udkApfaemufaMumif;jyef

a*[aA'ESifh vlrIpD;yGm;tjrifrS avhvmjcif;

a'gufwmjrihfaZmf

]]udkApfaemufaMumif;jyef}}

rsufESmzHk;'DZdkif; - jrifharmifausmf

pmrsufESm - 65 rsufESm? 13.97 pifwD _ 20.32 pifwD

2020? {NyD/ yxrtBudrf/

rmwdum

၁။ ကျပတဖနတးတ ကပရောဂါ ၅

၂။ ကကမြငခတ ကပရေး ၂၁

၃။ ထကနနးမြငရြးမြရေး (သ) ရောဂါပးစကရြျား ၂၉

၄။ စနစက ဆနးစစကကေရောင ၃၇

၅။ လြးြျား၊ ခေးြျားေရကကာငး ၄၇

၆။ ကျနးြာရေး ပပလမခငး ၅၅

၇။ နဂးစကား ၆၁

ဒကပရေးကကးက ဂလေယလကရေးေငးန ေမြတသာပဓာန စးပားရေးက ကြဘာကကးေ

ေဝစနစက ြထြးပးနငရကကာငး မပလကတာပါပ။ ြကရဒးဗစ

ရဂဟသစပငကလပခါလကတေခါ ဗငးေပစက ကျပတေရပါ ကျလာရတာတာရပါ။

ရဒးဗစကာြနး

tcef; (1)

usKyfwdkYzefwD;wJh uyfa&m*g

6 ukdApfaemufaMumif;jyef6 ukdApfaemufaMumif;jyef

၂၀၁၅ ြာ ရတခတ ဗငးေပစ

သတ� ဝါရတဆြာ ေရနတ ဗငးေပစရတက သးသနလကလ ရထာကလြးတ သပ� ပညာေငရတ ေပါတယ။ ေရေေတကရတာ ြြျားလပါေး။ ေပရငလညး သတေတက သပြေပါေး။ သတရတက ြျားစာရသာ ဗငးေပစရတက ရတေတတကကပါတယ။ တချ ကရတာ ေန� ောယြျားတပေရပြယ တချ ကရတာ သာြနလပ ထငေပါတယ။ ၂၀၁၅ ြာရတာ ယနနမပညနယက ဂတစခထြာ မြငးခာ လငးနဆက ကရနာ ဗငးေပစက ရတခ ကကပါတယ။ ရတခတ ေရကကာငးက ၂၀၁၇ သပ� သရတသန တစရစာငြာ ရေးခ ကကပါတယ။ “ရဟာဒြာရတာ ကရနာဗငးေပစ ေသစတစြျ းရတရနပပ၊ ၂၀၀၃ ြာ ရတတ ဆားစရောဂါ ကရနာ ဗငးေပစ SARS Corona virusန ေတေကျတြရနေး။ သး မခားစရက လက� ဏာရတေရနတယ။ ေန� ောယေတ ေြျ းေစားမဖစရလာကတယ”လ ရဖာမပထားပါတယ။ ေဒလရမပာခ ကကလ ောထးမခားတာမဖစလဆရတာ ောြ ြမဖစပါေး။ ခမပနကကညရတာ ဝဟနကစတ ကရနာဗငးေပစေသစန သတရတခတ ကရနာဗငးေပစက ၉၆ ောခငန နး တပါတယ။ (ကလနဗငးေပစေသစက တေားဝင SAR-CoV-2 လရခါ ပါတယ။ သရကကာင မဖစတ ရောဂါကရတာ ကဗစ ၁၉ COVID-19 လ ရခါ ပါတယ။) ေြနရတာ တ မပနတ စနစတစခေခသငတာပါ။ ဗငးေပစေ ြျ းဗေ ဂျနး (Genome) ကရဖာ ပပး စြးသပကေယာ (test kits) ရတေြျားကကး မပငဆငထားတာြျ းရပါ။ ဒါရပြယ ဒါက ေကနေကျ ြျားတကစ� ပါ။ မဖစလာြလား၊ ြမဖစလာေးလား ြသတ ကစ� တစခ ေတက ေယရခါငးရဆာငကြ ရငြသးချငကကပါေး။

8 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေနးဆစ (Zoonosis)

လဆရောကလာနငတ တေစ� ာနရတြာ ေရနတ ကးစကပးေရမခေရနက ေနးဆစ (Zoonosis) လရခါ ပါတယ။ လြဟတတ သတ� ဝါရတဆကရန လဆရောကလာတ ဗငးေပစရတက ေရနာတစ ဗငးေပစ (Zoonotic Virus) လရခါ ပါတယ။ ကရနာဗငးေပစဟာ ေဒလရောကလာတ ဗငးေပစပါ။ သတရောကလာတေခါ လကယထြာ ပားစးပပး ရောဂါမဖစ ရစပါတယ။ ပပးရတာ ပျ နရစပါတယ။ ဒါက ေရနာတစ ရောဂါြျား (Zoonotic Disease) လ ရမပာကကတာပါ။ ကျပတေ ကးစကရောဂါ ၆၀ ောခငန နးရကျာဟာ ေဒရောဂါစာေငးထ ဝငပါတယ။ ရတာရငးတေစ� ာနရတ ေပါေဝင သတ� ဝါေားလးဟာ ပစ ေြျ းြျ းရသာ ဗငးေပစရတ သယရဆာငထားကကပါတယ။ စလင က မပားလတ ဗငးေပစရတေယရလာကြျားြျား ရလာကထ ေရန ကကတယဆတာက ြသနငကကရသးပါေး။ လြဟတတ သတ� ဝါရတဆကရန လဆက ရောကလာတ ေခါ ဒါက လငစငရောကေလာတ ေရမခေရန (Spillover) လရခါ ပါ တယ။ ေငြတန ေရေးကကးပပး ေန� ောယြျားတ ေကးေရမပာငးမဖစပါ တယ။ တေစ� ာနရတ ဆြာရတာ ဗငးေပစဟာ ြသြသာ ရနကကရလေပါတယ။ ောမပဿနာြ သပြေေ ဗငးေပစရတ ရနရနတ တေစ� ာနရတက ြလေြေင (Natural Host or Reservoir)လ ေည�� နးပါတယ။ ေခ ကရနာဗငးေပစန ပတသကပပး သေတာကရတာ ြလေြေငဟာ တရတမပညက မြငးခာလငးန (Horse-shoe bat) မဖစနငပါတယ။ သဟာ လရတ ြသရသးတ ကရနာဗငးေပစက သယရဆာငထားတာပါ။ မဖစနငရမခေတာက ဒလငးနက ဖြးြပပး ရလာငေြထထည ဝဟနက သားငါးရဈးက ပခပေပါတယ။ ဝဟန ပြြာ ပငလယစာ လကကားရဈးေတယ။ ပငလယစာရဈးလ ရမပာရပ

8 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေနးဆစ (Zoonosis)

လဆရောကလာနငတ တေစ� ာနရတြာ ေရနတ ကးစကပးေရမခေရနက ေနးဆစ (Zoonosis) လရခါ ပါတယ။ လြဟတတ သတ� ဝါရတဆကရန လဆရောကလာတ ဗငးေပစရတက ေရနာတစ ဗငးေပစ (Zoonotic Virus) လရခါ ပါတယ။ ကရနာဗငးေပစဟာ ေဒလရောကလာတ ဗငးေပစပါ။ သတရောကလာတေခါ လကယထြာ ပားစးပပး ရောဂါမဖစ ရစပါတယ။ ပပးရတာ ပျ နရစပါတယ။ ဒါက ေရနာတစ ရောဂါြျား နရစပါတယ။ ဒါက ေရနာတစ ရောဂါြျား (Zoonotic Disease) လ ရမပာကကတာပါ။ ကျပတေ ကးစကရောဂါ ၆၀ ောခငန နးရကျာဟာ ေဒရောဂါစာေငးထ ဝငပါတယ။ ရတာရငးတေစ� ာနရတ ေပါေဝင သတ� ဝါေားလးဟာ ပစ ေြျ းြျ းရသာ ဗငးေပစရတ သယရဆာငထားကကပါတယ။ စလင က မပားလတ ဗငးေပစရတေယရလာကြျားြျား ရလာကထ ေရန ကကတယဆတာက ြသနငကကရသးပါေး။ လြဟတတ သတ� ဝါရတဆကရန လဆက ရောကလာတ ေခါ ဒါက လငစငရောကေလာတ ေရမခေရန (Spillover) လရခါ ပါ တယ။ ေငြတန ေရေးကကးပပး ေန� ောယြျားတ ေကးေရမပာငးမဖစပါ တယ။ တေစ� ာနရတ ဆြာရတာ ဗငးေပစဟာ ြသြသာ ရနကကရလေပါတယ။ ောမပဿနာြ သပြေေ ဗငးေပစရတ ရနရနတ တေစ� ာနရတက ြလေြေင (Natural Host or Reservoir)လ ေည�� နးပါတယ။ ေခ ကရနာဗငးေပစန ပတသကပပး သေတာကရတာ ြလေြေငဟာ တရတမပညက မြငးခာလငးန (Horse-shoe bat) မဖစနငပါတယ။ သဟာ လရတ ြသရသးတ ကရနာဗငးေပစက သယရဆာငထားတာပါ။ မဖစနငရမခေတာက ဒလငးနက ဖြးြပပး ရလာငေြထထည ဝဟနက သားငါးရဈးက ပခပေပါတယ။ ဝဟန ပြြာ ပငလယစာ လကကားရဈးေတယ။ ပငလယစာရဈးလ ရမပာရပ

9a'gufwmjrifhaZmf

ြယ တကယက ရတာရငးသတ� ဝါရတရော၊ ေြရြးတေစ� ာန ရတရော၊ ကကက၊ငက၊လပ၊ရ�ြ၊လငးန၊ဝက၊ သငးရခချပ စသညမဖင ေစရောငးတ ရဈးပါ။ ေေငရတက ရလာငေြ ရလာငချ င ေထပထပန ရတေတ ရဈးြျ းပါ။ ေတေကျြသေရသးရပြယ မဖစပေတာက ေဒရဈးြာ မြငးခာလငးနဆက ဗငးေပစဟာ သငးရခချပ၊ ရ�ြစတ ေမခားတေစ� ာန တစရကာငရကာငဆက လငစငကးရမပာငး (Spillover) သားခပပ။ ဗငးေပစဟာ ေြေငေသစဆြာ ေသငရမပာငးကျယမပန (Amplified) လာခ ပပး သေရနတ တေစ� ာနက ခတထစရောငးချပးတ ရနာကြာရတာ လတစဒါေငရလာကဆကရောကသားခပေတယ။ ေဒြာ လတစ ရယာကဆကရန တစရယာက ဆက ကးစကနငတ ေစြးေလာပပး ဝဟနပြြာ ပျနလာတာပါ။ ဒါရတမဖစရနတာက ၂၀၁၉ ဒေငောြာပါ။ နစသစကးချနရလာကြာရတာ ကြဘ ာ ကျနးြာရေးေဖ (WHO)၊ ေရြေကနကးစကရောဂါေဖ (CDC) န သပ� ေသငးေဝငးရတဆြာ ကးစကရောဂါ ေသစေရကကာငး ေချကရပးရခါငးရလာငးရတ မြညလာကကပါပပ။ ဗငးေပစလ ြသရသးပါေး။ ေေငးေမြစက ြသရသးပါေး။ ဒါရပြယ ပြာဏကကးနငတယဆတာြျ းရတာ ြနးဆြကကပါပပ။

ြျ းပားရမပာငးလတ ဗငးေပစ

ဗငးေပစဟာ ြလေြေင (reservoir host) ဆကရန ေမခား လသတ� ဝါရတဆက ရောကေသားတေခါ ြျ းပားတာ (replicable)၊ ရမပာငးလလာတာ (evolve) ရတမဖစပါတယ။ သတြာ ဒေနရေ (DNA)၊ ဒါြြဟတ ောေနရေ (RNA) ြျ းဗေ ပစတစြျ းြျ းက သယရဆာင လာပါတယ။ ဒေနရေ (DNA) ဆတာကရတာ နစဖကလြ (Double-strand) ပစမဖစပါတယ။ ောေနရေ (RNA) ကရတာ တစေကလြ

9a'gufwmjrifhaZmf

ြယ တကယက ရတာရငးသတ� ဝါရတရော၊ ေြရြးတေစ� ာန ရတရော၊ ကကက၊ငက၊လပ၊ရ�ြ၊လငးန၊ဝက၊ သငးရခချပ စသညမဖင ေစရောငးတ ရဈးပါ။ ေေငရတက ရလာငေြ ရလာငချ င ေထပထပန ရတေတ ရဈးြျ းပါ။ ေတေကျြသေရသးရပြယ မဖစပေတာက ေဒရဈးြာ မြငးခာလငးနဆက ဗငးေပစဟာ သငးရခချပ၊ ရ�ြစတ ေမခားတေစ� ာန တစရကာငရကာငဆက လငစငကးရမပာငး (Spillover) သားခပပ။ ဗငးေပစဟာ ေြေငေသစဆြာ ေသငရမပာငးကျယမပန (Amplified) လာခ ပပး သေရနတ တေစ� ာနက ခတထစရောငးချပးတ ရနာကြာရတာ လတစဒါေငရလာကဆကရောကသားခပေတယ။ ေဒြာ လတစ ရယာကဆကရန တစရယာက ဆက ကးစကနငတ ေစြးေလာပပး ဝဟနပြြာ ပျနလာတာပါ။နလာတာပါ။ ဒါရတမဖစရနတာက ၂၀၁၉ ဒေငောြာပါ။ နစသစကးချနရလာကြာရတာ ကြဘ ာ ကျနးြာရေးေဖ (WHO)၊ ေရြေကနကးစကရောဂါေဖ (CDC) န သပ� ေသငးေဝငးရတဆြာ ကးစကရောဂါ ေသစေရကကာငး ေချကရပးရခါငးရလာငးရတ မြညလာကကပါပပ။ ဗငးေပစလ ြသရသးပါေး။ ေေငးေမြစက ြသရသးပါေး။ ဒါရပြယ ပြာဏကကးနငတယဆတာြျ းရတာ ြနးဆြကကပါပပ။

ြျ းပားရမပာငးလတ ဗငးေပစ

ဗငးေပစဟာ ြလေြေင (reservoir host) ဆကရန ေမခား လသတ� ဝါရတဆက ရောကေသားတေခါ ြျ းပားတာ (replicable)၊ ရမပာငးလလာတာ (evolve) ရတမဖစပါတယ။ သတြာ ဒေနရေ (DNA)၊ ဒါြြဟတ ောေနရေ (RNA) ြျ းဗေ ပစတစြျ းြျ းက သယရဆာင လာပါတယ။ ဒေနရေ (DNA) ဆတာကရတာ နစဖကလြ (Double-strand) ပစမဖစပါတယ။ ောေနရေ (RNA) ကရတာ တစေကလြ

10 ukdApfaemufaMumif;jyef

ပစလ ရယေယျြတလေပါတယ။ ကာမခားချကကရတာ ဒေနရေ (DNA)ဟာ ြျ းပားတေခါ ေြားမပငတ လပငနးစ�ပါပါတယ။ ေဒေတက ြျ းပား ရမပာငးလော ြာလညး ရနးရကးပါတယ။ ောေနရေ (RNA) ကရတာ ေဒလြဟတပါေး။ တစေကလြမဖစတေတက သဟာ ြျ းပားတေခါ ေြားရတြျားတ၊ ြတကျတ ပစန ြျ းပားပါတယ။ ဆငပားမဖစရပါ လာကကတာရတက တစခန တစခြတပါေး။ သတ� ဝါရတေ ခန� ာကယထြာ ောေနရေ (RNA) သယလာတ ဗငးေပစဟာ ထပတြဟတတ ြျ းပားတာရတ ေြျားကကး လပပါတယ။ ပပးရတာ တစခန တစခ ပပငဆငရမပာငးလကကတယ။ ဒါန လကရလျာညရထ ရမပာငးလ ပားစးနငတ ဗငးေပစရတ မဖစလာတယ။ ကရနာဗငးေပစဟာ ေဒလ ဗငးေပစြျ းပါ။

RNA နင DNA ပစကကြး

10 ukdApfaemufaMumif;jyef

ပစလ ရယေယျြတလေပါတယ။ ကာမခားချကကရတာ ဒေနရေ (DNA)ဟာ ြျ းပားတေခါ ေြားမပငတ လပငနးစ�ပါပါတယ။ ေဒေတက ြျ းပား ရမပာငးလော ြာလညး ရနးရကးပါတယ။ ောေနရေ (RNA) ကရတာ ေဒလြဟတပါေး။ တစေကလြမဖစတေတက သဟာ ြျ းပားတေခါ ေြားရတြျားတ၊ ြတကျတ ပစန ြျ းပားပါတယ။ ဆငပားမဖစရပါ လာကကတာရတက တစခန တစခြတပါေး။ သတ� ဝါရတေ ခန� ာကယထြာ ောေနရေ (RNA) သယလာတ ဗငးေပစဟာ ထပတြဟတတ ြျ းပားတာရတ ေြျားကကး လပပါတယ။ ပပးရတာ တစခန တစခ ပပငဆငရမပာငးလကကတယ။ ဒါန လကရလျာညရထ ရမပာငးလ ပားစးနငတ ဗငးေပစရတ မဖစလာတယ။ ကရနာဗငးေပစဟာ ေဒလ ဗငးေပစြျ းပါ။

RNA နင DNA ပစကကြး

11a'gufwmjrifhaZmf

ဗငးေပစေတက ေခငေရေး

ြလေြေင (�ပြာ လငးန) ဆြာရတာ သဟာနသ ခခေား စနစေပါတယ။ ဗငးေပစဟာ ခခေားစနစန လကရလျာညရထ မဖစရောငလပပပး ြလေြေငဆြာ ေချနကာလကကာတေထ ေြျားကကးတးပား ြသားတာြျ း မဖစရလေပါတယ။ ဒပစန ဗငးေပစဟာ ြလေြေငဆြာ ေကကာကကး ရနနငပါတယ။ လသတ� ဝါရတဆက ကးရမပာငး ရောကေသားတေခါြာရတာ ဗငးေပစဟာ ေြေငေသစဆြာ ေရမခေရနေသစရတ ေပါတယ။ ေြျားကကးြျ းပားနငတယ။ ဆငကရမပာငးလြ န ပထရောကရောင ရမပာငးနင ပပး တစရယာကဆကရန တစရယာကဆက ဆကကး နငပါတယ။ ဗငးေပစေ သရောသောဝက ေခငေရေးေေင ေသလ လပသားနငတ ေစြးေတာပါပ။ ြလေြေင (သတ� ဝါ) ရတဆကရန လသားရတဆ ရောကလာတေခါ ဗငးေပစေတက ေငြတနကကးြားတ ေခငေရေးက ေပါတယ။ လသားေရေေတကန ရနောတကာ သားလာရနတ လသောဝက ဗငးေပစေတက မပနပားဖ ြဟာေခငေရေးကကးပါပ။ ကပရေးဟာ ဒပစန မဖစလာတာပါ။ ခခေားကျဆငးြ ရောဂါ (AIDS) ဟာလညး ဒပစန မဖစလာခတယ။ ရယေယျေားမဖင ၁၉၀၈ ဝနးကျငရလာကြာ ကငြေ�နနငင ေရေရတာငပငးတစရနောြာေတ ချငပနေတစရကာငကရန လတစရယာကဆက စကးတာန HIV (AIDS) ဗငးေပစဟာ စခတာ။ ေဒတစရယာကကရနစတ ကးစကြ ဟာ ရေေငဒေကစရောဂါ ရေးမဖစ လာခတာပါပ။

11a'gufwmjrifhaZmf

ဗငးေပစေတက ေခငေရေး

ြလေြေင (�ပြာ လငးန) ဆြာရတာ သဟာနသ ခခေား စနစေပါတယ။ ဗငးေပစဟာ ခခေားစနစန လကရလျာညရထ မဖစရောငလပပပး ြလေြေငဆြာ ေချနကာလကကာတေထ ေြျားကကးတးပား ြသားတာြျ း မဖစရလေပါတယ။ ဒပစန ဗငးေပစဟာ ြလေြေငဆြာ ေကကာကကး ရနနငပါတယ။ လသတ� ဝါရတဆက ကးရမပာငး ရောကေသားတေခါြာရတာ ဗငးေပစဟာ ေြေငေသစဆြာ ေရမခေရနေသစရတ ေပါတယ။ ေြျားကကးြျ းပားနငတယ။ ဆငကရမပာငးလြ န ပထရောကရောင ရမပာငးနင ပပး တစရယာကဆကရန တစရယာကဆက ဆကကး နငပါတယ။ ဗငးေပစေ သရောသောဝက ေခငေရေးေေင ေသလ လပသားနငတ ေစြးေတာပါပ။ ြလေြေင (သတ� ဝါ) ရတဆကရန လသားရတဆ ရောကလာတေခါ ဗငးေပစေတက ေငြတနကကးြားတ ေခငေရေးက ေပါတယ။ လသားေရေေတကန ရနောတကာ သားလာရနတ လသောဝက ဗငးေပစေတက မပနပားဖ ြဟာေခငေရေးကကးပါပ။ ကပရေးဟာ ဒပစန မဖစလာတာပါ။ ခခေားကျဆငးြ ရောဂါ (AIDS) ဟာလညး ဒပစန မဖစလာခတယ။ ရယေယျေားမဖင ၁၉၀၈ ဝနးကျငရလာကြာ ကငြေ�နနငင ေရေရတာငပငးတစရနောြာေတ ချငပနေတစရကာငကရန လတစရယာကဆက စကးတာန HIV (AIDS) ဗငးေပစဟာ စခတာ။ ေဒတစရယာကကရနစတ ကးစကြ ဟာ ရေေငဒေကစရောဂါ ရေးမဖစ လာခတာပါပ။

12 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေရဟာငးန ေသစ

ေမခားသတ� ဝါရတဆကရန လဆက ြကကာခငကြ ကးရမပာငး ရောကေလာတ ဗငးေပစရတဟာ ပပပး မပငးမပငးထနထနဒက� ရပး ပါတယ။ လရတထက ကာလကကာေည ရောကေရနခ ပပး ြလပစကရန လးဝကမပားတေထ ကးရမပာငးသားတ ဗငးေပစရတ ေပါတယ။ ေစ တနးက ေယကရန ရောကလာခသညမဖစရစ ခြာရတာ သတဟာ လသားြာပေတ ဗငးေပစမဖစသားပါပပ။ ရကျာကရောဂါန ပလယဗငးေပစရတဟာ ေဓက နြနာရတ မဖစပါတယ။ ရောငရောငမြငမြငနြနငးနငခတ ေားေားပါးပါး ကးစကရောဂါနစခက ရကျာကရောဂါန ပလယရောဂါပါ။ ကျပတောရကကာင ဖယေားနငခသလ။ ေဓကကရတာ ဒရောဂါမဖစရစတ ဗငးေပစ နစြျ းဟာ ေြေင (သတ� ဝါ) ြေရတာေး။ လြာပေတ ဗငးေပစမဖစရန လပါ။ သတ� ဝါရတဆကရန ေသစကးရမပာငးရောကေလာတ ဗငးေပစ ရတကရတာ ေမပတေငးဖ ြမဖစနငသရလာကခကပါတယ။

ကးရမပာငးရောကေလာြ ေရကကာငးေငးခြျား

ေြေငသတ� ဝါရတဆကရန ေမခားလသတ� ဝါရတဆက ကးရမပာငးရောကေလာတ မဖစစ� (Spillover)ြာ ေရေးကကးတ ေရမခခနစခက ရဂဟရဗဒ (ecology) နဆငက ရမပာငးလြ ေဝရဗဒ (Evolutionary biology) ပမဖစပါတယ။ ရဂဟရဗဒေကကရန ရမပာေေင ကျပတေ ကမပားတ ရဂဟစနစထြာ သတ� ဝါ၊ေပင၊ ေကတးေးယား၊ ဖနဂး (fungi) ရတ ေရနကကပါတယ။ ဗငးေပစရတလညး သယရဆာင ထားကကတယ။ ဗငးေပစရတ ေယရလာကြျားြျားေနငတယဆတာက သပ� ပညာေငရတက ရလလာရနကကတနးပါ။

12 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေရဟာငးန ေသစ

ေမခားသတ� ဝါရတဆကရန လဆက ြကကာခငကြ ကးရမပာငး ရောကေလာတ ဗငးေပစရတဟာ ပပပး မပငးမပငးထနထနဒက� ရပး ပါတယ။ လရတထက ကာလကကာေည ရောကေရနခ ပပး ြလပစကရန လးဝကမပားတေထ ကးရမပာငးသားတ ဗငးေပစရတ ေပါတယ။ ေစ တနးက ေယကရန ရောကလာခသညမဖစရစ ခြာရတာ သတဟာ လသားြာပေတ ဗငးေပစမဖစသားပါပပ။ ရကျာကရောဂါန ပလယဗငးေပစရတဟာ ေဓက နြနာရတ မဖစပါတယ။ ရောငရောငမြငမြငနြနငးနငခတ ေားေားပါးပါး ကးစကရောဂါနစခက ရကျာကရောဂါန ပလယရောဂါပါ။ ကျပတောရကကာင ဖယေားနငခသလ။ ေဓကကရတာ ဒရောဂါမဖစရစတ ဗငးေပစ နစြျ းဟာ ေြေင (သတ� ဝါ) ြေရတာေး။ လြာပေတ ဗငးေပစမဖစရန လပါ။ သတ� ဝါရတဆကရန ေသစကးရမပာငးရောကေလာတ ဗငးေပစ ရတကရတာ ေမပတေငးဖ ြမဖစနငသရလာကခကပါတယ။

ကးရမပာငးရောကေလာြ ေရကကာငးေငးခြျား

ေြေငသတ� ဝါရတဆကရန ေမခားလသတ� ဝါရတဆက ကးရမပာငးရောကေလာတ မဖစစ� (Spillover)ြာ ေရေးကကးတ ေရမခခနစခက ရဂဟရဗဒ (ecology) နဆငက ရမပာငးလြ ေဝရဗဒ (Evolutionary biology) ပမဖစပါတယ။ ရဂဟရဗဒေကကရန ရမပာေေင ကျပတေ ကမပားတ ရဂဟစနစထြာ သတ� ဝါ၊ေပင၊ ေကတးေးယား၊ ဖနဂး (fungi) ရတ ေရနကကပါတယ။ ဗငးေပစရတလညး သယရဆာင ထားကကတယ။ ဗငးေပစရတ ေယရလာကြျားြျားေနငတယဆတာက သပ� ပညာေငရတက ရလလာရနကကတနးပါ။

13a'gufwmjrifhaZmf

ရဂဟစနစရတက ကျပတ ဖျကဆးကကတေခါ၊ စြကနး ေြျ းြျ းရတလပကကတေခါ သစရတာရတရပျာကလာတယ။ သစ ရတာရတထြာ သတ� တငး စခနးရတ၊ သစထတလပရေး စခနးရတ ရောကလာတယ။ ရတာရငးသတ� ဝါရတက သတမဖတရောငးဝယ စားရသာကကကတယ။ ေေငက ြနးစပတ လန သတ� ဝါရတ၊ ခလော ရပျာကလာလ သတ� ဝါေချငးချငး ထရတနးကပြ ရတ ပမဖစလာကကတယ။ ရဂဟစနစက ဖျကဆးတေခါ သစပငက ကငလ ပလကလ သတ� ဝါရတ လငကျလာသလ ဗငးေပစရတက ေြေင ေရဟာငးဆ ကရန လငစငလာပပး ေြေငေသစရတဆက ရောကလာရစတယ။ ေြေငေသစက လသားမဖစရနတေခါ ကျပတဒက� ရောကကကရတာတာရပါ။ ဗငးေပစဟာ ေြေငသစ၊ ေရမခေရနသစဆြာ (လမဖစေင မဖစြယ၊ ဒါြြဟတ လဆြရောကခင ကကားသတ� ဝါတစြျ းြျ း မဖစြယ) ဆငကရမပာငးလြ ေဝရဗဒ သရောေေ ြျ းပားတာ၊ ရမပာငးလတာ၊ ကးစကတာရတ မဖစရတာတာရပါ။ ဒါနပ ကျပတြာ ရောဂါရတ၊ ကပရေးရတ ကက�ေရတာတယ။

ြမြငေရသာ ကငးဆကြျား

ဗငးေပစက ဗငးေပစသကသကေယလ မြငလြေပါေး။ သ ဟာ ကျ ယ မပ န တ ရဂ ဟ စ န စ ၊ ပ ထ ဝ သ င မပ င ေ ရန ေ ထား (landscapes)၊ေသကေ၀ ကနေက (web of life) ရတန ကျယကျယ မပနမပန ဆကစပရနတာပါ။ သတ� ဝါတငးြာ သေ ရေရမြဝနးကျငေပပး၊ လဟာ ရဂဟစနစေ ေစတေပငးတစခပါ။ ေေငကရတာလဟာ သော၀၀နးကျငက သကရောကြ နညးနညးန ရနခ ကကတယ။ ခထလညးဒလပ ဆကရန ရနကကတာ တချ ရနောရတြာ ေတယ။ေပင၊ ေစားေစာ၊ သတ� ဝါရတက ထနးထနးသြးသြးသးတယ။ ကယ ေစ ေဖန ကယဟနချက ညကကတယ။

13a'gufwmjrifhaZmf

ရဂဟစနစရတက ကျပတ ဖျကဆးကကတေခါ၊ စြကနး ေြျ းြျ းရတလပကကတေခါ သစရတာရတရပျာကလာတယ။ သစ ရတာရတထြာ သတ� တငး စခနးရတ၊ သစထတလပရေး စခနးရတ ရောကလာတယ။ ရတာရငးသတ� ဝါရတက သတမဖတရောငးဝယ စားရသာကကကတယ။ ေေငက ြနးစပတ လန သတ� ဝါရတ၊ ခလော ရပျာကလာလ သတ� ဝါေချငးချငး ထရတနးကပြ ရတ ပမဖစလာကကတယ။ ရဂဟစနစက ဖျကဆးတေခါ သစပငက ကငလ ပလကလ ရဂဟစနစက ဖျကဆးတေခါ သစပငက ကငလ ပလကလ သတ� ဝါရတ လငကျလာသလ ဗငးေပစရတက ေြေင ေရဟာငးဆ သတ� ဝါရတ လငကျလာသလ ဗငးေပစရတက ေြေင ေရဟာငးဆ ကရန လငစငလာပပး ေြေငေသစရတဆက ရောကလာရစတယ။ ကရန လငစငလာပပး ေြေငေသစရတဆက ရောကလာရစတယ။ ေြေငေသစက လသားမဖစရနတေခါ ကျပတဒက� ရောကကကရတာေြေငေသစက လသားမဖစရနတေခါ ကျပတဒက� ရောကကကရတာတာရပါ။ ဗငးေပစဟာ ေြေငသစ၊ ေရမခေရနသစဆြာ (လမဖစေင မဖစြယ၊ ဒါြြဟတ လဆြရောကခင ကကားသတ� ဝါတစြျ းြျ း မဖစြယ) ဆငကရမပာငးလြ ေဝရဗဒ သရောေေ ြျ းပားတာ၊ ရမပာငးလတာ၊ ကးစကတာရတ မဖစရတာတာရပါ။ ဒါနပ ကျပတြာ ရောဂါရတ၊ ကပရေးရတ ကက�ေရတာတယ။

ြမြငေရသာ ကငးဆကြျား

ဗငးေပစက ဗငးေပစသကသကေယလ မြငလြေပါေး။ သ ဟာ ကျ ယ မပ န တ ရဂ ဟ စ န စ ၊ ပ ထ ဝ သ င မပ င ေ ရန ေ ထား (landscapes)၊ေသကေ၀ ကနေက (web of life) ရတန ကျယကျယ မပနမပန ဆကစပရနတာပါ။ သတ� ဝါတငးြာ သေ ရေရမြဝနးကျငေပပး၊ လဟာ ရဂဟစနစေ ေစတေပငးတစခပါ။ ေေငကရတာလဟာ သော၀၀နးကျငက သကရောကြ နညးနညးန ရနခ ကကတယ။ ခထလညးဒလပ ဆကရန ရနကကတာ တချ ရနောရတြာ ေတယ။ေပင၊ ေစားေစာ၊ သတ� ဝါရတက ထနးထနးသြးသြးသးတယ။ ကယ ေစ ေဖန ကယဟနချက ညကကတယ။

14 ukdApfaemufaMumif;jyef

ရခတသစကြဘ ာြာရတာ ေဒလြဟတရတာေး။ လေချတဆက ရောကေလာတ ဖေားဟာ ရနောတငးြာ မပငးတယ။ စြးေငရတေြျားကကးသးတယ။ သယောတေငးမြစရတ ေြျားကကး ထတယသးစတယ။ လရတေ ေရေေတကန ရမခောက ကျယမပနလာတယ။ သဟာ ေားကကးတ ေေငသခင ေမဖစရနတယ။ ခလ ောရပျာကသားတ ေမခားသတ� ဝါရတန ဆကန� ယရနတ ေကျ းဆကရတက ကျပတ ြမြငေး။ ေထးသမဖင လရတဆ ရောကေ မဖစတညလာြ ဗငးေပစက ကျပတ ြမြငေး။

လနခတ နစငါးဆယ

တေစ� ာနရတြာရနတ ကးစကနငတ ဗငးေပစ (Zoonotic Viruses) ရတေခ ကကတာက နစကာလြျားစာ ကကာလပပ။ ဒါရပြယ လနခတ နစ ၅၀ ရလာကြာရတာ ြလေြေငဆကရန ပျ နရောက ေလာြ ေြျားကကး ြျားလာခတယ။ ြာပချ (Mapucho) ဗငးေပစ ပျနြ က ၁၉၆၂ ြာ ေလးဗးယားြာမဖစတယ။ ရဒန (Rodents-�ကက၊ ေ�စသညရေသားမဖင ကကမဖတ တတတ သတ� ဝါရတဆကရနလာတယ။ ယဂန� ာကရန ဂျာြနနငင ြားေတက ပတ ရြျာကရတ ဆကရန ြားေတ(Marburb) ဗငးေပစ ကးစကြ ၁၉၆၇ ြာ မဖစတယ။ ေေလာက ၁၉၇၆ ြာရတ ပပး ေတချေငဗ ရေေငဒေကစ (HIV/AIDS) က ပထြဆး ေသေြတ မပတာ ၁၉၈၁ ြာပါ။ ၁၉၈၀ ရကျာန ၁၉၉၀ ရကျာနစရတြာ ပြျားလာ တယ။ ၁၉၉၂ ြာ ရဒနရတကရနလာတ ဟနတာဗငးေပစ ( Hantavirus)၊ ၁၉၉၇ ြာ ရဟာငရကာငကစတ ကကကငကတပရကးရတမဖစတယ။ လငးနဆကရန ဝကရတဆ၊ ေဒကြ လက ကးတနပါ ဗငးေပစက ြရလးေားြာ ၁၉၉၈ ကမဖစတယ။လငးန ကလာတ ဆားစ (SARS-မပငးထနေသကရ လြးရကကာငးရောဂါ) က ၂၀၀၃ ြာမဖစတယ။

14 ukdApfaemufaMumif;jyef

ရခတသစကြဘ ာြာရတာ ေဒလြဟတရတာေး။ လေချတဆက ရောကေလာတ ဖေားဟာ ရနောတငးြာ မပငးတယ။ စြးေငရတေြျားကကးသးတယ။ သယောတေငးမြစရတ ေြျားကကး ထတယသးစတယ။ လရတေ ေရေေတကန ရမခောက ကျယမပနလာတယ။ သဟာ ေားကကးတ ေေငသခင ေမဖစရနတယ။ ခလ ောရပျာကသားတ ေမခားသတ� ဝါရတန ဆကန� ယရနတ ေကျ းဆကရတက ကျပတ ြမြငေး။ ေထးသမဖင လရတဆ ရောကေ မဖစတညလာြ ဗငးေပစက ကျပတ ြမြငေး။

လနခတ နစငါးဆယ

တေစ� ာနရတြာရနတ ကးစကနငတ ဗငးေပစ (Zoonotic Viruses) ရတေခ ကကတာက နစကာလြျားစာ ကကာလပပ။ ဒါရပြယ လနခတ နစ ၅၀ ရလာကြာရတာ ြလေြေငဆကရန ပျ နရောက နရောက ေလာြ ေြျားကကး ြျားလာခတယ။ ြာပချ (Mapucho) ဗငးေပစ ပျနြ က ၁၉၆၂ ြာ ေလးဗးယားနြ က ၁၉၆၂ ြာ ေလးဗးယားြာမဖစတယ။ ရဒန (Rodents-�ကက၊ ေ�စသညရေသားမဖင ကကမဖတ တတတ သတ� ဝါရတဆကရနလာတယ။ ယဂန� ာကရန ဂျာြနနငင ြားေတက ပတ ရြျာကရတ ဆကရန ြားေတ(Marburb) ဗငးေပစ ကးစကြ ၁၉၆၇ ြာ မဖစတယ။ ေေလာက ၁၉၇၆ ြာရတ ပပး ေတချေငဗ ရေေငဒေကစ (HIV/AIDS) က ပထြဆး ေသေြတ မပတာ ၁၉၈၁ ြာပါ။ ၁၉၈၀ ရကျာန ၁၉၉၀ ရကျာနစရတြာ ပြျားလာ တယ။ ၁၉၉၂ ြာ ရဒနရတကရနလာတ ဟနတာဗငးေပစ ( Hantavirus)၊ ၁၉၉၇ ြာ ရဟာငရကာငကစတ ကကကငကတပရကးရတမဖစတယ။ လငးနဆကရန ဝကရတဆ၊ ေဒကြ လက ကးတနပါ ဗငးေပစက ြရလးေားြာ ၁၉၉၈ ကမဖစတယ။လငးန ကလာတ ဆားစ (SARS-မပငးထနေသကရ လြးရကကာငးရောဂါ) က ၂၀၀၃ ြာမဖစတယ။

15a'gufwmjrifhaZmf

လငးနကရန ကလားေပ ၊ ေဒကရန လဆကးတြာစရောဂါ (MERS)က ောရေဗျက� နးဆယြာ ၂၀၁၂ က မဖစတယ။၂၀၁၄ ကျရတာ ေကာဗငးေပစ (Zika virus) န ခရနာကဆး ကဗစ ၁၉ (Covid-19) န ကက �ကကေတယ။

လဆက ဆယမခငး

ကပရေးကက�ေတေခါ ဗငးေပစေေနက ခေတ ဓါးစားခ လသားရတဆတ ေမြငနပရတးကကတယ။ ဒါရပြယ ဒေရမခေရန ကက�ေတာြ လေတာဝနေြ ကလညး ကကးြားလပါတယ။ လတတရလာ ြာ ေသကရတ ကယဖလပရနေလ ေရကကာငးခရတ ရမပာဖ ေခငေရေး ရပးချငြ ရပးပါလြဦးြယ။ ဒါရပြယ ဒါရတ ရမပာကကြ ရေက ကာကယနငြာပါ။ ရေတလပေြယ ကစ� ရတနေတ ရေေညေတက စ�းစား ေြာရတ ေပါတယ။ ရဂဟစနစကစ� ၊ သန ချတဆကရနတ ဆငးေြ န ြညြျ ြ ကစ� ရတဟာ ေဓကရနောက ပါပါလြြယ။ မဖစြ တ မပန တာထက စ�းစားရမြာမြငပပး ကကလပတ ကစ� ရတ (Pro-action) လပကကေပါြယ။ သောဝတေားန က� နရတာတ ကကားက ချတဆကြ က မပနမြင၊မပနရတး၊ မပနခစား၊ မပနတညရဆာကတာရတ (Reimagining, rethinking, refeeling) လပကကေပါြယ။ ရဂဟသောဝက လသားရတ ရနာငယက စတြ� ာခ ကကတာ ကရတာ ေရသေချာပါ။ လသားရတ လ ပခါလကလ လသားရတဆ ရောကဖ ဗငးေပစက ေခငေရေးေခတာပါ။ ကျပတေားလးြာ တာဝနေပါတယ။ ဥပြာ- ခငဗျားသးရနတ ြေငးဖနး၊ ခေးရဆာငကနပျတာရတြာပါတ သတ� တစြျ းက (Coltan) ပါ။ သေယက လာသလ။ ေဓက ေငးမြစကရတာ ကနဂေရေရတာငပငး ကပါ။ ေဒြာ သတ� တငးတး စခနးရတက ြးသစ

15a'gufwmjrifhaZmf

လငးနကရန ကလားေပ ၊ ေဒကရန လဆကးတြာစရောဂါ (MERS)က ောရေဗျက� နးဆယြာ ၂၀၁၂ က မဖစတယ။၂၀၁၄ ကျရတာ ေကာဗငးေပစ (Zika virus) န ခရနာကဆး ကဗစ ၁၉ (Covid-19) န ကက �ကကေတယ။

လဆက ဆယမခငး

ကပရေးကက�ေတေခါ ဗငးေပစေေနက ခေတ ဓါးစားခ လသားရတဆတ ေမြငနပရတးကကတယ။ ဒါရပြယ ဒေရမခေရန ကက�ေတာြ လေတာဝနေြ ကလညး ကကးြားလပါတယ။ လတတရလာ ြာ ေသကရတ ကယဖလပရနေလ ေရကကာငးခရတ ရမပာဖ ေခငေရေး ရပးချငြ ရပးပါလြဦးြယ။ ဒါရပြယ ဒါရတ ရမပာကကြ ရေက ကာကယနငြာပါ။ ရေတလပေြယ ကစ� ရတနေတ ရေေညေတက စ�းစား ေြာရတ ေပါတယ။ ရဂဟစနစကစ� ၊ သန ချတဆကရနတ ဆငးေြ န ြညြျ ြ ကစ� ရတဟာ ေဓကရနောက ပါပါလြြယ။ မဖစြ တ မပန တာထက စ�းစားရမြာမြငပပး ကကလပတ ကစ� ရတ (Pro-action) လပကကေပါြယ။ သောဝတေားန က� နရတာတ ကကားက ချတဆကြ က မပနမြင၊မပနရတး၊ မပနခစား၊ မပနတညရဆာကတာရတ (Reimagining, rethinking, refeeling) လပကကေပါြယ။ ရဂဟသောဝက လသားရတ ရနာငယက စတြ� ာခ ကကတာ ကရတာ ေရသေချာပါ။ လသားရတ လ ပခါလကလ လသားရတဆ ရောကဖ ဗငးေပစက ေခငေရေးေခတာပါ။ ကျပတေားလးြာ တာဝနေပါတယ။ ဥပြာ- ခငဗျားသးရနတ ြေငးဖနး၊ ခေးရဆာငကနပျတာရတြာပါတ သတ� တစြျ းက (Coltan) ပါ။ သေယက လာသလ။ ေဓက ေငးမြစကရတာ ကနဂေရေရတာငပငး ကပါ။ ေဒြာ သတ� တငးတး စခနးရတက ြးသစ

16 ukdApfaemufaMumif;jyef

ရတာရတနားြာ ေကကတာပါ။ ေဒြာ ရမြနြပငး ရဂါ ေလာ၊ လငးနန သတ� ဝါြျ းစေတယ။ ေဒက ေလပသြားရတန ဆကစပပပး ရတာရငးသတ� ဝါဖြးတာ၊ ရောငးတာ၊ စားတာရတ ကျယကျယမပနမပနမဖစတယ။ ဖနးတစလး ဝယသးတငးြာ ကျပတဟာ ေဒကနေကထက လရတ ဆတာ က သတမပြဖလပါလြြယ။ ဗငးေပစက လန နးရောငဆယတေထြာ ကျပတလညးပါရနတယ။ တရတမပညက ရတာရကာင စားတ လရတြသာ ြဟတပါေး။ ကျပတေ စားရသာက၊ သးစ၊ ဝယယြ တငးြာ ေကျ းဆကရတေပါတယ။ ဒကပရေးေပပးြာရတာ ကျပတေ သးစပ၊ ကျပတကယ ကျပတ သောဝက ချပကငနငသေမဖစရတးမြငပစတ ကယကျငသလကစ� ရတ ေြျားကကး မပနရတး ကကေပါရတာြယ။

ေခနးထက ရဂါ ေလာ

၂၀၁၅ြာ ယနနမပညနယ ဂထက လငးနြာ စပပး ရမခောခြတ ဗငးေပစဟာ ကရနာဗငးေပစေမဖစ ြနစက ထကြလာခေငလညး တစချနချနြာရတာ ထကလာြပလ ရတးလ ေပါတယ။ ောရကကာငလ ဆရတာ လသားဟာ ဒဂန နးသထက နးလာရနတာကး။ ကြဘ ာလဦးရေဟာ စ�းစားေြယ ကစ� တစခပါ။ လသားေရေ ေတကဟာ ေခနးထက ရပါင ၈၀၀ ရဂါ ေလာကကး ရောကရနသလလ တငစားကကပါတယ။ ဒလရမပာလောဖေကြာ ကရလးရတေြျားကကး ရြးကကတယလ ေလယတက လကည�းထးဖ ြဟတပါ။ ဝယယ သးစြ ကလညး ထညတကေြာပါ။ ောဖေက လငါးရယာကေ တစသကတာ သးစြ န ေရြေကနတစရယာကေ သးစြ ေယဟာကပြျားြလ။တစကြဘ ာလးပြာဏြာရတာ လဦးရေက ဝယယသးစြ ရတန ရမြ�ာက လကေင ကကးြားတ သကရောကြ ရတက ရတေြာမဖစပါတယ။ ရဂဟရဗဒေေရတာ ကြဘ ာြာ လဦးရေ ရပါကကကကးထားြ

16 ukdApfaemufaMumif;jyef

ရတာရတနားြာ ေကကတာပါ။ ေဒြာ ရမြနြပငး ရဂါ ေလာ၊ လငးနန သတ� ဝါြျ းစေတယ။ ေဒက ေလပသြားရတန ဆကစပပပး ရတာရငးသတ� ဝါဖြးတာ၊ ရောငးတာ၊ စားတာရတ ကျယကျယမပနမပနမဖစတယ။ ဖနးတစလး ဝယသးတငးြာ ကျပတဟာ ေဒကနေကထက လရတ ဆတာ က သတမပြဖလပါလြြယ။ ဗငးေပစက လန နးရောငဆယတေထြာ ကျပတလညးပါရနတယ။ တရတမပညက ရတာရကာင စားတ လရတြသာ ြဟတပါေး။ ကျပတေ စားရသာက၊ သးစ၊ ဝယယြ တငးြာ ေကျ းဆကရတေပါတယ။ ဒကပရေးေပပးြာရတာ ကျပတေ သးစပ၊ ကျပတကယ ကျပတ သောဝက ချပကငနငသေမဖစရတးမြငပစတ ကယကျငသလကစ� ရတ ေြျားကကး မပနရတး ကကေပါရတာြယ။

ေခနးထက ရဂါ ေလာ

၂၀၁၅ြာ ယနနမပညနယ ဂထက လငးနြာ စပပး ရမခောခြတ ဗငးေပစဟာ ကရနာဗငးေပစေမဖစ ြနစက ထကြလာခေငလညး တစချနချနြာရတာ ထကလာြပလ ရတးလ ေပါတယ။ ောရကကာငလ ဆရတာ လသားဟာ ဒဂန နးသထက နးလာရနတာကး။ ကြဘ ာလဦးရေဟာ စ�းစားေြယ ကစ� တစခပါ။ လသားေရေ ေတကဟာ ေခနးထက ရပါင ၈၀၀ ရဂါ ေလာကကး ရောကရနသလလ တငစားကကပါတယ။ ဒလရမပာလောဖေကြာ ကရလးရတေြျားကကး ရြးကကတယလ ေလယတက လကည�းထးဖ ြဟတပါ။ ဝယယ သးစြ ကလညး ထညတကေြာပါ။ ောဖေက လငါးရယာကေ တစသကတာ သးစြ န ေရြေကနတစရယာကေ သးစြ ေယဟာကပြျားြလ။တစကြဘ ာလးပြာဏြာရတာ လဦးရေက ဝယယသးစြ ရတန ရမြ�ာက လကေင ကကးြားတ သကရောကြ ရတက ရတေြာမဖစပါတယ။ ရဂဟရဗဒေေရတာ ကြဘ ာြာ လဦးရေ ရပါကကကကးထားြ

17a'gufwmjrifhaZmf

(Outbreak) မဖစရနသလားလ ရြးခနးထတကကပါတယ။ ဒရနောြာ သတထားေြာက ရပါကကကကးထားြ တငးဟာ နဂးချပ ေဆးသတ ေတ သရောေတာပါ။

ရပါကကြ ရနာကဆကတ

ခရကာင/ရပါကဖတ (Tent Caterpillars) ဥပြာတစခက ဒရနောြာ ရဖာ မပချငပါတယ။ သစရတာေပတစခြာ ြြျားတ ေရေေတကန သတေရနတယ။ ောသဥတ ေရမခေရန ရပးတနစြာ ေြတစရကာငဟာ � ၇၀၀ ရလာက ဥပပး ေြျားစကလညးေငတေခါ ေပငရတရပါ ြာ ရပါကဖတရပါကကြ ကကး မဖစလာပါတယ။ ေသြျ ေေ�ကရတစားလကကကတာ ခဏန ေပငကလညး ေရးပပငးပပငး ကျတယ။ တချ ကလညး ပးသတရဆးမဖနးဖရတးတယ။ တချ ကလညးောြြလပန၊ ြနငြနငး ရပါကကပပးေင ပပကျတတတာ ထးစပလရမပာတယ။ ေြနလညး လးဝရပျာကသား တာရတေတယ။ ောရကကာငလဆရတာ ဗငေယပလပ (Viral Plagues) ဆတ ေရမခေရနရကကာငပါ။ ရပါကဖတြာ သကယပင ြရပါ လငတ ဗငးေပစကပါရန ပပးသားပါ။ ရပါကဖတဦးရေ သပသညးထထပလာတ ေခါ ဗငးေပစက ရမပာငးလကးစကပပး ေကကးေရသး ေားလးက ရသရစတယ။ ဒါန ရပါကဖတေားလး ရပျာကကနကကတယ။ ဒရနောြာ ရြးစောက လရတြာရော ေယလကက�နငသလ။ လဟာလညး လဦးရေ ရပါကကနငတ ေြျ းေစားပြဟတလား။ လသားဟာ ပျကသ�းြ က ြလ� ြရောငသာ ကက�ေြာလား။ ြလြရောငသာ ကက�ေြယ ေရမခေရနရတာြဟတပါ။ ောရကကာငလဆရတာ စလငကမပားတ ေမပေြ (heterogeneity) က လသားဟာ မပလပနငစြးေလပ။ လဟာ ရတးနငတယ။ ရလျာကန တ တ မပနပ (ဥပြာ- လကရဆးတာ၊ ရမခာကရပခာပပးရနတာက ေစ)

17a'gufwmjrifhaZmf

(Outbreak) မဖစရနသလားလ ရြးခနးထတကကပါတယ။ ဒရနောြာ သတထားေြာက ရပါကကကကးထားြ တငးဟာ နဂးချပ ေဆးသတ ေတ သရောေတာပါ။

ရပါကကြ ရနာကဆကတ

ခရကာင/ရပါကဖတ (Tent Caterpillars) ဥပြာတစခက ဒရနောြာ ရဖာ မပချငပါတယ။ သစရတာေပတစခြာ ြြျားတ ေရေေတကန သတေရနတယ။ ောသဥတ ေရမခေရန ရပးတနစြာ ေြတစရကာငဟာ � ၇၀၀ ရလာက ဥပပး ေြျားစကလညးေငတေခါ ေပငရတရပါ ြာ ရပါကဖတရပါကကြ ကကး မဖစလာပါတယ။ ေသြျ ေေ�ကရတစားလကကကတာ ခဏန ေပငကလညး ေရးပပငးပပငး ကျတယ။ တချ ကလညး ပးသတရဆးမဖနးဖရတးတယ။ တချ ကလညးောြြလပန၊ ြနငြနငး ရပါကကပပးေင ပပကျတတတာ ထးစပလရမပာတယ။ ေြနလညး လးဝရပျာကသား တာရတေတယ။ ောရကကာငလဆရတာ ဗငေယပလပ (Viral Plagues) ဆတ ေရမခေရနရကကာငပါ။ ရပါကဖတြာ သကယပင ြရပါ လငတ ဗငးေပစကပါရန ပပးသားပါ။ ရပါကဖတဦးရေ သပသညးထထပလာတ ေခါ ဗငးေပစက ရမပာငးလကးစကပပး ေကကးေရသး ေားလးက ရသရစတယ။ ဒါန ရပါကဖတေားလး ရပျာကကနကကတယ။ ဒရနောြာ ရြးစောက လရတြာရော ေယလကက�နငသလ။ လဟာလညး လဦးရေ ရပါကကနငတ ေြျ းေစားပြဟတလား။ လသားဟာ ပျကသ�းြ က ြလ� ြရောငသာ ကက�ေြာလား။ ြလြရောငသာ ကက�ေြယ ေရမခေရနရတာြဟတပါ။ ောရကကာငလဆရတာ စလငကမပားတ ေမပေြ (heterogeneity) က လသားဟာ မပလပနငစြးေလပ။ လဟာ ရတးနငတယ။ ရလျာကန တ တ မပနပ (ဥပြာ- လကရဆးတာ၊ ရမခာကရပခာပပးရနတာက ေစ)

18 ukdApfaemufaMumif;jyef

က မပလပနငတယ။ ကသရဆး၊ ကာကယရဆး၊ သပ� ေရမခရတက ောနငတယ။ လကရလျာညရထ မပငနင၊ ရမပာငးနငပါတယ။ ဒါဟာ သတငးရကာငးပါ။ တေစ� ာနရတဆကရန လရတဆက ကးရမပာငးရောကေတ ကဗစေပါေဝင ေနတစရောဂါ (Zoonotic diseases) ရတန ပတသကေင သတမပေြာက သောဝရလာက (natural world) န လသားကြဘ ာဆပပး သတသတစ ေြရနတာပါ။ ဒါဟာ ေရပါ ယဆနတ သတြတချကပါ။ ဗငးေပစေပါေဝင လသတ� ဝါေားလးဟာသတ� ရလာကေ ေစတေပငးရတပါ။ ရြးခနးက က� နရတာတ ဟနချက ညရောင ရနနငကကြလားဆတာပါ။ ဒကပရေးြာ လရတ ရသကက၊ ဒက� ရတ ြျားကကပါလြြယ။ ေရ းရပါ ေရ းြဆငရောငက ဒကပရေးက သငခနးစာယပပးရနာက ထပေရမခရနဆးရတ ြကက�ေရောင စ�းစားဆငမခငရမပာငးလကက ဖပါ။ ေရမပာငးေလ ကကးကကးြားြားရတ လပဖလပါတယ။ ကျပတ လပနငကကပါြလား။

18 ukdApfaemufaMumif;jyef

က မပလပနငတယ။ ကသရဆး၊ ကာကယရဆး၊ သပ� ေရမခရတက ောနငတယ။ လကရလျာညရထ မပငနင၊ ရမပာငးနငပါတယ။ ဒါဟာ သတငးရကာငးပါ။ တေစ� ာနရတဆကရန လရတဆက ကးရမပာငးရောကေတ ကဗစေပါေဝင ေနတစရောဂါ (Zoonotic diseases) ရတန ပတသကေင သတမပေြာက သောဝရလာက (natural world) န လသားကြဘ ာဆပပး သတသတစ ေြရနတာပါ။ ဒါဟာ ေရပါ ယဆနတ သတြတချကပါ။ ဗငးေပစေပါေဝင လသတ� ဝါေားလးဟာသတ� ရလာကေ ေစတေပငးရတပါ။ ရြးခနးက က� နရတာတ ဟနချက ညရောင ရနနငကကြလားဆတာပါ။ ဒကပရေးြာ လရတ ရသကက၊ ဒက� ရတ ြျားကကပါလြြယ။ ေရ းရပါ ေရ းြဆငရောငက ဒကပရေးက သငခနးစာယပပးရနာက ထပေရမခရနဆးရတ ြကက�ေရောင စ�းစားဆငမခငရမပာငးလကက ဖပါ။ ေရမပာငးေလ ကကးကကးြားြားရတ လပဖလပါတယ။ ကျပတ လပနငကကပါြလား။

19a'gufwmjrifhaZmf

ဟာနပါဗငးေပစ ေပစ (နပါဗငးေပစ၊ ဟနဒောဗငးေပစ)၊ ကရနာ ဗငးေပစေပစ (ဆားစ၊ ြားစ)နင ကကကငကတပရကး

ဗငးေပစေပစ (H5N1၊ H7N9) တ၏ ြလေြေင၊ ကကားခကးရမပာငးသနင လတ ကကား ေဆကေစပမပပ။

foodsource.org.uk

19a'gufwmjrifhaZmf

ဟာနပါဗငးေပစ ေပစ (နပါဗငးေပစ၊ ဟနဒောဗငးေပစ)၊ ကရနာ ဗငးေပစေပစ (ဆားစ၊ ြားစ)နင ကကကငကတပရကး

ဗငးေပစေပစ (H5N1၊ H7N9) တ၏ ြလေြေင၊ ကကားခကးရမပာငးသနင လတ ကကား ေဆကေစပမပပ။

foodsource.org.uk

tcef; (2)

BudKjrifcJhwJh uyfab;

22 ukdApfaemufaMumif;jyef22 ukdApfaemufaMumif;jyef

"ရနာငကက�ေြယ ကပရောဂါရေး မဖစလာြာလား ရြးစော ြလပါ။ ေယေချန မဖစြာလ ဆတာသာ ရြးေြာ (The Next pandemic: Not if, but when)" ဆတ ရဆာငးပါးတစပဒက ၂၀၁၃ ရြ ၉ ေကရနထတ နယးရယာကတငးြး သတငးစာြ ရဖာမပခပါတယ။ ရေးသက ေရြေကနသပ� စာရေးဆော ရဒးဗစကာြနး (David Quammen) မဖစပါတယ။ သက ေရတာဆးစာရေးဆောထက တစရယာကလ နယးရယာကတငးြးသတငးစာက ေည�� နးပါတယ။ ၂၀၁၃ ြာပ သေ လငစ�ရောကေလာမခငး (Spillover) ဆတ စာေပထကလာပါတယ။ ပညာေငရတေ သရတသန ေမြငရတက ြတညပပး ေချကေလက ေရထာကေထားန သတရပးချကရတ ပါဝငပါတယ။ သရတခတ ပညာေငရတက ဧောြမဖစေပကကး (Next Big One- NBO) ကရတာ မဖစြပ။ ောရကကာင မဖစြလ။ မဖစနငရမခ ေြျားဆးကရတာ ဗငးေပစရကကာငပ။ ေယလဗငးေပစြျ းလ။ ေသစ မဖစလြြယ။ ေနညးဆး လရတ ြသထားရသးတ ဗငးေပစ။ ကရနာ ဗငးေပစ ေပစထက မဖစနငတယ။ ြျ းဗေဟာဒေနရေ (DNA) ြဟတေ ောေနရေ (RNA) မဖစလြြယ။ သက ကးစက ရမပာငးလြ မြနတယ။ ေဒဗငးေပစက ေယက လာြလ။ တမခားတေစ� ာနရတ ဆကရနလာြယ။ ဒါက ေနးဆစ (Zoonosis) လရခါ တယ။ ဒစကားလးဟာ ေနာဂတြာကကားေြယ စကားလး၊ ၂၁ ောစြာ ေသးြျားြယ စကားလး မဖစလာဖ ေရကကာငးခ ေပပးသားပါ။ (Zoonosis is “a word of the nature”, destined for heavy use in twenty-first century.) လကေြာ ကးစကရောဂါ ၆၀ ောခငန နးရလာကေ ေစမြစက တေစ� ာနရတပါ။ ဒါရတက ရဒးဗစေ စာေပြာ ၂၀၁၃ က ရဖာမပခတာရတပါ။ ရလာရလာဆယ ကပရေးကရန မပနကကညတေခါ ေားလးဟာ ေဆကေစပ ြရနပါတယ။ ဗငးေပစ ေရကကာငးရမပာြယဆေင ရဂဟရဗဒက ဖယထားလ ြေပါေး။ ရဂဟစနစ ေကကးေရသးရနော ေားလးက လသားေ

24 ukdApfaemufaMumif;jyef

သကရောကြ က ရောကခ ပပ။ သောဝရလာကဟာ ေလျငေမြန ပပကလာရနတယ။ ဒရနောြာ ြမြငြကကတာက သောဝရလာကဟာ ြထငြတထားတ ပစရတန ရမပာငးလ ေပတညကကတာကပါ။ ေေငတနးက ရဂဟစနစထြာ ေရနာငေယက ြရပးေ ေရနတ ရောဂါပးြ� ားရတဟာ တညောြော ေသစမဖစတ လသတ� ဝါရတဆက ရောကလာတယ။ လရတဆက ရောကလာတယဆတ စကားထက လရတက ရောကသားတယလ ရမပာေငပြနနငတယ။ လက လ ပခါဖျကဆးလကတ ေဝသစပငရပါ က ဗငးေပစရတဟာ လဆကပရောကလာတယ။ ရနစ�န ေြျ ရတာရငးသတ� ဝါရတေ ခလ ောရတ ပျကစးရနကက ပါတယ။ သစရတာ ြေတေခါ ရတာထက လငးနဟာ ေြရနာကရဖးက သစပငဆရောကလာပါရတာတယ။ မဖစေပြန ောတရကကာငးတစခြာ ေရနာကောဖေက ကရလးတစရယာကဟာ လငးနလာ ခတ သစပငရောကြာ ရဆာပါတယ။ သစပငက ရ�ကကျတေသးက သက ရကာကစားပါတယ။ ေဒေသးဟာ လငးနဆတထားတာ ဒါြြဟတ လငးနြစင ကျထားတာေရနပါလြြယ။ ေဒလနညးန လငးနြာ ေတ ြကခရပဟာ လခန� ာထကရောကေလာပါတယ။ ေဒ ၂ နစသားကရလးဟာ တေစ� ာနကရန လဆက ေေလာ လငစငရောကေြ (Spillover) မဖစစ�ေ စြတပါ။ ၁၉၉၁ ြာ ပငဆယရဗးနးယား မပညနယ ပြာဏေတ ြး သစရတာရတက ေငဒနးေားြာ ြးရ� ေငးလငးခပါတယ။ ြးခးရတ ဟာ ရလထြာ တြတကလ ေရနခတယ။ ြးခးမြရတကကားက သစပင ရတဟာ ြးရခါငတာနပါရောပပး ေသးြသးရတာပါေး။ ေလဒကရတာ ေဒသစပင ရတြာရနတ လငးနရတဟာ ေမပငက ေစာောထကဖက လလ တမခားရေ�းစောြေမဖစခတာပါ။ လငးနဟာ သနေတ ဗငးေပစ က သယရဆာငသားပါတယ။ သစသးပငတနးြာ လငးနရတရောကလာ ပပး ေရမခချလ ြကကာခငြာပ ေနးေနားကဝကရတ ဖျားနာကကတယ။ဝကကရနလကကးလ ၁၉၉၆ ရောကတေခါ မပငးထန ဦးရနာကရယာင

24 ukdApfaemufaMumif;jyef

သကရောကြ က ရောကခ ပပ။ သောဝရလာကဟာ ေလျငေမြန ပပကလာရနတယ။ ဒရနောြာ ြမြငြကကတာက သောဝရလာကဟာ ြထငြတထားတ ပစရတန ရမပာငးလ ေပတညကကတာကပါ။ ေေငတနးက ရဂဟစနစထြာ ေရနာငေယက ြရပးေ ေရနတ ရောဂါပးြ� ားရတဟာ တညောြော ေသစမဖစတ လသတ� ဝါရတဆက ရောကလာတယ။ လရတဆက ရောကလာတယဆတ စကားထက လရတက ရောကသားတယလ ရမပာေငပြနနငတယ။ လက လ ပခါဖျကဆးလကတ ေဝသစပငရပါ က ဗငးေပစရတဟာ လဆကပရောကလာတယ။ ရနစ�န ေြျ ရတာရငးသတ� ဝါရတေ ခလ ောရတ ပျကစးရနကက ပါတယ။ သစရတာ ြေတေခါ ရတာထက လငးနဟာ ေြရနာကရဖးက သစပငဆရောကလာပါရတာတယ။ မဖစေပြန ောတရကကာငးတစခြာ ေရနာကောဖေက ကရလးတစရယာကဟာ လငးနလာ ခတ သစပငရောကြာ ရဆာပါတယ။ သစပငက ရ�ကကျတေသးက သက ရကာကစားပါတယ။ ေဒေသးဟာ လငးနဆတထားတာ ဒါြြဟတ လငးနြစင ကျထားတာေရနပါလြြယ။ ေဒလနညးန လငးနြာ ေတ ြကခရပဟာ လခန� ာထကရောကေလာပါတယ။ ေဒ ၂ နစသားကရလးဟာ တေစ� ာနကရန လဆက ေေလာ လငစငရောကေြ (Spillover) မဖစစ�ေ စြတပါ။ ၁၉၉၁ ြာ ပငဆယရဗးနးယား မပညနယ ပြာဏေတ ြး သစရတာရတက ေငဒနးေားြာ ြးရ� ေငးလငးခပါတယ။ ြးခးရတ ဟာ ရလထြာ တြတကလ ေရနခတယ။ ြးခးမြရတကကားက သစပင ရတဟာ ြးရခါငတာနပါရောပပး ေသးြသးရတာပါေး။ ေလဒကရတာ ေဒသစပင ရတြာရနတ လငးနရတဟာ ေမပငက ေစာောထကဖက လလ တမခားရေ�းစောြေမဖစခတာပါ။ လငးနဟာ သနေတ ဗငးေပစ က သယရဆာငသားပါတယ။ သစသးပငတနးြာ လငးနရတရောကလာ ပပး ေရမခချလ ြကကာခငြာပ ေနးေနားကဝကရတ ဖျားနာကကတယ။ဝကကရနလကကးလ ၁၉၉၆ ရောကတေခါ မပငးထန ဦးရနာကရယာင

25a'gufwmjrifhaZmf

လက� ဏာရတလ ၂၆၅ ရယာကရလာကြာ မဖစ ပပး ၁၀၅ရယာက ရသဆးပါတယ။ ေဒါဟာ နပါ ဗငးေပစ (Nipah Virus) စကးစကခတ ေ ရမခ ေ ရန ပါ ။ ေ ခ ေ ထ လ ညး ေ ရေ ရတာ င ော ေ တ စ ခ င ြာ မပနမပနမဖစရနတာ ေပါတယ။ ကယလဖးနးယားတက� သလက ရောဂါန ရဂဟရဗဒပညာေင (disease ecologist) ကရတာ သစရတာမပနးတးြ န ကးစကရောဂါ ေဆက ေစပက သကရသေပပးသား နားလညြ ပလ ရမပာပါတယ။ နစစ� လတစရသာငးရလာက ရသရနတငကဖျားဟာ မခငကရနတစဆင ကးစကတ ပလပစ ြဒယြပါောဆက (plasmodium parasites) ရကကာငမဖစေတာပါ။ သတငးဆးက ရတာမပနးြ နငကဖျား ကဆကစပရနတာပါ။ မခငခစော ရတာြေေင ရကာငးတာရပါလ ရမပာ စောေပါတယ။ တကယကရတာ သစရတာမပနးပပ ေလငးရောင ပဝငလာတေခါ ရမြမပငြာ တစတတစပငး ေေပေပပး ရနးတရေေင ရလးရတ ရပါ လာပါတယ။ ဒါကရတာ ေရနာဖလမခငရတကကကတရနောရပါ။ ေောေးြာ ေေငက ငကဖျားမဖစတ လ နစစ� ၆ သနးရလာက ေောကရန ၁၉၄၀ ရကျာ ကာလရတြာ ၅ ရသာငးရလာကေထကျလာ တယ။ ၁၉၆၀ ရကျာကစလ မပနတကလာ လကတာ ၂၁ ောစေစြာ တစနစက လရမခာကသနးရလာကေထ မပနမဖစလာပါတယ။ ၂၀၀၃ ကရန ၂၀၁၅ ေထ ရလလာခတ သရတသနြာ သစရတာမပနးတးြ ၁၀ ောခငန နးတကတငး ငကဖျားပြာဏ ၃ ောခငန နးတက လာတယလ ရတပါတယ။ ောဖေကြာထကစာေင ောေန ရတာငေရြေကြာ ငကဖျားန ရတာမပနးြ ပဆကစပတယလ ဆပါတယ။ ေရြေသစရတာရတ၊ ြးရလာငရနတ၊ ေရေရတာငောေက သစရတာရတမပနးပပးရနတ ဒရနရခတကကကညပပး ရေြာ ောရတ ကက�ေြလလ ဆငမခငစောေပါတယ။

25a'gufwmjrifhaZmf

လက� ဏာရတလ ၂၆၅ ရယာကရလာကြာ မဖစ ပပး ၁၀၅ရယာက ရသဆးပါတယ။ ေဒါဟာ နပါ ဗငးေပစ (Nipah Virus) စကးစကခတ ေ ရမခ ေ ရန ပါ ။ ေ ခ ေ ထ လ ညး ေ ရေ ရတာ င ော ေ တ စ ခ င ြာ မပနမပနမဖစရနတာ ေပါတယ။ ကယလဖးနးယားတက� သလက ရောဂါန ရဂဟရဗဒပညာေင (disease ecologist) ကရတာ သစရတာမပနးတးြ န ကးစကရောဂါ ေဆက ေစပက သကရသေပပးသား နားလညြ ပလ ရမပာပါတယ။ နစစ� လတစရသာငးရလာက ရသရနတငကဖျားဟာ မခငကရနတစဆင ကးစကတ ပလပစ ြဒယြပါောဆက (plasmodium parasites) ရကကာငမဖစေတာပါ။ သတငးဆးက ရတာမပနးြ နငကဖျား ကဆကစပရနတာပါ။ မခငခစော ရတာြေေင ရကာငးတာရပါလ ရမပာ စောေပါတယ။ တကယကရတာ သစရတာမပနးပပ ေလငးရောင ပဝငလာတေခါ ရမြမပငြာ တစတတစပငး ေေပေပပး ရနးတရေေင ရလးရတ ရပါ လာပါတယ။ ဒါကရတာ ေရနာဖလမခငရတကကကတရနောရပါ။ ေောေးြာ ေေငက ငကဖျားမဖစတ လ နစစ� ၆ သနးရလာက ေောကရန ၁၉၄၀ ရကျာ ကာလရတြာ ၅ ရသာငးရလာကေထကျလာ တယ။ ၁၉၆၀ ရကျာကစလ မပနတကလာ လကတာ ၂၁ ောစေစြာ တစနစက လရမခာကသနးရလာကေထ မပနမဖစလာပါတယ။ ၂၀၀၃ ကရန ၂၀၁၅ ေထ ရလလာခတ သရတသနြာ သစရတာမပနးတးြ ၁၀ ောခငန နးတကတငး ငကဖျားပြာဏ ၃ ောခငန နးတက လာတယလ ရတပါတယ။ ောဖေကြာထကစာေင ောေန ရတာငေရြေကြာ ငကဖျားန ရတာမပနးြ ပဆကစပတယလ ဆပါတယ။ ေရြေသစရတာရတ၊ ြးရလာငရနတ၊ ေရေရတာငောေက သစရတာရတမပနးပပးရနတ ဒရနရခတကကကညပပး ရေြာ ောရတ ကက�ေြလလ ဆငမခငစောေပါတယ။

26 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေလားတပါပ။ ဝကစနငးဗငးေပစ (West Nile) က ောဖေက ရေ �ရမပာငးငကရတြာ ေပါတယ။ သတေ ကြဘ ာရတာငန ရမြာကနစစ� ရေ �ရမပာငးပျသနးြ ခေးစ�ေတငး ရမြာကေရြေကတကြာ ေပနားရလေပါတယ။ ဒေရလေထက ောစနစရတန ချ ပပးေရနတာပါ။ ဒါဆေင ၁၉၉၆ ကျြ ေရြေကနြာ ဝကစနငးဗငးေပစ (ဝကစနငး ရောဂါ) ဆပပး ရပါ လာသလ။ ေရမဖကရတာ ရဒသခ ငကေပေတငးက ေရမပာငးေလပမဖစပါတယ။ နစ ၂၀ ေတငးြာ ေဒရနောရတေ ငကြျ းစလငြ က ၂၅ ောခငန နး ထးဆငးသားတယ။ ေဓကေားမဖင သစရတာကငကန ြယည ( Rail) ငကရတနညးသားတယ။ သတက ဗငးေပစကပဖ ခကတ ငကြျ းရတ။ တပပငနကတညးြာ ခပညညပတဝနးကျငြာ ေငနငတ ကျးကနးရတ၊ သပတလယငကရတက ြျားလာတယ။ သတဆ ဗငးေပစရောကဖက လယတယ။ ဒါန သတဟာ ဗငးေပစသယရဆာငတ ငကရတမဖစလာတယ။ သတ ကမခငကကက၊ မခငကလက ကကောကရန ဝကစနငး ရောဂါမဖစလာပါတယ။ လငးရောဂါ (Lyme disease) ကလညး ေလားတပစပါပ။ ေရြေကနေရေရမြာကပငးက သစရတာကကးရတထြာ ပဆန (ရစ- Oppsum) ရတ၊ ေ� (chipmunks) ရတ ေပါေဝင ေဝပရဒသာ ေခ ကကတယ။ ေ�တ ရစတက ရခးရလး (ြ� ား) ေရေေတကက ထနးရပး ထားတယ။ လနခတ နစ ၅၀ ေတငး ပခဝနးေြယာရတက တးချ ကကရတာ သစရတာက ေကကလက ေပငးပငးမပတလာတယ။ ရစရတ ေ�ရတလညး နညးလာတယ။ ြျားလာတာကရတာ ရမခရထာကမဖ �ကကန သြငရတပ။သတက ရခးရလးက ြေငးနငေး။ �ကက တစရကာငဟာ တစပတလး ရခးရလး ၅၀ ရလာကက ေငးနငတယ။ ရစကရတာ ောရပါငးြျားစာေငးနငတယ။ ဒါနပ ြ� ားဆကရန လရတဆ က လငးရောရဂါ ရောကလာတယ။ လငးရောဂါက နစ ၂၀ ကကာ သရတသနလပခတ သရတသန ပညာေငရောေဖလက ခလရမပာခပါတယ။

26 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေလားတပါပ။ ဝကစနငးဗငးေပစ (West Nile) က ောဖေက ရေ �ရမပာငးငကရတြာ ေပါတယ။ သတေ ကြဘ ာရတာငန ရမြာကနစစ� ရေ �ရမပာငးပျသနးြ ခေးစ�ေတငး ရမြာကေရြေကတကြာ ေပနားရလေပါတယ။ ဒေရလေထက ောစနစရတန ချ ပပးေရနတာပါ။ ဒါဆေင ၁၉၉၆ ကျြ ေရြေကနြာ ဝကစနငးဗငးေပစ (ဝကစနငး ရောဂါ) ဆပပး ရပါ လာသလ။ ေရမဖကရတာ ရဒသခ ငကေပေတငးက ေရမပာငးေလပမဖစပါတယ။ နစ ၂၀ ေတငးြာ ေဒရနောရတေ ငကြျ းစလငြ က ၂၅ ောခငန နး ထးဆငးသားတယ။ ေဓကေားမဖင သစရတာကငကန ြယည ( Rail) ငကရတနညးသားတယ။ သတက ဗငးေပစကပဖ ခကတ ငကြျ းရတ။ တပပငနကတညးြာ ခပညညပတဝနးကျငြာ ေငနငတ ကျးကနးရတ၊ သပတလယငကရတက ြျားလာတယ။ သတဆ ဗငးေပစရောကဖက လယတယ။ ဒါန သတဟာ ဗငးေပစသယရဆာငတ ငကရတမဖစလာတယ။ သတ ကမခငကကက၊ မခငကလက ကကောကရန ဝကစနငး ရောဂါမဖစလာပါတယ။ လငးရောဂါ (Lyme disease) ကလညး ေလားတပစပါပ။ ေရြေကနေရေရမြာကပငးက သစရတာကကးရတထြာ ပဆန (ရစ- Oppsum) ရတ၊ ေ� (chipmunks) ရတ ေပါေဝင ေဝပရဒသာ ေခ ကကတယ။ ေ�တ ရစတက ရခးရလး (ြ� ား) ေရေေတကက ထနးရပး ထားတယ။ လနခတ နစ ၅၀ ေတငး ပခဝနးေြယာရတက တးချ ကကရတာ သစရတာက ေကကလက ေပငးပငးမပတလာတယ။ ရစရတ ေ�ရတလညး နညးလာတယ။ ြျားလာတာကရတာ ရမခရထာကမဖ �ကကန သြငရတပ။သတက ရခးရလးက ြေငးနငေး။ �ကက တစရကာငဟာ တစပတလး ရခးရလး ၅၀ ရလာကက ေငးနငတယ။ ရစကရတာ ောရပါငးြျားစာေငးနငတယ။ ဒါနပ ြ� ားဆကရန လရတဆ က လငးရောရဂါ ရောကလာတယ။ လငးရောဂါက နစ ၂၀ ကကာ သရတသနလပခတ သရတသန ပညာေငရောေဖလက ခလရမပာခပါတယ။

27a'gufwmjrifhaZmf

"ေးကကရတ၊ ရမြရခးရတ၊ လငးယနရတ၊ ေ�ရတစတေဝစလငြ ဟာ �ကက ေရေေတကက ထနးရပးတယ။ ဌာရနေဝ ပရဒသာ ကျလာတာနေတ လငးရောဂါ ပြာဏမြငလာတယ။ ဒရနောြာ ခစတမဖတရတာကမခငးေ မပဿနာကလညး ထညရမပာေ ြာပ။ သစရတာက ပခစညးရးရတန ပငးပစလကေင မဖစလာတာက သစရတာ က� နးဝငး(Green Island) ရလးရတပ။ ေမပသာ ေရပြယ သစရတာေ စလငထနးည�ရပးနငြ ပါြလာရတာေး။" ေြယာ စြကနးစတ ရမြယာေသးချပစ ရမပာငးလလာ တာက ကပရောဂါရေးန ဆကစပရကကာငး မြငခ ကကပါပပ။ ခထလညး ရခါငးစ�ြျ းစန ဌာရနလြျ းစရတေ သောဝေပဝနးရတက သြးယ ရနကက၊ စတပငး မဖတရတာကရနကကဆပါ။ သာြနေမြင ြာရတာ တေစ� ာနရတက ေနြသရတမဖစပပး လက ဓါးစားခမဖစတယလ မြငကကပါတယ။ ပးြ� ားရတ ထးရဖာကဝငရောကလာပပလ ရမပာတတကကပါတယ။ လသားရတေ ကျးရကျာြ ကရြထားလ ြမဖစပါေး။ လသားရတေ ကျးရကျာြ ရကကာင ဟနချကပျကသားတ ရဂဟစနစြာ တေစ� ာနကရန လက ကးစကြ က ကျယမပနလာရနဦးြာပါ။

27a'gufwmjrifhaZmf

"ေးကကရတ၊ ရမြရခးရတ၊ လငးယနရတ၊ ေ�ရတစတေဝစလငြ ဟာ �ကက ေရေေတကက ထနးရပးတယ။ ဌာရနေဝ ပရဒသာ ကျလာတာနေတ လငးရောဂါ ပြာဏမြငလာတယ။ ဒရနောြာ ခစတမဖတရတာကမခငးေ မပဿနာကလညး ထညရမပာေ ြာပ။ သစရတာက ပခစညးရးရတန ပငးပစလကေင မဖစလာတာက သစရတာ က� နးဝငး(Green Island) ရလးရတပ။ ေမပသာ ေရပြယ သစရတာေ စလငထနးည�ရပးနငြ ပါြလာရတာေး။" ေြယာ စြကနးစတ ရမြယာေသးချပစ ရမပာငးလလာ တာက ကပရောဂါရေးန ဆကစပရကကာငး မြငခ ကကပါပပ။ ခထလညး ရခါငးစ�ြျ းစန ဌာရနလြျ းစရတေ သောဝေပဝနးရတက သြးယ ရနကက၊ စတပငး မဖတရတာကရနကကဆပါ။ သာြနေမြင ြာရတာ သာြနေမြင ြာရတာ တေစ� ာနရတက ေနြသရတမဖစပပး လက ဓါးစားခမဖစတယလ မြငကကတေစ� ာနရတက ေနြသရတမဖစပပး လက ဓါးစားခမဖစတယလ မြငကကပါတယ။ ပးြ� ားရတ ထးရဖာကဝငရောကလာပပလ ရမပာတတကကပါတယ။ ပးြ� ားရတ ထးရဖာကဝငရောကလာပပလ ရမပာတတကကပါတယ။ လသားရတေ ကျးရကျာြ ကရြထားလ ြမဖစပါေး။ လသားပါတယ။ လသားရတေ ကျးရကျာြ ကရြထားလ ြမဖစပါေး။ လသားရတေ ကျးရကျာြ ရကကာင ဟနချကပျကသားတ ရဂဟစနစြာ ရတေ ကျးရကျာြ ရကကာင ဟနချကပျကသားတ ရဂဟစနစြာ တေစ� ာနကရန လက ကးစကြ က ကျယမပနလာရနဦးြာပါ။တေစ� ာနကရန လက ကးစကြ က ကျယမပနလာရနဦးြာပါ။

tcef; (3)

xGufEIef;jrifharG;jrLa&; (odkY) a&m*gydk;puf½Hkrsm;

30 ukdApfaemufaMumif;jyef30 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေရြေကနနငင ဖရလာေဒါမပညနယ ရတာငပငးြာ ၂၀၀၉ ခနစက တပရကး (Dengue) ရောဂါကးစကပျ နြ မဖစခပါတယ။ မခငရဆးမဖနး မခငးေစေတ နညးလြးရတန စစဆငရေးသဖယ နြနငးဖ ကကးစားကကေပါတယ။ တကယက ဖရလာေဒါရတာငပငးြာ ရသးလနတပရကးမဖစရစတ မခငရတ ေရနတာက ေသစေဆနး ြဟတပါေး။ ေသစေဆနးက ေဒနစရတ ြတငခင မဖစခတ ၂၀၀၈ ေ� ာရေးေကကပေတညးပါ။ ေ� ာရေး ေကကပေတညးန တပပး ေြယာ ေကကပေတညးမဖစပါတယ။ ေဏရတက ရငေရကက ြရပးနငလ ောရထာငချတ ေြရတ ပတသြးရပးေပါတယ။ မဖစချငရတာ ဖရလာေဒါရတာငပငးက ေြရတြာ ရေကးကနရတ တပါရလ ေပါတယ။ လြရနရတာတ ေြရတေ ရေကးကန ရေစပစပြာ မခငရတ ရပါကဖားောကရန ြကက�ေးတ တပရကး ရောဂါရေး (Unprece -dented outbreak of Dengue) ရပါ ရပါကေတာပါ။ သာြနေားမဖငရတာ ေြယာေကကပေတညးန ရောဂါရေး ဆကစပလြြယလ ေယထငထားကကြလ။ လြ စးပားစနစရတဟာ လညး ကပရေးကမဖစရစတ ရေရသာကမြစရတ မဖစရနတတပါတယ။ ရောေရဝါရလစ (Rob Wallace) ဟာ ဆငကရမပာငးလြ ေဝရဗဒပညာေင (evolutionary biologist) တစရယာကမဖစပါတယ။ ကးစကရောဂါ ဆငောမဖစေပရတြာ ေဓကကျတ ေရမခေရနတစခက ရြးမြရေး လပငနးကကးရတ မဖစတယလ သရထာကမပခတာကကာပါပပ။ သေ “ရြးမြရေးလပငနးကကးြျားရကကာင တပရကး ရောဂါကကးြျား မဖစေသည- Big farms make big flu.” ဆတ စာေပက ၂၀၁၆ ြာ ထကခပါတယ။ တငးြဂဂ ေငး (၁၃ ဧပပ ၂၀၂၀) ြာ “ ရနာကထပ ကပရေးက ကာကယဖ စားနပေက� ာစနစက မပနစ�းစားဖ လပပ- We need to rethink our food system to prevent the next pandemic.” ဆတ ရဆာငးပါး ပါပါတယ။ ေဒြာ ရောေေ ြတချကရတက ရဖာမပထား ပါတယ။

32 ukdApfaemufaMumif;jyef

ဒေက ဆယစနစရတြာ ကးစကရောဂါ မဖစပားြ ြျားလာ ရစတ ေရကကာငးတစခက သယောတထတယြ န လဦးရေြျား လာတာ၊ ရနာကေရကကာငးတစခက တစကြဘ ာလးေ ကနသယရေးန ခေးသားလာြ ကကးြားလာတာန ရနာကထပ ေရကကာငးေငးတစခ ကရတာ ရခတသစ စားနပေက� ာထတလပြ စနစမဖစပါတယ။ ေထးသမဖင ရခတသစ စကရပစ ရြး မြရေးလပငနး (factory farming) ဟာ လရတ တေစ� ာနရတန ြကခရတပးြ� ားရတက စရကာထ ထညလြသလမဖစရနပါတယ။ စားနပေက� ာထတလပတလပငနးဟာ ရောဂါ ထတလပတ လပငနးပါမဖစရနတ ေရမခေရန ြျ းပါ။ ေဒလ ေက� ာန ရောဂါ ရောထတရပးတ စနစက ပပပပး လရတ ြခလာရနေတာကလညး ရခတသစ လြ စးပားေဝေ မပဿနာပါ။ ရြးမြရေးလပငနးကကးရတကရန ထကလာတ ရောဂါနာြည ရတက တနးစရေးဖကပ စာရကကာငး ေရတာြျားြျားလပါတယ။ ောဖေကဝကတပရကး ၊ ေကလ ၊ ခာနာလျ ာနာ၊ နပါ ဗငးေပစ ... စသည စသည။ ေတချဝြး ေနဝြး (H1N1) ေပါေဝင တပရကး ေြျ းြျ းကရတာ လသြျား မပဿနာကကးတ ရောဂါပါ။ စကရပစ ရြးမြရေးလပငနးရတေ ရသာချကစကားလးက ြျားြျား၊ မြန မြန၊ ကကး ကကး (တစနညးေားမဖင ) ထကန နး မြင ရြး မြရေး (Intensification) မဖစပါတယ။ ေသရလာကရနောြာ ေစလက၊ ေထပလက ထားတ ကကက၊ေ၊ဝက စတ ရြးမြရေးလပငနးရတက မြငရယာငြကကပါလြြယ။ စပပ�ထားတ ေရမခေရနြာ တစရကာငန တစရကာင ထရတ ကးစကဖလယကတယ။ ရြးထားသြျ က ြျ းဗေ တစခထက လာြာ မဖစတာရကကာင ရောကလာတ ရောဂါပးြ� ားဟာ ေားလးက မဖတဝငသားဖ လယတယ။ ဒါကြျ းဗေဆငော ေဆးေတား ေေတြေမခငး ( Genetic Firebrak ) လ ေည�� နးကကတယ။ ဗငးေပစပးြ� ားရတေ ဒက� ရပးနငစြး (Virulence) ဟာ ဆငကရမပာငးလပပး (Evolution) ေခငေရေးယနငစြး ေရပါ ြတည

32 ukdApfaemufaMumif;jyef

ဒေက ဆယစနစရတြာ ကးစကရောဂါ မဖစပားြ ြျားလာ ရစတ ေရကကာငးတစခက သယောတထတယြ န လဦးရေြျား လာတာ၊ ရနာကေရကကာငးတစခက တစကြဘ ာလးေ ကနသယရေးန ခေးသားလာြ ကကးြားလာတာန ရနာကထပ ေရကကာငးေငးတစခ ကရတာ ရခတသစ စားနပေက� ာထတလပြ စနစမဖစပါတယ။ ေထးသမဖင ရခတသစ စကရပစ ရြး မြရေးလပငနး (factory farming) ဟာ လရတ တေစ� ာနရတန ြကခရတပးြ� ားရတက စရကာထ ထညလြသလမဖစရနပါတယ။ စားနပေက� ာထတလပတလပငနးဟာ ရောဂါ ထတလပတ လပငနးပါမဖစရနတ ေရမခေရန ြျ းပါ။ ေဒလ ေက� ာန ရောဂါ ရောထတရပးတ စနစက ပပပပး လရတ ြခလာရနေတာကလညး ရခတသစ လြ စးပားေဝေ မပဿနာပါ။ ရြးမြရေးလပငနးကကးရတကရန ထကလာတ ရောဂါနာြည ရတက တနးစရေးဖကပ စာရကကာငး ေရတာြျားြျားလပါတယ။ ောဖေကဝကတပရကး ၊ ေကလ ၊ ခာနာလျ ာနာ၊ နပါ ဗငးေပစ ... စသည စသည။ ေတချဝြး ေနဝြး (H1N1) ေပါေဝင တပရကး ေြျ းြျ းကရတာ လသြျား မပဿနာကကးတ ရောဂါပါ။ စကရပစ ရြးမြရေးလပငနးရတေ ရသာချကစကားလးက ြျားြျား၊ မြန မြန၊ ကကး ကကး (တစနညးေားမဖင ) ထကန နး မြင ရြး မြရေး (Intensification) မဖစပါတယ။ ေသရလာကရနောြာ ေစလက၊ ေထပလက ထားတ ကကက၊ေ၊ဝက စတ ရြးမြရေးလပငနးရတက မြငရယာငြကကပါလြြယ။ စပပ�ထားတ ေရမခေရနြာ တစရကာငန တစရကာင ထရတ ကးစကဖလယကတယ။ ရြးထားသြျ က ြျ းဗေ တစခထက လာြာ မဖစတာရကကာင ရောကလာတ ရောဂါပးြ� ားဟာ ေားလးက မဖတဝငသားဖ လယတယ။ ဒါကြျ းဗေဆငော ေဆးေတား ေေတြေမခငး ( Genetic Firebrak ) လ ေည�� နးကကတယ။ ဗငးေပစပးြ� ားရတေ ဒက� ရပးနငစြး (Virulence) ဟာ ဆငကရမပာငးလပပး (Evolution) ေခငေရေးယနငစြး ေရပါ ြတည

33a'gufwmjrifhaZmf

တယလ သထားကကပါတယ။ သပမပငးထနလ ေြေင (လသတ� ဝါ) မြနမြနရသသားေင ရောဂါပးြ� ားကပါ သန လကရသသားပပး ကးစကဖ ေခငေရေးနညးြယ။ စကရရြးမြရေးလရနောြာ ရသသားလညး ကးစကဖ ေခငေရေးနညးြာ ြပေေး။ ေဒါရကကာင ြလေြေင (လငးနစသညမဖင) ကရန ရြးမြရေးထ ရောကလာတ ဗငးေပစရတဟာ မပငးထနလာကကတယ။ ေဒလ ကကားခေရမခေရန (ရြးမြရေးပခ)ြာ မပငးထနပပးသား ဗငးေပစပးြ� ားရတက လဆ ထပရောကလာတ ေခါ ဒက� ရောကကကရတာတယ။ ရနာကပပး စကရရြးမြရေးဟာ သသောဝေေက ေကနတင၊ ေကနချ (ရောငး) လပေတာြ ခနငေညေတ ြျ းဗေကျနခစော ေရကကာငးလညးြေေး။ ရနာကပပး တငပရောငးချြ ကလညး ခေး ေကာေရဝးကကးြားကကတာြ ေရဝးကကးက လြးပျဖ လညးလယပါတယ။ ေထကြာရမပာခတာရတက ေေပရဒသဆငော ကးစက ရောဂါပညာေင (Spatial epidemiologist) ရဂးေတန ေဖက ရောကပါ ပြာ ေငးမပထားပါတယ။ သပသညးမခငး (higher density)၊ ြျ းဗေစလငြ နြကျမခငး (Low Genetic Diversity)၊ ေကနသငး ေကနထတပစ ( all-in/all-out) န ကနသယြ မြငြားရဝးကာမခငး (High trade) ေ ေကျ းဆကရတက သတက ေငးမပထားပါတယ။ ဒေထြာ ြပါရသးတာက ကကကငကရတြာ ပဋေဝရဆးြတးရတာတ ေရမခေရန မဖစလာတာပါ။ ဒါကလညးမပဿနာေကကးကကးပါ။

33a'gufwmjrifhaZmf

တယလ သထားကကပါတယ။ သပမပငးထနလ ေြေင (လသတ� ဝါ) မြနမြနရသသားေင ရောဂါပးြ� ားကပါ သန လကရသသားပပး ကးစကဖ ေခငေရေးနညးြယ။ စကရရြးမြရေးလရနောြာ ရသသားလညး ကးစကဖ ေခငေရေးနညးြာ ြပေေး။ ေဒါရကကာင ြလေြေင (လငးနစသညမဖင) ကရန ရြးမြရေးထ ရောကလာတ ဗငးေပစရတဟာ မပငးထနလာကကတယ။ ေဒလ ကကားခေရမခေရန (ရြးမြရေးပခ)ြာ မပငးထနပပးသား ဗငးေပစပးြ� ားရတက လဆ ထပရောကလာတ ေခါ ဒက� ရောကကကရတာတယ။ ရနာကပပး စကရရြးမြရေးဟာ သသောဝေေက ေကနတင၊ ေကနချ (ရောငး) လပေတာြ ခနငေညေတ ြျ းဗေကျနခစော ေရကကာငးလညးြေေး။ ရနာကပပး တငပရောငးချြ ကလညး ခေး ေကာေရဝးကကးြားကကတာြ ေရဝးကကးက လြးပျဖ ဖ လညးလယပါတယ။ ေထကြာရမပာခတာရတက ေေပရဒသဆငော ကးစက ရောဂါပညာေင (Spatial epidemiologist) ရဂးေတန ေဖက ရောကပါ ပြာ ေငးမပထားပါတယ။ သပသညးမခငး (higher density)၊ ြျ းဗေစလငြ နြကျမခငး (Low Genetic Diversity)၊ ေကနသငး ေကနထတပစ ( all-in/all-out) န ကနသယြ မြငြားရဝးကာမခငး (High trade) ေ ေကျ းဆကရတက သတက ေငးမပထားပါတယ။ ဒေထြာ ြပါရသးတာက ကကကငကရတြာ ပဋေဝရဆးြတးရတာတ ေရမခေရန မဖစလာတာပါ။ ဒါကလညးမပဿနာေကကးကကးပါ။

34 ukdApfaemufaMumif;jyef

ညေပြရပျာ မဖစေရလာကရောင ကကးြားတ ၂၁ ောစေ စနရခါ ြ ရတက ောလလရြးတေခါ ပညာေငရတ�� နမပတာ တစခက ပဠေဝရဆးယ�ပါးြ ပါ။ ေဒမပဿနာဟာ စကရပစ ရြးမြရေးရတန ဆကစပရနပါတယ။ ရောေက ရောဂါပးြ� ားရတဟာ ေရတာဆးရေရနရတေထားတယ။ ေဒါကရတာ ရကာပရေးေငးကကးရတပ။ နငငတငးလလြာ ရြးမြရေးပခရတေ ပဠေဝရဆးသးစြ ကနသတဖ ကကးစားတငး ကြ� ဏကကးရတေ ဖေားက ကက�ေတယ။ ရြးမြရေးလပငနးကကး ရတေ ေညစေရကကး စနကနရတြာ တမခားရောဂါပးရတေမပင ပဠေဝရဆးရတပါ လျရနတယ။ ဒါရတကလရတေ ရေေငးမြစထ ရောကကကတာ ြျားတယ။ ၁၉၈၀ ရကျာကစလ စကြ ပစ ရြးမြရေးဟာ တရတမပညြာ ေလနလျင မြနလာခပါတယ။ H1N1 တပရကးပစနစြျ းဟာ တရတမပညေ ရြးမြရေးပခရတကရန လရတဆက ရောကေလာခ တာမဖစပါတယ။ ဒရောဂါနစြျ းဟာ ဒက� ရပးနငစြးမြငပါတယ။

Source: Gilbert et al. (2017)

34 ukdApfaemufaMumif;jyef

ညေပြရပျာ မဖစေရလာကရောင ကကးြားတ ၂၁ ောစေ စနရခါ ြ ရတက ောလလရြးတေခါ ပညာေငရတ�� နမပတာ တစခက ပဠေဝရဆးယ�ပါးြ ပါ။ ေဒမပဿနာဟာ စကရပစ ရြးမြရေးရတန ဆကစပရနပါတယ။ ရောေက ရောဂါပးြ� ားရတဟာ ေရတာဆးရေရနရတေထားတယ။ ေဒါကရတာ ရကာပရေးေငးကကးရတပ။ နငငတငးလလြာ ရြးမြရေးပခရတေ ပဠေဝရဆးသးစြ ကနသတဖ ကကးစားတငး ကြ� ဏကကးရတေ ဖေားက ကက�ေတယ။ ရြးမြရေးလပငနးကကး ရတေ ေညစေရကကး စနကနရတြာ တမခားရောဂါပးရတေမပင ပဠေဝရဆးရတပါ လျရနတယ။ ဒါရတကလရတေ ရေေငးမြစထ ရောကကကတာ ြျားတယ။ ၁၉၈၀ ရကျာကစလ စကြ ပစ ရြးမြရေးဟာ တရတမပညြာ ေလနလျင မြနလာခပါတယ။ H1N1 တပရကးပစနစြျ းဟာ တရတမပညေ ရြးမြရေးပခရတကရန လရတဆက ရောကေလာခ တာမဖစပါတယ။ ဒရောဂါနစြျ းဟာ ဒက� ရပးနငစြးမြငပါတယ။

Source: Gilbert et al. (2017)

35a'gufwmjrifhaZmf

လကေကပရေးက မဖစရစတ ဗငးေပစ (SAR-Cov-2) ဟာ လငးနကလာတာမဖစရကကာငး ရမပာခ ပပးပါပပ။ ဒါရပြယ စကရပစ ရြးမြရေး လပငနးကကးရတန ဆကစပြ ရတာ ေရနပါတယ။ ေဒါကရတာ ြမြငသာတ လြ စးပားမဖစတညြ ပါ။ ကဗစဗငးေပစဟာ လငးနဆကရန လဆကြရောကခငြာ ကကားခ တေစ� ာန တစြျ းြျ း ေြယလ ရတးဆပါတယ။ မဖစနငရမခြျားတာက သငးရခချပပါ။ ဒလရတာရငးသတ� ဝါရတက တရတက ရဈးရတြာ ရောငးကကရလ ေပါတယ။ ရောငးကကသရတက ေရသးစား လပငနးသြားရတပါ။ သတရနာကရကကာငးက ကကညေင ရြးမြရေး လပငနးရတဆကရမြယာ ရတပါသားသရတ၊ လပငနးကကးရတန ယ�ပပငဖ ြမဖစနငလ ြလ လပကက ပျကသားသရတပါ။ သတက ရတာရငးန ေဆနးေမပား ရောငးဝယြ ရတ လပလာကကပါတယ။ လကေကပရေးြာ ေရသေရပျာကန နးက ၁ ောခငန နးကရန ၂ ောခငန နးေြယ ြနးပါတယ။ H7N9 န H5N1ေ ေရသေရပျာကန နးက ကးစကခေသေ သးပတစပေပါတယ။ ထကန နးမြင ရြးမြရေးစနစေ ေန� ောယက ကကသတရပးခသ တစရယာကက "တခါးဝကြရကာငးဆးဝါး (The monster at our door)" ဆတ စာေပက ရေးခတ ြကရဒးဗစ (Mike Davis)ပါ။ လကေကပရေး မဖစလာတေခါ ြကကာခငက သရေးတရဆာငးပါက "ြရကာငးဆးဝါး ဟာ ေြထက ဝငလာခ ပပ (The monster enters)လ မဖစပါတယ။ သက လကေကပရေးဟာ ေကကြကကြထပကကညရနေတ ရပေငကားရဟာငး ပါလေည�� နးပါတယ။ ရဂဟပျကယငးြ ၊ ထကန နး မြငရြး မြရေး၊ ေမြတေဓက စးပားရေးစနစရတေ ထတကန ဆားစရောဂါ၊ ကးစကတပရကး ေြျ းြျ းကမြငခ ကကပပးသားပါ။ ရဆာငးပါးထကသြတ ချကက ကပရောဂါရေးထရောကရနတ ကျပတေရနန နားလညဖ ြခကခရလာကပါေး။

35a'gufwmjrifhaZmf

လကေကပရေးက မဖစရစတ ဗငးေပစ (SAR-Cov-2) ဟာ လငးနကလာတာမဖစရကကာငး ရမပာခ ပပးပါပပ။ ဒါရပြယ စကရပစ ရြးမြရေး လပငနးကကးရတန ဆကစပြ ရတာ ေရနပါတယ။ ေဒါကရတာ ြမြငသာတ လြ စးပားမဖစတညြ ပါ။ ကဗစဗငးေပစဟာ လငးနဆကရန လဆကြရောကခငြာ ကကားခ တေစ� ာန တစြျ းြျ း ေြယလ ရတးဆပါတယ။ မဖစနငရမခြျားတာက သငးရခချပပါ။ ဒလရတာရငးသတ� ဝါရတက တရတက ရဈးရတြာ ရောငးကကရလ ေပါတယ။ ရောငးကကသရတက ေရသးစား လပငနးသြားရတပါ။ သတရနာကရကကာငးက ကကညေင ရြးမြရေး လပငနးရတဆကရမြယာ ရတပါသားသရတ၊ လပငနးကကးရတန ယ�ပပငဖ ြမဖစနငလ ြလ လပကက ပျကသားသရတပါ။ သတက ရတာရငးန ေဆနးေမပား ရောငးဝယြ ရတ လပလာကကပါတယ။ လကေကပရေးြာ ေရသေရပျာကန နးက ၁ ောခငန နးကရန ၂ ောခငန နးေြယ ြနးပါတယ။ H7N9 န H5N1ေ ေရသေရပျာကန နးက ကးစကခေသေ သးပတစပေပါတယ။ ထကန နးမြင ရြးမြရေးစနစေ ေန� ောယက ကကသတရပးခသ တစရယာကက "တခါးဝကြရကာငးဆးဝါး (The monster at our door)" ဆတ စာေပက ရေးခတ ြကရဒးဗစ (Mike Davis)ပါ။ လကေကပရေး မဖစလာတေခါ ြကကာခငက သရေးတရဆာငးပါက "ြရကာငးဆးဝါး ဟာ ေြထက ဝငလာခ ပပ (The monster enters)လ မဖစပါတယ။ သက လကေကပရေးဟာ ေကကြကကြထပကကညရနေတ ရပေငကားရဟာငး ပါလေည�� နးပါတယ။ ရဂဟပျကယငးြ ၊ ထကန နး မြငရြး မြရေး၊ ေမြတေဓက စးပားရေးစနစရတေ ထတကန ဆားစရောဂါ၊ ကးစကတပရကး ေြျ းြျ းကမြငခ ကကပပးသားပါ။ ရဆာငးပါးထကသြတ ချကက ကပရောဂါရေးထရောကရနတ ကျပတေရနန နားလညဖ ြခကခရလာကပါေး။

36 ukdApfaemufaMumif;jyef

"ဒကပရေးက ဂလေယလကရေးေငးန ေမြတသာ ပဓာန စးပားရေးစနစက ကြဘ ာကကးေ ေဝစနစက ြထြးပးနငရကကာငး မပလကတာပါပ။"

ရတာရငးတေစ� ာန၊ ရြးမြရေးတေစ� ာနနင လတ ကကား ကးစကြ ။ရတာရငးတေစ� ာနြျားတင တညပငြသည ပြာဏနငေရနရသာလညး (ရောကဆးြျ�းရကကာငး) ရြးမြရေး တေစ� ာနြျားဆတင ကးစကြ

ေဆြျားစာမဖင သားသည။ (ေရပါ ဆးြျ�းရကကာငး) လြျားထတင လညး ကးစကြ ပြာဏ မြငြားသည။ (ေလယြျ�းရကကာငး)

foodsource.org.uk

36 ukdApfaemufaMumif;jyef

"ဒကပရေးက ဂလေယလကရေးေငးန ေမြတသာ ပဓာန "ဒကပရေးက ဂလေယလကရေးေငးန ေမြတသာ ပဓာန စးပားရေးစနစက ကြဘ ာကကးေ ေဝစနစက ြထြးပးနငရကကာငး စးပားရေးစနစက ကြဘ ာကကးေ ေဝစနစက ြထြးပးနငရကကာငး မပလကတာပါပ။"မပလကတာပါပ။"

ရတာရငးတေစ� ာန၊ ရြးမြရေးတေစ� ာနနင လတ ကကား ကးစကြ ။ရတာရငးတေစ� ာနြျားတင တညပငြသည ပြာဏနငေရနရသာလညး (ရောကဆးြျ�းရကကာငး) ရြးမြရေး တေစ� ာနြျားဆတင ကးစကြ

ေဆြျားစာမဖင သားသည။ (ေရပါ ဆးြျ�းရကကာငး) လြျားထတင လညး ကးစကြ ပြာဏ မြငြားသည။ (ေလယြျ�းရကကာငး)

foodsource.org.uk

tcef; (4)

pepfudk qef;ppfMu&atmif

38 ukdApfaemufaMumif;jyef38 ukdApfaemufaMumif;jyef

“ြးရလာငရနတေခါ ြးသတသြားရတက လရလာကတ လကနကကေယာရပးေင ေရတာေတန ေပျကေစးရလာကနြးပငြး ရောငလပလေတယ။ ဒါရပြယ ေေညသမဖင ေတကကရတာ ြးရေး ကာကယရေး စညးြျ�းစညးကြးရတချတာ၊ ေထနးေကပရတ လပေြာပါ။ မပညသက ရေးထကဆးကျ းရတက ထြးရနေပပး စးပားရေး လပငနးကကးရတက ေမြတေရနတ စနစက ြထနးနငေင ရနာငလာြယ ေနာဂတြာ ကက�ေြယ ကပရေးရတက ရောငလ� ဖ ခကပါလြြယ။” ကပရေးန ပတသကပပး ရေတရေေည ောရတစ�းစားဖ လသလ ဆတာန ပတသကပပး ရောေဝရလက ေထကပါေတငး ရမပာပါတယ။ ြကကာခငက သေ ရဆာငးပါး တစပဒကလညး ခလ တညတည ရခါငးစ�တပပါတယ။ “ေေငးေငစနစဟာ ရောဂါမဖစရပါ ော ေဓက ရနောပ- Capitalism is a disease hotspot.” ဆငက ရမပာငးလြ ဆငော ေဝရဗဒပညာေငမဖစတ ရောေေ ေဆေေရတာ ဆားစ (SARS) လ၊ H1N1 လ၊ ဝကတပရကးလ၊ ေေလာလ ေခ ကဗစလ ကးစကရောဂါ ရေးရတက ေကကြးဖျ�း နစခ ခကကေတယ။ ရဝးလရခါငဖျား ရဒသရတကရန (Hinterland) လာတာန စကရ ပစ ထကန နး မြငရြး မြရေးလပငနးရတကရနလာတာ။ ဒါရပြယ ဒနစခဟာ သပြက မပားတာြျားတယ။ ရဝလရခါငဖျားရဒသက ပးြ� ားဟာ ထကန နးမြင ရြးမြရေး လပငနးြာ ကကးြားလာပပး လဆရောကလာတ ေရကကာငးရတ ရမပာခကကပပ။ ေရခါငေဖျားရဒသရတထက လပငနးကကးရတက ရောကလာတာ၊ ရဒသခ ေရသးစားရတကလညး သတထတလပြ ကငးဆကထ ထညလကတာ၊ ဒါြြဟတ သြးပကလကတာရတ မဖစရနခတယ။ ေေငးေင ကနထတလပြ ကငးဆကြာ ရကျးလက ပြ မပဆတာလညး သပြက မပားရတာေး။ ရသချာတ ေလဒတစခကရတာ ေသစထကရပါ လာတ ကးစကရောဂါ ရလးပသးပဟာရတာရငးတေစ� ာန (သြဟတ)

40 ukdApfaemufaMumif;jyef

ရြးမြရေးတေစ� ာနရတြာ ေစမပရနတယဆတ ေချကပါပ။ ကြဘ ာက ဒေရမခေရနရောကရောင ရြာငးနငလာတာဟာ ေမြတပဓာန စးပားရေး စနစပလ ရောေက ဆတယ။ သတ� ဝါဆကရန လဆက ဗငးေပစ ပးြ� ားလငစငလာတ မဖစစ� (Spillover) ရတ ေယကပစစ ကပရောဂါမဖစရစဖ တညခငးရပးတ ေရမခေရနတစခက သပသညးြ (Density)ပါ။ ၁၉၁၈ စပနတပရကး ( Spanish Flu) လ ကျပတသကကတာဟာ တကယရတာ ေြညြားရနတာပါ။ စပနြာ စတာြဟတပါေး။ ေဒကာလက လရတ၊ တေစ� ာနရတ၊ ကကကငကရတ ကျပသပရနထင ကကတ ကနဆက မပညနယ (ေရြေကန ) ရြးမြရေးပခရတက လာတာမဖစဖ ေြျားဆးပါ။ ၁၉၄၀ ကရန ၂၀၀၄ ေထ မဖစခတ ကးစကရောဂါရတကလညး ရြး မြရေး သပသညးထထပတ ေရြေကနေရေရမြာကပငး ၊ ေရနာက ဥရောပ၊ ဂျပန၊ ေရေရတာင ကသစရကတးလျ ရဒသရတြာလ ရလလာချကတစခက ဆပါတယ။ လနခတ ဆယစနစရတြာရတာ ကနထတလပငနးရတ ောေက ရမပာငးရေ � ကကတာရကကာင လရတ သတ� ဝါရတ ပ ပပး နးနးကပကပ ရနလာကကေပါတယ။ ေရစာပငး တပရကး ( Avian flu-1996) ဆားတပရကး (SARS-2002) ရတဟာ သြငးတစရလ ျာက လရတ၊ ရြးမြရေးလပငနးရတ ေထထပဆး ရနထငြ လ ြတတြးမပကကတ ဂြရဒါငးခရင (Guangdong) က စပါတယ။ ဝဟနပြတညေတ ဟရေးခရင (Hubei) ဟာ ဂြရဒါငးေ ရမြာကေကြာ ေပါတယ။ လနခတ ဆယစနစေတငးြာ ေဓက ကနထတလပြ ဗဟချက တစခမဖစလာတ ရဒသပါ။ ဝဟနပြ ကကးြား လာတေခါ ရေးပတဝနးကျငက သစရတာရတ၊ ရကျးလကရဒသရတ ဆက ချထငလာပါတယ။ ရကျးလကက ေရသးစား လယသြားရတ ဟာ ကျယမပနလတ ဆငးေသား ေပကကရတကရောကလာပါတယ။ ဆငးေသားေပကကရတဟာ ပြနရတာေ ကကားထကတတားမဖစလာ

40 ukdApfaemufaMumif;jyef

ရြးမြရေးတေစ� ာနရတြာ ေစမပရနတယဆတ ေချကပါပ။ ကြဘ ာက ဒေရမခေရနရောကရောင ရြာငးနငလာတာဟာ ေမြတပဓာန စးပားရေး စနစပလ ရောေက ဆတယ။ သတ� ဝါဆကရန လဆက ဗငးေပစ ပးြ� ားလငစငလာတ မဖစစ� (Spillover) ရတ ေယကပစစ ကပရောဂါမဖစရစဖ တညခငးရပးတ ေရမခေရနတစခက သပသညးြ (Density)ပါ။ ၁၉၁၈ စပနတပရကး ( Spanish Flu) လ ကျပတသကကတာဟာ တကယရတာ ေြညြားရနတာပါ။ စပနြာ စတာြဟတပါေး။ ေဒကာလက လရတ၊ တေစ� ာနရတ၊ ကကကငကရတ ကျပသပရနထင ကကတ ကနဆက မပညနယ (ေရြေကန ) ရြးမြရေးပခရတက လာတာမဖစဖ ေြျားဆးပါ။ ၁၉၄၀ ကရန ၂၀၀၄ ေထ မဖစခတ ကးစကရောဂါရတကလညး ရြး မြရေး သပသညးထထပတ ေရြေကနေရေရမြာကပငး ၊ ေရနာက ဥရောပ၊ ဂျပန၊ ေရေရတာင ကသစရကတးလျ ရဒသရတြာလ ရလလာချကတစခက ဆပါတယ။ လနခတ ဆယစနစရတြာရတာ ကနထတလပငနးရတ ောေက ရမပာငးရေ � ကကတာရကကာင လရတ သတ� ဝါရတ ပ ပပး နးနးကပကပ ရနလာကကေပါတယ။ ေရစာပငး တပရကး ( Avian flu-1996) ဆားတပရကး (SARS-2002) ရတဟာ သြငးတစရလ ျာက လရတ၊ ရြးမြရေးလပငနးရတ ေထထပဆး ရနထငြ လ ြတတြးမပကကတ ဂြရဒါငးခရင (Guangdong) က စပါတယ။ ဝဟနပြတညေတ ဟရေးခရင (Hubei) ဟာ ဂြရဒါငးေ ရမြာကေကြာ ေပါတယ။ လနခတ ဆယစနစေတငးြာ ေဓက ကနထတလပြ ဗဟချက တစခမဖစလာတ ရဒသပါ။ ဝဟနပြ ကကးြား လာတေခါ ရေးပတဝနးကျငက သစရတာရတ၊ ရကျးလကရဒသရတ ဆက ချထငလာပါတယ။ ရကျးလကက ေရသးစား လယသြားရတ ဟာ ကျယမပနလတ ဆငးေသား ေပကကရတကရောကလာပါတယ။ ဆငးေသားေပကကရတဟာ ပြနရတာေ ကကားထကတတားမဖစလာ

41a'gufwmjrifhaZmf

ပါတယ။ ေပတညဖေတက ေနးေနား ရတာထြာ ေြလကကက၊ရထာငရချာကရထာငကက၊ ရတာထက သငးရခချပ၊ြရကျာငး၊ လငးန၊ ရတာရကကာငရတက ေေငရြးဖ ကကးစားကကန ေရငးန ေယ� ဆတာ ရတလညး ြကြမပားမဖစလာပါတယ။ တရတသရတသနပညာေငရတရေးကကတ Chung ြဂဂ ေငးြာ ြကကာခငက ရဖာမပခတ "ကးစကမခငး (Social Contagion)" ဟာ ကပရောဂါရေးေတငး တရတမပညတငး ေရမခေရနရတက နားလညလတ ပေသတရကကာင ပျနသားတ ရဆာငးပါးပါ။ ရဆာငးပါးေငက ေထကြာရဖာမပခတ ေရမခေရနရတက ေည�� နးပပး ပေကြးဖ ပြ ကကးရလးပြထက တစပြ (Four Furnaces) လ ေေပစကားန ရမပာ ကကတ ဝဟန ပြေ ရောကြာ ရနာကထပ ြးဖေတယလ တငစားရမပာပါတယ။ ေဒါကရတာ ေေငးေင စကရြးစနစန ပြ မပ မဖစတညြ ရောထညထားတ ဆငကရမပာငးလြ ဟငးရပါငးေးကကး(Evolutionary pressure of capitalist agriculture and urbanization) မဖစပါတယတ။ ကြဘ ာစးပားရေးစနစေ ရကျာရးက စကြ န ပြ မပမဖစတညြ ပါ။ ယခရနာကဆး ရောကလာတ ကရနာ ဗငးေပစဟာ ရတာရငးေစမြစကရန စကြ ၊ ပြ မပ ရကျာရးက ပျ န သားတာရကကာင ကျပတရခတကာလေ နငငရေး-စးပားရေးနစေက စလးက ကယစားမပတ ပလပရောဂါလ သက ေည�� နးပါတယ။ မဖစရနတ ကပရေးဟာ တရတဗငးေပစတ၊ ယ�ရကျးြ တ ြဟတပါေး။ ေေငးေငစနစေ စးပားရေးပထဝပါ။ ရမြသြးြ ၊ ရတာရတာငထေထ ချထငြ ရတက ရငလးရငေငး (capital) က ဦးရဆာငရနတာပါ။ ကပရေးမဖစရစတ ရနောရတက လကည�းထးဆေင နယးရယာကတ လနဒနတ ရဟာငရကာငတ ရပကျငးတကလညး ချနထားခလ ြေ ပါေး။ ၂၀၀၈ စးပားပျကကပေပပးြာ ေရြေကနက ဂးြနးဆက (Goldman Sach) လပငနးကကး ဟာ ကြဘ ာေကကးဆး ဝကရြးမြရေး လပငနးက ပငတ ေနရဟ (Shuanghui) ေငးနးမြ�ပနြ ကြ� ဏကကးေ

41a'gufwmjrifhaZmf

ပါတယ။ ေပတညဖေတက ေနးေနား ရတာထြာ ေြလကကက၊ရထာငရချာကရထာငကက၊ ရတာထက သငးရခချပ၊ြရကျာငး၊ လငးန၊ ရတာရကကာငရတက ေေငရြးဖ ကကးစားကကန ေရငးန ေယ� ဆတာ ရတလညး ြကြမပားမဖစလာပါတယ။ တရတသရတသနပညာေငရတရေးကကတ Chung ြဂဂ ေငးြာ ြကကာခငက ရဖာမပခတ "ကးစကမခငး (Social Contagion)" ဟာ ကပရောဂါရေးေတငး တရတမပညတငး ေရမခေရနရတက နားလညလတ ပေသတရကကာင ပျနသားတ ရဆာငးပါးပါ။ ရဆာငးပါးေငက နသားတ ရဆာငးပါးပါ။ ရဆာငးပါးေငက ေထကြာရဖာမပခတ ေရမခေရနရတက ေည�� နးပပး ပေကြးဖ ပြ ကကးရလးပြထက တစပြ (Four Furnaces) လ ေေပစကားန ရမပာ ကကတ ဝဟန ပြေ ရောကြာ ရနာကထပ ြးဖေတယလ တငစားရမပာပါတယ။ ေဒါကရတာ ေေငးေင စကရြးစနစန ပြ မပ မဖစတညြ ရောထညထားတ ဆငကရမပာငးလြ ဟငးရပါငးေးကကး(Evolutionary pressure of capitalist agriculture and urbanization) မဖစပါတယတ။ ကြဘ ာစးပားရေးစနစေ ရကျာရးက စကြ န ပြ မပမဖစတညြ ပါ။ ယခရနာကဆး ရောကလာတ ကရနာ ဗငးေပစဟာ ရတာရငးေစမြစကရန စကြ ၊ ပြ မပ ရကျာရးက ပျ န န သားတာရကကာင ကျပတရခတကာလေ နငငရေး-စးပားရေးနစေက စလးက ကယစားမပတ ပလပရောဂါလ သက ေည�� နးပါတယ။ မဖစရနတ ကပရေးဟာ တရတဗငးေပစတ၊ ယ�ရကျးြ တ ြဟတပါေး။ ေေငးေငစနစေ စးပားရေးပထဝပါ။ ရမြသြးြ ၊ ရတာရတာငထေထ ချထငြ ရတက ရငလးရငေငး (capital) က ဦးရဆာငရနတာပါ။ ကပရေးမဖစရစတ ရနောရတက လကည�းထးဆေင နယးရယာကတ လနဒနတ ရဟာငရကာငတ ရပကျငးတကလညး ချနထားခလ ြေ ပါေး။ ၂၀၀၈ စးပားပျကကပေပပးြာ ေရြေကနက ဂးြနးဆက (Goldman Sach) လပငနးကကး ဟာ ကြဘ ာေကကးဆး ဝကရြးမြရေး လပငနးက ပငတ ေနရဟ (Shuanghui) ေငးနးမြ�ပနြ ကြ� ဏကကးေ

42 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေယယာ ၆၀ ောခငန နးက ဝယခပါတယ။ ဖဂျယန၊ ဟငနနစတ မပညနယရတက ရြးမြရေးလပငနးပငဆငြ တနဖး သနးရပါငး ြျားစာက ဝယယခ ကကပါတယ။ ဥစ� ာစ ပပ �တးပားလာဖပ (Accumulation) ဦးတညတ ေေငးေင ကနထတလပြ စနစဟာ ပထြဆးလညးြဟတ ရနာကဆး လညး ြမဖစနငတ ကပရေးထက ရခါ လာခပါပပ။ နငငရေးစနစက ထနးရကျာငးရပးြာလား။ ကပရေးဆငော မဖစနငရချ ေစေငခစာ ရတက ေရနတ ေရြေကနလ� တရတာ ေြတရတဟာ သနးနချတ ေယယာရတက ရဖရဖာဝါေ (၂၀၂၀) လလယက ထတရောငးခပါတယ။ သတထက တချ ဟာ သတငးဌာနရတ ရေထကပပး ောြ ပပနစောြေပါေး ဆတာြျ း ရမပာရနပါရသးတယ။ စးပားရေး စနစနတပါရနတ ကယေဖ ကယလပ၊ ကယေတကကယ ကကညဆတာ ေလနေက� တစသးပဂဂ လ မဖစြ (hyper individualism) ကလညး ရနောတကာ မြငသာရနမပနပါတယ။ ေရြးြပါတ ကကကြျ းတစခက ရြးမြရေးလပငနးတစခက စြးသပခဖးပါတယ။ ေရြးဖယေတ ေလပသကသာပပး ေမြတ ပေဖ ေညေ�ယတာပါ။ ဂြရဒါငးြာ ေရတက ောသရမပာငးမပန ြးရပးပပး ေမြတနစဆေရောငလပပါတယ။ ကနစညပစ� ညးေ ေသးဝငြ တနဖး (use value) က ေဓက ဦးတညတာ ြဟတေ ထပပးေမြတ (Surplus value) က ဗဟမပ ထတလပြ ရတရကကာင ဆးကျ းရတ ြျားလပါပပ။ ထကန နးမြငရြးမြရေးလပငနးရတကရန ေသားငါးန ကပရောဂါရတ တထတရနတာက ေယလလပကကြလ။ ေောောက ကနစညပစ� ညးေမဖစ ရဈးကကတငဖ ၊ ရဈးသတြတဖ ၊ ထပပး ေမြတေဖ ဦးတညတ ေေငးေငကနထတလပြ မပဿနာက ကပရေးေတငးြာ ကျပတ စ�းစားကကေပါြယ။ ဒရနကြဘ ာြာ ကာကယရေးဝတစရတန သားလာရနကကတာ၊ ြျကနာဖးရတ၊ လကေတရတ ဝတထားကကေတာ ပြနမြငကငးတစခမဖစရနပါပပ။ နညးပညာရတ ေယလ တးတကလာရပြယ ကြဘ ာဟာ

42 ukdApfaemufaMumif;jyef

ေယယာ ၆၀ ောခငန နးက ဝယခပါတယ။ ဖဂျယန၊ ဟငနနစတ မပညနယရတက ရြးမြရေးလပငနးပငဆငြ တနဖး သနးရပါငး ြျားစာက ဝယယခ ကကပါတယ။ ဥစ� ာစ ပပ �တးပားလာဖပ (Accumulation) ဦးတညတ ေေငးေင ကနထတလပြ စနစဟာ ပထြဆးလညးြဟတ ရနာကဆး လညး ြမဖစနငတ ကပရေးထက ရခါ လာခပါပပ။ နငငရေးစနစက ထနးရကျာငးရပးြာလား။ ကပရေးဆငော မဖစနငရချ ေစေငခစာ ရတက ေရနတ ေရြေကနလ� တရတာ ေြတရတဟာ သနးနချတ ေယယာရတက ရဖရဖာဝါေ (၂၀၂၀) လလယက ထတရောငးခပါတယ။ သတထက တချ ဟာ သတငးဌာနရတ ရေထကပပး ောြ ပပနစောြေပါေး ဆတာြျ း ရမပာရနပါရသးတယ။ စးပားရေး စနစနတပါရနတ ကယေဖ ကယလပ၊ ကယေတကကယ ကကညဆတာ ေလနေက� တစသးပဂဂ လ မဖစြ (hyper individualism) ကလညး ရနောတကာ မြငသာရနမပနပါတယ။ ေရြးြပါတ ကကကြျ းတစခက ရြးမြရေးလပငနးတစခက စြးသပခဖးပါတယ။ ေရြးဖယေတ ေလပသကသာပပး ေမြတ ပေဖ ေညေ�ယတာပါ။ ဂြရဒါငးြာ ေရတက ောသရမပာငးမပန ြးရပးပပး ေမြတနစဆေရောငလပပါတယ။ ကနစညပစ� ညးေ ေသးဝငြ တနဖး (use value) က ေဓက ဦးတညတာ ြဟတေ ထပပးေမြတ (Surplus value) က ဗဟမပ ထတလပြ ရတရကကာင ဆးကျ းရတ ြျားလပါပပ။ ထကန နးမြငရြးမြရေးလပငနးရတကရန ေသားငါးန ကပရောဂါရတ တထတရနတာက ေယလလပကကြလ။ ေောောက ကနစညပစ� ညးေမဖစ ရဈးကကတငဖ ၊ ရဈးသတြတဖ ၊ ထပပး ေမြတေဖ ဦးတညတ ေေငးေငကနထတလပြ မပဿနာက ကပရေးေတငးြာ ကျပတ စ�းစားကကေပါြယ။ ဒရနကြဘ ာြာ ကာကယရေးဝတစရတန သားလာရနကကတာ၊ ြျကနာဖးရတ၊ လကေတရတ ဝတထားကကေတာ ပြနမြငကငးတစခမဖစရနပါပပ။ နညးပညာရတ ေယလ တးတကလာရပြယ ကြဘ ာဟာ

43a'gufwmjrifhaZmf

လသားက ရဖာရေ�ြ နညးနညးလာပါလားလ ရတးြပါတယ။ ကပရောဂါေတငးက ကျပတဟာ ဒြတငခငတညးက ေရနတ ရမြကြဘ ာေ ေလြးောတက ရတးကကဖ လပါြယ။ ရြးမြရေးလပငနး ရတကရန ပဋေဝရဆးြတးတ ြကခရတပးြ� ားရတန ေညစေရကကး ရတစးဝငလာတယ။ ငကရပျာခငးရတက ပးသတရဆးရတ ရေေငးမြစထ ရတာကရလ ျာက စးဝငရနတယ။ ေသငးလကတ ရလထြာ ေသကတရစြယ ေြ နရတပါရနတယ။ နစစ� သနးန ချရသရနတ ကငဆာရောဂါေ သးပနစပဟာ သောဝပတဝနးကျင ေဆပေရတာက ရတရကကာင မဖစေတာ။ ညစညြးြ ရတ၊ ကနထတလပြ ေ ရေးထကဆးကျ းရတ တစရနောော ရောကသားြာရပါ ကယနြဆငလ ရတးေငး ရနစောေားလာခ ကကပပ။ ြးေဆး ရမြေဆး ချထင ကကေငး ကျပတောသာ ရထာငထြာ ပတြကကပပ။ ကယေြထြာ ပတြရနကကေငး လတလပတ ကနသယရေး တ၊ ဂလေယလကရေးေငးတေ ကတကဝတရတက ယကကညခ ကက၊ လရချာခ ကကတာရတက မပနဆငမခင ကကညဖလပါြယ။ ရဟတနငငေ သောဝပတဝနးကျငပျကစးြ က မပငသစ ကလနေဝထက စပါတယ။ ရဒသရတာရတာြျားြျားက လငတးရခါင မဖစကျနခပါတယ။ လတလပရေးေပပး ေြနးချငး ေရြေကန ကသောရော က ရော က သား ရတာ လ ညး သ ယ ော တ ထ တ ယ ခ ေ တာ ၊ ေရြေကန ေားကးန တနခးမပတ ောဏာေငရတက မပညသက ောြ လပြေတာနပ နဂးချပပါတယ။ ေရြေကနန ကရနဒါ ရကာပရေးေငး ရတက ရဒါ လာေလယ ၂၀ ရလာက တနဖးေတ သတ� သကရတက တးသားတာပါ။ ြတြတေေကရတာ ေရြေကနသြ� တ ကလငတနလက ထကြာ မဖစခတာပါ။ ရဟတရတာငသရတက ကာကယဖေစးေက မပည ပ ဆ န တ င သ ငး ြ က ေ ခ န ၃ ၀ ော ခ င န နး ရကာ က ပါ

43a'gufwmjrifhaZmf

လသားက ရဖာရေ�ြ နညးနညးလာပါလားလ ရတးြပါတယ။ ကပရောဂါေတငးက ကျပတဟာ ဒြတငခငတညးက ေရနတ ရမြကြဘ ာေ ေလြးောတက ရတးကကဖ လပါြယ။ ရြးမြရေးလပငနး ရတကရန ပဋေဝရဆးြတးတ ြကခရတပးြ� ားရတန ေညစေရကကး ရတစးဝငလာတယ။ ငကရပျာခငးရတက ပးသတရဆးရတ ရေေငးမြစထ ရတာကရလ ျာက စးဝငရနတယ။ ေသငးလကတ ရလထြာ ေသကတရစြယ ေြ နရတပါရနတယ။ နစစ� သနးန ချရသရနတ ကငဆာရောဂါေ သးပနစပဟာ သောဝပတဝနးကျင ေဆပေရတာက ရတရကကာင မဖစေတာ။

ညစညြးြ ရတ၊ ကနထတလပြ ေ ရေးထကဆးကျ းရတ ညစညြးြ ရတ၊ ကနထတလပြ ေ ရေးထကဆးကျ းရတ တစရနောော ရောကသားြာရပါ ကယနြဆငလ ရတးေငး ရနစောေားတစရနောော ရောကသားြာရပါ ကယနြဆငလ ရတးေငး ရနစောေားလာခ ကကပပ။ ြးေဆး ရမြေဆး ချထင ကကေငး ကျပတောသာ လာခ ကကပပ။ ြးေဆး ရမြေဆး ချထင ကကေငး ကျပတောသာ ရထာငထြာ ပတြကကပပ။ရထာငထြာ ပတြကကပပ။ ကယေြထြာ ပတြရနကကေငး လတလပတ ကနသယရေး တ၊ ဂလေယလကရေးေငးတေ ကတကဝတရတက ယကကညခ ကက၊ လရချာခ ကကတာရတက မပနဆငမခင ကကညဖလပါြယ။ ရဟတနငငေ သောဝပတဝနးကျငပျကစးြ က မပငသစ ကလနေဝထက စပါတယ။ ရဒသရတာရတာြျားြျားက လငတးရခါင မဖစကျနခပါတယ။ လတလပရေးေပပး ေြနးချငး ေရြေကန ကသောရော က ရော က သား ရတာ လ ညး သ ယ ော တ ထ တ ယ ခ ေ တာ ၊ ေရြေကန ေားကးန တနခးမပတ ောဏာေငရတက မပညသက ောြ လပြေတာနပ နဂးချပပါတယ။ ေရြေကနန ကရနဒါ ရကာပရေးေငး ရတက ရဒါ လာေလယ ၂၀ ရလာက တနဖးေတ သတ� သကရတက တးသားတာပါ။ ြတြတေေကရတာ ေရြေကနသြ� တ ကလငတနလက ထကြာ မဖစခတာပါ။ ရဟတရတာငသရတက ကာကယဖေစးေက မပည ပ ဆ န တ င သ ငး ြ က ေ ခ န ၃ ၀ ော ခ င န နး ရကာ က ပါ

44 ukdApfaemufaMumif;jyef

တယ။ နယလစေေယ ေေငးေငဝါဒ ေလြာရတာ လတလပတ ကနသယရေးက ပတဆတယရပါ။ ောသရေး စတာရတရကကာင ရဟတက ကြဘ ာရငရကကးေပရင ေဖကရန ရငရချးတေခါ ကလငတနက (ရငလချငေင ေရြေကနက သငးလာတ ဆနစပါးေတက ေခနက ရလ ျာရပးေြယလ ရတာငးဆပါတယ။) ရဟတက သညောခငန နး ေထ ေခနရလ ျာချ ရပးလကတေခါ ေရြေကနက တငသငးတ ရဈးရပါတ ဆနရတဟာ တစနငငလးပျသားပါတယ။ ေမြတထက သားတာကရတာ စပါးစကတ သြ� တကလငတနေ ောကနဆပ (Arkansas) မပညနယပါပ ။ ရဟတြာရတာ နငငေ စားနပေက� ာ ၅၂ ောခငန နးက မပညပက တငသငးေတ ေဝရောကသားတယ။ ရဟတ ရတာငသရတဟာ ရမြယာစနခာပပး ပြ မပဆငးေသားရတ ေမဖစ ပျကျ ေပကကရတြာ ရနကကေတယ။ ၂၀၁၀ ရဟတငလျငကကးမဖစတေခါ ရကျးလကက ရေ �လာတ သရတေြျားကကး ရသကကေပါတယ။ လကေကြဘ ာေ လြ စးပား လညပတြ ြာ ဆငးေတ နငငရတေ သောဝ ေငးမြစက ချြးသာတ နငငရတက စပယ၊ ရေးထကဆးကျ းရတက ဆငးေသားရတထတငပ ခေြ က မဖစရးမဖစစ�လပ သရောထားခ ကကတာပါ။ ဒကပရေးထြာ ေားလးေတတပဆတ ယဆချကဟာလညး ေမပညေဝရတာ ြြနေးလ ြကကယဆပါတယ။ သက 'တငးတနးနစ သရ ��ာကကးရပါ က ေသကကယရလြျား' ဆတာန �ပြာရပးပါတယ။ ဆငးေချြးသာ ကာဟြ ကကးတ ကြဘ ာြာ ေသကကယရလရတဟာ ဓနနောဏာချပကငသတစခေ လကထြာလ သကဆပါတယ။ နယးရယာကကာ ြဂဂ ေငးြာ “ကပရေးသည သောဝ ရေးဒဏြဟတ- The pandemic is not a natural disaster.” ဆတ ရဆာငးပါး တစပဒက ဧပပ ၁၃ က ရဖာမပခပါတယ။ ရဆာငးပါးေင ကတေရောငးက ကပရေးက မဖစရစတ စးပားရေးစနစေ လကချက ရတက ရဝဖနမပတာပါ။ ကတေရောငးက ြကကာရသးြ (ကပရေး

44 ukdApfaemufaMumif;jyef

တယ။ နယလစေေယ ေေငးေငဝါဒ ေလြာရတာ လတလပတ ကနသယရေးက ပတဆတယရပါ။ ောသရေး စတာရတရကကာင ရဟတက ကြဘ ာရငရကကးေပရင ေဖကရန ရငရချးတေခါ ကလငတနက (ရငလချငေင ေရြေကနက သငးလာတ ဆနစပါးေတက ေခနက ရလ ျာရပးေြယလ ရတာငးဆပါတယ။) ရဟတက သညောခငန နး ေထ ေခနရလ ျာချ ရပးလကတေခါ ေရြေကနက တငသငးတ ရဈးရပါတ ဆနရတဟာ တစနငငလးပျသားပါတယ။ ေမြတထက သားပါတယ။ ေမြတထက သားတာကရတာ စပါးစကတ သြ� တကလငတနေ ောကနဆပ (Arkansas) မပညနယပါပ ။ ရဟတြာရတာ နငငေ စားနပေက� ာ ၅၂ ောခငန နးက မပညပက တငသငးေတ ေဝရောကသားတယ။ ရဟတ ရတာငသရတဟာ ရမြယာစနခာပပး ပြ မပဆငးေသားရတ ေမဖစ ပျကျ ေပကကရတြာ ရနကကေတယ။ ၂၀၁၀ ရဟတငလျငကကးမဖစတေခါ ရကျးလကက ရေ �လာတ သရတေြျားကကး ရသကကေပါတယ။ လကေကြဘ ာေ လြ စးပား လညပတြ ြာ ဆငးေတ နငငရတေ သောဝ ေငးမြစက ချြးသာတ နငငရတက စပယ၊ ရေးထကဆးကျ းရတက ဆငးေသားရတထတငပ ခေြ က မဖစရးမဖစစ�လပ သရောထားခ ကကတာပါ။ ဒကပရေးထြာ ေားလးေတတပဆတ ယဆချကဟာလညး ေမပညေဝရတာ ြြနေးလ ြကကယဆပါတယ။ သက 'တငးတနးနစ သရ ��ာကကးရပါ က ေသကကယရလြျား' ဆတာန �ပြာရပးပါတယ။ ဆငးေချြးသာ ကာဟြ ကကးတ ကြဘ ာြာ ေသကကယရလရတဟာ ဓနနောဏာချပကငသတစခေ လကထြာလ သကဆပါတယ။ နယးရယာကကာ ြဂဂ ေငးြာ “ကပရေးသည သောဝ ရေးဒဏြဟတ- The pandemic is not a natural disaster.” ဆတ ရဆာငးပါး တစပဒက ဧပပ ၁၃ က ရဖာမပခပါတယ။ ရဆာငးပါးေင ကတေရောငးက ကပရေးက မဖစရစတ စးပားရေးစနစေ လကချက ရတက ရဝဖနမပတာပါ။ ကတေရောငးက ြကကာရသးြ (ကပရေး

45a'gufwmjrifhaZmf

ြတငြ) ေကရတ ေထ သန ေြနးချငး ဝကစရလတေ ြနကခငး လပငနးကရေးမပပါတယ။ “ြနကတငးြာ နစရယာကသား ရပဖကန တဆက ကက တယ။ ေပကကထက ရမြကကရလးြာ တးကကဆကက စကကကပျ းကက တယ။ ရမြကသော လပတယ။ ေလာတ ေသးေနရလးရတက စားဖ ေြမပနသယ ကကတယ။”ကတက သေ ရဆာငးပါးက ခလနဂးချပပါတယ။ “ က ပ ရေး ြာ ေ ထး ကျ န ရန ေ တ ေ ခါ က ြဘ ာ ရပါ ြာ ေကျ းဆကရတဟာ နကနကရ� ငးရ� ငး ချတဆက ရနပါလားလ ပရတးြတယ။ တစရလာက လးက ရောကတ ရဂဟစနစ ကငးဆကကကးက ေားလးက ချညရနာငထားပါလားဆတာ ဆငမခင ကကေရောငပါ။ ကပရေးကကးပပးသားေင ဝကစရလန က� နြ မပနစကကက ပျ းကကြယ။ တမခားလရတ ပါလာဖ ရြ ျာလငတယ။ တစကြဘ ာလးလညး ရမြကြဘ ာဆတ ကယဥယျာ�ပခ ရလးက မပနဂရစကြယလ ရြ ျာလငပါတယ။”

45a'gufwmjrifhaZmf

ြတငြ) ေကရတ ေထ သန ေြနးချငး ဝကစရလတေ ြနကခငး လပငနးကရေးမပပါတယ။ “ြနကတငးြာ နစရယာကသား ရပဖကန တဆက ကက တယ။ ေပကကထက ရမြကကရလးြာ တးကကဆကက စကကကပျ းကက တယ။ ရမြကသော လပတယ။ ေလာတ ေသးေနရလးရတက စားဖ ေြမပနသယ ကကတယ။”ကတက သေ ရဆာငးပါးက ခလနဂးချပပါတယ။

“ က ပ ရေး ြာ ေ ထး ကျ န ရန ေ တ ေ ခါ က ြဘ ာ ရပါ ြာ “ က ပ ရေး ြာ ေ ထး ကျ န ရန ေ တ ေ ခါ က ြဘ ာ ရပါ ြာ ေကျ းဆကရတဟာ နကနကရ� ငးရ� ငး ချတဆက ရနပါလားလ ပရတးေကျ းဆကရတဟာ နကနကရ� ငးရ� ငး ချတဆက ရနပါလားလ ပရတးြတယ။ တစရလာက လးက ရောကတ ရဂဟစနစ ကငးဆကကကးက ြတယ။ တစရလာက လးက ရောကတ ရဂဟစနစ ကငးဆကကကးက ေားလးက ချညရနာငထားပါလားဆတာ ဆငမခင ကကေရောငပါ။ ေားလးက ချညရနာငထားပါလားဆတာ ဆငမခင ကကေရောငပါ။ ကပရေးကကးပပးသားေင ဝကစရလန က� နြ မပနစကကက ပျ းကကြယ။ ကပရေးကကးပပးသားေင ဝကစရလန က� နြ မပနစကကက ပျ းကကြယ။ တမခားလရတ ပါလာဖ ရြ ျာလငတယ။ တစကြဘ ာလးလညး ရမြကြဘ ာတမခားလရတ ပါလာဖ ရြ ျာလငတယ။ တစကြဘ ာလးလညး ရမြကြဘ ာဆတ ကယဥယျာ�ပခ ရလးက မပနဂရစကြယလ ရြ ျာလငပါတယ။”ဆတ ကယဥယျာ�ပခ ရလးက မပနဂရစကြယလ ရြ ျာလငပါတယ။”

tcef; (5)

vrf;rsm;? c&D;rsm;taMumif;

48 ukdApfaemufaMumif;jyef48 ukdApfaemufaMumif;jyef

လြးြျား၊ ခေးြျား ေရကကာငး

၂၀၀၈ ေနလြာ နယသာလန နငငသ ဂျ စတန (Astrid Joosten) ဟာ ခငပနးမဖစသနေတ ယဂန� ာနငငက ေလညသား ပါတယ။ ဒါဟာ သတေ ပထြဆး ောဖေက ခေးြဟတပါေး။ သတဟာ နစတငး ဥရောပကရန ခေးထကရလေပါတယ။ ြေြေစ၊ ေြေယာ၊ ြာလ တက သားခ ကကပပးပပြ ယဂန� ာက သားတာပါ။ ပြနခေးစ�ကရတာ ရတာငရပါ ရဂါ ေလာရတကကညဖပါ။ ခေးစ�ေတငး တစရနြာရတာ ြာေြြာဂြေ ရတာထက ရနောတစခက ရလလာဖ လြးမပက ဖတရခါ ပါတယ။ ရဒသခရတက စပါးကကး ရ�ြဂလ သကကတရနောပါ။ ေဒရနောက ခေးသားေြျားစကရတာ သားရလြေပါေး။ ဂျ စတနတကရတာ ရောကတနးသားတာရပါ ဆပပး သားပါတယ။ ေလငးရောငနညးတ ဂထက ေလယတက ဆငးလြေပါေး။ ေနေသကကလညး ဆးပါတယ။ ဂရခါငြးြာ လရတ ရောကလာလ ေသြျ းစရပးပပး ြတညြပငြမဖစရနတာက ရထာငချတ သစသးစား ေဂျစ လငးနရတပါ။ သတ စနပစပစ� ညးရတရကကာင ကကြးမပင ကလညး ညစပတရနပါတယ။ ဂျ စတနေ ခငပနးမဖစသ ေြတေတာ က လငးနချးရတေရနတ ရကျာကတးတစတးက သေနးလကန ရထာကလကတာကပါပ။ ညစရပရနတ လကန ြျကနာက ထြတာ၊ ပါးစပထ သကကားလးထညလကတာေပါလြြယ။ ဒါနပ ဗငးေပစဟာ ဂျ စတနဆက ရောကသားပါတယ။ သတနစရယာကလးဟာ ြားေတ ဗငးေပစ (Marburg) ဆတာက ြကကားဖးပါေး။ ဂထက ရောကပပး ၁၃ ေကေကကာ နယသာလန ရနေြြာ ဂျ စတနဖျားပါတယ။ ေစကရတာ ပြနေဖျားပါပ။ တမဖညးမဖညးန ဆးလာပါတယ။ ဆောဝနဆရောကတေခါ ောဖေက ခေးစ�က ကကားေတ ဆောဝနက ြားေတ ဗငးေပစ မဖစြလားရတး

50 ukdApfaemufaMumif;jyef

ပါတယ။ သက ေေလာန နးစပတ ေြျ းေစားထကပါ။ ၁၉၆၇ြာစရတပါတယ။ ေရနာကဂျာြန ြားေတရဒသက ရဆးသရတသန ဌာနေတက ပလကတ ောဖေကနရြျာကရတကရန ဓါတခခနးေလပသြား ငါးရယာကရသပါတယ။ ောဖေကြာ ဆကေရနပပး ေရသေရပျာကန နးက ၉၀ ောခငန နးပါ။ မပငးထနတ ရောဂါလက� ဏာရတန ဂျ စတနရသဆးခပါတယ။ ဒရခတသစကြဘ ာေ ရနထငြ ပစတစခက ေရေေရနာကရတာင ရမြာကဝယာ ခေးသားကကတာပါ။ ရတာရငးဌာရနရတပါ ြကျနပါေး။ ရနောရတာရတာြျားြျားဟာ ခေးသားရဈးကကထ ဆထည ပပး ရောငးကန ေလပခကကေပါတယ။ ကျပတဟာ ကနဂရတာကကးထက လြးရဖါကကကတယ။ ေရြေ က မဖတဝငကကတယ။ ရောနယ၊ ြဒါဂတစကား ြကျနကကပါေး။ ခေးသားရတဟာ ရောကတရနောြာ ေသစေဆနးရတ စားကကတယ။ ခေးသားလပငနးေ ထြငးပရတေတက ရတာထဝင သားရကာင ောကက ေတယ။ ဒရနကြဘ ာေ ခေးသားလပငနးဟာ ရခတသစကြဘ ာေ လြ စးပားရေးဖစညးပနလညး ဆငတယလ ရဒးဗစဟာရဗး (David Harvey) ကရဝဖနမပပါတယ။ ေေငးေငစးပားရေးဖစညးပေ ဖေားြျားတ လြ ေဝကရန ခဏမဖစမဖစ ေနားေချငကကတယ။ ေရလျာေစား ယသကသ ဝယယစားသးမခငး (Compensatory Consumerism) လ သက သးပါတယ။ နငငတကာခေးသားဟာ သနး ၈၀၀ ရလာကကရန ၁.၄ ေလလျေထ ၂၀၁၀-၂၀၁၈ ေတငးြာ ြျားလာခတယ။ ဒရနရခတ ကနထတလပြ ပစဟာ ဝယယသးစသ မြန မြန မပနလာဝယရေး (Shortest possible turnover time) က �းတညတယ။ ေထးသမဖင ၂၀၀၇-၂၀၀၈ ေလနြာ စးပားရေး ေငေားစရတေ ရငလးရငေငးဟာ ကနစညသစ၊ ဒေငးသစ၊ ရနောသစရတက ရတာကရလျာကဖနတး

50 ukdApfaemufaMumif;jyef

ပါတယ။ သက ေေလာန နးစပတ ေြျ းေစားထကပါ။ ၁၉၆၇ြာစရတပါတယ။ ေရနာကဂျာြန ြားေတရဒသက ရဆးသရတသန ဌာနေတက ပလကတ ောဖေကနရြျာကရတကရန ဓါတခခနးေလပသြား ငါးရယာကရသပါတယ။ ောဖေကြာ ဆကေရနပပး ေရသေရပျာကန နးက ၉၀ ောခငန နးပါ။ မပငးထနတ ရောဂါလက� ဏာရတန ဂျ စတနရသဆးခပါတယ။ ဒရခတသစကြဘ ာေ ရနထငြ ပစတစခက ေရေေရနာကရတာင ရမြာကဝယာ ခေးသားကကတာပါ။ ရတာရငးဌာရနရတပါ ြကျနပါေး။ ရနောရတာရတာြျားြျားဟာ ခေးသားရဈးကကထ ဆထည ပပး ရောငးကန ေလပခကကေပါတယ။ ကျပတဟာ ကနဂရတာကကးထက လြးရဖါကကကတယ။ ေရြေ က မဖတဝငကကတယ။ ရောနယ၊ ြဒါဂတစကား ြကျနကကပါေး။ ခေးသားရတဟာ ရောကတရနောြာ ေသစေဆနးရတ စားကကတယ။ ခေးသားလပငနးေ ထြငးပရတေတက ရတာထဝင သားရကာင ောကက ေတယ။ ဒရနကြဘ ာေ ခေးသားလပငနးဟာ ရခတသစကြဘ ာေ လြ စးပားရေးဖစညးပနလညး ဆငတယလ ရဒးဗစဟာရဗး (David Harvey) ကရဝဖနမပပါတယ။ ေေငးေငစးပားရေးဖစညးပေ ဖေားြျားတ လြ ေဝကရန ခဏမဖစမဖစ ေနားေချငကကတယ။ ေရလျာေစား ယသကသ ဝယယစားသးမခငး (Compensatory Consumerism) လ သက သးပါတယ။ နငငတကာခေးသားဟာ သနး ၈၀၀ ရလာကကရန ၁.၄ ေလလျေထ ၂၀၁၀-၂၀၁၈ ေတငးြာ ြျားလာခတယ။ ဒရနရခတ ကနထတလပြ ပစဟာ ဝယယသးစသ မြန မြန မပနလာဝယရေး (Shortest possible turnover time) က �းတညတယ။ ေထးသမဖင ၂၀၀၇-၂၀၀၈ ေလနြာ စးပားရေး ေငေားစရတေ ရငလးရငေငးဟာ ကနစညသစ၊ ဒေငးသစ၊ ရနောသစရတက ရတာကရလျာကဖနတး

51a'gufwmjrifhaZmf

တယ။ ေလပေကငဖနတးရပးတယ ဆတ ရခါငးစ�ရောကြာ စးပားရေး လပငနးကကးရတဟာ သတေ ရငလးရငေငး (accumulation) မြ�ပနစော ရနောသစရတ ရတာကရလျာက ဖနတးတယ။ ြျားြျားဝယ၊ မြန မြနသး ၊ မြန မြနထပဝယဆတ ဝယယသးစြ ဓရလ ကကးက ေငနေားန တညရဆာကကကတယလ ဟာရဗးက ဆပါတယ။ ခေးသားလပငနး၊ ဝယယစားသးြ ၊ ရကာပရေးေငးရတေ ပလျဓန�စ� ာြျား၊ ရစျးကက၊ သောဝဝနးကျင ပျကစးြ ၊ ကပရောဂါ စတာရတက ေခေချနြာရတာ ဆကစပြကကပါပပ။ တရတနငင ဂြရဒါငးမပညနယကစခတ ဆားစ (SARS) ဟာ မြနမြနတနသားလသာ သကမပငးချနငခတ ရကကာကစော ရောဂါပါ။ ၂၀၀၂-၂၀၀၄ြာ နငင/ရဒသ ၂၉ခက လ ၈၀၀၀ ရကျာက ကးစကခ ပပး ၇၇၄ ရယာကရသဆးခပါတယ။ ဆားစကးစကြ လြးရကကာငးြာ ေကကးစားကးစကပျပားြ မဖစရစသတစဦး (Super Spreader) လ သတြတခေသက ဂြရဒါငးရဆးရက ရောကလာတ ပငလယစာကနသည ကျ းရကျာက ဖနး (Zhou Zuo Feng) ပါ။ သေယလ ကးစကခခေလညး ေတေကျ ြသေရပြယ သားငါးရဈးက မဖစဖြျားပါတယ။ ရဆးရြာ နစေကပ ရနသားရပြယ သဆကရန ရဆးရဝနထြး ေနညးဆး ၃၀ က ကးစက ခပါတယ။ ေရမခေရန ြရကာငးလ ရနာကရဆးရက ရမပာငးရတာ လနာတငကားရပါ ြာ ရောေန ရနးကနတာ၊ ပကထညဖ ကကးစား ေတာရတရကကာင ရနာကထပဆောဝန နစရယာက၊ သနာမပ ၂၃ ရယာကန တမခားလနာန သတေ ရဆြျ း ၁၈ ရယာကရလာက ဆကကးစကခ ေပါတယ။ သရဆြျ း ၁၉ ရယာကလညး ဖျားနာကကပါတယ။ သက ဆောဝနရတက ေဆပေေငလ ရနာကပငးြာ ရခါ ကကပါတယ။ သက ြရသပါေး။ သဆကရန ကးစကခခေသေြျားစကရတာ ကြရကာငးခ ကကပါေး။ သဆကရန ကးစကခခေသတစရယာကက ပထြဆးရဆးရ

51a'gufwmjrifhaZmf

တယ။ ေလပေကငဖနတးရပးတယ ဆတ ရခါငးစ�ရောကြာ စးပားရေး လပငနးကကးရတဟာ သတေ ရငလးရငေငး (accumulation) မြ�ပနစော ရနောသစရတ ရတာကရလျာက ဖနတးတယ။ ြျားြျားဝယ၊ မြန မြနသး ၊ မြန မြနထပဝယဆတ ဝယယသးစြ ဓရလ ကကးက ေငနေားန တညရဆာကကကတယလ ဟာရဗးက ဆပါတယ။ ခေးသားလပငနး၊ ဝယယစားသးြ ၊ ရကာပရေးေငးရတေ ပလျဓန�စ� ာြျား၊ ရစျးကက၊ သောဝဝနးကျင ပျကစးြ ၊ ကပရောဂါ စတာရတက ေခေချနြာရတာ ဆကစပြကကပါပပ။ တရတနငင ဂြရဒါငးမပညနယကစခတ ဆားစ (SARS) ဟာ မြနမြနတနသားလသာ သကမပငးချနငခတ ရကကာကစော ရောဂါပါ။ ၂၀၀၂-၂၀၀၄ြာ နငင/ရဒသ ၂၉ခက လ ၈၀၀၀ ရကျာက ကးစကခ ပပး ၇၇၄ ရယာကရသဆးခပါတယ။ ဆားစကးစကြ လြးရကကာငးြာ ေကကးစားကးစကပျပားြ ပားြ မဖစရစသတစဦး (Super Spreader) လ သတြတခေသက ဂြရဒါငးရဆးရက ရောကလာတ ပငလယစာကနသည ကျ းရကျာက ဖနး (Zhou Zuo Feng) ပါ။ သေယလ ကးစကခခေလညး ေတေကျ ြသေရပြယ သားငါးရဈးက မဖစဖြျားပါတယ။ ရဆးရြာ နစေကပ ရနသားရပြယ သဆကရန ရဆးရဝနထြး ေနညးဆး ၃၀ က ကးစက ခပါတယ။ ေရမခေရန ြရကာငးလ ရနာကရဆးရက ရမပာငးရတာ လနာတငကားရပါ ြာ ရောေန ရနးကနတာ၊ ပကထညဖ ကကးစား ေတာရတရကကာင ရနာကထပဆောဝန နစရယာက၊ သနာမပ ၂၃ ရယာကန တမခားလနာန သတေ ရဆြျ း ၁၈ ရယာကရလာက ဆကကးစကခ ေပါတယ။ သရဆြျ း ၁၉ ရယာကလညး ဖျားနာကကပါတယ။ သက ဆောဝနရတက ေဆပေေငလ ရနာကပငးြာ ရခါ ကကပါတယ။ သက ြရသပါေး။ သဆကရန ကးစကခခေသေြျားစကရတာ ကြရကာငးခ ကကပါေး။ သဆကရန ကးစကခခေသတစရယာကက ပထြဆးရဆးရ

52 ukdApfaemufaMumif;jyef

က ပါရြာက� ဆောဝနကကး လျ ကျနလြ (Liu Jianlun) ပါ။ ေဆပ ေေင မဖစလာြယ လနာနရတ ပပး နစပတေကကာြာ တမဖစသေ ြ� �လာရဆာငေတကေနးနေတ ရဟာငရကာငက သားပါတယ။ နာရစးသလေရပြယ ရနရကာငးရနတာရကကာင ခေးထကခ ကကတာပါ။ ရဟာငရကာငက ြကထရပးဟတယ (Metropole) ေခနး ၉၁၁ ြာ သတတညးပါတယ။ ရောကတညြာပ ရတာကရလ ျာက နာရစး၊ ရချာငးဆး၊ ရောေနပပး ေမပငးဖျားပါတယ။ သပြရဝးတ ေခနး ၉၀၄ ြာ ြသားစဆလာလညတ ကရနဒါက ၇၈ နစေေ�ယ ေဖား တစရယာက ေပါတယ။ ရဟာငရကာငက စ� �ာပကရန ရဈးလာဝယတ ေြျ းသြးငယ တစရယာကက ေခနး ၉၃၈ ြာ ရနပါတယ။ ပါရြာက� လျ ဆကရန ဟတယဧညသညဝနထြး ၁၆ ရယာကရလာကက မပနခ ပါတယ။ ေဖားေန ြနးကရလးငယ နစရယာကဆကရန တေနတ (ကရနဒါ) န ရဟာငရကာငက ဆားစ ဗငးေပစ ရောကသားပါတယ။ သောဝရလာကက လ ပခါချလကလ လဆကကျလာတ ဗငးေပစပးြ� ားရတဟာ ယရနရခတြာ ကြဘ ာပတဖ လယကလပါတယ။

ကးစကပျနြ က တကချကပ

52 ukdApfaemufaMumif;jyef

က ပါရြာက� ဆောဝနကကး လျ ကျနလြ (Liu Jianlun) ပါ။ ေဆပ ေေင မဖစလာြယ လနာနရတ ပပး နစပတေကကာြာ တမဖစသေ ြ� �လာရဆာငေတကေနးနေတ ရဟာငရကာငက သားပါတယ။ နာရစးသလေရပြယ ရနရကာငးရနတာရကကာင ခေးထကခ ကကတာပါ။ ရဟာငရကာငက ြကထရပးဟတယ (Metropole) ေခနး ၉၁၁ ြာ သတတညးပါတယ။ ရောကတညြာပ ရတာကရလ ျာက နာရစး၊ ရချာငးဆး၊ ရောေနပပး ေမပငးဖျားပါတယ။ သပြရဝးတ ေခနး ၉၀၄ ြာ ြသားစဆလာလညတ ကရနဒါက ၇၈ နစေေ�ယ ေဖား တစရယာက ေပါတယ။ ရဟာငရကာငက စ� �ာပကရန ရဈးလာဝယတ ေြျ းသြးငယ တစရယာကက ေခနး ၉၃၈ ြာ ရနပါတယ။ ပါရြာက� လျ ဆကရန ဟတယဧညသညဝနထြး ၁၆ ရယာကရလာကက မပနခ ပါတယ။ ေဖားေန ြနးကရလးငယ နစရယာကဆကရန တေနတ (ကရနဒါ) န ရဟာငရကာငက ဆားစ ဗငးေပစ ရောကသားပါတယ။ သောဝရလာကက လ ပခါချလကလ လဆကကျလာတ ဗငးေပစပးြ� ားရတဟာ ယရနရခတြာ ကြဘ ာပတဖ လယကလပါတယ။

ကးစကပျနြ က တကချကပနြ က တကချကပ

53a'gufwmjrifhaZmf

ကးစကမပနနြ န နးက Ro နတကပါတယ။ ပထကေတငး ပျြးြျ လတစရယာကကရန ေမခားလတစရယာကပ ကးတ န နးဆေင (Ro=1) ပျ နြ က ပငြရနပါလြြယ။ပျြးြျ ပျ နြ က တစရယာကထကပပပး (ပထက ဥပြာြာလ ၃ ရယာက Ro = 3 ရယာက) ဆေင ဆပားကးစကရတာြယ ေရမခေရနပါ။ ေဒထြာြ ဆားစဗငးေပစ ောတလြးြာလ ပျြးြျ ထကပတ ေကကးစားပျပား ရစသရတြျားရနေင ခကကကရတာတာပါပ။ ဂလေယလကရေးေငး မဖစစ�ရောကြာ လြးရတရပါက ခေးရတတင ကကပါတယ။ ကြဘ ာ ပြ မပတငးလလဟာ ရလရကကာငး ကနယက ေချတေဆကထြာေပါတယ။ လြးရပါကမခငးေ ဆးကျ း ေကေမခြးက ဒကပရောဂါရေးြာ မြငရနကကေပါပပ။ကပရောဂါဟာ လြးရကကာငးရတကရနတဆင ကြဘ ာတခလးက ေချနတေတငး ရောကပါတယ။ ကပရောဂါေ ဝနထတဝနပးက ေဒ ရလယ�ရတ လြးရကကာငးရတန တခါြ ြထရတခေးသ၊ ေဒလြးရတက သယ ရဆာငလာတ ေကျ းစးပားက တခါြြခစားခေသရတ ေရပါ မပငးမပငးထနထန ကျရောကတာရတရနပါတယ။ ဂလေယလကရေးေငး ရခါငးစ�ရောကြာ လြးရဖါကဖ ေားသနရနသ ကျပတေရနန ေယသက ောေြာလဆတ ေကျ း စးပားသ� �ျာက ကျငဝတသလနပါ ထငဟပဖ လပါလြြယ။ ကယလနကြဘ ာေတက စ�းစားကကဖပါ။

53a'gufwmjrifhaZmf

ကးစကမပနနြ န နးက Ro နတကပါတယ။ ပထကေတငး ပျြးြျ လတစရယာကကရန ေမခားလတစရယာကပ ကးတ န နးဆေင (Ro=1) ပျ နြ က ပငြရနပါလြြယ။ပျြးြျ ပျနြ က ပငြရနပါလြြယ။ပျြးြျ ပျ နြ က တစရယာကနြ က တစရယာကထကပပပး (ပထက ဥပြာြာလ ၃ ရယာက Ro = 3 ရယာက) ဆေင ဆပားကးစကရတာြယ ေရမခေရနပါ။ ေဒထြာြ ဆားစဗငးေပစ ောတလြးြာလ ပျြးြျ ထကပတ ေကကးစားပျပား ရစသရတြျားရနေင ပား ရစသရတြျားရနေင ခကကကရတာတာပါပ။ ဂလေယလကရေးေငး မဖစစ�ရောကြာ လြးရတရပါက ခေးရတတင ကကပါတယ။ ကြဘ ာ ပြ မပတငးလလဟာ ရလရကကာငး ကနယက ေချတေဆကထြာေပါတယ။ လြးရပါကမခငးေ ဆးကျ း ေကေမခြးက ဒကပရောဂါရေးြာ မြငရနကကေပါပပ။ကပရောဂါဟာ လြးရကကာငးရတကရနတဆင ကြဘ ာတခလးက ေချနတေတငး ရောကပါတယ။ ကပရောဂါေ ဝနထတဝနပးက ေဒ ရလယ�ရတ လြးရကကာငးရတန တခါြ ြထရတခေးသ၊ ေဒလြးရတက သယ ရဆာငလာတ ေကျ းစးပားက တခါြြခစားခေသရတ ေရပါ မပငးမပငးထနထန ကျရောကတာရတရနပါတယ။ ဂလေယလကရေးေငး ရခါငးစ�ရောကြာ လြးရဖါကဖ ေားသနရနသ ကျပတေရနန ေယသက ောေြာလဆတ ေကျ း စးပားသ� �ျာက ကျငဝတသလနပါ ထငဟပဖ လပါလြြယ။ ကယလနကြဘ ာေတက စ�းစားကကဖပါ။

tcef; (6)

usef;rma&;NydKvJjcif;

56 ukdApfaemufaMumif;jyef56 ukdApfaemufaMumif;jyef

ရေ �ရောင ရမပာငရမပာငရခတ (Gilded age) ဆတ ရခါငးစ� က Chuang စာရစာငြာပါတ ကးစကမခငးရဆာငးပါးထကရခါငးစ�ခတစခပါ။ ရေြာရမပာခသလပ တရတပညာေငေ တရတလေဖ ေစညးက ကပရေးရနာကခန မပနသးသပတ ရဆာငးပါးမဖစပါတယ။ ကဗစကနားလညဖ ကြဘ ာလးပခ� ေေငးေငစနစထြာ ေရနတ တရတမပညသ ကျနးြာရေး ေကကပေတညးက သဖလြယလ သက ဆပါတယ။ စပနတပရကး (၁၉၁၈) တနးကလပ ေြျားမပညသကကားက ကျနးြာရေးေကကပေတညးရကကာင ကရနာ ဗငးေပစ ေမြစတယပျနဖ လယကရစခတာလ ဆပါတယ။ ဒါရပြယ ဒ ကျနးြာရေးနြကျပျကယငးြ ကစ� ဟာ ေငသပရ ရြာမဖစရနတ စးပားရေးတးတကြ ကကားြာ ဝငးဝငးလကလက ပြ မပရတ၊ ဧောြစကရ ကကးရတကကားြာ ရပျာကကယလ ရနပါတယ။ တကယြာရတာ ကျနးြာရေး၊ ပညာရေးလ ေြျားမပညသရကာငးကျ း (public goods) ကစ� ရတြာ ေစးေေသးစေတက ေလနနညးပါတယ။ မပညသရေးောေသးစေတ ေြျားစက လြးရတ၊ တတားရတ၊ ရဈးရပါတ လျ ပစစထတလပ တာရတဆက ေဓကသားပါတယ။ တပပငတညးြာ မပညတငးရဈးကကေတက ထတလပတာ ရတက ေန� ောယမဖစရလာကရောင ေေညေရသးနြပါတယ။ ကြဘ ာ ရဈးကကေတက iphone ရတ၊ ကနပျတာချစပရတလ တနဖးမြင၊စချနမြင ပစ� ညးရတက တရတစကြ လပငနးရတက ထတလပရနတာဆယစနစရတ ေပါပပ။ မပညတငးရဈးကကြာရတာ ခပညညထတကန ရတ၊ ေရ ပရတာပရတရကကာင မပညသေ ကနပစ� ညးရတေရပါ ြယ ကကညြ က နကရ� ငးပါတယ။ ၂၀၀၈ ခနစြာ ြယလြငးပါတ န မပဿနာတကပပး ကရလး ၁၂ ရယာကရလာက ရသပါတယ။ ရထာငနချပပး ရဆးရတကေပါတယ။ ေဒရနာကပငးြာလညး ေရ ပရတာပက ပြနလာရနတာပါပ။ ၂၀၁၁

58 ukdApfaemufaMumif;jyef

ြာ စနပစဆရတက မပနသးတ စားရသာကဆငရတ နငငေ ရဒသ ရတာရတာြျားြျားြာ ရတခေတယ။ ၂၀၁၈ ြာ စြြတ ကာကယရဆး ရတရကကာင ကရလးရတရသခတာေတယ။ ရနာကနစြာ ကာကယရဆး ေတရကကာင ရဆးရရောကခ ကကတာရတေတယ။ ဆနးဆနးမပားမပား ကစ� ရတကလညး ရတာကရလ ျာကမဖစရနတာပါ။ ေသငစား စားစော ေထတရတြာ စေတရလျာရောင ဆပမပာထညတာ။ ရောဂါရကကာင ရသတ ဝကရတ တမခားရနောယရောငးတာ စသညမဖင ေြျားကကးပါ။ ကြဘ ာလးပခ � ေေငးေငစနစထက တရတမပညကကး တစစစ ြရောကခငကရတာ ပြ မပြာဆေင Danwei စနစ (ေလပေရမခမပ ေကျ းခစားခင) န ရကျးလကြာရတာ ရဒသန� ေကျနးြာရေး ရဆးခနးရတကရန ကျနးြာရေးရစာငရောကြ ရတ ေပါတယ။ ရဒသန� ေ ရဆးခနးရတ ဆတာကလညး ရကျးလကဆောဝနရတ လရလာကြျား မပားစာေတရနောပါ။ ဆေယလစရခတ တရတမပညက မပငးမပငးထနထန ရဝဖနကက သရတကရတာင ေသေြတမပေတ ပညာရေးန ကျနးြာရေးရစာငရောကြ စနစေခပါတယ။ ောစနစန ချေခတ snail fever က ဆေယလစရခတြာ ရပျာကသရလာကမဖစခ ပပး ဆေယလစ ကျနးြာ ရေး ပပလရတာြ ေငန ေားန ဒ snail fever က မပနရောကလာခတယ။ ြဟာခနပျရကျာလ� ားြ စြကနးန ေငတရေးဆကတ ကာလရတ ထြာရတာင ကရလးရြးရသန နးက ကျရနခတယ။ ၁၉၅၀ ကရန ၁၉၈၀ ေရစာပငးေထြာ ပျြးြျ လသကတြးက ၄၅ နစကရန ၆၈ နစေထတး လာ ခ တ ယ ။ ကာ က ယ ရဆး ၊ တ စ က ယ ရေ သ န ေ ငး ရေး ေရလေထရတ ကျယကျယမပနမပနေပပး မပညသ ကျနးြာရေး၊ ောဟာေ ပညာရပးရတ၊ ေရမခခရဆးဝါးရတက လတငးလကလြးြကက၊ ေခြ ေကကတယ။ တစချနတညးြာ ရကျးလကဆောဝနရတက ရဒသခရတကရဆးပညာ ေသေမြငရတ ရပးကကတယ။ ရပဝတ� ေားပါးဆငးေတ ရခတထြာ ရောကရမခကလာတ ကျနးြာရေးစနစက ေဒ ဆောဝန

58 ukdApfaemufaMumif;jyef

ြာ စနပစဆရတက မပနသးတ စားရသာကဆငရတ နငငေ ရဒသ ရတာရတာြျားြျားြာ ရတခေတယ။ ၂၀၁၈ ြာ စြြတ ကာကယရဆး ရတရကကာင ကရလးရတရသခတာေတယ။ ရနာကနစြာ ကာကယရဆး ေတရကကာင ရဆးရရောကခ ကကတာရတေတယ။ ဆနးဆနးမပားမပား ကစ� ရတကလညး ရတာကရလ ျာကမဖစရနတာပါ။ ေသငစား စားစော ေထတရတြာ စေတရလျာရောင ဆပမပာထညတာ။ ရောဂါရကကာင ရသတ ဝကရတ တမခားရနောယရောငးတာ စသညမဖင ေြျားကကးပါ။ ကြဘ ာလးပခ � ေေငးေငစနစထက တရတမပညကကး တစစစ ြရောကခငကရတာ ပြ မပြာဆေင Danwei စနစ (ေလပေရမခမပ ေကျ းခစားခင) န ရကျးလကြာရတာ ရဒသန� ေကျနးြာရေး ရဆးခနးရတကရန ကျနးြာရေးရစာငရောကြ ရတ ေပါတယ။ ရဒသန� ေ ရဆးခနးရတ ဆတာကလညး ရကျးလကဆောဝနရတ လရလာကြျား မပားစာေတရနောပါ။ ဆေယလစရခတ တရတမပညက မပငးမပငးထနထန ရဝဖနကက သရတကရတာင ေသေြတမပေတ ပညာရေးန ကျနးြာရေးရစာငရောကြ စနစေခပါတယ။ ောစနစန ချေခတ snail fever က ဆေယလစရခတြာ ရပျာကသရလာကမဖစခ ပပး ဆေယလစ ကျနးြာ ရေး ပပလရတာြ ေငန ေားန ဒ snail fever က မပနရောကလာခတယ။ ြဟာခနပျရကျာလ� ားြ စြကနးန ေငတရေးဆကတ ကာလရတ ထြာရတာင ကရလးရြးရသန နးက ကျရနခတယ။ ၁၉၅၀ ကရန ၁၉၈၀ ေရစာပငးေထြာ ပျြးြျ လသကတြးက ၄၅ နစကရန ၆၈ နစေထတး လာ ခ တ ယ ။ ကာ က ယ ရဆး ၊ တ စ က ယ ရေ သ န ေ ငး ရေး ေရလေထရတ ကျယကျယမပနမပနေပပး မပညသ ကျနးြာရေး၊ ောဟာေ ပညာရပးရတ၊ ေရမခခရဆးဝါးရတက လတငးလကလြးြကက၊ ေခြ ေကကတယ။ တစချနတညးြာ ရကျးလကဆောဝနရတက ရဒသခရတကရဆးပညာ ေသေမြငရတ ရပးကကတယ။ ရပဝတ� ေားပါးဆငးေတ ရခတထြာ ရောကရမခကလာတ ကျနးြာရေးစနစက ေဒ ဆောဝန

59a'gufwmjrifhaZmf

ရတက တညရပးခ ကကတယ။ ေဒေရမခေရန ေခတာ ပျြးြျ ောဖေက နငငရတထက တရတမပညကကးဝငရင နညးချန၊ ဆငးေချနကပါ။ ေဒရနာကြာရတာ လစလျရ တာ၊ ပဂဂ လကပငလပတာရတန ေေငကျနးြာရေးစနစဟာ တမဖညးမဖညး ပပလလာတယ။ တစချန တညးြာေလနမြနတ ပြ မပတညရဆာကြ ၊ ေထနးေကပြ စကြ လပငနးရတရကကာင လရတေကျနးြာရေးရစာငရောကြ လေပချကပကကးလာတယ။ ဒါရတာင ေစားေစာန ရဆးဝါးရတ ြလပခ�ရတာ တာက ထညြရမပာရသးေး။ ဒရနရခတြာ တရတ မပည ကကးေ လတစဦးချငးနစစ� ကျနးြာရေးရစာငရောကြ စေတ ၃၂၃ ရဒါ လာေတယလ ကြဘ ာ ကျနးြာရေးေဖက ဆပါတယ။ ေောေး၊ ေလာရစ၊ ေလရဂးေးယား နငငရတ ေသးစေတေ တစဝကရလာကပ ေပါတယ။ ကျနးြာရေးရစာငရောကြ ပပပျကမခငးေ ဒဏက ေြျားဆး ခေတာက သနးနချတ မပညတငးရေ �ရမပာငးလပသားရတပါ။ဟကးစနစ (hukou system) ေေ သတေယရနောပ ရောကရနပါရစ ောတေပေ�ာြာပ စာေငးဝငပါတယ။ ေရမခခကျနးြာရေးခစားခငက ေပေ�ာြာပကျနခပါတယ။ ၁၉၉၀ ရကျာကာလရတေ ပဂဂ လကစနစ (ေစးေေ စြြ ေပငးရတာပါတယ) ကလညး ြညကာြတ� ပ မဖစပါတယ။ ေလပေင ေလပသြား ထညဝငေြယ ကျနးြာရေးစေတက ေလပေငေကက လျစလျရ တာြျားပါတယ။ နြကျရနတ ကျနးြာရေးစနစြာ ရကကာကစော လြ ပဋပက� ရပါ လာပါတယ။ ေဒါကရတာ လနာရတ ေရပါ ရဆးဝနထြးရတ ရပါဆတယလ ယဆပပး ကျနေစသရတ၊ ရဆြျ းရတေ ဆောဝန၊ ဆောြရတေရပါ တကခကြ ပါ။ ရလလာြ တစခေေ ဆောဝန ၈၅ ောခငန နးဟာ ေကကြးဖက ခေတ ေရတေကက�ေတယလ ဆပါတယ။ ၂၀၁၄ ြာ ကယထ လက ရောက တကခကခေတ ဆောဝန ပြာဏက ၁၃ ောခငန နးေတယလ

59a'gufwmjrifhaZmf

ရတက တညရပးခ ကကတယ။ ေဒေရမခေရန ေခတာ ပျြးြျ ောဖေက နငငရတထက တရတမပညကကးဝငရင နညးချန၊ ဆငးေချနကပါ။ ေဒရနာကြာရတာ လစလျရ တာ၊ ပဂဂ လကပငလပတာရတန ေေငကျနးြာရေးစနစဟာ တမဖညးမဖညး ပပလလာတယ။ တစချန တညးြာေလနမြနတ ပြ မပတညရဆာကြ ၊ ေထနးေကပြ စကြ လပငနးရတရကကာင လရတေကျနးြာရေးရစာငရောကြ လေပချကပကကးလာတယ။ ဒါရတာင ေစားေစာန ရဆးဝါးရတ ြလပခ�ရတာ တာက ထညြရမပာရသးေး။ ဒရနရခတြာ တရတ မပည ကကးေ လတစဦးချငးနစစ� ကျနးြာရေးရစာငရောကြ စေတ ၃၂၃ ရဒါ လာေတယလ ကြဘ ာ ကျနးြာရေးေဖက ဆပါတယ။ ေောေး၊ ေလာရစ၊ ေလရဂးေးယား နငငရတ ေသးစေတေ တစဝကရလာကပ ေပါတယ။ ကျနးြာရေးရစာငရောကြ ပပပျကမခငးေ ဒဏက ေြျားဆး ခေတာက သနးနချတ မပညတငးရေ �ရမပာငးလပသားရတပါ။ဟကးစနစ (hukou system) ေေ သတေယရနောပ ရောကရနပါရစ ောတေပေ�ာြာပ စာေငးဝငပါတယ။ ေရမခခကျနးြာရေးခစားခငက ေပေ�ာြာပကျနခပါတယ။ ၁၉၉၀ ရကျာကာလရတေ ပဂဂ လကစနစ (ေစးေေ စြြ ေပငးရတာပါတယ) ကလညး ြညကာြတ� ပ မဖစပါတယ။ ေလပေင ေလပသြား ထညဝငေြယ ကျနးြာရေးစေတက ေလပေငေကက လျစလျရ တာြျားပါတယ။ နြကျရနတ ကျနးြာရေးစနစြာ ရကကာကစော လြ ပဋပက� ရပါ လာပါတယ။ ေဒါကရတာ လနာရတ ေရပါ ရဆးဝနထြးရတ ရပါဆတယလ ယဆပပး ကျနေစသရတ၊ ရဆြျ းရတေ ဆောဝန၊ ဆောြရတေရပါ တကခကြ ပါ။ ရလလာြ တစခေေ ဆောဝန ၈၅ ောခငန နးဟာ ေကကြးဖက ခေတ ေရတေကက�ေတယလ ဆပါတယ။ ၂၀၁၄ ြာ ကယထ လက ရောက တကခကခေတ ဆောဝန ပြာဏက ၁၃ ောခငန နးေတယလ

၂၀၁၅ ရလလာြတစခြာ ဆပါတယ။ တရတဆောဝနတစရယာကဟာ ေရြေကန ဆောဝန တစရယာကထက လနာကကညေတ ပြာဏ ရလးဆ ပြျားပါတယ။ ေရြေကန ဆောဝနတစရယာကဟာ သနငင ေပျြးြျ တစဦးချငး တစနစဝငရင (၆၀၂၀၀) ထက ၅ ဆြျားတ၀ငရင (ရဒါလာ ၃သနး) ရလာကေပါတယ။ တရတ ဆောဝနကရတာ သနငင ေ ပျြးြျတစဦးချငး တစနစဝငရင (ရဒါလာ ၁၆၇၆၀) ထကနညးတ ရဒါလာ ၁၅၀၀၀ ေပါတယ။ ေဒလ ကျနးြာရေးရစာငရောကြ ပျကယငးတ ရနာကခြာ ကဗစ-၁၉ ရောဂါဟာ တရတြာ ေလယတက မဖစတညပျပားပါတယ။ ရောကရမခလတနးစားေ ကျနးြာရေး နြကျြဟာ ဗငးေပစ ရမခကပ ေဖ ေကေညရပးခတာပါပ။ ေရပါက ေချကေလကရတဟာ Chuang ြဂဂေငးပါ တရတ ပညာေငေ ေချကေလကရတပါ။ ရဆာငးပါးထက သေ ရောကပါ ြတချကက ကျပတက ထတလနရစပါတယ။ “တစနစကရန နစနစ ေချနကာလေတငးြာ ကးစကရောဂါ ေသစတစကကြရတာ တရတမပညကကးြာ ရပါပါတယ။”

tcef; (7)

ed*Hk;pum;

62 ukdApfaemufaMumif;jyef

ကဗစ မဖစတညောလြးရကကာငးက မပန ကကညတ စာရတ ဧပပလ ပတေကြာ ဖတမဖစပါတယ။ ဖတေငးန မြနြာမပညထက ပေပရတပ စတထြာ ထငလာပါတယ။

▪ ရနစ�ပပလရနေတ သစရတာရတ။ ▪ ခလ ောြလာတ သတ� ဝါရတ။ ▪ ရမြယာလကလတဆးရ းေတ ဌာရနမပညသရတ။ ▪ ရေေငးမြစထက ေဆပေရတာကရတ ပလ� တရနတ

ငကရပျာခငးရတ။ ▪ ထငတငးကကေငးနးမြ�ပနြ ရတ။ ▪ မပညပ ဓနေငေားန မပညတငးသယောတ ကကားြာ ပစားလပ

ကကးပားရနတ ခရနရတ။ ▪ မပညပက ရောကလာတ ထကန နးမြင ရြးမြရေးလပငနး

ကကးရတ။ ▪ ကညသြတ ဥတရေးသင ရတာငသရတ။ ▪ ရကျးလကကရန ပြ မပဆငးေသားေပကကထ ရနစ�တးဝင

လာရနကကသရတ။ ▪ မပညတငးမပညပက ေဆပေရတာကရတစားသးေငး

ကျနးြာရေးပပပျကရနတ မပညသရတ။ ▪ မပညပကရန တးဝငလာဖ မပငရနတ ေထားလြး၊ ကားလြး၊

ရလယာ�လြးရတ။ ▪ ရေ ရမြ မပညသရတ ချနငးခေြယ လပပငခငရတ

ဓနေငေားလကထ ထညရပးရနေတာကပ ဖ ပဖးရေးလ ထငရနတ ောဏာပငရတ။

▪ မပညသေ၀ လပခ�ြ ဆတာက တစကကြတစခါြ ရတးကကကကညခဖးဟနြေတ ေဆငဆငေေပေပက တာဝနေသရတ။

62 ukdApfaemufaMumif;jyef

ကဗစ မဖစတညောလြးရကကာငးက မပန ကကညတ စာရတ ဧပပလ ပတေကြာ ဖတမဖစပါတယ။ ဖတေငးန မြနြာမပညထက ပေပရတပ စတထြာ ထငလာပါတယ။

▪ ရနစ�ပပလရနေတ သစရတာရတ။▪ ခလ ောြလာတ သတ� ဝါရတ။▪ ရမြယာလကလတဆးရ းေတ ဌာရနမပညသရတ။▪ ရေေငးမြစထက ေဆပေရတာကရတ ပလ� တရနတ

ငကရပျာခငးရတ။▪ ထငတငးကကေငးနးမြ�ပနြ ရတ။▪ မပညပ ဓနေငေားန မပညတငးသယောတ ကကားြာ ပစားလပ

ကကးပားရနတ ခရနရတ။▪ မပညပက ရောကလာတ ထကန နးမြင ရြးမြရေးလပငနး

ကကးရတ။▪ ကညသြတ ဥတရေးသင ရတာငသရတ။▪ ရကျးလကကရန ပြ မပဆငးေသားေပကကထ ရနစ�တးဝင

လာရနကကသရတ။▪ မပညတငးမပညပက ေဆပေရတာကရတစားသးေငး

ကျနးြာရေးပပပျကရနတ မပညသရတ။▪ မပညပကရန တးဝငလာဖ မပငရနတ ေထားလြး၊ ကားလြး၊

ရလယာ�လြးရတ။▪ ရေ ရမြ မပညသရတ ချနငးခေြယ လပပငခငရတ

ဓနေငေားလကထ ထညရပးရနေတာကပ ဖ ပဖးရေးလ ထငရနတ ောဏာပငရတ။

▪ မပညသေ၀ လပခ�ြ ဆတာက တစကကြတစခါြ ရတးကကကကညခဖးဟနြေတ ေဆငဆငေေပေပက တာဝနေသရတ။

63a'gufwmjrifhaZmf

ကပရေးေလနြာရတာ ေရတးသစ၊ ေမြငသစ၊ လြးသစရတန ကျပတ ခေးဆက နငရကာငးပါေ။

ရဒါကတာမြငရော၂၀.၄.၂၀၂၀

63a'gufwmjrifhaZmf

ကပရေးေလနြာရတာ ေရတးသစ၊ ေမြငသစ၊ လြးသစရတန ကျပတ ခေးဆက နငရကာငးပါေ။

ရဒါကတာမြငရော၂၀.၄.၂၀၂၀

Crawford, D.H., 2018. Viruses: A very short introduction. Oxford University Press.Davis, M., 2006. The monster at our door: The global threat of avian flu. Macmillan.Doherty, P.C., 2013. Pandemics: What Everyone Needs to Know. Oxford University Press.Garrett, Laurie 2016, “Pandemic,’ by Sonia Shah”, The New York Times, 4March viewed 29 March 2019, https://nyti.ms/1QQiJFcGarner, Dwight 2012, “They Are So Beastly, These Ticks and Plagues”, The New York Times, 2 Oct, viewed 29 March 2020, https://nyti.ms/Smi1HuHarvey, David 2020, Anti-Capitalist Politics in the Time of COVID-19, viewed 20 March, https://jacobinmag.com/2020/03/david-harvey-coronavirus-political-economy-disruptionsKakutani, Michiko 2014, “Ebola Facts Are Scary Enough”, The New York Times, 22 October, viewed 20 March 2020, https://nyti.ms/ZH2OWkKenney, C. and Osterholm, M.T., 2017. Deadliest Enemy: Our War Against killer germs.McCarthy, Simone., Lew, Linda., Zheng, William., Xie, Echo., and Zhang, Phoebe., 2020, “How Disease X, the epidemic-in-waiting, erupted in China: Health experts warned it would be 'threatening to the world and socially disrupting'. Then the new coronavirus arrived”, South China Morning Post, 27 February, viewed 28 February,https://multimedia.scmp.com/infographics/news/china/article/3052721/wuhan-killer/index.htmlMcGrath, Charles, 2012, “The Subject Is Science, the Style Is Faulkner”, The New York Times, 19 October viewed 18 March 2020, https://nyti.ms/WM9mOcMellen, Matt 2020, 5 ways coronavirus could help humanity survive the ecological crisis, viewed 24 March 2020, https://www.resilience.org/stories/2020-03-24/5-ways-coronavirus-could-help- humanity- survive-the-ecological-crisis/Mirsky, Steve, 2012, “David Quammen: The Spillover of Animal Infections to Humans”, Scientific American,18 March, viewed 18 March 2020, https://www.scientificamerican.com/podcast/ episode/david-quammen-how-animal-infections-spill-over-to-humans/Osaka, Shannon 2020, A common germ pool’: The frightening origins of the coronavirus, viewed 2 April 2020 from https://grist.org/climate/a-common-germ-pool-the-frightening-environmental-origins-of- covid-19/Pabst, Yaak 2020, AGRIBUSINESS KILLS Capitalist agriculture and Covid-19: A deadly combination, viewed March 11, https://climateandcapitalism.com/2020/03/11/capitalist-agriculture-and-covid- 19-a-deadly-combination/Quammen, D., 2012. Spillover: animal infections and the next human pandemic. WW Norton & Company.Shah, Sonia 2012, “Breeding Ground”, The New York Times, 19 Oct, viewed 29 March 2020, https://nyti.ms/SYa19F.

References

Shah, S., 2016. Pandemic: Tracking contagions, from cholera to Ebola and beyond. Macmillan.Shuman, Michael H. 2020, “Comparative Resilience: 8 Principles for Post-COVID Reconstruction”, Resilience 3 April, viewed 3 April https://www.resilience.org/stories/2020-04-07/comparative- resilience-8-principles-for-post-covid-reconstruction/Singh, Zorawar D., 2020, “COVID-19 Should Make Us Re-imagine the World Order”, Economic and Political Weekly, Vol. 55, Issue No. 13, 28 Mar,2020, pp.Sparrow, Annie 2019, “Ebola in Africa: What We’re Getting Wrong”, The New York Review of Books, 24 October, viewed 15 March 2020, https://www.nybooks.com/articles/2019/10/24/ebola-in-africa- getting-wrong/Wallace, R., 2016. Big farms make big flu: dispatches on influenza, agribusiness, and the nature of science. NYU Press.Wallace, Rob 2020. Bird Flu Factories: How Industry Backed Science Favors Big Poultry and Ignores Danger, viewed 31 January, http://inthesetimes.com/rural-america/entry/19855/bird-flu-factory- farms-disease-industrial-agribusiness-rob-wallace-h5nxZimmer, Katarin 2019, “Deforestation is leading to more infectious diseases in humans”, National Geographic, 22 November, viewed 18 March 2020, https://www.nationalgeographic.com/ science/2019/11/deforestation-leading-to-more-infectious-diseases-in-humans.html