Post on 07-Dec-2020
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 2
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 3
( )
लेखक .
Email: dpravinan@gmail.com
दरुध्वनी क्रम ांक 8148047778
9922857778
पत्त - सवोदय क ाँलनी, अमर वती, 444606
य पुस्तक तील लेखन चे सवव हक्क लेखक कडे सुरक्षित असून
पुस्तक चे ककव त्य तील अांश चे पुनमुवद्रण व न ट्य, क्षचत्रप
ककव इतर रुप ांतर करण्य स ठी लेखक ची परव नगी घेणे
आवश्यक आह.े तसे न केल्य स क यदशेीर क रव ई होऊ शकते.
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 4
प्रक शक : ई स क्षहत्य प्रक्षतष्ठ न
www. esahity. com
esahity@gmail. com
प्रक शन :१३ क्षडसेंबर २०१६
©esahity Pratishthan®1026
• क्षवन मूल्य क्षवतरण स ठी उपलब्ध.
• आपले व चून झ ल्य वर आपण हे फ़ॉरवडव करू शकत .
• हे ई पुस्तक वेबस ई वर ठेवण्य पुवी ककव
व चन व्यक्षतररक्त कोणत ही व पर करण्य पुवी ई -स क्षहत्य
प्रक्षतष्ठ नची परव नगी घेणे आवश्यक आहे.
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 5
ekyVsdMh o#u
& izoh.k va- /kqekGs
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 6
^^ekyVsdMho#u** gk izoh.k /kqekGs ;kapk uok yfyr laxzg- lgt fojaxqGk Eg.kwu
fdaok osG ?kkyo.;klkBh ekyVsdMhoj fQjko;kl tk.ks gk R;kapk vkoMrk vkf.k fuR;kpk m|ksx vlyk
rjh osG ?kkyo.ks ;k ,okyh; ek= ,desdkaP;k ifjfLFkrhP;k vanktkoj R;kap Hkfo”; vHka jkgra; ;k
O;frfjDrgh latuk vkf.k fot;pa la?k”kZiw.kZ ;'kLoh izse vkf.k ,dk nkaiR;kpa fujyl izse vareqZ[k
dj.kkja vkgs- ys[kdkps gs vuqHko mRdaBko/kZd dFkspk izR;; nsrkr i.k R;kp cjkscj izsekryh gwjgwj]
rkVkrwV] ftn~n] la?k”kZ ;kpkgh ifjp; d#u nsrkr-
ys[kd okpdkyk ,d O;kid vuqHkofo'okpk izR;; lnj ys[klaxzgkrwu nsrks- ;kr
tkxfrdhdj.kkpk lalxZ gks.;kiwohZps HkkcMs fo'o js[kkVrkuk po..kh Eg.kts pkj vk.ks Eg.ktsp] ^^iapohl
iSls feGkys rj ,d fnol R;kyk U;kgkG.;kr vkf.k ;k iS'kkr dk; dk; fodr ?;koa ;k iz'ukr fu?kwu
tk;pk] t.kw dkgh iapohl iS'kkr vki.k txkrys lkjs lq[k fodr ?;k;yk pkyyks;** iapohl iSls
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 7
loZLo okV.kk&;k ckyeukso`Rrhpk gk fujkxli.kk vuqHkorkuk R;kryk rktsi.kk rj ys[kd dk;e
Bsorksp R;kpk mRdV izR;gh nsrks R;keqGsp dh dk; ,[kkn;kpk po..kh Eg.kwu fg.ko.ks ys[kdkyk ;ksX;
okVr ukgh-
;k=k vkf.k x.ks'kksRlokrY;k xerh terh dqBsrjh gjowu xsY;kph gwjgwj ys[kdkP;k
eukr rj vkgsp ek= okpdkyklq/nk gh gwjgwj vk/kqfudhdj.;kP;k fo'okr fopkj dj.;kl R;kaps
fy[kk.k Hkkx ikMrs- R;kp cjkscj fnokGh vlks fdaok vk.k[kh dkgh egRRokps l.k Jfedkauk vkf.k
d”Vd&;kauk ek= njjkstpk fnol lkj[kkp vlrks ;kpk vuqHkogh vLoLFk d#u tkrks- FkaMhrhy
cghjeP;k ;k=sfo”k;h okprkuk rj izR;{k rh ;k=k vuqHkor vlY;kpk Hkkl gksrks-
izoh.k /kqekGs ;kauh vR;ar vkRefu”Bsus gs x| fyghys vkgs vkf.k gs fyghr vlrkauk
R;kaph Hkk”kk vR;ar la;r vkf.k dykRed >kyh vkgs- lgti.ks rs Eg.kwu tkrkr dh] ^^f{krhtkoj lw;Z
fnolkpk gkr /k#u izdk'kkyk cjkscj usrkauk fnlrks] i`Fohyk rks rlkp lksMwu tkr ukgh tkrkuk
i`Fohoj ds'kjh vkdk'kh jaxkph m/kG.k d#u tkrks** fdok ^^vkt R;k eqykP;k oMhykaP;k ik;kr
ekyVsdMh pkY;kl] ^^ekyVsdMh ,d VsdMh vlyh Eg.kwu dk; >kya
rhykgh mRrqax Hkjkjh ?;koh'kh okVrs vxnh frP;koj f?kjD;k ?kky.kk&;k ik[kjkalkj[kh**-
^^ekyVsdMho#u** ;k yfyr laxzgklkBh ys[kdkps [kqi [kqi vfHkuanu vkf.k R;kaP;k
vkxkeh dkGkr ;s.kk&;k dkO; laxzgklkBh [kqi [kqi 'kqHksPNk !
& izk- v{k; fd'kksj ?kksjiMs
tkyuk
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 8
fiz; jfld okpd nksLrgks vknkc] ueLdkj !
eh izoh.k /kqekGs ^^ekyVsdMho#u** ;k yfyr laxzgkpk
ys[kd] rlk eh vejkorhpkp i.k rqEgkyk ekyVsdMhoj d/khgh
HksVw 'kdrks- fe=gks vkrk rqEgkykgh iz'u iMyk vlsy
^^ekyVsdMho#u** gk yfyr laxzg fygh.;kekxpa useda
iz;kstu dk;\ [kja lkaxw] ^eyk gh ekghr ukgh eh gk yfyr
laxzg dk fyghyk rs-* i.k ,d uDdh lkaxrks] eukr lyr
vlysya eukrp d/kh Bsok;pa ulra R;kpk xydk gksÅ |kok ex
rks gqandk dkxnkoj 'kCn#ikr ekaMkok ex R;kph dohrk gksÅ ns]
ys[k gksÅ ns dh vk.k[kh dks.krk uok lkfgR; izdkj mn;kl ;sÅ ns-
--- eukr lyra; uk ex rs fyghyap ikfgts dks.kkyk dkgh gh
fVdk d# nsr- txkr vkyks; rj izR;sdkpa ;k tkxkyk dkgh rjh
ns.ka ykxra] ;k txkpa _.k R;k ns.;kus QsMkoa- vkiY;k vorh
Hkorh fnl.kk&;k txkrhy oLrqapk dks.kh rjh vkiY;klkBh 'kks/k ykÅu xsysys vkgs i.k vki.k Lor% ;k txkyk]
;k lektkyk dk; fnya\ ;kpa vkRefparu djkoa ex txkpk fujksi ?ksrkuk ;k txkyk eksBa dkgh ns.;kis{kk
funk.k ,[kknh dfork] ,[kknk lqfopkj rjh nsÅu tkoa ts.ks d#u R;kiklwu dks.kh izjs.kk ?ksÅu vkiyk ekxZ
Bjorkuk dks.kkP;krjh dkeh iMsy-
,e- ch- ch- ,l- dj.kkjk MkWDVj gksrks] ch- bZ- dj.kkjk vfHk;ark gksrks] ,y- ,y- ch- dj.kkjk
odhy gksrks ex ejkBh Lukrd ?ksÅu ikl >kysyk fo|kFkhZ ys[kd dk gksr ukgh\\\ eh ejkBh Lukrdkpk
fo|kFkhZ ex eh dk ys[kd] doh] lkfgR;hd gksÅ 'kdr ukgh---\ vkf.k ;kp tk.khosrwu eh fygrk >kyks-
ek>k Nan Eg.kky rj eyk Nk;kfp= fVik;yk Qkj vkoMra---- vgks Eg.kts QksVksxzkWQh---- i.k
d/kh d/kh 'kCn dkxnkaoj fViwu dkgh rjh fxjor clrks- i.k lkfgR;kpk fo|kFkhZ ;k ukR;kus eukr /kko.kk&;k
xks”Vhaps fojspu Ogkos Eg.kwu ts eukr ;sbZy rs dkxnkaoj fygwu Bsorks- fyghysya okpwu QkMwu Qsd.;kis{kk eh rs
laxzgh Bsorks dkj.k rs ^ek>a* vkgs-
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 9
i{kh tlk 'ksrd&;kauk ^isjrs Ogk* Eg.kwu [kq.kkorks rls 'kCn eyk [kq.kkorkr ^fyghrk gks* vkf.k
;krwup iqs fdeku nksu rhu dohrk laxzg rjh jfld okpdkaP;k gkrkr uDdhp ;srhy-
fiz; okpdgks] vki.kk lokZaps eukiklqu vkHkkj vkf.k /kU;okn ! lkscrp bZ&lkfgR;
izfr”BkuP;k laiw.kZ la?k] izk- v{k; ?kksjiMs lj] rlsp eyk izR;{k o vizR;{kfjR;k enr dj.kk&;k izR;ssdkaps
vkHkkj !
& izoh.k va- /kqekGs
vejkorh
dpravinan@gmail.com
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 10
&viZ.k if=dk&
N=irh f'kojk;
vkf.k
ek÷;k vackuxjhl
viZ.k---
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 11
ekyVsdMh ! ft.ks mejkorhpk bfrgkl cf?kryk vkf.k vuqHkoyk] ft.ks mejkorhpa #ikarj vejkorhr gksrkuk c?khrya] ftyk Lor% bfrgklkusp uko fnya v'kh VsdMh- rqEgh dks.kR;kgh xkoko#u
vejkorhr izos'k djk] clus ukxiwjgwu eqacbZyk tk dh] /kqG;ko#u dksydkR;kyk tk gh VsdMh dk;e
oujkbZpk fgjokdap 'kkyw ika?k#u rqeP;k LokxrklkBh lTt vlrs- vejkorh cl LFkkudkiklwu vo?;k
gkdsP;k varjkoj gh VsdMh fulxkZpk fgjokxkj 'kkyw ika?k#u dk;e ltysyh] frpa yksHklokua xksaMl #i c?kkoa
rs cl LFkkudkiklwup! fdrhgh ykacpk izokl d#u ;k vkf.k ;k VsdMhdMs c?kk] {k.kHkjklkBh dk gksbZuk
izR;sdkyk gh VsdMh {kh.k foljk;yk Hkkx ikMrs- vejkorhP;k 'kstkjhy ftYg;krhy yksdkauk ^ekyVsdMh* gs
uko ekghr ulsy rj uoyap!
^ekyVsdMh* gs uqlra uko fdaok nxM] ekrh vkf.k o`{kkauh cuysyh VsdMh ulqu rh tx.;kpa
vkf.k txo.;kpa ,d lk/ku vkgs- ekyVsdMh Eg.kts f'kokth egkjktkaP;k v'ok#< iqrG;keqGs ^^eyk
egkjk"Vªh;u vlY;kpk vfHkeku vkgs** vla lkax.kkja rj gtjrxkSlikd ckckP;k nX;kZeqGs rs bZLyke
/kehZ;kapgh J)kLFkku vkgs- ikolkG;kr ;k VsdMho#u 'kgjkpa #i gs ;k VsdMhoj vlysY;k gtjrxkSlikd
ckckyk viZ.k dsysY;k fgjO;kxkj pknjh lkj[ka foyksHkuh; fnlra rj VsdMh o#u fnl.kkjh ?kja ckckP;k pknjh
ojhy rkjdkaP;k u{khdkeklkj[kh lqcd] laqnj vkf.k vk[kho js[kho Hkklrkr- rj ldkGh iwoZsyk vkf.k
lk;adkGh if'pesyk vejkorh 'kgj VsdMh ojhy N=irh f'kojk;kapk v'ok#< iqrG;kekxs QMdr vlysY;k
/otk izek.ks Hkxoae; gksra] v'kh gh VsdMh fgjok vu~ Hkxok ;kauk ,d= cka/k.kkjh-
rhu _raqizek.ks ldkGh] nqikjh vkf.k lk;adkGh osxosxGh #ia /kkj.k dj.kkjh gh VsdMh- ;k
VsdMhoj osxosxG;k osGh ;s.;kps yksdkaps iz;kstugh osxosxGs vlrkr- HkY;k igkVs ;sFks ;s.kk&;kalkBh gh VsdMh
tx.;kpa lk/ku vkgs] ldkGh ldkGh ;sFks ;s.kk&;kapk gsrw ldkGP;k gos izek.ks 'kq) vlrks] vkiya 'kjhj lqn`<
dj.ka gk R;kapk gsrw ! [kkyh VsdMhojp vlysY;k jfuax VªWd iklwu rj oj nwjn'kZu dsanzktoG vlysY;k
vksV;kIk;Zar lxGs jkensockckaps vklua dj.;kr eXu vlrkr] dks.kh fHkUu fHkUu izdkjs 'okl ?ksÅu lksMr
vlrkr] dkgh /kkik Vkdr clysys vlrkr] dkgh myV;k ikoykauh pkyrkr] dks.kh fp= fofp= vkokt dk
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 12
tkrs] rh Lor%yk r#.kkaP;k gokyh djrs vkf.k c?krk c?krk gh VsdMh r#.kkauk vkiY;kr lkekowu ?ksrs] R;kapk
vk/kkj curs] R;kaP;k lq[k nq%[kkph] vk.kkHkkdkaph lk{khnkj curs- fnol VGwu lk;adkG gksrkp lxG;kp
o;ksxVkrhy yksd ;sFks terkr vkf.k ex ;k VsdMhyk #i ;sra rs ,dk dqVwackpa-
;k VsdMhoj vkgs ,d nxkZ- ;sFks dsoG eqLyhep ukgh rj fganw lq/nk nqok ekxk;yk ;srkr-
nX;kZP;kp vxnh toG vkgs lkriqM;k dMs c?k.kkjk N=irh f'kojk;kapk v'ok#< iqrGk vkf.k nX;kZP;k vxnh
leksj vkgs nwjn'kZu dsanz- v'kh vk/;kfRed] ,sfrgkfld vkf.k oSKkfud n`"Vhdksu ckGc.kkjh gh VsdMh-
fdR;sd r#.kkauk frus vuqHko fnys] fdR;sdkaP;k vis{kkapk Hkax >kysyk frus ipoyk] fdR;sdkaph
LoIuiwrhZ gksrkuk frus c?khryh] fdR;sd r#.kkaP;k lq[k nq%[kkph rh 'kkÜor lk{khnkj cuyh- fdR;sd yksd
;sfFky nX;kZrwu vkiyh eqjkn iw.kZ d#u tkrkr] VsdMhoj iksyhl HkrhZpk ljko dj.kkjs vusd Hkkoh iksyhl
f'kojk;kaiklwu ns'klsosph izsj.kk ?ksÅu tkrkr Eg.kwup vk/kh EgVY;k izek.ks gh VsdMh tx.ka vkf.k txo.;kpa
lk/kugh vkgs-
vla Eg.krkr iwohZ mejkorh ( vejkorh ) gs 'kgj ijdksVkP;k vkr Ik;Zar gksra vkf.k gh VsdMh
taxykr gksrh- ijdksVkP;k vkrhy yksd [kwi Jhear gksrs- /kunzO;klkBh dks.khrjh vkiY;koj gYyk dj.kkj gs
ijdksVkP;k vkr jkg.kk&;k yksdkauk dGya vkf.k yksdkauh vkiY;k ?kjkiklwu nwj taxykr vlysY;k VsdMhoj
vkiyh laiRrh ( eky ) yiowu Bsoyh- uarj ijdksVkP;k vkr laiRrh yqV.;kpk iz;Ru >kyk dh ukgh ekghr
ukgh i.k ;k ?kVuseqGa ;k VsdMhyk Lor%p uko ek= feGkya- gk >kyk bfrgkl i.k iqkys rls vkEgh fe= ygkui.kh ;k ekyVsdMhP;kp dq'khr
[ksGwu eksBs >kyks-
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 13
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 14
ekyVsdMhoj eh vusd lk;adkGh ?kkyoY;k- lk;adkGh if'pesdMs rksaM d#u clya] dh
{khrhtkoj lw;Z fnolkpk gkr /k#u izdk'kkyk cjkscj usrkuk fnlrks] i`Fohyk rks rlkp lksMwu tkr ukgh
tkrkuk i`Fohoj ds'kjh] vkdk'kh jaxkaph m/kG.k d#u tkrks-
f'kokth egkjkt T;k fn'ksus v'ok#< >kys vkgs R;k fn'ksus rksaM d#u eh d/khp clr ukgh-
f'kokth egkjkt ;kp fn'ksus lkriqMk ioZrkdMs c?kr vkgsr- ekyVsdMh o#u mRrjs dMs c?khrya rj nqj
varjkoj vLi"V lkriqMk fnlrks- oyxko iklwu rj lkriqM;kP;k ik;F;k i;Zar eksB;k izek.kr 'ksrh dsyh
tkrs- FkksMh fujk'kk vkyh rj grcy gksÅu vkRegR;k dj.kkjk 'ksrdjh eyk fnlrks] Eg.kwu ekyVsdMhoj
;k fn'ksdMs eh d/khp rksaM d#u clr ukgh- vkRegR;k dj.kk&;k 'ksrd&;kauk vkRegR;k dj.;kiwohZ
vkRegR;suarj dqVawckph gks.kkjh nkuknku dGr ulsy dk;\ dh vki.k esY;koj dk gh ifjLFkrh cny.kkj
vkgs\ vki.k esY;koj vkiY;k y{ehyk HkjY;k lalkjkrwu lksMwu xsY;koj dk; okVsy\ vkiyh jk[k
lkoMrkuk vkiY;k eqykyk dk; okVsy\ vki.k esY;koj ljdkj fdaok ukryx vkiY;k dqVawckyk fdrh
enr djrhy\ gs ekghr vlrkukgh 'ksrdjh vkRegR;k d#u dk; lk/; dj.;kpk iz;Ru djrks\ dGr
ukgh- ekyVsdMhoj n{kh.ksdMs rksaM d#u clya rj Jhearhp Jhearh fnlrs vkf.k mRrjsdMs rksaM dsya rj
fnlrs xjhch! nsokus ,dhdMs xHkZJhear oxZ fuekZ.k dsyk rj nqljhdMs xjhcheqGs xHkkZrp eqykyk ekjkoa dh
dk; vlk iz'u gh fuekZ.k dsyk- l`"Vh fuekZ.k djrkuk ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 15
vax.kkr [kqphZ Vkdwu pgk fi.;kph ek>h lo;- vax.kkrwu jkst ,d tksMia ekyVsdMhoj fQjk;yk tk;pa- vkB ,d o"kkZapk eqyxk R;kP;k vka/kG;k ofMykapk gkr /k#u pkyr gksrk] Lor%P;k
MksG;kauh rks R;kP;k ofMykauk jLrk nk[kor gksrk-
vax.kkr [kqphZ Vkdwu pgk fir cl.;kph ek>h tquh lo;- vu~ g;k ?kVuspa eqGgh rso
a R;kaP;kdMs y{k xsya ukgh i.k nj lk;adkGh R;kap fQjk;yk tkua lobZpa >kY;koj ek= eh R;kaP;kdMs
vkrk jkst c?kk;pks- R;kaP;k cksy.;k pky.;krya] okx.;krya isze c?kqu eukyk Qkj cja okVk;pa- R;kpa
frP;kdMs vkf.k frpa R;kP;kdMs c?kua ;kr lq)k ,d Hkk"kk gksrh- gs ;qxwy ,[kk|k fno'kh ekÖ;k utjsleks#u
xsya ukgh rj eukyk Qkj gqjgqj okVk;ph- R;kaP;k izsekph dkGth R;kauk c?ksi;Zar eykp ykxqu tk;ph i.k
R;kauk nql&;k fno'kh glr cksyr tkrkuk cf?krya dh eukyk ykxysyh gqjgqj nqj Ogk;ph- pgk firkuk tj rs
fnlys ukgh rj pgkphgh etk ;sr uls- R;kauk c?kua gs lkja toGikl ,d o"kkZai;Zr pkyya i.k xsY;k dkgh
fnolkr gs izseh ;qxy ekÖ;k utjsr vkyap ukgh] eyk Qkj dkGth okVk;ph] d/kh okVk;pa tj nks?kakiSdh
dq.khgh fnlya dh fopkjkoa] dk; >kya Eg.kwu\ vu~ R;kaP;kr dkgh fHkulya vlsy rj R;kauk letokoa- iwohZ
R;kaP;k'kh eh d/kh cksyyks uOgrks] rs ek>s lxs lks;jsgh uOgrs i.k R;kaph] R;kaP;k izsekph vks< eyk ykxyh
gksrh- dk ekfgr ukgh i.k R;kaP;kr vu~ ekÖ;kr ,[kkna ukrap tqGya gksra-
ia/kjk ,d fnolkauh gs ;qxy ekÖ;k leks#u xsya] Qjd ,okya gksra- iq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 16
ewGkr gk frpk gsrw uOgrkp rj vkiY;k izsekyk dqBykp =kl u gksÅ ns.ks] vkiY;k izsekP;k izfrdkyk
vkiY;k izsekpk MksGk cufo.ks gk frpk gsrw-
c&;kp fnolkauh rks eqyxk vkt R;kP;k vka/kG;k ofMykapk gkr /k#u pkyrkuk fnlyk- rks
eqyxk R;kP;k vkbZ ofMykaP;k izsekpk nqok vkf.k vka/kG;k ofMykapk MksGk cuyk gksrk-
vkt R;k eqykP;k oMhykaP;k ik;kr ekyVsdMh p
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 17
,dk lk;adkGh ekyVsdMho#u MqcR;k lw;kZyk U;kgkGr gksrks- {khrhtkojph jaxkaph m/kG.k c?k.;kr eXu >kyks gksrks] vpkud ekÖ;k 'kstkjh ,d tksMia ;sÅu clya- frP;k ^eh xsysyh*] ^eh vla
dsysya*] ^eh rla dsysya* v'kk cksy.;ko#u rh eqyxh eqacbZ fdaok dksd.k dU;k vlkoh vkf.k rks eqyxk
izek.k'khj ejkBhr cksyk;pk i.k e/;sp ,[kknk ^eys&rqys*pk ckWaEc Vkdk;pk ;ko#u gk eqyxk vkiY;kp
xkopk vlY;kpa fl) gksr gksra- vkt ifgY;kankp ejkBh Hkk"kspk fo|kFkhZ vlY;kpk mi;ksx >kyk- frP;k
cksy.;kP;k ydch o#u eh cka/kysyk vankt [kjk fu?kkyk rh dksd.k dU;kp gksrh- nql&;kapa cksy.ka d/kh
,sdw u;s i.k MksG;kaizek.ks dku can dj.;kph 'kkjhfjd O;oLFkk ulY;kus R;kaP;krhy lxGa cksy.ka ,sdya]
uOgs rj ,sdw vkya gksra-
R;k nks?kkapa ,desdkaoj [kqi izse gksra i.k vMp.k ek= gh gksrh dh] rks vejkorhP;k ,dk rkyqD;kr
jkg.kkjk gksrk] rh gk; izksQkbZy ftUl Vh 'kVZ oj fQj.kkjh eaqcbZdj eqyxh gksrh- yXukuarj nks?kkap iVsygh
i.k R;k eqykP;k vkbZ oMhyka'kh frpa iVsy dk;\ gk R;kaP;k ppkZ l=kpk fo"k; gksrk- rks fryk okjaokj
fopkjk;pk] ^rw vWMtLV d#u ?ks'khy uk\* eh eukrp EgVya]
^^;kP;k tfe.khr fidrks dkiql
frP;k teh.khr gkiwl
;kP;k dMs la+ «;kpk cxhpk]
frP;k dMs dktw ukjGkph ckx
gk dkGh ekrh
rh yky ekrh*
d'kh tqGrhy ;kaP;k _.kkuqca/kukaph ukrh**
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 18
cjkscjp vkgs Eg.kk] dkG;k ekrhr gkiql fid.kkj rjh dlk\ vkf.k yky ekrhr dkiwl fVd.kkj rjh
dlk\ gk Qqy iWUV efuykokyk vkf.k rh ftUl Vh 'kVZ oj fQj.kkjh- ,[kkn;k dai.khr tkWclkBh rks eqyxk
eqacbZ iq.;kdMs jkgr vlsygh] frdMa gs pkywu tkbZy i.k ;nkdnkphr R;k eqyhoj eqykP;k rkyqD;kP;k
fBdk.kh jkg.;kph osG vkyh rj rh frpa jkg.kheku cnyosy\ pkj nksu fnolkalkBh frps lklw lkljs
R;kaP;kdMs jgk;yk vkys rj rh ?ksbZy dk vWMtLV d#u\
R;kaP;k ppsZo#u ,d lek/kku okVr gksra dh] rs dqByhgh d`rh dj.;kiwohZ Hkkoh fto.kkpk
izWDVhdyh fopkj djhr gksrs- i.k ex ekÖ;kp eukus eyk iz'u dsyk] vlap vlsy rj ex izsek fcekr
iMk;pap d'kkyk\
lk;adkG dyaMwu jk= gksr gksrh] eh VsdMh o#u [kkyh mrjyks i.k rs nks?ksgh frFksp clwu
gksrs- R;k fnolk uarj R;k nks?kkaiSdh dks.khgh ijr ekyVsdMhoj fnlya ukgh- R;kauh v[ksj yXukpk dk;
fu.kZ; ?ksryk vlsy gs ekÖ;klkBh vktgh ,d xq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 19
lk;adkGh osG feGkyk dh eh eLr Qzs'k gksÅu] pgk oxSjs ?ksÅu ,drj vacknsohyk tk.ks
ilan djrks ukgh rj ekyVsdMhoj rjh- ekyVsdMh vxnh ?kjktoG vlY;kus ek>s ik; c&;kpnk
ekyVsdMhdMs dqp djrkr-
rh fgokG;kph xqykch lk;adkG] Nkulk ean okjk FkaMhyk 'khry izfrlkn ?kkyr okgr gksrk-
i{kkapk ijrhpk izokl lq# vlrkuk R;kaph pkyysyh fpofpo] VsdMhojhy >kMk >qMikapk fgjokxkj jax]
lw;kZus {khrhtkoj xnZ vkdk'kh vkf.k dsljh jaxkaph dk
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 20
xIip] ,dVd nwj if'pesdMs MqcR;k lw;kZdMs c?kr gksrk- rh Egkrkjh R;kP;kdMs c?kqu [kqi cksyyh i.k rks
Egkrkjk ,dp okD; cksyyk vkf.k nks?ksgh VsdMhP;k [kkyh mrjys-
jk= gksr gksrh] FkaMhgh vkrk lSrkuklkj[kh >ksacr gksrh Eg.kwu eh gh [kkyh mrjyks-
pkyrkuk ekÖ;k MksD;kr fopkjkap pkd fQ# ykxya- cgqrsd R;kauk vkt R;kaP;k lgoklkryk HkqrdkG rj
vkBoyk ulsy uk!---
^^;s fdrh js vlk xIi xIi jkgrksl rw] eyk ukgh vkoMr rq>a vla okx.ka] eh
vkY;koj gl.ka vkf.k xsY;koj ,dVa ,dVa cl.ka- eh [kqink ikfgya; rqyk R;k rkMkP;k >kMkekxqu yiwu]
eh lkscr ulrkuk ,dVk vu~ ‘kakr clysyk- eh letw ‘kdrs vkiY;k tho.kkr vkysY;k oknGkyk- vkysya
izR;sd oknG d/kh uk d/kh ‘kkar gksrap uk] ex gs gh gksbZyp] ex rksi;Zar dk; vlkp clqu jkg.kkj
vkgsl\
rqyk vkBorkr dk rs leqnzkdkBps fnol\ R;k iMD;k ckdko#u vki.k m’khjki;Zar lw;kZLr
igk;pks- dk; lqanj fnlk;pk uk rks ekoG.kkjk lw;Z R;k ukjGkaP;k >kMkekxwu] leqnzkykgh tk;pk ex
vkiyk jax nsÅu] ex rw osMk R;k lw;kZyk c?kwu vLoLFk gksÅu cklk;pkl vkf.k eykgh vLoLFk
djk;pkl- ex eykp rq>h letqr dka
vLoLFk gksua gs rj eyk ljkokpap >kya gksra- fdrh gMok gksrk rw uqlrk jk=HkjkP;k fojgkP;k varjkus
dklkohl Ogk;pkl vkf.k eyk rjh djer vlsy dk; js rq÷;k fo.kk] rqyk cf?krY;k fo.kk] ukgh js ! ;k
lw;kZeqGs eyk uk vkt rh ekGjk.kkojph xks”V vkBoyh] rqyk i.k vkBors dk js rh xks”V vtwugh-! vki.k
dkWystyk vlrkuk fe=kalkscr lgyhyk xsyks gksrks rh] dq.kh rjh EgVya rqyk] ^R;k Mksaxjko#u lw;kZLr
Qkj Nku fnlrks*- ex rw ?ksÅu xsykl eyk R;k Mksaxjkoj lw;kZLr c?kk;yk- ;s i.k [kjap uk dk; eLr
lw;kZLr fnlk;pkuk R;k Mksaxjko#u! lw;kZLrkuarj vki.k nks?ksgh rlsp clyks R;k u fnl.kk&;k lw;kZyk
c?kr vkf.k R;kyk lk{kh BsÅu ;s.kk&;k m|kph LoIus jaxor ! Mksaxjko#u [kkyh mrjrkuk dk; /kkany
mMkyh gksrh Eg.kwu lkaxw nks?kkaphgh] rq÷;k vk/kkjkusp rks Mksaxj eh mr# ‘kdys-
,d fnol rj rw dekyp dsyhl- rqVysyk irax ikgwu clykl Lor%yk gjowu- i.k
vla fdrh fnol pkyk;pa HkwrdkG vkBor f[kUu gksÅu cl.ka- dqBs xsya rq>a rs lksupk¶;kyk Qqyrkuk
c?kqu gks.kkja fLer\ dqBs xsyk ukpjk ikMl c?krkauk rqyk gks.kkjk vkuan\ dqBs Bsoyhl FkqbZ FkqbZ ukp.kk&;k
eksjkyk ikgwu gks.kkjh izlUurk\ dqBs Bsoykl Qqyakoj ckxG.kk&;k Qqyik[kjkyk ikgrkp gks.kkjk g”kZ\ dqBs
vu~ dk gjoyal rw Lor%yk\ fdrh osG vlkp cl.kkj vkgsl rw eqdk eqdk\ fdrh osGph uqlrh fep
cksyrh;s\ rqyk ukgh cksyk;pa dk vkt\** rh ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 21
ekyVsdMhoj izR;sd o;krhy yksd fQjk;yk ;srkr] ,d lsokfuo`Rr f'k{kd jkst ekyVsdMhoj ldkGh vkf.k lk;adkGh fQj;kyk ;k;ps- eh T;k tkxsoj clk;pks R;kp cktqyk gs x`gLFk clk;ps- v'kkrqup
vkeph vksG[k >kyh- ,dnk rs Lor%gwu ekÖ;k'kh cksyrs >kys] ^dk; f'kdrks vkgs\* f'k{kd vlY;keqGa R;kapk gk
iz'u jkLr gksrk- eh mRrjyks] ^^ejkBh okM~-e;kr ,e- ,- vkf.k ,y- ,y- ch- >kya;**
,[kknh vkth t'kh vkiY;k ukrokyk xks"V lkaxrs r'ks rs ln~x`gLFk eyk xks"V lkaxw ykxys] Eg.kkys]
^,y- ,y- ch- o#u ,d tquh xks"V vkBoyh Eg.kwu lkaxrks rqyk&
^jLR;kP;k dMsyk fuackP;k >kMk[kkyh ,d iaDpj nq#Lrhph NksVh'kh Vijh gksrh- e/;e o;hu euq";
vu~ R;kpk fot; ukokpk eqyxk rh Vijh pkyor- R;k x`gLFkkus fot;yk 'kkGsrgh Vkdya gksra- fot; 'kkGk
lkaHkkGwu ofMykaukgh enr djk;pk- QkVysY;k] fFkxG ykoysY;k pM~Mhoj fot;us dlarjh ngkoh Ik;Zar f'k{k.k iw.kZ
dsya- vkfFkZd ifjLFkhrh pkaxyh ulrkukgh ,d o"kkZph xWi ?ksÅu fot;us vdjkohyk izos'k ?ksryk- dkWyste/kY;k
,dk latuk ukokP;k eqyhpk fot;oj tho tMyk gksrk- latuk lk/kkj.k ?kjph eqyx- latuk fot;'kh toGhdrk
lk/k.;kpk iz;Ru djk;ph i.k fot; fryk eqn~nke VkGk;pk- latukpa fot;oj toGikl lgk ,d efg.ks rjh
,drQhZp izse gksra-
f'kdo.kh o#u ;srkuk latukph lk;dy iaDpj >kyh- iaDpj nq#Lr dj.;klkBh latuk ,dk Vijhoj
xsyh- ,d eqyxk rsFks lk;dy nq#Lr djhr gksrk R;kP;kdMs c?kr latuk Eg.kkyh ^nknk iaDpj nq#Lr d#u nsrk
dk\* nql&;k ,dk lk;dypa dke dfjr vlysyk fot; vkoktkP;k fn'ksus MksGs fHkjdkorks rj leksj latuk !
latukP;k eukr dk; lq# vlsy ;kph dYiuk ukgh- dkekph ykt u ckGxrk fot; latukP;k lk;dypk iaDpj
nq#Lr djhr gksrk- fgP;k'kh dk; cksykoa Eg.kwu fot; cksyk;pa VkGr gksrk i.k latukusp dkWystP;k xks"Vh
dk
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 22
NksV;k NksV;k xks"Vhao#u fot;P;k eukr vkiya LFkku ?kV~V dsya- vkf.k 'ksoVh fot; latukP;k izsekr iMykp-
latukyk gksdkj ns.;kiwohZ fot;us R;kpa vkfFkZd oy; latukiq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 23
vkf.k QksVks dkkya- fot; vkrk ,dk odhyk toG izWfDVl djhr gksrk- latuk f'kykbZ e'khu lkaHkkGwu vkrk QksVksxzkQh i.k
dfjr gksrh- ts- ,e- ,Q- lh- P;k tkxk fu?kkY;k fot;us lgt QkWeZ Hkjyk vkf.k fot; R;krgh ikl >kyk-
latukP;k vkuankyk ikjkokj uOgrk frpk iaDpj nq#Lr dj.kkjk vkWVks pkyo.kkjk fot; vkrk lkgsc cuyk gksrk-
latukus xjhcheqGa viR;kapk fopkj dsyk uOgrk- fot; U;k;kf/k'k >kY;keqGs latukus
viR;kapk fopkj dsyk- nks?kkauk nksu xksaMl tqGh eqyh >kyh- ,d eqyxk vkf.k ,d eqyxh- vkt gs nks?ksgh cgh.k
HkkÅ fons'kkr ,dk eksB;k eYVh uW'kuy dai.khr fpQ ,sfDldsfVOg baftfuvj vkgsr- fot; U;k;k/kh'k vkf.k
nksu eqys fons'kkr eksB;k inkoj dk;Zjr vkgsr- gs lxGa dsoG latukP;k fujis{k izsekeqGs vkf.k lgdk;kZeqGs gksÅ
'kdya-] ukgh rj QkVD;k pM~Mhoj iaDpj nq#Lr dj.kkjk] vkWVks pko.kkjk] QksVksxzkQj vlk txkryk dks.krk fot;
U;k;k/kh'k >kyk vlrk vkf.k R;kph eqys fons'kkr uksdjhyk xsyh vlrh\*
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 24
f'k{k.kkfo"k;h eh Lor%yk okV pqdysyk izok'khp letrks- dk; dk; f'kdkoa] fdrh
f'kdkoa vkf.k dk f'kdkoa ekghr uOgra i.k ,[kkn;k larkP;k ^rqEgh pkyr jgk] ,d uk ,d fnol /;s;ki;Zar
uDdhp pksgpky* ;k Ådrh izek.ks eh uqlrk ioZrkrhy ,[kkn;k osM;k okdM;k ?kkVkizek.ks f'kdr xsyks-
,e- ,- uarj ih-,p-Mh-] usV] lsV] ;kapk fopkj djr vlrkuk vpkud ,y- ,y- ch- yk vWMeh'ku dk
?ksryh ek>a eykp ekghr ukgh- ,e- ,- yk lkscr vlrkukpk ek>k fe= ,dnk ?kjh vkyk- c&;kp
fnolkauh HksVY;koj tqU;k vkBo.kh rkT;k OgkO;k] eksdGa cksyrk ;koa Eg.kwu xIik VIik ekjk;yk vkEgh
nks?ksgh ekyVsdMhoj xsyks- cksyrk cksyrk ,dsdk fe=kaph R;kaP;k'kh ?kMysY;k fdL;kalos vkoBo.k ;sr gksrh-
okM~-e; fo"k; ?ksÅu ,e- ,- Lukrd fo"k; ?ksrysys vkEgh fo|kFkhZ- dkgh fnolkrp dkWyst
fu;ehr lq# >kya- okM~-e;kps fo|kFkhZ vlY;kus lxGhdMs Hkkofud okjs okgr gksrs- uqlR;k fe=
eSf=.khaph ukrh d/kh xk< eSf=r vu~ dkgh ukrh cfg.k & HkkokaP;k Lo#ikr d'kh xaqQY;k xsyh dGyap
ukgh- izR;sdkpa nq%[k vkEgkyk Lor%pap okVk;pa- izR;sdkpa nq%[k okVwu ?ksÅu vkEgh txr gksrks-
rls vusd izse izdj.ka ;k fnolkar fnlys dkgh ,drQhZ] dkgh tho nsbZy i.k rqyk ekÖ;k
iklua nwj dj.kkj ukgh] vki.k QDr izse djk;pa yXu ukgh vls ukukoh/k izsekps izdkj c?kk;yk feGkys-
viwokZ] ladsr] /kzqo vkf.k osnkar ;k pkS?kkae/;s fQj.kkjh gh dkWystP;k fnolkarhy ifgyh izsedFkk- ¼
;krhy ukos dkYifud vlyh rjh ?kVuspk ek= okLrfodrs'kh laca/k vkgs- ½
viwokZpa ,d o"kkZiwohZ ladsr ukokP;k eqykoj thokikj izse gksra- izsekrhy vusd
mUgkGs ikolkGs R;kauh ikfgys gksrs- izsekpa #ikarj vkrk yXukr Ogkoa ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 25
i.k dsoG eqyxk dqBsrjh dWVjhaxpk O;olk; djrks rks ljdkjh uksdjhoj ukgh Eg.kwu ?kjP;kauh R;kaP;k
yXukyk fojks/k dsyk- viwokZ iGwu tkbZy ;k fHkrhus frP;k ?kjP;kauh fryk pkj fnol pkj fHkarhaP;k vkr
dksaMwu Bsoya- viwokZyk Üokl i.k ?;koklk okVr uOgrk- tkG;kr vMdysY;k ,[kk|k ik[kjk lkj[kh frph
voLFkk >kyh gksrh- tho udkslk >kyk gksrk fryk- usgeh xk.ks ,sd.kk&;k viwokZyk vkt xk.;kapk vkotgh
lg.k gksr uOgrk- lxGa udks udksla okVr gksra- ladsrusgh viwokZyk izkIr dj.;klkBh 'kjrhps iz;Ru dsys
i.k lxGs foQy- ladsrP;k ?kjP;kauh Eg.ks ladsrps i.k [kwi gky dsys- lxG;k gky vis"Vk lgu djr
ladsr viwokZyk izkIr dj.;kpk ftdjhus iz;Ru djhr gksrk- ?kjps nks?kkaP;kgh Bke fojks/kkr gksrs- dkj.k gksra
QDr eqyxk ljdkjh uksdjhoj ukgh vu~ eqykauh izsefookg dsyk rj lekt dk; Eg.ksy\ ;k nks?kkaP;kgh
?kjP;kaps iksV dk; lektkrhy yksdkaoj voyacwu gksra\ lkMs ckjk iSdh ckjk tkrhais{kk dsoG v/khZ tkr
osxGh gksrh rjh tkr ,dp gksrh Eg.ktsp tkrhpkgh iz'u uOgrk ex nks?kakP;kgh ?kjP;kaph dqByh euksoLFkk
vlsy th ladsr vu~ viwokZP;k fookgkr vMFkMk fuekZ.k dfjr gksrh\
ladsrP;k ?kjP;kauh ladsrlkBh LFkG igk.ks lq# dsys- ladsrus vkrk Bke fu.kZ; dsyk
tj viwokZpa vkf.k ek>a yXu ukgh >kya rj v'kk eqyh'kh yXu djsy th eh ilar dsysyh vlsy- ladsrP;k
?kjP;kauh gksdkj fnyk- ladsrlkBh LFkG vkya- rla gs R;kpa ifgyap LFkG gksra- R;k eqyhpk ?kVLQksV
>kyk;] LoHkkokus QVdG vl.kkjh] dq.kk'khgh tqGowu u ?ks.kkjh eqyxh vlY;kpa ladsryk dGya vkf.k
R;kp {k.kh ladsrus R;k eqyhyk gksdkj fnyk- vkB fnolkP;k vkr ladsrpk fookg R;k eqyh'kh >kyk lq/nk-
viwokZ ;k lxG;k xks"Vhaiklwu vufHkK gksrh- chtkyk teh.khr fdrhgh yioya rjh fctkrwu vadwj ckgsj
;srksp lR;gh rlap dkykarjkus dk gksbZuk ckgsj ;srap- viwokZyk ladsrP;k yXukph lkjh ckreh frP;k
eS=h.khdG.ka letyh- ykdqMrksM;k tlk funZ;hi.kkus >kMoj izgkj djrks r'kh fu;rh viwokZP;k eukoj
vk?kkr djhr gksrh- ekÖ;keqGa ladsrP;k vk;q";kpa okVksGa >kya Eg.kwu viwokZpa eu ladsrlkBh frGfrG
rqVr gksra- vJ`aaP;k egkiwjkr okgqu xsysys frps MksGs dsOgkp dksjMs iMys gksrs- rh lkj[kh jMrp vlk;ph i.k
frps vJ` dq.kkyk fnlk;ps ukgh- frps vJ` Fkkacys gksrs i.k frpa eu lrr jMr vlk;pa- MksGs jMys dh vJ`
fnl.kkjp i.k eu jMra; gs dla fl) d#u nk[kokoa dq.kh\
yXukuarj ladsrus 'kgj lksMya- ladsr vu~ R;kph ck;dks lkscr dqBs xsys rjh lekt
vkrk ladsrP;k vkbZ ofMykauk nks"k nsr gksrk- rksp lekt T;k lektkpk ladsrP;k vkbZ ofMykauh fopkj
d#u ladsr vkf.k viwokZ ;kapa yXu VkGya gksra- ladsr ?kVLQksVhr ulqugh R;kpa ,dk ?kVLQksVhr eqyh'kh
yXu ykowu fnya Eg.kwu ladsrP;k tkrhrhy yksd ladsrP;k vkbZ oMhykauk nks"k nsr gksrs- ladsrP;k ck;dksus
ladsryk vkiY;k vkbZ ofMykaiklwu osxGa jgk;yk Hkkx ikMya gksra-
okoVGhlkscr mM.kkjk ikyk ikpksGk dkgh osGkus teh.khoj ;sowu fLFkjkorks rlap
ladsr vkf.k viwokZP;k thoukr vkysya oknG 'kkar >kya gksra ;k oknkGkus ekxs BsoY;k QDr frP;k dkG;k
dqV~V ikÅy [kq.kk] vkf.k vkBo.khapk lMk !
viwokZP;k f'k{k.kkpk fopkj djrk frP;k vkbZ ofMykauh fryk f'kd.;klkBh ?kjkckgsj
tk.;kph ijokuxh fnyh- dkWyst fdaok dqBsgh tkrkuk frpk ,d fnM o"kkZus ygku vlysyk HkkÅ frP;k
lkscr vlk;pk-
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 26
viwokZ vkrk vkeP;k oxkZr nk[ky >kyh gksrh- lq#okrhyk ,dVh ,dVh jkg.kkjh
viwokZ frpk ,dVsi.kk] eqdsi.kk eyk osxGkp ladsr nsr gksrk- dk dk; ekfgrh i.k eyk frP;k'kh cksykoa
okVr gksra- viwokZyk jkst frpk HkkÅ dkWystyk lksMk;yk ;k;pk- viwokZph ,d [kkl eS=h.k vkeP;kp
oxkZr gksrh fryk i.k eh viwokZ cn~ny fopkjya rj rh gh ^rhus eyk i.k dkgh lkaxrya ukgh* Eg.kwu fo"k;
VkGwu |k;ph- i.k viwokZus dqBsrjh tcj /kDdk lg.k dsY;kpa ekÖ;k eukr ;sr gksra- viwokZpa vkf.k ek>a
cksy.ka Ogkoa Eg.kwu eh rla okrkoj.kgh fuekZ.k dsya gksra- i.k viwokZ dkgh lkaxk;yk r;kj uOgrh- i.k ^eyk
rq>k eksBk HkkÅ letwu rw lxGa [kja lkax* Eg.krkp dkgh fnolkaiklwu cafnLr vlysY;k frP;k
MksG;krhy vJ`apk cka/k vpkud QqVyk] vJ`aP;k izokgklkscr frpa lR; ckgsj iMr gksra- frpa lkja ,sdw.k
vkEgh ns[khy gokyfny >kyks gksrks- ladsr vkrk dk; djrks; vu~ R;kP;k yXukuarj rqEgh d/kh HksVyk
gksrk dk\ fopkjya vlrk rhus mRrj fnya ^R;kus gs 'kgj lksMya;] gs 'kgj lksM.;kiwohZ vkEgh ,dnk HksVyks
gksrks- rh HksV laiwp u;s] vkeph HksV >kY;koj txkpk var vkEgh HksVysY;k R;k 'ksoVP;k {k.kkrp vlkok
vla okVk;pa-*
frpa gs lxGa ,sdrkuk eh nh?kZ Üokl ?ksÅu lksMyk- ekÖ;k eukr fopkjkaph jsypsy lq# >kyh-
;k viwokZyk vkEgkyk [kwi tik;pa gksra- fryk ti.;kr vkepa ifgya o"kZ dsOgk laiy dGyap
ukgh- vkEgk lokZar nkV eS=h tqGyh gksrh vkEgkyk fnokGh vkf.k mUgkG;kP;k lqV;k i.k udks gksR;k- c?krk
c?krk nqlja 'kS{kf.kd o"kZ lq# >kya- viwokZP;k HkwrdkGkoj uO;k orZekukph pknj ika?kj.;kl vkEgh ;'kLoh
>kyks gksrks-
/kzqo vkf.k osnkar vkeP;kp oxkZr f'kdr gksrs- osnkar uksdjhoj gksrk- viwokZpa /kzqo oj eu vkya
gksra- i.k vkf/kp ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 27
tUeki;Zar lkscr jgk;pa gk fu.kZ; /kzqo vkf.k viwokZ nks?kkauhgh ?ksryk- /kzqo vkf.k viwokZ ;kaP;k izsekpa uoa ioZ
lq# >kya- osnkar ek= viwokZ vkf.k /kzqopa izse c?kqu dklkohl gksr gksrk- mapk o#u dkslG.kk&;k
ik.;klkj[ka vki.kgh ,[kk|k njhr dkslGwu tkoala osnkaryk okVr gksra-
/kzqo vkf.k osnkar nks?ksgh ek>s pkaxys fe=- ;k nks?kkae/;s mBrk clrk ek>hp xksph
Ogk;ph- HkqrdkGkeqGs viwokZus /kzqoyk lq#okrhyk ukgh EgVya gksra- rsOgk /kzqo jkst eyk ,[kknh nq%[kh nnZHkjh
dohrk d#u okpqu nk[kok;pk- R;kph nnZHkjh nkLrk okprkuk R;kus dk; fyghya; eyk dkghp dGk;pa
ukgh] i.k rks R;k dforspk vFkZ eksB;k nnhZi.ks ekÖ;k eukr dksaack;pk- nqljhdMs osnkarpa i.k xk&gk.ka eykp
,sdkoa ykxk;pa- /kzqo vkf.k viwokZ ,desdkaP;k izsekr iMY;koj osnkarps gky c?kor uOgrs- R;kp jk=h eh Vh-
Ogh- oj 'kkg#[k [kkupk nsonkl fp=iV cf?kryk jk=Hkj LoIukr fp=iVkryk nsonkl vkf.k osnkar nks?ksp
fnlr gksrs-
mUgkG;kr viwokZ /kzqoyk HksVk;yk tk;ph rsOgk frP;k ik;kr lWaMy ulk;ph gs ekÖ;k
y{kkr vkY;koj eh fryk fopkjya rj Eg.kkyh] ^/kzqoyk HksVk;yk tkrkuk ek>s rGik; iksGrkr ek>a
lxGa y{k ekÖ;k Hkkt.kk&;k ik;kaoj vlra T;kus eyk ladsrph vkBo.k ;sr ukgh ek>a e.k QDr ekÖ;k
ik;kr vlra T;kus eh /kzqo lkscr ,dfu"B jkgw 'kdrs- tj eh /kzqoyk HksVk;yk fu?kkys vkf.k eyk ladsrph
vkBo.k vkyh rj eh /kzqo'kh ,dfu"B jkgw 'kd.kkj ukgh Eg.kwu eh ik;kr dkgh u ?kkyrk /kzqoyk HksVk;yk
tkrs-* tjk vfrp >kya Eg.kk gs !
viwokZ vkf.k /kzqo ;kaP;k izsekps dkgh efg.ks myVwu xsys- viwokZus /kzqoyk yXukcn~ny
fopkjya- tkr ,dp vlY;kus e/;LFkgh feGkyk gksrks- ?kjh vkiya ,desdkaoj izse vkgs vla u lkaxrk rw
R;k O;Drhyk ekÖ;k ?kjh ikBo vlk lYyk viwokZus /kzqoyk fnyk i.k vpkud /kzqoP;k eukr dk; vkya dk;
ekfgrh] viwokZ'kh cksy.ka >kya ukgh rj dklkohl gks.kkjk /kzqo vkt viwokZyk pDd gGwgGw ukdkjr gksrk-
/kzqous viwokZyk vkiyk udkj dGowu vpkud /kDdkp fnyk- frP;k thoukr HkqrdkGkpa iqujkxe.k gksra
dh dk; vlap okVk;pa- viwokZ ,dnk ekÖ;k'kh cksyrkuk Eg.kkyh gksrh ^ek>k vjsat eWjstoj foÜokl ukgh-
T;k O;Drhyk vki.k iwohZ d/kh vksG[krgh uOgrks R;k O;Drh lkscr yXu d#u nql&;kp fnolkiklwu
lalkj djk;pk ;kph eyk Qkj fHkrh okVrs Eg.kwu eyk vjsat eWjst djk;pa ukgh-* frpa gs cksy.ka vxnh
jkLr gksra i.k fryk letokoa rjh dla gs i.k lqpr uOgra- viwokZlkBh dklkohl gks.kk&;k /kzqous pDd vkt
fryk ukdkjkoa gs ekÖ;k fopkj'kDrhP;k ifydMs gksra-
viwokZP;k eukpk izokg vkrk osnkardMs okgr gksrk- osnkaryk viwokZpk HkqrdkG ekghr gksrk
viwokZ i.k dkgh yio.kkj uOgrh- viwokZus osnkaryk frP;k eukrya lxGa lkafxrya i.k osnkarlq/nk /kzqo
lkj[kk viwokZyk ukdkjr gksrk- osnkaryk eh udkjkpa fopkjya rj rks Eg.kkyk ^dky frP;k thoukr ladsr
gksrk] vkt /kzqo vkgs vkf.k eh m|k frP;k'kh yXu dsY;koj frP;k thoukr ,[kknk jes'k vkyk rj\* R;kP;k
;k mRrjkus ekÖ;k fopkj'kDrhyk lqUu d#u Bsoya- vxnh 'kjhjkryh 'kqxjph ek=k deh >kY;koj gksra
rla !
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 28
R;kfno'kh viwokZ vkf.k osnkar nks?ksgh Dyklyk vkysp ukgh- dkWyst >kY;koj osnkaryk eh ^dqBs xsyk
gksrk vkf.k viwokZ fnlyh dk\* fopkjya- rj rks Eg.kyk ^viwokZ vkf.k eh lkscrp gksrks- eh viwokZyk gks
EgVya-* eyk vxnh lq[kn /kDdk clyk- eh osnkaryk dkyP;k cksy.;kcn~ny fopkjya rj rks Eg.kkyk
^viwokZus eyk lgk efg.ks =kl fnyk ex eh fryk ,d fnol =kl fnyk rj fc?kMya dqBs \ viwokZyk =kl
gksÅ u;s Eg.kwu eh d/kh fryk ek>a nq%[k lkafxrya ukgh] ekÖ;keqGs rh nq%[kh gksÅ u;s Eg.kwu eh frP;k
iklwu nwj jkghyks i.k fryk =kl fnyk ukgh- ek>a izse rdyknw] [kksVa] csxGh uOgra- ,drQhZp dk gksbZuk
i.k eh viwokZoj [kja eukiklwu izse dsyaa Eg.kwu vkt eh viwokZyk Lohdkjya-*
iq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 29
laqnj dh rh vkWVksrwu mrjyh dh vktqcktwP;k eqyakuh frP;kdMs ,dVd c?kw u;s rj uoyap! iq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 30
jk=h eh vkf.k ek>k fe= lkscr vH;kl djk;pks- vH;kl d#u f{k.kysya Mksda gyda djk;yk vkf.k >ksisph xaqxh ?kkyok;yk vkEgh jk=h ,d nksu oktrk xkMhus bohZu pkSdkrhy pgkP;k
dWUVhuoj pgk I;k;yk tk;pks- gkWLihVyeqGs rsFkhy pgkph dWUVhu jk=Hkj pkyw vlk;ph- ?kjh mxkp xWl
tkGk] pgkpa ikrsya Hkjok] ?kjh dq.kkyk 'kadk ;sow u;s Eg.kwu di vkf.k ikrsya /kqÅu t'khP;k rlh
Bso.;kis{kk ckgsj fnM #i;k [kpZ dj.ka vkEgkyk jkLr vkf.k LoLr okVr gksra] i.k rks pgk rsOgk vkEgkyk
egkxkr iMk;pk gs vkrk dGya dkj.k rsOgk isVªksyps iS'ks fg'kksckr ?ks.;kpa vkEgh foljyks gksrks-
jk=hpk fnM oktyk gksrk- Hkt.kkr ,d#i gks.kk&;k okjd&lkj[kk eh FkksMk osG >ksisr nax
Ogk;pks- i.k ijh{kk ukokpa Hkwr ek>a >ksi.;kpa LoIu Hkax djk;pa- FkksMk osG >ksi ykxyh rjh vH;kl]
ijh{kk] isij] ekLrj] fudky gs lkjs iapegk^Hkwr*>ksisr ;k;ps- >ksi ?kkyo.;klkBh vkEgh usgeh izek.ks
pgk I;k;yk tk;yk fu?kkyks] ekyVsdMhP;k dMsyk 'kkar panz fnlr gksrk- nX;kZP;k vxnh ekxs fnl.kkjk panz
ekyVsdMhyk pkj pkan ykor gksrk- eh gs c?k.;kr naxp gksrks rj ek>k fe= Eg.krks] ^^;kj vki.k usgeh
lw;kZLr c?krks i.k vkt vkiY;kyk panzkLr c?kk;pk vkgs-** ekÖ;k eukrya cksyY;kua eh i.k r;kj >kyks-
vH;klkus ;s.kkjh >ksi jkst pgk ?kkyok;pk i.k vkt panzn'kZukus >ksi iqjrhp xk;c >kyh gksrh] i.k 'ksoVh
rks pgkp R;kyk dks.k ukgh Eg.kukj Eg.kwu vkEgh iq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 31
eh fe=kyk lqxa/k ?;k;yk ykoyk rj rks Eg.kkyk] ^^Fkkacys vlrhy dks.khrjh jk=h m'khjk i;Zar] iMyk
vlsy frpk xtjk-** eh Eg.kkyks] ^^ukgh js] iGysY;k vkf.k ekGysY;k xt&;kpk lqxa/k gk osx osxGk
vlrks] gk uDdhp ekGysY;k xt&;kpk lqxa/k vkgs-** fe=kph 'kadk] ^^vkrk lkMsrhu oktys vkgs vkf.k
;k osGsl xtjk ekGwu dks.k clya vlsy\** rks >kMk >qMikr 'kks/k ?ksÅ ykxyk] eh vktqcktqyk c?kq
ykxyks rj ,d NksVala eksx&;kpa >qMwi vkf.k R;kyk nksu VoVohr ika
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 32
r'kh gh xks"V rhu ,d o"kkZiwohZ ?kMysyh i.k vkt ekyVsdMhoj clyks vlrkuk [kkyP;k jLR;kaoj ;s.kk&;k t.kk&;k ek.klkauk c?kwu vkBoysyh- eaqcbZrhy O;Lr vl.kk&;k ek.klkaizek.ks vkrk izR;sdp 'kgjkrhy ek.kla O;Lr
gksrkuk fnlrkr- nSuanhu O;Lrrsrwu eqDr gksÅu FkksMk osG dkkyk dkj.k fnokGhpk fnol gksrk vkf.k fnokGhP;k fno'kh loZ=
vkdk'kkr map mM.kkjs QVkds ekyVsdMho#u c?krkuk Nku okVra- i.k ekyVsdMhoj tk.;kpk eksg vkojyk
vkf.k ekyVsdMhyk ck; ck; djr EgVya ^^;srks xa ekyVsdMh] HksVw ijr d/kh rjh!**
cl LFkkudkoj tkrkuk ekyVsdMhojpk pkSfdnkj fnlyk] EgVya ;kyk ulsy dk fnokGh]
fnokGhph lqVh- y{ehiqtukP;k osGh gk ble ?kjh ukgh] R;kyk okVr ulsy dk; dh] vkt fnokGhpk fnol
vkf.k vki.k vkiY;k ?kjh goa gksrks-
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 33
clLFkkudkoj iksgpyks rj ikp lgk yksda ckdM~;koj vaxkoj ika?k#.k >ksiys gksrs-
,d nksu iksyhlokys R;kaP;k ckdM;koj dkB;k ek#u ijr tk;ps- ,[kknk ln~x`gLFk] izok'kh funzk/khu gksr
vlsy rj R;kyk rks iksyhlokyk /kkd nk[kok;pk] ^^>ksiw udk] lkeku pksjhyk tkbZy-** ngk ckjk izok'kh
clph okV c?kr gksrs] gkWYVoj vlysys dkgh Mªk;Ogj] daMDVj clP;k Vikoj tso.k djr gksrs rj nksu rhu
cloj R;kaps pkyd okgd >ksi.;kP;k r;kjhr gksrs- vejkorh clLFkudkP;k leksjp vlysY;k eSnkukr
,d ldZl vkyh gksrh] R;k ldZ'khrhy dykdkj ldZ'khps [ksG vkVksiqu y{eh iqtu d#u QVkds mMor
gksrs- eh oj vkdk'kkr R;k QVkD;kauk U;kgkGr vlrkukp cl vkyh- okVya cle/;s fpDdkj xnhZ vlsy
Eg.kqu yxcxhus cl toG xsyks rj cle/;s ekstqu QDr rhu izok'kh- tkxk feGkY;kpk vkuan >kyk-
cl jktkisB] cMusjk] eqrhZtkiwj] vdksY;k o#u c?krk c?krk fp[kyh i;Zar vkyh
vkf.k /kkC;koj Fkkacyh- fnokGh vlqugh izR;sd fBdk.kh ek.kla fnlk;ps R;kauk lsok iqjo.kkjs vkWVksokys
fnlk;ps- /kkC;koj] ikuVijhoj dke dj.kkjs fnlys- HkY;k igkVs vkSjaxkckn vkya] flMdksoj cl Fkkacrkp
ikp lgk vkWVksokys vxnh clP;k nkjktoG vkys- fnokGhph iqtk vkVksiqu gs vkWVksokys lq)k yksdkaP;k
lsosr nk[ky >kys gksrs-
gh rhu o"kkZiwohZph ,d jk=- rla ;k jk=h dkghp fo'ks"k ?kMysya ukgh i.k vkt
ekyVsdMhoj clyks vlrk gh xks"V vkBoyh- fnokGhph nksu fnol lqVh deh feGkyh Eg.kwu vkEgh R;kpk
,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 34
^^ekyVsdMhoj jkst jkst tkÅu daVkGk vkyk** vla Eg.kukjk O;Drh eh vkt Ik;Zar rjh c?khryk ukgh- ldkGph ckspjh FkaMh vlks ok ikolkG;kr ekyVsdMhoj xsY;koj ikÅl iMwu vki.k
vMdyks] fpac fHktyks rjh ekyVsdMh vkiY;kyk ijr ijr [kqukorsp-
ikolkG;kps fnol gksrs- uohu izsekr iMysyk fiz;dj lq#okrhyk tlk vxnh osGsoj ;srks
rlk; ikÅl ikolkG;kP;k lq#okrhyk gtsjh ykÅu ijr xsyk rks dk;epkp- iqkMk Qqykauk ik.;kph xjt vlrkuk R;kpk lgokl gok
vlrkuk ikÅl gk vlk fQrqj >kyk dh cjlykp ukgh-
ikolkG;kr ekyVsdMhoj ,d ik[k# ?kjVa cka/krkuk fnlya] R;kpa ?kjVa cka/kwu iw.kZ >kya gksra]
R;kr NksVh NksVh fiYyagh dkgh fnolkr fnlw ykxyh] i.k iqkyh] ?kjVa fjdkea fnlr gksra- ikolkGk vlwugh ikÅl xk;c >kyk gksrk- ,d o`{k ikolkP;k
izrh{ksr lqdwu xsyk gksrk- ;ko#u lqpysyh gh xks"V---
lk;adkGph osG] vkdk'kkr FkksM;kQkj varjkus kMkoj ,d i{kh ?kjVa fo.kr gksrk] R;kp >kMkekxwu kya vkf.k R;kr nksu NksV NksVs tho tUekyk vkys- fiYykaP;k ;s.;kus
?kjV;kyk ?kji.k vkya gksra- R;k fiYykauk ia[k QqVw ykxyss- lq#okrhyk fiYya vkdk'kkr >si ?ksowu ?kjV;kr
ijrk;ps- i.k ,dnk R;kauh vkdk'kkr >si ?ksryh rh dk;ephp- rs fiYya vkrk ?kjV;kr fnlr uOgrs] ?kjVa
oka> okVr gksra-
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 35
nqljh dMa ikÅl fQrqj >kY;kua o`{k lqdwu xsyk gksrk- ,[kkn;kP;k fojgkus tlk ,[kknk
O;Drh d`"k gksrks rlap gs >kM lqdwu xsya gksra- R;k ?kjV;k'kh vkf.k >kMk'kh fu;rhus lkj[kkp vk?kkr dsyk
gksrk- ?kjV;kyk fiYya lksMwu xsyh gksrh rj >kMkyk ikÅl- >kMa vkf.k ?kjVa nks?ksgh vkdk'kkdMs MksGs ykowu
vkiY;k fiz;djkyk 'kks/kkoa rls 'kks/krkauk fnlk;ps-
^^ik[k# ?kjVa lksMwu
vkdk'kkr ikolk laxs [ksMw ykxya
oj uHkkdMs MksGs fHkjdkowu
?kjVa ek= jMw ykxya**
,d fnol vpkud lk;adkGh dkGs kMkyk ikÅl vu~
?kjV;kyk ik[k# feGsy Eg.kwu eu g"kZwu xsya gksra- ik[kjkus vkdk'kkr f?kjD;k ?ksrY;k] okVya ik[k#
vkrk ?kjV;kr ijr ;sbZy i.k~ ik[k# ?kjV;kr u ijrrk ijr vkdk'kkr map mMwu xsya- ikÅlgh u cjlrk
fu?kwu xsyk-&
^^ik[kjkus ikolkyk
oj uHkkrap xkBya]
ik[kjkus ?kjV;kyk
>kMk los Qloya**
vlap dkghla >kya gksra-
dkGs
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 36
^^e`x ;s.;k vkf/kp
>kMkyk dksBwu ikyoh QqVyh
oS'kk[krgh >kMkyk tx.;kph
dksBwu ftn~n vkyh\**
vlk iz'u eukr vkyk- >kMkusgh vkrk ikolkpk eksg lksMyk vlkok vu~ R;kP;koj cka/kysY;k ?kjV;kusgh
ik[kjkpk- >kMkus vkrk R;kP;kojp cka/kysY;k ?kjV;koj izse dsya vlkoa Eg.kwu fojgkrwu eqDr >kY;kus
>kMkpk d`"ki.kk tkÅu rs cgjya gksra- ekÖ;k iz'ukpa mRrj eyk feGkya-
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 37
ikÅl EgVya dh rks lglk lokZaukp vkoMrks- lgoklkr ?kkyoysyk ikÅl nks?kkaP;kgh
dk;e Lej.kkr vlrkss- ikolkoj dfork d#u rks ikolkekQZr frP;koj 'kCnkr izse O;Dr djrks- rks
fryk HksV.;klkBh ?kjkckgsj iMysyk vlrks i.k vkHkkG nkVwu ;srkr vkf.k frP;k ;s.;kP;k vk'kk ekoGrkr
Eg.kwu gk ^xkyhc* o#.kjktkyk izkFkZuk djrks] ^dh fryk vk/kh ;sÅ ns vkf.k rh vkY;koj ex ek= rw ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 38
dkGoaMysya vkdk'k vkf.k okrkoj.kkP;k vkYgknnk;drspk Qk;nk ?ksr nksu ygk.k eqya xjek
xje [kkjs nk.ks [kkr okrkoj.kkpk vkuan yqVr gksrs- c?krk Ck?krk tksjkpk ikÅl lq# >kyk] eqykauh ?kkbZ
?kkbZus nk.ks laioys vkf.k T;k dkxnkr nk.ks gksrs R;k dkxnkph gksMh r;kj d#u R;kauh rh ik.;kP;k izokgkr
lksMyh- ;k ?kVusoj eh dfork dj.;kpk cjkp iz;Ru dsyk i.k terp uOgra i.k eukrya eukr lq)k
lkBowu BsÅ 'kdr uOgrks- eukpk cka/k QqVyk vkf.k eukr nkVysya lkja ex 'kCnkr ekaMya&
e`x u{k=kP;k ljh cjlr gksR;k] rks R;k ekSlekryk ifgykp ikÅl- ckgsj ikÅl iMr
vlrkuk can [kksyhr vH;kl dj.kk&;k R;kP;k f[kMdhrwu ikolkpk ,d Fksac R;kP;k gkrkoj vkyk vkf.k
,dk Fksackus R;kP;k lk&;k vkBo.kh vksY;k >kY;k- rks mByk] dikVkrwu dohrsph ogh dkkya] frP;k eukr xnhZ dsysY;k
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 39
ekyVsdMhoj fQjrkuk ,dk blekus ,dk eqykyk ^poUuh* Eg.kqu fpMoya- FkksMk osG
eukr R;k blekfo"k;h jkx vkyk] ^^gk ble nql&;kauk poUuh Eg.krks gk rjh cank #i;k vkgs dk\** v’kk
fopkjkaP;k oknGka’kh [ksGrkuk tqU;k poUuh fo"k;hps fdLls eukr ;sÅu xsys-
poUuh Eg.kts iapohl iSls- iS’kkph rqyuk djrkuk iapohl iSls Eg.kts 'kqYyd letuk&;k yksdakuhp
brjkauk deh ys[k.;klkBh rj gh miek r;kj dsyh ulsy\ iS’kkaP;k pyukr rsOgk ikp iSls] ngk iSls] ohl iSlS
lq)k gksrs ek= dks.kkyk deh ys[k.;klkBh yksd ^poUuh*p dk Eg.kk;ps ;kpk myxMk vtwugh >kysyk ukgh-
cgqrsd iapohl iS’kkpa uk.ka ;k ckcrhr u’khcoku Bjya vlkoa Eg.kwu iSpohl iS’kkP;k uk.;kyk gs HkkX; ykHkya
vlsy-
ygk.ki.kh ngk #i;kaP;k uksVsyk tsoksi
;s.kkj ukgh ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 40
5 iS’kkph 1 eksBh la=k xksGh
,dk poUuhr v’kk 21 xksG;k ;k;P;k ! ;kp xksG;k d/kh f[k’kkr rj d/kh ?kkestysY;k gkrkr BsÅu fnolHkj
iqjk;P;k- rsOgkP;k iapohl iS’kkP;k xksG;kap egRRo vktP;k iUukl 'kaHkj #i;kaP;k fiÖ>kyk ;s.ks 'kD; ukgh-
ygku eqykauk fguo.;klkBh poUuh Egu.kkjs yksdlq)k letkr gksrs i.k frp poUuh fnol Hkjkpk vkuan nsÅu
tk;ph-
xYyhr d/kh dks.kh dVY;kr dkgh fdjk.kk fdaok xOgkph iksrh vk.kyh rj lkjh iksja p
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 41
ek.klkaP;k vtc xtc lobZ vlrkr- dks.kkyk pgk firkuk Nkula dkgh rjh lqpra]
dks.kkP;k eukr nkkY;koj dkgh
rjh uohu lqpr vlra- ekyVsdMhoj clY;koj ek÷;kgh eukr cjap dkgh ;sra-
twu efg.;kps 'ksoVps fnol- ;ank ikolkyk yodjp lq#okr >kyh- ekyVsdMhus Lor%oj uoh
dksjh fgjokbZ ifj/kku dsyh gksrh- nksu fnol >kys ikolkus m?kkM fnyh rjh okrkj.kkr xkjok [ksGr gksrk-
ekyVsdMho#u Nku ok&;kph vu~ ek÷;k eukr dYiusph >qGwd okgr gksrh-
vejkorhgwu iakyk- gs okjdjh T;k foBkbZyk HksVk;yk pkyys rhyk ;kp vackekrsus vkf'kokZn fnyk gksrk-
#f[e.kh vejkorhph dU;k] vejkorh frps ekgsj- izR;sd fookfgrsyk ekgsjph vks< vlrs]
yMk ykxysyk vlrks] ekgsjP;k izR;sd xks”Vhph vkl vlrs- ekgsjgwu vkysY;k ikgq.;kr rj rh fookfgrk
vkiyk HkkÅp 'kks/kr vlrs- ekg sjgwu vkysyh ,[kknh xks”V tj R;k fookghrsyk feGr vlsy rj frP;k
vkuankyk ikjkojp ulrks- vejkorh Eg.kts foB~BykP;k #f[e.khpa ekgsj vB~Bkohl ;qxkaiwohZ #f[e.kh
ia
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 42
ikj ikMys vlrhy i.k fgp #f[e.kh iakyh] vki.k vejkorhdj lq)k #f[e.khps
HkkÅ vlrkuk vki.k vkiY;k #f[e.khlkBh o”kkZdkBh frP;k ekgsjgwu frP;klkBh ,d lkMh lq/nkikBow ‘kdr
ukgh gh fdrh eksBh ‘kksdkarhdk vkgs- dks.krhp eqyxh vkiY;k ekgsjh gDdkus dkgh ekxr ukgh] #f[e.khpkgh
rlk dkgh gV~V ukgh] i.k ekgsjP;kp eaMGhauh gs letkoa ykxra dh] vkiY;k eqyhyk] vkiY;k cgh.khyk dk;
ykxra- vki.k vejkorhgwu ia
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 43
ekyVsdMhoj vkYgkn nk;d okrkoj.kpk vkuan ?ksr clyks gksrks- rs fnol
x.ks'kksRlokps gksrs- x.kirh clwu pkj fnol >kys vlrhy] 'kgjkrY;k x.ks'kksRlokyk pkaxyhp
jaxr psaVs'ku gs lkja vn~Hkwr gksra- vk/;kRekyk ra=Kkukph
pkaxyhp >kyj pkyap rj Ogh- lh- vkj-
oj fp=iV nk[ko.ks vkf.k 'ksoVP;k fno'kh isu okVikpk c{khl lksgGk- ^,d ykMw QqVyk]
x.kirhckIik mByk* EgVya dh >kyh x.ks'kksRlokph lkaxrk- vlk rks x.ks'kksRlo vlk;pk- ek=
;k lxG;k x.ks'kksRlokr Ogh- lh- vkj- o jaxhr Vh- Ogh- HkkM;kus vk.kwu fp=iV ikg.;kr ,d
osxGkp vkuan gksrk-
iwohZ izR;sdkP;k ?kjh Vh- Ogh- uOgrh- jkek;.k] egkHkkjr c?kk;yk yksd vuksG[kh
yksdkaP;kgh ?kjkr f'kjr- f’kjr dlys vu/khd`ri.ks dCtkp djr] v'kk ^dky[kaMkr*
x.ks'kksRlokr Ogh- lh- vkj- o jaxhr Vh- Ogh- HkkM;kus vk.kwu fp=iV ikg.ks Eg.kts 'kstkjP;k pkj
nksu eksgYY;kalkBh rj rh ioZ.khp vlk;ph-
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 44
jk=h x.kirhiq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 45
fp=iV lqjGhr pkyw vlrkukp Ogh- lh- vkj- e/;s ,[kknk rka=hd fc?kkM vkyk
dh rksp vkeP;klkBh uSlxhZd dkeklkBh >kysyk rka=hd ^baVjOgy* vlk;pk- yksd vkiY;k ¼
y?kq ½ 'kadkapa fujklju djk;yk xYyhr f'kjk;ps rsOgk lq)k fp=iVkP;kp ppkZ jaxk;P;k- fp=iV
lxGs yksd lkscrp c?kk;ps rjh ,desdkauk lkaxrkuk v'kk izdkjs lkaxk;ps] ppkZ djk;ps dh t.kw
R;kiSdh ,dkus rks fp=iV cf?kryk o nql&;kus cf?krykp ukgh- ^fp=iVkr vkrk iq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 46
ekyVsdMh vkf.k xq#okj EgVya dh ,johis{kk pkaxyhp xnhZ vlrs- vkt xq#okj] usgehis{kk
pkaxyhp xnhZ ! VsdMhoj p
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 47
loaxMh okGysY;k dkG;k] jkuxkS&;k tek djr- oj eafnjkr xsysys HkDr [kkyh eSnkukr vkys dh ex R;kaph elkyk
okVk;ph vkf.k pqy ekaMkph yxcx pkyk;ph- ekrhph gaMh pqyhoj Bsowu mjysys HkDr eafnjkrwu n’kZu ?ksÅu ;sr-
vgksjk= lxGhdMa pqyhapk /kqjap /kqj vlk;pk FkaMhP;k fnolkrgh Mksaxjkr /kqda deh vkf.k /kqjap tkLr vlk;pk-
cfgjecqokP;k eafnjko#u [kkyP;k jkgqV;k vkf.k isVR;k pqyh xqyeksgjkP;k >kMklkj[;k fnlk;P;k- FkaMhiklwu cpko
Ogkok Eg.kwu t=sd# pqyh toG clwu eV.kkP;k gaMhojp gkr ‘ksdr clk;ps-
ckljh fod.kk&;kP;k ckljhps Loj rj d/kh cSykaP;k ?kaVhpk vkokt ;k;pk rj e/;sp o#u eafnjkP;k
?kaVhpk rj nql&;kp {k.kh rek’kkP;k QMkrwu ?kaqxjkapk ukn vkf.k kyk vlsy rj rks gkp dh] iwohZ cfgjeP;k ;k=sr ‘ksrhlkBh ykx.kk&;k
votkjkapkgh cktkj Hkjk;pk vkrk ek= d`”kh izn’kZukpa vk;kstu dsya tkra- iwohZ vktlkj[ka ra=Kku uOgra ikjaikfjd
votkjkauhp ‘ksrh dsyh tk;ph] rksp dkG cjk gksrk rsOgk d`”kh ra=Kku uOgra vkf.k ‘ksrd&;kaP;k vkRegR;kgh uOgR;k-
vkt ek= d`”kh ra=KkukP;k txkr d`”kh izn’kZukaph la[;k ok
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 48
ekyVsdMhoj gtkjks jaxkaps LoHkko R;kaps okx.ks lgt c?kk;yk feGrkr vxnh ekyVsdMhoj
mxo.kk&;k Qqykaizek.ks vkf.k R;koj fQj.kk&;k Qqyik[kjkaizek.ks fHkUu fHkUu- euq”;kP;k okx.;k cksy.;kpk]
R;kP;k LoHkkokpk vH;kl dj.ks gk [kja rj ekul'kkL=kP;k vH;klkpk fo”k;] Ik.k rjh yksdkaP;k okx.;k
cksy.;ko#u R;kapk LoHkko vkiY;k lgt y{kkr ;srks-
EkkyVsMhoj ek>a tkLr y{k dks.kkdMs tkr vlsy rj rs lsokfuo`Rr deZpk&;kadMs- ikakys] jDrcackG O;Drhyk lkjs c?kr gksrs Ik.k dks.khp R;k O;DrhP;k
enrhyk /kkor uOgra- vkEgh fr?kkauh vkWVks dsyk] R;kyk vkWVksr Vkdya] eh Ik.k vkWVksr clqu lkscr tk.kkj gksrks Ik.k
rh nksu o;Ldj ek.kla Eg.kkyh] ^^tkLr ekj ykxysyk ukgh rsOgk vkEghp R;kyk #X.kky;kr ?ksowu tkrks-** vkWVks
ftYgk lkekU; #X.kky;kdMs xsyk vkf.k ek>h tM ikoys ?kjkdMs oGyh- R;kfBdk.kh [kkjsnkus [kkr fdR;sd
vkiyiksVs vi?kkrkph ppkZ djr gksrs- fHkarhoj gkj ifj/kku d#u yVdr vlysY;k e`r O;DrhP;k QksVksr vkf.k
v'kk vkiyiksV;k LoHkkokaP;k yksdkr dkfgp Qjd ulrks- vls gs vkiyiksVss yksd-
dkgh fnolkaiwohZph xks”V- ekyVsdMhoj dkgh tqus fe= HksVys Eg.kwu pgk ?;k;yk jktdey
pkSdkr xsyks- pgk I;k;yk ppkZ otk tkrk rhu rs pkj feuhVs ykxrkr ek= vkeP;krY;k ,d fe=kus rCcy ngk
fefuVs vksBkauk pgkpk di ykoyk- vk/kh okVya ;kyk xkj pgk fi.;kph lo; vlsy- pgkik.;kpk R;kpk gk dk;Zdze
rCcy ngk rs ckjk feuhVs pkYkyk- ppsZvarh vkeph R;k dWaUVhu o#u fujksikph osG >kyh rsOgk R;kus vkiY;k
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 49
gkrkryk di [kkyh Bsoyk- gk izdkj ifgY;kankp ?kMysyk uOgrk] gk vlk pgk dk firks\ gk iz'u lkj[kk lkj[kk
ekÖ;k MksD;kr ?kksaxkor gksrk- nql&;k fno'kh eh R;kyk fopkjya dh rqyk pgk I;k;yk ,oiyk gkr ykorkr cgwrsd gsp c?kk;yk dh f>i
ykoyh vkgs dh ukgh-
yksdkaP;k LoHkkokpa fujh{k.k djk;pa vlsy rj T;k fBdk.kh lki fu?kkyk R;k fBdk.kh uqlra
tkÅu mHks jgk] ,[kkn;k LykbZM'kks izek.ks yksdkaps LoHkko vkiksvki rqeP;k leksj ;srhy- ^^vkepk ckY;k
vka?kksGp d#u jkg;yk gksrk ek;] vlk vkaxkoj ik.kh ?ksrsp ra fnlyk uk ek; eys] Egu'khu ra g;k tkGkP;k
tkGk] g;k Quk dk
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 50
lki idMks eksghesoj vlysY;k pkj nksu iksjkadMs lk&;k yksdkapa y{k vlra] gk dqrwgy;qDr
lgkok LoHkko- lki idMwu R;kyk ckgsj usÅu Qsdsi;Zar gs pkS?ks Lor%yk xqIrpj ;a=.ksps v/khdkjhp letrkr-
lkikpk gk [ksG pkysIk;Zar R;kaP;k dkWyj VkbZV o ekuk oj vlrkr- R;k pkS?kkaiSdh ,dkusgh ;kiwohZ d/khgh ftoar lki
idMysyk ulrks] lki idM.;kpk R;kauk vuqHkogh ulrks rjh dkgh osGsiwjra R;kauk vla okVra dh vki.k lki
idM.;kr Qkj iVkbZr vkgksr vkf.k lki idM.;kr vkiyk dks.kh gkrgh idMw 'kdr ukgh- lxGa 'kkar vlrkuk
yxsp ekxwu vkokt ;srks] ^^voks oSuh] Fkks ik uk dlk ikgwu jkgyk] frFkap gk; Fkks] E;k ra iSysp EgVya gksra Fkks
frFkap vlu** okLrfod R;k L=hus rks lki dksBs vkgs gs iwohZ lkaxhrysya ulra rjh rh Eg.krs dh] rks lki frFksp vkgs
gs frus iwohZ lkaxhrya gksra- tlk dkgh gk lki fryk lkaxwup frFks tkÅu clyk gksrk- ljkZl [kksVa cksy.;kpk gk
lkrok izdkjgh vkiY;kyk lki fu?kkysY;k xYyhr c?kk;yk feGrks-
ygk.k lgk.k iksja gk lkjk [ksG c?kr vlrkr- ,[kknk eqyxk gGwp nql&;k eqykP;k ekxs tkrks]
yiwu R;k eqykP;k ik;kyk cksVkapk Li'kZ djrks vu~ nqljk eqyxk ^^vkbZ oa--** Eg.kr npdwu mBrks] vlk gk vkBok
o uook [kksMlj o ?kkcjV LoHkko ,d= fnlrks- R;krap R;k eqykph vkbZ ?kkc#u Ik.k jkxkus vksjMrs] ^^Fkkacua cs
iksV~V;k] lji ikgwu ek;k thokph i;ysp ykbZykbZ >kyh vu~ rqys etkd lqprs** vlk gk LoHkkokpk ngkok izdkj-
v/;kZ ,d rklkP;k egkukV;kuarj lkikyk fuyZTti.ks ekjY;k tkra- rs pkj ykBhekj dk;ZdrsZ
lkikyk nwj Qsdwu ;srkr- lkikyk Qsdwu ;sr vlkrkuk teysys yksd R;kaP;k dMs c?kr vlrkr rsOgk R;k pkS?kkaukgh
vla okVra t.kw rs j.kkax.kko#u ,[kknh ykysyk vlrks-
ek>k ,d fe= lk;adkGh ?kjkps nkj m?kMs BsÅu pkaxyh ePNja tek gksÅ n;k;pk] ePNja tek
>kyh dh ex ekWVhZu fyDohM ykok;pk vkf.k nkj can djk;pk- ;k fe=kpk vlk let gksrk tj ekWVhZu fyDohM
lq# Bsoys rj R;k fyDohMus ,dkp osGh ,d vkf.k iUukl ePNja lq)k ejrkr ex ,d ePNj ekjY;kis{kk iUukl
ekjysyh cjh !
vktdky ?kjkr izR;sdkaph vka?kksGhph lkc.k gh osx osxGh vlrs] dkgh yksd vlsgh vlrkr dh
ts vka?kksG dj.;kiwohZ R;kaP;k Lor%P;kp lkc.khyk vk/kh ik.;kus /kqrkr exp rh lkc.k vka?kksGhyk okijrkr] tjh
rh R;kaph Lor%ph lkc.k vlyh rjh- ?kjkrwu ckgsj tkrkuk izR;sdp tu nkjkyk dqywi ykorks] dkgh yksd dqywi
ykorkuk rhu&rhu] pkj&pkj osGk R;kyk vks
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 51
ckgsj iMrkuk V;wc ykbZV can dsyk gksrk dk\ QWu can dsyk gksrk dk\ fQzt can dsyk gksrk uk\ okLrfodr% v'ks
yksd ykbZV] QWu] fQzt O;ofLFkr can d#up fu?krkr ek= R;kaP;k eukr dks.kR;k 'kadspk fdGk izos’krks nso tk.ks ts
R;kauk vls iz'u lqprkr-
dkgh dkgh yksdkaps LoHkko vls jkxhV vlrkr dh] R;kaP;k'kh cksy.;kiwohZp vkiY;kyk fopkj
djkok ykxrks dh] vki.k cksyY;koj gk vkiY;k vaxkoj ekjk;yk /kkÅu rj ukgh ;s.kj uk !
fp=iV c?k.kk&;k vusd izs{kdkauk rks fp=iV t.kw vkiY;kp thoukoj vk/kkjhr vkgs ;kpk Hkkl
gksrks] R;k fp=iVkrY;k fgjkse/;s rj yksd Lor%ykp c?krkr-
O;Drh rso
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 52
ekyVsdMhoj clyks dh] ppsZlkBh vkiY;k iq
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 53
vkJe’kkGsrhy fo|kF;kZaoj QkVD;k xks/kGhoj >ksi.;kph ikGh d’kh dk; ;srs\ e`R;w’kh [ksGwu dkGh
fioGhrwu voS/k okgrwd dsyh tkrs i.k eh Eg.krks yksdkauh v’kk VaPp HkjysY;k dkGhfioGhrwu izokl dj.kap
VkGya rj--- dkGh fioGhokys fdrhgh gIrs nsr vlrhy i.k vki.k tursuhp Bjoya dh] dkGh fioGhr
clk;pap ukgh rj ex dkGhfioGhokY;kauk fdrhgh gIrs nsÅ nsr vki.k R;kr clyksp ukgh rj R;kauk R;kaps
voS/k /kans can djkosp ykxrhy- [kqysvke ekl fodzh djrk ;sr ukgh rjh jLR;kP;k dMsyk fcu/kkLr eV.kkph
nqdkua FkkVyh tkrkr vu~ vki.kgh tkrksp uk frFks- usR;kapk ?kksVkGk m?kMdhl vkyk rjh rs eksdkV fQjrkuk
fnlrkr Qkj rj R;kaP;koj fuyac.kkph dkjokgh gksrs i.k fuyacu Eg.kts f’k{kk gksÅ ‘kdrs dk\ fotsP;k rkjkaoj
dkVs Vkdwu yksd oht pksjh djrkr] uksdjh vktdky iS’kkusp ykxrs] islS nsÅu uksdjhoj ykx.ks gs okbZV rjh
i.k ohl yk[k Hk#u ysDpjj >kysya iqjra dkj.k dke deh vkjke tkLr vlrks vlk fopkj dj.kkjs vki.k
d/khp lq/kj.kkj ukgh] ft- i- P;k ‘kkGk iMD;k vlrkr frdMs dks.kh y{k ?kkyr ukgh] ljdkjh #X.kky;a
ikfgyh dh vla okVra LoXkkZr tk;pk jLrk ;sFkwup tkrks] yksd vkiY;k eqykyk gxo.k ykxsi;Zar [kkÅ
?kkyrkr i.k nkjkoj vkysY;k HkqdsY;k fHkd&;kyk ek= gkdywu ykorkr] Hkz”Vkpkj Eg.kky rj fopk# udk]
dkepksji.kk d#u QqdVpk ixkj fxG.kkjs i.k ^dkgh* vlrkr] dkepqdkj yksd uksdjhpa Vsa’ku ?ksr ukgh vkf.k
R;akpsp fnol Nku fu?kwu tkrkr] R;klkBh ^^gkWa th] gkWa th** dj.kkjs i.k ^dkgh* vlrkr] tkrhpa ?kk.ksjMa
jktdkj.k [ksG.kkjs] J/nsyk frjkatyh nsÅu va/kJ/nsr okoj.kkjs yksd] iks”Vjckth d#u Lor%ph vksG[k
fuekZ.k dj.kkjs i.k yksd vlrkr] ^;sFks tkfgjkr ykow u;s* vlk Qyd ykoyk rjh cs/kMdi.ks tkfgjkrh
fpido.kkjs ‘kgjkpa lkSn;Z fonzqi dj.kkjs mjQkVs yksd vlrkr------**
v'kk vusdkusd xafHkj iz’ukaoj vkeph ppkZ jaxk;ph] ;k iz’ukaph dkj.ka] R;kaps fujkdj.k lYys
vkEgh ,desdkauk n;k;pks ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 54
ekyVsdMhoj 'kkar fpRrkus clyks dh] HkqrdkGkP;k ekGsrwu vkBo.khaph Qqys vyxn fulVw
ykxrkr- vkt ekyVsdMhoj ^ikMok igkV* dk;Zdzekpa ¶ysDl vFkkZrp lax.kdkP;k lgk;kus Nkiysya iksLVj
c?khrya vkf.k fp=iVklkBh gkrkus iksLVj jaxo.kk&;k fp=dkjkaph] dykdkjkaph vkBo.k >kyh-
iwohZ ika
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 55
c&;kpnk eu vLoLFk >kya dh 'kjhj vkilwd ekyVsdMhojP;k ,dkarkdMs vkxsdqp djra vkf.k
foukdkj.k HkqrdkGkr f?kjD;k ?ksra clra- vktdky ekdsZVe/;s lxGa dkgh ^jsMh esM* feGra g;k oLrw fVdY;k
dk; fdaok rqVY;k dk; R;kpa vkiY;kyk dkghp lks;j lqrwd ulra- vkt gtkj #i;kapa [ksG.ka ekdsZV e/kwu vk.kk
vkf.k m|k R;kyk rqVw |k cgqnk rqEgk vkEgkyk dkgh okV.kkj ukgh] i.k xjhchr fnol txr vlysyh eqya Lor%ph
[ksG.kh Lor%p r;kj d#u [ksGrkr rh [ksG.kh rqVY;koj R;k eqykauk fopkjk ^rqV.;kpa* nq%[k dk; vlra- c&;kp
yksdkaP;k ?kjh v'khp ,d oLrq vlrs frpk mi;ksxgh jkst dsyk tkrks rjh frP;koj dks.kkpagh Qkjla y{k ulra rh
Eg.kts ^m'kh*- iwohZ ygku eqykaps tqus diMs dksacwu m'kh r;kj dsyh tk;ph vkf.k ckyi.kkP;k vkBo.kh rhl rhl o”ksZ
R;k m'khr tiwu BsoY;k tk;P;k- ekdsZV e/kwu rqEgh yk[k #i;kaph m'kh vk.kk 'ksoVh rh cktk#p fu?ksy i.k vkbZua
?kjh r;kj dsysY;k m'khph fdaer cktkjkrY;k m'khis{kk yk[kiV tkLr vlrs-
vkt ?kjh rhl o”kkZaiwohZph ,d m'kh QkMyh] ikp lgk efg.;kpk vlrkuk T;k QkVD;k pM~M;k] cuh;ku] Vh 'kVZ
Eg.kts rsOgkph t'khZ] ckaMhl ?kkrY;k gksR;k R;k lxG;k R;k m'khrwu fu?kr gksR;k] rh m'kh uOgrh t.kw dkgh rks
tknwpk isVkjkp gksrk ek÷;klkBh T;krwu vkoBo.khaps ,d ,d eksjihl fu?kr gksrs- m'khr dksacysY;k g;k lk&;k
oLrqapk FkksMk dqcV okl ;sr vlyk rjh okjaokj R;k QkVD;k diM;kapk xa/k ?ks.;kpk eksg vukoj gksr gksrk] dkj.k
eh ikp lgk efg.;kapk vlrkukpa ek>a ckyi.k eyk vkt vkBor ukgh i.k ek÷;k ckyi.khps rs m'khrwu ckgsj
iMysys QkVds diMs ek÷;k ckyi.kkph lk{k nsr gksrs] ek>a gx.ka& eqrua] jsaxkGua] VksaxG;koj pky.ka] cl.ka vkf.k
ifgY;kank Lor%P;k ik;koj mHka jkg.ka gs lkja R;k QkVD;k diM;kauh c?khrya gksra] rs diMs eyk ek÷;k ckyi.kkP;k
vLrhRokph vkBo.k d#u nsr gksrs] rsOgk R;k QkVysY;k] fFkxG ykoysY;k diM;kapk nqxZa/k dlk ;s.kkj\ rs rj
eyk panukP;k ifjeykis{kkgh lqxa/kh vkf.k vueksy Hkklr gksrs-
,dhdMa eukr vkuan gksrk dh] vki.k vkt R;k oLrqauk Li'kZ djrks vkgks T;k rhl o”kkZaiwohZ vki.k vkiY;k
ygkui.kh okijY;k gksR;k rj nqljhdMa eu O;Fkhr gksr gksra dh] vki.k ckyi.kkr QkVD;k] fFkxG ykoysY;k
pM~M;k ?kkrY;k- vkt rj eqykalkBh M>u M>u Hkj pM~M;k vk.kwu BsoY;k tkrkr] ygk.k ckGkus pM~Mhr laMkl
dsyh Eg.kwu rh pM~Mh Qsdwu ns.kk&;k dkgh vk;k vkgsr v'kkgh ck;k eh c?khrY;k- i.k rsOgk v'kh dk; ifjfLFkrh
jkghyh vlsy dh vkiY;kyk fFkxG ykoysY;k pM~M;k ?kkykO;k ykxY;k vlrhy\ vlks----
rjhp eh fopkj djr gksrks] dh vkiY;kyk jkst ,o
^^ekyVsdMho#u** ys[kd izoh.k va- /kqekGs vejkorh- 56
&ys[kd& izoh.k va- /kqekGs
( ,e- ,-] ,y- ,y- ch- )
vejkorh