İÇME-KULLANMA SUYU İÇME-KULLANMA SUYU DEZENFEKTAN DEZENFEKTAN UYGULAMALARIUYGULAMALARI

Prof. Dr. Murat TOPBAŞProf. Dr. Murat TOPBAŞKTÜ Tıp FakültesiKTÜ Tıp Fakültesi

Halk Sağlığı Anabilim DalıHalk Sağlığı Anabilim Dalı

NEDEN ÖNEMLİ?

Toplumun temel içme-kullanma suyu kaynağı musluktan akan sudur

Bu suyun sağlıklı ve güvenli olması pek çok hastalığın ortaya çıkışını önleyecektir

Sağlıklı ve güvenli suya erişim halk sağlığının en temel konularındandır.

DSÖ’nün Alma-Ata Bildirgesi'nde (1978) yer alan ve olmazsa olmaz olarak nitelenen minimal sağlık bakımı kavramının sekiz bileşeninden birisi;

"temiz su sağlanması ve sanitasyon"

NEDEN ÖNEMLİ?

Su ve sanitasyon eksikliğine bağlı ishalli hastalıklar hastalık yükünde önemli paya sahiptir

Dünyada tüm hastalıkların hemen hemen yarısı sularla ilişkilidir

Suyla bulaşan enfeksiyöz ishaller ölüm nedenleri içinde ilk sıralarda yer almaktadır

NEDEN ÖNEMLİ?

«ÖNLENEBİLİR»

«ÖNLENEBİLİR»

BU NEDENLE;

Hastalık yapıcı mikroorganizmalardan kurtulmak için içme-kullanma suyu dezenfekte edilmeli

Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar sürmeli

Hastalık yapıcı mikroorganizmalar

ham suda bulunabilir

şebekede taşınması sırasında suya karışabilir

Şebekedeki hasarlı noktalar, su kesintileri sırasında ortaya çıkan geri emilim vb. mikroorganizmaların içme suyuna karışmasına neden olur

Kısa sürede çok sayıda kişinin etkilendiği salgınlara neden olabilir

DEZENFEKSİYONDEZENFEKSİYON

Hastalık yapıcı mikroorganizmaları etkisiz hale getirmek için uygulanan işlemler

İçme-kullanma suyu dezenfeksiyonu;Fiziksel yöntemler

Kimyasal yöntemler

Su mikroorganizmalarla kirlendi mi?

Sürekli mikrobiyolojik analiz yapamayız

Dezenfeksiyon yapmalıyız

Her an kirlenme olabilir!

Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar sürmeli

ÖNEMLİ !

KİMYASAL DEZENFEKTAN NASIL OLMALI?

Uygun sürede mikroorganizmaları yok edebilmeli

İnsanlara ve hayvanlara toksik etkisi olmamalı

Ucuz

Depolanması, taşınması ve uygulanması kolay

Suda yeterli süre kalabilmeli

İşlem sonunda kolay ölçülebilir kalıntıları olmalı

KİMYASAL DEZENFEKTANLAR

Toplumsal amaçlı içme-kullanma suyu dezenfeksiyonunda kullanılan başlıca kimyasal dezenfektanlar

Klor

Kloraminler

Klordioksit

Ozon

KLOR

Klor halen en yaygın olarak kullanılan dezenfektandır.

Klor eklendikten sonra etkinliğin ortaya çıkması için yeterli temas süresine gereksinim vardır.

Bu süre yaklaşık 30 dakikadır.

Klorun 3 farklı formu kullanılır: Elementer klor (klor gazı)

Sodyum hipoklorür (sıvı)

Kalsiyum hipoklorür (katı)

GAZ KLOR

En yaygın kullanılan form

Klor formları arasında en ucuz olan

Raf ömrü yok

Basınçlı tanklarda sıvılaştırılmış gaz olarak taşınır ve depolanır

Tecrübeli personel gerekir

SIVI KLOR (sodyum hipoklorür)

%5-15’lik solüsyonları kullanılmakta

Raf ömrü sınırlı

Korozif etkisi fazla

Gaz klordan daha pahalı

KATI KLOR (kalsiyum hipoklorür)

Küçük kapasiteli tesislerde kullanılır

%65 klor içeren granül ya da tabletler biçiminde

Raf ömrü sıvı klordan uzun

Hazırlama aşaması daha çok işlem gerektirir

Doz ayarlaması güç olabilir

Gaz klordan daha pahalı

KLORAMİNLER - AVANTAJLARI

Klor ve amonyak bileşiği Genellikle primer dezenfektan olarak kullanılmaz

Klora göre dezenfektan etkinliği daha düşük

Temas süresi uzun

Uzun dağıtım şebekelerinde ikincil dezenfektan olarak kullanılması tercih edilir

Rezidüel etkinlik var

Klora göre daha az yan ürün oluşur Tat ve koku kontrolü iyidir Suya tat ve koku katma özelliği açısından klordan

iyidir

KLORAMİNLER - DEZAVANTAJLARI

Gerekli temas süresi uzun Okside etme yeteneği serbest klora göre daha düşük Diyaliz makinelerinde çeşme suyu kullanılıyorsa, sudaki

klor hastanın dolaşımına geçerek eritrositleri okside etmektedir

Yüksek dozda klor gözlerde irritasyona neden olur Virüs ve parazitlere etkileri yeterince incelenmemiş Amonyak oluşumuna bağlı olarak dağıtım sistemlerinde

alglerin büyümesi indüklenebilir İçerdiği amonyak nedeniyle akvaryum balıklarına zarar

verir

KLORDİOKSİT - AVANTAJLARI

Virüsit etkisi çok yüksek Dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu azdır

Trihalometan oluşumuna neden olmaz, THM prokürserlerini (%30 kadar) parçalar

Tat ve koku yapan fenolleri parçalar Giardia ve Cryptosporidiumlara karşı son derece etkilidir

Klorla karşılaştırıldığında Giardiaları 5 kat daha hızlı inaktive eder Demir ve manganezi hızla okside ederek ortamdan

uzaklaştırılmasını sağlar Uygun şartlarda suyun bulanıklığını azaltır. Dezenfeksiyon etkinliğini etkileyen tek parametre pH’dır, o da

kısmen etkiler Manganaz oksidasyonuna neden olur, klora dirençli bazı

mikroorganizmaların varlığında ilk alternatiftir

KLORDİOKSİT - DEZAVANTAJLARI

Doğal organik maddelerle etkileşerek inorganik yan

ürünler oluşumuna neden olur (klorit ve daha az

miktarda klorat iyonları) Rezidüel etkinliği yok denilebilir

suda kısa sürede uçarak buharlaşır Nadiren diğer dezenfektanlarda görülmeyen koku ve

tat ortaya çıkabilir Kullanıma hazır hale getirmek için özel ekipman

gerekir İşletme maliyeti yüksektir

OZON - AVANTAJLARI

Çok güçlü bir dezenfektan ve oksidan

Daha çok oksidan özelliği nedeniyle kullanılmakta

Virüsit etkisi çok yüksek

Giardia ve Criptosporodium üzerine etkili

Dezenfeksiyon için gerekli temas süresi kısa

Bulanıklığı giderir

Tat ve koku giderilmesinde etkili

Rezidüel koruma sağlamaz

Korozif ve toksik etkileri var

Kompleks organik bileşikleri parçalayarak sudaki mikroorganizmalar için besin ortamı oluşturur

Çeşitli yan ürünler oluşur

Yan ürünleri azaltmak için ek düzenlemeler gerekir (granüler aktiviteli karbon filtreleri vb)

Kurulum maliyeti yüksek olduğundan küçük işletmelerde kullanılamaz

OZON - DEZAVANTAJLARI

ULTRAVİOLET - AVANTAJLARI

Kimyasal madde kullanılmadığından, kimyasal

maddelerin kullanımına ait sorunlar olmaz

(taşıma, depolama, işleme gibi)

Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu

saptanmamış

Birçok virüs, spor ve kisti inaktive edebilir

Cryptosporidiuma karşı etkilidir

ULTRAVİOLET - DEZAVANTAJLARI Rezidüel koruma sağlamaz İşletme gideri yüksektir Kurulum maliyeti yüksektir Enerji tüketimi yüksektir Tüm su kaynaklı mikroorganizmalara etkinliği konusunda yeterli

bilgi yoktur Reovirüs ve rotavirüslere karşı etkinliği çok düşük UV sonucu üreme yeteneği kaybolan mikroorganizmalar zamanla

tekrar eski hallerine dönebilirler Suyu istenilen kaliteye getirebilmek için ilave dezenfektanlar

gerekebilir Kullanılan cıvalı lambalar daha sonra içme suyu ve çevre

kirliliğine neden olabilir

 TABLO 1. DEZENFEKTANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

 Dezenfektan Dezenfeksiyon etkinliği

Rezidüel koruma

Dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu

Renk giderici özelliği

Koku giderici özelliği

Klor İyi İyi Normal miktarda İyi İyi

Kloraminler Orta Çok İyi Az miktarda Yok Çok iyi

Klordioksit Çok iyi Yok Normal miktarda İyi İyi

Ozon Çok iyi Yok Az miktarda Mükemmel Mükemmel

UV İyi Yok Yok Yok Yok

Dünya Sağlık Örgütü'ne göre: İçme sularının klorlanması halk sağlığı alanındaki

en önemli gelişmelerden biri

Halen mevcut alternatifleri arasında en güvenilir dezenfeksiyon yöntemi

KLORLAMA

NEDEN KLOR / KLORLU BİLEŞİKLER?

Klor içeren dezenfektanlar bilinen patojen mikroorganizmaların birçoğuna etkili

(PRİMER DEZENFEKSİYON)

Klor içeren dezenfektanlar, suyun işlendiği tesisten tüketicinin musluğuna kadar sürekli dezenfeksiyon sağlayan tek yöntem

(REZİDÜEL KORUMA)

NEDEN KLOR?

Ekonomiktir

Tat ve koku kontrolü sağlar

Kötü koku ve tada neden olan doğal organik maddeleri (özellikle algleri) okside eder

Sistemdeki biyolojik büyümeyi önler

Suda bulunabilecek bazı kimyasalları (amonyak, hidrojen sülfid…) parçalayarak kimyasal kontrol sağlar

Dezenfeksiyon yan ürünleri arasında en fazla incelenmiş olanlar klorun yan ürünleridir

Özellikle su şebeke bütünlüğünün tam olarak sağlanamadığı yerlerde klorlama yaşamsal öneme sahiptir

Arıtılmış suyu mikrobiyolojik kontaminasyondan korumak için kullanılan en etkili yöntem dağıtım öncesi klorlamadır

Dağıtım sistemi içerisinde belirli aşamalarda (depo gibi) yeniden klorlama gerekebilir

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ

Tüm kimyasal dezenfektanların kullanımı sonucunda oluşabilir

Klor ve kloraminlerin sudaki bazı organik maddelerle birleşmesiyle oluşur

Başlıcası trihalometanlardır

Dünya Sağlık Örgütü;

“Dezenfeksiyon yan ürünleri kaynaklı olabileceği ileri sürülen sağlık risklerinin, yetersiz dezenfeksiyon sonucu ortaya çıkabilecek sağlık risklerine göre son derece az”

“Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu gerekçesiyle suların dezenfeksiyonunu engelleyecek ya da azaltacak hiçbir uygulamanın onaylanamayacağını”

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ-KANSER?

Dezenfeksiyon yan ürünlerinin sularda tespit edildiği 1974 yılından bu yana yapılan çalışmalarda, bu kimyasallarla insanlarda kanser oluşumu arasında doğrudan bir ilişki yok

Uluslararası Kanser Araştırma Kurumu (IARC) dezenfeksiyon yan ürünleri kanserojen değil

Hamsuyun organik yükü az olmalı

Koagülasyon işlemi: Ortamdaki organik maddeleri azaltır.

Adsorbsiyon işlemi: Dezenfeksiyon yan ürünlerinin ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar.

Yaygın olarak aktif karbon kullanılır

Havalandırma, UV

Membran filtrasyonu: Trihalometanların hemen tamamı ve diğer yan ürünlerin çoğunluğu sudan uzaklaştırılabilir.

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİNİ AZALTMAK İÇİN;

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Primer dezenfeksiyon:

Ham sudaki patojen mikroorganizmaları etkisiz hale getirme işlemi

Aslan payı:

Klor suya eklendiğinde dezenfeksiyon yanı sıra oksidasyon reaksiyonuna da girer.

Oksidasyon ve dezenfeksiyon için tüketilen klorun toplamına aslan payı denir.

Ön klorlama:

İçme-kullanma sularının arıtım tesisinde arıtım süreci başlamadan önce klorlanması

Demir, manganez ve sülfitler gibi inorganik maddeleri okside etmek, tat ve kokuyu gidermek, koagülasyon işleminin verimini artırmak için

Çok kirli sulara ön klorlama yapılması dezenfeksiyon yan ürünü oluşumunu artırır

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Son klorlama:

Arıtma işleminin sonunda, su dağıtım sisteminin başlangıcında yapılan klorlama

Rezidüel (ikincil) klorlama:

Suyun dağıtım sistemine verilmesinden sonra oluşabilecek kirlenmelere karşı suda bir miktar klor kalmasını sağlamaktır

Yüksek dozda klorlama:

2 ppm düzeyindeki klorlama

Süperklorlama:

Kısa süre için çok yüksek dozda klorlama yapılmasıdır

Klor düzeyi 5 ppm

Ardından deklorlama yapılması gerekir

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Klordan arıtma (deklorlama):

Süperklorlama işlemi sonrasında su estetik açıdan uygun değildir.

Bu nedenle içerdiği klorun azaltılması gerekir.

Bu amaçla uzun süreli ve açık depolama, aktif karbon ya da kükürt dioksit kullanılabilir.

Tekrar klorlama:

Dağıtım sisteminin uzun ve karmaşık olduğu yerlerde, suyun çıkış noktasından sonra başka noktalarda da ayrıca klorlanmasıdır.

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

DEZENFEKTAN SEÇERKEN;

Şebeke bütünlüğü tam ve sürekli kontrol altında ise:

Primer dezenfektan etkinlik

Şebeke bütünlüğü tam değil ise:Primer dezenfektan etkinlik ve rezidüel

etkinliği

UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ

Primer dezenfektan etkinliği yüksek olmalı

Rezidüel etkinliği olmalı

Toksik etkisi olmamalı

Kolay uygulanabilmeli

Çabuk sonuç vermeli

Sürekliliği sağlanabilmeli

İzlenebilmeli

Ucuz olmalı

Suyun renk, tat gibi estetik özelliklerini bozmamalı

UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ

İZLEME

İçme-kullanma suyu kalite standartları Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenmekte ve izlenmekte

Suyun dezenfeksiyonunun sağlanması yerel yönetimlerin görevi

İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik gereği uç noktada 0.3-0.5 ppm klor düzeyi uygun kabul edilmekte

Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı tarafından veri toplama sistemi oluşturulmuştur.

Tüm yerleşim yerlerinde belirlenmiş olan izleme noktalarından alınan su numunelerinin analiz sonuçları bu sisteme işlenmekte ve izlenmektedir.

İZLEME

Suda Mikroorganizma Tespit Edildiğinde Yapılması Gerekenler

Üreyen etken Sorun Yapılması gereken işlem

Depo girişinde klor düzeyi

Depo çıkışında klor düzeyi

Toplam Canlı (+) ise 

Depoda veya su kaynağında sorun vardır

Depoyu temizlet 

2 ppm klorla

0.5 ppm klorla

Toplam Koliform (+) ise

Depoda veya su kaynağında sorun vardır

Depoyu temizlet 

  2 ppm klorla

Fekal Streptokok (+) ise

Dağıtım şebekesinde sorun vardır

Depoyu ve şebeke sistemini dezenfekte et, Çapraz bağlantı noktalarını araştır, Tesisatçı personeli bilgilendir.

   

Parazit (+) ise

Kaynakta, depoda, şebekede sorun olabilir.

Depoyu temizlet5 ppm klorla

2 ppm klorla

Virüs (+) ise

Kaynakta, depoda, şebekede sorun olabilir.

Depoyu temizlet   2 ppm klorla

DİKKAT!Kesintisiz-sürekli klorlama

Uygun (tercihan otomatik) ve yedekli klorlama düzeneği

Sürekli klor temini

Kesintisiz güç kaynağı

Eğitimli personel

Uç noktada 0,3 - 0,5 ppm klor düzeyi

Toplum sağlığı açısından hem içme-kullanma sularında

uygun ajanla dezenfeksiyon yapılması

son derece önemli bir halk sağlığı uygulamasıdır

Teşekkürler