Post on 14-Feb-2018
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
1/258
STANBUL BLG NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KENTSEL DNMN TESNDE:
Foucaultnun Sorunsallatrma, Nesneletirme ve zneletirmeKavramlar Perspektifinden Trkiyedeki Kentsel Dnm SylemOluumunaBak
YKSEK LSANSTEZAHMET ARAAN
108611001
KLTREL NCELEMELER
TEZ DANIMANI: DO. DR. FERDA KEMAL KESKN
stanbul, Mays 2011
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
2/258
1
NDEKLER
1. GR 2
Kullanlacak Metodoloji 92. UYGULAMAYA DAYANAK OLUTURAN KONUT YIKIM
KANUNLARI 19
2.1.Gnmzde Ykm ve YenidenYapm Haklar 19
2.2.Gecekondulara Ynelik Ykm ve Yeniden Yapm Haklar 27
2.3.Osmanlda Ykm ve YenidenYapmla ilgili Kanun, Ferman
ve Uygulamalar 35
3. KENTSEL DNME YOL AAN SORUNSALLATIRMA 42
3.1.Bilim evrelerince Sorunsallatrma 45
3.1.1. Kent Biliminde Sorunsallatrma 45
3.1.2. Tarih AnlatmndaSorunsallatrma 78
3.1.3. Sosyal Bilimlerde Sorunsallatrma 89
3.2.ktidar Odaklarnca Sorunsallatrma 101
3.3.Popler Kaynaklarca Sorunsallatrma 145
4. KENT VARLIKLARININ EKLEMLENMESVE G
SYLEMLER 174
4.1.Eklemleme Sylemleri 176
4.2.G Sylemi ve Dlama 177
4.3.eriden Darya ve Dardan eriye Eklemleme 180
4.4.YaamnSylemsellii ve Olgusal Sylem 184
4.5.Form ve Madde 188
4.6.Bir Dnce Nesnesi Olarak G 191
4.7.
stenmeyen kamet ve stenmeyen Kimlik 195
4.8.Kent Btnl 200
4.9.Kentsel Dnm Sylemi 218
5. KENTSEL DNM VE ZNELETRME 221
5.1.nsan Nesnesinin znelemesi 224
5.2.kinci zneleme 234
6. SONU 244
KAYNAKA 254
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
3/258
2
1. GR
lkemizde tapulu veya tapusuz konutlar yasalarla yetkilendirilmi
kurumlar tarafndan, retilenbaz projeler erevesinde, karlnda, cretimukabili konut verilerek sahiplerinden alnmakta ve yklmaktadr. Yklan
konutlarn yerini yeni konutlar ya da yeni kentsel eler almaktadr.
Kentsel Dnm ad altnda yaplan bu projelerin dorultusunda byk
boyutlarda ve olduka kapsaml bir yerinden etme, konut ykmve yeni
inaat faaliyeti srmektedir. Kaak olarak adlandrlan konutlarn yan sra,
tapulu konutlarn, konut sahipliinden gelen haklara rameniktidar
organlar tarafndan alnabilesi olmas ve tm bu konutlarda yaayanlarnsonunda kentin baka blgelerinde oturmaya mecbur kalmas durumu bu
tezin dayand sorunu oluturmaktadr.
Bu tezde, kentsel dnmile tam olarak, aadaki kapsamla
gerekletirilen projeler kastedilmektedir:
Kentsel dnm, bozulma ve kme olan kentselalannekonomik, toplumsal, fiziksel ve evresel koullarnn kapsaml ve
btnleik yaklamlarla iyiletirilmesine ynelik olarak uygulananstrateji ve eylemlerin btnn ifade ediyor. Bu yntem vestratejilerin faaliyet alan ve doas gerei, mevcut ehrin yapsna ve
burada yaayan insanlarn fiziksel, sosyal ve ekonomik geleceizerine ve buna bal olarak da kentin btn geleneklerine etkiediyor.1
Kent bilimci Ruen Kelein tanmlamalar da hedeflenen projelerin
niteliine dair anlatmtamamlamaktadr:
Kentsel dnm, kendiliinden bir sre deildir.Toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasi amalarlakent paralarnadardan bir karma sonucunda gerekleir [...] Kentsel dnmkavram eskimi kent kesimleriyle kaak yaplardan oluangecekondu topluluklarnn yenilenmesini anlatmak zerekullanlmaktadr.2
1Trkiyede Kentsel Dnm Tanm Nedir?Arkiteracom 14 Aralk 2007,
http://v3.arkitera.com/news.php?action=displayNewsItem&ID=23053, 09.06.20112
Ruen Kele, Kentleme Politikas.Ankara: mge Kitabevi, Onbirinci Bask, 2010 , s.373-374
http://v3.arkitera.com/news.php?action=displayNewsItem&ID=23053http://v3.arkitera.com/news.php?action=displayNewsItem&ID=23053http://v3.arkitera.com/news.php?action=displayNewsItem&ID=230537/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
4/258
3
Kent lkenin bir blm veya tamam olarak iktidarn egemenlik
alandr. Bu egemenlik alannda, egemenlikten gelen yetkiler kullanlarak,
ikamet eden insanlarn, ikametlerindeki meruiyeti ortadan kaldrp veya
yok sayp yerinden etmek, o ikametleri ykmak ve yerine yeni yaptlar ina
etmek de olduka eski zamanlaradayanmaktadr. Ancak lkemizde gelinen
noktada gerekleen kentsel uygulamalar, e zamanl olarak pek ok
blgede, kentte ve krsal yerleimlerde, saylar on binlere varan devasa
projeler eklinde, toptan bir ikamet ykm ve geni apta bir inaat ekline
dnmtr. Bu byk uygulamalarda, en kk beldedekinden en byk
ehirdekine kadar yerel iktidarlar(belediyeler), kaymakamlk ve valilikler,
finans kurumlar, her trlyetki verilmi bir toplu konut kurumu,
bakanlklar, uygulama esnasnda devreye giren kolluk kuvvetleri, her
eyden nemlisi ve her eyden etkili olarak, tm bu kurumlarn bal olduu
Babakanlnkendisi bulunmaktadr. Dahas halkn yerel yasama iin
setii yerel meclislerden, en st yasama organ olan Trkiye Byk
Meclisine kadar tm meclisler bir sonraki blmde incelenen ykm
yasalarn kartmak, hazrlananlar onaylamakta cmerthareket
etmektedirler. Bu geni ve derin iktidar blou nne kan her trl direniikolayca geecek kadar gl konuma gelmitir.
Demokratikbir lkede, bu kadar ok insann oturduuyerden
edilmesine kar, bu uygulamalara kar bir direnigereklememekte,bu
uygulamalar yrrle koyan yerel veya lke iktidarlargittike daha da
ok oy almaktadr. lkemizde, yerinden edilmeler, bunu yapan iktidara bir
sorun, ya da en azndan bir ayak ba oluturmamakta,bunlarn tam aksine,
bu kyc uygulamalar yapan iktidar kuvvetlenmekte, kamuoyu vicdannn
szlamas bir yana, kentsel dnm kamuoyu tarafndanbeklenir hale
gelmektedir.
Tm bunlar gerekletirebilecekg yapsnn ierisinde iktidardan
baka unsurlarn olmas da deerlendirmelere dahil edilmelidir. nsanlara
verilmi olan haklargeri almak, bunu iddete bavurmak zorunda
kalmadan, baskc devlet aygtlarn sk kullanmadan dzenli olarak
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
5/258
4
yapmak, bunubir iktidar politikas olarak ortaya koyup,halktan alnan
oylarn artnda somutlaan bir destek bulmak, zellikle kitlelerin iktidar
belirleyebildii rejimlerde,bu uygulamann iktidar evrelerini aan ekilde
geni bir kabul grdn gsterir. Haklar, bireysel ve toplumsal yaamn
zerine kurulduu, insan yaamn biimlendiren unsurlardr. Elindeki bir
hakkn alnmasnn insann kurduu yaamda nemli bir etki yarataca
aktr. lkemizde byle bir sonuca kar kacak aralar -yle ya da byle-
bulunmaktadr. Geni protestolar, st mahkemeler ve hatta Avrupa nsan
Haklar Mahkemesinin yolu aktr vatandalara. Ancak kentsel dnm
uygulamalar bunlarn herhangibirisinin gl ekilde ortaya kmasnayol
amayan bir kabul grmektedir.
Kentsel dnm bal altnda yrtlenuygulamalar, ncelikle
Cumhuriyet dneminde ortaya kan gecekondulara ynelmitir. Bu
projeleri yaparken kullanlan temel argman, bu yerleimlerin kaak,
devlete veya zel ahsa ait arazide, izinsiz olarak ina edildii, bu ekliyle
dier vatandalarn hakkn gasp etmek anlamna geldii, bir igal
niteliinde olduu, bu igalinneticesinde haksz kazancn doduu, bu
haksz kazancn da lkedeki adalet duygusunu bozduudur.
ster kaak statde bulunsun ister yasal bir dayanak kazanm olsun,
ou yklmak istenen, yklmak zere iaretlenenve yklmakta olankonut
bir ihtiyaca dayanmakta, kurulmak istenen yaamdaki konutsuzluu ve bir
barnma ihtiyacn ortadan kaldrmaktadr. Dahas yaanan konut,birden
ok hayatn k noktasdrve barndrdklar iin hayatlarnn merkez
ssdr. Dolaysyla tm ykmlar yaanan hayata bir darbe olmakta,iindekileri ykm anndaki duruma gre daha geriden baladklar bir hayata
zorlamaktadr. Bu sebeple bir ikametten istem d ayrlmak hayat asndan
ciddi sonulara yol aabilecek bir deiimdir.
Balangta, konut ykmn ieren yerleim projeuygulamalar
kaak yaplaraynelmitir. Kaak yaplarn yklmas ve yerine baka
yaplarn ina edilmesi konusu, bu yaplarn izinsiz olmas, yapana deil
devlete aitbir arazinin zerinde ina edilmesi, dier kesimlerce kabul
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
6/258
5
edilmeyen, srekli tartma konusu yaplan, bu tartmalarn sonucunda
izinsiz yaplarn kolaylkla meruiyet dayana bulamad bir vakadr.
Hele bu izinsiz yaplar bir ahsa ait zel araziler zerinde ina edilmise,
adaletsizlii dzeltme iddiasndayken, bunu bir bakasndan kaynak alarak
yaptndan ve sonucundayeni bir dalm adaletsizlii tartmasnayol
atndan, ontolojik olarak ykma kar kn hibir salam temel
bulamad bir uygulamayadnmektedir. Her ne kadar evsiz insan
saysnn artmasn engellese ve yaam hakkndan gelen bir meruiyeti olsa
da, yasal ve toplumsal adan hakk olmad dnlen araziye yaplm bir
yap, batanbu meruiyeti tam kuramam ve kar argmanlar iin bir
ortam hazrlam olur. Kendisine ait olmayan araziye yaplmadurumu,
kaak yaplarn maruz kaldklar ykm taleplerini ve bu taleplerden yola
kan uygulamalar glendiren bir faktr olarak kalr.
Ancak gnmzde, nceden gecekondu olarak adlandrlm olsa
bile nemli sayda konut yasal kimlie kavumu, yani bir tapu alm
durumdadr. Bu sebeple resmi kaytlarda yasal haliyle yer almakta, kaak
olarak adlandrlmamaktadr. Bu konutlarda yaayanlarn o ikamete bal
hayaller kurduklar, umutlar yeerttikleri, etrafnda bir ekonomik sistem
oluturduklar, gelecek planlar yaptklar kolayca tahmin edilebilir. Ya
batan beri yasal olduundan, ya da ncesi ne olursa olsun artk
yasallatndan, tapusu bulunan konutlarda yaayanlar,yok edilme korkusu
yaayan kaak yaplarla ayn ykm riskini tamadn dnecek,her ann
bunun korkusuyla geiren ikametlere kyasla kendilerini daha gvende
hissedecektir. Aslnda ellerinde bulundurduklar tapunun salad haklarn,
yasal hak olarak kentin lks mahalleleri iin verilen tapunun salad
haklardan hibir fark yoktur. O ev yasaldr; birisine aittir; mlkiyeti
koruyan ayn kanunlar tarafndan korunur ve sadece ok zel durumlarda
devlet tarafndan el konulabilir.
Ancak artkbaka trl rgtlenmi, kaak yaplarn tesinde
hedeflere sahip, somut kaak yap tespitiyle deil de baka tespitlerle
balayan bir ykm almas yrmektedir.Bu alma ile yklacak ev
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
7/258
6
kriteri tamamen deimi, kaak evden niteliksiz eve dnmtr. Bu yeni
alma, tespitleri niteliksiz ev katmanna ekmi, niteliksiz evleri
belirleyebildiini iddia eden, bunlar niteliksiz ev olarak kabul ettirebilecek
ve bunlara ynelik ykm projeleri balatabilecek bir g ilikileriann
hedefi yapmtr. Artk bu g sadece kaak yaplar deil, niteliksiz olarak
adlandrlan tapulu tapusuz her trl yapy ykm erevesine almay
amalamaktadr. lkemizde gnmzn ykml kentsel dnm
projelerini benzersiz klan, dier dnem ve corafyalardan ayranbudur.
Yasal hakk bile elden alan bir g mekanizmas, kaak yaplardaki
ykm hakl gsterecek bir dayana savunmaktan uzaklamak zorunda
kalr. nk byle kaak olamayan yaplar ykan kentsel projelerbaka bir
amac, kaak olmasndan te baka bir bilgiyi ieriyor olmaldr. Haklar
yasal olarak teslim edilmi, her trl hizmet gtrlm,onlarca yldr yasal
olarak varlklarn srdren tapulu yaplar da iktidar tarafndan sahiplerinin
elinden alnma ve yklmariski altndadrartk. Projeler, artk sadece konut
deil yaanacak yerinniteliini dzeltme hedefine de sahip olduundan,
kaak yaplara kar hak dzeltme zeminini kaybetmi, tersine hak sahibi
evleri de ykarak hak bozan konumuna gemitir.
ok eskiden beri uygulanan kamulatrma bu problematiin
dndadr. Kamulatrma tanm ve kanunu itibariyle yrede yaayan halkn
ihtiyalarna ynelik yaplr; en azndan kanununda byle yazar. 2942 sayl
Kamulatrma Kanunununkinci blmnde yer alan Kamulatrma
artlar balna sahip 3. maddesinde bu artlar yle tarif edilir: dareler,
kanunlarla yapmak ykmllnde bulunduklar kamu hizmetlerinin veyateebbslerinin yrtlmesi iin gerekli olan tanmaz mallar
[]kamulatrma yapabilirler3. Grld zere kamu, yani halka ynelik
devlet tarafndan halka verilme ykmll bulunan hizmetlerin ve devlet
teebbslerinin yrtlmesi iin kamulatrma yaplabilmektedir. Teebbs
ibaresinden, her ne kadar geni tutulsa bile kamu hizmeti ve zellikle
devletin ekonomik alandaki teebbsleri sonucunu karmak mmkndr.
3
Adalet Bakanl, 2942 Sayl Kamulatrma Kanunu,http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/655.html,07.04.2011
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/655.htmlhttp://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/655.htmlhttp://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/655.html7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
8/258
7
Kamu hizmeti ise elektrik, su, kanalizasyon, yol gibi temel alt yap
hizmetleriyle ilgili olabilir. Bu tarz hizmetlerin bir ksm vatandaa
ulamamas felaketle bile sonulanabileceinden kamulatrma sebebi bir
gereklilik syleminden, karlanmam bir gereklilik iddiasndan ziyade, bir
gerek ihtiyatan, karlanmazsa ortaya kacak bir sorundan, aklanandan
deil oluandan, vuku bulandan kaynaklanr. Bu sebeple giderilmemi temel
bir ihtiya, ekillenmesi, tanmlanmas, aklanmas sylemsel olmakla
birlikte, temelleri ve ortaya k bir tarafndan bir olguya dayanr. Yerine
getirilmediindeolgu kendisini hatrlatacaktr(r: susuzluktan salgn
hastalklarn ortaya kmas).
Kentsel dnm projelerininhalknbu tarz ihtiyalarna dayanmas
gerekmez. Tamamyla gnlk ihtiya d sebeplerle,belirlenen bir yerinden
etme ve ykm ieren bir projesine bal olarak ekillenip hayata geebilir.
Bu durum, kendisinin beenilmeyen bir ikamette, genel geer yaam
tarzndan farkl olarak yaam srdnn farknda olanbir kiinin
algsndaki riske ne tip bir etkide bulunur? Yaamdaki risk algsn
etkilemez mi, yoksa artrr m? Kuramc Ulrich Beckee gre riskin,
hayatn her alann kapsayan kltrn riske gre biimlenecei kadar
hayatn her yannayaylmas, belirsizliin dnanlamna gelir4.
Gecekondu ve dier yklma ihtimalininyksek olduu bilinen blgelerde
belirsizlik kltrve yaamhakimdir. Ykm endiesi ve ihtimalinin
evresinde g ilikilerinin olumas, bu balamda ekonomi ve siyasetin
kurulduu, uzun vadeyi kapsayan tutumlar yerine ksa vadeli davranlarn
makbul olduu bir yaam tarznn yerletii ngrlebilir. Bu yerlemi
ykm riski kltrnn, ykm riski erevesinde kurulan hayatn yeni
kentsel dnm uygulamalar sonucunda daha geni kitlelere yaylm
olmas, artk daha nce bu riski hissetmeyen kesimlertarafndan hissediliyor
olmas da muhtemeldir. lkemizde orta kesimler henz kentsel dnmden
doan bir ykmla karlamamtr. Artk, ykmlarn kapsamnn
4Ulrich Beck, The Reinvention of Politics: Towards a Theory of Reflexive
Modernizationin U. Beck, A Giddens & S. Lash (eds),Reflexive Modernization : Politics,
Tradition and Aesthetics in the Modern Social Order, London : SAGE, 2000, p. 8. Benimevirim
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
9/258
8
artmayaca, eriiminin, kaak yaplarn, geleneksel olarak atlacak
kategorisine sokulan, alt snflarn oturduu dnlen istenmeyen
blgelerin tesine geip, daha yksek gelirli kiilerin oturduu ve nceden
gecekondu, arpk yaplama, knt alan, olarak grlmeyen
blgelere ulamayaca sylenemez. Bu durumun, kentlerdeki
ikametgahlarnnemli bir ksmn gvenilmez hale sokarak ykm
ihtimalinin etrafnda geliecek bir kltr ortaya kartaca tahmin
edilebilir.
Vatandalar, yerel ynetimlerin, iktidardan ve vatandalarla yerel
ihtiyalar paylamasndan gelen gc kullanlarak yeni tarz bir yaama
ynlendiriliyor. Ve tm bu projeler yasal haklar, mlkiyet ve bir yerde
yaam tercih haklarn hie sayacak ekilde gelitirilip karlyor, hzla
uygulanyor. Islah iin bir msamaha tannmyor; bir sre verilmiyor.
Direnilerin, rant sulamalarnn kolayca stesinden gelinip, pek de bu
sulamalardan rahatsz olmadan projeler yrtlyor. Toplumdan, yerel
bazdaki kar klarn dnda bir ses gelmiyor.
En alt belediye meclislerinden yasalar kartan Trkiye BykMillet Meclisine, en alt yerel iktidarlardan en tepeye kadar, ayn ama
evresinde kilitlenmi, a gelitirmi bir g ilikisi, tartmal kaak
yaplarn tesine geerek ykm projelerinin yasal, tapulu konutlara kadar
uzanmasn salayan bu g ilikisinin arkasnda bir bilgi btnbulunuyor
olsa gerektir. Ancak yaratt riskli yaamadireni deil destek gelmesinin,
sadece devletinpolitikalaryla, baskc aygtlaryla, yani bunu mmkn klan
bir iktidarla aklanmas da olas deildir. Bu derece kapsaml vebtnleik yaklamlarla gerekletiren iyiletirmeye ynelik etkili
almalarn baarya ulamas iin, gl ve zel bir fikir temelinin
olumu olmas gerekir. Btn kentin geleneklerine etki etmek tek
boyutlu, sadece bir neri ieren, hedeflere ynelmeyle motive olan birbilgi
kmesiyle gerekletirilebilecek bir ilke deildir. Toplumsal, ekonomik,
kltrel ve siyasi amalarla kent kullanm biimine dardan karmaya
muktedir kurumlar ortaya kartmak, bir toplum kesiminin, tek bana
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
10/258
9
iktidarn, ya da bir disiplinde faaliyet gsteren bilim evrelerinin abalaryla
gerekleecek gibi grnmemektedir.
te muazzam bir g retenbu fikir temelini, daha dorusuyukardaki g uygulamalarnn, g kurumlarnn tesinde, bu byk gc,
oluumunu ve g ilikilerinibelirleyen bilginin kendisinin, niteliininve
bu bilginin oluum srelerinin aratrlmas, ortaya kartlmasbu tezin
amacn oluturur. Tapulu tapusuz gzne kestirdii her trl konutu ykp,
yerinebaka konutlar yapabilen bu gc, etrafndaki g ilikilerini
belirleyen bilgi nedir ve hangi ortamlardan ne ekilde kaynaklanr? Tez
boyunca bu soru erevesinde inceleme yaplacaktr.Ancak kentle ilgili
herhangi bir bilginin doruluunun analizine gidilmeyecektir. Sylenenlerin
doruluu veya yanllproblematiin bir parasdeildir.
Kullanlacak Metodoloji
Byle ciddi ve byk sayda insana, yaamlarn temelden
deitirerek eski ikametlerini ykp, ayn veya baka bir yerde yeni ikamet
ina etme, snflandrma, soyutlama ve yerinden etme uygulamalarnn
oluan toptan deitiren zellii olduka kktenci bir yaklam ieriyor.
Ancak yasalar ktktan, projeler yapldktan, yani uygulama gleri
hazrlklarn tamamlayp harekete getikten sonra yaplan muhalefet
hareketlerinin etkisinin snrl kalyor.
Tabi lkemizde byle projeler ve byle bir iktidar rgtlenmesi
ancak yasayla yaplabilir bir ey. Yasa yap veoylama aamasnda,
itirazlar, yeni nerilerve tartmalar oluyor; ama sonuta olan oluyorve
byle yasalar kyor. Bu yasay hazrlayan ve kmasn salayan fikirler,
dnceler tartmal, pheyle karlanan, karsna aksi ynde, deiik
fikirlerin konulduu trden deil. Tersine ykm ve dnmle ilgili
dnceler geni bir kabulle hayata geiyor. Peki nedir bu fikirler,
dnceler? nsanlar yerinden etmek, evlerini ykmak, o insanlar temsil
iin seilmi kiiler tarafndan nasl oluyor da geni bir kabul gryor?
Yasalar yaparken neden ciddi bir kar kyaanmyor? Temsil edilenin
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
11/258
10
yerinden atlmasna kar kmamay mmkn klan bu bilgi nedir ve nasl
oluur?
Giriin yukardaki blmnde, konut zerindekihaklarn zelliklegnmzde hak sahibinin elinden alnmas, tm imkanlarn seferber edilip
on binlerce konutun yklmas, yerine yenilerinin yaplmas, yeni yaplan
konutlarn, evi yklan kiilere parayla satlmasve tm bunlarnciddi bir
atmaya yol amadan yaplmas problematik olarak ortaya konulmaya
alld. Bunlarn arkasnda byk bir g, temeli derinden kazlm g
ilikileri, salam birg a olduundan yola klarak bu gc mmkn
klan bilginin incelenecei belirtildi.
nceleme her eyden nce belirtilen gc kuran yasalarn
incelenmesiyle balayacaktr. Bu gcnyasalardaki temsili aada
anlatlmaya, bu ekilde gcn miktar ortaya konulmaya allacaktr.
Yasalarn aadaki yap skmnde, ayrca, gcn nasl altna ve g
ilikilerine dair ipular grlebilir. Yasama ve yrtmenin tm giriimdeki
yeri, iktidarn gc kullan ekli, iktidar odaklar aras ibirliive bunun
karsnda gcn uyguland kesimin gsz durumuda Tabi bu tezsylem d icraat safhasn, bu safhadaki g ilikilerinin incelenmesini,
yani Foucaultcu anlamla kentsel dnmngenlerini incelemeyi
(geneaology), hedeflememektedir. Tezin amac gc bu ekliyle mmkn
klan unsurlar ve koullar ortaya koymaktr.
Bunun iin kullanlacak kuramlar , 1926 - 1984 yllar arasnda
yaam bir Fransz dnr olan Michel Foucaultnunkiler olacaktr. Bu
amala yararlanlacak ana kaynak Do Dr. Ferda Kemal Keskinin 2002
ylnda yazd Problematization and Games of Truth: Michel Foucaults
Analytics of the Constitution of the Subject in Political Modernity
(Sorunsallatrma ve Hakikat Oyunu: Michel Foucaultnun Politik
Modernitedeki znenin Kurulmas ncelemeleri) balkl Doktora tezidir.
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
12/258
11
Keskin, doktora tezinde kentsel dnm icraatlarnn arkasnda
bulunan gcn oluumu konusunda bu mastr tezine k tutacak u satrlara
yer vermitir:
[] I will argue [] that non-discursive practices, i.e.relations of power, are inextricably related with the production and
circulation of true discourses, i.e. of knowledge.5
(sylem d uygulamalarn, yani g ilikilerinin, dorusylemlerle, yani bilgi ile, iinden klmaz bir biimde balantlolduunu iddia edeceim)
Keskin, uygulamalarn, icraatn, dier bir deyile g ilikilerinin,
doru olduu iddia edilen sylemlere, yani bilgiye bal olduunu ifade
ediyor. Bu ifade aslnda bu mastr tezinin yolunu iziyor. G bilgi ile
balantl ise, bu gc mmkn klan koullar bulmak iin bu gcn
bilgisini, doru sylemini aratrmak ve anlamaya almak izlenecek yol
olarak beliriyor. Keskin, Foucaultya gre gc, gcn hangi ilikilerle
oluacan, nereye ynleneceini, iddetinibilginin belirlediini belirtir.
Dier bir deyile, her gc kuran bir bilginin bulunduunu, her kurulmu
gcn ise bir bilgiyle, yani doru olduu belirtilen sylemlerle balantl
olduunu ifade eder.
Sylem, Keskine gre bilginin ta kendisi olup, doru olduu iddia
edilen, doru olarak bilinendir. Bilgi sylemin iindedir ve sylemin dnda
bilgi yoktur. Keskinin bu anlama gelen ifadeleri sylemin kapsamn
bilginin tamamna yayp, bilginin baka bir alanda aratrlmasn gereksiz
brakyor. Demek ki burada baklacak olan, doru olarak grlen sylem ve
sylemlerin oluumudur.
Michel Foucaultnun almalarnn ilk dnemindeki projesi,
sylemsel oluumlarn, bilimsellik alannn ve belli bilimsel sylemlerin
ykseldii ve ifadelerin retildii belirli tarihsel sylem pratiklerini
(episteme kurallarn) ortaya karmaktr. Foucault tarafndan, sylemsel
oluumlar ve bilimsel sylemleri aa karmay mmkn klmak iin
5Ferda Kemal Keskin. Problematization and Games of Truth: Michel Foucaults Analytics
of the Constitution of the Subject in Political Modernity. Doktora Tezi, ColumbiaUniversitesi, 2002, s. 11
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
13/258
12
yrrle koyulan analize arkeoloji denmektedir6. Keskin, Foucaultnun
arkeoloji almalarnda hem sylemlere hem de uygulamalara baktn
syler:
[]in his works that are said to belong to the archaeologicalperiod reveals that discursive practices, i.e. the rules that govern
discursive formations and make particular discourses possible, are
not merely formal linguistic, grammatical or logical rules. They
involve a complex set of elements from the non-discursive realm of
power relations, which determine the discursive practices as
acceptedprocedures for verification. 7
( [] arkeolojik dneme ait olduu sylenen eserlerinde(Foucault), sylemsel pratiklere, dier bir deyile sylem
oluumlarna hkmeden ve belli sylemleri mmkn klan kurallarnsadecebiimseldile ait, dilbilgisel ve mantksal kurallar olmadn
belirtir. Bunlarn,g ilikilerinin sylem d hkmranlna ait,sylemsel pratiklerin dorulama ilemleri olduuna karar veren birkme karmak unsuru ierdiini gzler nne serer.)
Keskin yukardaki alntda Foucaultnun arkeoloji yaparken sadece
dil veya metin ifadelerine deil, ayn zamanda uygulamalarn sonularndan
bir takm karmak unsurlarla ortaya kan eklemlemelere, yani
uygulamalarn ifadelerine, uygulamalarn dile getirdiklerine de bakmakgerektiini ifade eder. Ayn zamanda, yukardaki ifadeleri tersten
okuduumuzda, belli sylemleri mmkn klan ve sylemsel oluumlara
hkmeden unsurlar, biimsel dil, mantk ve uygulama kaynakldr. Yani
sylemin kendisine, oluumuna ve dnce tarihine bakmann, arkeoloji iin
hem ifadelere hem de uygulamalara dayanan karmlara bakmak demek
olduu ortaya kar.
[] Foucault qualifies his own project as a history ofthought, for a form of being is historically constituted andconceptualized as experience only when it is articulated with a
discourse or a set of discourses, is conceptualizedand thus becomes
an object for discursive knowledge.8
(Foucault kendi projesini, bir varlk biiminin, sadece birsylem veya bir sylem kmesi ile eklemlendiinde tarihsel olarak
6Keskin, s. 2
7
Keskin, s. 118Keskin, s. 24
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
14/258
13
kurulduundan ve bir deneyim olarak kavramlatrldndan vebylece sylemsel bilginin bir nesnesi haline geldiinden, dncetarihi olarak nitelendirir).
Ancak bu tez kentsel dnmn bir dnce tarihini kartmakiddiasnda deildir. Bunun baz sebepleri vardr. Bunlardan birincisi, her ne
kadar tarihte kentsel dnmle ilgili var olmu dnceler incelenecek ve
bunlara dayal olarak baz yorumlar yaplacaksa da, bunlarn tm kentsel
dnm dnce tarihini kapsad iddiasnda bulunulabilecek bir kaynak
kapsamna ulalmamtr. Baz dnemlerdeki kentsel dnm veya kenti
sorunsallatrmaya ynelik sylemlere yer verecek olsa da, her dnemdeki
kentsel dnme ynelik sylemleri tespit ederek ilk ehir ktndan bu
yana ehri dntrmeye ynelik hakim dncenin izledii yolu, geirdii
deiimleri vb. ortaya karmaya almayacaktr.
Bu almann bir arkeoloji olmasn engelleyen ikinci faktr ise
almann sadece metinlerdeki eklemlemeleri incelemi, sylem dourucu
uygulamalara ok az bakm olmasdr. Bugnn Trkiyesinde kentsel
dnm syleminin altndakini ortaya koyma amacndaki bu tez iin
biimsel dile ve manta ait ifadeleri geni kapsamda incelemeninyeteceine inanlmaktadr. Biimsel dil ve mantk ile ounlukla yazl
metinler, bir ksm konuma ve tartma notlarile konumalardan alnm
ahsi notlar kastedilmektedir. Bu tez bir saha aratrmas deildir ve yle bir
aratrmaya dayanmamaktadr. Kent sorunsallatrmasyla ilgili kapsaml bir
metin taramas yaplarak sorunsallatrmann ortak alanlar ve ortak
kaynaklarna baklacaktr. Eklemlemeleri, doruluk kalplar, kullandklar
sylemler ve dnce nesneleri imcelenen bilgi alanlarnn rettii bilgilereklemlenmeyecek, yani doruluu, hakll, yerindelii tartlmayacaktr.
Bu ancak ele alnan metinlerin disiplinlerinde bir uzmanlk gerektirirnk.
Tezde, ikamet ve insan yaayn sorunsallatrma srecindekiher sonuca
baklacak, kategorik bir almaya varlmak hedeflenecek, oluan gcn,
arkasndaki bilgi tabanyla elemesine baklacaktr.Yine de tez boyunca
nedensellik incelemesinden olabildiince kanlacak, niyet okumalardan
oluan sonulara girilmeyecektir.
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
15/258
14
Her eye ramen bu tez, belirtilen amalarnauygun olan
Foucaultnun arkeoloji yntemini kullanacak, kentsel dnm yasa ve
projelerine dair sylemsel oluumlarn, bilimsellik alannn ve belli bilimsel
sylemlerin ykseldii ve ifadelerin retildii belirli tarihsel sylem
pratiklerini ortaya karmaya alacaktr. zellikle bu gnk ykm ve
yeniden yapm projelerinin ncesindeki dnemlerde ortaya koyulan
sylemsel pratikler yani yazlar incelenecek ve kentsel dnmle balantl
olanlar n plana kartlacaktr.Birbirini takip eden ve destekleyen ifadeler
sylemin snrlarnn daha net izilmesine, younluunun dolaysyla
momentumunun artmasna yol amaktadr. Bu birikim bir anlamsal ve
tarihsel btnlk perspektifiyle deil, ayn nitelikteki ifadelerin basit bir
nicelik hesabna sokulmasyla incelenecektir. Burada nemli olan, zaman,
mekan, kaynak (ifadenin sahibi) ve kaynan ait olduu alanlardanbamsz
olarak ayn nitelikteki ifadeleri yan yana getirebilmektir. Episteme kurallar
ifadesi de nemlidir bu teze gre. Kentsel dnm dncesini yaratan
bilgi oluturma zihniyeti de aa ktka bu tezde yer bulacaktr.
Peki sylem pratii olan ifadeler nasl oluur? Sylem oluumlar
kurallar nelerdir? Bakmamz gereken ifade tr nedir? Keskinin aklad
Foucaultnun ilgili grleri bu konuda rehber niteliindir.
Sorunsallatrma ve bu balamda nesne yaratm, Foucaultnun
sylem pratiklerini aklamakta kulland temel ileyilerden bir tanesidir.
Foucaultya gre bir zne hakikat oyunundan geirilerek
sorunsallatrldnda, o bir dzeltme, koruma vs. yaplabilecek inceleme
nesnesine, zerinde allabilecek bir nesneye dnr
9
.
In an attempt to clarify the notion of problematization,Foucault asserts that it doesnt mean the representation of a
preexisting object, nor the creation by a discourse of an object that
doesnt exist. It is the totality of discursive and non-discursivepractices that introduce being [ways of thinking, feeling, and acting]
into the game of true and false and constitutes it as an object for
9Foucault, Michel, Archaeology of Knowledge,s. 49
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
16/258
15
thought (whether in the form of moral reflection, scientific
knowledge, political analysis, etc.).10
(Foucault, sorunsallatrma kavramn aklarken, bunun
daha nce var olmu bir nesnenin temsiliyetini gerekletirmek, yada daha nce var olmam bir nesneyi sylemle yaratmak olmadnsavunur. Bu aslnda bir varl hakikat oyunundan geirip onudncenin nesnesi yapan sylemsel ve sylem d pratiklerintoplamdr [ahlaki temsiliyet, bilimsel bilgi, politik analiz vs.
biimlerinde]).
Bu anlatm dorultusunda, sorunsallatrma bilgi alann oluturan bu
srecin kendisi olup hem sylemsel srete hem de icraat srecinde iler.
Sorunsallatrma sonucunda ortaya kan dnce nesnesi daha nce
zerinde dnlmeyen ama var olduu bilinenbir varlk biimidir. Sylemoluturan sorunsallatrma bunu yaratt nesneler zerinden gerekletirir.
Sorunsallatrmayla oluan sylemin bir nesnesi tarihsel olarak kurulmu
olur. Sorunsallatrmann kuruculuu nesnesinden kaynaklanr. Nesne
sadece tanml bir kavram deil, ayn zamanda evresinde baka kavram,
tarih, deneyim ve baka sylem veya sylemler bulunan ve yeni sylemlerin
domas srecini harekete geiren bir bilgidir.
Bu tez, yan yana geldiinde kapsaml bir kentsel dnm
(ykm/yapm) sylemi oluturacak nesneleri ve alt sylemleri ortaya
karan sorunsallatrmalara odaklanacaktr.
While a problematization is constitutive and not simplyrepresentational, it constitutes an experience by transforming a
preexisting way of being, not by creating from scratch something
that exists only in discourse or thought. The key notion to
understand the constitution of experiences appears to be that of the
game of true and false or games of truth, [] Foucault definesgames of truth as veridictions, which are to be understood as theforms according to which discourses capable of being deemed true
or false are articulated with a domain of things.11
([] Sorunsallatrma kurucu olduundan ve temeldetemsili olmadndan, sadece sylem veya dncede yaayansfrdan bir ey yaratmadan, daha nceden bulunan bir var olmaeklini dntrerek bir deneyim kurar. Deneyim kurma kavramna
10
Foucault (1984a), p. 257, Keskin. S. 811Keskin, s. 8
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
17/258
16
ynelik olarak ncelikle anlalmas gereken fikir, sadeceFoucaultnun tarihsel yazmlarnda yer alan hakikat oyunudur. []Foucault hakikat oyunlarn doru veya yanl addedilme durumunasahip sylemlerin beraberce eklemlenen formlar olarak anlalr
olarak aklad doruluk kalplar (veridictions) olaraktanmlar.)
Sorunsallatrma sreci, ne baka bir nesnenin temsilini getirip
sorunsallatrmaz, ne de var olan baka bir nesneyi sorunsallatrma
srecinde tek bana kullanmaz. Bir baka deyile, bir varl veya nesneyi
yoktan var edip sorunsallatrma yapmaz. Sorunsallatrmann yapt daha
ziyade baka bir yerlerde yaanm tecrbeleri mevcut varlklara, hakikat
oyununa, doru yanl denilebilecek sylemlere, bunlarn nesnesi olarak
sokmaktr. Baka bir deyile nesneletirmektir. Varlk ve bir baka tecrbe
beraberce eklemlenerek doruluk kalplarna (veridicitions) konulur ve
sorunsallatrlr. Sorunsallatrarak varl inceleme ve dncenin nesnesi
haline getirme pek okevre tarafndan yaplan bir ilevdir. Bilim evreleri,
toplumda etkin olan kiiler, iktidar sahipleri, devletin ideolojik aygtlar
bunlardan bazlardr.
Hakikat oyunu ya da doruluk kalplar (veridictions) tam olaraknasl iler?
[] the discursivepractices involved in this process correspond to[] the development of fields of knowledge. These fields of knowledgeconsist, therefore, in the veridictions which emerge from the articulationof a form of being (the biological mechanisms involved in it as well as itsindividual or social variants) with certain discourses and whichconceptualize it as a certain experience.12
([] bu ilevde yer alan sylemsel pratikler bilgi geliim alanlarnatekabl eder. Demek ki, bu bilgi alanlar, varlk biimlerinin[ierisindebiyoloyik mekanizmalar bulunanlar olduu kadar bunun bireysel vesosyal trleri], belli sylemlerle ve belli bir deneyim halindekavramlatrlmasyla beraber eklemlenmesinden doan dorulukkalplarnda oluur.)
Buradan yola karak, doruluk kalplarnn bilgi alanlarna ev
sahiplii yapan ortamlar olduu sylenebilir. Varlklar doruluk kalplarna,
belli sylemler ve kavramlarla beraber ele alnan sokulduunda ortaya bilgi
12Keskin, s. 26
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
18/258
17
retim alan kar. Doruluk kalplar tek bana bilgi deildir. Her trl
varlk biimini bnyesine kabul eden bir bilgi retim kalbdr; jenerik olup
maddesi olmayan bir kalptr. Varlk biimlerine katlabilecek trl sylemi
ve kavram ierisinden geirebilir. Kendi dorusu da katlnca ortaya bilgi
kacaktr. Bu unsurlarn hareketini, yani varlk biiminin baka sylem ve
kavramlarn kalbn ierisine konuluunu ve bylece bir bilgi alan
yaratlmasn salayan enerji ise eklemlemedir (articulation). Bir mecrada
duran varlk biimleri pasif hatta l olup, eklemlenmeden
hareketlenmeleri, birbirleri iin bir araya gelmeleri olas deildir.
Eklemlemesiz sorunsallatrma ileyii olmaz. Bu tezde ncelikle
eklemlemelere baklacaktr.
Doruluk kalplar -tam anlamyla-bir ey hakknda doru ya da
yanl hkmleri veren sylemlerdir. Sorunsallatrma, ierisinde varlk
hakknda doru ya da yanl yargsna varan sylemler tayan ve sonunda
dnce nesnesi ya da sylem yani bilgi oluturan bir sretir. Bu bilgi
sylem d uygulamay, yani g ilikilerini ekillendirip mmkn klar.
Dier taraftan bu doruluk kalplar ile gcn arasnda, alveri ierisinde
olduklar bir iliki bulunmaktadr
Foucault argues that truth is to be understood as a systemof ordered procedures for the production, regulation, distribution,
circulation and operation of statements, and that this system ofordered procedures is linked in a circular relation with systems of
power, a rgime of truth, [].the system of ordered procedures ofa rgime of truth, is exactly what Foucault calls discursive
practices.13
(Foucault hakikatin ifadelerin retim, kurallatrma,datm, dolam ve iletimi iin birdzenli ilemler sistemi olarakanlalmasn iddia eder; ki bu dzenli ilemler sistemi gsistemleriyle dairesel bir ilikiye, bir hakikat rejimine balanmtr[] hakikat rejiminin dzenli ilemler sistemi, Foucaultnun tamolarak sylemsel pratikler olarak adlandrddr.)
Keskine gre Foucault gc ve g ilikilerini, sadece
sorunsallatrmann sonular itibariyle deil, ayn zamanda doruluk kalb
13Keskin, s. 9
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
19/258
18
koyma srecindeki karlkl belirleyiiyle de anlatr. G sylemle sadece
retilen bilgi vastasyla deil, dnce ve ifadenin bir ok safhasnda
etkileim halindedir. Demek ki gc anlamak iin dnce ve ifadeye
bakmak anlaml bir yaklamdr. Kentsel dnmle ilgili (tarihsellii de
ieren) bilgi, sylem, kentsel dnmn bugnn belirleyen unsurdur.
Temel alnacak kuram zet olarak gc ve g ilikilerini
belirleyenin bilgi yani sylem olduu, sylemi, bir varlk biiminin
sorunsallatrlmasnn yan sra, srete yer alan doru veya yanl
hkmlerin, baka bir deyile doruluk rejiminin belirledii, ifadelerin,
doruluk kalplarnn ve baka sylemlerin katlm anlamndaki
sorunsallatrmann dnce nesnelerini ve bilgiyi kartt eklindedir.
Bunlardan yola karak, ncelikle sorunsallatrmann tespitinin
gerekli olduu sylenebilir. Sorunsallatrmay tespit etmek iin ifade ve
doruluk kalplarn gzler nne sermek gerekir. Daha nce sylemsel
uygulamalarn ifadelerine bu tezde yer verilmeyecei belirtilmiti. Dilsel ve
mantksal sorunsallatrma ifadelerindeki bir varlk biiminin dile getirilii
ve doruluk kalplar ilk bakta belli olmayabilir. lk okuyuta karklamaz doruluklar ve iyilikler ierdii, tm insanln faydasna iddialar
ortaya konulduu dnlebilir. Foucaultcu anlayla arkeoloji taranan
kaynaklarn tm iin devreye sokulacak, eklemlemelerin, kurma
ilemlerinin, tarihsel tanmlamalarn alt kazlp onu oluturan katmanlara
baklacaktr. Tanmlanan, dorulanan, olumlanan veya olumsuzlanan
varlklara ve kavramlara baklacak, ierdii dzenli ilemler sralanacaktr.
Oluturulmu bulunan nesneler tespit edildiinde kurucu anlamdaki,
deneyimler kavramlar, dier sylemler aa karlacak, nesnenin
tanmlanm zelliklerinin kaynana inilecektir. Kavramsal bir dnce
nesnesi bir sorunsallatrmann ispatdr.
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
20/258
19
2. UYGULAMAYA DAYANAK OLUTURAN KONUT YIKIM
KANUNLARI
Bu tezin amac, yukarda da akland gibi, ykma niyetli kentseldnm gcne yol aan temelleri tespit etmektir. Bu amala, ikamet
haklarnngeri aln, ykm ve yeniden yapmn yasal alt yapsna, gcn
ekillendiibu metinlere, arkasndan tarihsel olarak ikamet haklarnn
alnna bakarak bir giri yapmak sorunun ciddiyetini ortaya sermek
bakmndan yararl olacaktr.Kanunlar, uygulamalar ekillendiren zorlayc
metinlerdir. Bu sebeple epistemenin ve bilginin iktidara dnm halidir.
Hem gnmzdeki kentsel dnm kanunlar hem de gemiteki ferman
vb. gibi kanun hkmndeki metinler, aka bu konuda neyin nasl
yaplmas gerektiini belirtirler. Uygulamalar da bu ynde gerekleir.
2.1.Gnmzde Ykm ve Yeniden Yapm Haklar
Kentsel dnmle ilgili son kan 1984 tarih ve 2985 sayl Toplu
Konut Kanununa, 24.07.2008 tarihinde yaplan deiiklikle eklenen ve
skan Sahalarnn Tespiti, Kamulatrma ve Kadastro bal altnda yer
alan 4. maddesi yle hkmler iermektedir:
MADDE 4.- (Deiik: 5793 - 24.07.2008 / m.7) Bakanlk,gecekondu dnm projesi uygulayaca alanlarda veya mlkiyetikendisine ait arsa ve arazilerde veya valiliklerce toplu konut iskan
sahas olarak belirlenen alanlarda evre ve imar btnlnbozmayacak ekilde her tr ve lekteki planlar ile imar planlarnyapmaya, yaptrmaya ve tadil etmeye yetkilidir. Bu planlar;
bykehir belediye snrlar ierisinde kalan alanlar iin bykehirbelediye meclisi tarafndan, il ve ile belediye snrlar ile mcavir
alanlar ierisinde kalan alanlar iin ilgili belediye meclisleritarafndan, beldelerde ve dier yerlerde ilgili valilik tarafndan,
planlarn belediyelere veya valilie intikal ettii tarihten itibaren ay ierisinde aynen veya deitirilerek onaylanr. Belediyeler vevalilik tarafndan ay ierisinde onaylanmayan planlar Bakanlktarafndan resen onaylanr. Belediyeler, valilik veya Bakanlktarafndan onaylanan bu planlar; ask, ilan ve itiraza dair kararlar dadahil olmak zere 3194 sayl imar Kanunu hkmlerine gre
belediyeler ve ilgili kamu kurumlar tarafndan yaplacak tm
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
21/258
20
ilemler Bakanlk tarafndan resen yaplmak suretiyle yrrlekonur.14
Bu madde Toplu Konut daresi Bakanlna (Bakanlk/TOK) her
trl devlet aygtnn stnde olarak, yerel iktidarlarca belirlenen arazilerde,
Bakanln kendi arazilerinde veya bir kamu kuruluuna ait olmasa da
tespit ettii herhangi baka bir arazide her tr ve lekteki imar plann (ve
baka ne plan gerekiyorsa) resen yapma, yaplm olan deitirmeyetkisi
vermektedir. Bu ilk blmdeki yetkilendirmeye tek kst evre ve imar
btnln bozmamaktr. Bu kst sadece uygulama yntemiyle ilgilidir;
yoksa projelerin engellenmesine neden olmas sz konusu deildir. Tm
imar ve evre btnl (ki buradaki evre koruma deil btnlktr) imarplanlarn yapanlar veya deitirenler tarafndan yeniden tasarlanp
planlanabildiine gre, bu kstn nemli bir ksm bir sonraki planla yok
edilebilir. Yani ksta tabi olana kendisine uygulanacak kst belirleme
yetkisi verilmitir.
mar ileri yerel olarak Belediyeler tarafndan karara balanr ve
ynetilir. Yukarda bahsedilen kanuna gre TOK imar ynetimini
devralmaz. Bunun yerine inas gerekletirilmi yaplarn iznini verecek ve
denetimini yapacak olan Belediyelerebu projeyi kabul etmeleri iin sunar.
Kanuna gre Belediyeler sunulan planlar ya olduu gibi onaylar ya da
deitirerek. Yani belediyelerin, TOKnin dntrmeyi hedefledii
blgenin dntrlmesine kar kma haklar yoktur. TOK Bakanlna
kendi inisiyatifi ve kararyla hem mevcut yaplar ykarak yerine yeni yap
inas gerekletirme, hem de herhangi bir bo arazide yksek sayda konutu
topluca ina etmek iin plan yapma hakk yasann bu maddesi ile verilmitir.Belediyeler, halkn setii yelerden oluan Belediye Meclisleri, TOK
tarafndan belirlenen blgede bir ykm veya yapm engelleme hakkna
sahip deildirler. Yani halk elindeki tek yerel ynetim aygt olan belediyeyi
kullanma hakkndan mahrum braklmtr. Onay sresini uzatmak da
Belediye iin bir engelleme yolu olamaz. nk yasa yapclar oyalanma
14
Toplu Konut daresiBakanl. 2985 Sayl Toplu Konut Kanunu.http://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/2985SAYILIKANUN.pdf, 27.12.2010.
http://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/2985SAYILIKANUN.pdfhttp://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/2985SAYILIKANUN.pdfhttp://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/2985SAYILIKANUN.pdf7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
22/258
21
ihtimalini de ngrm, bu tarz kar koyular engellemek iin onay
sresini ayla snrlandrmtr. ay ierisinde Bakanlk tarafndan
yaplp da yerel ynetimlerce onaylanmayan planlar yine Bakanlk
tarafndan tek tarafl olarak onaylanr. Bakanla kendi hazrlad plan
kendisinin onaylama yolu almtr.
TOK hangi arazilerde inaat yapabilecektir? Projelerinin
gerekletirilmesi iin gereken araziler her eyden nce valiliklerce
gsterilenler olacaktr. Yani Bakanlk, herhangi bir yerel devlet aygtnca
tahsis edilen arazilerin zerine, herhangi bir imar yasasnn kurallarna tabi
olmadan her trl inaat yapabilir durumdadr. Bakanlk ayrca kendisine
ait arazilerde de istedii imar ve imar plann yapabilecektir. Bunlarn yan
sra,bu yasa maddesiyle, gerekletirmek istedii kentsel dnm projesi
iin gecekondu dnm alan olarak belirlenen veya belirlenmi alanlar
iin de ki bu alanlar hali hazrda zerinde ikamet bulunan veya zerinde
bina bulunmayan alanlar olabilir- tek bana her trl plan yapma, bunlar
ilan edip yrrle sokma haklarn edinmitir.
Madde devam eder: (Deiik: 5162 - 5.5.2004 / m.2) Bakanlkkanundaki grevleri erevesinde gerek ve tzel kiilere ait arazi ve
arsalar ve bunlarn ierisinde veya zerinde bulunan her trl eklenti ve
yaplar kamulatrmaya yetkilidir.15Bu kanun maddesi ile, planlama ve
imar asndan her trl kurumun elindebulunan yetkiler TOKye
devredilmitir.
Bunun dnda Bakanln sadece kendi ileri iin, sadece kendisine
kaynak yaratmas salanarak finansal bamszln yolu almtr. 2985
sayl Toplu Konut Kanunun Ama ve Kapsam maddesinde bu durum
aka grlmektedir. [...](*) Madde 1de "iin Toplu Konut Fonunun
meydana getirilmesi ve kullanlmas" eklinde yer alan ibare, 20.6.2001
152985 Sayl Kanun
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
23/258
22
tarih ve 4684 sayl kanunun 7.maddesi hkm gereince, 1.1.2002
tarihinden geerli olmak zere metinden kartlmtr.16
Daha nceki kanunda, dier kii ve kurumlarca kullanlacak bir fonoluturma imkan da amalar arasnda yer bulmuken, sonradan bu ama
ortadan kaldrlmtr. Balantl olarak, Toplu Konut Fonunun kullanm
sahasnn tarif edildii 3. madde de yrrlkten kaldrlm, TOKnin ferdi
ve toplu konut kredisi vermesinin ve bu faaliyetten faiz geliri elde etmesinin
nn aan fkra madde 8in ek maddesinin 1.blmne eklenmitir. Yine
ayn fkra ile yukarda belirtilen madde ilebyk bir planlama zgrl
verilen Bakanla, uygulama serbestlii de salanmaktadr.
)(Deiik: 5273 - 8.12.2004 / m.8) Ferdi veya toplu konutkredisi vermek, ky mimarisinin gelitirilmesine, gecekondualanlarnn dnmne, tarihi doku ve yresel mimarinin korunupyenilenmesine ynelik uygulamalar yapmak ve bu konulardaki
projeleri kredilendirmek ve gerektiinde tm bu kredilerde faizsbvansiyonu yapmak []17
Ayrca bir devlet kuruluu olmasna ramen, yasann ilk kt 1984
ylndan itibarenve gittike genileyen bir ekilde devlet kurulularnn tabi
olduu Saytay denetiminin, kamu ihale yasasnn, Muhasebe-i Umumiye
Kanununun dnda, bu kanunlarn maddelerinden muaf olarak faaliyet
gsteren TOK, almalarnda olduka bamsz ve kendi kurallarn
uygulayabilir gibidir.
Proje yapaca alanlardan Valiliklerce tahsis edilenlerin, Bakanln
kendi mallarna konut ve dier inaatlar yaparken kulland arazilerden
valiliklerce tahsis olunanlarn ve Bakanla ait arazilerin bo araziler
olduu dnlebilir, umulabilir. Ancak konu gecekondu arazileri
olduundakonutlarn yklarak yeni binalar yaplaca aktr.
Dier taraftan Toplu Konut Yasasnn ilgili bir maddesi yledir:
EK MADDE 7.- (Ek: 5162 - 5.5.2004 / m.4) Bakanlkgecekondu blgelerinin tasfiyesine veya iyiletirilerek yeniden
16
2985 Sayl Kanun172985 Sayl Kanun
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
24/258
23
kazanmna ynelik olarak gecekondu dnm projelerigelitirebilir, inaat uygulamalar ve finansman dzenlemeleriyapabilir. Bu amala gecekondu blgelerinde, gerek kiilerin vezel hukuk tzel kiilerinin mlkiyetinde bulunan gayrimenkuller
[] hak sahibi olan kiilerin haklarna konu gayrimenkullerin deeriBakanlk tarafndan tespit edilir ve Bakanlk bu kiilerle projeerevesinde anlamalar yapabilir. Bu anlamalarn usul ve esaslarn
belirlemeye Bakanlk yetkilidir.18
Bu maddeye gre TOK ya sadece tasfiye amal, ya da iyiletirme,
yani halihazrda bir bina bulunan alanlarda yeni inaat faaliyetleri
gerekletirme amal olarak projeler gelitirebilir ve uygulayabilir. Bunun
iin proje erevesinde hak sahibi kiilerle anlamalar yapabilir hale
gelmektedir. Yani Bakanlk mevcut yaplarn yerine veya zerine yeniinaatlar yapabilmek iin kamulatrma gerekletirebilir. Kamulatrma iin
artk baka sebepler de yetiyordur. Artk kamulatrmadaki ama sadece
kamu hizmet ve teebbsleri gerekletirmek deil, mevcut yaplar
deiiklie uratmak da olabilir. Mevcut yaplar deitirmek, mevcut
yaplar ykp yeni yaplar ina etmek iin tanmlanan ihtiya ve yaplan
talep, alt yap hizmetlerine olan ihtiyatan dolay yaplan talepten biraz daha
farkl olsa gerektir. En azndan yapanlar asndan... Ykm/yapmihtiyacnn belirlenmesi yukardan aaya, devletten halka doru yaplan
devlet kaynakl bir sylemken, alt yap ihtiyac ounluklabu ihtiyac
yaayan halk tarafndan dile getirilir. Buradan yola klrsa, kentsel
dnm projeleri, halktan devlete doru gelebilecek taleplerle bir
kamulatrmann tesinde, sadece devlet kaynakl sylemlerle
gerekleebilecek bir kamulatrmaymmkn hale getirir. Sylemin
kayna otomatik olarak kamulatrmay kamulatrmaya urayana sadece
kar olarak yaplanbir hareket haline getirir.
TOK bu mevzuat erevesinde dntrlmesinin uygun olduunu
dnd, sadece gecekondu olarak ilan edilmi alanlarda deil,
gecekondu alan ilan edilmemi blgelerde de proje amal satn alma, eer
buna raz gelinmezse kamulatrma yapmaktadr. Kamulatrma tehdidi
altnda bir gzellie ulamak iin uralmakta, olmazsa kamulatrma
182985 Sayl Kanun
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
25/258
24
yaplmaktadr. Buna en iyi rnek kentsel yenileme alan ilan edilip TOK
tarafndan kamulatrmalar gerekletirilen, iinde ok uzun zamandr pek
ok hak sahibi, yani tapulu ev sahibinin yaad Sulukuledir19. TOK ve
kanunu, yerel belediye ile ibirlii ierisinde sadece yenilemeamal,
ierisinde kamu hizmeti amac bulunmayanbir projede gerekletirilen
kamulatrmann arkasndaki g olmutur. TOKye, bu projelerden
salad finansmanla, yasaya dayanarak kamulatrd gayri menkulleri
zerine alma hakk yine ayn yasa ile verilmitir.
Ne var ki, kentsel dnmn kamulatrma uygulamalarn 2942
sayl Kamulatrma Kanunundan ayran, sadece kamulatrmaya yol aan
ihtiya tespitinin mutlak pratik bir ihtiyalara m, yoksa belirsiz bir
gelecekle, znel veya arasal deerlendirmelere bal etik ihtiyalara m
daha yakn olmas veya olmamas deildir. Kentsel Dnm projelerinin
bir baka arpcl, onlar ayr bir yere koyan zellii, kamulatrma
tanmlar ve baz projelerdeki yntemidir. Bu farkllk Toplu Konut
Kanunun beinci maddesinin devamnda yer almaktadr:
(Deiik: 5162 - 5.5.2004 / m.2) Bakanlk kanundakigrevleri erevesinde gerek ve tzel kiilere ait arazi ve arsalar vebunlarn ierisinde veya zerinde bulunan her trl eklenti veyaplar kamulatrmaya yetkilidir. Bakanlk tarafndan yaplacakkamulatrmalar, 4.11.1983 tarihli ve 2942 sayl KamulatrmaKanununun 3 nc maddesinin ikinci fkrasndaki iskan projeleriningerekletirilmesi amal kamulatrma saylr.20
Yukardaki Ek Madde 7 ileberaber dnldnde TOKnin ister
anlama yapma, isterse de direkt olarak kamulatrmay seme hakk vardr.
Ama anlama yolunu sese dahi elinde kamulatrma sopas tayabilecekolanaklara sahiptir. Buna bir rnek, protokol yolu projesi olarak da
adlandrlan kuzey Ankara girii kentsel dnm projesidir. zellikle
devlet erkannn ve tm Ankarallarn havaalanndan ehre gelite estetii
bozduunu dnerek uzun seneler boyunca ikayetiolduu, modern bir
19
Fatih Belediyesi,http://www.fatih.bel.tr/bpi.asp?caid=40&cid=9, 03.05.2011202985 Sayl Kanun
http://www.fatih.bel.tr/bpi.asp?caid=40&cid=9http://www.fatih.bel.tr/bpi.asp?caid=40&cid=9http://www.fatih.bel.tr/bpi.asp?caid=40&cid=9http://www.fatih.bel.tr/bpi.asp?caid=40&cid=97/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
26/258
25
bakente yakmad iddia edilen21bu blgenin dntrlmesi iin 5104
sayl zel bir kanun kartlmtr (Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm
Projesi Kanunu). Kanunun amac Kuzey Ankara girii ve evresini
kapsayan alanlarda kentsel dnm projesi erevesinde fiziksel durumun
ve evre grntsnn gelitirilmesi, gzelletirilmesi ve daha salkl bir
yerleim dzeni salanmas ile kentsel yaam dzeyinin ykseltilmesidir.
Birinci maddede yer alan bu ama paragrafnda evre grntsnden ne
kadar rahatsz olunduu aka anlalmaktadr. Grnt gelitirmek,
gzelletirmek, salkl hale getirmek, yaam dzeyi ykseltmek gibi
sebeplere bal bu projedeki gerekliliklerin ounun, yaayanlar tarafndan,
en azndanbir ykm sebebi olduu grnn paylalmad, buna ramen
bir kamulatrmave sonucunda ykm gereklemi olduusylenebilir.
Gecekondu projeleri ilk balarda, yani 1960larda ideolojik ve
baskc aygtlarn bir karmn kullanr. deolojik aygtlar, salanan bedava
arsalar, krediler, dk kiral konutlara zendirme, slahazendirme vb.dir.
Ancak zellikle 2000li yllardan itibaren, zellikle 2004 Kuzey Ankara
Projesi kanunuyla birlikte yasalat ekilde,kamu hizmeti gereklilii
ortaya kmadan, hzl ve itirazlara yer brakmadan kamulatrma/satn
almay zorla gerekletirme imkan salayarak baskc aygta
dntrmtr. Kanun ve polis gc tehdidi de birer baskc aygttr. Evleri
ellerinden alnanlara yeni evlerin kira dzeyinde bedellerle satlmas kentsel
dnmde ideolojik olmaz nk bu bir zorlamadr ve ucundaevden
atlma tehdidi bulunmaktadr.Zaten eski gecekondu projeleriyle kentsel
dnm projeleri arasndaki icra fark, kullandklar devlet aygtlarnn
eidi ve toplamdr.
Bu alann belediyece yrrle sokulmu imar planlar
bulunmaktadr. Bu projeyezel kan 5104 sayl kanunun drdnc
maddesine gre bu imar planlar, projeye ynelik olarak yaplacak imar
planlarnn hkmlerine tabi olacaklar, yani ortadan kalkabilir hale
geleceklerdir. Daha nce ne yapldysa, halk onayl olsun olmasn, 5104
21
Ankarada Gecekondular Yklyor .Arkiteracom 14 Temmuz 2005,http://www.arkitera.com/h3068-ankarada-gecekondular-yikiliyor.html, 09.05.2011
http://www.arkitera.com/h3068-ankarada-gecekondular-yikiliyor.htmlhttp://www.arkitera.com/h3068-ankarada-gecekondular-yikiliyor.htmlhttp://www.arkitera.com/h3068-ankarada-gecekondular-yikiliyor.html7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
27/258
26
onlarn hi birisine kulak asmamaktadr. Proje alan snrlar iinde kalan
blgede, bu Kanunun yrrle girdii tarihten nce yaplmolan planlarn
uygulanmas Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren durur22ibaresiyle
balam bulunaniler de engellenir; bu durum hkm altna alnr.
Yenileme niteliindeki bu projenin hedefledii alan ierisinde pek
ok tapulu konut bulunmaktadr. Bu konutlarn hak sahiplerinden
devralnmas gerekir. Bunun nasl yaplaca Kanunun beinci maddesinde
tarif edilmitir.
Gerek kiilerin ve zel hukuk tzel kiilerinin mlkiyetinde
bulunan gayrimenkuller ile [] 2981 sayl mar ve GecekonduMevzuatna Aykr Yaplara Uygulanacak Baz lemler ve [] haksahibi olan kiilerin haklarna konu gayrimenkuller, malikler ve haksahipleriyle yaplacak anlamalar erevesinde Projede kullanlr. Buanlamalarn usul ve esaslar ynetmelikle belirlenir.
Anlama salanamayan hallerde gerek kiilerin ve zelhukuk tzel kiilerinin mlkiyetinde bulunan gayrimenkullerBelediye tarafndan kamulatrlabilir.23
Yaplan ilemin, dier toplu konut projelerinde gerekletirilen
konut kamulatrmalar gibi tipik bir kamulatrma olmad maddeningerisinden de anlalabilir: Bu Kanun uyarnca yaplacak kamulatrmalar
4.11.1983 tarihli ve 2942 sayl Kamulatrma Kanunundaki, iskan
projelerinin gerekletirilmesi amal kamulatrma saylr ibaresiyle
uygulama kamulatrma kanunuyla uyumlu hale getirilmeye allr (O
gnlerde 2985 sayl kanuna bugnk kamulatrma gc verilmemitir
henz). Kuzay Ankara ykmn iskan (konut edindirme) projeleri
gerekletirme amal kamulatrma saydrarak, yani olmad bir
kategorinin altna sokmaya alarak, aslnda bu iin bir iskan, yani bir
konut edindirme projesi olmad, o gne kadar uygulanan kamulatrma
amalarndan farkl bir amaca sahip olduubir anlamda itiraf edilmektedir.
O blgede yaayanlarn zaten birer konutu bulunmaktadr. ouda yasaldr.
Dahas, yeni konut yapmak, evsize ev vermek iin bir arazinin
22Adalet Bakanl, 5104 Sayl Kuzey Ankara Projesi Kanunu,
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/1350.html, 11.04.2011235104 Sayl Kanun
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/1350.htmlhttp://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/1350.htmlhttp://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/1350.html7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
28/258
27
kamulatrlmas bile tartmalara yol aarken, var olan sahipli evi alp
sahibinebaka bir konut vermek iin o konutun kamulatrlmasnn
tepkilere yol aaca ngrlm, bu sebeple elden alma ileminden nce
bir karlkl anlama yapma sreci kanuna koyulmutur. Ancak
anlalamazsa sonunda zorlamayla yaptrlacak bir anlama srecidir bu.
Mzakere sonucunda bir tarafn kazanaca kesindir. Bu sebeple eit
olmayan bir mzakere yrtlm olur. Kamulatrma, ncesinde yrtlen
anlama abas sresince hak sahibinin zerinde duran giyotindir.
Buraya kadar anlatlan blmde, bugn itibariyle Trkiye
Cumhuriyeti yasalarnn iktidara, ikamet durumunu beenmedii alanlara
ynelik yeni konut projeleri yapma, buradaki hak sahiplerinin elinden
mallarn kendi belirledii koullarla alma ve tm bu uygulamalar,
lmden, iddetten veya sokakta yaamaktan kurtarma, su, gda, enerji gibi
temel ihtiyalar salama gibi acil ihtiyalara dayanarak deil, tamamyla
daha gzel, daha iyi, daha salkl gibi soyut, neden, neye gre, hangi
beceriyle gibi sorular sordurtacak amalarla gerekletirme hakkna sahip
olduunugrdk. Yasalar, uygulama kurumlarnnyapsile konumlarn
birbirini tamamlatacak ve toptan bir g olacak ekilde biimlendirmitir.
Mevcut yasal altyap btn bunlar ykp yeniden yapmak iin izin ve
imkanmz var gibi arzulu bir cmleyi mmkn klabilir.
Bu uygulamalar bugne mi zgdr? Bugn ortaya kan koullara,
bugnn epistemesine mi dayanmaktadr? Bunu anlamak iin gemiteki
ykm-yapm uygulamalarna baklacaktr.
2.2.
Gecekondulara Ynelik Ykm ve Yeniden Yapm Haklar
Yukardaki maddelerden gecekondu blgesi olarak adlandrlan
yerleim blgelerinin, tapulu tapusuz hi kurtuluu olmad
anlalmaktadr. Toplu Konut Kanununda harcama alanlar ve projelerle
ilgili her bahsedildiinde gecekondu alanlarnn dnm amacnn alt bir
kez daha izilir. Sadece Toplu Konut Kanununca deil, 775 sayl
Gecekondu Kanunu, 2981 sayl mar ve Gecekondu Mevzuatna Aykr
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
29/258
28
Yaplara Uygulanacak lemler Kanunlar ile dier imar kanunlarve
Belediye Kanunu gibi pek ok kanunca ortadan kaldrlmas, en azndan bir
ekilde deiime uratlmas aka veya gizli olarak hedeflenen bir ikamet
blgesinde yaamak endie verici, her an atlmay beklemekle geen bir
durum olsa gerektir. Bu lkede gelecei en belirsiz, toplumsal, siyasi veya
yasal korumann dnda braklm, bana ne gelecei umursanmayan
yegane ikamet alan, gecekondu olarak tanmlanm ikamet alanlardr.
Peki gecekondu alanlar nasl belirlenmektedir? Bu sorumluluk 1966
tarih ve 775 sayl Gecekondu Kanununa gre Belediyelere aittir. Bu eski
yasa 2003 ylndan sonra yaplan deiikliklerle gnmzn ykm
projelerine tam destek verir hale getirilmi grnmektedir. Kaynakada
belirtilen metne bakldna, krmz ve dier renklerle iaretli
deiikliklerin tamamyla Toplu Konut yapm, slah, dnm vb.
eylemlerle anlan sebeplerle, baz ikamet blgelerini yok edip yerine yeni
inaat yapmaya ynelik gerekletirdii anlalr. 775 sayl Gecekondu
Kanunu da, yeni yasalarla Trkiyedeki ykm/yapm projelerinin tek merci
haline getirilmi TOK Bakanlnn adeta emrine tahsis edilmitir.
Bu kanuna gre Belediyeler tek tarafl olarak, sonunda her trl
koruma ve haktan mahrum braklacak blgeleri yani gecekondu blgelerini
belirleme hakkna ve grevine sahiptirler. Kanunun ilk ktnda bu grev
zaten Belediyelere verilmitir. Ancak yasa ilk ktndan gecekondu olarak
belirlenenblgelerinhepsinin, bugnk ykm haklarna maruz kalmas gibi
bir durum yoktur. nce iktidara bir blgeyi, pek zararl olmayan, ayn
zamanda faydalara da yol aabilen bir kategori altna sokma hakk verilmi,ok da zarar verici grnmeyen byle bir kategorinin altna sokma imkan
yaratlm, daha sonra ise kategorinin yol at sonularn nitelii
deitirilmi ve bylece kategoriletirilen ikametin akbeti ortadan
kaldrlmak haline gelmitir. Kanun ilk ktnda sadece ierisindeki belli
konutlar ykma urayabilecek gecekondu blgesinde iaretlendiinden
dolay gecekondu olarak bellenen konutlar, sonradan yaplan deiikliklerle
artk tm ve kesinlikle yklacak konuma getirilmitir. Bu normal bir yolda
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
30/258
29
ilerleyen bir arabaya bindirme hakkna sahip olunduktan sonra o arabann
gzergahn uurumla sonlanan bir yola evirmek gibi bir uygulamadr.
MADDE 5 - Lzumu halinde, belediyeler gecekondu slahve tasfiye sahalar iinde bulunan veya bu Kanun hkmleridairesinde yeniden tekil edilecek nleme blgeleri iine rastlayanzel mlkiyetteki arazi ve arsalar ve bunlar ierisinde yap veya sairherhangi bir tesis bulunduu takdirde bu yap ve tesisleri, buKanun'da belirtilen amalarda kullanmak zere, (Deiik ibare:5609 - 22.3.2007 / m.1/a) "Toplu Konut daresi Bakanl'nn" izniile, sahipleriyle anlaarak satn alabilirler veya kamulatrabilirler.24
Bu maddeye gre Belediyeler (aldklar) arazilerini sadece kendi
meclis kararlaryla deil, meclis kararnn zerine ancak ve ancak TOK
Bakanlnn onayyla konut yapmna ayrabilirler (yine bu maddedeki
arazi alma srecindeki anlama ihtimaliyle renklenen gler yzl maskenin
ardndaki kamulatrma sopasna dikkat ekmek gerekir). TOK Bakanl
belediyeler tarafndan hazrlanp da kendilerine onaya sunulan projeleri
reddetmeye, kabul etmeye veya deitirerek kabul etmeye yetkilidir. Dahas
TOK, lzumlu grrse, belediye meclislerinin karar ve projesi olmadan
belediyelerden belli blgelerin konut yapmna ayrlmasn isteyebilir25.
Hatta belediye alanlar dnda arazilerin de dnm projesi veya toplu
konut projesi uygulamak iin bakanlar kurulundan talepte bulunabilir26.
TOK tm lkedeki arazilerin zerinde gerekletirilebilecek toplu konut
yapmlarnn tek hakimidir. Gecekondu kanununda devlete ait arazilerin
gecekondu dnm projeleri arazisi iinde kalanlarnn TOK Bakanlna
devredilecei hkm yer alr27. Tm bunlarla konutlamaya lkesel apta
bakan, bir toplu konutlama st kurulu gibi alan bir kurumdan sz
edebiliriz burada.
24Toplu Konut daresi Bakanl, 775 Sayl Gecekondu Kanunu,
http://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/775SAYILIKANUN.pdf,07.05.201125
775 Sayl Gecekondu Kanunu, MADDE 7 - Belediyelerin mlkiyetinde bulunan vebundan sonra bu Kanuna gre mlkiyetine geecek olan arazi ve arsalardan, belediyemeclisi karar ile belli edilip, (Deiik ibare: 5609 - 22.3.2007 / m.1/b) "Toplu Konutdaresi Bakanl'nca" uygun grlenler, bu Kanun hkmleri dairesinde konut yapmnaayrlr. (Deiik ibare: 5609 - 22.3.2007 / m.1/c) "Toplu Konut daresi Bakanl",
belediye meclislerince tespit edilen yerleri redde, aynen veya deitirerekonaylamaya veyadeitirilmek zere geri gndermeye yetkili olduu gibi, teklif edilenler dnda lzumlugrd yerlerin de bu maksada ayrlmasn belediyelerden isteyebilir. 775 sayl Kanun26
775 SaylKanun, Madde 3527775 SaylKanun, Ek Madde 4
http://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/775SAYILIKANUN.pdfhttp://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/775SAYILIKANUN.pdfhttp://www.toki.gov.tr/docs/mevzuat/775SAYILIKANUN.pdf7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
31/258
30
Aslnda bu g, seneler ierisinde, gerek kanunlara yerletirerek,
gerekse de uygulamalarda g kullanm gerekletirip gcn
kullanlmasndan ekinilmeyeceine dair bir kan olumasna yol aarak
tesis edilmitir. Hem Toplu Konut Kanunu hem de Gecekondu Kanunu ilk
yrrle girdiklerinden bu yana pek ok ek alm, krmz ve mavi harflerle
izlenebilecek bu deiikliklerle tm yetkiler, finansman ve karar gc yava
yava TOK Bakanlna devredilmitir. te bu sayede toplu konutun
neredeyse yegane mercisi ortaya kmtr.
Geri Gecekondu Kanunu ilk ktnda da birinci maddesindeki
mevcut gecekondularn slah, tasfiyesi, yeniden gecekondu yapmnn
nlenmesi ve bu amalarla alnmas gereken tedbirler ama ve kapsamna
sahiptir. Yani ykm zihniyeti ve uygulama direktifi 1966 ylnda vcuda
gelmitir. Ancak henz tm yasal destei ve her trl gc bnyesinde
barndran bir uygulama aygt ve ykm kapsamnn bu kadar geni
olmasna imkan verecek g ilikileri oluturulmamtr. rnek olarakbu
kuruma belediyelerin yapmak isteyebilecei tm toplu konut projelerini
onaylayc tek makam yetkisi de henz verilmemitir. Hele hak sahiplerinin
elinden evlerini sadece nitelik esasna gre alp, ykp, yerine yenilerini
yapmak yetkisi diye bir yetkiye kalklmamtr henz. Belediyelerden
konut alan isteyen, belediyelere proje ve imar plan diretme yetkisi ve her
trl finansal g de dahil olmak zere tarihin en kudretli kurumlarndan
birisi oluturulmamtr. Uygulama ve retim ksm, dier tm kamu
kurumlarndan farkl ve fazla olmak zere apayr bir konum salar
TOKye.
Gecekondu alanlarnn tespit yntemleri Gecekondu Kanununda yer
bulmutur. Buna gre belediyeler kendi sorumluluk alanlarnda bulunan
gecekondu slah ve tasfiye blgelerini, bunlarn snrlarn, bu kanunun
yaym tarihinden itibaren en ge 6 ay iinde her trl imkan vearatan
faydalanarak tespit etmek zorundadr. Kanun 1966 ylnda ktna gre her
belediyenin, srekli yenileniyor olmas muhtemel gecekondu tespit
almas bugne kadar yaplm olmaldr. Bu, srekli olarak bir gecekondu
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
32/258
31
takibi ve iaretlemesi anlamna, bir nevi gecekondu olarak adlandrlan bir
insan ikametinin avlanmas anlamna gelir.
Kanuna gre gecekondu tespit almas TOK Bakanlnntayinettii ekil ve sreler ierisinde ve TOK Bakanlnn maddi manevi,
herhangi bir karlk aranmakszn desteiyle yaplr. Burada nemli olan
ileyi tabi ki TOK Bakanl kendi onayna sunulacak almalarn
altln da kendi sunduu olanaklarla, kendi aralaryla ve kendi belirledii
yntemlerle yaptrmas, ii ansa brakmamas,kendi politikasnn dna
kmasn engellemesidir.28Gecekondu belirleme esaslar da yaplan
deiiklikler sonras TOK Bakanl tarafndan konulur olmutur.
Belediyeler kendi esaslarnuygulamaktan alkonulmutur. 775 sayl
Kanunun 16. Maddesinin son paragraf bunu garanti altna alr. Gerek
gecekondu blgelerinin, gerekse slh veya tasfiye edilecek gecekondularn
tespit ekli ve esaslar, mahall zellikler ve teknik imknlar da gz nnde
tutularak, (Deiik ibare: 5609 - 22.3.2007 / m.1/b) Toplu Konut daresi
Bakanl'ncatyin olunur.29Tabi yine 2007 ylnda gerekleen
deiiklikle
TOK Bakanlna, slaha muhta veya tasfiyesi gereken
gecekondu blgeleri ile konut yapm iin ayrlacak alanlarda belediyeler
tarafndan yaplan saha seimi, harita hazrlanmas, imar ve slah almalar
gibi ileri denetleme yetkisi verilmitir30. Demokratik parlamenter bir
rejimde, en azndan yasalarn, halkn zgr saylabilecek ekilde setii
vekillerle yapan bir rejimde, yasalar halkn ounluunu temsil edenbu
vekiller vastasyla yaplr. Vekiller nemli bir ksm yasa almasndasemenlerine kulak verirler. En azndan bir blm yasada yer alan madde ve
hkmlerin halkn ounluu tarafndan hazrlanp kabul edilmi olduunu
28Bu blgeler iinde bulunan btn yaplar[]"Toplu Konut daresi Bakanl'nca" tyin
edilecek ekil ve sreler ierisinde [] Yukarda belirtilen esaslara gre hazrlanacak havafotoraflar, harita ve krokiler, tesbit tarihlerini de ihtiva etmek suretiyle belediyeencmenlerince ncelikle mzakere edilip karara balandktan sonra onaylanarak,incelenmek zere (Deiik ibare: 5609 -22.3.2007 / m.1/) "Toplu Konut daresiBakanl'na gnderilir. Toplu Konut daresi Bakanl'nca" kabul edilen ve onanarakkesinleen blgelere ait karar ve krokiler[] aslr.[] 775 Sayl Kanun, madde 1629
775 Sayl Kanun30775 sayl Kanun, Madde 19
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
33/258
32
varsayabiliriz. Aslnda yasa bir emirdir ve ou dnemde hakim sylemi
yanstr. Parlamenter demokratik bir rejimde yasalar halkn, iktidarn ve
dier bunlardan bamsz davranabilecek kesimlerin grlerinin bir
karm, bu karmn kartt hakim sylemin rndr.
Bu adan 1966 ylnda kan Gecekondu Kanunu ele alndnda,
hakim sylemin artk gecekondulatrmay durdurmaya, yaplanlardan slah
edilebileceklerin slah edilmesine, slah edilemeyecek olanlarn ise,
karlnda barnma ihtiyac doacaklara konut salamak kouluyla ikamet
ettikleri gecekondudan tahliye edileceklerine ve evlerinin
(gecekondularnn) yklacana karar vermi olsa gerektir. Bu yasaya gre
artk yeterdir. O gecekondular o halleriyle daha fazla yaamlarn
srdrmemeliler, yenileri de domamaldr. Her eyden nce gecekondu
blgeleri belediyeler tarafndan belirlenmelidir. Bunun iin her trl teknik
imkana veo dnem iin zor bulunan ve yksek maliyetli olan- hava
fotoraflarna bavurulmaldr. Nerdedir bu gecekondular? Bilinmelidir,
saylmaldr ve tasnif edilmelidir. Islah edilebileceklerle edilemeyecekler
ayrlmal, -belki bir msamaha sonucu- slah edilebileceklere belli bir sre
verilip slah edilmesi istenebilirdir. Tabi bunlarn da hepsine bu imkan
tannmaz. Bu sahalar iin yaplacak imar ve slah plnlar ve mevzuat
icaplarna gre olduu gibi veya deitirilerek korunmas mmkn
olanlarna31 slah etme imkan verilir. O konutta ikamet eden kii belli bir
ikamet eklini benimser, konutu da yle bir konut haline getirirse tasfiye
edilmez. Tasfiye ise bunu yerine getirmeyenlere ve zaten yerine
getiremeyecek olduuna kanaat getirilenlere uygulanr. Mevzuat icabna
gre korunmas mmkn olmayanlara o da verilmez.
775 sayl kanunun kt yllarda (1966) henz gecekondularn
ounun hak sahiplii,yani tapusu bulunmamakta, kaak statsn devam
ettirmektedirler. Ancak gecekondu blgesi olarak tespit edilen blgenin
ykm sonras konut yapmna ayrlma kararndan sonra eer o blgede bir
zel mlkiyetle karlalrsa bu takdirde zel mlk sahibiyleanlama
31775 sayl Kanun, Madde 22
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
34/258
33
yoluna gidilebilir. Ancak gerektiinde de kamulatrlabilir. zel mlkiyet
sadece zerine gecekondular yapld iin devlet tarafndan hak sahibinin
elinden alnabilir. Ancak kamulatrma uzun bir sretir. Kamulatrma
kamu yarar gerektirir. Uzun srer ve yarg yolu aktr. 2003ten sonra
yaplan deiikliklerle kamulatrmadan ziyade nce mzakere sonra satn
alma yolu alm, kamulatrma iin gereken artlarn varlna ihtiya
braklmam, konutun tek tarafl ve gecekondu olarak tespiti yeterli
saylmtr. zel mlkiyeti igalle de sulanp kurbanlatrlan
gecekondular ortadan kaldrmak iin, zel mlkiyetler gecekondu (veya
herhangi bir ykma mahkumiyetin ifadesi) eklinde isimlendirilip kolayca
ve sonsuza kadar sahibinin elinden alnabilmektedir.
Gecekondu blgelerinin tespiti kendi ierisinde sorunlu bir abadr.
775 sayl Kanunun 16. Maddesiningirii gecekondularn tespitinden deil
blgelerin tespitinden bahseder. Gecekondu slh ve tasfiye blgeleri ve
bunlarn snrlar, belediyelerce bu Kanununun yaym tarihinden itibaren en
ge 6 ay iinde, her trl imkn ve aratan faydalanlarak tesbit olunur.
Blgeleri ifadesi gecekondularn tek bana deil, bir topluluk halinde
bulunduklarn ima ederek blge ierisinde bir ayrtrmay aramaz. Bu da
tespit iini evlerin teker teker deerlendirilmesinden ziyade, bir blge
izimini hedefiyle toplu bir deerlendirmeye ynlendirir. Ya ayrntlara
girmeden, tekillikten uzak blgesel bir alma yaplmak istenmektedir ya
da gecekondularn younlukla bulunduu bir blgede arada baka trl bir
yap bulunmayacana zaten emin olunmutur.
775 ile tm bu ileri yapma yetki ve grevi 1966 ylndabelediyelere
verilmitir. Ayrca Emlak Bankas nezdinde her belediye iin zel bir fon
hesab oluturulmu ve bu fonun kaynaklar belirlenmitir. Belediyeler
gecekondular tespit edecek, snflayacak, gerekli olanlar tasfiye edecek,
arazileri stne alacak ve bazlarna konut yapacaktr. Ancak tasfiyeden
nce, oturduu gecekondunun sahibi olsun olmasn baka bir konutu
olmayan gecekondu sakinlerine, yani nispeten dk gelir grubuna dahil
olduu kabul edilen ailelere bedeli mukabilinde bir arsa tahsis edilmesi,
ve/veya yaptraca eve gerektiinde kredi salanmas hkme
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
35/258
34
balanmtr.32Yasa ilk ktnda ve bugn 775 ve dier yasalarla bu,
yklan evi yerine bir ev verilmesibir ltuf olarak sunulmaktadr. Ancak
yeni konut cretsiz verilmemektedir. Son tahlilde, gecekonduda halihazrda
herhangi bir bedel demeden oturan aile, bina edilmi evini yklmaya terk
etmek, sonra da yklan ikameti yerine borlanarak yeni ve belli imar
planlar uyarnca (TOKye) bir konut ina et(tir)mek durumundadr. Eer
ykm ve yeni evi cretiyle vermenin sebepleri geersizse kii durduk yere
borlandrlyor gibi olmaktadr. Belediyeler de tm bu sreci
planlayacaklar, yrtecekler ve sonulandracaklardr.
1984 tarihli ve 2985 sayl Toplu Konut kanunu, lke apnda yeni
konutlar merkezden toplu halde yapmak zere kartlm gibidir. Bunun
iin oluturulan kurum, esasnda genel idare ve genel bte dnda
braklarak kurulan Toplu Konut ve Kamu Ortakl daresi Bakanldr.
Daha sonra 1990 ylnda Toplu Konut daresi ve Kamu Ortakl daresi
olarak ikiye ayrlan kurumun toplu konut ileri TOK Bakanlna
verilmi, 2007 ylnda 5609 sayl kanunla yaplan deiiklik ve eklemelerle
yetkileri ve kaynaklar olduka arttrlm, bunlarn sonucunda yurt apnda
byk bir inai faaliyete girien gl bir kurum ortaya kmtr. 2985
sayl yasa ile TOKnin sadece yetkileri ve kaynaklar gelitirilmemi, ayn
zamanda 775 sayl Gecekondu Kanununda yer alan plan, ykm ve yeniden
yapm ileriyle ilgili pek ok yetki de bu kuruma braklmtr. TOK
tarafndan bugne kadar, ou 2002 ylndan bu yana olmak zere 414,962
konut ina edilmitir. Yklan konut saysnn miktar 184,857dir.33
1966 ylndaki kanunla belediyelere, yani yerel ynetimlere verilengecekondu slah, ykm, ve konut yapm yetkisi, bu ekilde Babakana bal
olarak tm lkede tek elden (merkezi), btnlkl ve tek tarafl hale
32775 Sayl Kanun, madde 21: [] gre tesbit edilmi bulunan gecekondulardan konut
olarak kullanlanlar; inde oturanlar 25 inci maddedeki _artlar haiz olduklar takdirde;a) Gecekondunun sahibi ise, borlanma suretiyle veya sair ekillerde konut teminedilinceye veya konut yapmak zere arsa tahsis edilip, lzumu halinde kredisi salanmaksuretiyle, 27 nci maddedeki sre ve artlara uygun olarak konutunu yapncaya kadar,
b) Gecekondunun sahibi deil ise, ucuz kiralk konut temin edilinceye veya konut yapmakzere arsa tahsis edilip, lzumu halinde kredisi salanmak suretiyle 27 nci maddedeki sre
ve artlara uygun olarak konutunu yapncaya kadar, yktrlamaz.33Babakanlk Toplu Konut daresi Bakanl,www.toki.gov.tr,10 Mays 2011
http://www.toki.gov.tr/http://www.toki.gov.tr/http://www.toki.gov.tr/http://www.toki.gov.tr/7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
36/258
35
gelmitir. nceleri yerel ve zel durumlar da gz nne alan, buna gre
slah msamahas ve yeniden yapm kredileri gibi kii tercihlerini n plana
koyan, sadece slah olmayacaklara tasfiye n gren, yani slahtan balayp
tasfiyeye giden yasalar, artk ulusal planlar, 10-15 yllk hedefler, lke
apnda oluturulan tek tip, tasfiyeden balayp yeniden yapma giden
projeler etrafnda kuruluyor. 1966da kan yasayla yerel ve ayr ayr
yaplmas beklenip de ortaya konamayan gecekondulardan kurtulma
projesinde deiik bir politika tutturulup merkezi ve lkesel bir proje
zihniyetine geiliyor. Grld kadaryla da bu ekilde baarl olunuyor.
2.3.Osmanlda Ykm ve Yeniden Yapmla ilgili Kanun, Ferman ve
Uygulamalar
En ksa yoldan Ankara protokol yolu tarz uygulamann bir ilk
olmadn sylemek olasdr. Osmanl zamannda da kente, kukusuz
salkl bir yap, ama ayn zamanda ve belki de zellikle estetik, btnlk,
daha iyi bir yaam adna bavurulmutur. Daha 18. yzyldaki padiah
fermanlarnda, yabanc elilerin bakmsz bir kent giriiyle karlamalarn
nlemek iin bakent surlarndan asalak yaplarn temizlenmesine dairemirlerbulunmaktayd34. Bu dnemin ncesinde de sonrasnda da ykm
faaliyetleri, ancak belli llerde ve ehrin surlarndaki savunma gvenliini
veya caddelerden geii engelledii durumlarda grld35.
Ancak Osmanlda ehirle uramak, ehirdeki yaplar
sorunsallatrmak daha nce grlen bir olayd. Kanuni Sultan Sleyman
kard bir fermanla stanbul Yedikule ve Edirnekap civarnda sur dibine
kurulmu derme atma barakalarn kaldrlmas iin ferman kartmt.
stelik bu ferman sadece konutlarn ykmn deil, ehirde isiz gsz
dolaan, yeni geldii belli olup i bulmak iin sada solda grlen herkesin
34Yerasimos, Tanzimat Kent Reformlar zerine. Yay. haz. Paul Dumont & Franois
Georgeon.Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri.ev. Ali Berktay. stanbul: TrkiyeEkonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 1996, s. 435
Sur evresi (4 arn) ve stne ev yapmak yasakt. Yaplanlar yktrlrd. Evlere saakyapmak yangn asndan yasakt. Yola fazla ardak ve knt yapanlar yktrlr, yol fazla
daraltlmamaya allrd Ahmet Refik Altnay.Eski stanbul: stanbulda GvenlikSorunu. Yay. haz. Sami nel. stanbul. letiim, 1998, s. 56
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
37/258
36
toplatlp memleketlerine yollanmasn buyuruyordu. Sonunda dedii yapld
da. Yklacak ykld, pek ok kii toplatlp kayklara konuldu; zmite
gtrlp oradan memleketlerine yollandlar36.
G, gle gelenler ve bunlarn younluu da sorundu. Osmanl iin.
1721de III. Ahmet, stanbula g yasaklamak zere Anadolu ve Rumeli
Valilerine bir emir yaynlam, bu emir ie yaramaynca da kent
kaplarndaki nbetilere gle gelenleri ieri sokmamasn, geri yollamasn
emretmitir.37
Osmanl tarihinde belki de en byk ikamet sorunsallatrmas dini
perspektifte yaanmt. Bir mahallede sadece ayn dinden veya mezheptenvatandalarn oturmas esast Osmanlda. zellikle gayri Mslimlerin
meskenleri hakknda kstlama vard. Galatada bile cami evresinde
Hristiyanlarn oturmas yasakt. stanbulda Yeni Cami evresinde oturan
Yahudilerin evleri deerleri karlnda Mslmanlara satlarakbu blgede
ikamet eden Yahudiler, Yahudilerin toplu olarak bulunduklar yerlerde
oturmak zere o semtlere gnderilmilerdi. Ortaky evresinde yanan birka
Yahudi evi yeniden yaplaca zaman bu evlerin cami, kuran kursu ve devletbyklerinin evlerine yaknl nedeniyle yaplp onarlmalarna izin
verilmemiti38. Osmanl dneminde yaplan dini ayrtrmayla ilgililber
Ortaylnn arpc anlatm yledir:
Geleneksel kentte konut blgesindeki farkllama, gelir vestatden ileri gelmeyip dini ve etnik farklara dayanr. ksmndaMslman nfus, periferisinde ise gayrimslimler ve sistem dgruplar yer alr[] Tabiatiyle Rum, Yahudi, Ermeniler ehrin evre
semtlerine yerletirildi[] Valide Turhan Sultan Eminnnde camiyaptrdnda Yahudilerin tm Balata nakledildi []39
36Halil nalck, Robert Anhegger.Kanunname-i sultani ber muceb-i rf-i Osmani : II.
Mehmed ve II. Bayezid devirlerine ait yasakname ve kanunnameler : metni bir giri ve 38tpk basmlaMehmed ve II. Bayezid devirlerine ait yasakname ve kanunnameler : metni bir
giri ve 38 tpk basmla. Ankara: Trk Tarih Kurumu, (2000), s. 5637
Murat Gl. The Emergence of Modern stanbul, Transformation and Modernisation of aCity.London; New York: Tauris Academic Studies, 2009, s. 20. Benim evirim38
Altnay. s. 9439lber Ortayl.stanbuldan Sayfalar.stanbul: letiim, 1995, ss. 250-253
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
38/258
37
Ortaylnn ehirde barndrlmayacak gruplar (biraz da uygulamay verek)
anlatm da dnemle ilgili nemli ipular verir: ehrin salk ve temizlii
ynnden belirgin lde sakncas olan faaliyet dallar ve bu dalda alan
nfusun bulunmas[] sur dna karlr[] ikinci neden de ehrin
gnlk yaamyla ilikisi olmayan gruplarn []40anlatm Osmanldaki
kentsel snflandrma ve yerinden etme uygulamalarna pek ok rnek
gstermi olur.
Bu tarihlerde (17. yzyl), Stlceden RumeliKavana,
Kadkyden AnadoluKavana uzanan kasaba ve ky kylarnda, Beyolu
kasabasndan Yedikuleye varncaya kadar sur dnda, bina bulunmayan
arsalarda Hristiyanlarn ev yapmalar sonradan sakncalar douraca iin-
iddetle yasakland. Fakat o tarihten sonra Hasky, Tatavla, Beyolu,
Tophane, Beikta, Ortaky ve skdarda bir ok Hristiyan ve Yahudi evi
yapld. Bu durum devlet ileri gelenlerini o derece fkelendirdi ki, bundan
byle buralarda yeniden hibir ev yaplmamas iin Galata, skdar ve
Haslar kadlarna iddetli hkmler yazld41.
Ancak tabi Osmanlnn hibir dneminde bugnk ekliyle genilde ykmal, yeniden yapmal kentsel dnm gerekletiibilinmiyor.
Osmanlda mahalleler korunakl ve halka ait blgelerdi. Halk, kendi
ierisindeki rgtlenme ile ve blgenin kadsnn ynetiminde mahalleye ait
belediye ve imar ilerini, zellikle vakflardan salanan gelirlerle hallederdi,
Dardan birisinin mahalleyle ilgili bir tasarrufta bulunmas olduka zordu.
slam kenti bir utan brne, bir mahalleden dierine kiilerin diledikleri
gibi geebilecei bir alanbile deildi
42
.
eriatn bireyler arasndaki ilikileri dzenleyen hukukolmas nedeniyle, rf hukukundan kaynaklanan ve genelykmllkler getiren her kent nizamnamesi kadlarn ve fkhalimlerinin ibirliiyle belli bir sre iinde rafa kaldrlyordu.eriat bireyin mlki haklarn koruyordu. zel bir ahsn mlk
40Ortayl, s. 256
41
Altnay, s. 9642Yerasimos. Tanzimat Kent Reformlar zerine. Dumont & Georgeon s. 13
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
39/258
38
nnde bulunan sokak paras onun finasn oluturur, zerindegeici kullanm hakkna sahip olurdu43.
Mahalle, ileri kadlar tarafndan yrtlen, ihtiyalar vakflar
tarafndan yerine getirilen kent ii zerk bir yerleim birimiydi. Osmanl
kentlerinin idari, beledi amiri ve ehrin yargc kaddr, stanbulun
yneticisi de stanbul kadsdr.44Denetimler sonucunda kadlar tarafndan
devrin uygunsuz bulunan yaplar yktrlrd.45
Tanzimat sonras modern Osmanl denilebilecek dnemle kenti
deitirme abalar, sadece insanlarn din veya mezheplerine gre
ayrtrlmas, arpk urpuk grlen yaplar, bunlarn sakinleri, g edenler
ve isiz gsz takmyla uramakla kalmyordu. Kentin fiziki yaps da
sorunsallatrlyor, zellikle yollar geniletme abalar artyordu.
kartlanferman ve nizamnameler sonucunda, stanbulun en geni caddesi
Divanyolunun ancak 6 metreyi bulduu bir dnemde asgari yol geniliini
7,60 metre olarak saptayacak kadar topikti. Ancak aradan geen bir buuk
yzyllk zamandan geriye doru bakldnda (ou yerdegereklemi
olmasndandolay) artk bir kehanet gibi grnmektedir46. Yeni fikirleri,
1848de Bat ehirciliinin yeni yaplan binalar arkaya ekerek sokaklar
geniletme ve parselleme gibi baz temel ilkelerini getiren birinci Ebniye
Nizamnamesi ve 1856da da ilk stimlak Nizamnamesi izledi. Ayn yl ilk
parselleme almasyapld.47
1856da kurulan ntizam- ehir Komisyonu daha ok yol
dzenlemeleri zerinde durdu, gaz lambalar koydurdu.Tanzimatn toprak
politikasn dzenlemek iin 1858de kard Arazi Kanunnamesinin kent
topra rejimi zerinde dolayl etkisi oldu.
43Yerasimos. Tanzimat Kent Reformlar zerine. Dumont & Georgeon ss. 9-11
44Ortayl s. 65
45stanbulun en byk sorunu bugn olduu gibi dn de imar denetimiydi [] Sk sk
imar yasana uymayan fevkani (yksek ve geni) binalar yapmak isteyenler veya sokaadoru cumbay uzatanlar veya sur dibine inaat yapanlar kard. Kad mimarbana emirvererek veya onun ikaz zerine bunlar yktrrd. rnein Sultanahmet su sarnlar
blgesi olduundan burada ok yksek ve skk nizam bina yaptrlmazd, Ortayl, ss. 70-7146
Yerasimos. Tanzimat Kent Reformlar zerine. Dumont & Georgeon, s. 1 47Yerasimos. Tanzimat Kent Reformlar zerine. Dumont & Georgeon, ss. 2 -3
7/23/2019 Foucault_nun Sorunsallatrma, Nesneletirme Ve zneletirme Kavramlar Perspektifinden Trkiye_deki Kentsel D
40/258
39
Yeniye, modern uygulamalara geii dzenleyen ilk belge
Tanzimatn ilan edildii 1839da yaymlanan lmhaberdir. Bu belgede
hem almas istenen yollarngzergahlar hem de yol kademelenmesi
hakkndaki ilkeler yer alyordu.Ekonomik gc olanlar kagir bina yapacak,
gelitirilecek mahallelerde geometrik esasa gre dzenlenmi geni yollar
alacak, kagir binalarn arasnda ahap bina yapmna ve kmaz sokaklara
hibir ekilde izin verilmeyecekti. Bir resim (plan) hazrlanacakt.48
1848de Ebniye Nizamnamesiyle balantl olarak1858de kartlan
sokaklara dair Nizamnameye gre yangn alannn haritas kartlacak, bu
harita zerinde her mlk sahibininparseli gsterilecekti. Daha sonra
geniletme iin yola terk edilmesi gereken alan dlerek parsellerin
bykl yeniden hesaplanacakt49. Parselleme nemliydi. Mahallelerde
teden beri bulduu yere genileyen evlere bir snr iziliyordu artk.
1870 yangnndan sonra Tarlaba Caddesi plan, bir yandan Cadde-i
Kebiri ikinci plana drmesi, te yandan da geni yollarn burada binas
bulunanlara ok kk paylar brakacakolmasgibi nedenlerle mal
sahiplerinin sert protestolarna yol at. Sonuta da uygulanamad.50
Bylebir direnien azndan Osmanlda sonu verebilmiti. Ayn Tarlabann
1980lerdeki dnmne yaplan itiraz ve direniler ise sonu veremedi.
Osmanlda eski yaplar ykp yerine yeni yaplar yapma anlay
gelimediyse de kendiliinden belli bir ehirlemeye giden, mevcut kentin
dnda ama yaknnda, merkeze bal yeni bir yerleimi kendi inisiyatifiyle
kuran halka sahip Osmanl kentleri vard51. Modern ehirlerin kazanlarn
arttracana ve daha rahat bir kent yaam srebileceklerine inanan
Dedeaallar Osmanl makamlarndan izin alarak 20. Yzyln balarnda
48lhan Tekeli, 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm. Dumont &
Georgeon ss. 23-2449
Tekeli.19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm. Dumont & Georgeon s. 2450
Tekeli.19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm. Dumont & Georgeon s. 2751
Mlklerinin deerinin deceinden korkan Trk dkkan sahiplerinin muhalef