κατανόηση των κοινωνικών συνθηκών στις οποίες ζούμε.• Η ακριβής φύση αυτής της σχέσης είναι θέμα έντονης συζήτησης• Τρεις θέσεις (Barney, 2004)

– ‘Instrumentalist’: η τεχνολογία είναι ουδέτερη (π.χ. Bacon, Marx, κλπ.), ‘όργανο’ στα χέρια των ανθρώπων

– ‘Substantivist’: η τεχνολογία έχει τη δική της λογική (αποδοτικότητα-efficiency, και χρηστική λογική-instrumental rationality) – Heidegger αλλά και Αξελός

– ‘Constructivist’: τεχνολογικές καινοτομίες απόρροια ενός σύνθετου συνόλου κοινωνικών, πολιτικών, πολιτισμικών, οικονομικών, αλλά και τεχνολογικών παραγόντων (Bijker, Latour etc.)

Η σημασία των νέων μέσων• Από την άλλη πρέπει να δούμε τις ίδιες τις κοινωνίες και το

χαρακτήρα τους στα ιστορικά πλαίσια. Σε συνθήκες νεωτερικότητας, οι κοινωνίες είναι δυναμικές και εξελισσόμενες οντότητες.

• Beck, Giddens, Lash (1994): «αντανακλαστικός εκσυγχρονισμός» (reflexive modernisation), η ικανότητα των κοινωνιών να επανιδρύουν τον εαυτό τους σκόπιμα και ως αποτέλεσμα σκέψης και σχεδιασμού για να προσεγγίσουν συγκεκριμένους στόχους (πχ ανάπτυξη, περιβάλλον κλπ).

• Ταυτόχρονα όμως οι κοινωνίες βρίσκονται στο έλεος τυχαίων και απρόβλεπτων παραγόντων (οικονομικές κρίσεις, πόλεμοι, περιβαλλοντικές καταστροφές, πολιτική αστάθεια κλπ).

Η σημασία των νέων μέσων• Αν συνδυάσουμε όλες αυτές τις παραμέτρους (μέσα, τεχνολoγία,

κοινωνία), παρατηρούμε τα εξής:– Τα μέσα δεν μπορούν να εξεταστούν έξω από το κοινωνικό και τεχνολογικό

πλαίσιο στο οποίο λειτουργούν. – Η τεχνολογία πρέπει να ιδωθεί ως ενσωματωμένη σε συγκεκριμένα κοινωνικά

και ιστορικά πλαίσια. – Το μέλλον της κοινωνίας δεν μπορεί να προβλεφθεί ή να ελεγχθεί, αλλά

εξετάζοντας τις τεχνολογίες και μέσα συγκεκριμένων κοινωνιών μπορούμε να βγάλουμε κρίσιμα συμπεράσματα για τις εσωτερικές τους διεργασίες.

• Εξετάζοντας τα νέα μέσα σημαίνει ότι ουσιαστικά εξετάζουμε τις κοινωνίες μας μέσα από μια συγκεκριμένη οπτική: αυτή της διασύνδεσης μεταξύ τεχνολογίας, κοινωνίας και επικοινωνίας.

• Κατανοώντας τα (νέα) μέσα εμπεριέχει την κατανόηση της δυναμικής της κοινωνίας, των πραγμάτων που θεωρεί σημαντικά, αυτά που αγαπά, αυτα που φοβάται, αυτά που περιθωριοποιεί αλλά και το πώς αυτά αλλάζουν στο χρόνο.

ΟρολογίαΓιατί ‘νέα’ μέσα και όχι ψηφιακά ή online;Ψηφιοποίηση: η μεταλλαγή όλων των δεδομένων σε κώδικα

1/0Lister et al (2009) τέσσερα κύρια αποτελέσματα της

ψηφιοποίησης των μέσων Το περιεχόμενο αποσυνδέεται από συγκεκριμένα μέσα (πχ διαβάζουμε

βιβλία στο ίντερνετ κλπ) – η έννοια της σύγκλισης Οι πληροφορίες μπορού συμπιεστούν και να χωρέσουν σε πολύ

μικρούς χώρους Η πρόσβαση σε πληροφορίες είναι άμεση και όχι απαραίτητα γραμμική Πληροφορίες και δεδομένα είναι πολύ πιο εύκολο να παραποιηθούν

Αλλά η έννοια του ψηφιακού υπερτονίζει το στοιχείο της τεχνολογίας εμπεριέχοντας ίχνη τεχνολογικού ντετερμινισμού

Ορολογία• Γιατί όχι online μέσα;• Η έννοια αυτή βάζει σε προτεραιότητα την έννοια της

σύνδεσης.• Η συνδεσιμότητα με άλλα μέσα και άλλους ανθρώπους είναι

βασικό χαρακτηριστικό των νέων μέσων και εισάγει νέα δεδομένα: από τη μια έχουμε σημαντικές αλλαγές στη δομή της ύστερης νεωτερικότητας που συνδέεται κατεξοχήν με απομόνωση και ατομικισμό και από την άλλη έχουμε αλλαγές που σχετίζονται με τη σύνδεση σε παγκόσμιο επίπεδο (παγκοσμιοποίηση).

• Αλλά η έννοια της σύνδεσης δεν είναι απαραίτητα το καθοριστικό χαρακτηριστικό των νέων μέσων καθώς υπήρχε και σε παλαιότερα μέσα, όπως το τηλέφωνο και ο τηλέγραφος.

Ορολογία• Ο όρος νέα μέσα προτείνεται λοιπόν ως ο πιο κατάλληλος αν

και αντιμετωπίζει διάφορα προβλήματα:– Πρώτα δεν μας λέει ουσιαστικά τίποτα για τη διαφορά των νέων από

τα ώριμα μέσα εκτός απο την χρονική τους διαφορά.– Δεύτερον, αγνοεί το ότι τα ‘νέα’ μέσα είναι εντέλει τουλάχστον 40

χρονών.• Παρόλα αυτά όμως πιο κατάλληλος όρος γιατί

συμπεριλαμβάνει χαρακτηριστικά όπως η ψηφιοποίηση και η διασύνδεση χωρίς να προτεραιοποιεί κάποιο.

• Τέλος ενέχει το στοιχείο του δυναμισμού – τα συνεχώς ‘νέα’ μέσα βρίσκονται σε συνεχή εξέλιξη.

• Αν αυτός είναι ο χαρακτήρας των νέων μέσων ποιά είναι η σχέση τους με την κοινωνία;

Τεχνολογία, Μέσα και Κοινωνία

• Ποιά είναι η σχέση των νέων μέσων, της τεχνολογίας και της κοινωνίας;

• Τα νέα μέσα και οι τεχνολογίες που τα στηρίζουν καθορίζουν, διαμορφώνουν ή απλώς επηρρεάζουν τους ανθρώπους και τις κοινωνίες;

• Ή μήπως οι άνθρωποι και οι κοινωνικές δομές παράγουν, χρησιμοποιούν και προσδίδουν νόημα στα μέσα και στα τεχνολογικά προϊόντα;

• Θα εξετάσουμε τα ερωτήματα αυτά μέσα από τη δουλειά τεσσάρων κορυφαίων στοχαστών.

McLuhan• ‘To μήνυμα είναι το μέσο’ (1964:7).– Δύο ερμηνείες: η αυξημένη σημασία των μέσων και

δεύτερον, ότι το περιεχόμενο των νέων μέσων είναι τα παλαιότερα μέσα.

• Δεύτερη ερμηνεία βασίζεται σε ένα διευρημένο ορισμό των μέσων – το πρώτο μέσο επικοινωνίας ήταν ο προφορικός λόγος (orality) – τα επόμενα μέσα χρησιμοποίησαν τα προηγούμενα ως περιεχόμενα – π.χ. ο γραπτός λόγος εμπεριέχει τον προφορικό, τα έντυπα μέσα τον γραπτό λόγο, ο κινηματογράφος τα έντυπα μέσα κλπ.

McLuhan

• Αλλά η πιό σημαντική ερμηνεία αφορά στο ρόλο των μέσων ως καθοριστικά των ανθρώπων.

• “all media, from the phonetic alphabet to the computer, are extensions of man that cause deep and lasting changes in him and transform his environment” (McLuhan 1969, p.54).

• Τα μέσα είτε επεκτείνουν είτε ‘ακρωτηριάζουν’ τις αισθήσεις μας – π.χ. το τηλέφωνο επεκτείνει την ανθρώπινη φωνή αλλά ακρωτηριάζει την επαφή πρόσωπο-με-πρόσωπο.

McLuhan• Από τη μία μια ιστορική πρόοδος απο το ένα μέσο στο άλλο

– προφορικός, γραπτός, έντυπος λόγος, κινηματογράφος, τηλέφωνο, ραδιόφωνο και ηλεκτρονικά μέσα.

• Από την άλλη, η άποψη ότι οι άνθρωποι και οι κοινωνίες διαμορφώνονται από τα μέσα τους – c.f. Innis, 1951. – Προφορικός λόγος: φυλετική (tribal) πολιτική οργάνωση.– Οι εγγράμματοι πολιτισμοί (Έλληνες, Ρωμαίοι): άσκηση της εξουσίας από μακριά, μιλιταρισμός, αυτοκρατορία.– Ηλεκτρονικά μέσα: νέα δομή μη-εθνικιστική, με λειτουργική

διαφοροποίηση, εκλογίκευση, ομογενοποίηση και αποξένωση Προς μια νέα παγκόσμια διάταξη, το παγκόσμιο χωριό.

• Τεχνολογική εξέλιξη ως η κινητήρια δύναμη της ιστορίας – αλλά: τι οδηγεί σε τεχνολογικές αλλαγές; Και είμαστε όλοι το ίδιο επιρρεπείς στην τεχνολογική διαμόρφωση;

Kittler• Βασισμένος στον Foucault και στον Lacan, ο Kittler ισχυρίζεται ότι οι

τρόποι παραγωγής και αποθήκευσης πληροφοριών είναι και τρόποι διαμόρφωσης συγκεκριμένων κοινωνίων και υποκειμένων.

• Foucault: έννοιες, γνωστικά πεδία, θεσμοί, ακόμα και οι ίδιοι οι εαυτοί μας κατασκευάζονται - είναι απόρροια της λειτουργίας συγκεκριμένων αρχών και σχηματισμών του λόγου (discourse).

• Lacan: πως αποκτούμε ταυτότητα ή γινόμαστε υποκείμενα/εαυτοί με βάση τη λειτουργία συγκεκριμένων γλωσσικών παραμέτρων.

• Kittler: τέτοιες γλωσσικές παράμετροι καθώς και αρχές λόγου αποτελούν πληροφορίες. Συγκεκριμένοι σχηματισμοί πληροφοριών – discourse networks – καθορίζουν διαφορετικές κοινωνίες και ανθρώπους

• Discourse networks: δίκτυα τεχνολογιών και θεσμών που επιτρέπουν σε συγκεκριμένους πολιτισμούς να επιλέξει, αποθηκεύσει και να παράγει σχετικά δεδομένα.

Κittler• Στο βιβλίο του Discourse Networks 1800/1900 ο Kittler προχωράει σε

μια ιστορική ανάλυση:• Το 1800 το κυρίαρχο δίκτυο βασίζονταν στο γραπτό λόγο, που

αποτελούσε και το μόνο τρόπο παραγωγής και αποθήκευσης πληροφοριών. Συνδέεται με τον Ρομαντισμό καθώς ο γραπτός λόγος είναι κυρίως μια τεχνολογία συμβολικής κωδικοποίησης, και εκφαίνεται στην λογοτεχνία και την ποίηση. Οι τελευταίες ερμηνεύτηκαν ως η εξωτερίκευση εσωτερικών συναισθημάτων με αυθεντικό τρόπο.

• Η εφεύρεση του φωνόγραφου και του κινετοσκόπιου από τον Έντισον, που επιτρέπει την παραγωγή και αποθήκευση φωνών, ήχων και εικόνων, καθώς και η γραφομηχανή, αποτελούν τα συστατικά στοιχεία του δικτύου του 1900. Τα μέσα αυτά συνδέονται με την εξωτερίκευση της ανάγκης της νεωτερικότητας για έλεγχο, εκλογίκευση και αρχειοθέτηση δεδομένων με προκαθορισμένους και ομογενοποιημένους τρόπους (standardisation).

• H επόμενη φάση πρέπει να είναι η ψηφιοποίηση, η οποία ανατρέπει την σειριακή καταγραφή δεδομένων και οδηγεί στο σχηματισμό νέων μορφών υποκειμένων.

Kittler

• Όπως και ο McLuhan, ο Kittler θεωρεί ότι η τεχνολογία παίζει καθοριστικό λόγο στη διαμόρφωση των κοινωνιών αλλά και των εαυτών μας.

• Αλλά η ματιά του Kittler είναι πιο δυναμική καθώς αντιλαμβάνεται τη σχέση της τεχνολογίας και της κοινωνίας ως διαλεκτική. Δηλαδή ενώ η τεχνολογία (βάση) καθορίζει τις υπερδομές (superstructure), οι τελευταίες αποκτούν τη δυνατότητα επίδρασης πάνω στην τεχνολογική βάση.

Kittler• Αλλά ποιός ο ρόλος του ανθρώπου; Πως μπορεί να νοηθεί η πολιτική της

τεχνολογίας (a politics of technology);• ‘There is no software’ (Kittler, 1997): η απάντηση του Kittler είναι ότι η

συνεχής εξάρτηση μας από τα προγράμματα software κρύβει τις λειτουργίες του hardware. To λογισμικό λειτουργεί σαν ένα είδος κρυπτογράφησης που δεν μας επιτρέπει να δούμε και να κατανοήσουμε το πώς λειτουργεί το hardware, με απώτερο σκοπό την εξασφάλιση μονοπωλίου και κερδών από τις εταιρείες παραγωγής λογισμικού.

• Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την απόκρυψη του ότι η παραγωγή λογισμικού είναι αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας, και από την άλλη ότι ουσιαστικά παράγει χρήστες (end users) με τρόπο αντίστοιχο με αυτόν που η λογοτεχνία του 1800 παρήγε αναγνώστες και τα μέσα του 1900 παρήγαν ακροατήρια.

• Από πολιτική πλευρά, ο Kittler προτείνει έναν πληροφοριακό υλισμό (informational materialism), o οποίος ερευνά την μετατροπή της πληροφορίας σε υλικά αντικείμενα και υποκείμενα.

Stiegler• Ο μετα-ουμανισμός του Kittler είναι παρόν και στον Stiegler.• To κύριο ερώτημα που θέτει αφορά στη σχέση ανθρώπου-

τεχνολογίας – ανθρωπολογία της τεχνολογίας• Ακολουθώντας τη δουλειά του Leroi-Gourhan, θεωρεί ότι η

τεχνολογία είναι το τρίτο είδος μνήμης, μετά τη γενετική ( DNA) και τη φυσική μνήμη (το νευρικό σύστημα).

• Αλλά προχωράει ακόμα πιο πέρα προτείνοντας ότι η τεχνολογία είναι co-originary με τον άνθρωπο, δηλαδή γεννήθηκαν και διαμορφώθηκαν μαζί: ο φλοιός είναι το εσωτερικό και η τεχνολογία το εξωτερικό τμήμα μας, κατασκευάζοντας αμοιβαία και ταυτόχρονα το ένα το άλλο.

Stiegler• Η διαδικασία της σύζευξης της ανθρωπότητας με την

τεχνολογία ονομάζεται επιφυλογένεση: “a recapitulating, dynamic, and morphogenetic (phylogenetic) accumulation of individual experience (epi)” (Stiegler, p. 177).

• Αναφέρεται με άλλα λόγια στην ικανότητα συλλογής και επανάληψης ανθρώπινης μνήμης και εμπειριών με τεχνολογικά μέσα.

• Αυτό για τον Stiegler είναι ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσονται οι άνθρωποι: ένας τρόπος εξέλιξης που είναι ταυτόχρονα βιολογικός και τεχνολογικός.

Stiegler• Επειδή ακριβώς η τεχνολογία είναι τόσο αναπόσπαστο τμήμα

της ανθρωπότητας το διακύβευμα είναι πολύ μεγάλο, καθώς αφορά στο μέλλον όλων μας.

• Η συνεχής και αυξανόμενη εξάρτηση από τεχνικές αποθήκευσης και απομνημόνευσης αποτελεί ταυτόχρονα και απώλεια ικανοτήτων και δεξιοτήτων, καθώς περισσότερες μνήμες και εμπειρίες εξωτερικεύονται σε συσκευές που ουσιαστικά ελέγχονται από άλλους. Αυτό οδηγεί σε μια προλεταριοποίηση των περισσότερων ανθρώπων.

• Οφείλουμε να διεκδικήσουμε τον έλεγχο ακόμα μια φορά – να προχωρήσουμε σε μια πολιτική της μνήμης.

Castells• H ανάγκη να εμπλουτίσουμε τις θεωρητικές αυτές

προσεγγίσεις με συγκεκριμένα ευρήματα και εμπειρικά δεδομένα.

• Βασισμένος σε μια σειρά δεδομένων, ο Castells υιοθετεί ένα είδος μαλακού ντετερμινισμού, στο οποίο ενώ η τεχνολογία διαμορφώνει και επηρεάζει κοινωνικό-πολιτικές εξελίξεις, είναι και η ίδια επιρρεπής σε παρεμβάσεις από αυτές τις κοινωνίες.

• Η κύρια ιδέα του Castells είναι ότι οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν ριζικά την κοινωνία, η οποία θα πρέπει να θεωρηθεί ως κοινωνία των δικτύων εφόσον περιστρέφεται γύρω από τα δίκτυα.

Castells• “Networks constitute the new social morphology of our

societies, and the diffusion of networking logic substantially modifies the operation and outcomes in processes of production, experience, power and culture” (1996/2000: 469).

• Tα δίκτυα μπορούν να οριστούν ως δομές που αποτελούνται από διαφορετικά αλλά συνδεόμενα σημεία.

• Το δίκτυο αποτελείται από – Σημεία (nodes) – ανθρωποι, υπολογιστές, εταιρείες κλπ.– Συνδέσμους (ties) – αυτά που συνδέουν τα σημεία μεταξύ τους, π.χ.

Καλώδια, γράμματα, τηλεφωνήματα, συμφωνίες κλπ. - συνήθως πολλοί και περιττοί

– Ροές (flows) – αυτά που περνούν ανάμεσα στα σημεία, π.χ. δεδομένα, νέα, χρήματα κλπ.

Castells

• O Castells εισάγει δύο νέες παραμέτρους, τυπικά κοινωνιολογικές: το χώρο και το χρόνο.

• Το κύριο επιχείρημα του είναι πως ο χώρος στην κοινωνία των δικτύων είναι χώρος των ροών (space of flows) και ο χρόνος είναι αιώνιος (timeless time).

• O xώρος των ροών δεν καθορίζεται πλέον από γεωγραφικές παραμέτρους αλλά από τις ανταλλαγές των σημείων των δικτύων.

• Ο χρόνος της κοινωνίας των δικτύων είναι αιώνιος γιατί καταργεί τη χρονική συνέχεια όπως τη γνωρίζαμε μέχρι τώρα – ο χρόνος είναι συνεχής και άρα ουσιαστικά δεν μπορεί να διαφοροποιηθεί.

Η δομή του μαθήματος• Γενικά το θεωρητικό πλαίσιο που θα ακολουθήσουμε υιοθετεί τις προτάσεις του

Stiegler για ταυτόχρονο και αμοιβαίο καθορισμό της τεχνολογίας και της κοινωνίας, αλλά εμπλουτίζοντας τες με εμπειρικά δεδομένα όπως ο Castells.

• Σειρά παραδόσεων:1. Εισαγωγή2. Παγκοσμιοποίηση και νέα μέσα3. Πολιτική και Νέα Μέσα Ι: Παραδοσιακή πολιτική και ηλεκτρονική διακυβέρνηση4. Πολιτική και Νέα Μέσα ΙΙ: ακτιβισμός 5. Οικονομία και νέα μέσα: αλλαγές στην παραγωγή, εργασία κλπ.6. Η Πολιτική Οικονομία του Διαδικτύου7. Δημοσιογραφία και νέα μέσα8. Κοινωνικότητα και κοινότητες στο διαδίκτυο9. Ταυτότητες και διαδίκτυο10. Κινητά νέα μέσα και καθημερινή ζωή11. Games & gaming12. Το μέλλον του διαδικτύου