ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1025-71

Από τον Κωνσταντίνο Ηrsquo (1025-28) έως τη βασιλεία του Μιχαήλ Εrsquo Κα-λαφάτη (1041-42)Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Βrsquo ο Βουλγαροκτόνος κληροδότησε στους διαδόχους του ένα κράτος ισχυρό στρατιωτικά που απλωνόταν σε microία σηmicroαντική γεωγραφική έκταση Ακόmicroη υπέταξε εχθρούς που για αιώνες επιβουλεύονταν το Βυζάντιο και αποζητούσαν ακόmicroη και τη διάλυσή του Η ακmicroή βέβαια που εmicroφανίζεται την εποχή αυτή δεν έχει να κάνει microόνο microε τον στρατό αλλά συνάmicroα microε την οικονοmicroία την κοινωνία και άλλους τοmicroείς της διοίκησης Χάρη στη συνετή πολιτική του ο Βουλγαροκτόνος άφησε το κράτος πλούσιο και εύρωστο microε αυξηmicroένο το διεθνές του κύρος ώστε οι διάδοχοί του να έχουν εύκολο έργο Ωστόσο ενώ θα περίmicroενε κανείς microία microακρόχρονη περίοδο σταθερότητας αντίθετα microερικά χρόνια microετά τον θάνατο του Βασιλείου η αυτοκρατορία θα αρχίσει να υφίσταται εξευτελιστικές ήττες στον στρατιωτικό τοmicroέα Αν και τα microεγαλεπήβολα σχέδια του Βασιλείου δεν είχαν ολοκληρωθεί τον Δεκέmicroβριο του 1025 ο αυτοκράτορας απεβίωσε microετά από ασθένεια που διήρκεσε για λίγες microόνο ηmicroέρες αφήνοντας ως διάδοχό του τον αδελφό του Κωνσταντίνο Ο Κωνσταντίνος ο οποίος για δεκαετίες συmicroβασίλευε δεν είχε οποιαδήποτε ουσιαστική συmicromicroετοχή στα διοικητικά πράγmicroατα Αρεσκόταν στους τίτλους και στην εξουσία που θεωρητικά του έδινε το αξίωmicroά του αλλά αποστρεφόταν τις ευθύνες που συνεπαγόταν αυτό Έτσι η συνύπαρξή του microε τον πληθωρικό αδελφό του ήταν απόλυτα αρmicroονική Όταν ήρθε η ώρα να αναλάβει ο ίδιος την εξουσία δεν φάνηκε να αλλάζει καθόλου τον τρόπο ζωής του Συνέχισε να ασχολείται microε τον Ιππόδροmicroο και microε κάθε είδους διασκεδάσεις γνωρίζοντας ότι microετά τα όσα είχε κάνει ο Βασίλειος το κράτος δεν είχε προβλήmicroατα να αντιmicroετωπίσει Ο Κωνσταντίνος Ηrsquo δεν microπόρεσε να διοικήσει microε στιβαρότητα την αυτοκρατορία και

Αργυρό microιλιαρέσιο στο οποίο απεικονίζεται πατριαρχικός

να βελτιώσει τη ζωή των υπηκόων του Αυτή του η ανεπάρκεια τον έκανε ιδιαίτερα σκληρό και καχύποπτο Επειδή λοιπόν αισθάνθηκε να απειλείται από διάφορα επιφανή πρόσωπα που προέρχονταν από τα ανώτατα δώmicroατα της αριστοκρατίας άρχισε να τιmicroωρεί microε τύφλωση όσους θεωρούσε πιθανούς σφετεριστές του θρόνου Οι εν δυ-νάmicroει συνωmicroότες οι οποίοι τυφλώθηκαν από τον αυτοκράτορα προέρχονταν από τη στρατιωτική αριστοκρατία όπως ο Κωνσταντίνος Βούρτζης ο Νικηφόρος Κοmicroνηνός ο Βάρδας Φωκάς και άλλοι Πιστεύοντας προφανώς ότι η σωστή διοίκηση και ο σεβασmicroός προκύπτει microέσα από microια σκληρή και αυταρχική διαχείριση της εξουσίας πέρα από τις τυφλώσεις που στόχο είχαν κυρίως να καθησυχάσουν τις ανασφάλειές του προχώρησε και σε αντιλαϊκά οικονοmicroικά microέτρα Αν και το κράτος δεν είχε ανάγκη από χρήmicroατα αφού ο Βασίλειος Βrsquo είχε καταφέρει να περιστείλει τις σπατάλες και να εξασφαλίσει τη χρηστή διαχείριση των δηmicroοσιονοmicroικών ο αδελφός του καταπτόησε microε τα microέτρα του τα υπάλληλα κοινωνικά στρώmicroατα ανακαλώντας την απόφαση του προκατόχου του για διετή αναστολή της είσπραξης των φόρων Αυτό το microέτρο είχε ως στόχο την αναβάθ-microιση της ζωής των φτωχών υπηκόων και την ενίσχυση της συνοχής του κοινωνικού ιστού Ωστόσο ο Κωνσταντίνος άσοφα ανακάλεσε την αναστολή είσπραξης των φόρων σε microια συγκυρία όπου δεν φαίνεται να υπήρχε ανάγκη για κάτι τέτοιο Στη διάρκεια της βραχύβιας βασιλείας του ο Κωνσταντίνος έδειξε ανικανότητα στο να φροντίσει τις πραγmicroατικές ανάγκες του κράτους ακόmicroη και τις πιο απλές όπως ήταν ο καθορισmicroός της διαδοχής Η ιστορία του Βυζαντίου δείχνει ότι το κράτος ταλανί-στηκε από δυναστικές έριδες και η εκκρεmicroότητα σε ένα τέτοιο ζήτηmicroα θα microπορούσε να λειτουργήσει ως η απαρχή για τη δηmicroιουργία πολλών προβληmicroάτων Το θέmicroα αυτό απασχόλησε τον Κωνσταντίνο microόνο λίγο πριν πεθάνει Οι επιλογές που είχε δεν ήταν πολλές Είχε τρεις κόρες από τις οποίες η πρωτότοκη Ευδοκία είχε κλειστεί σε microονα-στήρι Η δευτερότοκη Ζωή και η τριτότοκη Θεοδώρα ήταν ακόmicroη ανύπαντρες παρά την προχωρηmicroένη τους ηλικία Η Ζωή οδηγείται σε γάmicroο microε τον Ρωmicroανό Αργυρό που ήταν microέλος microιας από τις πιο επιφανείς βυζαντινές οικογένειες στις 9 Νοεmicroβρίου 1028 ενώ εκείνος τρεις ηmicroέρες microετά διαδέχεται στον θρόνο τον πεθερό του ο οποίος εξέπνευσε microετά την αρρώστια που τον είχε καταβάλειΟ Ρωmicroανός Γrsquo Αργυρός microε το που ανέλαβε τα ηνία της εξουσίας προσπάθησε να κερδίσει τη στήριξη της κοσmicroικής και εκκλησιαστικής άρχουσας τάξης καταργώντας τον θεσmicroό

Χρυσό ιστάmicroενο στο οποίο απεικονίζονται οι αυτοκράτειρες

του αλληλέγγυου Το microέτρο αυτό αποτελούσε τρόπο περιορισmicroού της δύναmicroης της microε-γάλης γαιοκτητικής αριστοκρατίας και παράλληλα ανακούφισης των microικρών και microεσαίων γαιοκτηmicroόνων Ο Βασίλειος Βrsquo που είχε το θάρρος να τα βάλει microε τους δυνατούς σκόπευε στη δηmicroιουργία microιας πιο ισόρροπης κοινωνίας όπου δεν θα υπήρχαν microόνο οι πολύ πλούσιοι και οι εξαθλιωmicroένοι αλλά και microια υγιής microεσαία τάξη Καταργώντας τον θεσmicroό του αλληλέγγυου σύmicroφωνα microε τον οποίο οι πλούσιοι microιας φορολογικής ενότη-τας έπρεπε να πληρώνουν τους φόρους των συmicroπατριωτών τους που δεν microπορούσαν να τους πληρώνουν κατέφερε πλήγmicroα στα microεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώmicroατα και ενίσχυε την απορρόφηση των γαιών τους από τους microεγαλογαιοκτήmicroονες Σε ότι αφορά στην εξωτερική πολιτική ο Ρωmicroανός αν και αστός γραφειοκράτης απο-φάσισε να ηγηθεί ο ίδιος microιας εκστρατείας που είχε ως στόχο την αντιmicroετώπιση των microουσουλmicroάνων του εmicroίρη του Χαλεπιού Αφορmicroή έλαβε από την αθέτηση των όρων υποτέλειας που είχε δεχθεί ο εmicroίρης microέσα από τη microη καταβολή των φόρων που όφειλε Ο εχθρός που επέλεξε για να αναmicroετρηθεί microαζί του ήταν την εποχή αυτή ανίσχυρος ώστε η νίκη του βυζαντινού στρατεύmicroατος να είναι εξασφαλισmicroένη Η απόφασή του να τεθεί ο ίδιος ο Ρωmicroανός επικεφαλής σχετίζεται microε microια ιδεοληπτική microίmicroηση αρχαίων προτύπων Αν και ο ίδιος επιδίωκε τη δόξα έχοντας ως πρότυπά του Ρωmicroαίους αυτο-κράτορες που υπήρξαν ένδοξοι στρατηγοί δεν ήταν σε θέση να τα βγάλει πέρα στον στρατιωτικό τοmicroέα εξαιτίας της έλλειψης παιδείας και εmicroπειρίας που τον διέκρινε Έχοντας το αξίωmicroα του έπαρχου της πόλεως δεν είχε αναmicroειχθεί σε στρατιωτικές υποθέσεις Έτσι η εκστρατεία του Αυγούστου του 1030 κατέληξε σε φιάσκο και ο κραταιός βυζαντινός στρατός οπισθοχώρησε Ωστόσο τον Σεπτέmicroβριο του 1031 οι σχέσεις ανάmicroεσα στην αυτοκρατορία και το εmicroιράτο του Χαλεπιού αποκαθίστανται microε την επαναβεβαίωση της υποτέλειας του δεύτερου προς την πρώτηΠαρά την ανικανότητα που έδειξε ο Ρωmicroανός ως αρχηγός του στρατού ο σπουδαίος στρατηγός Γεώργιος Μανιάκης καταλαmicroβάνει το 1032 τη σηmicroαντική πόλη Έδεσσα Έτσι παρά το πλήγmicroα που πέτυχε ο αυτοκράτορας στο γόητρο του στρατού microε την ατυχή εκ-στρατεία του οι βάσεις που είχε θέσει ο Βασίλειος εξασφάλιζαν ένα αξιόmicroαχο πολυ-άριθmicroο και πανίσχυρο στράτευmicroα το οποίο ωστόσο για να microπορέσει να αποδώσει έργο είχε ανάγκη από έναν εmicroπνευσmicroένο ηγέτη Ο Ρωmicroανός αποφάσισε να microην ασχοληθεί ξανά microε εκστρατείες δαπανώντας τον χρόνο του σε πραγmicroατοποίηση άλλων στόχων

Ο Ρωmicroανός Γrsquo προερχόταν από παλιά αριστοκρατική οικογένεια

που θα τον τοποθετούσαν στο βάθρο ως έναν από τους πιο microεγάλους αυτοκράτορες του Βυζαντίου Η φιλοδοξία του δεν είχε όρια καθώς είχε βαλθεί να χτίσει την πιο εντυπωσιακή εκκλησία της χριστιανοσύνης η οποία θα ήταν αφιερωmicroένη στην Πανα-γία Η Περίβλεπτος όπως θα ονοmicroαζόταν ο καινούργιος ναός ήταν το νέο του πάθος στο οποίο δόθηκε ολόψυχα Ο ιστοριογράφος Μιχαήλ Ψελλός microάλιστα τον σαρκάζει λέγοντας ότι κατά κάποιον τρόπο άφησε τα αυτοκρατορικά του καθήκοντα και ανέλαβε αυτά του εργολάβου Όλα αυτά βέβαια την ώρα που οι εχθροί είχαν αρχίσει να ξεθαρρεύουν και να απειλούν πάλι την αυτοκρατορία Οι Άραβες διεξήγαγαν επιδροmicroές που έφταναν έως τη Μελιτη-νή οι Πετσενέγγοι κατέβηκαν από τα βόρεια microέχρι τον Ίστρο ενώ άλλα τουρκόφωνα φύλα επέδραmicroαν από τα παράλια και ταλαιπωρούσαν τα νησιά και ειδικά την Κέρκυρα την οποία πυρπόλησαν Έτσι microετά την περίοδο ακmicroής και ευηmicroερίας έρχεται σιγά-σιγά η εποχή της παρακmicroής και της κατάπτωσης που επιτείνεται και από microεγάλες θεοmicroηνίες που έπληξαν τον λαό Ήταν σαφές ότι ο Ρωmicroανός δεν θα έmicroενε πολύ στον θρόνο είτε η microεγάλη του ηλικία θα τον οδηγούσε στον θάνατο είτε κάποιος από τους επίδοξους διεκδικητές του θρόνου θα τον εκτόπιζε Θέλοντας να microη χάσει την επιρροή και τη δύ-ναmicroή του ο δαιmicroόνιος αυλικός Ιωάννης Ορφανοτρόφος εκmicroεταλλεύτηκε τη δυσαρmicroονία microεταξύ της αυτοκράτειρας Ζωής και του γηραιού συζύγου της microε στόχο να δηmicroιουργή-σει ένα ισχυρό προγεφύρωmicroα στον θρόνο Ο ίδιος βέβαια ήταν ευνούχος οπότε δεν microπορούσε να προσβλέπει στον θρόνο Ωστόσο ο νεαρός και ιδιαίτερα ωραίος αδελφός του Μιχαήλ ήταν το κατάλληλο δόλωmicroαΟ Ιωάννης έφερε τον αδελφό του σε επαφή microε το αυτοκρατορικό ζεύγος και άmicroεσα φά-νηκε να πετυχαίνει τον σκοπό του αφού η Ζωή σαγηνεύτηκε από τον Μιχαήλ και έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιrsquo αυτόν Η βασίλισσα συνήψε δεσmicroό microαζί του και δεν έκρυβε τις προθέσεις της να καταστήσει τον Μιχαήλ διάδοχο του Ρωmicroανού Η ανυποmicroονησία της Ζωής την κατέστησε άmicroεσα ύποπτη για τον ξαφνικό θάνατο του Ρωmicroανού Μία από τις πιο σκοτεινές πτυχές της βυζαντινής ιστορίας σχετίζεται microε τις δολοφονίες αυτοκρατό-ρων microε ύπουλο τρόπο Έτσι και ο Ρωmicroανός έπεσε πιθανότατα θύmicroα δηλητηρίασης από την ερωτοχτυπηmicroένη βασίλισσα Ο θάνατός του βέβαια παρουσιάστηκε ως απόλυτα φυσιολογικός αν και οι φήmicroες και οι διαδόσεις είχαν οργιάσει στο παλάτι Άmicroεσα και χωρίς περίοδο πένθους η Ζωή παντρεύτηκε τον Μιχαήλ ο οποίος microε αυτόν τον γάmicroο

Στη microικρογραφία εικονίζεται η κατάληψη των τειχών της

Ασηmicroένιο microιλιαρέσιο του Ρωmicroα-νού Γrsquo Αργυρού (Αmicroερικανική

εξασφάλιζε microαζί microε την ηλικιωmicroένη βασίλισσα και τον πολυπόθητο θρόνο Θα πρέπει να τονιστεί εmicroφατικά ότι τα νήmicroατα αυτής της εξέλιξης κινούσε ο ραδιούργος Ιωάννης Ορφανοτρόφος ο οποίος είχε microεθοδεύσει microε τέτοιον τρόπο τα σχέδιά του ώστε να στεφθούν τελικά microε απόλυτη επιτυχία Ο Ορφανοτρόφος ήθελε microερίδιο στην εξουσία και επρόκειτο να το έχει και microάλιστα microε το παραπάνω Επιπλέον ως microέλος της αστικής αριστοκρατίας όπως και ο Ρωmicroανός δεν επιθυmicroούσε την άνοδο στον θρόνο microιας δυνα-στείας προερχόmicroενης από τη στρατιωτική αριστοκρατία που θα περιθωριοποιούσε τους γραφειοκράτες και τα συmicroφέροντά τους Ο Ρωmicroανός ήταν ακόmicroη ζωντανός ndashπαρότι ετοιmicroοθάνατοςndash όταν ενθουσιασmicroένη η βασί-λισσα ετοιmicroαζόταν για τον δεύτερο γάmicroο της Ο τρόπος microε τον οποίο ήθελε να επιβάλει τον Μιχαήλ ήταν ανοίκειος για τα βυζαντινά θρησκευτικά και πολιτικά ήθη γιrsquo αυτό και δέχθηκε έντονες αντιδράσεις κυρίως από εκκλησιαστικούς κύκλους Ωστόσο η εξαγορά συνειδήσεων στο Βυζάντιο ήταν συνήθης τακτική microε την οποία υπερπηδούνταν όλα τα εmicroπόδια Έτσι εγκαινιάζεται στις 1112 Απριλίου 1034 η βασιλεία ενός επιτήδειου νεαρού που δεν είχε προδιαγραφές καταλληλότητας για το αξίωmicroα το οποίο τόσο ανορ-θόδοξα ανέλαβε Αντίθετα ο αδελφός του Ιωάννης ήταν έmicroπειρος στα διοικητικά και έτοιmicroος για τα καθήκοντα του διαχειριστή της εξουσίαςΟ Μιχαήλ Δrsquo ο Παφλαγών στήριξε τον θρόνο του πάνω στη σιδηρά πυγmicroή και την πανε-ποπτεία του Ορφανοτρόφου Με το που έγινε αυτοκράτορας έβγαλε το προσωπείο και έδειξε την αδιαφορία και την απαξία του απέναντι στη Ζωή Έτσι εκείνη αντί να χαρεί άφοβα πια τον έρωτά της δέχθηκε τη φοβερή ψυχρολουσία της απόρριψης Επιπλέον ο Ορφανοτρόφος ξέροντας ότι η βασίλισσα ήταν ικανή για τα πάντα αφού έφτασε στο σηmicroείο να δηλητηριάσει τον Ρωmicroανό φρόντισε να την εξουδετερώσει περιορίζοντάς την και παρακολουθώντας την αδιάλειπτα Έτσι η θέση του Μιχαήλ ήταν ιδιαίτερα ισχυροποιηmicroένη χάρη στην laquoπολυόmicromicroατονraquo αρχή του Ιωάννη όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ΨελλόςΗ οικονοmicroική πολιτική που ακολούθησε ο Ιωάννης ήταν ιδιαίτερα σκληρή και άτεγκτη αξιώνοντας την καταβολή των φόρων από βουλγαρικούς πληθυσmicroούς που βρίσκονταν στη διαδικασία ενσωmicroάτωσης στην αυτοκρατορία σε χρήmicroα και όχι σε είδος Ο Βασί-λειος Βrsquo είχε δείξει ελαστικότητα προς αυτούς τους πληθυσmicroούς ώστε να microην πιεστούν και αισθανθούν αποξενωmicroένοι αποζητώντας τελικά διέξοδο microέσα από επαναστάσεις

Ο Μιχαήλ Δrsquo ο Παφλαγών προ-ερχόταν από τους κύκλους των

και αυτονοmicroιστικά κινήmicroατα Τα microέτρα του Ορφανοτρόφου που στη συγκεκριmicroένη περί-πτωση δεν είδε την πολιτική σκοπιmicroότητα πίσω από την ελαστική οικονοmicroική πολιτική του Βασιλείου Βrsquo απέναντι στους Βούλγαρους προκάλεσαν όπως ήταν αναmicroενόmicroενο δυσαρέσκεια και θυmicroηδία Έτσι χάρη στην έλλειψη πολιτικής προοπτικής ο Ορφανοτρό-φος ξεσήκωσε τους Βουλγάρους εναντίον της αυτοκρατορίας Στα 103940 ξέσπασε η εξέγερση των Βουλγάρων υπό την αρχηγία του Δελεάνου η οποία θα συmicroπαρασύρει και αρκετούς άλλους πληθυσmicroούς που ήταν εξίσου δυσαρεστηmicroένοι από την κυβερνητική πολιτική έτσι όπως αυτή καθοριζόταν από τον Ορφανοτρόφο Η λαϊκή δυσαρέσκεια δεν πτόησε τον Ιωάννη από το να δίνει έmicroφαση στον τοmicroέα της περαιτέρω οικονοmicroικής ισχυροποίησης της αυτοκρατορίας και στην εξίσωση των υπηκόων σε ότι αφορά τις φορολογικές τους υποχρεώσεις κάτι που όπως έχει λε-χθεί παραπάνω ανέκοψε τη διαδικασία ενσωmicroάτωσης των Βουλγάρων στο Βυζάντιο Ο Ορφανοτρόφος έγινε microισητός στον λαό και συγκέντρωσε τα επικριτικά σχόλια των ιστοριογράφων της εποχής που σαφώς τον παρουσιάζουν ως τον βασικό κυβερνήτη του κράτους στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Δrsquo Βασικό χαρακτηριστικό το οποίο εξάρουν οι πηγές ήταν η καχυποψία του Γνωρίζοντας ο ίδιος ότι το παλάτι ήταν ένα εργαστήριο όπου ασταmicroάτητα εξυφαίνονταν συνωmicroοσίες λάmicroβανε τα microέτρα του για να αποτρέψει τέτοιου είδους εγχειρήmicroατα Αυτό βέβαια τον ανάγκασε να παροπλίσει σηmicroαντικά στελέχη του στρατού που ενδεχοmicroένως να στρέφονταν κάποια στιγmicroή ενα-ντίον της νόmicroιmicroης αρχής Συνέπεια της τακτικής του Ιωάννη να περιθωριοποιεί τους επιφανείς ήταν η ανάδειξη νέων στρατηγών που πρόωρα καταλάmicroβαναν υπεύθυνα πόστα και γιrsquo αυτό οι επιδόσεις τους ήταν εξαιρετικά microέτριες Φωτεινό παράδειγmicroα παραmicroένει ο Γεώργιος Μανιάκης ο οποίος διέπρεψε ως στρατη-γός Στον κολοφώνα όmicroως της δόξας του και καθώς προέλαυνε κατά των microουσουλ-microάνων στη Σικελία φυλακίστηκε για εσχάτη προδοσία Αν και ο στρατηγός Μανιάκης δεν είχε δώσει microέχρι τότε αφορmicroή ώστε να κατηγορηθεί για κάτι τέτοιο ο Ιωάννης λειτούργησε προληπτικά καθώς αποτελούσε έθος στο Βυζάντιο ο κάθε στρατηγός που κατάφερνε να αναδειχθεί microέσα από τα στρατιωτικά του κατορθώmicroατα να επαναστατεί και να θεωρεί ότι ο ίδιος θα microπορούσε να κυβερνήσει καλύτερα την αυτοκρατορία Ένα άλλο παράδειγmicroα microας παρέχει και η περίπτωση του φρούραρχου Μεσσήνης Κατακαλών Κεκαυmicroένου

Στη microικρογραφία εικονίζονται κατά σειρά η αποβίβαση του

Εν τω microεταξύ οι εξωτερικές απειλές εξακολουθούσαν να υφίστανται καθώς τα νησιά του Αιγαίου υπέφεραν από τις επιδροmicroές των Σαρακηνών οι Πετσενέγγοι συνέχιζαν τις επιδροmicroές από τα βόρεια επωφελούmicroενοι από τον παγωmicroένο Δούναβη που γεφύρωνε το φυσικό σύνορο ενώ οι Βούλγαροι έδειξαν ανυπότακτοι και έτοιmicroοι να αρχίσουν microακροχρόνιο αγώνα για την ανεξαρτησία τους Ο Πέτρος Δελεάνος ήταν ο αρχηγός που επρόκειτο να ηγηθεί της βουλγαρικής επανάστασης του 1040 και η οποία microε το ξέσπασmicroά της έλαβε τεράστιες διαστάσεις Η επανάσταση περιπλέχθηκε microε την εmicroφά-νιση του γόνου της βουλγαρικής βασιλικής οικογένειας Αλουσιάνου στο πλευρό των συmicroπατριωτών του Ο Δελεάνος αναγκάστηκε να δεχθεί δίπλα του τον Αλουσιάνο ως συναρχηγό Ο Αλουσιάνος microε το στράτευmicroα που του παραχώρησε ο Δελεάνος επιτέ-θηκε στη Θεσσαλονίκη χωρίς όmicroως επιτυχία Κατά την επιστροφή του ο Αλουσιάνος αποφάσισε να τυφλώσει τον Δελεάνο και να τον παραδώσει στους Βυζαντινούς Η ενέργειά του δείχνει είτε ότι ο ρόλος του ήταν ευθύς εξαρχής διασπαστικός ανάmicroεσα στους Βουλγάρους και αποσκοπούσε στην εξυπηρέτηση των συmicroφερόντων της βυζα-ντινής κυβέρνησης είτε ότι ζυγίζοντας τις εξελίξεις είδε ότι θα ήταν προς το συmicroφέ-ρον του να αλλάξει και πάλι στρατόπεδο αφού η εκτίmicroησή του έγερνε την πλάστιγγα στην πλευρά της αυτοκρατορίας Έκρινε ίσως ότι οι συνθήκες δεν ήταν ώριmicroες και ότι το κίνηmicroα δεν επρόκειτο να έχει καmicroία τύχη Έτσι ο βουλγαρικός κίνδυνος αποσοβή-θηκε είτε χάρη σε κάποιες επιτυχηmicroένες διπλωmicroατικές ενέργειες είτε χάρη στην τύχη που ευνόησε το Βυζάντιο Παρότι δεν είχε τα προσόντα να κυβερνήσει σωστά ο Μιχαήλ συνειδητοποίησε έγκαι-ρα τις ανάγκες της αυτοκρατορίας και έδειξε ενδιαφέρον για τα στρατιωτικά Χωρίς αmicroφιβολία επισκιάστηκε από τον αδελφό του που διέθετε δυναmicroική προσωπικότητα και χάρισmicroα να επιβάλλεται Η τάξη και η ευρυθmicroία microε την οποία ήθελε να κινείται η αυτοκρατορία ως γνήσιος γραφειοκράτης είχε σε microεγάλο βαθmicroό επιτευχθεί στον οικονοmicroικό τοmicroέα όχι όmicroως και στον στρατιωτικό Εκεί ο Μιχαήλ έδειξε την κλίση και ταυτόχρονα την αρετή του Βέβαια τροχοπέδη αποτελούσε το πρόβληmicroα κρίσεων επι-ληψίας που τον ταλάνιζαν και το οποίο σταδιακά επιδεινωνόταν Είναι χαρακτηριστικό ότι η Αυλή είχε επινοήσει διάφορες microεθόδους κάλυψης αυτού του προβλήmicroατος στις δηmicroόσιες εmicroφανίσεις του αυτοκράτορα για να microην εκτεθεί ο ίδιος και για να microην πληγεί το γόητρο του αυτοκρατορικού αξιώmicroατος Επειδή οι κρίσεις έρχονταν απροειδοποί-

Ο Πέτρος Δελεάνος ανακηρύσ-σεται laquoβασιλέας της Βουλγα-

Ο Αλουσιάνος αφού προσχώ-ρησε στο κίνηmicroα του Πέτρου

ητα έπρεπε να είναι έτοιmicroοι ανά πάσα στιγmicroή να τις αντιmicroετωπίσουν Οι πηγές microας πληροφορούν πως όταν δεχόταν ξένους για ακρόαση ο Μιχαήλ βρισκόταν πίσω από βήλα τα οποία έκλιναν αν οι υπεύθυνοι αυλικοί διέκριναν συmicroπτώmicroατα που έδειχναν ότι επίκειτο microία νέα επιληπτική κρίση Όταν επίσης ήταν έφιππος ο αυτοκράτορας περιστοιχιζόταν από άλλους ιππείς ώστε να τον συγκρατήσουν σε περίπτωση που θα κινδύνευε να πέσει από το άλογο αν πάθαινε κρίση και συνάmicroα να τον καλύψουν από τα αδιάκριτα βλέmicromicroαταΤο πρόβληmicroα υγείας που αντιmicroετώπιζε ο αυτοκράτορας τον έκανε εξαιρετικά ευάλωτο στα microάτια των επίδοξων σφετεριστών του θρόνου Ο Ιωάννης όmicroως λάmicroβανε τα microέτρα του Έδινε την εντύπωση στους συγχρόνους του ότι παρακολουθούσε τους πάντες και τα πάντα νυχθηmicroερόν και ότι microάθαινε οτιδήποτε λεγόταν στο παλάτι και γενικότερα στην πρωτεύουσα Είναι χαρακτηριστικό το τέχνασmicroά του να καλεί διάφορους ευπα-τρίδες σε συmicroπόσια τα οποία οδηγούσαν τους συνδαιτυmicroόνες σε κατάσταση microέθης Σε εκείνες τις στιγmicroές χαλάρωσης ο Ιωάννης παρακολουθούσε προσποιούmicroενος και ο ίδιος τον microεθυσmicroένο το τί θα έλεγαν οι προσκεκληmicroένοι του σε σχέση microε τον αυ-τοκράτορα και πόσο πιστοί ήταν τελικά σε αυτόν Γνωρίζοντας όmicroως και ο ίδιος ο Ορ-φανοτρόφος ότι το τέλος του Μιχαήλ ήταν αναπόφευκτο άρχισε να microεθοδεύει σχέδια για την παραmicroονή του στην εξουσία Η κολοβωmicroένη του αρτιmicroέλεια του είχε στερήσει τη δυνατότητα να φορέσει το στέmicromicroα Ωστόσο το κοφτερό του microυαλό πίστευε ότι θα τον διατηρούσε σε microια άτυπη εξουσία Έτσι συνέλαβε το σχέδιο της διαδοχής microέσα από την ανάδειξη του γιου της αδελφής του Μαρίας σε αυτοκράτορα microετά τον θάνατο του Μιχαήλ ΔrsquoΌπως έκανε και άλλοτε microε τον αδελφό του έφερε τον ανιψιό του που είχε και αυτός το όνοmicroα Μιχαήλ στο παλάτι για να προσεγγίσει τη βασίλισσα Ζωή η οποία εξακολου-θούσε να είναι το κλειδί της διαδοχής Στόχος βέβαια δεν ήταν η σύναψη ερωτικού δεσmicroού αλλά η εκmicroετάλλευση της συναισθηmicroατικής φύσης της Ζωής που εξαιτίας των δυσmicroενών για την ίδια συνθηκών δεν microπόρεσε να γίνει microητέρα Ο Μιχαήλ έλαβε το αξίωmicroα του καίσαρα αφού έγινε θετός γιος της βασίλισσας Με αυτόν τον τρόπο ο Ορφανοτρόφος προάλειφε τον ανιψιό του για το αυτοκρατορικό αξίωmicroα στο οποίο είχε προβάδισmicroα microε εξασφαλισmicroένη την ευνοϊκή στάση της Ζωής Παράλληλα έβλεπε και ο ίδιος τη συνέχιση της κατάστασης που είχε δηmicroιουργηθεί κατά τη διάρκεια της

Η Ζωή κόρη του Κωνσταντίνου Ηrsquo παρόλο που ήταν σκληρή

βασιλείας του αδελφού του όπου ο Μιχαήλ είχε τα διάσηmicroα της εξουσίας αλλά ο ίδιος ήταν αυτός που ουσιαστικά κυβερνούσε Το 1041 και παρά τη ραγδαία επιδείνωση της υγείας του ο Μιχαήλ αποφάσισε να δώσει το τελειωτικό χτύπηmicroα στους Βουλγάρους και να ηγηθεί του στρατού που θα επανέφερε την τάξη στη βόρεια Βαλκανική Η επιχείρηση κατέληξε σε θρίαmicroβο για τον αυτοκράτορα ο οποίος επέστρεψε νικητής στη Βασιλεύουσα όπου έτυχε πανηγυρικής υποδοχής Αυτό ήταν και το κύκνειο άσmicroα του Μιχαήλ Δrsquo Πέθανε στις 10 Δεκεmicroβρίου 1041 στο microοναστήρι που ο ίδιος είχε ιδρύσει και στο οποίο είχε αποσυρθεί microετά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη από την εκστρατεία εναντίον των Βουλγάρων Η διαδοχή είχε ήδη προετοιmicroαστεί και τον Μιχαήλ Δrsquo διαδέχθηκε ο ανιψιός του Μιχα-ήλ Εrsquo ο Καλαφάτης Οι αστοί αυτοκράτορες εξακολουθούν να είναι εδραιωmicroένοι στην εξουσία καθώς ακόmicroη και το παρωνύmicroιο του νέου αυτοκράτορα microαρτυρεί ότι προερ-χόταν από την τάξη των ελεύθερων επαγγελmicroατιών Ο πατέρας του ήταν καλαφάτης εργαζόταν δηλαδή σε ναυπηγείο και οι Βυζαντινοί χρησιmicroοποίησαν αυτή την ιδιότητα για να χλευάσουν την ταπεινή καταγωγή του αυτοκράτοραΟ Μιχαήλ Εrsquo παρότι δεν απασχόλησε κανέναν microε τη συmicroπεριφορά του όσο ήταν ακόmicroη ζωντανός ο Μιχαήλ Δrsquo κρατώντας χαmicroηλούς τόνους microε το που ανέβηκε στον θρόνο έδειξε ότι δεν επρόκειτο να ανεχθεί κηδεmicroόνες στη διακυβέρνηση και ότι η πειθήνια στάση του ήταν απλώς ένα προσωπείο το οποίο ήταν αναγκασmicroένος να φορά έως τη στιγmicroή που θα φορούσε το στέmicromicroα Μία από τις πρώτες ενέργειές του ήταν να εξορίσει τον θείο του Ιωάννη ο οποίος φορτικά εννοούσε να επιβάλει τη γνώmicroη του Όλα τα ερείσmicroατα του Ορφανοτρόφου στάθηκαν ανίκανα να αποτρέψουν την αδόκητη περι-θωριοποίησή του Οι αποφάσεις του βασιλιά ήταν κεραυνός εν αιθρία για τον Ιωάννη ο οποίος πίστευε ότι αργά ή γρήγορα ο ανιψιός του θα τον καλούσε πίσω στο παλάτι microετανοηmicroένος Μάλιστα κάποιοι που δεν είχαν αντιληφθεί τις προθέσεις του Μιχαήλ Εrsquo έσπευσαν να στηρίξουν τον Ιωάννη για να ευεργετηθούν στη συνέχεια όταν αυτός θα ανακτούσε τη δύναmicroή του Κάτι τέτοιο δεν έγινε και ο Ιωάννης βγήκε για πάντα από το πολιτικό προσκήνιο Αντrsquo αυτού ο Μιχαήλ κάλεσε ως άmicroεσο συνεργάτη του τον θείο του νοβελλίσσιmicroο ΚωνσταντίνοΗ Ζωή ήταν ο επόmicroενος στόχος του αυτοκράτορα ο οποίος θεωρούσε ότι η αυτοκρά-τειρα θα έπρεπε να ακολουθήσει την τύχη του Ορφανοτρόφου για να microην κινδυνέψει

Νόmicroισmicroα του Μιχαήλ Δrsquo στον οπισθότυπο του οποίου ο

Στη microικρογραφία ο λαός της Κωνσταντινούπολης εναντίον

microε ανατροπή από τυχόν αυλικούς που θα επιδίωκαν να την προσεταιριστούν Η απο-microάκρυνση όmicroως της Ζωής προκάλεσε έντονη λαϊκή αντίδραση στην Κωνσταντινούπολη που εξελίχθηκε σε πρωτοφανή εξέγερση Ακόmicroη και γυναίκες έλαβαν microέρος ενώ ο φανατισmicroένος όχλος ζητούσε τον θάνατο του επίορκου Καλαφάτη Μάλιστα έσπευσαν να αναδείξουν παράλληλα την αδελφή της Ζωής Θεοδώρα αυτοκράτειρα για να εξα-σφαλίσουν απαραιτήτως τη δυναστική συνέχεια Η microοναχή Θεοδώρα αποδέχθηκε τη στέψη που θα γινόταν σχεδόν microε τη βία επειδή και η ίδια έβλεπε ότι έτσι θα microπορούσε να φανεί χρήσιmicroη στους συντηρητικούς κύκλους της εκκλησιαστικής και της κοσmicroικής αριστοκρατίας τους οποίους στήριζε Ο λαός αναmicroφίβολα ήταν συνδεδεmicroένος microε τη Μακεδονική δυναστεία η οποία τον είχε οδηγήσει σε ηmicroέρες απαράmicroιλλου microεγαλείου και δόξας Ωστόσο microέσα από την επιχει-ρηmicroατολογία που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της εξέγερσης φάνηκε ότι ο λαός ποτέ δεν είχε εκχωρήσει τα δικαιώmicroατά του ως πολιτειακός παράγοντας Στη συγκεκριmicroένη περίπτωση αποφάσισε να εκθρονίσει τον Μιχαήλ Εrsquo διότι αποδείχθηκε κατώτερος του αξιώmicroατος και πλέον δεν θα microπορούσε να θεωρείται αυτοκράτορας αλλά επιβάτης του θρόνου Ο λαός δεν ικανοποιήθηκε ούτε microε την εσπευσmicroένη επιστροφή της Ζωής και την επίδειξή της στο πλήθος που απειλούσε να λιντσάρει τον Μιχαήλ Ο αφηνιασmicroένος όχλος συνέχισε να καταστρέφει και να λεηλατεί ανεξέλεγκτος Ο βασιλιάς αναγκάστηκε να φύγει από το παλάτι για να προσπαθήσει να βρει άσυλο στη Μονή Στουδίου microαζί microε τον θείο του Κωνσταντίνο Εκεί πιάστηκαν από την Αγία Τράπεζα για να αποφύγουν την τιmicroωρία της τύφλωσης που τους είχε οριστεί από τους αρχηγούς της εξέγερσης Ο Μιχαήλ και ο Κωνσταντίνος εκάρησαν microοναχοί για να γλιτώ-σουν την τύφλωση κάτι που τελικά δεν κατάφεραν αφού τόσο ο ένας όσο και ο άλλος έχασαν την όρασή τους για να εξιλεωθεί το αφηνιασmicroένο πλήθος Η συνύπαρξη δύο γυναικών αυτοκρατόρων δεν θα microπορούσε να είναι microόνιmicroη λύση σύmicroφωνα microε τα βυζα-ντινά πολιτικά θέσmicroια Πέραν τούτου η Ζωή και η Θεοδώρα είχαν εκ διαmicroέτρου αντί-θετους χαρακτήρες διαφωνίες και αmicroοιβαία αντιπάθεια που τις καθιστούσε άσπονδες αδελφές Τα ηνία έπρεπε να αναλάβει κάποιος άνδρας Έτσι η Ζωή παντρεύτηκε για τρίτη φορά Νέος αυτοκράτορας ο Κωνσταντίνος Θrsquo Μονοmicroάχος ένας αυτοκράτορας που επρόκειτο να βασιλεύσει για ικανό χρονικό διάστηmicroα βγάζοντας τη χώρα από την πολιτειακή

Στη microικρογραφία ο Μιχαήλ Καλαφάτης microιλά στον λαό ενώ

Στη microικρογραφία αριστερά η Θεοδώρα και δεξιά η Ζωή

Στη microικρογραφία ο γάmicroος της Ζωής και του Κωνσταντίνου

αστάθεια και το συνεχές ανεβοκατέβασmicroα αυτοκρατόρων Καταγόταν και αυτός από αστική αριστοκρατική οικογένεια και έπειτα από microια περιπετειώδη ζωή είδε τον θρόνο ως το απάνεmicroο λιmicroάνι για να περάσει ήρεmicroα και ευχάριστα τα υπόλοιπα χρόνια του

Ο Κωνσταντίνος Θrsquo Μονοmicroάχος (1042-55) και το τέλος της Μακεδονικής δυναστείαςΟ Κωνσταντίνος Μονοmicroάχος περιγράφεται προσωπογραφικά από τον Μιχαήλ Ψελλό microε πολύ γλαφυρό τρόπο ως ένας εύθυmicroος άνθρωπος Παρά τη χαρίεσσα προσωπικότητά του ο αυτοκράτορας αυτός δεν θα microπορούσε να χαρακτηριστεί ιδιαίτερα ικανός Ο Ψελλός αναφέρει στη Χρονογραφία του ότι laquoοὐ πάνυ τι τήν φύσιν τῆς βασιλείας ὁ αὐτοκράτωρ οὗτος κατείληφεν οὔθrsquo ὅτι λειτουργία τις ἐστί λυσιτελής εἰς τό ὑπήκοον οὔθrsquo ὅτι ἐγρηγορυίας δεῖται ἀεί ψυχῆς πρός τήν βελτίονα τῶν πραγmicroάτων διοίκησινraquo δηλαδή ότι δεν πολυκαταλάβαινε ο αυτοκράτορας τις microεγάλες ευθύνες του αξιώmicroατός του ούτε ήταν σε εγρήγορση για να καλυτερεύει τις συνθήκες διαβίωσης των υπηκό-ων του Το κράτος βέβαια βρίσκεται ακόmicroη σε περίοδο ακmicroής ένεκα της εξαιρετικής διοίκησης του Βασιλείου Βrsquo του Βουλγαροκτόνου Όπως όmicroως είδαmicroε ανησυχητικά

Το στέmicromicroα του Κωνσταντίνου Θrsquo Μονοmicroάχου (Μουσείο Magyar

Ο ιστοριογράφος Μιχαήλ Ψελλός αφηγείται πως κατά τη λαϊκή εξέγερση του 1042 συmicro-microετείχαν ενεργά και γυναίκες laquoἐγώ γοῦν πολλαῖς ἑωράκειν ἅς οὐδείς ἄχρι τότε τῆς γυναικωνίτιδος ἒξω τεθέαται δηmicroοσίατε προϊούσας καί βοώσας τε καί κοποmicroένας καί δεινόν ἀπολοφυρmicroένας ἐπί τῷ πάθει τῆς βασιλίδος αἱ δέ λοιπαί Μαινάδων δίκην ἐφέροντο καί τάγmicroα οὐ τι microικρόν ἐπί τόν ἀλιτήριον [αυτοκράτορας Μιχαήλ Εrsquo] συνεστήκεσανraquo (Βλ Μιχαήλ Ψελλός Χρονογραφία Michel Psellos Chronographia Ι-ΙΙ ed E Renauld Paris 1928 Ι 294-5) Από την άλλη ο Ιωάννης Σκυλίτζης αναφέρει ότι κάποιος ανώνυmicroος κάτοικος της Βασι-λεύουσας διερmicroηνεύοντας τα συναισθήmicroατα όλου του λαού φώναξε laquoἡmicroεῖς σταυρο-πάτην Καλαφάτην βασιλέα οὐ θέλοmicroεν ἀλλά τήν ἀρχέγονον καί κληρονόmicroον καί ἡmicroετέραν microητέρα Ζωή καί εὐθύς ἅπας ὁ λαός ὡς ἐκ microιᾶς φωνῆς ἐβόων ἀνασκαφείη τά ὀστά τοῦ Καλαφάτουraquo (Ιωάννης Σκυλίτζης Σύνοψις Ιστοριών Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum ed I Thurn [Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5] Berolini 1973 418)

σηmicroεία αδυναmicroίας είχαν αρχίσει να εmicroφανίζονται από τα χρόνια των αλλοπρόσαλλων προκατόχων του Κωνσταντίνου Θrsquo Η άνοδός του αποτελεί παράλληλα και επικράτηση της νεοανερχόmicroενης αστικής τάξης αφού και ο ίδιος καταγόταν από παλιά αστική αριστοκρατική οικογένεια της Κωνσταντι-νούπολης Αυτό είχε ως αποτέλεσmicroα την υποβάθmicroιση των στρατιωτικών και κατrsquo επέ-κταση την υπονόmicroευση του κράτους Οι αντιmicroαχόmicroενες παρατάξεις των γραφειοκρατών και των στρατιωτικών θα συνεχίσουν την αδυσώπητη πάλη τους σχεδόν σε όλο τον 11ο αιώνα Η microορφή των ιεραρχιών και των κοινωνικών συνθηκών είχε αλλάξει Τα νέα δεδοmicroένα όmicroως οδηγούσαν στην υποβάθmicroιση των στρατιωτικών και κατrsquo επέκταση στην υπονόmicroευση του κράτους Είναι σαφές ότι η κοινωνική επιτυχία και καταξίωση εξαρτάτο όχι από την καταγωγή αλλά από τη microόρφωση και τους φιλικούς δεσmicroούς Πα-ράλληλα επιτράπηκε στους γραφειοκράτες και στους εmicroπόρους της Κωνσταντινούπολης να γίνουν microέλη της Συγκλήτου και να επωφεληθούν από τα οικονοmicroικά πλεονεκτήmicroατα και την κοινωνική άνοδο που τους εξασφάλιζε η προαγωγή αυτή Ωστόσο το κράτος διαβρώνεται και η άmicroυνά του καρκινοβατεί Η κρατική αδυναmicroία εκδηλώθηκε τόσο φα-νερά ώστε εκδηλώθηκαν εξεγέρσεις στην επαρχία ενώ η έξωθεν απειλή εντάθηκε Ο Μονοmicroάχος έδειξε καθrsquo όλη τη διάρκεια της βασιλείας του ότι ήθελε να αποφεύγει την κατά microέτωπο αντιmicroετώπιση των προβληmicroάτων Προτιmicroούσε να καλύπτει παρά να λύνει προβλήmicroατα Το ενδιαφέρον του ήταν στραmicromicroένο στην προσωπική του ζωή Ασφαλώς δεν ένιωθε καmicroία έλξη για την αυτοκράτειρα Ζωή η οποία είχε αφοσιωθεί στην αγαπηmicroένη της ενασχόληση που ήταν η microυρεψική δηλαδή η κατασκευή αρω-microάτων και άλλων παρασκευασmicroάτων Μαρτυρείται ότι τα ιδιαίτερα διαmicroερίσmicroατά της είχαν microετατραπεί σε κόλαση πυρός από τα καζάνια που άναβαν συγχρόνως και στα οποία κόχλαζαν διάφορα υγρά Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι της αποδόθηκε η δηλη-τηρίαση του Ρωmicroανού Αργυρού Ο Μονοmicroάχος άνθρωπος παράφορος είχε σταθερό εξωσυζυγικό ερωτικό δεσmicroό microε την αριστοκράτισσα Μαρία Σκλήραινα στην οποία είχε απονείmicroει τον πρωτοφανή τίτλο της σεβαστής Μάλιστα την εγκατέστησε στο παλάτι και χωρίς να αισθάνεται αναστολές εmicroφανιζόταν microαζί της δηmicroόσια Η βασίλισσα δεν ήταν απλά απασχοληmicroένη microε τη microυρεψική για να αντιδράσει είχε πιθανότατα πάθει άνοια και ελάχιστα πράγmicroατα ήταν σε θέση να αντιλαmicroβάνεται Μετά από τρία χρόνια αφότου είχε ανέβει στον θρόνο ο Μονοmicroάχος η Μαρία πέθανε και τη θέση της πήρε

Ο Κωνσταντίνος Θrsquo ο Μονο-microάχος γόνος αριστοκρατικής

microία Αλανή πριγκίπισσα που βρισκόταν όmicroηρος στο παλάτι Η σχέση του microε τον αυλικό Ρωmicroανό Βοΐλα επιδέχεται διάφορες ερmicroηνείες Ο Βοΐλας δεν ήταν σίγουρα ο γελωτοποιός του βασιλιά όπως είχε δηmicroιουργηθεί η εντύπωση πα-λαιότερα Όταν ο έmicroπιστος αυτός αυλικός ενεπλάκη σε επιβουλή (10501) που στρε-φόταν ενάντια στον αυτοκράτορα τα πράγmicroατα έγιναν ακόmicroη πιο θολά γύρω από τη φύση της σχέσης των δύο ανδρών Ο Βοΐλας δήλωσε απερίφραστα ότι η επιβουλή στό-χευε στην ανατροπή του Κωνσταντίνου Θrsquo από τον θρόνο και στη συνακόλουθη άνοδο του ιδίου σε αυτόν Ο αυτοκράτορας τιmicroώρησε τους συνεργάτες του αλλά όχι εκείνον Απεναντίας του έδωσε δώρα και τον τίmicroησε microε συmicroπόσιο Ο Ψελλός καταγράφει microε γλα-φυρότητα τη συναισθηmicroατική εξάρτηση του αυτοκράτορα από τον χαριτωmicroένο αυλικό την οικειότητα καθώς και τη φυσική εγγύτητα που είχαν αποκτήσει οι δύοΤα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Μονοmicroάχου σηmicroαδεύτηκαν από εξεγέρσεις τις οποίες ο νέος αυτοκράτορας microπόρεσε να αντιmicroετωπίσει microε επιτυχία Φαίνεται ότι κά-ποιοι διοικητές θεώρησαν ότι η έκρυθmicroη κατάσταση που προκλήθηκε από τη λαϊκή επανάσταση του 1042 τους έδινε την κατάλληλη ευκαιρία για να εκδηλωθούν Ο Γε-ώργιος Μανιάκης που ήταν πάντα επίφοβος στασιαστής είχε φυλακιστεί από τον Ιω-άννη Ορφανοτρόφο Όmicroως οι Νορmicroανδοί προέλαυναν ασυγκράτητοι στη Νότια Ιταλία καταλαmicroβάνοντας τα βυζαντινά κάστρα το ένα microετά το άλλο Έτσι τις λίγες ηmicroέρες της συmicroβασιλείας της Ζωής και της Θεοδώρας ο στρατηγός Μανιάκης ελευθερώθηκε για να αντιmicroετωπίσει τους εχθρούς Η άνοδος του Μονοmicroάχου στον θρόνο βρίσκει τον Μανιάκη στη Νότια Ιταλία ως laquoκατεπάνω της Λογγοβαρδίαςraquo Ωστόσο η βίαιη και σκληρή συmicroπεριφορά του απέναντι στον τοπικό πληθυσmicroό καθώς και άλλα συmicroφέρο-ντα οδήγησαν τον Μονοmicroάχο στην απόφαση νέας ανάκλησης του Μανιάκη στην Κων-σταντινούπολη Θεωρώντας ότι η αξία και οι ικανότητές του υποτιmicroούνταν ο Μανιάκης αυτοαναγορεύθηκε αυτοκράτορας Η σύγκρουσή του στην Ήπειρο κατά την πορεία του προς τη Βασιλεύουσα microε τα αυτοκρατορικά στρατεύmicroατα τον ανέδειξε νικητή Ενδε-χοmicroένως microάλιστα ο στρατηγός Μανιάκης να κατάφερνε να ανέλθει στον θρόνο αν ένα τραγικό ατύχηmicroα δεν τον οδηγούσε σε ξαφνικό θάνατο Η δεύτερη επανάσταση που απείλησε τον Κωνσταντίνο Θrsquo ήταν αυτή του διοικητή της Κύπρου Θεόφιλου Ερωτικού στα 1042 η οποία κατεστάλη από τον πατρίκιο Κων-σταντίνο Χαγέ Αποστασία που κλόνισε τον θρόνο του Μονοmicroάχου ήταν και αυτή του

Ο πατρίκιος Λέων Τορνίκιος έχο-ντας την υποστήριξη ορισmicroένων

Το 1040 οι Σέρβοι microε επικε-φαλής τον Στέφανο Βοϊσθλάβο

Λέοντα Τορνικίου το 1047 Ο Τορνίκιος ήταν στρατηγός του στρατού της Μακεδονίας και της Θράκης Επειδή καθώς φαίνεται υπήρχε συσσωρευmicroένη δυσαρέσκεια ο Τορ-νίκιος εκmicroεταλλεύτηκε τα συναισθήmicroατα του στρατού για να αναγορευθεί από αυτόν αυτοκράτορας τον Σεπτέmicroβριο του 1047 Η συγκυρία ήταν ευνοϊκή για τον επαναστά-τη αφού ο στρατός της Κωνσταντινούπολης είχε σταλεί στην Ιβηρία και η άmicroυνα της πόλης ήταν πολύ ασθενής Ωστόσο οι αδέξιοι χειρισmicroοί του Τορνικίου ακύρωσαν τα όσα δυνητικά microπορούσε να επιτύχει microε έναν αιφνιδιασmicroό αφού κατόπιν αναγκάστηκε να αποσυρθεί στη Θράκη οδηγώντας την επανάσταση σε εκφυλισmicroό Τα αυτοκρατο-ρικά στρατεύmicroατα της Ανατολής βρήκαν τον χρόνο να αντιδράσουν ενώ οι οπαδοί του Τορνίκη φυλλορροούσαν προς την αντίπαλη παράταξη Τελικά αναγκάστηκε να αναζητήσει τη σωτηρία στη φυγή κάτι όmicroως που δεν έγινε καθώς την παραmicroονή των Χριστουγέννων του 1047 συνελήφθη microαζί microε τον πιστό του σύντροφο Ιωάννη Βατάτζη και τιmicroωρήθηκε microε τύφλωση Η άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία άρχισε να παρουσιάζει σηmicroάδια αδυναmicroίας τα οποία ήταν πλέον ορατά στους εχθρούς της Είναι χαρακτηριστικό ότι ο άρχοντας των Σέρ-βων Στέφανος Βοϊσθλάβος δραστηριοποιήθηκε microε στόχο την ανεξαρτησία της χώρας του Ζέτας Τα βυζαντινά στρατεύmicroατα που πριν από δύο δεκαετίες προέλαυναν περή-φανα στη βόρεια Βαλκανική ηττούνταν κατά κράτος από έναν ηγεmicroονίσκο Επιπλέον ο Στέφανος πέτυχε την ανεξαρτητοποίηση της Ζέτας της Τρεβινίας και της Ζαχλουmicroίας Έτσι ένα τmicroήmicroα από τα εδάφη της αυτοκρατορίας είχε αποσπαστεί και είχε καταστεί ανεξάρτητη ηγεmicroονία Τελικά οι Βυζαντινοί αναγκάστηκαν να ειρηνεύσουν το 1052 και να αποδεχθούν de facto τα τετελεσmicroένα Οι αδυναmicroίες βέβαια που έδειξε η αυ-τοκρατορία στο τοmicroέα της δυναmicroικής-στρατιωτικής αντιmicroετώπισης των επεκτατικών βλέψεων των γειτόνων της δεν αφορούσαν microόνο τους Σέρβους και τους ΒούλγαρουςΉδη στα 1043 οι Ρώσοι επιτίθενται κατά της Κωνσταντινούπολης η πετσενεγγική απειλή ήταν πάντοτε παρούσα ενώ στα χρόνια της βασιλείας του Μονοmicroάχου λαmicroβά-νει χώρα ένα υψίστης σηmicroασίας για το microέλλον της αυτοκρατορίας γεγονός η επέλαση των Σελτζουκιδών στη Μικρά Ασία Οι Σελτζουκίδες βέβαια δεν αποτελούν θανάσιmicroο κίνδυνο και οι επιδροmicroές τους δεν φαίνεται στο πρώιmicroο αυτό στάδιο να προκαλούν ανησυχία Ο Μονοmicroάχος δεν επιθυmicroούσε πολεmicroικές συmicroπλοκές και γιrsquo αυτό επέλεγε την επικίνδυνη λύση της εξαγοράς των εχθρών Ας δούmicroε όmicroως αναλυτικά την πτυχή αυτή

Ο Κωνσταντίνος Θrsquo Μονοmicroά-χος στα χρόνια της βασιλείας

της βασιλείας του Κωνσταντίνου Θrsquo Οι Ρώσοι microε αρχηγό τον πρίγκιπα Βλαδίmicroηρο γιο του ηγεmicroόνα του Κιέβου Γιαροσλάβου Αrsquo είχαν ενθαρρυνθεί προφανώς από τα σηmicroάδια κάmicroψης που έδειχνε η αυτοκρατορία και επιχείρησαν να κυριεύσουν κατευθείαν την πρωτεύουσα του κράτους τη Βασι-λεύουσα Αφορmicroή για τη ρωσική εκστρατεία στάθηκε ένα ατυχές περιστατικό ενώ οι αιτίες είναι σαφώς βαθύτερες και σχετίζονται microε τις φιλοδοξίες των Ρως για ένταξη στην ελίτ των ισχυρών αυτοκρατοριών του τότε γνωστού κόσmicroου Η επίδειξη δύναmicroης όmicroως που επιχείρησαν στράφηκε τελικά εναντίον τους διότι αν και υπήρχαν σηmicroάδια πτώσης το κράτος ήταν ακόmicroη ακmicroαίο σε γενικές γραmicromicroές και απέκρουσε microε σχετική ευκολία την επιβουλή των Ρώσων Τα ρωσικά microονόξυλα περικυκλώθηκαν τόσο από στεριά όσο και από θάλασσα και οι Ρώσοι βρήκαν οικτρό θάνατο στη θάλασσα του ΒοσπόρουΟι Πετσενέγγοι τους οποίους προαναφέραmicroε ήταν ο νέος ανερχόmicroενος κίνδυνος Ο τουρκόφωνος αυτός λαός ήταν νοmicroαδικός και πιεζόmicroενος από άλλα βόρεια φύλα κατέβαινε όλο και πιο νότια στη Βαλκανική Οι βυζαντινές διπλωmicroατικές υπηρεσίες εξαπολύθηκαν στην υλοποίηση microιας πάγιας τακτικής ενσωmicroάτωσης των ξένων λαών στη βυζαντινή κοινοπολιτεία Στόχος δηλαδή της βυζαντινής κυβέρνησης όταν έδινε τίτλους αξιώmicroατα και δώρα στους αρχηγούς των βαρβάρων ήταν η αποδοχή και η ένταξή τους σε ένα σύστηmicroα εκούσιας υποτέλειας στο οποίο αναγνωριζόταν η πρωτο-καθεδρία του αυτοκράτορα αλλά και η πίστη σε αυτόν των ιεραρχικά κατώτερών του Ο χριστιανισmicroός και ο προσηλυτισmicroός στο ορθόδοξο δόγmicroα αποσκοπούσε στον περαι-τέρω εκβυζαντινισmicroό των βαρβαρικών φύλων όπως ήταν οι Πετσενέγγοι Υιοθετώντας την πίστη στον αυτοκράτορα και στην ορθοδοξία ουσιαστικά οι βάρβαροι γίνονταν Βυζαντινοί και η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης microπορούσε ακόmicroη και να αξιοποιή-σει τους πληθυσmicroούς αυτούς εγκαθιστώντας τους σε περιοχές microε στρατηγική σηmicroασία για να λειτουργούν ως ανθρώπινες ασπίδες ή ακόmicroη για να καλλιεργήσουν έρηmicroες και εξαλειmicromicroατικές γαίες αναζωογονώντας την οικονοmicroία ως παραγωγικές microονάδεςΈτσι το 1046 το Βυζάντιο επέτρεψε την εγκατάσταση 20000 χριστιανών Πετσενέγγων νότια του Ίστρου Βέβαια το αρνητικό στοιχείο αυτής της πολιτικής ήταν η αναξι-οπιστία που τις περισσότερες φορές έδειχναν τα εκπολιτισθέντα βαρβαρικά φύλα τα οποία συχνά εκδήλωναν απληστία και αχαριστία προς το Βυζάντιο Στη συγκεκριmicroένη

Διακοσmicroητικό θέmicroα από ψηφι-δωτό της Μονής του Οσίου

περίπτωση 15000 Πετσενέγγοι που είχαν στρατολογηθεί για να ενισχύσουν τις τάξεις του βυζαντινού στρατεύmicroατος που θα οδηγείτο εναντίον των Τούρκων αποστάτησαν και περιφέρονταν στην επαρχία λεηλατώντας και αρπάζοντας Οι προσπάθειες που έκαναν οι Βυζαντινοί για να τους θέσουν και πάλι υπό τον έλεγχό τους ήταν άκαρπες καθώς σηmicroαδεύτηκαν από ήττες τόσο στο φρούριο Δάmicroπολι όσο και στη θέση Διακενέ Τα βυζαντινά στρατεύmicroατα τράπηκαν σε φυγή καταδιωκόmicroενα από τα πετσενεγγικά στις 8 Ιουνίου 1050 στη Βασιλική Λιβάδα Η πειστικότερη ερmicroηνεία για όλες αυτές τις αδικαιολόγητες ήττες που έπλητταν το διεθνές κύρος της αυτοκρατορίας αποδίδει τις ευθύνες στους ανίκανους στρατιωτικούς που βρίσκονταν επικεφαλής τόσο κρίσιmicroων microαχών Τόσο ο Μονοmicroάχος όσο και άλλοι αυτοκράτορες προτιmicroούσαν να στέλνουν ανίκανους στρατιωτικούς ως ηγέτες διαφόρων εκστρατειών διακινδυνεύοντας να ηττηθούν Η ηχηρή νίκη ενός ικανού στρατηγού του έδινε αmicroέσως τα εχέγγυα να διεκδικήσει τον θρόνο Πολύ λίγοι αντιστάθηκαν στον πειρασmicroό και έmicroειναν πιστοί στον αυτοκράτορα Μπροστά στο δίληmicromicroα ήττα ή αντιmicroετώπιση σφετεριστή ο Μονοmicroάχος που δεν ήθελε microε τίποτα να χάσει τη γλυκιά ζωή που του εξασφάλιζε το αξίωmicroά του επέλεγε συνειδητά ή υποσυνείδητα το πρώτο Εξάλλου την περίοδο της βασιλείας του έλαβαν χώρα εκτός από τις επαναστάσεις του Γεωργίου Μανιάκη του Λέοντα Τορνικίου και του Θεόφιλου Ερωτικού η επιβουλή του Στέφανου σεβαστοφόρου η συνωmicroοσία του Νικηφόρου η επιβουλή του Κωνσταντίνου Βαρύ ο οποίος γλωσσοτοmicroήθηκε microια συνωmicroοσία που επωάστηκε στο ίδιο το παλάτι microε επικεφαλής έναν βάρβαρο Σκύθη και η επιβουλή του Ρωmicroανού Βοΐλα για την οποία έχει ήδη γίνει λόγος Μέσα σε όλα αυτά η εκκρεmicroότητα που είχε δηmicroιουργηθεί microε το θέmicroα των Πετσενέγγων παρέmicroενε ανοικτή πληγή πάνω στο σώmicroα της αυτοκρατορίας Τελικά οι Πετσενέγγοι τέθηκαν υπό microερικό έλεγχο αφού microε στρατηγικό σχέδιο αλλεπάλληλων αιφνιδιασmicroών την περίοδο 1051-1052 καταπονήθηκαν και το σθένος τους κάmicroφθηκε Το κράτος όmicroως δεν απαλλάχθηκε από την εξωτερική απειλή Ο τρίτος microεγάλος αναδυόmicroενος κίνδυνος που κλήθηκε ο Κωνσταντίνος Μονοmicroάχος να αντιmicroετωπίσει ήταν οι Σελτζούκοι Τούρκοι Η πρώτη σύγκρουση ανάmicroεσα σε βυζαντινά και τουρκικά στρατεύmicroατα το 10456 κα-τέληξε σε ήττα των πρώτων ενώ ο αρχηγός του βυζαντινού αποσπάσmicroατος Στέφανος Λειχούδης αιχmicroαλωτίστηκε από τον αρχηγό των Τούρκων Κουτλουmicroούς Οι Σελτζούκοι

Ο Γεώργιος Μανιάκης γνωστός για τα στρατιωτικά του κατορθώ-

που αισθάνονταν ακόmicroη δέος για το Βυζάντιο και δεν τολmicroούσαν να ανοίξουν microέτωπο microε αυτό ενεργούσαν επιφυλακτικά και χωρίς microεγάλα ανοίγmicroατα Είναι χαρακτηριστικό ότι η επίθεση του 1047 από τον Ασέν στο Βασπουρακάν ανα-χαιτίστηκε από τον διοικητή της επαρχίας Ααρών και τον στρατηγό Κατακαλών Κε-καυmicroένο Την επόmicroενη χρονιά οι Σελτζούκοι επανέλαβαν το εγχείρηmicroά τους microε επι-βλητικό στρατό που αριθmicroούσε 100000 άνδρες Το αποτέλεσmicroα ήταν το ίδιο όmicroως οι Σελτζούκοι δεν έπαψαν να ασκούν πιέσεις και να εγείρουν αξιώσεις στο ανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας Οι επιδροmicroές τους αν και δεν είχαν χαρακτήρα microονιmicroότη-τας διατάρασσαν την ειρήνη και τη σταθερότητα στην περιοχή καθώς υπέβαλλαν τον τοπικό πληθυσmicroό σε microεγάλες ταλαιπωρίες και αντιξοότητες Λάφυρα και αιχmicroάλωτοι λειτουργούσαν ως δέλεαρ για τους Τούρκους που ξανοίγονταν όλο και περισσότερο φτάνοντας σε microία επιδροmicroή τους microέχρι την Τραπεζούντα Οι Βυζαντινοί εκτός των άλλων αντιmicroετώπιζαν και εσωτερικά προβλήmicroατα όπως η αποστασία των Πετσενέγγων που είχαν σταλεί εναντίον των Τούρκων και για την οποία έγινε ήδη αναφορά Οι στρατιωτικές microεταρρυθmicroίσεις που έλαβαν χώρα την εποχή του Κωνσταντίνου Θrsquo ήταν microάλλον προβληmicroατικές αφού επέτειναν την πορεία κατάργησης του θεmicroατικού στρατού και της αντικατάστασής του microε microισθοφορικό microειωmicroένης αξιοπιστίας Ο εξαρ-γυρισmicroός της στρατείας στις βυζαντινές κτήσεις της Κάτω Ιταλίας καθώς και η κα-τάργηση του στρατού της Ιβηρίας έγιναν βέβαια microε πρόθεση να εκσυγχρονιστεί το βυζαντινό στράτευmicroα και να γίνει πιο ευέλικτο και πιο αξιόmicroαχο Ο επαγγελmicroατίας στρατιώτης αργά ή γρήγορα θα αντικαθιστούσε τον στρατιώτη-γεωργό που δεν ήταν πάντα ετοιmicroοπόλεmicroος και εκπαιδευmicroένος κατάλληλα Ωστόσο τα microέτρα που πήρε ο Μονοmicroάχος έβλαψαν αντί να ωφελήσουν γιατί έδωσαν το microήνυmicroα στους υπηκόους της αυτοκρατορίας ότι η υπεράσπιση της πατρίδας τους δεν τους αφορούσε άmicroεσα και δεν ήταν δικό τους θέmicroα πλέον Το κράτος ζητούσε χρήmicroατα για να διαχειριστεί το ίδιο τα microέσα και τον τρόπο άmicroυνας Όmicroως αυτό αποξένωσε τον λαό των επαρχιών από την Κωνσταντινούπολη και τον έκανε να αισθάνεται ότι χρέος του ήταν απλά να καταβάλει υπέρπυρα που κατέληγαν στα βασιλικά θησαυροφυλάκια Η κυβέρνηση όmicroως στην πο-ρεία παρά τις απαιτήσεις της γινόταν όλο και πιο αφερέγγυα ως προς την υποχρέωσή της να προστατεύει τον άmicroαχο πληθυσmicroό των επαρχιών Ο Κωνσταντίνος Θrsquo Μονοmicroάχος δεν τα πήγε και πολύ καλύτερα στα οικονοmicroικά απrsquo

ότι στα στρατιωτικά Πέρα βέβαια από την ανικανότητα που προσδίδεται στον βα-σιλιά αυτόν σε ότι αφορά τη διαχείριση των στρατιωτικών και την εmicromicroονή του στις ειρηνικές διευθετήσεις ο Μονοmicroάχος έχει κατηγορηθεί από νεότερους ερευνητές για κακή διαχείριση των οικονοmicroικών του κράτους Ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να χρη-σιmicroοποιήσει το ύστατο microέτρο απελπισίας για ανόρθωση της οικονοmicroίας δηλαδή την υποτίmicroηση του νοmicroίσmicroατος Οι ακριβείς λόγοι που υπαγόρευσαν την υποτίmicroηση είναι άγνωστοι αλλά η κίνηση αυτή δεν microπορεί να έγινε τυχαία αποσκοπούσε στην αύξηση των οικονοmicroικών εσόδων του κράτους Μπορεί να microη microαρτυρούνται πληθωριστικές τάσεις αλλά το γεγονός αυτό δεν αποδεικνύει οικονοmicroική άνθηση Η υποτίmicroηση του νοmicroίσmicroατος είναι microια κίνηση που ναι microεν φέρνει άmicroεσα έσοδα στο κράτος αλλά συνάmicroα λειτουργεί υπονοmicroευτικά για την αξιοπιστία του νοmicroίσmicroατος γεγονός που επηρεάζει το εmicroπόριο και τις οικονοmicroικές συναλλαγές Το νόmicroισmicroα microε απλά λόγια ήταν και είναι η εικόνα microιας χώρας Ένα σταθερό νόmicroισmicroα αντανακλά microια ισχυρή χώρα Αντίθετα microια χώρα που η αξία του νοmicroίσmicroατός της κυmicroαίνεται εmicroφανίζει φαινόmicroενα όχι microόνο οικονοmicroικής αλλά και πολιτικο-κοινωνικής παθογένειας Προς το τέλος της βασιλείας του συνέβη ένα microείζονος σηmicroασίας ndashγια τη χριστιανοσύ-νηndash γεγονός το σχίσmicroα των Εκκλησιών Ρώmicroης και Κωνσταντινούπολης Ο δυναmicroικός πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος (1043-1058) ήρθε σε σύγκρουση microε τον άτεγκτο και φιλόδοξο πάπα Λέοντα Θrsquo (1049-1054) και microε αmicroοιβαίους αναθεmicroατισmicroούς δίχασαν για πάντα τον χριστιανικό κόσmicroο Όmicroως πώς έφτασαν τα πράγmicroατα microέχρι εκεί Από πολύ νωρίς η Δύση φάνηκε να διαφοροποιείται από την Ανατολή Είναι γνωστό ότι ο τρόπος λατρείας στον δυτικό κόσmicroο ήταν πιο εκκοσmicroικευmicroένος ενώ στην Ανατολή πιο microυστικιστικός Όπως επισηmicroαίνει και ο Paul Lemerle στην πραγmicroατικότητα δεν υπήρχαν σηmicroαντικές δογmicroατικές λειτουργικές ή κανονικές διαφορές ανάmicroεσα στις δύο Εκκλησίες Εκείνο που υπήρχε όmicroως ήταν ένα τεράστιο πολιτισmicroικό χάσmicroα το οποίο στην αρχή εκδηλώθηκε microε την αποξένωση και ολοκληρώθηκε microε τη ρήξη Το σχίσmicroα δεν προέκυψε από το γεγονός ότι Ανατολή και Δύση πίστευαν διαφορετικά πράγmicroατα αλλά ότι τα πίστευαν microε διαφορετικό τρόπο Κάποιες παλιές απόψεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι αιτίες του σχίσmicroατος ανιχνεύονται στον βυζαντινό καισαροπαπισmicroό στη microη αναγνώριση του παπικού πρωτείου που κα-τοχυρώθηκε microε τον 28ο κανόνα της Δrsquo Οικουmicroενικής Συνόδου της Χαλκηδόνας στο

Στη microικρογραφία (16ος αιώ-νας) αποδίδεται πανοmicroοιότυπα

ότι στα στρατιωτικά Πέρα βέβαια από την ανικανότητα που προσδίδεται στον βα-σιλιά αυτόν σε ότι αφορά τη διαχείριση των στρατιωτικών και την εmicromicroονή του στις ειρηνικές διευθετήσεις ο Μονοmicroάχος έχει κατηγορηθεί από νεότερους ερευνητές για κακή διαχείριση των οικονοmicroικών του κράτους Ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να χρη-σιmicroοποιήσει το ύστατο microέτρο απελπισίας για ανόρθωση της οικονοmicroίας δηλαδή την υποτίmicroηση του νοmicroίσmicroατος Οι ακριβείς λόγοι που υπαγόρευσαν την υποτίmicroηση είναι άγνωστοι αλλά η κίνηση αυτή δεν microπορεί να έγινε τυχαία αποσκοπούσε στην αύξηση των οικονοmicroικών εσόδων του κράτους Μπορεί να microη microαρτυρούνται πληθωριστικές τάσεις αλλά το γεγονός αυτό δεν αποδεικνύει οικονοmicroική άνθηση Η υποτίmicroηση του νοmicroίσmicroατος είναι microια κίνηση που ναι microεν φέρνει άmicroεσα έσοδα στο κράτος αλλά συνάmicroα λειτουργεί υπονοmicroευτικά για την αξιοπιστία του νοmicroίσmicroατος γεγονός που επηρεάζει το εmicroπόριο και τις οικονοmicroικές συναλλαγές Το νόmicroισmicroα microε απλά λόγια ήταν και είναι η εικόνα microιας χώρας Ένα σταθερό νόmicroισmicroα αντανακλά microια ισχυρή χώρα Αντίθετα microια χώρα που η αξία του νοmicroίσmicroατός της κυmicroαίνεται εmicroφανίζει φαινόmicroενα όχι microόνο οικονοmicroικής αλλά και πολιτικο-κοινωνικής παθογένειας Προς το τέλος της βασιλείας του συνέβη ένα microείζονος σηmicroασίας ndashγια τη χριστιανοσύ-νηndash γεγονός το σχίσmicroα των Εκκλησιών Ρώmicroης και Κωνσταντινούπολης Ο δυναmicroικός πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος (1043-1058) ήρθε σε σύγκρουση microε τον άτεγκτο και φιλόδοξο πάπα Λέοντα Θrsquo (1049-1054) και microε αmicroοιβαίους αναθεmicroατισmicroούς δίχασαν για πάντα τον χριστιανικό κόσmicroο Όmicroως πώς έφτασαν τα πράγmicroατα microέχρι εκεί Από πολύ νωρίς η Δύση φάνηκε να διαφοροποιείται από την Ανατολή Είναι γνωστό ότι ο τρόπος λατρείας στον δυτικό κόσmicroο ήταν πιο εκκοσmicroικευmicroένος ενώ στην Ανατολή πιο microυστικιστικός Όπως επισηmicroαίνει και ο Paul Lemerle στην πραγmicroατικότητα δεν υπήρχαν σηmicroαντικές δογmicroατικές λειτουργικές ή κανονικές διαφορές ανάmicroεσα στις δύο Εκκλησίες Εκείνο που υπήρχε όmicroως ήταν ένα τεράστιο πολιτισmicroικό χάσmicroα το οποίο στην αρχή εκδηλώθηκε microε την αποξένωση και ολοκληρώθηκε microε τη ρήξη Το σχίσmicroα δεν προέκυψε από το γεγονός ότι Ανατολή και Δύση πίστευαν διαφορετικά πράγmicroατα αλλά ότι τα πίστευαν microε διαφορετικό τρόπο Κάποιες παλιές απόψεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι αιτίες του σχίσmicroατος ανιχνεύονται στον βυζαντινό καισαροπαπισmicroό στη microη αναγνώριση του παπικού πρωτείου που κα-τοχυρώθηκε microε τον 28ο κανόνα της Δrsquo Οικουmicroενικής Συνόδου της Χαλκηδόνας στο

Στη microικρογραφία (16ος αιώ-νας) αποδίδεται πανοmicroοιότυπα

ζήτηmicroα της δικαιοδοσίας του Ιλλυρικού στην κίβδηλη αποστολικότητα της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης στην προσπάθεια για υποσκέλιση του πάπα microε την τιτλοφορία Οικουmicroενικός Πατριάρχης για τον επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως στον διαχωρισmicroό γλώσσας microεταξύ Ανατολής και Δύσης είναι ακόmicroη συζητήσιmicroες αν και δεν πρέπει να επηρέασαν ουσιαστικά τις συλλογικές νοοτροπίες Πάντως σε καmicroία περίπτωση το σχί-σmicroα δεν αντανακλά την ανωτερότητα της Δυτικής Εκκλησίας όπως έχει υποστηριχθεί και αυτό πλέον το αναγνωρίζουν και οι δυτικοί ιστορικοί Το ίδιο το γεγονός του αmicroοιβαίου αναθεmicroατισmicroού των Εκκλησιών Ρώmicroης και Κωνστα-ντινούπολης στα 1054 είχε microικρή σηmicroασία και κανονικά ήταν άκυρο αφού η παπι-κή αντιπροσωπεία στην Κωνσταντινούπολη microε επικεφαλής τον καρδινάλιο Ουmicroβέρτο αφόρισε τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο και τους υποστηρικτές του όταν ο πάπας Λέων Θrsquo είχε ήδη πεθάνει Άσχετα microε το πόσο φιλόδοξος ισχυρός ή δυναmicroικός ήταν ο Κηρουλάριος εκείνο που θα πρέπει να ξεκαθαριστεί είναι ότι τα όσα συνέβησαν στην Κωνσταντινούπολη στα 1054 δεν οφείλονται σε πρόσωπα αλλά σε αντίθετες πολιτι-σmicroικές τάσεις και άλλα γεγονότα που προηγήθηκαν Τα πρόσωπα επισφράγισαν τυπικά το σχίσmicroα που οι αιώνες είχαν επιβάλει ουσιαστικά Πρέπει βέβαια να έχουmicroε υπόψη microας ότι οι πολιτικές εmicroπορικές και άλλες σχέσεις microεταξύ Βυζαντινών και Λατίνων συνεχίστηκαν Το σχίσmicroα δεν έχτισε απροσπέλαστα τείχη microίσους ανάmicroεσα σε Ανατολή και Δύση αυτό το έκανε η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 Αντίθετα microε την εξωτερική πολιτική τη διοίκηση και τα δηmicroοσιονοmicroικά η παιδεία την εποχή του Μονοmicroάχου γνωρίζει microεγάλη άνθηση Αυτό οφείλεται κυρίως στους κορυφαίους λόγιους που λάmicroπρυναν microε το έργο τους τη βυζαντινή γραmicromicroατεία Η Κων-σταντινούπολη ζει microια πνευmicroατική αναγέννηση Η επαναλειτουργία του πανεπιστηmicroίου της Μαγναύρας microε επικεφαλής τον Μιχαήλ Ψελλό (σχολή φιλοσοφίας) και τον Ιωάννη Ξιφιλίνο (σχολή δικαίου) microε νεαρά του Μονοmicroάχου αποτελεί κορυφαίο γεγονός για τα παιδευτικά πράγmicroατα της αυτοκρατορίας Οι σπουδαιότεροι Βυζαντινοί λόγιοι του Βυζαντίου συγκεντρώνονται στη Βασιλεύουσα Ενδεικτικά θα πρέπει να γίνει αναφορά στους Ιωάννη Μαυρόποδα Κωνσταντίνο Λειχούδη Ιωάννη Ξιφιλίνο και Χριστόφορο ΜυτιληναίοΚορυφαίος λόγιος της εποχής δεν θα microπορούσε να θεωρηθεί άλλος από τον Μιχαήλ Ψελλό Η ιστορία της διανόησης του 11ου αιώνα κυριαρχείται από τον Ψελλό και τον

Τριάντα χρυσόβουλα (αυτοκρα-τορικά έγγραφα) αναφέρονται

κύκλο του Πέρα από την ανώτερη εκπαίδευση ο Μονοmicroάχος φαίνεται ότι ασχολήθηκε microε την καθιέρωση της θεωρητικής εκπαίδευσης των λεγόmicroενων βάναυσων τεχνών αλλά και γενικότερα microε τη microόρφωση Ο Κωνσταντίνος Μονοmicroάχος ευεργέτησε την Εκκλησία ανανεώνοντας τα προνόmicroια ορισmicroένων microονών και microητροπόλεων και εκδίδοντας και-νούργια σε κάποιες περιπτώσεις Πέρα από αυτό δώρισε πολύτιmicroα σκεύη και διάφορα κειmicroήλια στην Αγία Σοφία αυξάνοντας συνάmicroα το ετήσιο εισόδηmicroά της microε δωρεές και φορολογικές ελαφρύνσειςΗ οικοδοmicroική δραστηριότητα την εποχή του Κωνσταντίνου Θrsquo αν και είναι σχεδόν ολότελα άγνωστη σε microας πρέπει να υπήρξε αρκετά πλούσια Αναφέρεται ενδεικτικά ότι επί της βασιλείας του Μονοmicroάχου χτίστηκε η λαmicroπρή Νέα Μονή στη Χίο ο ναός της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυmicroα πολλά ευαγή ιδρύmicroατα και σχολεία Το γεγονός αυτό εντάσσεται στα πλαίσια της ευmicroάρειας και της οικονοmicroικής άνεσης που χαρακτηρίζει την αυτοκρατορία την εποχή αυτή Το microοναδικό γνωστό σε microας οικοδόmicroηmicroα της Βα-σιλεύουσας είναι το σύmicroπλεγmicroα του παλατιού και της microονής των Μαγγάνων Πρόκειται όmicroως για ένα microνηmicroείο σπουδαιότατο το οποίο συνέκριναν την εποχή εκείνη ακόmicroα και microε την Αγία Σοφία Ο Κωνσταντίνος Θrsquo Μονοmicroάχος φρόντισε να εξασφαλίσει ποικιλοτρό-πως την οικονοmicroική ανεξαρτησία της ερωmicroένης του Σκλήραινας να αυξήσει το γόητρο και την επιρροή της και να προκαλέσει τη συmicroπάθεια των πολιτών στο πρόσωπό της Μεταξύ των ετών 1042 (χρόνος εισόδου στα ανάκτορα) και 1045 (πιθανός χρόνος του θανάτου της) της δώρισε τον οίκο του αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου ένα επιβλη-τικό σύmicroπλεγmicroα κτιρίων ανάmicroεσα σε όmicroορφους κήπους microε ένα παλάτι γηροτροφεία πτωχοτροφεία ξενώνες και νοσοκοmicroείο Στενή σύνδεση του microοναστηριού της Κωνσταντινούπολης εικάζεται ότι υπήρχε microε τη Χίο που ακολουθεί την αρχιτεκτονική του microητροπολιτικού κέντρου Αντιστοιχία της microονής του Αγίου Γεωργίου πρέπει να υπήρχε microε τη Νέα Μονή στη Χίο Χτίστηκε στα 1045 από τους microοναχούς Νικήτα και Ιωάννη microε αυτοκρατορική χορηγία επειδή όταν ο Μονοmicroάχος βρισκόταν εξόριστος στη Χίο είχαν προβλέψει ότι θα γινόταν αυτοκρά-τορας Εξάλλου ο Μονοmicroάχος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη Νέα Μονή αφού microε microία σειρά από χρυσόβουλα της παρείχε φορολογικές ελαφρύνσεις της δώρισε έγγειο ιδιοκτησία όρισε να λαmicroβάνει 72 νοmicroίσmicroατα ετησίως και τέλος της παραχώρησε δικα-στικό προνόmicroιο που όmicroως δεν έχει σχέση microε τη δικαστική ασυλία

Το ενδιαφέρον του Κωνσταντί-νου του Μονοmicroάχου για τη Νέα

Ο Μονοmicroάχος πέθανε στις 11 Ιανουαρίου 1055 Ήταν ένας εύχαρις βασιλιάς που αρε-σκόταν στα θεάmicroατα και γιrsquo αυτό έφερνε από την Αίγυπτο εξωτικά ζώα ελέφαντες και καmicroηλοπαρδάλεις που προκαλούσαν την τέρψη και τον θαυmicroασmicroό στους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης Υπήρξε άκαπνος microονάρχης που αγαπούσε την καλοζωία τα παιχνίδια και τις απολαύσεις Ωστόσο δεν θα microπορούσε να χαρακτηριστεί αδιάφορος Προσπάθησε να δώσει ώθηση στα γράmicromicroατα και τις επιστήmicroες microέσα σε ένα κλίmicroα ειρήνης και ασφάλειας Ήταν καινοτόmicroο πνεύmicroα στη διοίκηση και στην παιδεία νω-θρός στα στρατιωτικά ασυγκράτητος ερωτικά Η microορφή του απεικονίστηκε αρκετές φορές σε εικονογραφηmicroένα χειρόγραφα και σε ψηφιδωτή παράσταση που σώζεται έως σήmicroερα στην Αγία Σοφία Ο αυτοκράτορας πλαισιώνει τον ένθρονο Χριστό κρατώντας κοmicroβίον ενώ η γυναικεία microορφή που κρατά ειλητό απέναντι από τον Μονοmicroάχο ταυτί-ζεται από τους αρχαιολόγους microε τη Μαρία Σκλήραινα και όχι microε την αυτοκράτειρα Ζωή όπως δηλώνει η επιγραφή Τον Κωνσταντίνο Θrsquo Μονοmicroάχο διαδέχθηκε η τελευταία διάδοχος της Μακεδονικής δυναστείας Θεοδώρα ndashαδελφή της συζύγου του Ζωήςndash για microερικούς microήνες Η Θεοδώρα ήταν έντονα προσκολληmicroένη στην Εκκλησία και είχε αποκτήσει διάφορα ελαττώmicroατα που οφείλονταν στον microονήρη βίο της Χαρακτηριστικά ήταν η φιλαργυρία και ο αποθη-σαυρισmicroός Αmicroέσως microετά τον θάνατο του Μονοmicroάχου εmicroφανίστηκε στο προσκήνιο επι-ζητώντας να κυβερνήσει παρότι ήταν γυναίκα Η ολιγόmicroηνη περίοδος της βασιλείας της χαρακτηρίζεται ως οmicroαλή ή καλύτερα ως διεκπεραιωτική Εξάλλου η ίδια είχε τον αυτοκρατορικό τίτλο microόνο ονοmicroαστικά Τις υποθέσεις του κράτους τις διαχειριζόταν microε τη δική της συναίνεση ο κληρικός Λέων Παρασπόνδυλος ή Στραβοσπόνδυλος Το πρό-σωπο αυτό ήταν εξαιρετικά αντιπαθές στην Αυλή χάρη στην έλλειψη κοινωνικότητας και στο απότοmicroο ύφος του Η Θεοδώρα πέθανε στα τέλη του Αυγούστου του 1056 και microαζί της τελείωσε microία ολόκληρη εποχή η εποχή των Μακεδόνων Η Μακεδονική δυ-ναστεία ήταν microία από τις πιο ένδοξες αυτοκρατορικές δυναστείες του Βυζαντίου που έδωσε σπουδαίους microονάρχες Η Θεοδώρα ήταν η τελευταία απόγονος Πριν πεθάνει όρισε ως διάδοχό της microία ασήmicroαντη πολιτική προσωπικότητα της εποχής τον Μιχαήλ που ήταν υπεύθυνος για το σέκρετο των στρατιωτικών

Ψηφιδωτό που αναπαριστά την Ανάσταση αξιοσηmicroείωτο

Η Νέα Μονή Χίου ιδρύθηκε γύρω στο 1042 microε την αυτο-

Μιχαήλ ΨελλόςΟ Μιχαήλ Ψελλός υπήρξε η κορυφαία πνευmicroατική προσωπικότητα της Βυζαντινής αυ-τοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στα 1018 και η σταδιοδροmicroία του πήρε ανοδική πορεία microε ραγδαίο ρυθmicroό Από πολύ νωρίς κατάφερε να microπει στο παλάτι και να καταλάβει ndashσταδιακάndash διάφορα αξιώmicroατα όλο και πιο υψηλά στην ιεραρχία Αν και στην αρχή ήταν άσηmicroος πολύ γρήγορα κατόρθωσε να κερδίσει την εmicroπιστοσύνη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θrsquo ο οποίος του έδειξε θαυmicroασmicroό για τις πολλές του γνώσεις αναδεικνύοντάς τον στο αξίωmicroα του υπάτου των φιλοσόφων Επειδή όmicroως την εποχή αυτή ο Μονοmicroάχος επιχείρησε (στα 1054) να αναδοmicroήσει ή καλύτερα να εξυγιάνει το περιβάλλον της Αυλής ο Ψελλός και οι συνεργάτες του βρέ-θηκαν σε δυσmicroένεια Ο δάσκαλός του Ιωάννης Μαυρόπους στάλθηκε ως microητροπολίτης στα Ευχάιτα του Πόντου ενώ ο Ψελλός και ο Ξιφιλίνος αναγκάστηκαν να παραιτηθούν και να καρούν microοναχοί στον Όλυmicroπο της Βιθυνίας Σύντοmicroα όmicroως ο Ψελλός επέ-στρεψε στο παλάτι όπου εξακολούθησε να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στα πολιτικά πράγmicroατα microε αριστοτεχνική στρατηγική και διπλωmicroατική microαεστρία Ραδιούργος από τη φύση του κατάφερνε microε microηχανορραφίες να ανεβοκατεβάζει στην πραγmicroατικότητα αυτοκράτορες Ο Ψελλός θα microπορούσε να χαρακτηριστεί ως laquoο Νικολό Μακιαβέλι του Βυζαντίουraquo εξαιτίας της αmicroοραλιστικής τακτικής που microεταχειριζόταν προκειmicroένου να κινεί τα νήmicroατα και να εξουδετερώνει τους πολιτικούς του αντιπάλους χωρίς να γί-νεται microισητός Το πόσο αδίστακτος και κυνικός ήταν φαίνεται microέσα από δύο χαρακτηριστικά περιστα-τικά Καταρχάς είχε συντάξει το κατηγορητήριο για τη δίκη του πατριάρχη Μιχαήλ Αrsquo Κηρουλάριου ενώ λίγο καιρό microετά όταν ο Κηρουλάριος είχε πεθάνει ο Ψελλός δεν είχε ηθικούς ενδοιασmicroούς στο να συγγράψει τον εγκωmicroιαστικό του επικήδειο Έπειτα ενώ ο ίδιος είχε παίξει ενεργό ρόλο στη λήψη της απόφασης για τύφλωση του Ρωmicroα-νού Δrsquo Διογένη ο ίδιος σε επιστολή που του έστειλε προσπαθεί να του συmicroπαραστα-θεί τονίζοντάς του ότι η απώλεια της φυσικής του όρασης έγινε για να microπορέσει να δει το ανώτερο θεϊκό φως Η αξία της προσωπικότητας του Ψελλού βέβαια δεν βρίσκεται σε αυτά που αντίθε-τα αmicroαύρωσαν την εικόνα του Βυζαντίου Ως καθηγητής της φιλοσοφίας ο Ψελλός

Στον γυναικωνίτη της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη

Ο ψηφιδωτός διάκοσmicroος της Νέας Μονής Χίου χρονολογεί-

ήταν ευρέως γνωστός και προσήλκυε πολλούς microαθητές που τον θεωρούσαν πολυmicroαθή αφού είχε ασχοληθεί σχεδόν microε κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας Ο Ψελλός υπήρξε λάτρης της κλασικής παιδείας και καταπιάστηκε microε πλήθος επιστηmicroών όπως η αστρονοmicroία η αστρολογία η ιστορία η φιλοσοφία η θεολογία ακόmicroα και η δαιmicroο-νολογία Η λογοτεχνική του παραγωγή ήταν τεράστια Ο Ψελλός παρήγαγε έργο που η ποσότητα και η ποιότητά του δύσκολα θα microπορούσε να συγκριθεί microε οποιουδήποτε άλλου Βυζαντινού λογίου Μέσα από τα πολύτοmicroα συγγράmicromicroατά του αναδεικνύεται σε έναν πραγmicroατικό πανεπιστήmicroονα του Μεσαίωνα Παράλληλα πέρα από τις γνώσεις φαί-νεται και η κατά βάθος ευαίσθητη και συναισθηmicroατική του φύση η οποία επισκιάστηκε από τη συνειδητή προσπάθεια αυτοπροβολής που κατέβαλε ο ίδιος Παρότι στο microεγαλύτερο κοmicromicroάτι της ζωής του υπήρξε πανίσχυρος η ιστορία του επε-φύλασσε απαξιωτικό τέλος Ο Ψελλός πέθανε στο περιθώριο χωρίς καmicroία πολιτική ισχύ Αν και η εποχή της δυναστείας των Κοmicroνηνών κάθε άλλο παρά θα τον κατα-δικάσει στη λήθη ο πάλαι ποτέ πανίσχυρος Ψελλός φαίνεται ότι πέθανε άσηmicroος και ξεχασmicroένος Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόmicroη και η χρονολογία του θανάτου του είναι άγνωστη παρότι εικάζεται ότι πέθανε κάποια στιγmicroή γύρω ή microετά το 1081

Οι συνεχιστές των ΜακεδόνωνΟ υπέργηρος Μιχαήλ ΣΤrsquo ο Στρατιωτικός παρά το προσωνύmicroιό του ήταν και αυτός microέ-λος της αστικής αριστοκρατίας και microάλιστα της συντηρητικής οmicroάδας στην οποία ανήκε η Θεοδώρα Προσωπογραφικά ο Μιχαήλ ήταν ένας άσηmicroος πολιτικός ο οποίος microε το που ανήλθε στο αυτοκρατορικό αξίωmicroα στις 31 Αυγούστου 1055 επιχείρησε να προ-σεταιριστεί τον λαό της Κωνσταντινούπολης microε λαϊκίστικα microέτρα που αποσκοπούσαν στην περισσότερο ευνοϊκή στάση απέναντι στα νεοανερχόmicroενα κοινωνικά στρώmicroατα των επαγγελmicroατιών αστών Εξάλλου η ανάρρησή του στον θρόνο είχε αmicroφισβητηθεί από τον συγγενή του Κωνσταντίνου Θrsquo Μονοmicroάχου Θεοδόσιο ο οποίος ωστόσο δεν κατάφερε να κλονίσει τη θέση του Μιχαήλ ΣΤrsquo Η πολιτική αυτή του αυτοκράτορα όπως ήταν φυσικό προκάλεσε ακόmicroη microεγαλύτερη δυσαρέσκεια στη στρατιωτική αρι-στοκρατία που από την εποχή του Βασιλείου Βrsquo είχε παραγκωνιστεί Έτσι λίγο πριν από το Πάσχα του 1057 ο Μιχαήλ ΣΤrsquo δέχτηκε αντιπροσωπεία από εκλεκτές προσωπικότητες όπως ο Κατακαλών Κεκαυmicroένος ο Ισαάκιος Κοmicroνηνός ο

Στη microικρογραφία από χειρό-γραφο εικονίζεται αριστερά ο

Ο Μιχαήλ Αrsquo ο Κηρουλάριος πατριάρχης Κωνσταντινουπό-

Μιχαήλ Βούρτζης και άλλοι microε αίτηmicroα την απόδοση ίσων προνοmicroίων και σε αυτούς Τα πρόσωπα αυτά δεν microπορεί να θεωρήσει κανείς ότι εκπροσωπούσαν τη στρατιωτική αριστοκρατία αφού ο Κωνσταντίνος και ο Ιωάννης Δούκας προέρχονταν από αστική οικογένεια Απλώς κάποιες φατρίες είχαν microείνει microάλλον στο πολιτικό περιθώριο και αναζητούσαν ρόλο και microερίδιο στην εξουσία Τα επιχειρήmicroατα βέβαια που έθεσαν στον αυτοκράτορα πιθανότατα σχετίζονταν microε την άδικη συmicroπεριφορά του απέναντί τους Ωστόσο ο Μιχαήλ τους επέρριψε ανικανότητα στα στρατιωτικά τους καθήκοντα και microάλιστα έκανε ιδιαίτερη αναφορά στον Ισαάκιο Κοmicroνηνό εξαιτίας του οποίου το Βυζάντιο κινδύνευσε να χάσει την Αντιόχεια από την πολιορκία των microουσουλmicroάνων το 1056Η ρήξη microε τον Ισαάκιο Κοmicroνηνό ήταν άφρονη κίνηση καθώς αυτή η καθόλου διπλωmicroα-τική αντιmicroετώπιση από τον αυτοκράτορα οδήγησε τον στρατιωτικό microε την πληγωmicroένη περηφάνια σε οργάνωση επαναστατικού κινήmicroατος που στόχευε στην εκθρόνιση του Μιχαήλ Η θέση του αυτοκράτορα ήταν ευθύς εξαρχής επισφαλής Στηριζόταν απλά στην επιθυmicroία της τελευταίας απογόνου της Μακεδονικής δυναστείας Θεοδώρας και στα microέτρα που πήρε τα οποία όmicroως δεν φαίνεται να τον έκαναν ιδιαίτερα δηmicroοφιλή Η αντίσταση που microπόρεσε να προβάλει απέναντι στα στρατεύmicroατα του Ισαάκιου Κο-microνηνού και των υποστηρικτών του ήταν ασήmicroαντη Η συγκυρία είχε ως αποτέλεσmicroα οι στρατιωτικές δυνάmicroεις του Μιχαήλ να microην είναι σε θέση να προβάλουν αντίσταση καθώς τα στρατεύmicroατα της Δύσης είχαν υποστεί συντριβή ενώ ο δοmicroέστικος του στρατού της Ανατολής Θεόδωρος είχε κρυφά συmicromicroαχήσει microε τον ΙσαάκιοΗ πλάστιγγα έγειρε αποφασιστικά εναντίον του όταν ο πανίσχυρος πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος σφράγισε microε την υποστήριξη της Εκκλησίας το κίνηmicroα του Κοmicroνηνού Η δυναmicroική παρέmicroβαση του Κηρουλάριου στα γεγονότα και η κινητοποίηση του πλήθους για αναγόρευση του Ισαάκιου σε αυτοκράτορα κατέδειξαν στον γηραιό αυτοκράτορα ότι είχε χάσει κάθε έρεισmicroα και ότι ακόmicroη και η Κωνσταντινούπολη που ήταν η έδρα του και θα έπρεπε να τον στηρίζει τον εγκατέλειψε Έτσι χωρίς να microπορεί να παραmicroείνει άλλο στην εξουσία και χωρίς να επιθυmicroεί να αγωνιστεί για τον θρόνο microέχρι τέλους ο Μιχαήλ αποσύρθηκε για να εισέλθει στο παλάτι την 1η Σεπτεmicroβρίου ο Ισαάκιος Κοmicroνη-νός Στέφθηκε αυτοκράτορας microε κάθε επισηmicroότητα την ίδια ηmicroέρα ξεκινώντας microια νέα εποχή microε ελπίδες και microε το σφρίγος ενός ηγεmicroόνα που έσφυζε από δυναmicroισmicroό και όρεξη

Η ενίσχυση και αναδιοργάνωση των στρατιωτικών δυνάmicroεων

να αναδιοργανώσει την αυτοκρατορία η οποία είχε αρχίσει πλέον να παρουσιάζει ση-microεία διοικητικής αποσύνθεσης εξαιτίας της αδυναmicroίας που παρουσίαζε η κυβέρνηση Ο Ισαάκιος Αrsquo Κοmicroνηνός ήταν ένας ακραιφνώς και αmicroιγώς στρατιωτικός αυτοκράτορας που στήριζε την εξουσία του πρωτίστως στη δύναmicroη των όπλων Είναι χαρακτηριστική η δυσαρέσκεια και οι συνακόλουθες αντιδράσεις που προκάλεσε στον λαό της αυτο-κρατορίας η απόφασή του να απεικονιστεί στα χρυσά νοmicroίσmicroατα που έκοψε κρατώντας γυmicroνό σπαθί και όχι σταυρό Μέσα από αυτή την πρωτοφανή και προκλητική παράστα-ση ο Ισαάκιος ήθελε να προπαγανδίσει τη θέση ότι όφειλε το στέmicromicroα στη δική του δύναmicroη και όχι στη θέληση του θεού η οποία τον ανέδειξε στην αυτοκρατορική αρχή Η υπερφίαλη ενέργειά του στηλιτεύτηκε microε δριmicroύτητα καθώς προεικόνιζε το ύφος δι-οίκησης που θα ακολουθούσε ο νέος βασιλιάς Όπως τονίζουν και οι πηγές ο Ισαάκιος ήθελε να αλλάξει σε πολύ σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα τα πάντα Χωρίς να εδραιωθεί στον θρόνο και χωρίς να αποκτήσει εξοικείωση microε τα αυτοκρατορικά καθήκοντα άρχισε να παίρνει microέτρα εις βάρος του εσώτερου κράτους το οποίο αποτελείτο από φορείς που συνδέονταν microε πάγια συmicroφέροντα Το κατεστηmicroένο αποτελείτο κυρίως από τα εκκλησιαστικά καθιδρύmicroατα και τις microεγάλες γαιοκτητικές οικογένειες των δυνατών που εξασθενούσαν το κράτος απαιτώντας διαρκώς προνόmicroια και φοροαπαλλαγές Μάλιστα το κατεστηmicroένο πολλές φορές αψηφούσε τον αυτοκράτορα και τις υπηρεσίες του κρά-τους microε το να microην πληρώνει τους φόρους που όφειλε Ο Ισαάκιος microε τρόπο απόλυτο επιδόθηκε σε αγώνα εναντίον των νοσηρών αυτών φαινοmicroένων που microάστιζαν τα δηmicroο-σιονοmicroικά του κράτους και ίσως αποτελούσαν τον βασικό λόγο για την υποτίmicroηση του νοmicroίσmicroατος που είχε αποφασιστεί από τον Κωνσταντίνο Θrsquo τον Μονοmicroάχο αλλά και από προκατόχους του για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα της ρευστότηταςΣύmicroφωνα microε τον ιστοριογράφο Μιχαήλ Ατταλειάτη ο αυτοκράτορας επιχείρησε να αναλάβει τον έλεγχο των οικονοmicroικών των microοναστηριών Αυτή η ενέργεια επικρίθηκε αλλά και επαινέθηκε αφού microε τον τρόπο αυτό οι microοναχοί θα αφοσιώνονταν εξολοκλή-ρου στα θρησκευτικά τους καθήκοντα και δεν θα διαφθείρονταν από την οικονοmicroική διαχείριση που ήταν υποχρεωmicroένοι να κάνουν Επίσης ανακάλεσε τις δωρεές που είχαν γίνει από τους διαδόχους του Βασιλείου Βrsquo χωρίς φειδώ αδιάκριτα και microε τη σκοπιmicroότητα να εξασφαλίσουν συmicroπάθειες από τον χώρο της παραδοσιακής άρχουσας τάξης Το κυβερνητικό πρόγραmicromicroα του Ισαάκιου ήταν καθrsquo όλα ανατρεπτικό και όπως

Μικρογραφία του Ισαάκιου Αrsquo Κοmicroνηνού από χειρόγραφο

ήταν φυσικό επρόκειτο να προκαλέσει έντονες αντιδράσειςΗ αρχική ευγνωmicroοσύνη που έδειξε ο Ισαάκιος προς τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο προσωπικά και όχι γενικά απέναντι στην Εκκλησία microε την απονοmicroή εντυπωσιακών προνοmicroίων δεν είχε διάρκεια καθώς ο ολοκληρωτικός έλεγχος του αυτοκράτορα στις περιουσίες των microοναστηριών και το ξεπούληmicroα της εκκλησιαστικής περιουσίας ανέ-τρεψε την αγαστή τους συνεργασία Ο Μιχαήλ Κηρουλάριος είχε αποκτήσει microεγάλη αυτοπεποίθηση microετά την αγέρωχη στάση του απέναντι στις παπικές αξιώσεις αλλά και εξαιτίας της αποφασιστικής συmicroβολής του στην άνοδο του Ισαακίου Αrsquo στον θρό-νο Η φιλοδοξία του τον έκανε να πιστέψει ότι δεν microπορούσε να τον βλάψει κανείς Κυκλοφορούσε microάλιστα δηmicroόσια microε πορφυρά πέδιλα κάτι που microόνο ο αυτοκράτορας microπορούσε να κάνει και έλεγε microε αλαζονεία ότι αυτός ανέβασε τον Ισαάκιο στον θρόνο και ότι αυτός τελικά θα τον κατέβαζε απrsquo αυτόνΤα microοναστήρια είχαν καταντήσει γάγγραινα για τα δηmicroοσιονοmicroικά του κράτους Ωστό-σο η βιασύνη που έδειξε ο αυτοκράτορας υπονόmicroευσε το έργο του καθώς δεν είχε προετοιmicroάσει κατάλληλα το έδαφος για να περιορίσει τις αντιδράσεις και να προφυ-λαχθεί όπως έπρεπε και ο ίδιος από τα συmicroφέροντα που θα έθιγε και τα οποία θα στρέφονταν microαινόmicroενα εναντίον του Βέβαια ο Ισαάκιος πρέπει να πίστευε απλοϊκά ότι το αυτοκρατορικό αξίωmicroα του εξασφάλιζε παντοδυναmicroία Αυτή η πεποίθηση ενδεχο-microένως να ενισχύθηκε microετά την επιτυχία του να εξουδετερώσει τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο στον κολοφώνα της δύναmicroής του Συγκεκριmicroένα κατάφερε να τον συλλάβει στη Μονή του αρχαγγέλου Μιχαήλ στις 8 Νοεmicroβρίου 1058 Η έφοδος των Βαράγγων του αυτοκράτορα έπιασε τον πατριάρχη εξrsquo απήνης Αυτό αν και απέτρεψε άmicroεση αντί-δρασή του δεν τον πτόησε από το να αποκρούσει όλες τις πιέσεις του Ισαακίου για παραίτηση από τον πατριαρχικό θρόνο Έτσι ο Ισαάκιος ανέθεσε στον Μιχαήλ Ψελλό να συντάξει κατηγορητήριο microε το οποίο ο Κηρουλάριος θα οδηγείτο σε καθαίρεση από το αξίωmicroά του για ανάmicroειξη σε αιρετικές δοξασίες Η σύνοδος που θα καθαιρούσε τον πατριάρχη δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τις εργασίες της microιας και ο θάνατος του πατριάρχη έδωσε τη δική του λύση στο δράmicroα του Κηρουλάριου Τον διαδέχθηκε ο Κωνσταντίνος Γrsquo Λειχούδης (1059-1063) τον Φεβρουάριο του 1059 Ο Λειχούδης είχε προηγουmicroένως παραδώσει όλα τα προνόmicroια σε ότι αφορά βασιλικές εκχωρήσεις πίσω στην κεντρική εξουσία

Ο Κωνσταντίνος Ιrsquo Δούκας ήταν απόγονος του Κωνσταντίνου

Ο συγκεντρωτισmicroός του Ισαάκιου είχε προκαλέσει δυσαρέσκεια σε microεγάλες οικογένειες του Βυζαντίου Τον ρόλο του δούρειου ίππου αυτών των συmicroφερόντων επρόκειτο να παίξει ο laquoπρόθυmicroος σκευωρόςraquo όπως αποκλήθηκε από την Αικατερίνη Χριστοφιλο-πούλου Μιχαήλ Ψελλός Με αφορmicroή microια ασθένεια του αυτοκράτορα που ήταν σοβαρή αλλά όχι τόσο ώστε να τον οδηγήσει στον θάνατο ο Ισαάκιος απώλεσε την εξουσία χάρη στη δολιότητα του Ψελλού ο οποίος προασπιζόταν όχι τα συmicroφέροντα του θρό-νου αλλά τα συmicroφέροντα της οικογένειας των Δουκών στην οποία ήταν αφοσιωmicroένος Ο Ψελλός είχε πείσει τον Ισαάκιο ότι επρόκειτο να πεθάνει και ότι θα έπρεπε να ορίσει ως διάδοχό του τον Κωνσταντίνο Δούκα Βλέποντας η γυναίκα του αυτοκράτορα τον Ψελλό να υποβάλει αυτή την ιδέα στον άνδρα της εξεmicroάνη λέγοντάς του laquoΑυτή είναι η ανταmicroοιβή για όσες ευεργεσίες δέχθηκες από εmicroάςraquo Γεγονός βέβαια παραmicroένει το ότι ο Ισαάκιος πιστεύοντας ότι είναι ετοιmicroοθάνατος παραιτήθηκε και όρισε ως διάδοχό του τον Δούκα Η εναλλαγή της εξουσίας έγινε σαφώς microε δόλιο τρόπο και γιrsquo αυτό τον λόγο η microητέρα των Κοmicroνηνών Άννα Δαλασσηνή θα γίνει ορκισmicroένη άσπονδη εχθρός των Δουκών στους οποίους απέδιδε υφαρπαγή της εξουσίας από τη δική της οικογένειαΈτσι ο Ισαάκιος εκάρη microοναχός αφού τελικά δεν πέθανε και στις 23 Νοεmicroβρίου 1059 έλαβε χώρα η αναγόρευση του Κωνσταντίνου Δούκα σε αυτοκράτορα microε τον Ψελλό να πρωτοστατεί στην τελετή ενώπιον της Συγκλήτου Όπως microαρτυρεί ο ίδιος επειδή δεν βρισκόταν κανένας να του φορέσει τα πορφυρά πέδιλα πήρε την πρωτοβουλία να του τα φορέσει εκείνος Αυτή η συmicroβολική πράξη καταδεικνύει πόσο ο Κωνσταντίνος όφειλε ουσιαστικά τον θρόνο στις ραδιουργίες και στην πειθώ της σατανικής αυτής προσωπικότητας Ο Κωνσταντίνος Ιrsquo Δούκας έmicroελλε να εξυπηρετήσει και αυτός τα συmicroφέροντα της αστικής αριστοκρατίας διευρύνοντας τη Σύγκλητο microε πρόσωπα από τις τάξεις των τεχνιτών και των άλλων επαγγελmicroατιών της πρωτεύουσαςΟ νέος αυτοκράτορας όπως και οι προκάτοχοί του προσπάθησε να προσεταιριστεί τον λαό microε χορηγίες και microε παροχές Μάλιστα η ευνοϊκή πολιτική του προς τις συντεχνίες αναβάθmicroισε την τάξη των επαγγελmicroατιών στην κοινωνική ιεραρχία της Κωνσταντι-νούπολης Η συναίνεση των οργανωmicroένων συνόλων καθιστούσε χρήσιmicroη την επαφή microαζί τους και κυρίως την προσπάθεια για εξασφάλιση της στήριξής τους προς τον αυτοκράτορα Ο Κωνσταντίνος κατάφερε να κερδίσει τη θετική διάθεση της βάσης

microέσα από συγκεντρώσεις που συγκαλούσε και οι οποίες αποσκοπούσαν στην αποκέ-ντρωση της δηmicroόσιας διοίκησης και της συmicromicroετοχικής λήψης αποφάσεων Αυτό βέβαια δεν σηmicroαίνει ότι ο αυτοκράτορας υπόκειτο σε οποιουσδήποτε περιορισmicroούς Ωστόσο δείχνοντας ότι λάmicroβανε υπόψη όλους αυτούς ο Δούκας κατάφερνε να δηmicroιουργεί ερείσmicroαταΟ Κωνσταντίνος Δούκας ήταν ένας ανθρωπιστής αυτοκράτορας που ενδιαφέρθηκε ιδι-αίτερα για την απονοmicroή του δικαίου εποπτεύοντας δίκες Η πολιτική του στρεφόταν ενάντια στα συmicroφέροντα των δυνατών και microε πνεύmicroα φιλανθρωπίας ο αυτοκράτορας δικαίωνε στο δικαστήριο την πλευρά του ασθενέστερου οικονοmicroικά Ένας από τους πιο άτεγκτους και δύσκολος ως προς την αντιmicroετώπισή του δυνατός ήταν τα microοναστήρια που διαρκώς απαιτούσαν όλο και περισσότερες δωρεές Επίσης διεκδικούσαν εσαεί γαίες που θεωρούσαν ότι τους ανήκαν όπως microαρτυρούν τα σωζόmicroενα microοναστηριακά έγγραφα Έτσι microέσα από διάφορα microέτρα ο Δούκας επιδίωξε την ανασυγκρότηση του κράτους και τη συνακόλουθη οικονοmicroική του παλινόρθωσηΤο microεγαλύτερο βέβαια σφάλmicroα του Κωνσταντίνου Ιrsquo ήταν ότι ως αστός αυτοκράτορας περιθωριοποίησε εντελώς τον στρατό αφήνοντας το κράτος εκτεθειmicroένο στις αρπα-κτικές διαθέσεις των γειτονικών λαών που επέδραmicroαν στα εδάφη της αυτοκρατορίας Όπως και οι προκάτοχοί του είχε υιοθετήσει ένα κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αποφυγής των πολεmicroικών αναmicroετρήσεων Έτσι αφαιρώντας κάθε ρόλο από τον στρατό ωθούσε τις ένοπλες δυνάmicroεις στο περιθώριο του κοινωνικο-πολιτικού γίγνεσθαι Όπως ήταν φυσικό ο στρατός αντέδρασε απέναντι σε αυτή την πολιτική microέσα από επαναστα-τική κίνηση που οργανώθηκε από το βασιλικό ναυτικό Τα στρατεύmicroατα βρίσκονταν παροπλισmicroένα αναζητώντας ρόλο και λόγο ύπαρξης σε microια εποχή που ήταν απόλυτα αναγκαία τόσο για την αντιmicroετώπιση των επιδροmicroών όσο και για την ενίσχυση της διπλωmicroατίας στην οποία τόσο πολύ πίστευε ο ΔούκαςΤα περιθώρια για microεγάλες ζυmicroώσεις δεν υπήρχαν σε αυτό το θέmicroα Ο φιλελεύθερος τρόπος διακυβέρνησης η έmicroφαση στον πολιτισmicroό στις τέχνες και στα γράmicromicroατα των αστών αυτοκρατόρων και κυρίως του Κωνσταντίνου Μονοmicroάχου και των Δουκών οδή-γησε την κοινωνία σε άνθηση και δηmicroιούργησε στέρεα θεmicroέλια για την οικοδόmicroηση microια λαmicroπρής βυζαντινής αναγέννησης Όmicroως η γεωγραφία αδίκησε το Βυζάντιο καθώς του έταξε ως γείτονες τους Τούρκους οι οποίοι microαζί microε όλους τους άλλους άρχισαν

να απειλούν σοβαρά την εδαφική του ακεραιότητα και microέσα σε microερικές δεκαετίες να έχουν οδηγήσει microία κραταιά αυτοκρατορία στο χείλος της διάλυσης Το αντιστρατιω-τικό πνεύmicroα της διοίκησης των αστών αυτοκρατόρων προκάλεσε βαθιά κρίση στον τοmicroέα αυτόν που είχε φτάσει σε τόσο οριακό σηmicroείο ώστε κάλλιστα θα ήταν δυνατό να οδηγήσει την αυτοκρατορία σε κατάλυση τον ύστερο 11ο αιώναΟι Σελτζούκοι Τούρκοι στα microέσα του αιώνα είχαν κατασταλάξει στην οριοθέτηση των στόχων τους παύοντας να λειτουργούν ως παρορmicroητικοί νοmicroάδες Ο αρχηγός τους Τογρούλ Μπέης (1038-1063) κατέκτησε στα 1051 την πόλη Ισπαχάν και έως το 1055 ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Περσίας και της Μεσοποταmicroίας Μετά από αυτές τις περιοχές στα σχέδια των Τούρκων εντάχθηκε η Μικρά Ασία και ο εξισλαmicroισmicroός της Εξάλλου microετά το 1055 ο Τογρούλ ενσωmicroατώνει το παρηκmicroασmicroένο αββασιδικό χαλι-φάτο του πεθερού του στο δικό του κράτος και παίρνοντας τον τίτλο του σουλτάνου αναδεικνύεται σε έναν από τους πιο ισχυρούς ηγεmicroόνες του κόσmicroου Οι Τούρκοι microέσα σε ελάχιστο χρόνο αναδύθηκαν στο προσκήνιο της ιστορίας ως υπερδύναmicroη Είχαν ήδη καταλάβει το Άρτζε στα 1049 τη Μελιτηνή το 1057 και τη Σεβάστεια το 1059 Όmicroως η microεγάλη ζηmicroιά για το κράτος microέσα από επιδροmicroές που έλαβαν τον χαρακτήρα microόνιmicroων εγκαταστάσεων και ουσιαστικής προόδου στον εξισλαmicroισmicroό της Μικρά Ασίας έγινε στα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ιrsquo Δούκα Τότε καταλήφθηκε η πρωτεύουσα της Μεγάλης Αρmicroενίας το Άνιο (1064) και η Καισάρεια (1067) ενώ οι επιδροmicroές συστηmicroατοποιήθηκαν Επιπλέον οι πόλεις αυτές ήταν ευηmicroερούσες οικονοmicroικά χάρη στο εmicroπόριο Η κατάληψή του από τους Σελτζούκους τις καταδίκασε σε microαρασmicroό Μέσα σε αυτά τα δεδοmicroένα οι Σελτζούκοι επωφελούνται της ευκαιρίας για να πιέσουν ακόmicroη περισσότερο το ανατολικό σύνορο οδηγώντας την αυτοκρατορία σε προοπτική άmicroεσης εδαφικής συρρίκνωσης Στο διάστηmicroα από το 1067 έως το 1068 λεηλατήθηκε η Έδεσσα η Νεοκαισάρεια και η Δολίχη Ο θάνατος του αυτοκράτορα στις 23 Μαΐου 1067 ήταν η απόληξη microιας microακρόχρονης ασθένειας που είχε εκδηλωθεί τον Οκτώβριο του 1066 Η απόφαση του Κωνσταντίνου Ιrsquo σε σχέση microε το θέmicroα της διαδοχής ήταν επιεικώς ολέθρια Τυφλωmicroένος από την τεράστια αγάπη που έτρεφε για τη σύζυγό του Ευδοκία Μακρεmicroβολίτισσα όρισε να τον διαδεχθεί εκείνη στον θρόνο υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα παντρευόταν άλλον άντρα Βέβαια σε κάποιο στάδιο θα έπρεπε να παραδώσει την εξουσία στον γιο τους

Μολυβδόβουλλο του πατριάρχη Ιωάννη Ηrsquo Ξιλιφίνου (1064-

microέσα από συγκεντρώσεις που συγκαλούσε και οι οποίες αποσκοπούσαν στην αποκέ-ντρωση της δηmicroόσιας διοίκησης και της συmicromicroετοχικής λήψης αποφάσεων Αυτό βέβαια δεν σηmicroαίνει ότι ο αυτοκράτορας υπόκειτο σε οποιουσδήποτε περιορισmicroούς Ωστόσο δείχνοντας ότι λάmicroβανε υπόψη όλους αυτούς ο Δούκας κατάφερνε να δηmicroιουργεί ερείσmicroαταΟ Κωνσταντίνος Δούκας ήταν ένας ανθρωπιστής αυτοκράτορας που ενδιαφέρθηκε ιδι-αίτερα για την απονοmicroή του δικαίου εποπτεύοντας δίκες Η πολιτική του στρεφόταν ενάντια στα συmicroφέροντα των δυνατών και microε πνεύmicroα φιλανθρωπίας ο αυτοκράτορας δικαίωνε στο δικαστήριο την πλευρά του ασθενέστερου οικονοmicroικά Ένας από τους πιο άτεγκτους και δύσκολος ως προς την αντιmicroετώπισή του δυνατός ήταν τα microοναστήρια που διαρκώς απαιτούσαν όλο και περισσότερες δωρεές Επίσης διεκδικούσαν εσαεί γαίες που θεωρούσαν ότι τους ανήκαν όπως microαρτυρούν τα σωζόmicroενα microοναστηριακά έγγραφα Έτσι microέσα από διάφορα microέτρα ο Δούκας επιδίωξε την ανασυγκρότηση του κράτους και τη συνακόλουθη οικονοmicroική του παλινόρθωσηΤο microεγαλύτερο βέβαια σφάλmicroα του Κωνσταντίνου Ιrsquo ήταν ότι ως αστός αυτοκράτορας περιθωριοποίησε εντελώς τον στρατό αφήνοντας το κράτος εκτεθειmicroένο στις αρπα-κτικές διαθέσεις των γειτονικών λαών που επέδραmicroαν στα εδάφη της αυτοκρατορίας Όπως και οι προκάτοχοί του είχε υιοθετήσει ένα κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αποφυγής των πολεmicroικών αναmicroετρήσεων Έτσι αφαιρώντας κάθε ρόλο από τον στρατό ωθούσε τις ένοπλες δυνάmicroεις στο περιθώριο του κοινωνικο-πολιτικού γίγνεσθαι Όπως ήταν φυσικό ο στρατός αντέδρασε απέναντι σε αυτή την πολιτική microέσα από επαναστα-τική κίνηση που οργανώθηκε από το βασιλικό ναυτικό Τα στρατεύmicroατα βρίσκονταν παροπλισmicroένα αναζητώντας ρόλο και λόγο ύπαρξης σε microια εποχή που ήταν απόλυτα αναγκαία τόσο για την αντιmicroετώπιση των επιδροmicroών όσο και για την ενίσχυση της διπλωmicroατίας στην οποία τόσο πολύ πίστευε ο ΔούκαςΤα περιθώρια για microεγάλες ζυmicroώσεις δεν υπήρχαν σε αυτό το θέmicroα Ο φιλελεύθερος τρόπος διακυβέρνησης η έmicroφαση στον πολιτισmicroό στις τέχνες και στα γράmicromicroατα των αστών αυτοκρατόρων και κυρίως του Κωνσταντίνου Μονοmicroάχου και των Δουκών οδή-γησε την κοινωνία σε άνθηση και δηmicroιούργησε στέρεα θεmicroέλια για την οικοδόmicroηση microια λαmicroπρής βυζαντινής αναγέννησης Όmicroως η γεωγραφία αδίκησε το Βυζάντιο καθώς του έταξε ως γείτονες τους Τούρκους οι οποίοι microαζί microε όλους τους άλλους άρχισαν

να απειλούν σοβαρά την εδαφική του ακεραιότητα και microέσα σε microερικές δεκαετίες να έχουν οδηγήσει microία κραταιά αυτοκρατορία στο χείλος της διάλυσης Το αντιστρατιω-τικό πνεύmicroα της διοίκησης των αστών αυτοκρατόρων προκάλεσε βαθιά κρίση στον τοmicroέα αυτόν που είχε φτάσει σε τόσο οριακό σηmicroείο ώστε κάλλιστα θα ήταν δυνατό να οδηγήσει την αυτοκρατορία σε κατάλυση τον ύστερο 11ο αιώναΟι Σελτζούκοι Τούρκοι στα microέσα του αιώνα είχαν κατασταλάξει στην οριοθέτηση των στόχων τους παύοντας να λειτουργούν ως παρορmicroητικοί νοmicroάδες Ο αρχηγός τους Τογρούλ Μπέης (1038-1063) κατέκτησε στα 1051 την πόλη Ισπαχάν και έως το 1055 ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Περσίας και της Μεσοποταmicroίας Μετά από αυτές τις περιοχές στα σχέδια των Τούρκων εντάχθηκε η Μικρά Ασία και ο εξισλαmicroισmicroός της Εξάλλου microετά το 1055 ο Τογρούλ ενσωmicroατώνει το παρηκmicroασmicroένο αββασιδικό χαλι-φάτο του πεθερού του στο δικό του κράτος και παίρνοντας τον τίτλο του σουλτάνου αναδεικνύεται σε έναν από τους πιο ισχυρούς ηγεmicroόνες του κόσmicroου Οι Τούρκοι microέσα σε ελάχιστο χρόνο αναδύθηκαν στο προσκήνιο της ιστορίας ως υπερδύναmicroη Είχαν ήδη καταλάβει το Άρτζε στα 1049 τη Μελιτηνή το 1057 και τη Σεβάστεια το 1059 Όmicroως η microεγάλη ζηmicroιά για το κράτος microέσα από επιδροmicroές που έλαβαν τον χαρακτήρα microόνιmicroων εγκαταστάσεων και ουσιαστικής προόδου στον εξισλαmicroισmicroό της Μικρά Ασίας έγινε στα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ιrsquo Δούκα Τότε καταλήφθηκε η πρωτεύουσα της Μεγάλης Αρmicroενίας το Άνιο (1064) και η Καισάρεια (1067) ενώ οι επιδροmicroές συστηmicroατοποιήθηκαν Επιπλέον οι πόλεις αυτές ήταν ευηmicroερούσες οικονοmicroικά χάρη στο εmicroπόριο Η κατάληψή του από τους Σελτζούκους τις καταδίκασε σε microαρασmicroό Μέσα σε αυτά τα δεδοmicroένα οι Σελτζούκοι επωφελούνται της ευκαιρίας για να πιέσουν ακόmicroη περισσότερο το ανατολικό σύνορο οδηγώντας την αυτοκρατορία σε προοπτική άmicroεσης εδαφικής συρρίκνωσης Στο διάστηmicroα από το 1067 έως το 1068 λεηλατήθηκε η Έδεσσα η Νεοκαισάρεια και η Δολίχη Ο θάνατος του αυτοκράτορα στις 23 Μαΐου 1067 ήταν η απόληξη microιας microακρόχρονης ασθένειας που είχε εκδηλωθεί τον Οκτώβριο του 1066 Η απόφαση του Κωνσταντίνου Ιrsquo σε σχέση microε το θέmicroα της διαδοχής ήταν επιεικώς ολέθρια Τυφλωmicroένος από την τεράστια αγάπη που έτρεφε για τη σύζυγό του Ευδοκία Μακρεmicroβολίτισσα όρισε να τον διαδεχθεί εκείνη στον θρόνο υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα παντρευόταν άλλον άντρα Βέβαια σε κάποιο στάδιο θα έπρεπε να παραδώσει την εξουσία στον γιο τους

Μολυβδόβουλλο του πατριάρχη Ιωάννη Ηrsquo Ξιλιφίνου (1064-

να απειλούν σοβαρά την εδαφική του ακεραιότητα και microέσα σε microερικές δεκαετίες να έχουν οδηγήσει microία κραταιά αυτοκρατορία στο χείλος της διάλυσης Το αντιστρατιω-τικό πνεύmicroα της διοίκησης των αστών αυτοκρατόρων προκάλεσε βαθιά κρίση στον τοmicroέα αυτόν που είχε φτάσει σε τόσο οριακό σηmicroείο ώστε κάλλιστα θα ήταν δυνατό να οδηγήσει την αυτοκρατορία σε κατάλυση τον ύστερο 11ο αιώναΟι Σελτζούκοι Τούρκοι στα microέσα του αιώνα είχαν κατασταλάξει στην οριοθέτηση των στόχων τους παύοντας να λειτουργούν ως παρορmicroητικοί νοmicroάδες Ο αρχηγός τους Τογρούλ Μπέης (1038-1063) κατέκτησε στα 1051 την πόλη Ισπαχάν και έως το 1055 ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Περσίας και της Μεσοποταmicroίας Μετά από αυτές τις περιοχές στα σχέδια των Τούρκων εντάχθηκε η Μικρά Ασία και ο εξισλαmicroισmicroός της Εξάλλου microετά το 1055 ο Τογρούλ ενσωmicroατώνει το παρηκmicroασmicroένο αββασιδικό χαλι-φάτο του πεθερού του στο δικό του κράτος και παίρνοντας τον τίτλο του σουλτάνου αναδεικνύεται σε έναν από τους πιο ισχυρούς ηγεmicroόνες του κόσmicroου Οι Τούρκοι microέσα σε ελάχιστο χρόνο αναδύθηκαν στο προσκήνιο της ιστορίας ως υπερδύναmicroη Είχαν ήδη καταλάβει το Άρτζε στα 1049 τη Μελιτηνή το 1057 και τη Σεβάστεια το 1059 Όmicroως η microεγάλη ζηmicroιά για το κράτος microέσα από επιδροmicroές που έλαβαν τον χαρακτήρα microόνιmicroων εγκαταστάσεων και ουσιαστικής προόδου στον εξισλαmicroισmicroό της Μικρά Ασίας έγινε στα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ιrsquo Δούκα Τότε καταλήφθηκε η πρωτεύουσα της Μεγάλης Αρmicroενίας το Άνιο (1064) και η Καισάρεια (1067) ενώ οι επιδροmicroές συστηmicroατοποιήθηκαν Επιπλέον οι πόλεις αυτές ήταν ευηmicroερούσες οικονοmicroικά χάρη στο εmicroπόριο Η κατάληψή του από τους Σελτζούκους τις καταδίκασε σε microαρασmicroό Μέσα σε αυτά τα δεδοmicroένα οι Σελτζούκοι επωφελούνται της ευκαιρίας για να πιέσουν ακόmicroη περισσότερο το ανατολικό σύνορο οδηγώντας την αυτοκρατορία σε προοπτική άmicroεσης εδαφικής συρρίκνωσης Στο διάστηmicroα από το 1067 έως το 1068 λεηλατήθηκε η Έδεσσα η Νεοκαισάρεια και η Δολίχη Ο θάνατος του αυτοκράτορα στις 23 Μαΐου 1067 ήταν η απόληξη microιας microακρόχρονης ασθένειας που είχε εκδηλωθεί τον Οκτώβριο του 1066 Η απόφαση του Κωνσταντίνου Ιrsquo σε σχέση microε το θέmicroα της διαδοχής ήταν επιεικώς ολέθρια Τυφλωmicroένος από την τεράστια αγάπη που έτρεφε για τη σύζυγό του Ευδοκία Μακρεmicroβολίτισσα όρισε να τον διαδεχθεί εκείνη στον θρόνο υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα παντρευόταν άλλον άντρα Βέβαια σε κάποιο στάδιο θα έπρεπε να παραδώσει την εξουσία στον γιο τους

Μολυβδόβουλλο του πατριάρχη Ιωάννη Ηrsquo Ξιλιφίνου (1064-

Μιχαήλ Εκείνη ορκίστηκε microπροστά στον πατριάρχη Ιωάννη Ηrsquo Ξιφιλίνο (1064-1075) και σε άλλα επίσηmicroα πρόσωπα ότι θα έmicroενε πιστή στη microνήmicroη του άντρα της Η φιλόδο-ξη γυναίκα microετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου έδειχνε να απολαmicroβάνει το αξίωmicroά της χωρίς όmicroως να είναι σε θέση να αντιmicroετωπίσει τα σοβαρά προβλήmicroατα του κράτους Τυπικά διεκπεραίωνε τις υποθέσεις υπογράφοντας τα αυτοκρατορικά χρυσόβουλα όmicroως ουσιαστικά το Βυζάντιο έmicroοιαζε microε ακυβέρνητο καράβι κλυδωνιζόmicroενο από τα κύmicroατα microιας εξαιρετικά microεγάλων διαστάσεων θαλασσοταραχήςΗ Ευδοκία παρουσιαζόταν απλώς ως microεσολαβητής και λεκτικά δεν αποδεχόταν microονιmicroό-τητα στα καθήκοντά της Όmicroως όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί αυτή η συmicroπεριφορά αποκαλύπτει την ένοχη συνείδηση της αυτοκράτειρας που ήθελε να κρατήσει την εξουσία για τον εαυτό της Εξάλλου η συγγένειά της microε τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρου-λάριο αποκαλύπτει ότι η φιλοδοξία ήταν οικογενειακό γνώρισmicroα Ωστόσο το καθεστώς αυτό δεν microπορούσε να διατηρηθεί για πολύ Όπως και στις προηγούmicroενες περιπτώσεις που είχαν αναλάβει τα ηνία γυναίκες έτσι και στην περίπτωση της Ευδοκίας ήταν αδύνατο να γίνει αποδεκτή από το βυζαντινό κατεστηmicroένο microια microακρόχρονη περίοδος διοίκησης του κράτους από γυναίκα Έτσι έπειτα από πιέσεις η Ευδοκία έσπασε τον όρκο της για να παντρευτεί έναν άλλον άνδρα στον οποίο θα εκχωρούσε την ευθύνη της διακυβέρνησης Οι πιέσεις πρέπει να προήλθαν από τη στρατιωτική αριστοκρατία η οποία microέσω της Μακρεmicroβολίτισσας κατάφερε να ανεβάσει στον θρόνο ένα microέλος της Η αυτοκράτειρα βέβαια έβλεπε ότι αυτό ήταν microια γενικότερη επιταγή αφού η αυτοκρα-τορία είχε ανάγκη από έναν στρατιώτη-αυτοκράτορα κατά το πρότυπο του Βασιλείου Βrsquo που θα την οδηγούσε και πάλι σε ηmicroέρες δόξας και ακmicroής Η αναγγελία της απόφασης της αυτοκράτειρας να παντρευτεί τον Ρωmicroανό Διογένη προκάλεσε την οργή του Μιχαήλ Ψελλού ο οποίος ως γνήσιος προασπιστής των συmicroφερόντων της αστικής αριστοκρατί-ας ενοχλήθηκε από την άνοδο ενός γνήσιου στρατιωτικού στον θρόνο Ο Ρωmicroανός Δrsquo Διογένης έθεσε ως πρωταρχικό του microέληmicroα τη στρατιωτική ανασύντα-ξη της αυτοκρατορίας και την αντιmicroετώπιση των πιο επικίνδυνων εχθρών που την απειλούσαν των Σελτζούκων Ο Ρωmicroανός ήταν έmicroπειρος στα στρατιωτικά αν και δεν είχε θεωρητική κατάρτιση Αυτό ήταν σηmicroαντικό microειονέκτηmicroα αν κρίνει κανείς από τις αδυναmicroίες στον σχεδιασmicroό που είχαν να κάνουν microε την απουσία προπαρασκευής για ιδιαίτερες γεωλογικές και κλιmicroατολογικές συνθήκες Έτσι η προσωπική του γεν-

Ο Ρωmicroανός Δrsquo Διογένης υπήρξε άξιος στρατιωτικός και γιrsquo αυτό

ναιότητα ήταν ανεπαρκής ως προς το να του εξασφαλίσει από microόνη της την επιτυχία Οι πρώτες εκστρατείες του στη Μικρά Ασία το 1068 και το 1069 είχαν αναγνωριστικό χαρακτήρα και δεν κατάφεραν να φέρουν οποιαδήποτε πλήγmicroατα στον εξ Ανατολών κίνδυνο εκτός ίσως από την ανάκτηση της Ιεράπολης το 1068 Απεναντίας microέσα σε αυτό το διάστηmicroα λαφυραγωγήθηκε η Νεοκαισάρεια το Αmicroόριο και το Ικόνιο ενώ το 1070 καταστράφηκαν στα πλαίσια των επιδροmicroών οι Χώνες γεγονός που δείχνει ότι Σελτζούκοι συνέχιζαν να θεωρούν την αυτοκρατορία εύκολη λείαΟ Ρωmicroανός όmicroως συνέχιζε πεισmicroατικά να προετοιmicroάζεται για την αντιmicroετώπιση των Σελτζούκων όχι γιατί είχε ως προτεραιότητά του την εδραίωση της προσωπικής του αρχής όπως έχει υποστηριχθεί αλλά γιατί οι αιφνιδιαστικές επιδροmicroές τους κάθε άλλο παρά ακίνδυνες ήταν Μπορεί να microην αποτολmicroούσαν ακόmicroη microόνιmicroες εγκαταστά-σεις όmicroως και αυτό ήταν θέmicroα χρόνου και microάλιστα ελάχιστου Ουσιαστικά από τη στιγmicroή που το κράτος δεν ήταν σε θέση να υπερασπιστεί να σύνορά του η εδαφική του κυριαρχία ακυρωνόταν ή τουλάχιστον υπονοmicroευόταν Επιπλέον στην περίπτωση των Σελτζούκων δεν γίνεται λόγος απλώς για microία ή δύο επιδροmicroές πρόκειται για microια συστηmicroατική προσπάθεια καταρράκωσης του πληθυσmicroού Αυτή ήταν και η πρώτη αλλά βασικότατη βαθmicroίδα στην κλίmicroακα του εξισλαmicroισmicroού της Μικρά Ασίας Η τρίτη και microοιραία εκστρατεία του Ρωmicroανού Δrsquo ξεκίνησε στις 13 Μαρτίου 1071 την Κυριακή της Ορθοδοξίας Η ποιότητα του στρατού παρά τις προσπάθειες αναδιοργά-νωσης είχε σαφώς υποβαθmicroιστεί Οι αξιόmicroαχοι στρατιώτες ήταν κυρίως οι Φράγκοι και οι συmicroπατριώτες του αυτοκράτορα Καππαδόκες Αν και το στράτευmicroα που είχε στη δι-άθεσή του ο Διογένης δεν ήταν το ίδιο στη σύστασή του όπως αυτό του Βασιλείου Βrsquo εντούτοις θα microπορούσε να καταφέρει καίριο πλήγmicroα στους εχθρούς Η εκστρατεία είχε πολλές πιθανότητες επιτυχίας υπό την προϋπόθεση ότι θα γίνονταν σωστοί χειρισmicroοί Ο Ρωmicroανός όmicroως έδειξε microεγάλη αδεξιότητα διασπώντας το στράτευmicroα Συγκεκριmicroένα microοίρασε τον στρατό σε δύο τmicroήmicroατα αυτό που θα στρεφόταν κατά του Χλίατ και αυτό που θα τον ακολουθούσε στο Μαντζικέρτ Ο Ρωmicroανός έδωσε έmicroφαση στην απελευθέ-ρωση της πόλης αυτής που πρόσφατα είχε καταληφθεί από τους Σελτζούκους Αρχικά η επιχείρηση για ανακατάληψη στέφθηκε microε επιτυχία αλλά κατόπιν η αλλοπρόσαλλη στάση των στρατηγών που αποσύρθηκαν από την πόλη και η απόρριψη των ειρηνευτι-κών προτάσεων του σουλτάνου Αλπ Αρσλάν (1063-10723) από τον Ρωmicroανό οδήγησε

σε microία ολέθρια για τους Βυζαντινούς αναmicroέτρηση Η microάχη έλαβε χώρα στην περιοχή του Μαντζικέρτ (19 ή 26 Αυγούστου 1071) και κα-τέληξε σε πανωλεθρία και σύλληψη του αυτοκράτορα από τους εχθρούς Το στράτευmicroα διασκορπίστηκε και ο Ρωmicroανός κατέληξε αιχmicroάλωτος Για πρώτη φορά αυτοκράτορας του Βυζαντίου βρέθηκε σε τόσο δεινή θέση Το γεγονός αυτό συγκλόνισε τον βυζαντι-νό κόσmicroο και θεωρήθηκε από τους microεταγενέστερους ως σηmicroείο αναφοράς σε σχέση microε microεγάλες τραγωδίες που σηmicroάδεψαν το κράτος Η αίσθηση που προκλήθηκε συνδέεται microε τη microεγάλη συmicroβολική δύναmicroη του αυτοκρατορικού αξιώmicroατος και την ιερότητα που το περιβάλλει Η αποmicroυθοποιητική διάσταση της αιχmicroαλωσίας έγινε βέβαια αντικείmicroε-νο εκmicroετάλλευσης από τους παλατιανούς που βρήκαν την ευκαιρία να απαλλαγούν από τον Ρωmicroανό και να προστατεύσουν τη συνέχεια της δυναστείας των Δουκών Εξάλλου σηmicroαντικός ήταν και ο ρόλος που διαδραmicroάτισε ο γιος του καίσαρα Ιωάννη Δούκα Ανδρόνικος Ο Διογένης κατά τη microάχη στο Μαντζικέρτ είχε συγκρουστεί microε τους Τούρκους και τους καταδίωκε για πολλές ώρες Σε κάποιο στάδιο αποφάσισε να υπο-χωρήσει επειδή είχε σκοτεινιάσει laquoδιά ταῦτα καί τήν βασιλικήν σηmicroαίαν ἐπιστρέψας νόστου ἐπιmicroνησθῆναι διήγγελεν Οἱ δέ πόρρω τάς φάλαγγας ἔχοντες στρατιῶται τήν ἐπιστροφήν τῆς βασιλικῆς σηmicroαίας ἰδόντες ὠήθησαν hellip τόν βασιλέα περιπεσεῖνraquo Σε αυτό το σηmicroείο αναδεικνύεται ο καίριος ρόλος του Ανδρόνικου Δούκα ο οποίος προκά-λεσε τον πανικό διασπείροντας τη φήmicroη για υποχώρηση του βυζαντινού στρατεύmicroατος επειδή είδε τον βασιλιά να επιστρέφει Ο ρόλος του Ανδρόνικου Δούκα σε microια κρίσιmicroη στιγmicroή από ένα νευραλγικό πόστο ήταν καταλυτικός Σύmicroφωνα δε microε τον Ατταλειά-τη ήταν προmicroελετηmicroένη (προβεβουλευmicroένη) αυτή η προδοτική ενέργεια Εξάλλου ο Ανδρόνικος όπως και όλη η οικογένεια των Δουκών ήθελε microε κάθε τρόπο και πάση θυσία να ανατρέψει τον Ρωmicroανό Ο αυτοκράτορας ελευθερώθηκε από τον γενναιόφρονα Αλπ Αρσλάν ο οποίος αντι-microετώπισε τον θρίαmicroβό του microε microετριοπάθεια και σύνεση Συmicroφώνησε microάλιστα σε microια ευνοϊκή για το Βυζάντιο συνθήκη Κατά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη ο Ρωmicroανός τυφλώθηκε ύστερα από διαταγή του καίσαρα Ιωάννη Δούκα που πρωτοστά-τησε και οmicroάδας αυλικών microεταξύ των οποίων και ο Μιχαήλ Ψελλός Η τύφλωση έγινε microε τρόπο που προκάλεσε αλυσιδωτά προβλήmicroατα υγείας στον Διογένη ο οποίος πέθανε τελικά από την καταπόνηση του ταξιδιού που ήταν υποχρεωmicroένος να κάνει ενώ ασθε-

Σε microικρογραφία από χειρό-γραφο των laquoΟmicroιλιώνraquo του Αγίου

σε microία ολέθρια για τους Βυζαντινούς αναmicroέτρηση Η microάχη έλαβε χώρα στην περιοχή του Μαντζικέρτ (19 ή 26 Αυγούστου 1071) και κα-τέληξε σε πανωλεθρία και σύλληψη του αυτοκράτορα από τους εχθρούς Το στράτευmicroα διασκορπίστηκε και ο Ρωmicroανός κατέληξε αιχmicroάλωτος Για πρώτη φορά αυτοκράτορας του Βυζαντίου βρέθηκε σε τόσο δεινή θέση Το γεγονός αυτό συγκλόνισε τον βυζαντι-νό κόσmicroο και θεωρήθηκε από τους microεταγενέστερους ως σηmicroείο αναφοράς σε σχέση microε microεγάλες τραγωδίες που σηmicroάδεψαν το κράτος Η αίσθηση που προκλήθηκε συνδέεται microε τη microεγάλη συmicroβολική δύναmicroη του αυτοκρατορικού αξιώmicroατος και την ιερότητα που το περιβάλλει Η αποmicroυθοποιητική διάσταση της αιχmicroαλωσίας έγινε βέβαια αντικείmicroε-νο εκmicroετάλλευσης από τους παλατιανούς που βρήκαν την ευκαιρία να απαλλαγούν από τον Ρωmicroανό και να προστατεύσουν τη συνέχεια της δυναστείας των Δουκών Εξάλλου σηmicroαντικός ήταν και ο ρόλος που διαδραmicroάτισε ο γιος του καίσαρα Ιωάννη Δούκα Ανδρόνικος Ο Διογένης κατά τη microάχη στο Μαντζικέρτ είχε συγκρουστεί microε τους Τούρκους και τους καταδίωκε για πολλές ώρες Σε κάποιο στάδιο αποφάσισε να υπο-χωρήσει επειδή είχε σκοτεινιάσει laquoδιά ταῦτα καί τήν βασιλικήν σηmicroαίαν ἐπιστρέψας νόστου ἐπιmicroνησθῆναι διήγγελεν Οἱ δέ πόρρω τάς φάλαγγας ἔχοντες στρατιῶται τήν ἐπιστροφήν τῆς βασιλικῆς σηmicroαίας ἰδόντες ὠήθησαν hellip τόν βασιλέα περιπεσεῖνraquo Σε αυτό το σηmicroείο αναδεικνύεται ο καίριος ρόλος του Ανδρόνικου Δούκα ο οποίος προκά-λεσε τον πανικό διασπείροντας τη φήmicroη για υποχώρηση του βυζαντινού στρατεύmicroατος επειδή είδε τον βασιλιά να επιστρέφει Ο ρόλος του Ανδρόνικου Δούκα σε microια κρίσιmicroη στιγmicroή από ένα νευραλγικό πόστο ήταν καταλυτικός Σύmicroφωνα δε microε τον Ατταλειά-τη ήταν προmicroελετηmicroένη (προβεβουλευmicroένη) αυτή η προδοτική ενέργεια Εξάλλου ο Ανδρόνικος όπως και όλη η οικογένεια των Δουκών ήθελε microε κάθε τρόπο και πάση θυσία να ανατρέψει τον Ρωmicroανό Ο αυτοκράτορας ελευθερώθηκε από τον γενναιόφρονα Αλπ Αρσλάν ο οποίος αντι-microετώπισε τον θρίαmicroβό του microε microετριοπάθεια και σύνεση Συmicroφώνησε microάλιστα σε microια ευνοϊκή για το Βυζάντιο συνθήκη Κατά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη ο Ρωmicroανός τυφλώθηκε ύστερα από διαταγή του καίσαρα Ιωάννη Δούκα που πρωτοστά-τησε και οmicroάδας αυλικών microεταξύ των οποίων και ο Μιχαήλ Ψελλός Η τύφλωση έγινε microε τρόπο που προκάλεσε αλυσιδωτά προβλήmicroατα υγείας στον Διογένη ο οποίος πέθανε τελικά από την καταπόνηση του ταξιδιού που ήταν υποχρεωmicroένος να κάνει ενώ ασθε-

Σε microικρογραφία από χειρό-γραφο των laquoΟmicroιλιώνraquo του Αγίου

νούσε βαριά Τον διαδέχθηκε ο γιος του Κωνσταντίνου Ιrsquo Μιχαήλ Δούκας Το τελευταίο έτος της βασιλείας του Ρωmicroανού αποτελεί ορόσηmicroο στη βυζαντινή ιστο-ρία καθώς η οικτρή ήττα στο Μαντζικέρτ και η απώλεια της Βάρης της τελευταίας βυ-ζαντινής κτήσης στην Ιταλία από τους Νορmicroανδούς περιόρισε τα όρια της οικουmicroενι-κότητας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας Ακόmicroη και στην ανόρθωση των Κοmicroνηνών το Βυζάντιο θα αντιmicroετωπίζεται πλέον ως ένα παρηκmicroασmicroένο κράτος ως microία περιθωριακή

Ο ιστοριογράφος Μιχαήλ Ατταλειάτης σχολιάζει την τολmicroηρή και ρηξικέλευθη δηmicroο-σιονοmicroική πολιτική του αυτοκράτορα Ισαακίου Αrsquo Κοmicroνηνού (1057-1059) laquoΑντιλαmicro-βανόmicroενος ότι υπάρχει ανάγκη χρηmicroάτων και ότι είναι απαραίτητη η ύπαρξη όσο το δυνατόν περισσοτέρων αποθεmicroάτων τους microετατράπηκε σε αυστηρό φοροεισπράκτορα για όσους όφειλαν στο δηmicroόσιο Πρώτος αυτός microείωσε και τις χορηγίες που δίνονταν στους διάφορους αξιωmicroατούχους και προσπαθούσε να συγκεντρώσει από παντού χρή-microατα σαν άπληστος κυνηγός Εν συνεχεία φρόντισε να εξοικονοmicroηθούν πόροι και να αυξηθούν οι κτηmicroατικές εκτάσεις που ανήκαν στο στέmicromicroα Έτσι από πολλούς ιδιώτες αφαίρεσε πλήθος κτηmicroάτων παραβλέποντας τα διάφορα αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα microε τα οποία επικυρωνόταν η ιδιοκτησία τους Στράφηκε επίσης και εναντίον ορισmicroένων microοναστηριών που διέθεταν microεγάλες περιουσίες οι οποίες δεν υστερούσαν σε τίποτε έναντι των βασιλικών θησαυροφυλακίων Απέσπασε πολλές από αυτές και microε βάση έναν υπολογισmicroό άφησε στα microοναστήρια και τους microοναχούς ότι επαρκούσε για την κάλυψη των αναγκών τους ενώ τα υπόλοιπα τα θεώρησε βασιλική περιουσία πράγmicroα που λογίστηκε ως παρανοmicroία ή και ασέβεια Αν και οι πλέον θεοσεβείς χωρίς πολύ σκέψη εξέλαβαν αυτήν την ενέργεια ως ιεροσυλία εκείνοι που εξέταζαν τα πράγmicroατα σε βάθος διαπίστωναν ότι είχε ευεργετικές συνέπειες Γιατί το όφελος ήταν διπλό Από τη microια οι microοναχοί απαλλάσσονταν από φροντίδες άσχετες microε τη microοναχική τους επαγ-γελία και απέφευγαν τον πειρασmicroό να συγκεντρώνουν χρήmicroατα εφόσον το ιδεώδες τους ήταν η ακτηmicroοσύνη δίχως να στερούνται ταυτόχρονα τα απαραίτητα Από την άλλη πάλι οι αγρότες που είχαν κτήmicroατα κοντά στα microοναστήρια γλίτωναν από τη σκλη-ρότητα των microοναχώνraquo Μιχαήλ Ατταλειάτης Ιστορία Μichaelis Attaliotae Historia (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae) ed W Brunet de Presle - I Bekker Bonnae 1853 61 Νεοελληνική απόδοση ΙΔ Πολέmicroης (Εκδόσεις Κανάκη Αθήνα 1997)

αυτοκρατορία Η στρατιωτική κρίση του 11ου αιώνα οδήγησε σε εδαφική συρρίκνωση αλλά και σε πνευmicroατική άνθηση Το ένα βέβαια έγινε σε κάποιο βαθmicroό εις βάρος του άλλου Όmicroως παρά τις εδαφικές απώλειες την εποχή αυτή το Βυζάντιο έδειξε ότι δεν ήταν microια βαρβαρική ηγεmicroονία όπως τα περισσότερα microεσαιωνικά κράτη Το Βυζά-ντιο είχε microακραίωνη παράδοση και πολιτιστική κληρονοmicroιά να microεταλαmicroπαδεύσει στις επόmicroενες γενιές

Η κοινωνία σε κρίση αξιώνΈνα ερώτηmicroα που ταλανίζει τους microελετητές είναι αν η βυζαντινή κοινωνία την εποχή των microεγάλων απωλειών (1025-1071) αντιmicroετώπιζε κρίση αξιών Όπως έχει ήδη φανεί η περίοδος αυτή έχει να δώσει πολλά παραδείγmicroατα προσωπικοτήτων όπως ο Μιχαήλ Ψελλός που microε τις ενέργειες και την αmicroοραλιστική συmicroπεριφορά τους αmicroαύρωσαν την εικόνα του Βυζαντίου στα microάτια του σύγχρονου ανθρώπου Η αλήθεια είναι ότι το Βυζάντιο υπήρξε ένας κόσmicroος αντιφάσεων Ανέδειξε έναν υψηλό πολιτισmicroό και microια προηγmicroένη κοινωνία ενώ παράλληλα επέτρεψε να αναρριχηθούν στα υψηλότατα δώ-microατα της κρατικής microηχανής άνθρωποι ανήθικοι σκευωροί συνωmicroότες και ραδιούργοι Ωστόσο το ένα δεν αναιρεί το άλλο Γενικά την εποχή αυτή κυριαρχεί microια έκπτωση αξιών που οφείλεται πιθανότατα στην

Ο όρκος της Ευδοκίας Μακρεmicroβολίτισσας να microην παντρευτεί άλλον άντρα microετά τον θάνατο του συζύγου της Κωνσταντίνου Δούκα είναι ένα microνηmicroείο υποκρισίας και πολι-τικού αmicroοραλισmicroού Η βασίλισσα ορκίζεται ότι δεν θα ξαναπαντρευτεί και αν το κάνει να βρει οικτρό θάνατο laquoἌκουε γάρ οὐρανέ καί ἐνωτίζου ἡ γῆ καί πρό τῶν στοι-χείων τούτων ἄκουε ἡ ἁγία καί microακαρία Τριάς hellip Ἐπί πᾶσι ποιοῦmicroαι τούς λόγους τούτους καί διά τῶν πρός ὑmicroᾶς ὅρκων τόν αὐθέντην microου καί βασιλέα πληροφορῶ κυρ Κωνσταντίνον τόν Δούκαν ὡς εἰ καί προαποθανεῖν τοῦτον ἴσως ἐmicroοῦ γένηται ἀλλrsquo ἴστω Θεός καθrsquo ὅν τούς ὅρκους ποιοῦmicroαι καί τά ἀγγελικά τάγmicroατα καί τά ἱερά τῶν ἁγίων συστήmicroατα ὡς πρότερον ἄν microεληδόν κατακοπείην καί πυρί παρα-δοθείην καί θαλάττῃ ῥιφθείην ἤ εἰς δεύτερον γάmicroον ἀποκλινῶraquo Ν Oikonomidegraves Le serment de lrsquo impeacuteratrice Eudocie (1067) Un episode de lrsquo histoire dynastique de Byzance Revue des eacutetudes Byzantines 21 (1967) 105-6

πολιτική αστάθεια στην εσωστρέφεια και στον συmicroφεροντολογισmicroό που κυριαρχεί Η Ευδοκία Μακρεmicroβολίτισσα καταπατεί τον όρκο της οι πιο έmicroπιστοι αυλικοί οργανώ-νουν επιβουλές εναντίον του εκάστοτε αυτοκράτορα ενώ παντού κυριαρχεί η φθορά και η διαφθορά Η σωζόmicroενη επιστολογραφία της εποχής αποκαλύπτει ότι οι πνευmicroα-τικοί άνθρωποι λειτουργούν microε ιδιοτέλεια και σκοπιmicroότητα Παράλληλα οι κοινωνικές ιεραρχίες οργανώνονται microε τέτοιον τρόπο ώστε τα κατώτερα στρώmicroατα υφίστανται ανυπόφορη καταπίεση και οικονοmicroική αφαίmicroαξη Τα δεδοmicroένα είναι πάντοτε επισφαλή και τα πάντα microπορούν να ανατραπούν ανά πάσα στιγmicroή Οι ζωές των κατοίκων της αυτοκρατορίας τον 11ο αιώνα κρέmicroονται από microια κλωστή Χαρακτηριστική περίπτωση ο Ευστάθιος Βοΐλας ο οποίος υπήρξε ευγενής του 11ου αιώνα microε σηmicroαντική περιουσία και κοινωνική θέση Ο Βοΐλας γεννήθηκε στην Καππα-δοκία Σε νηπιακή ηλικία έχασε τον πατέρα του και έζησε δύσκολα παιδικά χρόνια Στη συνέχεια σναγκάστηκε να microεταναστεύσει και να ζήσει microαζί microε αλλόφυλους που ήταν εγκατεστηmicroένοι στις περιοχές εκείνες Πέρασε δεκαπέντε χρόνια στην υπηρεσία του δούκα Μιχαήλ Αποκάπη ως ένας από τους microεσίτες που ανήκαν στην ακολουθία

Η κοινωνία βιώνει τη δική της κρίση αξιών microέσα από την καλλιέργεια ενός κλίmicroατος αmicroοραλισmicroού και καχυποψίας Είναι χαρακτηριστική η microαρτυρία του στρατηγού Κατακα-λών Κεκαυmicroένου πως η φιλία είναι εξαιρετικά σπουδαία στη ζωή του ανθρώπου αλλά πρακτικά οι φίλοι θα σε βοηθήσουν microόνο σε microικρής σηmicroασίας προβλήmicroατα και όχι σε microεγάλες συmicroφορές Ο Κεκαυmicroένος κλείνει microε τρόπο συγκλονιστικό το συγκεκριmicroένο σηmicroείο φίλος δεν υπάρχει laquoὁ microέν γάρ ἑταῖρος ἐλθούσης περιστάσεως καί συγκλεισθείς κακεῖνος microερικῶς ἤ τελείως αἰτιάσασθαι τόν ἑταῖρον καί τήν κεφαλήν κινήσει καί εἰ οὐ φανερῶς λαλήσει ἀλλrsquo ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ εἴπη οὐκ ἀγαθή microοι γέγονεν ἡ πρός αὐτόν φιλία καί ἰδού διrsquoαὐτοῦ ἐν δεινοῖς συσφίγγοmicroαι ὅν ἰδών ό ἑταῖρος ἀλγήση τήν καρδίαν ἐξ ἀmicroφοτέρων ἔχων τήν θλίψιν ἐκ τε τοῦ γογγυσmicroοῦ τοῦ ἑταίρου καί τῆς ἰδίας συmicroφοράς καί εἰς microικράς microέν ἀτυχίας εὑρεθήσεται φίλος εἰς microεγίστην δέ καί ἐπιmicroένουσαν συmicroφοράν microηδείς σε πλανήσει φίλος οὐκ ἔσταιraquo Kεκαυmicroένος Στρατηγικόν Cecaumeni Strategikon ed B Wassiliewsky- V Jernstedt St Petersburg 1896 61

του Κατόρθωσε να γίνει πρωτοσπαθάριος και ύπατος ωστόσο κάποιο γεγονός διέ-κοψε τη σταδιοδροmicroία του και τον έστειλε στην εξορία Στην προσωπική του ζωή δεν ευτύχησε καθώς γύρω στο 1053 πέθανε ο microονάκριβος γιος του Ρωmicroανός σε ηλικία 3 ετών ενώ το 1056 πέθανε και η σύζυγός του Άννα αφήνοντάς τον microε τις δύο κόρες τους Ειρήνη και Μαρία Μαζί microε την προσωπική του τραγωδία είχε να αντιmicroετωπίσει τις αδικίες και την καταπίεση της οικογένειας των Αποκάπηδων από τους οποίους εξακολουθούσε να εξαρτάται Παρά τις αντιξοότητες ο Βοΐλας κατάφερε να δηmicroιουρ-γήσει microια διόλου ευκαταφρόνητη περιουσία και να χτίσει microάλιστα ναό αφιερωmicroένο στη Θεοτόκο του ΣάλεmicroΣτα 1059 αποφάσισε να συντάξει τη διαθήκη του ορίζοντας microε σαφήνεια το πώς θα microοιραστούν τα υπάρχοντά του Εκεί αναφέρει ότι τον τόπο του που κατέχει τον παρέ-λαβε να βρίθει από φίδια σκορπιούς και άγρια θηρία Αυτή λοιπόν τη γη microε τη φωτιά και το τσεκούρι δάmicroασε και την κατέστησε εύφορη Ο Βοΐλας microεριmicroνά όmicroως και για τους δούλους του τους οποίους ελευθέρωσε πριν από microερικά χρόνια για να θεωρού-νται Ρωmicroαίοι πολίτες και τους έδωσε ζευγοτόπια για να τα νέmicroονται Ο 11ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία η microικρή ιδιοκτησία συρρικνώνεται Ο Βο-ΐλας ζει την εποχή της κατάρρευσης του θεσmicroού των θεmicroάτων και της εισαγωγής ενός νέου ριζοσπαστικού θεσmicroού που ονοmicroάστηκε πρόνοια και θα επενεργήσει καταλυτικά στις κοινωνικές δοmicroές τα επόmicroενα χρόνια Η πρόνοια ήταν το χαρακτηριστικό γνώρι-σmicroα του νέου συστήmicroατος πολιτικών και οικονοmicroικών σχέσεων που σταδιακά έφτασε να παρουσιάζει στοιχεία συγγένειας microε τον δυτικο-ευρωπαϊκό φεουδαλισmicroό Μέσα σε αυτό το κοινωνικο-οικονοmicroικό περιβάλλον η στάση του Βοΐλα ξενίζει αν και microπορεί να ερmicroηνευθεί Ο Βοΐλας αν και εύπορος δεν είχε κυριευθεί από την αχαλίνωτη βουλι-microία των δυνατών να καταβροχθίζουν τις γαίες των microικροmicroεσαίων καλλιεργητών και να τους καθιστούν εξαρτηmicroένους αγρότες-πάροικους Πρόκειται για άτοmicroο που βρισκόταν ιεραρχικά στους πρόποδες της αριστοκρατίας αλλά ο ίδιος δεν ήταν δυνατός Η κρίση αξιών στην περίπτωση του επαρχιώτη γαιοκτήmicroονα Ευστάθιου συνδέεται microε τις αξιώσεις που ήγειρε η οικογένεια των Αποκάπηδων αλλά και microε την περιρρέουσα ατmicroόσφαιρα που σκιαγραφεί η διαθήκη του Στο ίδιο κείmicroενο φαίνεται πόσο σηmicroαντική ήταν η παιδεία για τους ανθρώπους της εποχής αυτής και πόσο ευρύτατη διάδοση είχε microέσα από τους πολυάριθmicroους τόmicroους της βιβλιοθήκης που διέθετε ο Βοΐλας

Ο πεφωτισmicroένος 11ος αιώνας ανέδειξε τη χαmicroέρπεια στα πολιτικά ήθη αλλά και τη φιλοmicroάθεια διαmicroόρφωσε ένα κλίmicroα απαξίας γύρω από την τιmicroή και την αφοσίωση σε αρχές και θεσmicroούς αλλά ταυτόχρονα διαπλάτυνε τους ορίζοντες της microάθησης πέρα από τα ιερά γράmicromicroατα έχτισε ένα παλάτι υποκρισίας διαπλοκής ευκαιριακών συmicromicroα-χιών και καχυποψίας ενώ ταυτόχρονα ίδρυσε ένα πανεπιστήmicroιο στο οποίο microέσα από τα συγγράmicromicroατα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη οι Βυζαντινοί έρχονταν σε microέθεξη microε τη φιλοσοφία και τις άλλες επιστήmicroες Το Βυζάντιο έχασε αλλά συνάmicroα κέρδισε Οι απώλειες και τα κέρδη στην κοινωνία ήταν ορατά και αόρατα Η αυτοκρατορία έλαmicroψε και ταυτόχρονα καταρρακώθηκε

αυτοκρατορία Η στρατιωτική κρίση του 11ου αιώνα οδήγησε σε εδαφική συρρίκνωση αλλά και σε πνευmicroατική άνθηση Το ένα βέβαια έγινε σε κάποιο βαθmicroό εις βάρος του άλλου Όmicroως παρά τις εδαφικές απώλειες την εποχή αυτή το Βυζάντιο έδειξε ότι δεν ήταν microια βαρβαρική ηγεmicroονία όπως τα περισσότερα microεσαιωνικά κράτη Το Βυζά-ντιο είχε microακραίωνη παράδοση και πολιτιστική κληρονοmicroιά να microεταλαmicroπαδεύσει στις επόmicroενες γενιές

Η κοινωνία σε κρίση αξιώνΈνα ερώτηmicroα που ταλανίζει τους microελετητές είναι αν η βυζαντινή κοινωνία την εποχή των microεγάλων απωλειών (1025-1071) αντιmicroετώπιζε κρίση αξιών Όπως έχει ήδη φανεί η περίοδος αυτή έχει να δώσει πολλά παραδείγmicroατα προσωπικοτήτων όπως ο Μιχαήλ Ψελλός που microε τις ενέργειες και την αmicroοραλιστική συmicroπεριφορά τους αmicroαύρωσαν την εικόνα του Βυζαντίου στα microάτια του σύγχρονου ανθρώπου Η αλήθεια είναι ότι το Βυζάντιο υπήρξε ένας κόσmicroος αντιφάσεων Ανέδειξε έναν υψηλό πολιτισmicroό και microια προηγmicroένη κοινωνία ενώ παράλληλα επέτρεψε να αναρριχηθούν στα υψηλότατα δώ-microατα της κρατικής microηχανής άνθρωποι ανήθικοι σκευωροί συνωmicroότες και ραδιούργοι Ωστόσο το ένα δεν αναιρεί το άλλο Γενικά την εποχή αυτή κυριαρχεί microια έκπτωση αξιών που οφείλεται πιθανότατα στην

Ο όρκος της Ευδοκίας Μακρεmicroβολίτισσας να microην παντρευτεί άλλον άντρα microετά τον θάνατο του συζύγου της Κωνσταντίνου Δούκα είναι ένα microνηmicroείο υποκρισίας και πολι-τικού αmicroοραλισmicroού Η βασίλισσα ορκίζεται ότι δεν θα ξαναπαντρευτεί και αν το κάνει να βρει οικτρό θάνατο laquoἌκουε γάρ οὐρανέ καί ἐνωτίζου ἡ γῆ καί πρό τῶν στοι-χείων τούτων ἄκουε ἡ ἁγία καί microακαρία Τριάς hellip Ἐπί πᾶσι ποιοῦmicroαι τούς λόγους τούτους καί διά τῶν πρός ὑmicroᾶς ὅρκων τόν αὐθέντην microου καί βασιλέα πληροφορῶ κυρ Κωνσταντίνον τόν Δούκαν ὡς εἰ καί προαποθανεῖν τοῦτον ἴσως ἐmicroοῦ γένηται ἀλλrsquo ἴστω Θεός καθrsquo ὅν τούς ὅρκους ποιοῦmicroαι καί τά ἀγγελικά τάγmicroατα καί τά ἱερά τῶν ἁγίων συστήmicroατα ὡς πρότερον ἄν microεληδόν κατακοπείην καί πυρί παρα-δοθείην καί θαλάττῃ ῥιφθείην ἤ εἰς δεύτερον γάmicroον ἀποκλινῶraquo Ν Oikonomidegraves Le serment de lrsquo impeacuteratrice Eudocie (1067) Un episode de lrsquo histoire dynastique de Byzance Revue des eacutetudes Byzantines 21 (1967) 105-6

πολιτική αστάθεια στην εσωστρέφεια και στον συmicroφεροντολογισmicroό που κυριαρχεί Η Ευδοκία Μακρεmicroβολίτισσα καταπατεί τον όρκο της οι πιο έmicroπιστοι αυλικοί οργανώ-νουν επιβουλές εναντίον του εκάστοτε αυτοκράτορα ενώ παντού κυριαρχεί η φθορά και η διαφθορά Η σωζόmicroενη επιστολογραφία της εποχής αποκαλύπτει ότι οι πνευmicroα-τικοί άνθρωποι λειτουργούν microε ιδιοτέλεια και σκοπιmicroότητα Παράλληλα οι κοινωνικές ιεραρχίες οργανώνονται microε τέτοιον τρόπο ώστε τα κατώτερα στρώmicroατα υφίστανται ανυπόφορη καταπίεση και οικονοmicroική αφαίmicroαξη Τα δεδοmicroένα είναι πάντοτε επισφαλή και τα πάντα microπορούν να ανατραπούν ανά πάσα στιγmicroή Οι ζωές των κατοίκων της αυτοκρατορίας τον 11ο αιώνα κρέmicroονται από microια κλωστή Χαρακτηριστική περίπτωση ο Ευστάθιος Βοΐλας ο οποίος υπήρξε ευγενής του 11ου αιώνα microε σηmicroαντική περιουσία και κοινωνική θέση Ο Βοΐλας γεννήθηκε στην Καππα-δοκία Σε νηπιακή ηλικία έχασε τον πατέρα του και έζησε δύσκολα παιδικά χρόνια Στη συνέχεια σναγκάστηκε να microεταναστεύσει και να ζήσει microαζί microε αλλόφυλους που ήταν εγκατεστηmicroένοι στις περιοχές εκείνες Πέρασε δεκαπέντε χρόνια στην υπηρεσία του δούκα Μιχαήλ Αποκάπη ως ένας από τους microεσίτες που ανήκαν στην ακολουθία

Η κοινωνία βιώνει τη δική της κρίση αξιών microέσα από την καλλιέργεια ενός κλίmicroατος αmicroοραλισmicroού και καχυποψίας Είναι χαρακτηριστική η microαρτυρία του στρατηγού Κατακα-λών Κεκαυmicroένου πως η φιλία είναι εξαιρετικά σπουδαία στη ζωή του ανθρώπου αλλά πρακτικά οι φίλοι θα σε βοηθήσουν microόνο σε microικρής σηmicroασίας προβλήmicroατα και όχι σε microεγάλες συmicroφορές Ο Κεκαυmicroένος κλείνει microε τρόπο συγκλονιστικό το συγκεκριmicroένο σηmicroείο φίλος δεν υπάρχει laquoὁ microέν γάρ ἑταῖρος ἐλθούσης περιστάσεως καί συγκλεισθείς κακεῖνος microερικῶς ἤ τελείως αἰτιάσασθαι τόν ἑταῖρον καί τήν κεφαλήν κινήσει καί εἰ οὐ φανερῶς λαλήσει ἀλλrsquo ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ εἴπη οὐκ ἀγαθή microοι γέγονεν ἡ πρός αὐτόν φιλία καί ἰδού διrsquoαὐτοῦ ἐν δεινοῖς συσφίγγοmicroαι ὅν ἰδών ό ἑταῖρος ἀλγήση τήν καρδίαν ἐξ ἀmicroφοτέρων ἔχων τήν θλίψιν ἐκ τε τοῦ γογγυσmicroοῦ τοῦ ἑταίρου καί τῆς ἰδίας συmicroφοράς καί εἰς microικράς microέν ἀτυχίας εὑρεθήσεται φίλος εἰς microεγίστην δέ καί ἐπιmicroένουσαν συmicroφοράν microηδείς σε πλανήσει φίλος οὐκ ἔσταιraquo Kεκαυmicroένος Στρατηγικόν Cecaumeni Strategikon ed B Wassiliewsky- V Jernstedt St Petersburg 1896 61

του Κατόρθωσε να γίνει πρωτοσπαθάριος και ύπατος ωστόσο κάποιο γεγονός διέ-κοψε τη σταδιοδροmicroία του και τον έστειλε στην εξορία Στην προσωπική του ζωή δεν ευτύχησε καθώς γύρω στο 1053 πέθανε ο microονάκριβος γιος του Ρωmicroανός σε ηλικία 3 ετών ενώ το 1056 πέθανε και η σύζυγός του Άννα αφήνοντάς τον microε τις δύο κόρες τους Ειρήνη και Μαρία Μαζί microε την προσωπική του τραγωδία είχε να αντιmicroετωπίσει τις αδικίες και την καταπίεση της οικογένειας των Αποκάπηδων από τους οποίους εξακολουθούσε να εξαρτάται Παρά τις αντιξοότητες ο Βοΐλας κατάφερε να δηmicroιουρ-γήσει microια διόλου ευκαταφρόνητη περιουσία και να χτίσει microάλιστα ναό αφιερωmicroένο στη Θεοτόκο του ΣάλεmicroΣτα 1059 αποφάσισε να συντάξει τη διαθήκη του ορίζοντας microε σαφήνεια το πώς θα microοιραστούν τα υπάρχοντά του Εκεί αναφέρει ότι τον τόπο του που κατέχει τον παρέ-λαβε να βρίθει από φίδια σκορπιούς και άγρια θηρία Αυτή λοιπόν τη γη microε τη φωτιά και το τσεκούρι δάmicroασε και την κατέστησε εύφορη Ο Βοΐλας microεριmicroνά όmicroως και για τους δούλους του τους οποίους ελευθέρωσε πριν από microερικά χρόνια για να θεωρού-νται Ρωmicroαίοι πολίτες και τους έδωσε ζευγοτόπια για να τα νέmicroονται Ο 11ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία η microικρή ιδιοκτησία συρρικνώνεται Ο Βο-ΐλας ζει την εποχή της κατάρρευσης του θεσmicroού των θεmicroάτων και της εισαγωγής ενός νέου ριζοσπαστικού θεσmicroού που ονοmicroάστηκε πρόνοια και θα επενεργήσει καταλυτικά στις κοινωνικές δοmicroές τα επόmicroενα χρόνια Η πρόνοια ήταν το χαρακτηριστικό γνώρι-σmicroα του νέου συστήmicroατος πολιτικών και οικονοmicroικών σχέσεων που σταδιακά έφτασε να παρουσιάζει στοιχεία συγγένειας microε τον δυτικο-ευρωπαϊκό φεουδαλισmicroό Μέσα σε αυτό το κοινωνικο-οικονοmicroικό περιβάλλον η στάση του Βοΐλα ξενίζει αν και microπορεί να ερmicroηνευθεί Ο Βοΐλας αν και εύπορος δεν είχε κυριευθεί από την αχαλίνωτη βουλι-microία των δυνατών να καταβροχθίζουν τις γαίες των microικροmicroεσαίων καλλιεργητών και να τους καθιστούν εξαρτηmicroένους αγρότες-πάροικους Πρόκειται για άτοmicroο που βρισκόταν ιεραρχικά στους πρόποδες της αριστοκρατίας αλλά ο ίδιος δεν ήταν δυνατός Η κρίση αξιών στην περίπτωση του επαρχιώτη γαιοκτήmicroονα Ευστάθιου συνδέεται microε τις αξιώσεις που ήγειρε η οικογένεια των Αποκάπηδων αλλά και microε την περιρρέουσα ατmicroόσφαιρα που σκιαγραφεί η διαθήκη του Στο ίδιο κείmicroενο φαίνεται πόσο σηmicroαντική ήταν η παιδεία για τους ανθρώπους της εποχής αυτής και πόσο ευρύτατη διάδοση είχε microέσα από τους πολυάριθmicroους τόmicroους της βιβλιοθήκης που διέθετε ο Βοΐλας

Ο πεφωτισmicroένος 11ος αιώνας ανέδειξε τη χαmicroέρπεια στα πολιτικά ήθη αλλά και τη φιλοmicroάθεια διαmicroόρφωσε ένα κλίmicroα απαξίας γύρω από την τιmicroή και την αφοσίωση σε αρχές και θεσmicroούς αλλά ταυτόχρονα διαπλάτυνε τους ορίζοντες της microάθησης πέρα από τα ιερά γράmicromicroατα έχτισε ένα παλάτι υποκρισίας διαπλοκής ευκαιριακών συmicromicroα-χιών και καχυποψίας ενώ ταυτόχρονα ίδρυσε ένα πανεπιστήmicroιο στο οποίο microέσα από τα συγγράmicromicroατα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη οι Βυζαντινοί έρχονταν σε microέθεξη microε τη φιλοσοφία και τις άλλες επιστήmicroες Το Βυζάντιο έχασε αλλά συνάmicroα κέρδισε Οι απώλειες και τα κέρδη στην κοινωνία ήταν ορατά και αόρατα Η αυτοκρατορία έλαmicroψε και ταυτόχρονα καταρρακώθηκε

πολιτική αστάθεια στην εσωστρέφεια και στον συmicroφεροντολογισmicroό που κυριαρχεί Η Ευδοκία Μακρεmicroβολίτισσα καταπατεί τον όρκο της οι πιο έmicroπιστοι αυλικοί οργανώ-νουν επιβουλές εναντίον του εκάστοτε αυτοκράτορα ενώ παντού κυριαρχεί η φθορά και η διαφθορά Η σωζόmicroενη επιστολογραφία της εποχής αποκαλύπτει ότι οι πνευmicroα-τικοί άνθρωποι λειτουργούν microε ιδιοτέλεια και σκοπιmicroότητα Παράλληλα οι κοινωνικές ιεραρχίες οργανώνονται microε τέτοιον τρόπο ώστε τα κατώτερα στρώmicroατα υφίστανται ανυπόφορη καταπίεση και οικονοmicroική αφαίmicroαξη Τα δεδοmicroένα είναι πάντοτε επισφαλή και τα πάντα microπορούν να ανατραπούν ανά πάσα στιγmicroή Οι ζωές των κατοίκων της αυτοκρατορίας τον 11ο αιώνα κρέmicroονται από microια κλωστή Χαρακτηριστική περίπτωση ο Ευστάθιος Βοΐλας ο οποίος υπήρξε ευγενής του 11ου αιώνα microε σηmicroαντική περιουσία και κοινωνική θέση Ο Βοΐλας γεννήθηκε στην Καππα-δοκία Σε νηπιακή ηλικία έχασε τον πατέρα του και έζησε δύσκολα παιδικά χρόνια Στη συνέχεια σναγκάστηκε να microεταναστεύσει και να ζήσει microαζί microε αλλόφυλους που ήταν εγκατεστηmicroένοι στις περιοχές εκείνες Πέρασε δεκαπέντε χρόνια στην υπηρεσία του δούκα Μιχαήλ Αποκάπη ως ένας από τους microεσίτες που ανήκαν στην ακολουθία

Η κοινωνία βιώνει τη δική της κρίση αξιών microέσα από την καλλιέργεια ενός κλίmicroατος αmicroοραλισmicroού και καχυποψίας Είναι χαρακτηριστική η microαρτυρία του στρατηγού Κατακα-λών Κεκαυmicroένου πως η φιλία είναι εξαιρετικά σπουδαία στη ζωή του ανθρώπου αλλά πρακτικά οι φίλοι θα σε βοηθήσουν microόνο σε microικρής σηmicroασίας προβλήmicroατα και όχι σε microεγάλες συmicroφορές Ο Κεκαυmicroένος κλείνει microε τρόπο συγκλονιστικό το συγκεκριmicroένο σηmicroείο φίλος δεν υπάρχει laquoὁ microέν γάρ ἑταῖρος ἐλθούσης περιστάσεως καί συγκλεισθείς κακεῖνος microερικῶς ἤ τελείως αἰτιάσασθαι τόν ἑταῖρον καί τήν κεφαλήν κινήσει καί εἰ οὐ φανερῶς λαλήσει ἀλλrsquo ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ εἴπη οὐκ ἀγαθή microοι γέγονεν ἡ πρός αὐτόν φιλία καί ἰδού διrsquoαὐτοῦ ἐν δεινοῖς συσφίγγοmicroαι ὅν ἰδών ό ἑταῖρος ἀλγήση τήν καρδίαν ἐξ ἀmicroφοτέρων ἔχων τήν θλίψιν ἐκ τε τοῦ γογγυσmicroοῦ τοῦ ἑταίρου καί τῆς ἰδίας συmicroφοράς καί εἰς microικράς microέν ἀτυχίας εὑρεθήσεται φίλος εἰς microεγίστην δέ καί ἐπιmicroένουσαν συmicroφοράν microηδείς σε πλανήσει φίλος οὐκ ἔσταιraquo Kεκαυmicroένος Στρατηγικόν Cecaumeni Strategikon ed B Wassiliewsky- V Jernstedt St Petersburg 1896 61

του Κατόρθωσε να γίνει πρωτοσπαθάριος και ύπατος ωστόσο κάποιο γεγονός διέ-κοψε τη σταδιοδροmicroία του και τον έστειλε στην εξορία Στην προσωπική του ζωή δεν ευτύχησε καθώς γύρω στο 1053 πέθανε ο microονάκριβος γιος του Ρωmicroανός σε ηλικία 3 ετών ενώ το 1056 πέθανε και η σύζυγός του Άννα αφήνοντάς τον microε τις δύο κόρες τους Ειρήνη και Μαρία Μαζί microε την προσωπική του τραγωδία είχε να αντιmicroετωπίσει τις αδικίες και την καταπίεση της οικογένειας των Αποκάπηδων από τους οποίους εξακολουθούσε να εξαρτάται Παρά τις αντιξοότητες ο Βοΐλας κατάφερε να δηmicroιουρ-γήσει microια διόλου ευκαταφρόνητη περιουσία και να χτίσει microάλιστα ναό αφιερωmicroένο στη Θεοτόκο του ΣάλεmicroΣτα 1059 αποφάσισε να συντάξει τη διαθήκη του ορίζοντας microε σαφήνεια το πώς θα microοιραστούν τα υπάρχοντά του Εκεί αναφέρει ότι τον τόπο του που κατέχει τον παρέ-λαβε να βρίθει από φίδια σκορπιούς και άγρια θηρία Αυτή λοιπόν τη γη microε τη φωτιά και το τσεκούρι δάmicroασε και την κατέστησε εύφορη Ο Βοΐλας microεριmicroνά όmicroως και για τους δούλους του τους οποίους ελευθέρωσε πριν από microερικά χρόνια για να θεωρού-νται Ρωmicroαίοι πολίτες και τους έδωσε ζευγοτόπια για να τα νέmicroονται Ο 11ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία η microικρή ιδιοκτησία συρρικνώνεται Ο Βο-ΐλας ζει την εποχή της κατάρρευσης του θεσmicroού των θεmicroάτων και της εισαγωγής ενός νέου ριζοσπαστικού θεσmicroού που ονοmicroάστηκε πρόνοια και θα επενεργήσει καταλυτικά στις κοινωνικές δοmicroές τα επόmicroενα χρόνια Η πρόνοια ήταν το χαρακτηριστικό γνώρι-σmicroα του νέου συστήmicroατος πολιτικών και οικονοmicroικών σχέσεων που σταδιακά έφτασε να παρουσιάζει στοιχεία συγγένειας microε τον δυτικο-ευρωπαϊκό φεουδαλισmicroό Μέσα σε αυτό το κοινωνικο-οικονοmicroικό περιβάλλον η στάση του Βοΐλα ξενίζει αν και microπορεί να ερmicroηνευθεί Ο Βοΐλας αν και εύπορος δεν είχε κυριευθεί από την αχαλίνωτη βουλι-microία των δυνατών να καταβροχθίζουν τις γαίες των microικροmicroεσαίων καλλιεργητών και να τους καθιστούν εξαρτηmicroένους αγρότες-πάροικους Πρόκειται για άτοmicroο που βρισκόταν ιεραρχικά στους πρόποδες της αριστοκρατίας αλλά ο ίδιος δεν ήταν δυνατός Η κρίση αξιών στην περίπτωση του επαρχιώτη γαιοκτήmicroονα Ευστάθιου συνδέεται microε τις αξιώσεις που ήγειρε η οικογένεια των Αποκάπηδων αλλά και microε την περιρρέουσα ατmicroόσφαιρα που σκιαγραφεί η διαθήκη του Στο ίδιο κείmicroενο φαίνεται πόσο σηmicroαντική ήταν η παιδεία για τους ανθρώπους της εποχής αυτής και πόσο ευρύτατη διάδοση είχε microέσα από τους πολυάριθmicroους τόmicroους της βιβλιοθήκης που διέθετε ο Βοΐλας

Ο πεφωτισmicroένος 11ος αιώνας ανέδειξε τη χαmicroέρπεια στα πολιτικά ήθη αλλά και τη φιλοmicroάθεια διαmicroόρφωσε ένα κλίmicroα απαξίας γύρω από την τιmicroή και την αφοσίωση σε αρχές και θεσmicroούς αλλά ταυτόχρονα διαπλάτυνε τους ορίζοντες της microάθησης πέρα από τα ιερά γράmicromicroατα έχτισε ένα παλάτι υποκρισίας διαπλοκής ευκαιριακών συmicromicroα-χιών και καχυποψίας ενώ ταυτόχρονα ίδρυσε ένα πανεπιστήmicroιο στο οποίο microέσα από τα συγγράmicromicroατα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη οι Βυζαντινοί έρχονταν σε microέθεξη microε τη φιλοσοφία και τις άλλες επιστήmicroες Το Βυζάντιο έχασε αλλά συνάmicroα κέρδισε Οι απώλειες και τα κέρδη στην κοινωνία ήταν ορατά και αόρατα Η αυτοκρατορία έλαmicroψε και ταυτόχρονα καταρρακώθηκε

του Κατόρθωσε να γίνει πρωτοσπαθάριος και ύπατος ωστόσο κάποιο γεγονός διέ-κοψε τη σταδιοδροmicroία του και τον έστειλε στην εξορία Στην προσωπική του ζωή δεν ευτύχησε καθώς γύρω στο 1053 πέθανε ο microονάκριβος γιος του Ρωmicroανός σε ηλικία 3 ετών ενώ το 1056 πέθανε και η σύζυγός του Άννα αφήνοντάς τον microε τις δύο κόρες τους Ειρήνη και Μαρία Μαζί microε την προσωπική του τραγωδία είχε να αντιmicroετωπίσει τις αδικίες και την καταπίεση της οικογένειας των Αποκάπηδων από τους οποίους εξακολουθούσε να εξαρτάται Παρά τις αντιξοότητες ο Βοΐλας κατάφερε να δηmicroιουρ-γήσει microια διόλου ευκαταφρόνητη περιουσία και να χτίσει microάλιστα ναό αφιερωmicroένο στη Θεοτόκο του ΣάλεmicroΣτα 1059 αποφάσισε να συντάξει τη διαθήκη του ορίζοντας microε σαφήνεια το πώς θα microοιραστούν τα υπάρχοντά του Εκεί αναφέρει ότι τον τόπο του που κατέχει τον παρέ-λαβε να βρίθει από φίδια σκορπιούς και άγρια θηρία Αυτή λοιπόν τη γη microε τη φωτιά και το τσεκούρι δάmicroασε και την κατέστησε εύφορη Ο Βοΐλας microεριmicroνά όmicroως και για τους δούλους του τους οποίους ελευθέρωσε πριν από microερικά χρόνια για να θεωρού-νται Ρωmicroαίοι πολίτες και τους έδωσε ζευγοτόπια για να τα νέmicroονται Ο 11ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία η microικρή ιδιοκτησία συρρικνώνεται Ο Βο-ΐλας ζει την εποχή της κατάρρευσης του θεσmicroού των θεmicroάτων και της εισαγωγής ενός νέου ριζοσπαστικού θεσmicroού που ονοmicroάστηκε πρόνοια και θα επενεργήσει καταλυτικά στις κοινωνικές δοmicroές τα επόmicroενα χρόνια Η πρόνοια ήταν το χαρακτηριστικό γνώρι-σmicroα του νέου συστήmicroατος πολιτικών και οικονοmicroικών σχέσεων που σταδιακά έφτασε να παρουσιάζει στοιχεία συγγένειας microε τον δυτικο-ευρωπαϊκό φεουδαλισmicroό Μέσα σε αυτό το κοινωνικο-οικονοmicroικό περιβάλλον η στάση του Βοΐλα ξενίζει αν και microπορεί να ερmicroηνευθεί Ο Βοΐλας αν και εύπορος δεν είχε κυριευθεί από την αχαλίνωτη βουλι-microία των δυνατών να καταβροχθίζουν τις γαίες των microικροmicroεσαίων καλλιεργητών και να τους καθιστούν εξαρτηmicroένους αγρότες-πάροικους Πρόκειται για άτοmicroο που βρισκόταν ιεραρχικά στους πρόποδες της αριστοκρατίας αλλά ο ίδιος δεν ήταν δυνατός Η κρίση αξιών στην περίπτωση του επαρχιώτη γαιοκτήmicroονα Ευστάθιου συνδέεται microε τις αξιώσεις που ήγειρε η οικογένεια των Αποκάπηδων αλλά και microε την περιρρέουσα ατmicroόσφαιρα που σκιαγραφεί η διαθήκη του Στο ίδιο κείmicroενο φαίνεται πόσο σηmicroαντική ήταν η παιδεία για τους ανθρώπους της εποχής αυτής και πόσο ευρύτατη διάδοση είχε microέσα από τους πολυάριθmicroους τόmicroους της βιβλιοθήκης που διέθετε ο Βοΐλας

Ο πεφωτισmicroένος 11ος αιώνας ανέδειξε τη χαmicroέρπεια στα πολιτικά ήθη αλλά και τη φιλοmicroάθεια διαmicroόρφωσε ένα κλίmicroα απαξίας γύρω από την τιmicroή και την αφοσίωση σε αρχές και θεσmicroούς αλλά ταυτόχρονα διαπλάτυνε τους ορίζοντες της microάθησης πέρα από τα ιερά γράmicromicroατα έχτισε ένα παλάτι υποκρισίας διαπλοκής ευκαιριακών συmicromicroα-χιών και καχυποψίας ενώ ταυτόχρονα ίδρυσε ένα πανεπιστήmicroιο στο οποίο microέσα από τα συγγράmicromicroατα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη οι Βυζαντινοί έρχονταν σε microέθεξη microε τη φιλοσοφία και τις άλλες επιστήmicroες Το Βυζάντιο έχασε αλλά συνάmicroα κέρδισε Οι απώλειες και τα κέρδη στην κοινωνία ήταν ορατά και αόρατα Η αυτοκρατορία έλαmicroψε και ταυτόχρονα καταρρακώθηκε

Ο πεφωτισmicroένος 11ος αιώνας ανέδειξε τη χαmicroέρπεια στα πολιτικά ήθη αλλά και τη φιλοmicroάθεια διαmicroόρφωσε ένα κλίmicroα απαξίας γύρω από την τιmicroή και την αφοσίωση σε αρχές και θεσmicroούς αλλά ταυτόχρονα διαπλάτυνε τους ορίζοντες της microάθησης πέρα από τα ιερά γράmicromicroατα έχτισε ένα παλάτι υποκρισίας διαπλοκής ευκαιριακών συmicromicroα-χιών και καχυποψίας ενώ ταυτόχρονα ίδρυσε ένα πανεπιστήmicroιο στο οποίο microέσα από τα συγγράmicromicroατα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη οι Βυζαντινοί έρχονταν σε microέθεξη microε τη φιλοσοφία και τις άλλες επιστήmicroες Το Βυζάντιο έχασε αλλά συνάmicroα κέρδισε Οι απώλειες και τα κέρδη στην κοινωνία ήταν ορατά και αόρατα Η αυτοκρατορία έλαmicroψε και ταυτόχρονα καταρρακώθηκε