монгол хэлний боловсрол

•мэдлэг, чадвар, чадамж• агуулгын ай•суурь зарчим

XXI зууны боловсролтой хүн гэж сайхан амьдрах чадамжтай хүнийг хэлнэ.

Чадамж\үйлийн нэгдэл\

Чадавх\танин мэдэх-мэдлэг\

Чадвар\оюун ухаан болон физиологийн хүчин чадал\

Хөтөлбөр хэрэгжүүлэхзорилго •чадамж

Зорилт •Чадвар

Агуулга •мэдлэг

технологи •Мэдлэг бүтээх арга

үнэлгээ •Үр дүн, хөгжлийн шалгуур

чадамж

• сэтгэдэг• хөгждөг

Оюун ухааны чадамж

чадвар

Бүтээлчээр сэтгэх

Бусадтай харилцах

Өөрийгөө хөгжүүлэхХамтран

ажиллах

Өөрийгөө үнэлэх

мэдлэг

Мэдлэг

Шинжлэх ухааны онолын өндөр

мэдлэг\академик\

Шинжлэх ухааны хэрэглэ эний өргөн мэдлэг\прагматик\

аргаарга

мэдлэг дамжуулах

мэдлэг хамтран бүтээх

хэрэгцээ үүсгэх

сонирхол

багшийн ур чадвар

Монгол хэлний агуулгын айутга

бүтэц

соёл\хэрэглээ\

хувиргал

ай

Монгол мэдлэг -16+1 \бага боловсрол\

Утга айн мэдлэг Бүтэц айн мэдлэг

Эхийн

утга

Өгүүлб

эрий

н утга

Үгийн

утга

Бүтээврий

н утга

Эхийн бүтэц

Өгүүлб

эрий

н бүтэц

Үгийн бүтэц

Бүтээврийн

бүтэц

Хувиргал

айн мэдлэг

Соёл

айн мэдлэг

Авилбар, түүний утга

арга билэг а,о,у и э,ө,ү

эр саармаг эм

Авиалбарын утгын харьцаа

Ойролцоо

Хором-хурам

Эсрэгхатуу-зөөлөн

ТөсөөтА-а,а’,ặ

Зүйлчилсэн

А,о,у

Бүтээвэр дэх утга

Үгийн сангийн утга\нэрлэлтийн утга\

Хэлзүйн утга\хийсвэр харьцааны утга\

Баймж утга\хандлагын утга\

Нэрлэх үг Төлөөлөх үг

Үгийн аймаг Утга Жишээ үгБиеийг

төлөөлөх Асуух үг Заах үг

Хувилах үг

Жинхэнэ нэр

-Ерийн нэр-Оноосон нэр

Чоно, хоньчин, эмч, багш, загас, мод, ном, Монгол, сэтгэл зүрх, Туул, үер

Би, чи, бид, та, та нар, эд, тэд

Хэн?Юу?

Үйл үг

-Тусах үг эс тусах үг- идэвхтэй ба идэвхгүй

Бич, үз, унш, хураа, эхэл, тат, тавь, тогло, бич, дууд, самна, явах, давхи, янцгаа, хайлах

Яах, хэр ихЯасан, яадаг

Яамаар, Яав, яаж

-ингэхтэгэх

Үл хувилах үг

Тэмдэг нэр

-Шинж чанар-Өнгө зүс-Хэмжээ-хэлбэр дүрс-орон зай-дүр төрх

-цоо шинэ, хурдан, цэвэрхэн хатуу, шударга час улаан, хар дүүрэн, бөгтөр халзан, цоохор гонзгой, бүдүүн

Аль?Ямар?

-ийм, тийм, иймэрхүү,

иймээс

Тооны нэр

-үндсэн тоо-дэс тоо-тойм тоо-хам тоо-түгээл тоо-бутархай тоо-дахих тоо

-нэг, гурав, хоёр дахь, тавны хоёр тавь, дөрвөн удаа, сая, гурав дөрвөн

Хэд, хэдий хэр, хэчнээ, хэд орчим

Өчнөөн төчнөөн

өдий төдий

Дүрслэх ба дуурайх үг

-авиа дуурайх-дүрс дуурайх

Хар хур хийх, яан хийх, жин тан, гялс, хэмх хамх, зад, бут, няц

Яаж, хэрхэн, ямар

Ингэж тэгээд

Дутмаг

хувилах үг

Орон цагийн нэр

-орон байр-цаг хугацаа-зүг чиг

-наана, цаана, дээр доор, урд, хойд, хожим, өчигдөр, өнөөдөр

Хэзээ, хэдийд, яах,

хэрхэх

Тийш, үүгээр,

тэнд, өдийд төдийд

Үгийн утгын ангилал \нэрлэх ба төлөөлөх утга\

№ Утгын зүйлчлэл Жишээ үг

1 Хүний зүйлбагш, эмгэн, малчин, жолооч, залуу, сайд, захирал, эрдэмтэн, аав, ээж, үр

2Хүний бүтээсэн

зүйлтом, сонин, ширээ, захидал, хадуур, хоол, уралдаан, аяга, цамц, комьпютер

3 Амьтны зүйлхурга, эрвээхий, бар, заан, ямаа, ялаа, шоргоолж, матар, ирвэс, шувуу, шумуул

4Амьтны бүтээсэн

зүйлхоргол, хөеө, үүр, ичээ, шувууны сангас, аалзны тор, аргао

5 Ургамлын зүйлцэцэг, жимс, мөчир, нахиа, үр, навч, аньс, гүзээлзгэнэ, үндэс, бөөрөлзгөнө, хуш

6Гараг эрхсийн

зүйлод, нар, сар, үүл, бороо, мөндөр, цахилгаан, аянга, аадар, агаар, гол, уул, ус, далай, нуур

7 Сэтгэхүйн зүйлухаан санаа, ухамсар, оюун ухаан, сэтгэлгээ, таамаг, төсөөлөл, цэцэн элмэг, гутрал, ой тогтоол, таамаглал

8 Мэдрэхүйн зүйлуйтгар, гуниг, гомдол, баяр хөөр, айдас, хүйдэс, инээд, хөөр, нойр, амт, уйлаан, гэмшил, тайтгарал

9Зөн билгийн

зүйлсовин, зүүд, төөрөг, хувь, заяа, тавилан, зөн билиг, зурхай

10Хий үзэгдлийн

зүйлчөтгөр, сүнс, хий, үзэгдэл, бирд, там, диваажин, шулам

Үгийн гадаад утга

Үгийн дотоод утга

Хэлц үг Хэлц бус үг

Ойролцоо утга

Азтай – амны хишигтэй, морь сайтай, азын тэнгэр ивээх, аз нь шовойсонГайхах- нүд нь бүлтийх, нүд ньь орой дээрээ гарах, нүд нь том болох, эвэртэй туулай үзсэн юм шигЗагнах-болгож тавих, бут авах, бут цохих, жавтий хүхтээх, номын дуу сонсох

Азтай-завшаантайЗолтой, тохиол хийморьтой, хувьГайхах-алмайрах, ангайх, бишрэх, мэлийх, шагших, мэлрэх

Эсрэг утга

элэг бүтэн-өнчин өрөөсөнёо гэх сөхөөгүй-гараа хумхихчимээ тасрах-чих дэлсэхамаараа гартал идэх-хоосон хоноххонинд орсон чоно шиг-хайлсан тугалга шиг

Зайдуу-ойрДандаа-хааяаГэгээн-харанхуйБоловсон-бүдүүлэгАмрах-ажиллахАманцар-дуугүй

Зүйлчилсэн утга

Хүний зүйл-ламбугай, ламаадан, эрүү өвдөг нийлсэнХүний бүтээсэн зүйл-цаасан далайАмьтны зүйл-зальт шар, хэцүү нэрт, майга бор,Амьтны бүтээсэн зүйл-уран үүр, нойтон баас

-ах дүү-амраг садан-чоно нохой-ширээ сандал-хэрээ шувуу-жимс жимсгэнэ

Төсөөт утга

Энд тэнд, үүгээр түүгээр, үүний түүний, энэ тэр, эдгээр тэдгээр, өч төчнөөн, үүнтэй түүнтэй

-зодох, занчих, балбах-уйтгарлах, гуниглах,-тоо тоолол

Хэлц ба хэлц бус үгийн утгын харьцаа

Монгол хэлний агуулгын зарчим

Эхэд тулгуурлах

Хэлнийтогтвортой нэгж болон эх хэлнийхээ үнэт зүйлийг жишиг болгох

Идэвхтэй ба идэвхгүй хэлзүйг хослуулах, хэлний бүтээлч шинжийг судлах

мэдээлэл идэвхтэй боловсруулах, гадаад дотоод яриаг хөгжжүлэх, зохиож найруулах

утга: бүү ач

Үйл хөдлөлийг нэрлэсэн утгатайТусах , идэвхтэй үйлүгАчих гэсэн үгийн салмал утга

бүтэц: бүү ач

Үүсмэл биш, чимэх үг+ нэрлэсэн үг = хэлзүйжсэн хэлц холбоо үг2-р биед тушаан хүсэх баймж утга бүхий нөхцөлтэй үйл үг

соёл: бүү ач. Угтан чимэх үгийг салангид бичнэ.Ярианы найруулгад ихэвчлэн хэрэглэнэ.Хөлөө ачиж суух нь үхсэн хүний үйл, нөгөө талаас булчин бүдүүрдэг учир цээрлэдэг үйл юм байна.

хувиргал: бүү ач.Дэлгэрүүлэх- хөлөө зөв тавьж суу, бүү ач.Салаалах- бүү ачаарай, больХураах- ачОйролцоо утга-бүү тавьЭсрэг утга- ачЗүйлчилсэн утга: зөрүүлТөсөөт утга- ачиж мачихгүй

Хөлөө бүү ач.

Үндсэн бүлэг Дэд бүлэг агуулга

Сайн байна уу? Сэдэлжүүлэх бүлэг 3 эхтэй- Эхийн гол санаа, эхийн бүтэц, талархлын үг, захидал , анкет бичих-Өгүүллэг- оньсого , зүйр цэцэн үг- эгшигжүүлэх\ ЗГ, ЭГ\

Бахархал Эцэг эхБичиг, соёлЭх оронЭх дэлхий

Мөрөөдөл-сонирхол

Миний мэргэжил -Захирах, анхааруулах өгүүлбэр-Өдрийн тэмдэглэл , аргачлал бичих- ялгах эгшиг

Миний мэргэжил Миний хайртай амьтан

Уламжлал Ёс заншил - эсрэг утга, үгийн утгын зүйл-шүлэг,зөвлөгөө заавар унших-Нэрлэх ба төлөөлөх утга- “Ь “-ийн дүрэм

Арга ухаан

Ухаарал Түүхээ хайрлаж хамгаалья -Орон байр, цаг хугацааг нэрлэх ба төлөөлөх үг- утгын зүйл-Шошго, мэндилгээ унших, бичих-Дан ба давхар зөөлрөх

Байгалиа хайрлая

Хөдөлмөрөө үнэлье

“МОНГОЛ ХЭЛ-3” сурах бичгийн үйлийн төлөвлөлт

МОНГОЛ ХЭЛ-3 сурах бичгийн агуулга: Үндсэн 4 бүлэгтэй бүлэг тус бүр 3-5 дэд бүлэгтэй. Сурах бичгийн нийт 174 хуудасны 65-70% нь зурагтай, 4 өнгөтэй, 100 эхтэй.\1-р бүлэг 63 цаг\35эхтэй, 2-р бүлэг 56 цаг\24 эхтэй, 3-р улирал 56 цаг\21 эхтэй, 4-р улирал 49 цаг 20 эхтэй\

1.Төрсөн санаа(тухайн эхийг зохиох болсон учир)

эхийн санаа

Эхийн бүтэц

ЭХЛЭЛ ХЭСЭГ• Энэ нь ихэвчлэн суурь мэдээллийг

агуулсан байна.

ГОЛ ХЭСЭГ• Энэ нь мэдээллин цөм бүтцийг

орон,цаг,зорилго,шалтгаан,шинж байдлаар дэлгэрүүлсэн байна.

ТӨГСГӨЛ ХЭСЭГ• Энэ нь эхлэл,гол хэсэг хоёрын дундаас

гарсан дүгнэлт шинжтэй бичсэн байна.

Эхийн тухай мэдлэг

Гол санаа

Эхлэл гол төгсгөл

Эхийн соёл ай

• Уран зохиолын найруулга

• Албан бичгийн найруулга

• Эрдэм шинжилгээний найруулга

• Сонин нийтлэлийн найруулга

шүлэг,найраглал,

өгүүллэг,тууж,роман, оньсого, зүйр цэцэн үг..

зарлиг,захирамж,

тогтоол,гэрээ, тодорхойлолт,м

эдэг-дэл,мэндчилгээ, намтар, анкет...

судалгааны өгүүлэл,эрдэм шинжилгээний шүүмж,сурах

бичиг,хичээлийн хөтөлбөр...

найруулал,нийтлэл,

ярилцлага,элэглэл,

мэдээ,сурвалжилга,

өдрийн тэмдэглэл, зөвлөгөө,

заавар,шүүмж...

Балархай эгшиг Балархай эгшиг

Үүрэгтэй бол гээхгүй.Үүрэгтэй бол гээхгүй. Үүрэгггүй бол гээнэ.Үүрэгггүй бол гээнэ.

эгшигжүүлэх үүрэг

ялгах үүрэг

зөөлрүүлэх үүрэг

Ялгах үүрэг

ялгах

Эгшигжүүлэх үүрэг

• эг-эг|э• зг-эг|э

Эгшигт гийгүүлэгч

Зөөлрүүлэх үүрэгтэй бол гээхгүй.

Ажиглаарай, тайлбарлаарай, бичээрэй, тогтоогоорой

Төлөөлөх утгатай үг

Асуух утгатай үг

Биеийг төлөөлөх утгатай үг

заах утгатай үг

Үйл үгийг ялгасан эгшгийг гээхгүй\торохыг\

Торохыг, харахаар, эрэхээс ......

Төгс санаа бүхий үйл явдлыг өгүүлбэр гэнэ. Хүн тухайн нэг юмыг нэрлээд, түүний аль нэг шинж болон хөдөлгөөнийг тодорхойлдог. Үүнийг үйл явдал гэнэ. Харин эх хэрэг явдлыг тэмдэглэдэг. Үйл явдал юм, түүний хөдлөлөөс бүтнэ. Юм гэдэг нь жинхэнэ нэрээр, хөдөлгөөн нь үйл үгээр тус тус илэрнэ. Юм , хөдлөл нь шинж чанартай байдаг.

Өгүүлбэрээр илрэх санаа

шинжҮнэн

юмүйл

шинж байдал

үр тариа шиг

үйл хөдлөл

цэцэглэнэ.

Бүтэц өгүүлбэрийг хэлэх зорилгоор ангилах

БҮТЭЦ ӨГҮҮЛБ

ЭР

ҮЙЛ ЯВДЛЫГ ЕРИЙН

ХҮҮРНЭСЭН ХҮҮРНЭХ

ӨГҮҮЛБЭР

МЭДЭХГҮЙ ЗҮЙЛЭЭ

ЛАВЛАСАН АСУУХ

ӨГҮҮЛБЭРХАРИЛЦАГЧАА ҮЛ

ГҮЙЦЭТГҮҮЛЭХЭЭР ЭСВЭЛ ГҮЙЦЭЛДҮҮЛ

ЭХЭЭР ХЭЛСЭН ЗАХИРАХ

ӨГҮҮЛБЭР

СЭТГЭЛИЙН ХӨДӨЛГӨӨН

ИЙГ ИЛЭРХИЙЛЭХ АНХААРУУЛАХ ӨГҮҮЛБЭР

ЗААХ ТӨЛӨӨНИЙ

ҮГТЭЙ ЗААХ ӨГҮҮЛБЭР

ЕРӨНХИЙЛӨН ЯЛГАХ

ТӨЛӨӨНИЙ ҮГТЭЙ

ЕРӨНХИЙЛӨХ ӨГҮҮЛБЭР\

АЛИВАА, АЛЬ Ч, ЦӨМ, БҮГД\

Захирах өгүүлбэр

•Захирсан , тушаасан, шаардсан утгатай•Өгүүлбэрийн эцэст цэг тавина.•Тэгш аялгатай.

Анхааруулах

өгүүлбэр

•Сэтгэлийн хөдөлгөөний өнгө аясыг илтгэнэ.• Өгүүлбэрийн эцэст анхаарлын тэмдэг бичнэ.•Өгсөх аялгатай

БҮТЭЦ БУС ӨГҮҮЛБЭРИЙГ ХЭЛЭХ ЗОРИЛГООР АНГИЛАХ

БҮТЭЦ БУС ӨГҮҮЛБЭР

ХҮҮРНЭХ\МӨН. БИШ. ЗА. ҮГҮЙ.

ТИЙМ\

АСУУХ\МӨН ҮҮ? ТИЙМ

ҮҮ?\

ЗАХИРАХ\ ХАНДАХ

ӨГҮҮЛБЭРҮҮД

ОРНО.ХҮҮЕ. УУХАЙ.ЧАА.

ХУРАЙ.\

АНХААРУУЛХ \

ИЛЭРХИЙЛЭХ ӨГҮҮЛБЭРҮҮ

Д ОРНО.ГЯЛАЙ.

ХӨӨРХИЙ. МЭДРЭХ

ӨГҮҮЛБЭР ЁО,ЁО. ПӨӨХ.

ЗЭРЭГ ӨГҮҮЛБЭРҮҮ

Д\

Өгүүлбэрийн гишүүдийг нэмж, хасах, байрыг сэлгэх, нэр ба үйл гишүүдийг хувиргах зэргээр

өөрчлөхийг өгүүлбэрийн хувиргал гэнэ.

• Дэлгэрүүлэгч гишүүд хасагдах

• Нэр, үйл гишүүн хувирах

• Гишүүдийн байр сэлгэх

• Дэлгэрүүлэгч гишүүд нэмэгдэх

хураах салаалах

тонгоргохдэлгэрүүл

эх

Өгүүлбэрийг хураах ба дэлгэрүүлэх хувиргал

Хураах хувиргал

Цөм өгүүлбэрт дэлгэрүүлэгч гишүүн нэмэх

Хэлзүйжсэн өгүүлбэрийг 2 ба 3 бүрэлдэхүүнт өгүүлбэр болгох

Өгүүлбэрийн нэг гишүүнийг тодосгуулагчтай болгох

Онцолбор гишүүнээр илэрсэн өгүүбэрийг онцолбор, дэвсгэр гишүүн бүхий өгүүлбэр болгох

Өгүүлэхүүнд баймж, туслах үг нэмэх

Дэлгэрүүлэх хувиргалЦөм бус өгүүлбэрээс дэлгэрүүлэгч гишүүн хасан цөм өгүүлбэр болгох

2 ба 3 бүрэлдэхүүнт өгүүлбэрийг хэлзүйжсэн өгүүлбэр болгох

Өгүүлбэрийн нэг гишүүний тодосгогч,тодосгуулагчаар

илэрснийг хураах

Дан онцолбор гишүүнээр илэрсэн өгүүлбэр болгох

Нэр үг үйлшиж өгүүлэхүүн болох

Хүүрнэх өгүүлбэрийг асуух , анхааруулах , захирах өгүүлбэр болгох

Хэлц нэгжийг хэлц нэгжээр солих

Үйлийн хэв, байдлын дагавруудыг солин найруулах

Нэрийн тийн ялгалын нөхцөлийг солин найруулах

Үйлийн төгсгөх нөхцөлийг солин найруулах

Нийлмэл өгүүлбэрүүдийн холбох нөхцөлүүдийг солин найруулах

Өгүүлбэрийн салаалах хувиргал