١٥٥

 ار   ا        :

ہ   ات  ذ اور ا )ء١٩٤٧- ء١٨٥٧(

ہ  ABSTRACT

The paper explores the corollaries of British intrusion on the Muslim Family Laws of the subcontinent. It tries to bring in the light the reasons that made the Imperial rule to do so. Moreover it examines the reaction of Muslim intellectuals and public at large against this onslaught and the effects that have been left in the legislation of the latter period.

ج   م   ا    دور  ں    اد      اور  ا  ، ارى، د   ا    

۔  آزادى        ا      ا ں   اور    ا    

   ا  ر    دور  ا  ا رى  د ى آ      اوا ى     ١٨٢٩ا ء 

ا اور  وع      زى  ن   ء ١٨٥٧    ى       زوال        ں   

    م     دل ۔    ذر       ا      اور و   ن ١٨٦٠ر    اور دت   ن     ء

 ١٨٩٩ ،ہ جء   ١٩٠٨دارى اور    جء  م    ذ      ا ا  د ت دارى اور د  

      ا      ا        ا ام   ا ں اور د   ، ا خ  ت   ا  

۔ زت دى   ا   در آ

ح، ١٩٣٧   ت    ا    و    ا ں     ذر    ا    ا     ء

  ن و   ،   ر ق،  ا         ن     ا   ہ ف و  او  اور   ،    و   ،  ورا ،

رج، د ہ ، دہا ا اے    دہ  م آ ، ا ر    ا ا  ا  ،  ا

١٥٦

      زى  ن      ں  ا    د   ۔ ا      ،    ا   ن  ہ  دى     

   ١٨٧٤ ا  وارڈز ا  ا رڈ شء١٨٩٠(Guardian and Wards Act)ء  دى ،  ن   

   ء١٩٢٠ا ح ا     ،١٩٣٩    ں    زى    ا   ت      رہ  ہ۔  ء و

ن اور     آج    ت          ا   ۔   دى    ن      ت  ا د   

ا   ۔رت   

  و     ا   رہ      ں      ى              ن  وہ 

رى اور دور رس    ذ      ا  ان  ؟   آ  رد    ان  ام   اور    ؟   آ ورت    ذ  اور 

ت      ؟ اور    ات    ا      ا     ا   زى    ا   رے   

ت  ت  ر ا    ا   ؟  ۔  ا       ا   اب د  

    ط   ا   م    وف اور  ں   اور ا   ن     ا ر

  ر   ا      ا وع        ڈ   م   ا   ے  اد اور   اور ا ر   

،  م   ا  اور   ر    ا  و  ن    ں  ا      ان ادوار  د  ط اور   ا  ا  

    ل        ں  ن    ن  و ۔   ر        ا ام   ا    اور د  ا

ا۔ وع   دور       و ذ

   ذ    ا  دو     دور   : ں      دارى   ا    و   ا   ں  را

  وں     ا             ن     ا ے  اد اور   اور ا  ،  د و   

رت  ان   اس    ے  ۔ دو ں ر          اور ل   ا    ا ں   را  

۔   أت            خ      و      ن     ا د  و   دارى 

        م     دور    ں          ں        را    ، را  اور   ا

   اور  آزاد  ا  اور   ۔     ے    ا  ا  دو      اور    ۔  ہ   ف  ا ۔  

 ا ذ  اور   ، ے    ، ، ۃ  داروں   ، ان ا    داروں   ذ  ا    

ج   م   ا ۔ اس دور  ہ  ہ اور  د اب،   ، ا وز    ، ا    اور  ا law)دارى، د

١٥٧

of the land) ا     رو   ا     و    ا    ا   ا       م    ا

۔  د ر   ا      ا  ا وہ      ۔   آزاد  ں       ق و ورا م   ا

ہ           ر    ،   اور      /   ، ن   ا ہ  د اب اور   ،  را   ر

  ۃ   ا  اور   اور           وٹ   ر  آزادى   ا ى     ا   ۔ ا     ں 

    ا     ح  دہ ا          ا  د  ا         ڈ  ل   ،ں 

   اور د   د ا    دے  م    ں      )١(۔ 

      م  ا         د   ن و م     ا    اور   آن و  د   

 ا وى    م  م ، ا   ى وى  اس  ى وى       اس و وى  ا۔ ان  ر   

   آ     ا     ۔  ا ر  د   خ   )٢(

م     ا  ا   ى دور   ى  رپ    ں   را  ،  د     ں      ن    ر       ز

    ا   ر   ا   ا ا  وا       ا         ل و آ  ا     )Viceroy(را

ج ۔   د     ج  اس   اور      ا   ا   دارى اور د               ا دارى 

ج  اور د  دى۔            ل        رى،  اتدارى           

رے ن        ، د  ڈ         ت    ت    ا ح د   ۔ ا  د ں  ں 

 د   ۔، ن   آزادى دے دى        ن         ا م              )٣( ا

ز  آ زى  ن  ہ      ى دور  ا   رى   د  آ  ى    دور     ١٨١٨ا                                                                                                                                                                                                                   م        ى             ء

زى ن         اس    (enactment)ا     ء ١٨٢٩    VI ر   ۔ 

-١  ،     ،   ء اور اس  ،ن   ا ، ى   ،١٢ ،١١ص ، ء١٩٩١، ٣ط  د   ل ا  ا  ’’ 

     ‘‘  م  ا ء، دارا      رچ و ا ٥٨ء، ص ١٩٨٦، 

٢ -  ، ٥٩ص  

٦٠، ٥٩، ص   - ٣

١٥٨

زى ن      ر       رت    ت    (legislation)  دہ         اور

  )regulations( ا د م      ا     زى  ن          ۔     

د      ،  رواج اس  ن     (customary law)  ،  (usage)  اور 

  ار د         ن  ن            / ا  رو  ر   ن    رواج ۔        خ          ف اور  ل و ا       ۔رت د   ا ز       )٤(   

ت    د    ن  و اد      ا   /  ھ  دى اور   ،  ، ر و،   ،   ام  ا

 رواج    ت    ۔/    ا    

    وں   ا ل ١٨٤٩ب  ب    ا۔      ز ا١٨٦١ڈ ء  ب    ، IVء اور 

ا١٨٧٢      ا، ء  ر ل  م  ہ اور آ ل، آ           XII ء١٨٨٧  ل   اور 

 ر ن اور      ۔١٩٠١ XII ى      )٥(ء 

      ز ا  ٥ب    ا  ،  ورا   Special property) /اد 

of females)رواج  ر  ا       ت  م      ان  دى اور   ، (customary

law)   ں  ۔   ن    ن  (parties) رت د   رت  ں   و   اور 

(parties)  و   رت    )     خ         ذر زى  ن      ا    

ں   (  ن     ا  ان      ا     ر  ا       ں    و     ۔      ۔     )٦(ى 

ج         ا   ا دارى اور د١٨٥٧    مء      ى دور      ا اور  ط         ى     

ں،     و ۔ ان            ا       ا    رواج  ں   /  ان  ا

   ا   ر  رواج اور           ز ا    و    ں  ر    اور  ت 

٤ -  ،   ى ا ع  ز، ر،  ، ن       ء١٩٩٠  ٤٠-٣٨ ص ، Rashida Patel, Women and Law in Pakistan, (Karachi: Faiza Publishers, 1972)

٥ -  ، ہ  ٣، ص  ر

٦ -   ٢، ص  

١٥٩

۔ ا دم    ق  رت    ں     ل   ا  آ  آ ں   ڈ  اور   

  ا ون          ى  ازاں  ۔         رو ر     اور ا     از  ا

   ۔ ر   خ      ا    اور   ١٨٦٠و ن  و   ر      ڈ آف ا     ء 

ج ج     ں       ا،       ر     ن   ۔  دارى  د   خ     ر       ن دارى 

دت، ١٨٧٢ ن       ١٨٧٢ء ہ، ن       ١٨٧٥ء    ء  ا  اور (Majority Act) ر ا  

١٨٩٩      ج ء ج١٩٠٨دارى اور م      ذ     ا  د       ء ت    ا  د دارى اور

     ا        ا   ام  ا  د  اور ں    ا ۔     خ   ت  ا     ا

 درآ     ۔ا زت دى   ا  )٧(

ات  اور ا         ا     ١٨٥٧   آزادى     ء   م        م   ا      ا    ا    

ل   ا    و                ل    و ؤا”ا     ‘‘  اور   

     اس  ۔ ا ل   ا         ا      اور   م      ،   ن   ز

۔   زى    ا        ر   ں    ف   ا

دى اور      ا   ت      ں  ں ؍    د   آ ن   و   ق 

۔      و ا ام)٨(   ا ں  اور  ان    ں         ون اور    ا    اور د۔    د  ج   اور  ا ، د ا       و    د  ت          ا دارى 

 آرا ۔      د   آرا        ق      ا ق اور    دى ا      

ق     ا ۔  ان    ف  ا  ، ى   د    ت     اور د   دى  ى  ، دو  ورا

، ص ر - ٧    ، ٣ہ 

٨ -    ا   دى   رہ  دو   ہ   و      ان      اور ون   ا           ق    اور ء،١٨٥٦دى

ا ح Christian Marriage Act, 1872 ، Special Marriage Act 1872، ء١٨٦٩ ق          ،

   ١٩٠٣ا ح ا    ء،١٩٠٩ء، آ ق ا ح اور    ر ,Arya Marriage Validation Act ء١٩٣٦ 

۔ ,Hindu Marriage Disabilities Removal Act,1946 اور 1937 ، : د   ہ   ر

٤ ص ، 

١٦٠

ق، و ح،         ا   ۔    د  ق         اس و  اور ان ن   ،

    ا   ۔      ق     و      ا      درج  ر   ا      

 ، ا   ن  ہ  دى  و      ا    ہ ق    دى  رہ   دو ہ   اور  ن   ، ر

۔        )٩(ا ۔  ان      ون              ہ   آ     ا    

      ا        ا   د          و   ت        ں    ا

 ا  وارڈز  ا رڈ      ان ،       ں   ا     ۔   Guardian and Wards)دى

Act) ء١٨٩٠   ا ف  او ن    ء١٩٢٣،   ش   ،    ا  ء١٩٢٩دى      ا ،

   ء١٩٣٧ ا ح ا       ہ، ١٩٣٩،       ا    ا    ان     ذ ۔     ء

 ،           ا   ات  ر اور ا ۔    ر

   ) ء١٩٣٦- ء١٨٨٧( ا       اور   ا  ١٩٣٧  ذ اور    ء 

ہ     ن  ۔    ل   ا   ر         ن  ۔    ن    ر       او  

  ا    ا  ا     ن   ا  و    د ل           اس   ا ،     ت   

   ،   ا    ا    اور  ود و   روح،   اس   آ  آ    ر ن     ا

            ت   ا و  ۔     ١٨٦٧ف          ہ ہء    

۔   دى      ا      اور   ا ت    ن ا           ر      

 اس  ت          ۔  ں  ا   ت     ا  اور      ں  ا

۔  ا  ت   ا    ء١٨٨٥ا    ا          و          ا    ا  ا  

  ر  ب و   ا ں   اور   دى      ا م  ات       و       

                ں    ۔        ر     ر    ورى     

       ا          ا  اور    ں     اور ‘‘  ’’اس    ر 

 ١٨٨٧        خ     ا     ء  ہ  ق و ح و  ف  ۔ اور     د      ا

٩ -    ا     ا   ن  ہ  دى    ۔ ان       و ا         ق     ا     ا

١٨٧٤   ا دى  رہ   دو   ہ و     ١٨٥٦ء،  ا    ؍ ا     رت  و  ہ ء١٩٣٧ء،  دى  و  ، اور 

ہ رت      ا     ن   اور  ۔ ١٩٤٦ر   ہ : دء   ر   ٤، ص ، 

١٦١

ر      ر       راج  ر اا  در      ں      ۔ اس     د        

 ١٨٨٧۔   ١٩٣٦ء        ء   اور  ذ ر        ا        اور   ا

 ا      ں   ١٩٣٧   ا    ء           ۔     )١٠(

ى    ل      )NWFP(  ا ل  ۔            م ا   وہ  

        ۔١٩٣٥ى      ر  ہ   دا    و  ا   ء 

       ٢ ا ل   و رواج اور   ر     ن    ت    م ا   ، 

  اد   ہ    و  )   ز  زر  )ا ص      ا   دہ(،     ،  ور ، ح، )ذا   ،

      ہ  و  و  اور        اور   ،   ،  و ،   رات،   ،   ن،   ر،   ،  ا ق،

  ن،   ، ۔  ں  ں       )١١(

 ا     ات    ا    اج١٨٦٢   ں    وں   ا   ء    ڈ       ا           ا دارى 

    ں        ن  م   اور  م    م     ا    ا  آج  ڈ    ن 

        ، ا   ت    ا  اور           وہ      ۔ ا   ا   م 

  ب               ا    اس  ں ا ۔          ن        م   

زش   وہ     ۔ در    ح ا  اس          ں     آج   ادراك       

  ان   اور  ف  ہ   دا      اور ا  د     ں   دو       اور    م  ا

م   ا ر   ا  اور ر ر  ،  ،    د ۔   د ود ود      م  ۔ ا ر  و    

م   ا     ، د    ں   ذ   ر آج    ا    ا   ت  م       ا

ن اس  د                   آواز ا       ر  ں اور ا م       ز

۔آواز         آواز  ف ا    اس    وردہ    زش     ا     س     ا

١٠ -  م ا   ں ’’        ر ء     ‘‘  ، ا م  ، دارا    -رچ   ا

 ٣٣ء، ص ١٩٨٢  ٣٥ 11 - Patel, op.cit., 7 ; M. Mahmood, The Code of Muslim Family Laws, (Lahore: Al-

Qanoon Publisher, 2007), 691

١٦٢

     ا    آزادى دى           ز ا  اور    ں   اور ا ا     م  ا

  ا     ں      ں     اون    م د ن دان     ر        م       

      ۔    ر   دارا   ، ان  ود    ر   ا ہ     دا  ے    د      

۔  )١٢(     ن     ا     ر      ں  ا    اس ، وع      اس  م 

۔        ں       ان      ں   وہ       د     ں  ا م       

 ا    ى     ا ں  ا    وہ   ز    د     ت  اور    ت و     

      آن،   د            و  ا   ۔ اس    اور ا    ا    

۔    )١٣(       آ وں  ن   ا دہ     و ى   وى / وى   ،

۔ اس    ر     ،   وى    م   ا  اور ا آن و  د     ر    ا  وہ   دور 

  ر      و ۔د   ر   ا   ن   

  اس دوران  ن  م     اس    ن     ا  اس      ن      ں  ا  

     اس          ن      ا    ا ۔    م ر ر ا   ا        ملسو هيلع هللا ىلص 

       وں ؛    اور      ا    ا ۔  دہ  زل         ا ا        

       آ   د ن و ن    ں ا  اور          ر       ا        د  

ن دان اے ر    ن  ۔    ن     ا از -ں     ر و  :

"The law that was applied by the British Indian Court was not Muslim Law stricto sensu but was, what may be characterized as, a cross-breed, a hybrid, resulting from the interaction of the principles of Muslim Law with the rules of Muslim Law as they were adopted and applied by the British Indian Courts pursuant to the powers conferred on them by several legislative enactments defining their powers and jurisdiction to apply

ادروى،  - ١٢  ’’ا      ‘‘،  ، ،  ا    ، م   -رچدارا ٣٨ء، ص ١٩٨٦ا

١٣ -    ا  ’’ ا  -   آ   ل   ،دار ،‘‘ و  ا   ، م  رچا  -    ،ء١٩٨٦ا

٧٢ص

١٦٣

Muslim Law in the determination of controversies before

them..." )١٤( .  وہ   ن   ى               ں  ا  وہ   م     ا    ن  ط اور      ا  اس   

ن    ا  ا              ن ا     د   و     زم    ن    ں اور اس ا  ا

          ۔ا     ں  ا       اى    ں   ان ا   ن   ى  ن   د    ں  ا  

 ذرںز  ا د   ر ا  رو رات     اور     ان  ں  ا وہ ان    ۔ اس   

 ا ت  ز    وا ن    ا   رو     ر     د  ۔ 

       ١٧٧٥(رڈ وارن   ا ) ء١٧٨٥ء  ى اور   وى    ا،     ى   ا  

ازاں  د دى۔        ت      ں    ن      ا١٩١١ ا      ء 

وڈ-  رس  ن    آف   ا    اور ،  ،      و       ى      ن  

        رٹ       ۔   Principles of Mohammedan  (Mulla) ون

Law ل    ا   ۔ ون     ر    )١٥(       ں     دارى   ا

    ون      ت  ت اور    ا   ،       و ود   ۔ ان   د ن  م آ   ں  ا

۔         م     

 ا         Muslim Personal Law (Shariat)) ا

Application Act)ذ رت     ے  و  ۔        ق      ا      ا  

ت            ں   ا زى  ن  ى   اور  ر    ل     اور ا رواج 

   دى        رت؛ا    ا ق    ن وہ  ن     ا  ل     

ا  ن دان اور ا ر    ن  ۔    م د  ا        )All Pakistan Women's

، ص  - ١٤    ،  ہ  ٧رA.K.Barohi, Fundamental Law of Pakistan, (Karachi: Deen Muhammad Press, 1958, 776

١٥ -   زى’’ ، ا ن  د،  ج ،  و  ،‘‘  م آ ١٣٥ص، ء٢٠٠٤، ٢، ش ٤٢ا

١٦٤

Association (            ذ      ا     ہ  دار ر  ذ  ” ا ا ن 

    م ) (       ذ   ں  ؛           م   ا  اس  ذ ا    

 دار     رو  م   وہ ا      دے    ل  )١٦(۔“ 

 آ     رت  ن    ذ      ا        ں  ،     ز  زر  ا

   ا ہ  دا    اس ا ت  ہ      و ف  ق   ا  اس       اور ورا ،  ر  

ن   اور     ر         ت   ا          ورا     ود ر   اد 

وم ر   ل           ا    ورا نں  ؛ا ى        ا رواج    د

۔            ورا   ں)١٧(ں       ں   و     رت   ن     ر     ا    ۔       ب      د ق   دہ       م     ا  ا Shariat)ا

Application Act) ح      د  ذر  ا   ا ح                

  ۔١٩٣٩ا ار دے دى  م       ذر ء 

 آزاد     ا   رف ئ      ا   ہ د   ات   ا      ے  اور          

۔  

  ح ا   (Dissolution of Muslim Marriage Act) ء١٩٣٩ 

ہ      ذ اور م ن   در    زو م   ا     ں  م    ال  ح ا  اور ا رت    ق   ا

د  ر   ا   زك   اور   اور اس ا ر      ق    ر    ر  رہ  ى  ورت آ ے     ل  ا  اس      د      ۔         وز    اس     د       ود      

          د  ر   ا   ح         ف    رت             د ر     اول ں ر   وہ دو            ود ا      ر ۔  ازدواج     رہ       ا رت د

رت       ر    ادا  ف      ق     اس  ے  س    رت     ،       د  ز

 ر - ١٦  ، ٦، ص ہ 

١٧ - ،    ، ہ  ا ؛ ٧ ص ر  ،   ،  ا ١٢٥ص  

١٦٥

ح     ل،            ح         ) ا(ذر    ذر ق      اور 

۔    

        اس   ،     اس    ز   آ ح    ۔ ا   ق   

      ا       ت     ا         ر  ؛ ا  ں   م   ا      اس دور

       و ح  گ    ر  م    ، اس      م     وا ہ       اس  دى 

ں   ا    ا ۔       ر     ت   ا        آ  اور     ا  و   ح  

              رى            ، ا     ر   ا     ق   

،   ا    اور   د     ،     دا          وہ   ،   د   آ      د        

  دہ   آ     ق  د  ت ، از  ان  ۔   درج  ت    ت   ان         ا  

     وا         ں  ۔    د   )١٨(

 اور     دى     ا ا    اور       اس و   م    ى   

        ا        ى  ا        ا     ت    ان رت    ا  

۔ وا      ح     ا رت )١٩(ذر  اس    ا     ں  ر        آ       ل   

ں    راہ ا اد   ار   ت          دوں     زو       ن      س  ام ا  

    ل   ا  ا   ا ، اور        د  د  ح    اد   ار     ۔    )٢٠(د

  ى    ف   ا    د وف     اس دور     ادراك  ل  رت  م  اس 

 اور     وا   ف    دوں      ں  ا ۔ ا     ت   وا اد   ار   ا  

ت       ا ،     رے            ،            درج      

    ى       آد ن اور   ،  ، ى،     ا    ۔ اس  ى د   ں  

  ت           ،        ز    ا    ذر    و   وى     ت 

١٨ -   ى،     ف   ا ح         ں ر     ہ ت(    ا  (،    ا ،، ھ، ١٤٠٧  دارا

١٤-٩ص

١٩ - ،    ، ہ  ١١٥ ص ر

٢٠ -  

١٦٦

    ن و   رے    اس    اور   م     ت      اوراس     ت  

( الناجزةةاحليل     حا     (    م  )٢١(۔‘‘ 

   رو        ب  اس  ح  ق،   ح        ذر   ت ا اور  و

    ح    رت    اد   /ار ات  ن دان  ام اور     اور            م   

وى    ان  وہ        /ا   ۔    ادا دار    ا   ا  د        آرا  ے    ام  

  ں ١٩٣٩ں      ء    ذ   ن  ۔ اس  ر  ن    ح          

  ن    ۔  ت    ات   ا   ا     ر   رواج اور د ا اور ا ل  ح   

  ح  ن  ى ١٩٣٩   د ح        ہ   و       رت       ء 

  ، ان       د  ٤  ل      ،٧    ل  ن     ل  ، دو       اور ا و    

    ،   از  ا   ف     اور ٣   و دى   ، م ادا     ا    ازدوا و   ل   

دى         ][    ،  ى    ك،     د  ز  و     ى    دى،       ى 

 ا ر           ز  اداا ں   دار  ذ    ور ا   رى      ى   ،  رو  

م     د   ں  ، اور دو      ال   ا ى  ہ، وات و    ن   اس  ۔     

  ) ٩ (٢د    و   ہ      ر      ۔      د    ح   

      غ  ر      ن     ١٨ا       ل   ا         ل      

    ۔  ا         زن و    د     ذر ن  ۔ اس           اس    ح    

  رت      رت     ح   اور     اس     ،      ن     ا  ا  ،   

۔     ا

        م   ا  ا    ا   ن  ع     ا رت            وہ ح   

  ل  ر        ۔  اس       د  اس  رت        ر    اس   رو       

رت    ۔٩٠، ٨٠      ر   ا ل   

٢١ -  ،   ى،    ف  ١٠-٩ ص ا

١٦٧

    غ  ر      ن   اس           ذ   ١٨  ل   ا         ل   

۔        م ا  ا   ق   ا  اس          ا      ے و  دو   وہ ا     پ اور دادا

 وہ      ح             )   اس)     ل   ا   غ  ر      ح     ،   

 و  ان      و     ۔ اس      ، رد   )٢٢(

      ل   ا   غ  ر    ح        پ دادا      د      ا  ، 

 و    ا   (  ا   زت ) دور   ا  دادا  پ    ح      ۔      ف ر  )٢٣(

 و    دادا پ اور ف    د       پ اور ف    د   ۔     ح   

۔  ان او   ا    ال    غ  ر     اور ان      ح         اور  وہ     )٢٤(

م      ا         اس ا   ر  ا   ح        پ اور دادا      ق  ا

      ل   ا   د  ر   ان او، غ  دى و      اور و        د   اور او  

         ؛   ا  او   رت     ا     ح      وا   اور   ،   ا    

        ۔     ر د  ا     ح  غ   از           )٢٥(

      ر   ا   ا         ح     ذر غ  ر       ا   اس 

م   اس ے ۔  ام         ل   ا   غ  ر       ا        زو     ق   ا

    ۔    ف          ا           د  د   ح   ا ل   ا     غ  ر 

 ا        ا      دو        ى   ڈ ا ن   ۔ اس     وارث  ے   دو

٢٢ -  ، م ا  ا ا د،   م آ ، ط  ا ت ا    ،٢٣١، ص ١ج  ء،١٩٨٧ ، ٣، ادارہ   ا وى 

١٦٦ ص كتاب النكاح،، ١، ج ن

  ، ٢٣٢ص ، ١ج ،   - ٢٣ ح، سالمإلرشائع اا ب ا ١٧٥، ص ان، 

٢٤ -  ،    ، ٢٣٢ ص ، ١ج  ا

٢٥ -    ج ،     ،  ١ ا  ص ،٢٣٦  ،    رد املختارا  ج ،   ،٢   ص ،٣١٢-٣١٣  ،البحرالرائق ؛

، جةءباب الكفا ٣١٣-٣١٤ص  ، ٣ ، 

١٦٨

    ن،     ن  ا         اور ا       م  تبيني احلقائق، حميط ،  اور ا

۔ فتح القديراوربحر ملتقی األ  درج     )٢٦(

  ذ   و  و   ن  رہ               درج    م  ن اس  و      

      ا         ل   ا   غ  ر    ں          پ اور دادا      ،       

ن  م ١٩٣٩ح   ا ن           ،ء   د          اور ان       ٢   ذ  

  رت ) ٧(د    ا  ،   ذر غ  ر   ،       ے و  دو   پ، دادا    ح اس       

  ار د  دار        ى   ڈ ح  ے ،  پ، دادا اور دو             او    

ا           غ  ر  ن   در  ں  ن  ، وہ اس            ں   

۔        )٢٧(

       ذر ى   ڈ ا   غ    ر     ى   دو    اس   ا ن   اس 

           ،ذر       ا  اس  ں  ا   ن   و    ازاں  ۔ ڈا  آ

    م ا  ا ا  اول       ن ازدواج         ہ    ں    ا      

        ا         از   ل   ا     غ  ر       د     ن         

  ت    ان  اور    ورت       د   ح    ا    آد ے  دو          

داد ۔ (Repudiation) ا      )٢٨(  ا۔    ا        ا   ن  ن     

      ا        ١٩٦١ آرڈ       ۔ ء   

٢٦ - ،     ٢٤٣-٢٤٧ ص   نا    ر،هنجممع األ ، ١٦٦، ص ١، ج وى  ح،كتاب النكا، وى 

   كتاب النكاح ،  ٣٣٧، ص ٩ ج كفاء،ولياء، واألباب األ،  ،   م،    ةداي هفتح القدير، رشحا   ،

م ،٤١١، ص ٢، ج  ، ج  املبسوط،  ا ٢٢٧ -٢١٢  ص،الصغري والصغريةباب النكاح، ، ٤ ، 

٢٧ -    ، ٢٤٣ص ، ١، ج  ا

٢٨ -  ، غ،     ر     ٢٥٣-٢٦٢  ، ص ١، ج  ا

١٦٩

    ات١٩٣٩ح ا  ا ء زى  ن        ں    ى    ف  وہ اور   ا            اس 

   آرا  د    اور  وى د        اس    ۔    ر   ا ، ان ے     ت       

  ورت ا د  ۔ ع      ى د         ے ا  دو ہ  ہ    ں    ح    

ں   و                 اور ا     د  ح از    رت    اد  ق، ار  

  ا ے   دو   ا      ف   ع   ۔ ر        ز        

از     ر          و ب   : م                 ر د        اب     اس    ال          ا     ا          

    ل      ے   دو ہ   ورت   ر             زت دے دى   ا د  

 ا ۔ ٥٠، صر م             د(    ا    د )٢٩ (۔)  

 و ت   اس       وہ  د      ں اس و   ں         ا ن   

   ا       ۔           ون    ن          ، ا  ر      رے       ا               ت   اس  ار دے  س   ا ع   اور ا ب و    ا      ا

 ے ذ  آ       دہ  ز   ب و             ا    وہ    )٣٠(ں۔     ا

و    رى    ں        ۔ت    آ  

 اور  ا م،   ، ۔  رى          ى د     ن     ا ى   

  ا        اردن     ۔         اور    ے    ١٩١٠ ا     ء

    م ا  ا ت     ۔        ال   ا  ١٩٢٠      دہ ا     ء 

  ت  ر ت،     ، ن          ن       ذر         ن      

         ا   ازاں د ۔              ا     م   اور ا م   ا

               و و  اور و ، ورا ن  ق،    ا۔ذر وع      م  )٣١( ا

٢٩ - ى،    ف  ، ا ١٤-١٥ص  

٣٠ -  ،  ا  ا  ا ت   ا      ر را ران ،، ١٠٦ء، ص ١٩٩١، ، ؤ 

٣١ -  ، ، ا ١٤-٩، ص ١ ج  

١٧٠

  م   ا   ى              رن    )  ں )   و   ا  ا

             ح ا ں اور ١٩٣٩    ا       ہ ا اور آ   م      ء

 آرا    ا  د وہ         زى  ف  ن  ا    ا ن   ر ع    ر  اور ،  ا      

    ۔ن   آ   ت    ہ   آ

   ا   ں   ا       ،   اور       وا ر ر     م    ں   

ار ر ل  رت        ں  ا   ن   و   ، اس ازاں    ا          و ر 

    آرا  آرا           ى    ن ا  ر دے   ا  اس          ا   ۔   آ

      ت      اہ   ،          رو     ا     ں       ۔ 

   ا  وارڈز  ا   (Guardian and Wards Act 1890) ء١٨٩٠رڈ

ہ   ات  ذ اور ا    وں  م    ن  و    وارڈز ا  ا  ١٨٩٠رڈ   ۔ اس ا         ء 

   ان   ذات  ں       ذر ن    ۔    ى      ت       اور   و ذر

 و) (ل    ا   (Guardian)  ۔          ا ر    (Majority Act)

١٨٧٥    ۔٢١ء      ر            ل   )٣٢(  ر     و ر     پ  ر     

      ۔ ا    و   ں    رت    ت   و   اور اس   و  / ز          

   اس   اور وہ ا ر     و    اس        ا            در       ا   و

     ر   د    ۔ (suo moto) ل   اس   دے     )٣٣(

   ا ن در    (Procedural Law)          اور اس 

 ں ۔      ن  م    ن  و     ،      رت      ن  ا     

۔   ت     

32 - M. Mahmood, The Code of Muslim Family Laws, 478

٣٣ -  ، (PLD. 1995- Pesh.77) ا ، ٤٧٩ص  

١٧١

    ر  ا         اور          او و ں  ا ق و      

ن      دى د ا     ،   و د   او  ،  و ل    ں   ،  و   زہ   ،  و   ح     

رت      ا ن   در پ  ں      ح    ۔ ا د       ا  ا    ا ہ اور  و

ورش                 اور    ۔ و د       ا

    رت      ن   در پ  ورش و (ں اور      (       

   آ     س  ت                ل   ا ۔           رو ن    ا

  اور        ،       وہ        ،  پ    ں       ازاں  ۔      ں   

   ر     م    اس  ۔ ا ر  ن   ا   ں       اور ا     پ     و      

  رت    ت   و ں  ۔     دارى   ذ          ،   ،      دادى، ،    

۔      )٣٤(    و دہ، ز  ز        و ت        (minor)

۔    دى    د   )٣٥(

   ا ر   ن    (Majority Act)١٨٧٥   ذر  ٢١ء    ل        

ر   م   ا  د ۔         ر        اور   ر  ا   ں    دم       

    ں        ں   ؛ ر  ا    ا   دہ  ز دہ   ز  اس  د    ١٥  ۔  ل   

     و ت       ن  و         ن        ا    ٢١ر    ل   

             ذر     ازاں ا   ن  ۔      ۔١٨ت   دى  ر  ل   

   ا ر      اور   ا       ن   ن  ١٩٦٤       ء   ر  

ے    د          ۔ ڈ ر   ا     ت        ں  ے   

ت     ى ، اور  ے د ن(     وا    )  دا     رٹ             ر

ت       اور  ا   ں  ا دے۔   ،         ى    ن   ر ں  ا      

٣٤ -  ،    ،   د،    ، ص ا ، ٤٧٩ا م  ب( ،ةيه الدرر الب، ا ان ا    ، ا، ) 

، ر،    ٢٣٩-٢٤٢، ص ٢ ء، ج٢٠٠٤ 

٣٥ -  ،   د،    و د (2005 YLR 547) (PLJ 2005 S.C.33) ا ، ٤٨٤ص ا

١٧٢

۔    ر ى  ں        وع    م   اس  رروا    رہ  )٣٦(ا     ں     ا  

   د   ز آرڈ       ں    ن ٩ر     دى       اور        پ       

   ادا   ن    پ  ں،    ت ا    اس        ز ں       ا ۔   دار   ذ    ادا 

ا  )٣٧(۔  

۔ ا      ہ      ت        ن   

  دى ا   (Child Marriage Restraint Act 1929) ء١٩٢٩ش 

ہ   ات  ذ اور ا   دى                  ل    دہ    اور   ى    دى           ذر ن  اس 

ار دى    ا    ۔،  دى  ار        دى     ا  )٣٨( ا            اس   

    ا    اور    ر ا       د    وا ۔ دى        ر ا        ں  دى 

 ۔   ا       ا            وا   )٣٩(ث  ن  م    ن  و   ن   

    ۔     رو ن   ر دى          دى     اور اس   

 اور          ر       ت  ز          ا       ت اور

   ز  وہ           د          ا  ا     رت    دى      ں    دو  ذ

ں    دار ا ورشاور ل  ۔      ر     ا د   او

  ج   ا زى  ن   اس   ں  ،   ى    ح          م   ۔ ا  

زت دى   ا        ح     ا  ذر غ  ر       اور         غ  ر  ۔   

     ت  ح ا ۔١٩٣٩           ذ          دے دى        ء 

٣٦ -  ، ر ا ن ذوا   ں  ا  )   ا ر  ) ء١٩٦٤  ر، ،٢٥د       ٦٤ص  ،ء٢٠٠٣س، ؤ 

٣٧ - ،   ح و      ا      :      ر،  ، و  ا م  ء ا  ، و  ا ر ا ى ذو د

١٨٣ء، ص ٢٠٠٧ؤس، 

٣٨ -  ،   د،    (PLD. 1962. 442) ا  ا

٣٩ -  ،     ، ص ) ٦( د دى ا   ٤٤٤، ٤٤٣ش 

١٧٣

۔  راے   ر     ا  اس      ن   و    ں        

ت اور ا  روا وں       م آ   ت      ں  د ڑ      ں    ى       

ت   او          ہ زا ر     ں  د    ا ۔       دے د ح             

       و     غ  ر         د م   اور ا       و     ں   ، ف   

    د      م    ق      ا ۔             د       وں    ا

          ت     ا    اور د    ر ف آواز ا   ں  د    ا      وا م 

۔    آ     ا از       اس         اس  و        د ح   

      و     م ر   م    ون اور  م        ، ا م آ   غ  ر   

  وج    ے  رے    ل   ا   غ  ر    ں  د ۔

  م   ا ۔ در     دى    ى    د  و         وہ   دى    ن 

دى    ى ا  ر ں   اور دو      اور      م    ح        ر    ت 

د ك اور ا آن  ۔     آ   ر        ا   ر          ح       ، ر  

    ح    ر    گ    ۔        ے     ا    دور ر ر        ر

ن    رت   اور   ادا          ا    ا    اس و ، ا    دارى ا  ذ     

       ازدوا ى     ا     ا ت   آزاد  ۔ اس و  دى       روزے ر  

د       ں  ر    ا     ۔      ں   دار  ذ      دى         ،   

ح ذ              ا ں    دار         ا   ں  ۔    ار د   ہ   

    ر     ر         ا   ں   اور   ز  ازدوا را    وہ     ر  آ ا  ا  اس ،  

ل    ں      ۔    ر  ل در ر       از       رے   ان  ا     

      ا     ان    غ     و   ذ           ۔آ   دا    

ح  ا   ا     د    ن درا        اس   اور       ا ال   ا

دى       ں    دى     ى  د ا  اور        ا            د     وا  

  ت     ازاں       آ         ن  ، اس              دى 

ں  ا  اور      زى  ن    ر    ام   ا  ا        د   ت  ا  ا  ان ا

١٧٤

   آرڈ       ۔     ١٩٦١ا     رت    دى  ى  ، دو  ر ح      ء 

ح اور    د و           رہ      د ار ورت        ہ  و  ر ق    زت،  ا

 در د   ا ۔ق    ار د  )٤٠(

  ز آرڈ       ن         ١٩٦١        ن   اس    ء 

         از     دى    ١٤        ل  ١٦    دى              اس  اور    د   ل  

      ۔    د ار   ا       ٢١ن   دى           د        زا   ل  

        ۔  ا  ۔١٨   د ل   )٤١(

 اور      رش دى      رٹ  ہ ر       ا             ا

ر      ن  ں      زت    ا            ان          دہ

  زت   ا ح      )٤٢(۔‘‘ 

تآزادى  ر     ا     رت          ن   ؍١٥و   ١٩٤٧ا ۔ ء      آزادى            ى  ں  

 آزاد ا ى          خ ل  د     اد   و ا    ا    ا ن،     ا  

۔  آزادى      م   ا   ر  ے ا وہ دو   ر   ا        اور    ل   ،    د 

ذ ١٩٥٠رى ٢٦     ر  د    ء      ز    دور        ا   ا   ازہ  ا  

      ا         م  ا   ں         ،    وں    و      وہ

ر  د ۔            ڈ  ل   ں          ڈ    ل   ں   

   راہ       ر  ۔ د د  ل’’   ا  ر        ‘‘ ر ان د    ٤٤ ز

ن - ٤٠ ق  م و    ر PLD 2000, FSC-1 ، ا

٤١ -   ،     د،   ،  ، (PLD, 1962, 442) ا  ، ٤٤٢ص ا ا         ن  ، سؤ، 

٤٢ص 

٤٢ -      ، ا ا     رٹ  ٧١ ، ص ٣، ط ء١٩٩٣، ء١٩٨٣ر

١٧٥

    ں      رے    ن  و    ر      درج        ڈ ل  ں 

۔ )٤٣(ے 

 ا    ، ج ا    ا   ذ    ر  ں د  دو و اور          ج ا و  اور 

        و    ۔ ، ا    د س    ڈ  و      خ        و    ۔  س   ١٩٥٠  ء 

         ا ن    ى وز        ر           و   :    ا   ۔ ا         دى  م آ   ن  و        وہ     ر   ت   ا     ا و 

ن  ۔ اس          دى   آ ذ     اس        دى  آ   رى        ب      ن 

    رے  ۔    ا   )٤٤(

 ١٩٧٣رچ  ر      ء                ع    ڈ  ل  ں 

    ر   :     ں    دہ   آ  آپ   ا     ل    ڈ  ل   ۔ں      ش د   ں   ا  ا

    ل    ۔ا       ن       ذر ت   )٤٥(

    ا      آ    ا   ں       و ں    ذ    ڈ  ل  ں 

ى  ۔ دو وع      ا ت        ں   اور     آ       ق     ،

    ں  ا  ف      ں       ا  اس  ت     دى۔  وع       

            ہ     ا    ا  ا   ۔ اس  ا          ں      ا

۔ )٤٦( آ

ت  - ٤٣ رى، ن     ت  ا  ا       ۔ ٨٣، ص    آا رڈ، ص رت   اردو   ،٥٨

٤٤ -  ،       اور اس  ، ن   ا  ، ٢٠-١٩ص ، ء١٩٩١، ٣ط ، د

 ادروى، - ٤٥  ”ا      “،، ،   ا م  ٤٣-٤٤ص دارا46 - B.R. Agarwala, Plight of a Muslim Woman : the Shah Bano Case, (New

Delhi: Arnold-Heinemann, 1986), 14, 15

)       ١٩٧٨ہ  ا ل      ن و         ا  ء    وع     ١٩٨٥   ء       

    ف    ن     ا        اس      ق د  دوران    ن (رٹ    (       ا

ا         رٹ  )۔ 

١٧٦

١٩٨٥      ہ ز    ر     رٹ آف ا       ن  ء   ق     اور 

ج       )A(١٢٥دارى         د   ن     ل   ا   ح      

   د       ن          ا ن) (b)٣ (١٢٧ دار        د    ١٢٥ (A)  

  ۔     ار د     م   ا  ا رے    ں  ر      اس   ا رٹ    آں 

       ملسو هيلع هللا ىلصاور      ا  ے        اس  رٹ    ۔    ر  ا از  ا ا    

      ن  ت  و    ا    ا      ظ       ا     ى     اور 

  م   ا     ۔   ر          ا م وہ   )٤٧(

  ۔   د ا  اب   ا  ا       ض  ل و                  ہ 

           اس   ا    اور د      اس    ل     رو       ں 

          ج   ا   ں  ۔     ’’ راے دے ر   ‘‘  م   

  وں     ان        ق    ں  ر ن     ا     ۔         ا   ر

۔ق   ق    ں       دے دى 

 ذر ن   زاس  رت    رت    ق  ، دوران    ت  ت       رت 

  ن   اور   ادا    ، رت ن          ۔ اس ا   ى          ا   اد 

ر       دى    رہ   دو    ذر   ا                  ا  اس   ا ت 

    ت   و  اس     ذر  داروں   ان ر  رت   اس    ن     ا    

۔      ر و     ن و  ل   اور    ں، اس  )٤٨(دار 

م    ڈ  ل  ى ں     اور  ا   ں  ا   ت     ،  ر    

زات   ا             ف      وہ ل     رو ں  د    ن  و     رش 

  رتدار ۔ اس     ل       ں    ن  و    ر     ا      ا     ا

  ن ا  ا          ،     ام      دت     د ن  و ۔    ر   ا

ن- ٤٧         ، ”  ق اور   -ع    ،، “ا ،   ا م  ،١٨٢ص داراSafia Iqbal, Woman and Islamic Law (Islamic Publications, 1987) , 218 - 219

، ص  - ٤٨    ،  وا ، ، ١٥٢۔ ١٤٩ آر ا   م   ٢٠٠-١٩٧ ، صدارا

١٧٧

  ا         ،  دآز   ت          ہ   اور   ا  را د   اور ا      

ت     ا    ر  اور ذر   ل        م ا      ا   رڈ، ا       ۔     

  رڈ          وپ     ا   ا     ۔ ا  ا   ر    ہ   ا   آل ا

 و   رڈ      ں   ۔       ر  ت  ت اور      د ن ا    در  

ا؟  ا  ں    ح      ادوار      ر    ا            در   ا      

    ا             ں             ان  ھ    ں آ      د  د  ؟ 

       ر  و   وں    ن اور     ا م    ق      ا   ل  رت    دہ

؟   ار   راہ      ود آزادى       درآ     ا     ن  و        

 آزادى ا     ن        ت   ر    آزادىم  و ن  م      اور آرڈرز   ا  د  وا رى     اور اس و  ا  

ا  ا   ا د           اس و         ان          از  م          

 د   ۔ار  اآزادى )٤٩(        د  ١٨   د  ذ  ٣    ر     م رى     ا    

   ء١٨٦٠ات    ں      ن  ات    (Pakistan Penal Code)

۔       ا م  ن  ات  ج  ۔         ا   ا )٥٠(دارى اور د

      ا) (   ١٩٣٧ ا     ن      ں   وار    ء 

    ں اور      ۔      ق   ا         ت      ں         

     ا  وار      ذ     ا          ب         ) (

   ا ق  ١٩٤٨ا       ب   ق) (،  … ا  ء١٩٥١ ا       ،) (

  ق ا  ١٩٣٧ا  ا ن ١٩٥٠ء    ھ،    ا   ،)ن/ NWFP ھ/ ب (ء 

49 - Hadayatullah, Mulla's Muhammaden Law, Revised edition. (Lahore: Mansoor Book House, 2003), 2

٥٠ -   ود( م ز  ) ذ  ،ء١٩٧٩آرڈ    ، ا    ا ١٥ص ، ء٢٠٠٦ و

١٧٨

     ا) (   ا  ء١٩٦٢ق       ب   ق) (، Removal of) ا

doubts)   ۔١٩٧٥ء اور ١٩٧٢آرڈ   )٥١(ء 

آں    Adaptation of Central Act and Ordinances Order, 1949 

۔     ر  ا     ا   وى     ا   ا        )٥٢(        وارڈز  ا رڈ

(Guardian and Wards)   ١٨٩٠ا ن ا دى  ش  ء١٩٢٩،     ،  ح ا ء ١٩٣٩ 

۔     ا       ل د

  م       ن      ق ا  ا  ١٩٣٧  ن     روا  ء   ز  زر  

دہ     اور و  وا     ن  ۔       ر   ر  ہ   دا ن   اس  ت    اد 

۔               ورا      ز  زر   ن      م   ا  ذر    ا

  ں  و   س     و  ر     ں    دوران    درآ     ۔ ن   وا   رف   ن  

    م     ں      ا              ورا    ز  زر  ١٩٣٧ ں  ،   ء

           ورا  ا ا      رو     ا  ذر   ۔ اس ا  وم    اد

    ا    روا   د        از   ا    وہ ا ا    ر   ا   ں  ا ا اور     

ں  ا   ى دور  ۔ اور    ف   ا      

وع    و   ں   دو    ت   ا   ا      ،ن     ا      

   ان      ق      ا ان    ا  اور دو   ذ  اور  و     ا    ا ن    ر 

 ا  ا ن و  آل  م           )APWA(     ر         ۔

 اور د     ت  ا     ام   ں      ذ     ا   ن ا   را  ا    اور    

رى  ۔اور د      آ

  رى ١٩٤٩رچ  د  اور       ارداد      ا ز   ر  د     ن     ء

ر    ر      و  ، د       ل   ا        ا ن     رو       ں 

د، - ٥١   ١٠-٩، ص  ا52 - PLD. 1949, Central Statulie, 1

١٧٩

ت اور     ا    ز  ا ر    ادى اور ا  ں ا    ا   د د      ڈ  

۔   ار د  دارى  )٥٣(ذ

م ١٩٥١رى     ء      وا  ر     ر       ٢٢  ر  ت     آ

 ا   ۔  ا س   ا ر  ا ١٩٥٦رچ ٢٢ د   ر   د   ن     ء   ا ن     

آن  ر           ن     ا              د   ر  ۔ اس د   ار د ن   

       ، اور    ا دہ    ا۔  ن   ا           آن و 

    رى اور       ں      ارداد     ى ١٩٧٣رہ      آ     ء

  ۔  ر د     ر    ١٩٨٥ن   آر     ارداد    ذر    آرڈر        آ    A2ء

   آ      ا   (Substantive Part)        رو   ں د  دو ۔ ا    د

        م    رٹ    رل   اور      ، ا ت ا )٥٤(ازاں ادارہ 

ى      ن     ا        اور ا ت ا ت ادارہ  ر     

  آن و      ا  اور      رش    زى  ن     ادارے     رو  ر   د ۔ ا م د  ا      ت     ا ن        ۔    ز ادارے  ن   دارى   ذ    ڈ  

ے اور م     ا    رٹ          ر  ا    دل  رٹ (   

 ٣         )  اور دو  ر    دل            ر     ں  روں   اور     

     ا   ا                   ا      و      ازاں  )٥٥( 

 در آ د   از    ا         م  ف ا   ن      رٹ      (suo motu) و

٥٣ -  ، م ا  ا ا ١٥ص ، ١ج ،  

، ج  - ٥٤    ، ١٨، ص ١ ا Naseem Hasan Shah, The Objective Resolution and its Impact on the Administration of Justice in Pakistan (Islamabad: Shariah Academy, 1992), 2-4

55 - Naseem Hasan Shah, Islamization of Law in Pakistan, (Islamabad: Shariah Academy, 1992), 4-5

١٨٠

  ۔ و   ر د  ا ا رٹ     اور  ا        ل   ا رات   ا  ا    

ت   ۔      ا دل   اور    ا    )٥٦(

ى   دو   د   ى        ہ       ا  وز         ت   ا

            ا       ا   ا    و ن    آل        ١٩٥٥دى  ء

         و  ازدوا   ۔   ں   ا       ص     ا   ،  در    اس  ا

   دہ   ز ا اد و   ؛ م ا    ا      راے د ا     ا        اس   ا

  زى  ن    ت  ود        ۔ اس        ۔ا  د و

  د ا و      رد                   اور اس    ز   ت  ر    

   دور     ١٩٦١ر   رى   د  دور   ازاں            م      ز آرڈ       ء 

ا۔

    ق        دآرڈ ورى  ت اور  ۔  ر     ى     ازواج 

ق،  زت،   ا ں اور ان  د    زا    ا راج،  ا دى    ،  ورا         ن  اس 

  وہ    ق  ى             اور ن    ح،  ،   ادارہ       ۔      د

  ا       ن             ا   ذ       ١٩٦١آرڈ ا   ں  ا   ء اور 

١٩٦٤           و  ٢٠٠٥ء       ا       ا         ا       ء

۔

 وزارت     ا ر، وزارت   وں  ا           ن اور ا  

     و ۔   ت  ر   ت            د   ت   ا   دم     م  ا

     ٢٠٠٠ا ار د م    ت   د  ذ ت  دم د   ت   د  ا    اس   ء   

۔ ا   ا ز ز      اور   د          ا   رٹ            )٥٧(د

ر - ٥٦ ٦، ٥، ص  

ن - ٥٧ ق  م و    ر PLD 2000. FSC.1 ا

ت م      ,The All Pakistan Legal Decisions, Federal Shariat Court  ازاں اس 

Vol. 11, 2000. ۔      

١٨١

رت     ا     ن       ز ل       ت ر         ز  آ    

ا     ن      را     ن         ا وع    ں   دو    ت  ذ اور ا    

    ذ       ا ذ  ۔      ق      ا ا  ذ اور دو     ا   ان ا      ا

د     ا ت     ازدوا  اور ا     د   ت     در   ا     ازواج     

 ان ا دوں    ۔          ا رے    ر    ا ن       ض  ر و   

 اور  زى  د   ت     د     ۔    وع  م      م    ق      ا      

د  و   ت   د     ۔ آ  آ     دم    ت       د زى  ن     ا

           ر ى اور         ے         د     ز  آ اور   

 ق   آ        آرا   ن ا  در   ا    وا   و      اں     

١٩٧٩   و ۔      ر   ا     ى       ا         ذ      ا ود    ء 

رت            اس و ا     رو  وا      دم      ہ    ل  ں  اض   ،  ا  

    ق    ر اور     ر        ار   ذ    ن  ۔           در  ،   ورا

  ت     ا       د       زى  ن     ذر ں    ا  اور   

ح ، آ   ق    ،  ر ح  راج اور   ا   ا      دى  ى  ، دو  ر  

ہ۔ زت و  ا

 اور      ا  ان      ں  ر اداروں اور وزار                

ف ت ازاں  م د  / ا   ا  ا ں   ان      د و   ں        ت   د  ذ

 ؛ر    ء ١٩٧٩    م    ق      ا ف      ا   ود    وا        

  اں ا ق      ر   ا     ا ود        ۔ ان  ء رو٢٠٠٦ وا          

۔  آ    رد  اور ان  ر    ت  ت     د   ت  ا ا

     آ     زى  ن    ت       آ   ں  ى       

ان اور  ۔       دور ں      دہ ا   ب      ا   ن     ا        

ں اور ر  رو  ا  اور      ا   دار    رت   دو    اور          ت 

۔   م                  ا     آ ن   در ت 

١٨٢

   دل     ان                ت            ورت اس ا

             ا  و   ا    و   روح  ،ور ر    اس  م اور     ت  ان 

    رے    ۔ ا   م  ف                   ا    ر   اد   ا

    رب   و   ١٩٧٣م                 آ  ء        ب 

۔        آ     زى  ن      ت   ان         و

    ا  ا  اور د ا  ا      وہ ورت    زى  ن    ت  ا    ،     

ت ں   دو   ن د          در ت  ، ے     اور د ا    وں،   

  ا   ن  د اس  و   ت  م       آرڈ               ۔      ف 

ق ۔ ،       ادا دار      ا   ا   ت     د  اور   ، ا   ں    ، ن     

   ورت اس ا    آ    اس      دار  د          اب اس     

رٹ            رٹ    رل    ا ۔  رروا        ان ،   ا  ا  ز    

ق ۔    رى، و  رو  ، ارہ   ،)٥٨(  زى  ن         ا ۔       آ  

 ، ورا   ا   ے  ۔    ت  ا  ا   ذ       ا   ں   ز  زر  

    ز   ں اور  وں، را         ا         ں  ر     د     وا

م   اور    ۔       اور  ذ     ان          زى    ا  

د  - ٥٨         رت  د اور   دو          رى  رو ۔  م    ں   ر  اور  ارہ   اور  رى، و رو )       د    ) ا د     ، ا     ام د  ا   ث    ر’ت   ‘  رت  رى’ اور  ۔ ‘     

ن           و  ا ب   ، م   دو     ر ارہ ا     ۔ و    د          ان      ا    دو   ۔ اس ر       ارہ     ں اہ     ر      ذر               ں 

۔      دے د ں      ى    ت ا  او  اور ا    دى  )(ا

١٨٣

،   وا رف    ن    ا       ا             ہ   )٥٩(دى 

          م    ن  ذ  رے  ں             ، ان        و       وا

حاور    ا  ا  ان            ں        ا    ذر ن         اور ،    آ

      ر   ت       و   م       آن و ۔         ذر      و

د    ا    اور ا  ا       ن   و   ا ے        د     

ح  ا ۔       ب       ا           ہ  ۔   ورت     ا    

ں۔   س  ام ا د   اور  رى    ام،  ے   ،    ے،       

د    ۔ف ا ورت         

و     ى ١.    ا  را      ا       و         زى   ن     ت  

      رم         ا  اور       ہ     ر  ا      ا    

۔

ز  .٢       ا  ا  اور                 ذر د   ے ا   م   ا

  ۔ اس       OIC ل اور  اور        ا ہ        ا   را

      ورت         ا    ع   ر  ان            ز  

۔

اد  .٣  ا ں  ز اداروں اور وزار ن   ،  ، ان (و  و   ا  ) ان  ن  اور 

   دى   آ ت     ا     ا     اد   ا  اداروں   وا    درآ

۔

٥٩ -    و      ہ  ،دى   ،            د رت           ،       

           ،  ا       ح   ا ت  ا ل ا  اور  د و          ر   دى     

  ن               )  (و  ء١٩٦٧ا  د    و    ) ى(، ، ء١٩٧٦ا

ت    ہ   ل(دى      د و     ت اور  ا  )  ا  ٢٠٠٠، ١١آرڈ دى    ب  ء اور 

   ا       د و  ت اور  ا ل ا     ۔ ٢٠٠٣ر     د ء، و د    ا  ا  ،

١٨٤

 اور   .٤        داران   ذ    ؍      دہ       ا   ت 

۔   ازن      اد   ا  وا  ر    

٥.             ا       ا   ت        ز      ، اور  

ر و    زى  ا ن      ت  ہ   آ    اور    ں   ان دو    

۔   د       

٦.    ر     ت    ا ں  و   ورى   ا              

         ، ا         ر  ا ا              ا  

۔

 راہ .٧  اور     اداروں  ارس اور  ام  ،      دار ادا      ا    

 راہ   ت        س  ۔ ا   م   ا  

 زو .٨   ا     ا    اور    ت  ۔     م   ا    و     

 راہ           ں       وا     اس  ب  ۔      ا  

 راہ  ا  اور     ۔           د    ادارے   ا  

 ا   ان       دى      ازدوازو  اور ا    و ق     ازم،      م    ز

  ا  ا    ؤ        ں   ادارے  ۔    ورت   اور   و    ں 

۔       دہ   آ      اس  ں  ہ  ہ و   اور         

٩.      ق اور د     از ن ا  اور آ دہ ت     اور    رے    ت 

   دى  ام     ذر  ،    ا     ان   اور   زو     ح     

۔        ذر   آ

١٠.    آرڈ           ق١٩٤١ن       ء  ا ت   د      اور ورا

م      ا            ،    ض     و ر      رو ت     ا  

 ق       ح    و ق    اور ق   ع   ر،     ں ا     ق   ا،   ى      

       ا     ۔ت   

١٨٥

 اور  .١١ رٹ              ر ہ   دا ں  ا       رروا   ا     ل ورا

ل       ا     ر          ت      ۔  ن  اد آ  اور  )٦٠( 

 وا      اس          اد ور     م ور و    ذر   ا        آ

۔        

۹۹۹۹۹۹

٦٠ -    ا   ا         ١٥   ،  رو    ل        ورا ا  د   ا  ١٥  ار رو  

     ادا    ،    ت     ا ا     ں ٦  ا   ا  د             ت    ہ   

۔    ر ل    ت