Théophile Gautier - Κωνσταντινούπολη

7/30/2019 Théophile Gautier - Κωνσταντινούπολη

http://slidepdf.com/reader/full/theophile-gautier- 1/348



TThhééoopphhiillee GGaauut t iieerr

ΚΚΩΩΝΝΣΣΤΤΑΑΝΝΤΤΙΙΝΝΟΟ Υ ΥΠΠΟΟΛΛΗΗ

Μετάφραση από τα γα λλικά: Έρση Μπομπολέση

Τίτλος πρωτοτύπου: Théophile Gautier ,

Constantinople



2

1852: Ο Γκωτιέ αποβιβάζεται στην Κωνσταντινούπολη, όπου και

θα παραμείνει εβδομήντα μέρες ως ταξιδιωτικόςαπεσταλμένος της εφημερίδας Ο Τύπος. Οι επιφυλλίδες που

δημοσιεύει εκείνη την περίοδο φανερώνουν έναν Γκωτιέ που

περισσότερο ατενίζει και ονειροπολεί παρά παρατηρεί και

στοχάζεται. Η Κωνσταντινούπολη του Γκωτιέ, διαποτισμένη

από μια έντονη νοσταλγία για έναν κόσμο που σβήνει, μοιάζει

φιλοτεχνημένη μάλλον από το χρωστήρα ενός ζωγράφου παρά

από την πένα ενός συγγραφέα.

Ο Θεόφιλος Γκωτιέ γεννήθηκε το 1811 στην Tarbes από μια

παραδοσιακή, φιλοβασιλική οικογένεια. Στράφηκε στη λογοτεχνία

μετά από παρότρυνση του Βίκτορα Ουγκό, δείχνοντας από την αρχή

την αγάπη του για τον αρχαίο κόσμο, για τα ιστορικά μυθιστορήματα,

για τα προσωπικά ταξιδιωτικά κείμενα. Υπήρξε ένας από τους

μεγάλους ποιητές της εποχής του και ένα από τα λίγα ταλέντα που

αναγνώριζε ακόμα και ο Μπαλζάκ. Πέθανε το 1872 στο Νεϊγύ.



3

ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΟΠΟΙΟΣ ΗΠΙΕ ΘΑ ΠΙΝΕΙ», ΒΕΒΑΙΩΝΕΙ Η ΠΑΡΟΙΜΙΑ· θα μπορούσε

κανείς να τροποποιήσει ελαφρώς τη φράση, και να πει με την ίδιαευστοχία: «Όποιος ταξίδεψε θα ταξιδεύει». Η δίψα να δει κανείς, σαν

την άλλη δίψα, φουντώνει αντί να σβήνει όσο ικανοποιείται. Να μεστην Κωνσταντινούπολη, και ονειρεύομαι ήδη το Κάιρο και τηνΑίγυπτο. Η Ισπανία, η Ιταλία, η Αφρική, η Αγγλία, το Βέλγιο, ηΟλλανδία, ένα κομμάτι της Γερμανίας, η Ελβετία, τα ελληνικά νησιά,

κάποιες σκάλες της ακτής της Ασίας, που επισκέφτηκα σεδιαφορετικές εποχές και αρκετές φορές, μεγάλωσαν μόνο αυτή τηνεπιθυμία της κοσμοπολίτικης περιπλάνησης. Είναι ίσως επικίνδυνο να

βάζεις μες στη ζωή σου το ταξίδι, γιατί σε συγκλονίζει βαθιά και σεκάνει ανήσυχο σαν διαβατάρικο πουλί που είναι φυλακισμένο τηνεποχή της αποδημίας, όταν κάποια συγκυρία ή κάποια υποχρέωση σ'

εμποδίζουν να φύγεις. Μολονότι γνωρίζεις το τίμημα, ότι δηλαδή θαεκτεθείς σε κόπους, σε στερήσεις, σε δυσκολίες, ακόμα και σεκινδύνους, ότι θ' απαρνηθείς τις αγαπημένες συνήθειες τουπνεύματος και της καρδιάς, ότι θ' αφήσεις την οικογένεια, τους

φίλους, τους συγγενείς σου, για το άγνωστο, αισθάνεσαι παρ' όλα

αυτά ότι είναι αδύνατον να μείνεις, και όσοι σ' αγαπούν δενπροσπαθούν να σε κρατήσουν και σου σφίγγουν σιωπηλά το χέρι στο

σκαλοπάτι της άμαξας. Αλήθεια, δεν πρέπει τάχα να διασχίσουμε λίγοτον πλανήτη, να ταξιδέψουμε μες στην απεραντοσύνη, ώστε ναμπορέσει ο αινιγματικός συγγραφέας να μας μεταφέρει σ' έναν

καινούριο κόσμο για να μας κάνει ν' αναγνώσουμε μια διαφορετικήσελίδα από το άπειρο έργο του; Δεν είναι άραγε αξιόμεμπτη τεμπελιάνα συλλαβίζει κανείς διαρκώς την ίδια λέξη χωρίς να γυρίζει ποτέσελίδα; Ποιος ποιητής θα ένιωθε ικανοποίηση βλέποντας τον

αναγνώστη του προσκολλημένο σε μια μόνο στροφή των ποιημάτωντου; Κάθε χρόνο, λοιπόν, εκτός αν με κρατάνε καθηλωμένο σ' έναντόπο οι πιο επιτακτικές ανάγκες, διαβάζω μια χώρα του αχανούς

κόσμου μας που μου φαίνεται μικρότερος όσο τον γυρίζω και όσοαναδύεται μέσα από τις θολές κοσμογραφίες της φαντασίας. Χωρίςνα πηγαίνω συγκεκριμένα στον Πανάγιο Τάφο, στον Άγιο Ιάκωβο της

Κομποστέλα ή στη Μέκκα, κάνω ένα ευλαβικό προσκύνημα στα μέρηεκείνα της γης όπου η ομορφιιά των τοποθεσιών κάνει το Θεό πιο



4

ορατό· τούτη τη φορά θα δω την Τουρκία, την Ελλάδα και λίγο τηελληνική Ασία, όπου η πλαστική ομορφιά της φόρμας σμίγει με την

ανατολίτικη μεγαλοπρέπεια. Αλλά ας τελειώσουμε εδώ τούτη τη

μικρή εισαγωγή (όσο πιο σύντομη τόσο καλύτερη), και αςξεκινήσουμε χωρίς άλλη καθυστέρηση.

Αν ήμουν Κινέζος ή Ινδός και ερχόμουν από το Νανκίνγκ ή τηνΚαλκούτα, θα φρόντιζα να σας περιγράψω διεξοδικώς το δρόμο απότο Παρίσι στη Μασσαλία, το σιδηρόδρομο του Σαλόν, και τον Σαόν,

και τον Ροδανό, και την Αβινιόν· όμως τα γνωρίζετε εξίσου καλά μ'

εμένα και, εξάλλου, για να ταξιδέψει κανείς σε μια χώρα πρέπει ναείναι ξένος: από τη σύγκριση των διαφορών βγαίνουν οι

παρατηρήσεις. Ποιος από εμάς θα παρατηρούσε ότι στη Γαλλία οιάντρες προσφέρουν το μπράτσο στις γυναίκες, ιδιαιτερότητα πουπαραξενεύει έναν κάτοικο της Ουράνιας Αυτοκρατορίας; Υποθέστελοιπόν, χωρίς δεύτερη σκέψη, ότι είμαι στο λιμάνι, και ότι ο Λεωνίδας

είναι έτοιμος να σαλπάρει για την Κωνσταντινούπολη. Η Μεσημβρίαδιαγράφεται ήδη κάτω από ένα χαρούμενο ήλιο που ζεσταίνει τα

πλακόστρωτα και κάνει εκατοντάδες εξωτικά πουλιά να τιτιβίζουν μεςστα κλουβιά που εκθέτουν δυο ορνιθοπώλες στην προθήκη τους: οιφαιδροί παπαγάλοι απαγγέλλουν το ρεπερτόριό τους και οιβεγγαλικοί σπίνοι φτεροκοπούν, θαρρώντας πως είναι στην πατρίδα

τους· οι μαϊμούδες χοροπηδούν ανάλαφρα, ξύνουν τη μασχάλη τους,σε κοιτάζουν με τα σχεδόν ανθρώπινα μάτια τους και σου τείνουνφιλικά τα δροσερά χεράκια τους μέσα από τα κάγκελα, ανυποψίαστεςακόμα για τη φυματίωση που θα τις κάνει να φτύνουν αίμα στο

μπαμπάκι μες στα ψυχρά παρισινά σαλόνια· ακόμα και οι

μελαγχολικές χελώνες αφηνιάζουν μες στο καύκαλό τους καιδιεγείρονται από αυτή τη ζωογόνα αχτίδα· μέσα σε σαράντα ώρες

πέρασα από την καταρρακτώδη βροχή στο πιο καθαρό γαλάζιο. Άφησα το χειμώνα πίσω μου και βρίσκω το φλογερό και λαμπρόκαλοκαίρι· θ' αγοράσω παγωτό, σκέψη που θα μ' έκανε ν'

ανατριχιάσω προχθές στο βουλεβάρτο της Γάνδης. Μπαίνω στοτουρκικό καφενείο: το χρωστάω στον εαυτό μου, αφού φεύγω για τηνΚωνσταντινούπολη. Είναι, πράγματι, ένα πολύ όμορφο καφενείο. Δε



5

θα σας μιλούσα όμως γι' αυτό, παρόλο που διαθέτει πολυτελείςκαθρέφτες, επίχρυσο διάκοσμο, κιονίσκους και αψίδες, αν δεν

υπήρχε μια χαριτωμένη αίθουσα στον ημιόροφο, κοσμημένη με

ζωγραφιές από καλλιτέχνες αποκλειστικά Μασσαλιώτες: είναι ένατοπικό μουσείο, πολύ αξιοπερίεργο και πολύ ενδιαφέρον. Η ξύλινη

επένδυση των τοίχων χωρίζεται σε πίνακες που αναπαριστούνδιάφορα θέματα ανάλογα με τη φαντασία του ζωγράφου. ΟΛουμπόν1, του οποίου θαυμάσαμε στο Παρίσι τα ηλιόλουστα τοπία

με την αιωρούμενη σκόνη και τα μεγάλα κοπάδια που προχωρούνπάνω σε εδάφη από ελαφρόπετρα, έχει κάνει εδώ το αριστούργημάτου, και τι αριστούργημα - μια Κάθοδο των βουβαλιών από έναφαράγγι στα περίχωρα μιας πόλης της Αφρικής. Το φως καίει τη

λευκή γη πάνω στην οποία πέφτει η γαλάζια σκιά των δύσμορφωνζώων που κατεβαίνουν την πλαγιά, στο βάθος του πίνακα,ξεγοφιασμένα, χτυπώντας τα στραβά τους γόνατα και ανασηκώνοντας

τις σαλιάρες και γυαλιστερές μουσούδες τους για να ρουφήξουν τονκαυτό αέρα· όσα καθυστερούν τα κεντάει η βουκέντρα ενός άγριουβοσκού, πελιδνού και μελαψού. Στο βάθος, τα τείχη από κιμωλία της

πόλης, που φαντάζουν πάνω στο λουλακί ουρανό, κλείνουν τη θέατου ορίζοντα. Είναι ένα θέμα προσωπικής έμπνευσης, συγκροτημένο

και ειλικρινές. Ο Ντεκάμ δε θα τα κατάφερνε καλύτερα. Ο κύριοςΜπρεστ, που είχε εκθέσει εδώ και δύο χρόνια, στο Σαλόν, ένα

όμορφο εσωτερικό δάσους, έχει ζωγραφίσει δυο τοπία με μαγευτικάχρώματα και με ευφάνταστο θέμα: μια λιμνούλα στην καρδιά ενόςδάσους με εξωτικά δέντρα που καθρεφτίζονται στα αποκοιμισμένα

νερά, στις όχθες των οποίων στέκουν, πάνω στα μακριά τους πόδια,φοινικόπτερα με ροδοκόκκινα φτερά, παραμονεύοντας το πέρασμαενός ψαριού ή ενός βατράχου. Μια δεντροστοιχία σ' ένα πάρκο μ' ένα

αρχιτεκτόνημα σε πρώτο επίπεδο, μια κλίμακα με κίονες και

κιγκλιδώματα, απ' όπου κατεβαίνουν κάποιες κυρίες και κάποιοικύριοι που τους περιμένουν πειθήνια άλογα που τα κρατούνυπηρέτες. Για να θυμίσει ότι πρόκειται για καφενείο, ο κύριος Λαζιέ

απεικόνισε έναν Τούρκο αποχαυνωμένο μετά το κάπνισμα οπίου ήχασίς, να βλέπει μες στη γαλάζια τολύπη του καπνού ένα πλήθος απόουρί να χορεύουν, απείρως πιο σαγηνευτικά από τα ουρί στον

Παράδεισο του Μωάμεθ του κυρίου Σοπέν. Υπάρχει επίσης μια Ανατολίτικη συζήτηση του κυρίου Ρεϋνώ, με φανταχτερά και



6

ιδιότροπα κοστούμια, που γίνεται μπροστά από ένα λευκό τείχοςμισοσκεπασμένο από ένα μανδύα πρασινάδας και λουλουδιών με

θαυμάσιες αποχρώσεις, καθώς και οι θαλασσογραφίες ενός

καλλιτέχνη το όνομα του οποίου δυστυχώς μου διαφεύγει, που είναιόμως αξιοπρόσεκτες και που θα μπορούσαν να σταθούν πλάι σ' αυτές

του Ιζαμπέ, του Ντυράν-Μπραζέ, του Γκυντέν και του Μελμπύ. Τοόνομα που μου διέφευγε όσο έγραφα την προηγούμενη γραμμή μούξανάρχεται τώρα, χάρη σε μια από εκείνες τις ιδιοτροπίες της μνήμης

που αδυνατούμε να εξηγήσουμε· Λανταί είναι το όνομα αυτού τουάξιου ζωγράφου. Ας μην ξεχάσουμε και δυο τοπία του Μαζύ, μεστέρεο σχέδιο και ρωμαλέες αποχρώσεις, που δε θα αποδοκίμαζε οΠαλίτσι. Θα ήταν ευχής έργον αν κάποιος έβγαζε ένα λεύκωμα με

λιθογραφίες αυτής της μασσαλιώτικης πινακοθήκης που χάνεταιμέσα σ' ένα καφενείο. Αυτή την έξυπνη διακοσμητική ιδέα θα έπρεπενα υιοθετήσουν στο Παρίσι, όπου κάνουν κατάχρηση της ανόητης

χλιδής των κατόπτρων, των επιχρυσώσεων και των υφασμάτων.

Θα έχετε διαβάσει σίγουρα τα πνευματώδη αστεία του Μερύ2 για τηναλλοίωση που έχει υποστεί η Μασσαλία και για τις θλιβερές κρήνεςτης, που, με την αρχιτεκτονική τους, πάσχιζαν να σε κάνουν να

ξεχάσεις ότι δεν είχαν νερό. Τα έργα εκτροπής του Ντυράνς έχουντελειώσει, και κάθε έπαυλη έχει να επιδείξει σήμερα μια λιμνούλακαι ένα σιντριβάνι. Η ματαιοδοξία ορισμένων φτάνει ως τον

καταρράχτη. Η Μασσαλία θα βρεθεί σύντομα περικυκλωμένη απόένα πλήθος από Βερσαλλίες, Μαρλύ, και Σαιν-Κλου σε σμίκρυνση· σελίγο, πολύ φοβάμαι, τούτες οι θαυμάσιες εκτάσεις που τις κατατρώει

το φως, τούτα τα όμορφα βράχια στα χρώματα του φελλού και τουξεροψημένου ψωμιού, θα καλυφθούν από βλάστηση, και το χλωρόσπανάκι, που είναι ή χαρά των κτηματιών και ο τρόμος των

τοπιογράφων, θα εξαφανίσει αυτή την αστραφτερή ξεραΐλα.

Η άγκυρα σηκώθηκε· οι τροχοί χτυπάνε το νερό· απομακρυνόμαστεεπιτέλους από το λιμάνι· παραπλέουμε ακτές απόκρημνες, κατάξερες,κονιορτοποιημένες, παρόμοιες με τις ακτές της άλλης πλευράς της

Μεσογείου. Δεν ξέρω αν το έχει παρατηρήσει κανείς, αλλά ηΜασσαλία και τα περίχωρά της έχουν μια όψη πολύ πιο μεσογειακήαπό αυτή που συνεπάγεται το γεωγραφικό τους πλάτος. Ορισμένες



7

μεριές θυμίζουν την Αφρική και τους καύσωνες της Αλγερίας, και ηφυσιογνωμία του Νότου διαγράφεται εκεί με πολύ βίαιο τρόπο.

Περιοχές που βρίσκονται δυο ή τρεις εκατοντάδες λεύγες νοτιότερα

έχουν συχνά ύφος που θυμίζει πιο πολύ το Βορρά: τα διαβρωμέναβράχια τους, που η βάση τους βυθίζεται μέσα σε μια βαθυγάλανη

θάλασσα, ανοίγουν πότε πότε και αφήνουν να φανεί μια μακρινήπόλη, περικυκλωμένη από τις επαύλεις της που στίζουν την εξοχή μετις άπειρες λευκές κουκκίδες τους.

Αραιά και πού συναντάμε καράβια με φουσκωμένα πανιά, που

κατευθύνονται προς στο λιμάνι όπου ελπίζουν να φτάσουν πριννυχτώσει· ύστερα πάλι μοναξιά, οι ακτές χάνονται μες στον ορίζοντα,

νιώθεις μόνο τη φουσκοθαλασσιά του μεσοπέλαγου· φαίνεται πιαμόνο ο ουρανός και το νερό. Κάποια ανάλαφρα πρόβατα αφρίζουνπάνω στο γαλανό λιβάδι της θάλασσας. Ένας αρχαίος ποιητής θα ταέβλεπε σαν τα κοπάδια του Πρωτέα. Ο ήλιος, ανέφελος, δύει σαν

κόκκινη σφαίρα και μοιάζει να βγάζει καπνούς μπαίνοντας στο νερό.Νυχτώνει, νύχτα χωρίς φεγγάρι· μια αλμυρή δροσιά πέφτει στοκατάστρωμα και η διαπεραστική υγρασία της ποτίζει τα ρούχα· τατσιγάρα καίγονται αργά αργά, σε χείλη όπου η ναυτία θα έχει τον

πρώτο λόγο με το πρώτο γερό σκαμπανέβασμα. Οι επιβάτεςκατεβαίνουν ένας ένας και βολεύονται όπως μπορούν μες στασυρτάρια που χρησιμεύουν για κρεβάτι. Το κύμα μάς κουνάει πιο

ρυθμικά απ' όσο θα λίκνιζε ποτέ μια παραμάνα ένα παιδί, όμως ούπνος μας είναι ανήσυχος, και κάνουμε αλλόκοτα όνειρα που ταδιακόπτει το ρολόι καθώς σημαίνει την ώρα και ορίζει τη βάρδια των

ναυτών.

Από τα χαράματα είμαστε όλοι στο πόδι· τίποτα ακόμα, εκτός από

αυτό τον κύκλο των δύο ή τριών λευγών με επίκεντρο το πλοίο, πουμετατοπίζεται μαζί του, και που ονομάζουμε συμβατικά

απεραντοσύνη της θάλασσας και εικόνα του απείρου, δενπολυκαταλαβαίνω το λόγο, γιατί ο ορίζοντας που μας αποκαλύπτεταιαπό την κορυφή ακόμα και του πιο μικρού πύργου ή του πιο

συνηθισμένοι βουνού είναι εκατό φορές πιο αχανής.

Ξημέρωσε για τα καλά, και ο καπετάνιος στρέφει την προσοχή μας σ'



8

ένα κομμάτι ξηράς στα δεξιά, που είναι η Κορσική. Το μόνο πουβλέπω, ακόμα και με το κιάλι, είναι μια αχνή ομίχλη που μετά βίας

ξεχωρίζει από τις ωχρές αποχρώσεις του πρωινού ουρανού. Ο

καπετάνιος είχε δίκιο. Το πλοίο προχωράει: ο γκριζωπός αχνόςπυκνώνει, γίνεται μια μάζα· διαγράφονται οι κυματισμοί των βουνών,

φέγγουν λίγες κορυφές, κάποιες κίτρινες πινελιές σημαδεύουν ταγυμνά κατσάβραχα, κάποιες μαυριδερές κηλίδες, τα δάση και τιςκατάφυτες περιοχές. Πέρα στο βορρά, αυτό το ακρωτήρι πρέπει να

είναι το Ίζολα Ρόσα· παραπέρα, αυτό το άσπρο σαν κιμωλία πουσυγχέεται με την ξηρά είναι το Αγιάτσιο. Αλλά πλέουμε στα ανοιχτά,και δυσκολεύομαι πολύ να διακρίνω κάποια λεπτομέρεια.Παραπλέουμε έτσι όλη μέρα από απόσταση τη δυναμική και

πρωτόγονη Κορσική, με τα ποιητικά άγρια ήθη και τις αιώνιεςβεντέτες, την οποία η πρόοδος θα εξομοιώσει πολύ γρήγορα με ταπροάστια του Παρισιού, το Παντέν ή τις Μπατινιόλ. Θα ήταν ίσως η

κατάλληλη στιγμή να παρεμβάλω εδώ ένα λαμπρό απόσπασμα γιατον Ναπολέοντα· προτιμώ όμως ν' αποφύγω αυτή την εύκοληκοινοτοπία, και θα περιοριστώ σε μια σύντομη παρατήρηση για την

επίδραση που είχαν τα νησιά στη μοίρα αυτού του σχεδόν μυθικούπια ήρωα, το θρύλο του οποίου βλέπουμε να σχηματίζεται μπρος στα

μάτια μας: ένα νησί τού χαρίζει τη ζωή· έκπτωτος, φεύγει από ένανησί και πεθαίνει σ' ένα νησί, σκοτωμένος από ένα νησί· βγαίνει από

τη θάλασσα και ξαναβυθίζεται μέσα της. Τι μύθο θα χτίσει άραγε τομέλλον πάνω σ' αυτό τον καμβά, όταν η φευγαλέα ιστορία θα έχειχαθεί για να παραχωρήσει τη θέση της στο αιώνιο ποίημα; Αλλά

διακρίνονται οι επτά μοναχοί, βραχώδεις σκόπελοι, που δίνουν στ'αλήθεια την εντύπωση κουκουλοφόρων καπουτσίνων στη σειρά, καιπλησιάζουμε το στενό πέρασμα που χωρίζει την Κορσική από τη

Σαρδηνία από την πλευρά του Μπονιφάτσιο.

ΗΗ ΕΕλλλλάάδδαα πποουυ μμααςς εε ί ίννααιι οοιικκεε ί ίαα,, ηη ΣΣααρρδδηηνν ί ίαα πποουυ ααγγννοοοούύμμεε..

Ένα εξαιρετικά στενό κανάλι χωρίζει τα δυο νησιά, που προφανώςπρέπει να ήταν ένα νησί προκατακλυσμιαία και πριν από τις

ηφαιστειακές αναταραχές· φαίνεται πολύ ευδιάκριτα η ακτή του κάθετόπου: ορεινοί λόφοι αρκετά κρημνώδεις αλλά χωρίς κάποιαιδιαιτερότητα· μερικά σπίτια με κίτρινους τοίχους και κεραμιδένιες



9

στέγες είναι σκόρπια στην παραλία, που χωρίς αυτά θα έμοιαζε μεπαραλία έρημου νησιού, γιατί δε φαίνεται εκεί κανένα ίχνος

καλλιεργημένης γης· δυο τρεις βάρκες με λατίνια ιστία κυματίζουν

σαν γλάροι από τη μια πλευρά στην άλλη.

Από τη μεριά της Σαρδηνίας, μας δείχνουν το βασικό αξιοθέατο της

περιοχής, μια αλλόκοτη συστάδα από βράχια πάνω στην κορφή ενόςλόφου, που διαγράφουν επακριβώς, με τις γωνίες και τις καμπύλεςτους, το σχήμα μιας γιγαντιαίας λευκής αρκούδας των πολικώνθαλασσών· διακρίνονται, χωρίς να δείχνει κανείς την παραμικρή

επιείκεια, όπως συνήθως συμβαίνει σ' αυτού του είδους τα θαύματα,η ραχοκοκαλιά, τα πέλματα και το μακρουλό κεφάλι του ζώου: το

παράστημα, η στάση, το χρώμα, τίποτα δε λείπει. Όσο πλησιάζουμε,οι γραμμές χάνονται, τα σχήματα συγχέονται ή οι γωνίες τους δενευνοούν. Η αρκούδα ξαναγίνεται βράχος. Διαβήκαμε το πέρασμα. Θ'ακολουθήσουμε σ' όλο της το μήκος την ακτή της Σαρδηνίας που είναι

απέναντι από την Ιταλία, όπως όλη μέρα παραπλεύσαμε την ακτή τηςΚορσικής που κοιτάζει προς τη Γαλλία. Δυστυχώς μας προλαβαίνει ηνύχτα, και θα στερηθούμε αυτό το θέαμα· η Σαρδηνία θα περάσειδίπλα μας σαν όνειρο μες στη σκιά. Τίποτα στον κόσμο, απ' όσο ξέρω,

δεν είναι πιο ενοχλητικό από το να διασχίζει κανείς μες στη νύχτα μιατοποθεσία που επιθυμεί να δει εδώ και καιρό. Τέτοια λυπηράγεγονότα συμβαίνουν συχνά, τώρα που ο ταξιδιώτης είναι μονάχα

ένα συμπληρωματικό εξάρτημα του ταξιδιού, και ο άνθρωπος έχειυποταχθεί σαν άψυχο αντικείμενο στο μεταφορικό μέσο.

Την ώρα που ξυπνάμε, η έρημη θάλασσα έχει ένα πολύ σκληρόγαλάζιο χρώμα που κάνει τον ουρανό να μοιάζει ωχρός. Κάποια

δελφίνια παίζουν στο αυλάκι του καραβιού, κολυμπώντας πιο

γρήγορα από τον καπνό σαν να τον αψηφούν· αλληλοκυνηγιούνται,πηδάνε το ένα πάνω από το άλλο και περνάνε στον αφρό της πλώρης,

ύστερα μένουν πίσω και χάνονται μετά από κάποια χοροπηδήματα.Δεξιά του πλοίου, σε κάποια απόσταση, προβάλλει ένα τεράστιογκριζωπό ψάρι, οπλισμένο στη ράχη μ' ένα πτερύγιο μαυριδερό και

μυτερό σαν κεντρί. Κάνει μια βουτιά και δεν ξαναδίνει πια σημείαζωής: αυτά είναι όλα κι όλα, μαζί με τη μακρινή εμφάνιση τριών ήτεσσάρων ιστιοφόρων που ακολουθούν την πορεία τους σε



10

διαφορετικές κατευθύνσεις, τα μοναδικά συμβάντα της μέρας. Οκαιρός είναι αρκετά δροσερός· σηκώνουμε τα πανιά της πλώρης, που

επιταχύνουν την πορεία μας κατά κάποιους κόμβους. Το απόβραδο

μας δείχνουν το κάβο Μαρίτιμο, ένα από τα ακρωτήρια του νησιούπου οι αρχαίοι, λόγω του σχήματός του, ονόμαζαν Τρινακρία και που

σήμερα ονομάζεται Σικελία. Θα παραπλεύσουμε για άλλη μια φοράμες στο σκοτάδι τις αρχαίες και γραφικές ακτές της, αλλά αύριο θαείμαστε στη Μάλτα μέρα.

Γύρω στις δύο η ώρα, κάτω από μια σειρά αυλακωμένα σύννεφα,

διακρίνω μια ράβδωση κάπως πιο πυκνή, είναι το νησί Γκότσο.Γρήγορα η σιλουέτα διαγράφεται πιο ευδιάκριτα. Τεράστιοι κάθετοι

γκρεμοί, που στα πόδια τους κοχλάζει η θάλασσα με θόρυβο,υψώνονται από τα έγκατα των νερών, σαν την κορυφιή ενός βουνούπου έχει τη βάση του βυθισμένη στο νερό· λένε πως μπορεί κανείς ναπαρακολουθεί με το μάτι τούτα τα ψηλά λευκά βράχια από πολλές

εκατοντάδες πόδια μακριά όταν ο ορίζοντας είναι καθαρός, γι' αυτόκαι προκαλούν τρόμο σε όσους τα περνούν σύρριζα μέσα σ' ένακαρυδότσουφλο, έχοντας κατά κάποιο τρόπο την αίσθηση ότιβρίσκονται στο χείλος της αβύσσου. Κατά μήκος αυτών των

απόκρημνων ακτών που ορθώνονται σαν τείχη κάστρου, κάποιοιψαράδες κρεμασμένοι σ' ένα σχοινί, σαν τους Ιταλούς πουασβεστώνουν τα σπίτια, ρίχνουν πετονιές και πιάνουν ψάρια. Ένα

σκοινί να κοπεί, ένας κακοφτιαγμένος κόμπος, θα τους τσάκιζε σταβάθη του γκρεμού. Προχωράμε· το έδαφος γίνεται κάπως ομαλότεροκαι ευνοεί λίγες καλλιέργειες: πέτρινα τοιχαλάκια, που από μακριά

μοιάζουν με ρίγες χαραγμένες με μελάνι πάνω σ' ένα τοπογραφικόσχέδιο, περιφράζουν και χωρίζουν τους αγρούς· τα σύννεφα χάθηκαν,ένα όμορφο ζεστό χάλκινο χρώμα ντύνει τη γη μ' ένα χρυσό μανδύα.

Ένας σωρός από κιμωλιώδεις κορφές, πάνω στον οποίοστρογγυλεύουν λίγοι τρούλοι, μοιάζει με κουρνιαχτό κάτω από ένανεκτυφλωτικό ήλιο στην κορυφή ενός λόφου ή μάλλον ενός βουνού.Είναι το Γκότσο, η πρωτεύουσα του νησιού. Τα αξιοθέατα του Γκότσο

είναι κάτι κούφιες σπηλιές στην ακροθαλασσιά, στην είσοδο τωνοποίων στροβιλίζονται σμήνη υδρόβιων πουλιών που έχουν χτίσειεκεί τη φωλιά τους, ένας σκόπελος όπου φυτρώνει ένα είδος

ιδιαίτερου μανιταριού που το έχουν σε πολλή υπόληψη, και του



11

οποίου οι ιππότες της Μάλτας είχαν διατηρήσει το μονοπώλιο, και ηαλυκή του Ωρολογοποιού, ιδιόμορφο υδραυλικό φαινόμενο, και ιδού

μια σύντομη εξήγηση γι' αυτό. Ένας Μαλτέζος ωρολογοποιός, που

είχε την έμπνευση να φτιάξει αλυκές από την πλευρά του Ζέμπουγκ,όπου διέθετε κτήματα δίπλα στην ακρογιαλιά, έβαλε να σκάψουν το

βράχο για να εξατμιστεί το αλμυρό νερό· όμως η θάλασσα, που τονείχε φάει από κάτω, ξεχύθηκε από αυτό το πηγάδι σανυδατοστρόβιλος ή σαν ένα από εκείνα τα υδάτινα ηφαίστεια της

Ισλανδίας, περισσότερο από εξήντα πόδια ψηλά, και λίγο έλειψε νακαταποντιστεί όλη η περιοχή. Βούλωσαν με μεγάλο κόπο το άνοιγμα,και πότε πότε το θαλάσσιο ηφαίστειο κάνει προσπάθειες ναξεσπάσει. Δεν είδα την αλυκή του Ωρολογοποιού. Απλώς αφηγούμαι

ό,τι μου είπαν.

Το Γκότσο και η Μάλτα είναι τοποθετημένα ακριβώς όπως η Κορσικήκαι η Σαρδηνία· χωρίζονται από ένα στενό πέρασμα, και στους

προϊστορικούς χρόνους πρέπει κι αυτά ν' αποτελούσαν ένα μόνο νησί.Η όψη των ακτών της Μάλτας είναι παρόμοια με την όψη των ακτώντου Γκότσο: είναι προφανής η συνέχεια των ίδιων βράχων, της ίδιαςγης, και οι γεωλογικές διαστρωματώσεις έχουν μια συνέχεια από το

ένα νησί στο άλλο.

Το κλίμα έχει αλλάξει πολύ από χθες· ο ουρανός αποκτά αποχρώσειςλαζουρίτη· το καυτό αεράκι της γειτονικής Αφρικής είναι αισθητό. Η

Μάλτα παράγει πορτοκάλια· στη γη της ευδοκιμούν η φραγκοσυκιάκαι η αλόη· αρχίζουν να διακρίνονται τα οχυρώματα της πόληςΒαλέτα, με προάγγελους δυο πυργόσχημους ανεμόμυλους με οχτώφτερά να σχηματίζουν τον τροχό, διάταξη αλλόκοτη και συνηθισμένη

σ' όλη την Ανατολή, και θ' άξιζε ο Ογκέ3, ο Ραφαήλ των ανεμόμυλων,

να κάνει το ταξίδι ειδικά γι' αυτό το λόγο, τόσο πρωτότυπη είναι ηόψη των φτερών, που πολλαπλασιάζονται σαν τις ακτίνες ενός τροχού

χωρίς στεφάνη. Το γαλανό νερό γίνεται πράσινο όσο πλησιάζουμε τηνξηρά· παρακάμπτουμε το ακρωτήριο Ντράγκουτ. Το ατμόπλοιο κάνειμισή στροφή και εισχωρεί στην είσοδο του λιμανιού, περνώντας

ανάμεσα στο κάστρο Σαιντ Έλμο και το φρούριο Ρικατσόλι.

Τα οχυρώματα, με τις ακριβείς γωνίες τους και τις έντονες ακμές τους,



12

λουσμένα σ' ένα λαμπρό φως, διαγράφονται σχεδόν γεωμετρικάανάμεσα στο βαθύ γαλάζιο του ουρανού και το χτυπητό πράσινο της

θάλασσας. Οι παραμικρές λεπτομέρειες της ακρογιαλιάς ξεχωρίζουν

ευδιάκριτα: αριστερά υψώνεται μια πυραμίδα στη μνήμη τουσυνταγματάρχη Κάβεντις4 και προβάλλουν οι μυτερές στέγες της

πόλης Βιτοριόζα και της κωμόπολης Σένγκλεα· δεξιά, κλιμακώνεταιαμφιθεατρικά η πόλη Βαλέτα· το λιμάνι, με την τοπική ονομασίαΜάρσα, εισχωρεί διχαλωτά μες στην ξηρά όπως ο μυχός της Ερυθράς

Θάλασσας· καράβια αγγλικά, σαρδικά, ναπολιτάνικα, ελληνικά, απ'όλα τα έθνη, είναι αγκυροβολημένα άλλα πιο μακριά και άλλα πιοκοντά στην ακτή, ανάλογα με το βύθισμά τους. Στην αποβάθρα, απότην πλευρά της Βαλέτας, διακρίνονται Άγγλοι στρατιώτες με το

κόκκινο σακάκι και το επίσημο λευκό παντελόνι, και κάποιεςκαρότσες με μεγάλους κατακόκκινους τροχούς, που θυμίζουν ταπαλιά corricoli της Νάπολης· όλα αυτά προβάλλουν με φόντο τα

εκτυφλωτικά άσπρα τείχη. Χωρίς οι θέσεις τους να είναι ίδιες,υπάρχει σ' αυτά τα πολυτελή οχυρώματα, σ' αυτό το κράμαβρετανικών και μεσημβρινών χαρακτηριστικών, κάτι που θυμίζει το

Γιβραλτάρ· αυτή είναι η πρώτη σκέψη που κάνουν όλοι όσοι έχουν δειτις δυο θέσεις-κλειδιά των Άγγλων, που ανοίγουν και κλείνουν τη

Μεσόγειο.

Μας διέκριναν από την ακρογιαλιά. Ένας στολίσκος από βάρκες

κατευθύνεται ολοταχώς προς το ατμόπλοιο· μας περικυκλώνουν, μαςπεριζώνουν, μας κατακλύζουν, γίνεται μια ειρηνική έφοδος· τοκατάστρωμα γεμίζει μέσα σ' ένα λεπτό από κάθε καρυδιάς καρύδι,

που τιτιβίζει, φωνάζει, ουρλιάζει, μιλάει ακαταλαβίστικα κάθε λογήςγλώσσες και διαλέκτους· θαρρούσες πως ήσουν στη Βαβέλ τη μέραπου οι άνθρωποι σκορπίστηκαν σ' όλο το πρόσωπο της γης. Πριν καλά

καλά μάθουν σε ποιο έθνος ανήκεις, οι αστείοι αυτοί πολύγλωσσοιτύποι δοκιμάζουν πάνω σου τα αγγλικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά, ταελληνικά, ακόμα και τα τουρκικά, μέχρι να πετύχουν ένα ιδίωμα στοοποίο θα μπορούσες να τους πεις και να γίνεις κατανοητός: «Με

ζαλίσατε! να πάτε όλοι στον αγύριστο!» Οι υπηρέτες, οι βοηθοί τωνξενοδοχείων, σε καταδιώκουν, κολλάνε πάνω σου σαν βδέλλες καισου τριβελίζουν τα αυτιά με τις πιο συμφέρουσες προσφορές.

Χώνουν κάρτες μες στα χέρια σου, μες στο γιλέκο σου, στο εσωτερικό



13

τσεπάκι του παντελονιού σου, στην τσέπη του παλτού σου, στοκαπέλο σου· οι βαρκάρηδες σε τραβολογούν δεξιά και αριστερά, από

το μπράτσο, από το κολάρο του κοστουμιού, από την άκρη της

ρεντιγκότας, με κίνδυνο να σε κόψουν στα δύο, λεπτομέρεια που τουςαφήνει αδιάφορους· διαπληκτίζονται και χτυπιούνται για χάρη σου,

ξεφωνίζοντας, χειρονομώντας, ποδοκροτώντας, αφηνιάζοντας σανδαιμονισμένοι· τελικά, όμως, δεν υπάρχουν ούτε νεκροί ούτετραυματίες, και η θορυβώδης αυτή σκηνή μπορεί να ονομαστεί, σαν

το έργο του Σαίξπηρ, Πολύ κακό για το τίποτα. Η οχλοβοή κοπάζει, οιταξιδιώτες μοιράζονται με κλήρους, και κάθε βαρκάρης αρπάζει τηλεία του. Στους βαρκάρηδες και στους υπηρέτες έρχονται ναπροστεθούν οι σιγαροπώλες, που σου προσφέρουν κάτι τεράστια

πακέτα σε αμύθητα χαμηλές τιμές: είναι πράγματι απαίσια.

Παρατήρησα ανάμεσα σ' αυτό το ετερόκλητο πλήθος μερικούςαρκετά χαρακτηριστικούς τύπους. Μελαψά πρόσωπα με μαύρα

γυαλιστερά μαλλιά τυλιγμένα σε μικρές σπείρες, με σαρκώδη χείληκαι λαμπερά βλέμματα, ένας σχεδόν αφρικανικός τύπος πάνω σ' έναφόντο ελληνικής συμμετρίας, που έβλεπα συχνά και που μου φάνηκεότι ανήκει μόνο στη μαλτέζικη φυλή. Τούτα τα κεφάλια, τα ριζωμένα

πάνω σε νευρώδεις λαιμούς και σε γεροδεμένα μπούστα, δεν έχουναπεικονιστεί στη ζωγραφική, και θα έδιναν νέα πρότυπα. Όσο για τηναμφίεση, είναι από τις πιο απλές: ένα λινό παντελόνι που σφίγγει

στους γοφούς μ' ένα μάλλινο ζωνάρι, μια φουσκωτή πουκαμίσα, έναςσκούφος που φοράνε λοξά, ούτε κάλτσες ούτε παπούτσια.

Όσο οι επιβάτες, που βιάζονταν να κατέβουν στην ξηρά,στριμώχνονταν στη σκάλα, εγώ χάζευα τις βάρκες που συνωστίζονταν

στο πλευρό του καραβιού σαν ψαράκια γύρω από μια φάλαινα, και

παρατηρούσα τις κατασκευαστικές και διακοσμητικές τουςιδιαιτερότητες. Προορισμένες για να εξυπηρετούν το λιμάνι, όπου το

νερό είναι συνήθως ήρεμο, δεν έχουν πηδάλιο, και η πλώρη και ηπρύμνη ξεχωρίζουν από ένα ανασηκωμένο στραβόξυλο όμοιο με τοράμφος μιας βενετσιάνικης γόνδολας που δεν της έχουν προσαρμόσει

ακόμα το σιδερένιο δαντελωτό κλειδί που παριστάνει το βραχίοναενός βιολιού· στην πλώρη ανοίγουν δυο μάτια ζωγραφισμένα άτσαλα,όπως στις ακάτους του Κάδιθ και του Πουέρτο· δίπλα στα μάτια, ένα



14

χέρι, τείνοντας το δείκτη, μοιάζει να δείχνει το δρόμο. Είναι άραγε ένασύμβολο επαγρύπνησης, ένα φυλαχτό για την jettatura και το κακό

μάτι; Δε θα μπορούσα να σας πω επακριβώς· η θέση όμως των

ματιών δίνει στις βάρκες την ακαθόριστη όψη ενός ψαριού πουκολυμπάει στην επιφάνεια του νερού, πράγμα αρκετά παράξενο.

Πάνω στη ράχη της πρύμνης είναι ζωγραφισμένα τα εραλδικάσύμβολα της Αγγλίας, το λιοντάρι και ο μονόκερως, σε χτυπητά καιέντονα χρώματα, ή πάλι ένας άγριος ουσάρος που κάνει να σταθεί

στα πισινά του πόδια ένα ασύλληπτο άλογο, έργο της φαντασίαςκάποιου ζωγράφου υαλογραφιών. Μερικά πιο σεμνά πλοιάριααρκούνται σε μια γλάστρα με ολάνθιστα λουλούδια.

Το πλήθος λιγοστεύει· μπαίνω σε μια λέμβο, κατεβαίνω στην ξηρά,περνάω κάτω από μια σκοτεινή πύλη. Συναντώ ένα δρόμο με σκαλιά:ανηφορίζω στην τύχη, καθώς συνηθίζω να περπατώ χωρίς οδηγό μεςστις άγνωστες πόλεις, ακολουθώντας κάποια τοπογραφικά ένστικτά

μου που σπάνια με ξεγελούν, και, μετά από κάποιους διαδοχικούςελιγμούς, βγαίνω στην πλατεία της Κυβερνήσεως, την ώρα ακριβώςόπου επρόκειτο να σημάνει η αγγλική υποχώρηση, η οποία αξίζει μιαιδιαίτερη περιγραφή: τα τύμπανα, η γκρανκάσα, το πίφερο,

στοιχήθηκαν σιωπηλά σε μια άκρη της πλατείας· δεν έχω καμίαδιάθεση να γελοιοποιήσω τον αγγλικό στρατό, αναρωτιέμαι όμωςακόμα μήπως έχουν δανειστεί αυτή τη μουσική από κανένα

ξεκούρδιστο εκκλησιαστικό όργανο. Μ' ένα νεύμα του μαέστρου, τατύμπανα ύψωσαν τις μπαγκέτες τους, η γκρανκάσα τον κόπανό της,το πίφερο τον αυλό του, αλλά με μια κίνηση τόσο στεγνή, τόσο

μηχανική, τόσο ομοιόμορφη, που έμοιαζε να βγαίνει από ελατήριακαι όχι από μυώνες. Οχτώ πόδια με λευκά παντελόνια σηκώθηκαν καιξανάπεσαν με γεωμετρικό βήμα, και ξέσπασε μια λαίλαπα από

ασυγχρόνιστους ήχους.

Η γκρανκάσα βρυχόταν σαν θυμωμένη αρκούδα, τα τύμπαναμπουμπούνιζαν, και το πίφερο, που είχε σκαρφαλώσει σε αδιανόηταύψη, έβγαζε κάτι αλλόκοτες τρίλιες· αλλά οι μουσικοί, παρ' όλη τη

φρενίτιδα, δεν έλεγαν ν' αποβάλουν την ανέκφραστη, απαθή, παγερήέκφρασή τους, και το μεσημεριανό αεράκι δεν μπόρεσε να λιώσει τηνπάχνη του βορρά πάνω της. Όταν έφτασαν στο άλλο άκρο της



15

πλατείας, έκαναν απότομη μεταβολή και ξαναέκαναν τον ίδιο δρόμοβγάζοντας τον ίδιο σαματά. Θα έχετε σίγουρα δει αυτά τα γερμανικά

παιχνίδια που είναι εξοπλισμένα με μια μανιβέλα που κουρδίζει έναν

Πρώσο στρατιώτη, ο οποίος βγαίνει από ένα φυλάκιο υπό τοδιαπεραστικό ήχο μιας σύντομης μουσικής, προχωράει μέσα από ένα

διάδρομο ως την άκρη του κουτιού, κάνει μεταβολή και επιστρέφειστο σημείο απ' όπου ξεκίνησε. Μεγεθύνετε και πολλαπλασιάστε αυτότο γερμανικό παιχνίδι, και θα έχετε μια πολύ πιστή εικόνα της

αγγλικής υποχώρησης. Ποτέ δεν πίστευα ότι ο άνθρωπος θαμπορούσε να μιμηθεί τόσο τέλεια το ζωγραφιστό ξύλο. Είναι μιαμεγάλη επιτυχία της πειθαρχίας.

Κατηφορίζοντας πάλι προς τη θάλασσα, βλέπω μια αντανάκλαση απόκεριά να φλογοβολεί μέσα από την πόρτα μιας εκκλησίας. Μπαίνω.Κόκκινα δαμασκηνά υφάσματα με χρυσά σιρίτια τυλίγουν τις κολόνες.Πάνω στην Αγία Τράπεζα που είναι όλη επαργυρωμένη λάμπουν ήλιοι

από λεπτουργημένο χρυσό και από ψευδόλιθους. Κάποια λυχνάριαχύνουν ένα μυστηριώδες ημίφως στα πλαϊνά κλίτη. Μπροστά από μιαΜαντόνα κρέμονται τάματα από κερί και από ασήμι· αγριωποίπίνακες στο ύφος του Σπανιολέτο και του Καραβάτζιο διακρίνονται

αμυδρά στο φως των κεριών έχω την αίσθηση ότι βρίσκομαι μέσα σεμια εκκλησία της Ισπανίας, στην καρδιά του πιο ένθερμου και του πιοπαθιασμένου καθολικισμού.

Νεαρά αγόρια, αραδιασμένα οκλαδόν πάνω σε ξύλινους πάγκους,ψέλνουν βραχνά έναν ύμνο και ένας γέροντας ιερέας τους δίνει τοντόνο. Αποχωρώ ικανοποιημένος περισσότερο από την πρόθεση παράαπό τη μουσική. Νύχτωσε για τα καλά. Κάποια φανάρια λάμπουν στιςγωνιές των δρόμων μπροστά από τις εικόνες της Μαντόνας και των

αγίων. Τα καταστήματα με τα εδώδιμα και τα αναψυκτικά φωτίζονταιαπό καντήλια που λαμπυρίζουν μες στην πρασινάδα στις προθήκες

όπως οι πυγολαμπίδες κάτω από τα χόρτα. Γυναίκες κουκουλωμένεςμε τη faldetta5 ανεβοκατεβαίνουν τις σκάλες των δρόμων, περπατούνμυστηριωδώς σύρριζα στους τοίχους, νυχτερίδες μες στο ερωτικό

δειλινό. Θαρρώ, Θεός φυλάξοι, πως μόλις άκουσα να ριγούν ταμπακιρένια κύμβαλα ενός ντεφιού· ένα εξασκημένο χέρι χτυπάει τηνκοιλιά μιας κιθάρας αγγίζοντας απαλά τις χορδές με τον αντίχειρα.



16

Είμαι άραγε στη Μάλτα (αγγλική κυριαρχία), ή στην Αντεκερουέλα τηςΓρανάδας; Πάει καιρός που δεν έχω ακούσει να γρατσουνάνε το

jambon στη μέση του δρόμου, και είχα αρχίσει να πιστεύω, παρά τις

αναμνήσεις από τα τρία ταξίδια μου στην Ισπανία, ότι αυτό συνέβαινεμόνο στις καντάδες που βλέπουμε στις ερωτικές βινιέτες. Αυτό μου

ξανάνιωσε την καρδιά λίγα χρόνια, και ξαναμπαίνω στη βάρκα μουγια να πάω στον Λεωνίδα, σιγοτραγουδώντας όσο λιγότερο φάλτσαμπορώ το σκοπό που μόλις άκουσα. Αύριο θα έρθω να ξαναδώ, στο

καθαρό φως της μέρας, ό,τι μπόρεσα να ξεχωρίσω μες στη σκιά τουαπόβραδου, και θα προσπαθήσω να σας δώσω μια ιδέα για τηΒαλέτα, την έδρα του Τάγματος της Μάλτας, το οποίο έπαιξε έναντόσο λαμπρό ρόλο στην ιστορία, και που έσβησε, σαν όλους τους

θεσμούς που δεν έχουν πια σκοπό, όσο ένδοξο και αν ήταν τοπαρελθόν τους.



17

ΜΑΛΤΑ

ΞΑΝΑΒΡΗΚΑ ΣΤΗ ΜΑΛΤΑ το ΟΜΟΡΦΟ ΦΩΣ ΤΗΣ Ισπανίας του οποίου

ακόμα και η Ιταλία, με τον τόσο παινεμένο ουρανό της, δίνει μόνο μιαωχρή αντανάκλαση. Πρόκειται για αληθινό φως και όχι για ένα

μούχρωμα λίγο πολύ θαμπό που το στολίζουν με το όνομα της μέραςστα βόρεια κλίματα. Η λέμβος με αφήνει στην αποβάθρα, και μπαίνωστη Βαλέτα από την πύλη Λάσκαρη, Lascaris-gate, όπως λέει ηεπιγραφή που είναι γραμμένη πάνω από την αψίδα. Το ελληνικό

όνομα και η αγγλική λέξη, που συνδέονται με το ενωτικό, φαντάζουναλλόκοτα. Όλο το πεπρωμένο της Μάλτας είναι τούτες οι δυο λέξεις·κάτω από το θόλο, στο πέρασμα, όπως στην πύλη της Κρίσης στη

Γρανάδα, υπάρχει ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Παρθένο,περιφραγμένο· στο βάθος τρεμοπαίζει ένα καντήλι, και στο κατώφλισυνωστίζονται ζητιάνοι που, χάρη στην ομορφιά των κουρελιών τους,

δε θα ήταν παράταιροι ανάμεσα στους επαίτες του Αλμπαϊσίν· οιθερμές χώρες χαρίζουν χρυσοκόκκινες αποχρώσεις στα κουρέλια,χάρμα οφθαλμών για την παλέτα των ζωγράφων. Από τούτη την πύληπηγαινοέρχεται ένα παρδαλό και κοσμοπολίτικο πλήθος· Τυνήσιοι,

Άραβες, Έλληνες, Τούρκοι, Σμυρνιοί, Λεβαντίνοι όλων των τάξεων με

την εθνική φορεσιά τους, χώρια οι Μαλτέζοι, οι Άγγλοι και οιΕυρωπαίοι διαφιορετικών χωρών.

Θυμάμαι έναν ψηλό νέγρο με μοναδικό του ρούχο μια μάλλινηκουβέρτα τυλιγμένη γύρω του μεγαλόπρεπα, να περνάει πλάι σε μιανεαρή Αγγλίδα με ντύσιμο τόσο άψογο και τόσο αυστηρά βρετανικόπου θαρρείς ότι πατούσε το πράσινο γρασίδι του Χάιντ Παρκ ή το

πεζοδρόμιο του Πικαντίλι· είχε ύφος τόσο γαλήνιο, τόσο σίγουρο γιατον εαυτό του, που σίγουρα δε θα ήθελε ν' ανταλλάξει το ψειριάρικο

κουρέλι του ούτε με το ολοκαίνουριο φράκο ενός δανδή τουβουλεβάρτου της Γάνδης. Οι Ανατολίτες, ακόμα και οι κατώτερεςτάξεις, έχουν μια εκπληκτική φυσική αξιοπρέπεια· περνούσαν απόεκεί Τούρκοι που όλα μαζί τ' αποφόρια τους δεν άξιζαν ούτε ένα

άσπρο και που θα τους περνούσε κανείς για μεταμφιεσμένουςπρίγκιπες. Η αριστοκρατικότητα αυτή προέρχεται από τη θρησκείατους, που τους κάνει να θεωρούν τους υπόλοιπους ανθρώπουςσκυλιά: καρότσες βαμμένες κόκκινες έσκιζαν το πλήθος και



18

διασταυρώνονταν με αλλόκοτες άμαξες, με τους τροχούς σε μεγάληαπόσταση από την κάσα, τοποθετημένη μπροστά, που θυμίζουν

κάπως, λόγω της κατασκευής τους, τις άμαξες που συνόδευαν τον

Λουδοβίκο ΙΔ' στις τοπιογραφίες του Βαν ντερ Μέλεν. Θαρρώ πωςαυτό το είδος της άμαξας υπάρχει μόνο στη Μάλτα, γιατί δεν το έχω

ξαναδεί αλλού. Όσο για την κυκλοφορία τους, περιορίζεται σεκάποιους κεντρικούς δρόμους, καθώς οι υπόλοιποι έχουν λαξεμένασκαλοπάτια ή απότομες κλίσεις.

Μέσα από την πύλη Λάσκαρη βρίσκεται μια πολύ ζωντανή και

πολύβουη αγορά, κάτω από τέντες και παράγκες με πλεξίδεςκρεμμυδιών, τσουβάλια με ρεβίθια, στοίβες από ντομάτες και

αγγούρια, ματσάκια από πιπεριές, κοφίνια με κόκκινα φρούτα, καικάθε λογής φαγώσιμα γεμάτα τοπικό χρώμα, απλωμένα γραφικά.Μια όμορφη κρήνη με μαρμάρινη λεκάνη πάνω από την οποίαδεσπόζει ένας ψηλός μπρούντζινος Ποσειδώνας, στηριγμένος πάνω

σε μια τρίαινα σε στάση καβαλάρη, ροκοκό τεχνοτροπίας, φαντάζειόμορφα ανάμεσα στα μαγαζιά. Ανάμεσα στα καφενεία, τα καπηλειά,τα μαγειρεία, συναντάς αραιά και πού καμιά αγγλική ταβέρνα, με μιατοιχοκολλημένη πινακίδα που λέει ότι προσφέρει μονό και διπλό, old

scotish-ale, ξανθιά μπύρα Ανατολικών Ινδιών, τζιν, ουίσκι, brandwineκαι άλλα βιτριολικά μείγματα για τους υπηκόους της Μεγάλης

Βρετανίας, που κάνουν μια παράξενη αντίθεση με τις λεμονάδες, τα

σιρόπια κερασιού, τα παγωμένα ποτά και τα σερμπέτια τωνυπαίθριων πωλητών. Οι αστυφύλακες, εφοδιασμένοι μ' ένα κοντόμπαστούνι με τα εμβλήματα της Αγγλίας, όπως οι όμοιοί τους στο

Λονδίνο, διασχίζουν με ρυθμικό βήμα το μεσημβρινό αυτό λαό καιεπιβάλλουν την τάξη. Τίποτα πιο σώφρον, σίγουρα· αλλά τούτοι οισοβαροί, ψυχροί, καθωσπρέπει μ' όλη την έννοια της λέξης

άνθρωποι, απαθείς εκπρόσωποι του νόμου, φαντάζουν αλλόκοτοιανάμεσα στο φωτεινό ουρανό και τη φλογερή γη αυτού του τόπου. Τοπροφίλ τους μοιάζει να είναι φτιαγμένο επίτηδες για να διαγράφεταιμε φόντο τις ομίχλες του Χάι Χόλμπορν και του Τεμπλ Μπαρ.

Η Βαλέτα, χτισμένη το 1566 από το μεγάλο μάγιστρο του οποίουφέρει το όνομα, είναι η πρωτεύουσα της Μάλτας· η Σένγκλεα και ηΒιτοριόζα, που καταλαμβάνουν δυο ακρωτήρια από την άλλη πλευρά



19

του λιμανιού Μάρσα, με τα προάστια Λα Φλοριάνα και ΛαΜπουρμόλα, συμπληρώνουν την πόλη, που περιβάλλεται από

προμαχώνες, οχυρώματα, αντίκρημνα, φρούρια και μικρά οχυρά που

κάνουν οποιαδήποτε πολιορκία αδύνατη. Σε κάθε βήμα που κάνειςβρίσκεσαι αντιμέτωπος μ' ένα κανόνι όταν ακολουθείς έναν από τους

δρόμους που οριοθετούν την πόλη, όπως η Στράντα Λεβάντε ή ηΣτράντα Πονέντε. Το Γιβραλτάρ δεν έχει τόσα πυροβόλα να σεσημαδεύουν. Το μειονέκτημα αυτών των έργων που συνεχώς

πολλαπλασιάζονται είναι ότι καλύπτουν μια πολύ μεγάλη ακτίνα καιότι θα χρειαζόταν, για την υπεράσπισή τους σε περίπτωση επίθεσης,μια πολυάριθμη στρατιά, που είναι πάντα δύσκολο να συντηρηθεί καινα ανανεωθεί μακριά από τη μητέρα πατρίδα.

Από την κορυφή των τειχών αυτών διακρίνεται, ως εκεί που φτάνει τομάτι, η γαλανή και διάφανη θάλασσα, ρυτιδωμένη από την αύρα καικεντημένη με λευκά πανιά. Κόκκινοι φρουροί φυλάνε σκοπιά σε

τακτές αποστάσεις· ο ήλιος καίει τόσο δυνατά πάνω σ' αυτά ταπροχώματα, που ένα πανί, τεντωμένο από ένα τελάρο και τυλιγμένοσ' ένα πάσσαλο, κάνει σκιά στους στρατιώτες που, χωρίς αυτή τηνπροφύλαξη, θα ξεροψήνονταν επί τόπου.

Ανεβαίνοντας προς τη δεύτερη πύλη, συναντάει κανείς μια εκκλησίαιησουίτικης και ροκοκό τεχνοτροπίας, στο ύφος των εκκλησιών τηςΜαδρίτης, χωρίς τίποτα το αξιοπερίεργο στο εσωτερικό. Πάνω από

αυτή την πύλη, στην οποία φτάνει κανείς από μια κινητή γέφυρα,δεσπόζει το πομπώδες οικόσημο της Αγγλίας, και η τάφρος της, πουέχει μεταμορφωθεί σε κήπο, είναι πλημμυρισμένη από μια οργιώδημεσημβρινή βλάστηση με πράσινες μεταλλικές και γυαλιστερές

αποχρώσεις: λεμονιές, πορτοκαλιές, συκιές, μυρτιές, κυπαρίσσια,

φυτεμένα φύρδην μίγδην σε μια πυκνή και γοητευτική αταξία. Πάνωαπό τα τείχη, πιο πάνω από τα δώματα των σπιτιών, ξεδιπλώνεται με

φόντο το γαλανό ουρανό μια σειρά από λευκές αψίδες πουπλαισιώνουν τον περίπατο της πιάτσα Ρεγγίνα, στην κορυφή τηςπόλης, απ' όπου μπορεί κανείς ν' απολαύσει μια εκπληκτική θέα.

Η Βαλέτα, μολονότι χτισμένη πάνω σ' ένα συμμετρικό σχέδιο και κατά

κάποιο τρόπο μονοκόμματη, δεν είναι λιγότερο γραφική. Η ακραία



20

κλίση του εδάφους αντισταθμίζει τη μονοτονία που θα μπορούσε ναέχει η άψογη ρυμοτομία, και η πόλη σκαρφαλώνει με σκαλιά και

πλατύσκαλα το λόφο, τον οποίο σκεπάζει αμφιθεατρικά. Τα σπίτια,

πανύψηλα, σαν τα σπίτια του Κάδιθ, για ν' απολαμβάνουν τη θέα τηςθάλασσας, καταλήγουν σε δώματα από πουζολάνη. Είναι όλα από

λευκή μαλτέζικη πέτρα, ένα είδος πωρόλιθου που λαξεύεται πολύεύκολα, και με τον οποίο μπορεί κανείς, χωρίς πολλά έξοδα, ναπαραδοθεί σε γλυπτικά και διακοσμητικά καπρίτσια. Τα ευθύγραμμα

αυτά σπίτια έχουν θαυμάσια όψη και αναδίνουν ένα μεγαλείο και μιαδύναμη που οφείλονται στην απουσία στέγης, γείσων και σοφίτας.Φαντάζουν ευδιάκριτα σαν ορθογώνια πάνω στον κυανό ουρανό, καιη λευκότητά τους τον αναδεικνύει πιο έντονα· αλλά αυτό που τα

κάνει πρωτότυπα είναι τα μπαλκόνια που προεξέχουν στις προσόψειςτους, σαν αραβικοί μουχαριαμπέδες ή ισπανικά λιακωτά. Τα τζαμωτάαυτά κλουβιά, στολισμένα με λουλούδια και θάμνους, όμοια με σέρες

που προεξέχουν έξω από το σπίτι, στηρίζονται πάνω σε κονσόλες καιγεισίποδες με σπείρες, οδοντωτές επάλξεις, περιεστραμμέναφυλλώματα, διακοσμητικές χίμαιρες της πιο ποικίλης φαντασίας.

Τα μπαλκόνια σπάνε έντεχνα την ευρυθμία των προσόψεων, και,

όπως φαίνονται από την άκρη του δρόμου, παρουσιάζουν εξαιρετικάχαρούμενα προφίλ· οι σκιές που διαγράφουν οι έντονες προεξοχέςτους φαντάζουν τέλεια πάνω στη φωτεινή απόχρωση των

προσόψεων. Τα κλαράκια της μπιζελιάς, τα κόκκινα άστρα τωνγερανιών, τα πορσελάνινα λουλούδια των κάκτων, που ξεχειλίζουναπό τις ανοιχτές τζαμαρίες τους, ζωηρεύουν με τα έντονα χρώματά

τους το γαλανό και το λευκό, που είναι η τοπική απόχρωση τουπίνακα. Μέσα σ' αυτά τα παρατηρητήρια οι γυναίκες της εύπορηςτάξης της Μάλτας περνούν τον καιρό τους, παραμονεύοντας την

παραμικρή πνοή της θαλασσινής αύρας ή καταβεβλημένες από τιςεκνευριστικές αλλαγές του σιρόκου. Διακρίνεις από το δρόμο τολευκό μπράτσο τους στηριγμένο στον αγκώνα, και βλέπεις την κόχητου μαύρου ματιού τους να λάμπει, πράγμα που σε αποσπά

ευχάριστα από τις αρχιτεκτονικές σου ενατενίσεις. Οι Μαλτέζες,πράγμα σπάνιο για γυναίκες που ακολουθούν στο ντύσιμό τουςπερισσότερο τις επιταγές της μόδας παρά του γούστου τους, είχαν

την ευθυκρισία να διατηρήσουν την εθνική φορεσιά τους,



21

τουλάχιστον στο δρόμο. Αυτό το ρούχο, που λέγεται φαλντέτα, είναιένα είδος κάπας με καλύπτρα με ιδιαίτερο κόψιμο, με την οποία

κουκουλώνονται φαρδαίνοντας ή στενεύοντας το άνοιγμα, που

κρατιέται από μια μικρή βέργα από μπαλένα, ανάλογα με το πόσοθέλουν να φανεί το πρόσωπό τους.

Η φαλντέτα είναι ομοιόμορφα μαύρη σαν ντόμινο· διαθέτει όλα ταπλεονεκτήματά του και επιπλέον μια χάρη που λείπει από τα άχαραατλαζωτά τσουβάλια που τιτιβίζουν τις Απόκριες στο φουαγιέ της

Όπερας· κρύβουν το μάγουλο ή το μάτι από την πλευρά εκείνου που

δε θέλουν να τις δει, τραβούν τη φαλντέτα πίσω ή την ανεβάζουνπάνω από τη μύτη, ανάλογα με τις περιστάσεις. Είναι σαν χορός

μεταμφιεσμένων που έχει μεταφερθεί μες στη μέση του δρόμου.Κάτω από αυτή την κουκούλα από μαύρο ταφτά, που μοιάζει αρκετάμε των γιαγιάδων μας, φορούν συνήθως ένα κόκκινο ή λιλά φόρεμαμε μεγάλους φραμπαλάδες. Απ' όσο μπόρεσα να καταλάβω, όταν μια

ευνοϊκή πνοή αέρα ανάδευε τούτο το μυστηριώδες πέπλο, οιΜαλτέζες πλησιάζουν τον ανατολίτικο τύπο· έχουν μεγάλα αραβικάμάτια, χλομή επιδερμίδα και γαμψή γενικά μύτη. Επειδή δεν έχω δεικανένα πρόσωπο ολόκληρο, παρά μόνο το μάτι της μιας, τη μύτη της

άλλης, το μάγουλο μιας τρίτης, και ούτε ένα πηγούνι (μόνο σταπαράθυρα, φευγαλέες οπτασίες), γιατί τα σκεπάζει η φαλντέτα, δενμπορώ να βγάλω οριστικό συμπέρασμα, και παραδίδω την

παρατήρησή μου έστω και ημιτελή.

Οι ταξιδιωτικοί οδηγοί και τα εξειδικευμένα εγχειρίδια γεωγραφίαςυποστηρίζουν ότι οι Μαλτέζες είναι πολύ κοκέτες κι έχουν ευάλωτηκαρδιά. Δεν είμαι αρκετά δαιμόνιος Δον Ζουάν για να επαληθεύσω

αυτοπροσώπως τούτο τον ισχυρισμό μέσα σε μια ολιγόωρη

παραμονή· αλλά τα σπίτια έχουν δύο ή τρεις ορόφους με λιακωτά,όλες οι γυναίκες ανεξαιρέτως φορούν στο κεφάλι μια καλύπτρα που

είναι το αντίστοιχο της αρχαίας βενετσιάνικης μάσκας και τηςσύγχρονης ισπανικής μαντίλιας, ο σιρόκος φυσάει τρεις μέρες στιςτέσσερις, κάνει συνήθως είκοσι οχτώ βαθμούς ζέστη, παίζουν κιθάρα

στους δρόμους, το βραδάκι, και πηγαίνουν πολύ συχνά στηνεκκλησία. Είναι εξάλλου πολύ δύσκολο να είσαι πουριτανικά παγερόςανάμεσα στη Σικελία και την Αφρική. Τα χαλαρά ήθη τους



22

αποδίδονται, πάντα σύμφωνα με τα ίδια σοβαρά βιβλία, στηδιαφθορά των ιπποτών της Μάλτας· αλλά οι κακόμοιροι οι ιππότες

κοιμούνται εδώ και πολλά χρόνια κάτω από τους τάφους τους από

μωσαϊκό, στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, και το φταίξιμο, αν φταίεικανείς, είναι αποκλειστικά και μόνο του ήλιου. Το μόνο που μπορώ να

πω είναι ότι μου φάνηκαν πολύ δελεαστικές έτσι όπως ξεμύτιζανκουκουλωμένες στο παράθυρο από τη σχισμή της καλύπτρας τους.

Περιφερόμενος στην τύχη, συναντώ μαγευτικές γωνιές στουςδρόμους που θα ξετρέλαιναν έναν ακουαρελίστα. Τα μπαλκόνια

τυλίγουν τις γωνιές των σπιτιών και σχηματίζουν πολυώροφουςπυργίσκους ή στοές, ανάλογα με τις διαστάσεις τους. Μια Μαντόνα ή

ένας άγιος σε φυσικό μέγεθος, με το κεφάλι κάτω από ένα πέτρινοκουβούκλιο και τα πόδια πάνω στη βάση ενός τεράστιου βάθρου μεελικοειδείς σπείρες, παρουσιάζονται απρόσμενα για να τα λατρέψουνοι πιστοί και να τα ζωγραφίσουν οι σκιτσογράφοι· μεγάλα φανάρια,

που στηρίζονται πάνω σε περίτεχνους ορθογώνιους φανοστάτες,φωτίζουν τα σεβάσμια είδωλα και εμπνέουν ωραία μοτίβα γιασχέδιο. Δεν περίμενα να βρω σταυροδρόμια τόσο καθολικά στηναγγλική Μάλτα. Στη βάση των περισσότερων αγαλμάτων είναι

γραμμένες, πάνω σε πλαίσια με περιεστραμμένες άκρες, επιγραφέςόπως αυτή: «Ο Μάγιστρος Φερνάντο Ματέι, επίσκοπος της Μάλτας, ήη Αυτού Εξοχ ότης σεβασμιότατος δον Φ. Σαβέριο, παρέχει

συχωροχάρτι για σαράντα μέρες σε όλους εκείνους που θα πουν έναPater, ένα Ave και ένα Gloria μπροστά στις εικόνες της υπεραγίαςΘεοτόκου ή του αγίου Φραγκίσκου Βοργία. που τοποθετήθηκαν εδώ

με τις ευλογίες τους». Μια και αναφέρθηκα στη θρησκευτικήγλυπτική, είναι ευκαιρία να μιλήσω εδώ για μια αρκετά παράξενηλεπτομέρεια που παρατήρησα πάνω στη θύρα μιας εκκλησίας.

Πρόκειται για κάτι κεφάλια νεκρών περιβεβλημένα με φτερά

πεταλούδας. Το ιερογλυφικό αυτό για τη συντομία της ζωής, σεπένθιμο ύφος Πομπαντούρ, μου φάνηκε ότι συνδέει μ' ένανκαινούριο τρόπο τα εμβλήματα του μπουντουάρ με τα διακοσμητικά

μοτίβα του τάφου. Είναι ένας πολύ αβρός τρόπος για να είναι κανείςμακάβριος, και την ιδέα πρέπει να την εμπνεύστηκε κάποιοςασήμαντος αβάς της αυλής. Αν η σημασία του επικήδειου αυτού



23

γρίφου μού ήταν σαφής, δε συνέβαινε το ίδιο μ' ένα μικρό πρόστυποανάγλυφο που είδα πάνω από την πόρτα πολλών σπιτιών, το οποίο

αναπαριστά, με μικρές παραλλαγές, μια γυμνή γυναίκα βυθισμένη

μες στις φλόγες ως τη μέση, με ανασηκωμένα τα χέρια στον ουρανό. Ένα μικρό φλάμπουρο έχει χαραγμένη πάνω του αυτή τη λέξη:

Βαλέτα. Ένας Μαλτέζος, τον οποίο συμβουλεύομαι, μου εξηγεί ότι τοεισόδημα των σπιτιών μ' αυτή την ένδειξη πηγαίνει υπέρ τωναδελφών ψυχών στο Καθαρτήριο μετά το θάνατο των ιδιοκτητών, για

τους οποίους προσεύχονται και κάνουν λειτουργίες. Η γυμνή γυναίκασυμβολίζει την ψυχή.

Το παλάτι των μεγάλων μαγίστρων, σήμερα παλάτι της κυβέρνησης,

δεν έχει τίποτα το αξιοσημείωτο αρχιτεκτονικά. Χτίστηκε σχετικάπρόσφατα, και δεν ανταποκρίνεται στην εντύπωση που έχουμε γιατην κατοικία των Βιλιέ ντε ΛΊλ-Αντάμ, των Λα Βαλέτ και των διαδόχωντους. Έχει ωστόσο μια αρκετά μνημειώδη όψη και φαντάζει όμορφα

μες στη μεγάλη πλατεία, της οποίας καταλαμβάνει τη μία πλευρά.Δυο πόρτες με ρουστίκ κολόνες σπάνε την ομοιομορφία τηςμακρόστενης πρόσοψης· ένα τεράστιο λιακωτό, που σχηματίζει μιαεσωτερική στοά και στηρίζεται πάνω σε δυνατές ανάγλυφες

κονσόλες, διατρέχει το κτίριο στο ύψος σχεδόν του πρώτουπατώματος, και δίνει στο οικοδόμημα τη σφραγίδα της Μάλτας. Αυτήη αποκλειστικά τοπική λεπτομέρεια αναδεικνύει το οικοδόμημα που

κατά τ' άλλα θα ήταν αδιάφορο. Το παλάτι, που θα είχε μιασυνηθισμένη μεγαλοπρέπεια, γίνεται έτσι πρωτότυπο. Το εσωτερικό,που επισκέφτηκα, έχει μια σειρά από αχανείς αίθουσες και στοές με

πίνακες που αναπαριστούν μάχες στην ξηρά και στη θάλασσα,πολιορκίες, συγκρούσεις ανάμεσα στις τουρκικές γαλέρες και τιςγαλέρες της Θρησκείας (έτσι αποκαλούν με μια λέξη το τάγμα του

Αγίου Ιωάννη), του Ματέο ντε Λέτσε. Υπάρχουν επίσης πίνακες τουΤρεβιζάνι, του Σπανιολέτο, του Γκουίντο Ρένι, του Καλαβρέζου και τουΚαραβάτζιο.

Ο ξεναγός σε οδηγεί μέσα σε μεγάλα διαμερίσματα που έχουν

δάπεδα στρωμένα με λεπτές ψάθες, γύψινες ή μαρμάρινες κολόνες,ταπετσαρίες με κάθετη ύφανση κατά μίμηση του Μάρτιν ντε Βος ήτου Ζουβενέ, ξύλινες οροφές με ρόμβους ή τετράγωνα,



24

προσαρμοσμένα, με περισσότερο ή λιγότερο γούστο, στο σημερινότους σκοπό: τα οικόσημα και οι προσωπογραφίες των μεγάλων

μαγίστρων θυμίζουν εδώ κι εκεί τους παλιούς ενοίκους του ιπποτικού

αυτού παλατιού, που έγινε αγγλική κατοικία· βρήκα εδώ, προςμεγάλη μου έκπληξη, μια προσωπογραφία του Λώρενς, ένα Γεώργιο Γ

ή Δ', ντυμένο με λευκό και κατακόκκινο ατλάζι, αντικριστά σ' έναναρκετά καλοζωγραφισμένο Λουδοβίκο ΙΣΤ', αν και οι σεντεφένιεςαντανακλάσεις του ρούχου του λαμπύριζαν λιγότερο από του Άγγλου

μονάρχη. Μια από τις πιο πελώριες αίθουσες, όταν ήμουν στη Μάλτα,την είχαν μετατρέψει σε αίθουσα χορού, και σε μια κολόνα τηςκρεμόταν ο τυπωμένος πίνακας με τα βαλς, τις πόλκες και τιςκαντρίλιες· η λεπτομέρεια αυτή, όσο φυσική και αν είναι, μας έκανε

να χαμογελάσουμε· θα διασκέδαζε τις σκιές των νεαρών ιπποτών αναρέσκονταν να επιστρέφουν τη νύχτα στην παλιά κατοικία τους: μόνοοι συντηρητικοί θα προσβάλλονταν, γιατί οι υπόλοιποι μοναχοί

στρατιώτες έκαναν μια μάλλον ξέφρενη ζωή, και οι ξενώνες τουςέμοιαζαν περισσότερο με στρατώνες παρά με μοναστήρια. Ο θρόνοςτης Αγγλίας, με τον ουρανό του, τα οικόσημά του και τα

παραπετάσματά του, ορθώνεται αλαζονικά στη θέση της πολυθρόναςόπου καθόταν ο μέγας μάγιστρος του τάγματος, και οι έγχρωμες

λιθογραφίες των πολυάριθμων τέκνων του πρίγκιπα Αλβέρτου και τηςβασίλισσας Βικτωρίας, όπως πιθανόν και στο σπίτι κάθε πιστού και

αφοσιωμένου υπηκόου, κρέμονται στους ανυπεράσπιστους τοίχουςαυτού του ασύλου της αγαμίας.

Ευελπιστούσα να επισκεφτώ το μουσείο με τις πανοπλίες, ν' αγγίξω

τα κράνη τα χαραγμένα από τις δαμασκηνές λάμες, τους θώρακεςτους βαθουλωμένους από τις πέτρες των καταπελτών, κάτω από τουςοποίους χτυπήθηκαν τόσες ανδρείες καρδιές, τις ασπίδες με το

σταυρό, το έμβλημα του τάγματος, όπου καρφώνονταν τρέμοντας τασαρακηνά βέλη. Ύστερα όμως από μια ώρα αναμονής καιαναζήτησης, μου λένε ότι ο φύλακας είχε πάει στην εξοχή και ότι είχεπάρει τα κλειδιά μαζί του. Στο άκουσμα αυτής της θαυμάσιας

απάντησης, πίστεψα πως ήμουν ακόμα στην Ισπανία, όπου,καθισμένος μπροστά στην πύλη κάποιου μνημείου, περίμενα νατελειώσει το μεσημεριανό του υπνάκο ο θυρωρός για να δεήσει να

μου ανοίξει. Έπρεπε λοιπόν να παραιτηθώ από την επιθυμία να δω



25

αυτά τα ηρωικά παλιοσίδερα και να κατευθύνω την πορεία μουαλλού.

Για να τελειώνω με τους ιππότες, κατευθύνθηκα προς την εκκλησίατου Αγίου Ιωάννη, που είναι το Πάνθεον του τάγματος. Η πρόσοψη,με το τριγωνικό αέτωμα, περιστοιχισμένη από δυο πύργους που

καταλήγουν σε μικρά πέτρινα καμπαναριά, έχοντας για μοναδικόστολίδι τέσσερις στύλους συνδεμένους ανά δύο και τον έναν πάνωστον άλλον, και με μοναδικό άνοιγμα ένα παράθυρο και μια πόρταχωρίς γλυφές και αραβουργήματα, δεν προετοιμάζει τον ταξιδιώτη

για το λαμπρό εσωτερικό της. Το πρώτο πράγμα που αιχμαλωτίζει τομάτι είναι ένας πελώριος θόλος με μια νωπογραφία που

καταλαμβάνει όλο το μήκος του κλίτους· η νωπογραφία αυτή,φθαρμένη δυστυχώς από το χρόνο, ή μάλλον λόγω της κακήςποιότητας του ασταριού, είναι του Ματιάς Πρέτι, του λεγόμενουΚαλαβρέζου, ενός από εκείνους τους ελάσσονες αριστοτέχνες που, αν

υστερούν σε ιδιοφυΐα, έχουν ενίοτε περισσότερο ταλέντο από τουςπρίγκιπες της τέχνης. Η γνώση, η επιδεξιότητα, το πνεύμα, ο πλούτοςκαι οι τεχνικές αυτής της κολοσσιαίας ζωγραφιάς, για την οποία έχουνειπωθεί ελάχιστα, είναι πραγματικά ασύλληπτα.

Κάθε ημιθόλιο περικλείει ένα θέμα από τη ζωή του αγίου Ιωάννη,στον οποίο είναι αφιερωμένη η εκκλησία, και ο οποίος ήταν οπροστάτης του τάγματος. Οι βάσεις των ημιθολίων στηρίζονται πάνω

σε ομάδες αιχμαλώτων, Σαρακηνών, Τούρκων, χριστιανών ή άλλων,ημίγυμνων ή σκεπασμένων με κάποιο απομεινάρι τσακισμένηςπανοπλίας, σε ταπεινωτικές και καταναγκαστικές στάσεις, εν είδειβαρβαρικών καρυάτιδων κατάλληλα προσαρμοσμένων στο θέμα. Όλοαυτό το μέρος της νωπογραφίας είναι γεμάτο εκφραστικότητα και

ζωντάνια, και λάμπει από μια χρωματική ένταση σπάνια σ' αυτό τοείδος ζωγραφικής. Οι συμπαγείς αποχρώσεις της αναδεικνύουν τις

αχνές αποχρώσεις του θόλου, και εκτοξεύουν τα ουράνια σε μεγάλοβάθος. Δε γνώριζα άλλη τέτοια πομπώδη δημιουργία πέρα από τηνωπογραφία του Φουμιάνι, στην εκκλησία του Αγίου Πανταλέοντος

στη Βενετία, που αναπαριστά τη ζωή, το μαρτύριο και την αποθέωσητου ομώνυμου αγίου. Αλλά η γεύση της παρακμής γίνεται λιγότεροαισθητή στο έργο του Καλαβρέζου απ' ό,τι στο έργο του Βενετσιάνου.



26

Αν θέλει κανείς να γνωρίσει σε βάθος το μαθητή του Γκουερτσίνο,πρέπει να έρθει στη Μάλτα, στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη. Εις

αναγνώρισιν αυτού του γιγαντιαίου έργου, ο Ματιάς Πρέτι είχε την

τιμή να γίνει δεκτός στους κόλπους του τάγματος, όπως οΚαραβάτζιο.

Το πλακόστρωτο της εκκλησίας απαρτίζεται από τετρακόσιουςτάφους ιπποτών, με ένθετα από ίασπη, πορφυρίτη, πράσινα μάρμαρακαι ετερογενή πετρώματα ποικίλων χρωμάτων, που πρέπει ν'αποτελούν το πιο λαμπρό επιτάφιο μωσαϊκό· λέω πρέπει, γιατί, τη

στιγμή της επίσκεψής μου, ήταν σκεπασμένοι με τεράστιες σπάρτινεςψάθες με τις οποίες στρώνουν τις εκκλησίες του Νότου· χρήση που

εξηγείται από την απουσία καθισμάτων και από τη συνήθεια τωνπιστών να γονατίζουν καταγής για ν' ασκήσουν τα θρησκευτικά τουςκαθήκοντα. Πολύ λυπήθηκα γι' αυτό· αλλά τα παρεκκλήσια και ηκρύπτη περιλαμβάνουν αρκετά επιτάφια πλούτη για να σε

αποζημιώσουν. Τούτα τα παρεκκλήσια, που έχουν μια βαριάδιακόσμηση από αραβουργήματα, σπείρες, περιπλοκάδες καιανάγλυφες κλαδογραφίες ανάμεικτες με σταυρούς, οικόσημα καιάνθη κρίνων, όλα επιχρυσωμένα με χρυσά δουκάτα, ξαφνιάζουν με τη

χλιδή τους όσους γνωρίζουν μόνο τις εκκλησίες της Γαλλίας, με τηντόσο αυστηρή γύμνια και την τόσο ρομαντική μελαγχολία. Ηδιακοσμητική αφθονία, οι επιχρυσώσεις, τα ποικίλα μάρμαρα, θα

ταίριαζαν για τους Γάλλους μάλλον στη διακόσμηση ενός παλατιού ήμιας αίθουσας χορού, γιατί ο δικός μας καθολικισμός είναι κάπωςπροτεσταντικός.

Ο τάφος του Νικολά Κοτονέ, ενός από τους μεγάλους μαγίστρους που

συνέβαλε ιδιαίτερα στη ακτινοβολία του τάγματος και που ξόδεψε

την προσωπική του περιουσία για να προικίσει τη Μάλτα με χρήσιμαή πολυτελή μνημεία, δεν είναι πολύ καλαίσθητος, αλλά είναι

πλούσιος και φτιαγμένος από πολύτιμα υλικά. Αποτελείται από μιαπυραμίδα ακουμπισμένη στον τοίχο, πάνω από την οποία δεσπόζειμια σφαίρα μ' ένα μικρό σταυρό πλαισιωμένη από μια Φήμη που

σημαίνει τη σάλπιγγα και από ένα μικρό δαίμονα που κρατάει τοοικόσημο των Κοτονέ. Η προτομή του ηγεμόνα καταλαμβάνει τη βάσητης πυραμίδας ανάμεσα σε τρόπαια από κράνη, κανόνια, όλμους,



27

λάβαρα, ασπίδες, πολεμικά τσεκούρια και κοντάρια. Δυο γονατιστοίσκλάβοι, με τα χέρια δεμένα πίσω από την πλάτη, από τους οποίους ο

ένας στρέφεται με επαναστατημένο ύφος, υποστηρίζουν τη βάση και

αποτελούν το βάθρο. Περιέγραφα αυτό τον τάφο λεπτομερώς γιατίέχει ίδια χαρακτηριστικά με τους υπόλοιπους, όπου τα εμβλήματα της

πίστης είναι ανάμεικτα με τα σύμβολα του πολέμου, όπως ταιριάζει σ'ένα τάγμα που είναι συγχρόνως στρατιωτικό και θρησκευτικό. Πρέπειεπίσης να ρίξουμε μια ματιά στο μαυσωλείο του μεγάλου μαγίστρου

Ροάν, που είναι πολύ μεγαλόπρεπο και πολύ φιλάρεσκο, και στομαυσωλείο του δον Ραμόν ντε Περίγιας, Ισπανού μαγίστρου, που ταοικόσημα με τ' όνομά του έχουν συμπλέγματα με σταυρούς καιαχλαδόσχημα μοτίβα.

Η μοναδική αίσθηση που είχα αντικρίζοντας όλους αυτούς τουςτάφους ήταν η ευλαβική θλίψη που γεννά πάντα σ' ένα ζωντανό καισκεπτόμενο πλάσμα η πέτρα πίσω από την οποία κρύβεται ένα

πλάσμα που έζησε και σκέφτηκε όπως εκείνο. Όμως τι μεγάλησυγκίνηση ένιωσα όταν συνάντησα στη στροφή μιας αψίδας έναμάρμαρο με την υπογραφή Πραντιέ, μ' αυτούς τους μισοελληνικούςμισογαλλικούς χαρακτήρες, και μ' αυτό το ετερόκλητο σίγμα στο

οποίο ήθελε πάση θυσία να δώσει την αξία ενός έψιλον! Οιτελευταίες γραμμές που είχα γράψει στη Γαλλία, δυο ώρες πριν απότην αναχώρησή μου, θρηνούσαν τον ξαφνικό θάνατο αυτού του

αγαπημένου καλλιτέχνη, που μπορούσε ακόμα να μας χαρίσει τόσααριστουργήματα. Έμελλε να ξαναντικρίσω απρόσμενα στη Μάλτα ένααπό τ' αγάλματά του με την πιο ευγενική μελαγχολία, όπου μπόρεσε

να διατηρήσει μες στο θάνατο όλη τη χάρη της νιότης του νεκρού, τουάμοιρου κόμη ντε Μπωζολαί, που τόσο θαυμάσαμε στο Σαλόν, εδώκαι δέκα χρόνια περίπου. Τον πρόσφατο θάνατο μου τον θύμισε ένας

παλιός ήδη τάφος, αν οι τάφοι έχουν ηλικία και αν η πυραμίδα τουΧέοπος είναι πιο παλιά από το λάκκο που έκλεισε μόλις χθες στο Περ-Λασαίζ. Ευτυχής πάντως όποιος κληροδοτεί τ' όνομά του στοσκληρότερο υλικό που υπάρχει, και εξασφαλίζει με όμορφα έργα τη

σχετική αθανασία που μπορεί ν' αποκτήσει ο άνθρωπος!

Ένα υπόγειο παρεκκλήσι, αρκετά παραμελημένο, περικλείει ταμνήματα του Βιλιέ ντε ΛΊλ-Αντάμ, του Λα Βαλέτ και των άλλων



28

μεγάλων μαγίστρων που κείτονται μες στις πανοπλίες τους πάνω σεεπιτύμβιες στήλες με τα οικόσημά τους, που τις υποστηρίζουν

λιοντάρια, πουλιά και χίμαιρες· άλλες είναι από μπρούντζο, άλλες

από μάρμαρο ή από κάποιο άλλο πολύτιμο υλικό. Η κρύπτη αυτή δενέχει τίποτα το μυστηριώδες ή το μακάβριο. Το φως των θερμών

χωρών παραείναι έντονο για να ευνοήσει τα φαινόμενα τουκιαροσκούρο των γοτθικών καθεδρικών.

Πριν αφήσουμε την εκκλησία, μην ξεχάσουμε ν' αναφέρουμε ένασύμπλεγμα του αγίου Ιωάννη που βαφτίζει το Χριστό, του Μαλτέζου

γλύπτη Γκαφάν, τοποθετημένο πάνω στην Αγία Τράπεζα,αριστοτεχνικό, αν και κάπως στιλιζαρισμένο, και έναν πίνακα με μια

θεσπέσια αγριάδα, του Μιχαήλ Αγγέλου του Καραβάτζιο, με θέμα τηναποκεφάλιση του ίδιου αγίου. Μέσα από τη σκόνη της εγκατάλειψηςκαι την πατίνα του χρόνου, ξεχωρίζει κανείς κάποια κομμάτια μεεκπληκτικό ρεαλισμό, γραφικές καμάρες και μια τεχνοτροπία

ασυνήθιστης ζωντάνιας.

Η ώρα περνάει, και το ατμόπλοιο δεν περιμένει τουςαργοπορημένους. Ας διασχίσουμε για άλλη μια φορά τους δρόμους

του Αγίου Ιωάννη και της γραφικής Αγίας Ούρσουλας, με τακλιμακωτά πλατύσκαλα, τα προεξέχοντα μπαλκόνια, τα μαγαζάκιαδεξιά και αριστερά, το πλήθος που ανεβοκατεβαίνει ασταμάτητα τιςσκάλες, και τη Στράντα Στρέτα, που είχε άλλοτε το προνόμιο να

χρησιμεύει ως πεδίο ξιφασκίας των μονομάχων του τάγματος, πουδρούσαν εκεί ανενόχλητοι· ας ρίξουμε μια ματιά, πάνω από τα τείχη,σ' αυτούς τους πυρόξανθους αγρούς, που τους χωρίζουν ξερολιθιές,χωρίς ίχνος σκιάς και βλάστησης, και που κατασπαράζονται από ένα

δριμύ ήλιο· ας αγναντέψουμε τη θάλασσα από το ύψος της πιάτσα

Ρεγγίνα, σπαρμένης με αγγλικούς τάφους· ας διασχίσουμε με βάρκατη Μάρσα, ας περάσουμε από το δημόσιο δρόμο της Σένγκλεα, και ας

επιβιβαστούμε στο πλοίο με λύπη που δεν μπορέσαμε να πάρουμεμαζί μας ένα ζευγάρι από τα όμορφα πέτρινα αγγεία της Μάλτας, πουοι ντόπιοι λαξεύουν με μαχαίρι αριστοτεχνικά και με μεγάλη

καλαισθησία.

Είναι τέσσερις και μισή, και το πλοίο σηκώνει την άγκυρα στις πέντε.



29

Οι ντόπιοι μάς επιφυλάσσουν μια ακόμα ευχάριστη έκπληξη για τοτέλος της πολύ σύντομης παραμονής μας στη Μάλτα. Μας

περικυκλώνουν βαρκούλες γεμάτες ολόγυμνα πιτσιρίκια. Οι Μαλτέζοι

κολυμπούν σαν πάπιες που μόλις βγήκαν από το αυγό τους, και είναιεξαίρετοι βουτηχτές. Ρίχναμε από το πλοίο ένα ασημένιο νόμισμα στη

θάλασσα· το νερό είναι τόσο διάφανο στο λιμάνι, που το βλέπαμε νακατεβαίνει σε καμιά εικοσαριά μέτρα βάθος. Τα πιτσιρίκιαπαραμόνευαν την πτώση του κέρματος, έκαναν μια βουτιά σχεδόν

ταυτόχρονα και το πρόφταιναν τις τρεις φορές στις τέσσερις, άσκησηπου ευνοούσε τόσο την υγεία τους όσο και το βαλάντιό τους. Θα μεσυγχωρήσετε που δεν αναφέρθηκα στις κατακόμβες, στο λόφοΜπενγκέμα, στα ερείπια του ναού του Ηρακλή και στη σπηλιά της

Καλυψώς - οι ειδήμονες ισχυρίζονται ότι η Μάλτα είναι η Ωγυγία τουΟμήρου. Δεν είχα το χρόνο να τα δω, και δεν αξίζει τον κόπο ν'αντιγράψω τα λεγόμενα άλλων.

Αύριο, πρωί-πρωί, θα αντικρίσουμε τις ακτές της Ελλάδας. Δεν είμαιμανιώδης λάτρης της αρχαιότητας, κάθε άλλο, όμως η σκέψη αυτή μεαναστατώνει. Πάντα νιώθεις δέος βλέποντας να παίρνει μορφή στηνπραγματικότητα μια χώρα που την έβλεπες θολά, από παιδί, μέσα

από την αχλή των ποιητικών ονείρων.



30

ΣΥΡΑ

ΑYPIO, ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΡΑΣ, θ' αντικρίσουμε τον κάβο

Ματαπά, βαρβαρικό όνομα που κρύβει την αρμονία του αρχαίουονόματος, όπως ένα παχύ στρώμα ασβέστη κρύβει ένα φίνο γλυπτό.

Το ακρωτήριο Ταίναρο είναι το ύστατο άκρο αυτής της χερσονήσου,όμοιας με φύλλο μουριάς πεσμένο στη θάλασσα, με τις δαντελωτέςακτές, που σήμερα λέγεται Μοριάς και που άλλοτε ονομαζότανΠελοπόννησος. Όλοι οι επιβάτες ήταν όρθιοι στο κατάστρωμα

αγναντεύοντας τον ορίζοντα, προς την κατεύθυνση που τους είχανυποδείξει, τρεις τέσσερις ώρες πριν γίνει δυνατόν να διακρίνει κανείςτίποτα. Το μαγικό όνομα της Ελλάδας διεγείρει και την πιο απαθή

φαντασία· ακόμα και οι πιο ακαλλιέργητοι αστοί συγκινούνται καιξαναθυμούνται το λεξικό του Σομπρέ6. Επιτέλους, μια βιολετιάγραμμή πρόβαλε αχνά πάνω από τα κύματα. Ήταν η Ελλάδα· ένα

βουνό έβγαλε τις λαγόνες του από το νερό, σαν νύμφη πουαναπαύεται στην άμμο μετά το λουτρό της, όμορφη, αγνή,καλλίγραμμη, αντάξια αυτής της ανάγλυφης γης. «Ποιο βουνό είναιαυτό;» ρώτησα τον καπετάνιο. «Ο Ταΰγετος», μου απάντησε

φυσικότατα, λες και είχε πει η Μονμάρτρη. Ακούγοντας το όνομα

Ταΰγετος, ένα απόσπασμα από τους στίχους των Γεωργικών ξεπήδησεαμέσως από τη μνήμη:

... Virginibus bacchata Lacaenis Taygeta!

και βάλθηκε να κλωθογυρίζει στα χείλη μου σαν μονότονη επωδός,που αρκούσε όμως στη σκέψη μου. Τι καλύτερο μπορεί να πει κανείς

σ' ένα ελληνικό βουνό από ένα στίχο του Βιργίλιου; Αν και ήταν μέσαΙουνίου και έκανε αρκετή ζέστη, στην κορυφή του βουνού ασήμιζανλεπίδες χιονιού, κι εγώ ονειρευόμουν τα ροδαλά πόδια των όμορφωνκοριτσιών της Λακωνίας που διέσχιζαν σαν βάκχες τον Ταΰγετο, και

άφηναν το γοητευτικό χνάρι τους πάνω στα λευκά μονοπάτια!

Ο κάβο-Ματαπάς προχωράει ανάμεσα σε δυο βαθιούς κόλπους καιτους χωρίζει με τη ράχη του: τον κόλπο της Κορώνης και τον κόλπο



31

της Κολοκυθιάς· είναι μια λωρίδα ξηράς άγονης και κατάξερης, όπωςόλες οι ακτές της Ελλάδας. Τον προσπερνάμε και μας δείχνουν, στα

δεξιά, έναν όγκο από πυρόξανθα βράχια, σκασμένα από την ξηρασία,

αφυδατωμένα από τη ζέστη, χωρίς ίχνος πρασινάδας ή έστω εύφορηςγης: είναι το Τσιρίγο, τα αρχαία Κύθηρα, το νησί των μύρτων και των

ρόδων, η αγαπημένη κατοικία της Αφροδίτης, που στο όνομά τηςσυνοψίζονται τα όνειρα της ηδυπάθειας. Τι θα έλεγε άραγε ο Βατώ,με το έργο του Ταξίδι στα Κύθηρα που είναι όλο γαλάζιες και

ροδοκόκκινες αποχρώσεις, αντικρίζοντας τούτη την τραχιά ακτή με τακατσάβραχα, που απλώνει τις αυστηρές καμπύλες της κάτω από έναζεματιστό ήλιο και που μπορεί να προσφέρει ένα σπήλαιο στημετάνοια των αναχωρητών, όχι όμως ένα δασάκι στα χάδια των

εραστών; Ο Ζεράρ ντε Νερβάλ είχε τουλάχιστον την ευχαρίστηση ναδει στην όχθη των Κυθήρων έναν απαγχονισμένο τυλιγμένο σ' έναμουσαμά, πράγμα που μαρτυρεί μια επιμελημένη και βολική

δικαιοσύνη7. Ο Λεωνίδας έπλεε πολύ μακριά από την ξηρά για ναμπορέσουν οι επιβάτες του ν' απολαύσουν μια τόσο χαριτωμένηλεπτομέρεια, έστω και αν όλες οι κρεμάλες του νησιού ήταν γεμάτες

κρεμασμένους τούτη τη στιγμή.

Είπαν άραγε ψέματα οι αρχαίοι, μήπως φαντάστηκαν μαγευτικέςτοποθεσίες εκεί όπου τώρα υπάρχει μόνο μια βραχονησίδα και μιακατάστεγνη γη; Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι οι περιγραφές

τους, η πιστότητα των οποίων ήταν εύκολο να εξακριβωθεί, ήταναπλά και μόνο πλάσματα της φαντασίας. Το δίχως άλλο, τούτη η γη ηκουρασμένη από την ανθρώπινη δραστηριότητα εξαντλήθηκε με τον

καιρό· πέθανε μαζί με τον πολιτισμό που σήκωνε, αποκαμωμένη απότα αριστουργήματα, τις μεγαλοφυίες και τους ηρωισμούς. Ό,τιβλέπουμε σήμερα δεν είναι παρά μόνο ο σκελετός της: η σάρκα, οι

μυώνες, όλα έγιναν σκόνη. Όταν ένας τόπος χάνει την ψυχή του,πεθαίνει όπως ένα σώμα - αλλιώς, πώς να εξηγήσει κανείς μια τέτοιαολοκληρωτική και γενική διαφορά, γιατί ό,τι είπα μόλις τώρα ισχύειγια όλη σχεδόν την Ελλάδα· ωστόσο, τούτες οι ακτές, όσο

καταθλιπτικές και αν είναι, έχουν ακόμη όμορφες γραμμές καικαθαρά χρώματα.

Περνάμε ανάμεσα στο Τσιρίγο και το Σέρβι, άλλο ένα νησί από



32

ελαφρόπετρα, προσπερνάμε τον κάβο Μαλιά ή Σαν Άντζελο, καιβγαίνουμε στο αρχιπέλαγος· ο ορίζοντας γεμίζει πανιά, τα μπρίκια, οι

γολέτες και οι καραβέλες αυλακώνουν το γαλανό νερό και στα

τέσσερα σημεία του ορίζοντα· ο καιρός είναι θαυμάσιος· ούτε μπότζι,ούτε σκαμπανεβάσματα. Μια αδύναμη αύρα φουσκώνει ελαφρά τα

πανιά μας και βοηθάει λίγο τους τροχούς, που μαστιγώνουν με ταπτερύγιά τους μια θάλασσα λεία σαν καθρέφτη -εδώ πρέπει νακολυμπούσαν οι μυθικές ακόλουθες της Αμφιτρίτης και της

Γαλάτειας- μια θάλασσα που δε ρυτιδώνουν ούτε τα δελφίνια πουπηδάνε στο νερό, οι τρίτωνες αυτοί της φυσικής ιστορίας που, απόαπόσταση, δίνουν την ψευδαίσθηση ότι είναι θαλάσσιοι θεοί. Η ξηράχάθηκε και φαίνεται πια μονάχα σαν ομίχλη στα πέρατα του

ουρανού· μια και δεν υπάρχει τίποτα να δούμε στον ορίζοντα, αςπεριεργαστούμε λίγο τους νεοαφιχθέντες που επιβιβάστηκαν στηΜάλτα.

Είναι κάποιοι Λεβαντίνοι καθισμένοι οκλαδόν ή ξαπλωμένοι πάνω στοχαλί τους στο μπροστινό μέρος του πλοίου, έχοντας πλάι τους τοπανέρι με τις προμήθειες και ένα τυλιγμένο στρώμα πάνω στο οποίοπλαγιάζουν τη νύχτα. Ένας Λεβαντίνος που ταξιδεύει παίρνει πάντα

μαζί του τρία πράγματα: το χαλί του, το τσιμπούκι του και το στρώματου. Ένας απ' αυτούς, προχωρημένης ηλικίας, φοράει έναξεθωριασμένο φιστικί παλτό γαρνιρισμένο με γούνα, κοσμημένο στην

πλάτη μ' ένα χρυσό αραβούργημα, αν και η υπόλοιπη φορεσιά τουείναι πάρα πολύ απλή και μάλιστα κάπως ξεφτισμένη. Έχει μαζί τουένα παιδάκι με μαύρα μάτια, παιχνιδιάρικα και πανέξυπνα. Δυο τρεις

Έλληνες βολεύτηκαν κοντά στον Λεβαντίνο. Φορούν τη φουστανέλακαι ένα αρκετά καλαίσθητο λευκό σακάκι με σιρίτια· όμως -τι φρίκηνα το λες και ακόμα φρικτότερο να το βλέπεις- οι ευγενείς αυτοί

απόγονοι των Ελλήνων φορούσαν κάτι βαμβακερούς σκούφουςόμοιους μ' αυτούς που φορούν στην Κάτω Νορμανδία! Ω Ελλάδα!Χώρα κλασική! Βάλθηκες τάχα να μου ματώσεις την καρδιά και να μεκάνεις να χάσω και την τελευταία μου ψευδαίσθηση προβάλλοντας

μπρος μου με τη μορφή δυο γιων σου κουκουλωμένων μεμικροαστικά σκουφάκια ύπνου! Είναι αλήθεια ότι τα βαμβακεράσκουφιά τους, από κοντά, είχαν κάποια κεντίδια που μετρίαζαν

κάπως τη χυδαία ασχήμια τους, και ότι μπορεί να προφασιστεί κανείς



33

ότι ο Πάρις πλάνεψε την Ελένη φορώντας ένα φρυγικό σκούφο, πουδεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένας βαμβακερός σκούφος στα χρώματα

της πορφύρας.

Πάνω στο κατάστρωμα, ο Βιβιέ, ο διάσημος κορνετίστας, πνευματικάιδιόρρυθμος όσο και ταλαντούχος, που μας τον έφερε το ιταλικό

ατμόπλοιο, εξιστορούσε, στο κέντρο μιας καταγοητευμένηςομήγυρης, τη θαυμαστή ιστορία του Μαστόκ Ριφαρντίνι και τουυπολοχαγού του Πιέτρο, και μια όμορφη γαλανομάτα, που πήγαινεστην Αθήνα με τον πατέρα της, ξαπλωμένη νωχελικά σ' έναν καναπέ,

άφηνε το βλέμμα της να πλανιέται στη γαλήνια ατμόσφαιρα,χαμογελώντας αόριστα με την ιστορία.

Μετά τις διαβεβαιώσεις του καπετάνιου ότι δε θα φαινόταν κανένα

νησί πριν τις έξι ή τις επτά το απόγευμα, αποφασίσαμε να κατεβούμεγια το δείπνο. Όταν σηκωθήκαμε από το τραπέζι, η Μήλος και ηΑντίμηλος ήταν στον ορίζοντα, λουσμένες ήδη στις βιολετιέςαποχρώσεις του δειλινού που πλησίαζε. Η εντύπωση πάντα ίδια:

στείρες κρημνώδεις ακτές, γυμνές πλαγιές, αλλά τι σημασία έχει; Δενξεφύτρωσε τάχα σ' αυτό τον ξερότοπο ένας θαυμάσιος καρπός;

μήπως τούτο το άγονο χώμα δεν είναι πλουσιότερο από το χώμα τηςΜπως και της Τουραίνης αφού έκρυβε στα σπλάχνα του τοαριστούργημα της τέχνης, το πρότυπο της πιο τέλειας και της πιοζωντανής μορφής, την αστραφτερή Αφροδίτη, λατρεμένη από ποιητές

και καλλιτέχνες, που χρειάστηκε μόνο να τινάξει τη σκόνη των αιώνωναπό πάνω της για να ξανακαταλάβει τους ναούς της; Γιατί μπροστάστο βάθρο γινόμαστε όλοι ειδωλολάτρες· τα χρόνια που κύλησανχάνονται, και νιώθουμε έτοιμοι να θυσιάσουμε στο βωμό της

περιστέρια και σπουργίτια. Τι πολιτισμός να ήταν άραγε ο ελληνικός,

ώστε ένα νησί σαν τη Μήλο να κρύβει ένα τόσο τέλειο δημιούργημα;Μας είπαν ότι, στο νησί, αφηγούνται στους ενδιαφερόμενους ότι τα

χέρια που λείπουν, αντικείμενα τόσων ερωτικών θρήνων, κείτοντανστη γη πλάι στο άγαλμα, και ότι ξεθάφτηκαν και χάθηκαν από μοιραίααδιαφορία. Δεν μπορώ καθόλου να εγγυηθώ γι' αυτή τη φήμη, που

θα μπορούσε να ξαναζωντανέψει μάταιες νοσταλγίες· πάντως αυτόςείναι ο θρύλος που κυκλοφορεί στη Μήλο.



34

Ο ήλιος είχε βασιλέψει πίσω μας, αλλά δεν είχε ακόμη νυχτώσει· οΓαλαξίας αυλάκωνε τον ουρανό με τη φαρδιά οπάλινη ζώνη του·

φαίνεται ότι ο Ηρακλής δάγκωσε πολύ δυνατά το στήθος της Ήρας,

γιατί αναρίθμητες λευκές κηλίδες ήταν σπαρμένες στο νυχτερινόουρανό· τα άστρα έλαμπαν με μια υπερφυσική λάμψη, και

καθρεφτίζονταν στο νερό με μακριές γραμμές που τρεμόφεγγαν·άπειρες πούλιες φωσφόριζαν, σπινθηροβολούσαν κι έσβηναν σανπυγολαμπίδες μες στο αυλάκι του ατμόπλοιου. Το φαινόμενο αυτό,

συχνό στις ζεστές θάλασσες του Λεβάντε και των τροπικών,προκαλείται από μυριάδες μικροσκοπικά ζωύφια, και είναιαφάνταστα μαγευτικό. Εκείνη η νύχτα θα μείνει στη μνήμη μου σανμία από τις πιο συγκλονιστικές της ζωής μου. Πλέαμε ανάμεσα σε δυο

αβύσσους από λάπις λάζουλι, με χρυσές φλέβες και πασπαλισμένεςμε διαμάντια. Η σελήνη, άφαντη ή τόσο μικρή ακόμα που η ράχη τουασημένιου δρεπανιού της διακρινόταν αμυδρά, άφηνε τη

χρυσογάλανη νύχτα να ακτινοβολεί με όλη της τη μεγαλοπρέπεια,χωρίς να τη θαμπώνει με το ασημένιο φως της. Δυο ατμόπλοια πουέρχονταν από την αντίθετη από εμάς κατεύθυνση πρόσθεταν τα

κόκκινα και πράσινα φανάρια τους στην άπλετη φωταψία. Σχεδόνόλοι περάσαμε τη νύχτα στο κατάστρωμα, και μόνο το πρωινό ψύχος

μάς ανάγκασε να μπούμε στις καμπίνες μας.

Το χάραμα, περνούσαμε ανάμεσα στη Σέρφο και τη Σιφάντο. Η

Σέρφος, την οποία παραπλέαμε από πιο κοντά, είναι η αρχαίαΣέριφος, τόπος εξορίας την εποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας· μοιάζειακόμα ιδανική γι' αυτό το ζοφερό προορισμό· δεν υπάρχει τίποτα πιο

γυμνό, πιο στεγνό, πιο καταθλιπτικό, τουλάχιστον όπως φαίνεται απότη θάλασσα. Ορεινοί λόφοι, πυρόξανθοι, γεμάτοι κουρνιαχτό,προεξέχουν στην επιφάνεια του νησιού. Με το κιάλι, διακρίνονται

λιγοστά πέτρινα τοιχαλάκια και λιγοστές μαυριδερές κηλίδες πουείναι μάλλον μάντρες και καλλιέργειες· μια πόλη ή μάλλον μιαπολίχνη χτισμένη αμφιθεατρικά πάνω σ' έναν γκρεμό φαντάζεικάτασπρη. Όλα αυτά, χωρίς το διάφανο αέρα και το θαυμάσιο φως

της Ελλάδας, θα έμοιαζαν πανάθλια· η καρβουνιασμένη γη, όμως,αποκτά κάτω από τον ήλιο υπέροχες αποχρώσεις.

Στη θάλασσα, όπως στα βουνά, μας ξεγελούν συχνά οι αποστάσεις και



35

οι διαστάσεις των αντικειμένων. Δίπλα στη Σέρφο βρίσκεται ένανησάκι που λέγεται Μπόνι ή Πολόνι, το οποίο μου φάνηκε καμιά

εικοσαριά πόδια ψηλό, ώσπου μια γολέτα, που το πέρασε ξυστά,

αποκατέστησε την κλίμακα. Το νησάκι αυτό, που μου έδινε τηνεντύπωση μιας χοντρής πέτρας πεσμένης στο νερό, είχε τουλάχιστον

δύο ή τρεις φορές το ύψος της γολέτας.

Μετά τη Σέρφο και τη Σιφάντο φάνηκαν η Αντίπαρος και η Πάρος, τολατομείο που τροφοδότησε τους έξοχους γλύπτες της Ελλάδας με τηναιώνια λαμπερή σάρκα των θεών τους, και τους αρχιτέκτονες με τις

λευκούς κίονες των ναών τους· γιατί σε τούτο το αρχιπέλαγος τωνΚυκλάδων, το ένα νησί διαδέχεται αδιάκοπα το άλλο, και σε κάθε

γύρισμα του τροχού αναδύεται ένα καινούριο. Πριν προλάβει μιαακρογιαλιά να χαθεί κάτω από τη θάλασσα, μεμιάς προβάλλει μιαάλλη, κυανή από τις σκιές ή χρυσή από τον ήλιο. Δεξιά, αριστερά,βλέπεις διαρκώς κάποια ξηρά στολισμένη μ' ένα ηχηρό ή διάσημο

όνομα, και σαστίζεις που τόσος μύθος, τόση ιστορία και τόση ποίησημπόρεσαν να χωρέσουν σ' έναν τόσο μικρό τόπο. Μπροστά σου,απλωμένα κυκλικά πάνω στο γαλανό χαλί της θάλασσας, είναι όλα τανησιά που γέννησαν κάποιο θεό, κάποιον ήρωα, κάποιον ποιητή,

απογυμνωμένα από την πρασινάδα που τα στεφάνωνε, αλλά ακόμαόμορφα, και ελκυστικά στη φαντασία. Από καθέναν από αυτούς τουςάνυδρους βράχους γεννήθηκε ένα ποίημα, ένας ναός, ένα άγαλμα,

ένα νόμισμα, που δε θα μπορέσουν ποτέ να συναγωνιστούν οιπολιτισμοί μας, που θαρρούν ότι είναι τόσο τέλειοι.

Το πρωί ήμαστε μπροστά στη Σύρα. Όπως φαίνεται από τον όρμο, ηΣύρα μοιάζει πολύ με το Αλγέρι, σε σμίκρυνση, φυσικά. Με φόντο ένα

βουνό με τις πιο ζεστές αποχρώσεις της γης ή του πυρακτωμένου

τοπαζιού, φανταστείτε ένα τρίγωνο εκτυφλωτικής λευκότητας με τηβάση του βουτηγμένη στη θάλασσα και την κορυφή του

κατειλημμένη από μια εκκλησία, και θα έχετε την πιο πιστή εικόνααυτής της πόλης, που χθες ακόμα ήταν ένας άμορφος σωρός απόχαμόσπιτα, και που σε λίγο καιρό θα γίνει, η βασίλισσα των

Κυκλάδων χάρη στα ατμόπλοια που περνούν. Ανεμόμυλοι με οχτώ ήεννιά φτερά έδιναν κάποια ποικιλία στην αιχμηρή σιλουέτα της· κατάτ' άλλα, ούτε ένα δέντρο, ούτε ένα πράσινο χορταράκι, ίσαμε εκεί που



36

έφτανε το μάτι. Πολυάριθμα σκάφη κάθε λογής σχήματος καιεκτοπίσματος πρόβαλλαν τα μαύρα ψηλόλιγνα άρμενά τους με φόντο

τα λευκά σπίτια της πόλης και στριμώχνονταν κατά μήκος του

λιμανιού· κάποιες βαρκούλες πηγαινοέρχονταν με μια χαρούμενηζωηράδα: το νερό, η γη, ο ουρανός, όλα λούζονταν στο φως· όλα

έσφυζαν από ζωή. Βάρκες με κουπί πλησίαζαν ολοταχώς προς τοπλοίο μας σαν μια λεμβοδρομία της οποίας ήμαστε ο τελικός στόχος.

Αμέσως το κατάστρωμα κατακλύστηκε από ένα πλήθος λεβέντες μεμελαψό δέρμα, γαμψή μύτη, φλογερά μάτια, αρειμάνια μουστάκια,

που μας πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους με ύφος με το οποίο αλλούσου ζητούν τα λεφτά σου ή τη ζωή σου· άλλοι φορούσαν ελληνικά

φέσια (είχαν κάθε δικαίωμα), πελώριες βράκες σαν φούστες πουέσφιγγαν με μάλλινα ζωνάρια, και τσόχινα σκούρα γαλανά σακάκια·άλλοι, τη φουστανέλα, το λευκό σακάκι και το βαμβακερό σκούφο, ήπάλι ένα ψάθινο καπελάκι με μια μαύρη κορδέλα ολόγυρα. Ένας

ανάμεσά τους ήταν υπέροχα ντυμένος και έμοιαζε με μοντέλοακουαρελίστα· άξιζε το επίθετο με το οποίο οι ρήτορες, στον Όμηρο,προσφωνούσαν τους ακροατές που ήθελαν να κολακέψουν«ευκνήμιδες Αχαιούς», γιατί είχε τις πιο όμορφες περικνημίδες που

μπορεί να φανταστεί κανείς, με ξόμπλια, κεντίδια, σιρίτια και κάτικόκκινες μεταξωτές φούντες· η φουστανέλα του, με όμορφες πτυχές,εκθαμβωτικά καθαρή, φάρδαινε σαν καμπάνα· ένα πολύ εφαρμοστό

ζωνάρι έπνιγε μια δαχτυλιδένια μέση· μέσ' από το γιλέκο του, πουήταν στολισμένο με επωμίδες, σιρίτια και με κουμπιά από χρυσή καιασημένια κλωστή, περνούσαν τα μανίκια μιας λεπτής λινής

πουκαμίσας, και στον έναν ώμο του ήταν ριγμένο κομψά ένα όμορφοκόκκινο σακάκι, με βαρύτιμα στολίδια και αραβουργήματα. Αυτός οτόσο πομπώδης τύπος δεν ήταν παρά ένας δραγουμάνος, ένας

οδηγός για τους ταξιδιώτες που περιοδεύουν στην Ελλάδα, ο οποίοςήθελε πιθανόν να κολακέψει τους πελάτες του μ' αυτή τη φανταχτερήτοπική φορεσιά, όπως τα όμορφα κορίτσια της Προχύτης και τηςΝησίδας, που φορούν τις βελούδινες και χρυσές στολές τους μόνο για

τους Άγγλους τουρίστες.

Μόλις πάτησα το πόδι μου στην ξηρά, το πρώτο πράγμα που τράβηξετην προσοχή μου ήταν μια ελληνική επιγραφή που έλεγε «ευρωπαϊκά



37

και τουρκικά λουτρά». Είναι παράξενο να βλέπει κανείς γραμμένουςστους τοίχους τους χαρακτήρες μιας γλώσσας που θεωρούσε νεκρή

και που τη γνωρίζει ελάχιστα μόνο μέσα από τον Κήπο των ελληνικών

ριζών του πατέρα Λανσελό. Από τα οχτώ μου χρόνια στο γυμνάσιο,μου έμεινε όση γνώση χρειάζεται για να διαβάζω με ευχέρεια τις

επιγραφές και τα ονόματα των δρόμων. Όπως βλέπετε, δεν έχασαολότελα τον καιρό μου. Χάρη σ' αυτές τις κλασικές αναμνήσεις,καταλαβαίνω ότι είμαι στην οδό Ερμού, που βγάζει στην πλατεία

Όθωνος. Στη μέση της πλατείας αυτής υψώνεται μια ξύλινη αψίδατου θριάμβου με αποξηραμένα κλαδιά δάφνης πλεγμένα γύρω της,που μαρτυρεί το πρόσφατο πέρασμα του βασιλιά Όθωνα, τουΒαυαρού μονάρχη της χώρας του Πέλοπα.

Ο Βιβιέ, που κατέβηκε μαζί μου, δηλώνει ότι αισθάνεται την ανάγκηνα εκπολιτίσει αυτό το άγριο νησί και να μάθει στους ντόπιους τοσωστό τρόπο να φτιάχνουν σαπουνόφουσκες γεμάτες καπνό, μια

τέχνη που δε δείχνουν να υποψιάζονται, αν κρίνουμε από τηφυσιογνωμία τους. Μπαίνουμε σ' ένα καφενείο, όπου ο Βιβιέ ζητάειμ' ένα ατάραχο φλεγματικό ύφος νερό, σαπούνι, χαρτί και μια πίπα. Ηαίτηση αυτή προκαλεί κάποια έκπληξη στον καφετζή, που μονολογεί:

«Τούτος ο ταξιδιώτης είναι καθαρός, θέλει μάλλον να πλύνει τα χέριατου», και φέρνει αθώα ό,τι χρειάζεται για να παρασκευάσουμε τιςφούσκες. Με την πρώτη φούσκα που ξεγλιστράει από το σωλήνα,

οπάλινη από το λευκό καπνό που είχε μες στο εύθραυστο περίβλημάτης, η έκπληξη σταματάει το φλιτζάνι του καφέ στα χείλη τωνπελατών. Άλλη μια σφαίρα διάφανη και εφοδιασμένη, σαν μπαλόνι,

με ένα αδιαφανές αλεξίπτωτο, ανεβαίνει με τη σειρά της στον αέρακαι ιριδίζει αιωρούμενη στον ήλιο· ο θαυμασμός τότε δεν έχει πιαόρια: αμέσως σχηματίζεται ένας μεγάλος κύκλος που παρακολουθεί

με ενδιαφέρον τις φούσκες που στροβιλίζονται. Όταν ο ενθουσιασμόςάναψε αρκετά, ο Βιβιέ, σωστός θαυματοποιός, αδειάζει τα δίχτυα τουμπιλιάρδου από τις σφαίρες και εξαπολύει πάνω στην πράσινη τσόχα,για να αντικαταστήσει θαρρείς τις φιλντισένιες σφαίρες, ισάριθμες

φούσκες που έκαναν καραμπόλες και κυλούσαν στο παραμικρόφύσημα.

Για δες πώς εκπολιτίζονται, μου λέει ο Βιβιέ δείχνοντάς μου έναν



38

Έλληνα μουστακαλή με άγρια φυσιογνωμία που ανακάτευε ένακομμάτι σαπούνι μέσα σ' ένα ποτήρι νερό, κυριευμένος από τον

πυρετό της μίμησης· ήδη τα ήθη τους έχουν αρχίσει να μαλακώνουν.

Ένα τέταρτο της ώρας αργότερα, θα πίστευε κανείς ότι είχε κάνεικατάληψη στο καφενείο μια ομάδα Ινδών ταχυδακτυλουργών:

έβλεπες μονάχα φούσκες που ανέβαιναν και κατέβαιναν. Μια ώρααργότερα, ολόκληρο το νησί φυσούσε με προσήλωση σαπουνόνεροκαι καπνό μέσα από χάρτινα χωνάκια, με όλη τη σοβαρότητα πουαξίζει σε μια τόσο σπουδαία ενασχόληση. Γιατί ν' απορεί κανείς που

οι κάτοικοι της Σύρας διασκεδάζουν μ' ένα θέαμα που επί έξι μήνεςχάζευαν σαν αποβλακωμένοι, στην πλατεία ντε λα Μπουρς, όλοι οι

αργόσχολοι του Παρισιού;

Όσο ο φίλος μου θαυματουργούσε, περιεργαζόμουν το εσωτερικό τουκαφενείου που ήταν ασπρισμένο με ασβέστη και διακοσμημένο μεκάποιες ακαλαίσθητες ζωγραφιές της οδού Σαιν-Ζακ. Ξεχώριζαν δυοπίνακες κεντημένοι ψιλοβελονιά, που αναπαριστούσαν έφιππους

Τούρκους, με την υπογραφή Σοφία Δαπόλα, 1847, αριστούργημα μιαςοικότροφης.

Η αποβάθρα είναι πλαισιωμένη από κάθε λογής μαγαζιά: ψαράδικα,

χασάπικα, ζαχαροπλαστεία, καφενεία, μαγειρεία, ταβέρνες,καπνοπωλεία κλπ., και έχει την πιο ζωηρή κίνηση. Ένα ετερόκλητοπλήθος από ναύτες, αχθοφόρους, αγοραστές και περίεργους απόκάθε τόπο και με κάθε φορεσιά πηγαινοέρχεται αδιάκοπα. Από την

παραλία φτάνεις με το χέρι σου τις βάρκες, η παραλία και η θάλασσαέχουν πολύ στενές σχέσεις. Τίποτα δεν είναι πιο διασκεδαστικό καιπιο γραφικό. Μέσα από τα χοντρά ναυτικά σακάκια και τις

πασαλειμμένες με πίσσα βράκες, λαμποκοπάει πότε πότε καμιάωραία ελληνική φορεσιά παλικαριού ή αρματολού φορεμένη μεθεατρικό ύφος.

Αποκαμωμένοι από την οχλαγωγία, πήγαμε να καθίσουμε, σ' ένα

δρόμο παράλληλο στο λιμάνι, σ' ένα καφενείο που είχε έξω μερικάντιβάνια -γιατί στη Σύρα ο κόσμος ζει στο ύπαιθρο- και μαςσερβίρισαν εκεί παγωτά με γεύση λεμόνι, χίλιες φορές ανώτερα από



39

τα παγωτά του Τορτόνι και αντάξια των παγωτών του καφενείου ντελα Μπόλσα στη Μαδρίτη, και αυτό τα λέει όλα. Εκεί είδα να περνάει

ένας εκπληκτικής ομορφιάς Έλληνας, με όλα τα εξαρτήματα της

φορεσιάς του, αυθεντικής και χωρίς φραγκικές επιρροές· δεν υπάρχειρούχο συγχρόνως πιο κομψό και πιο αρχοντικό από τη μοντέρνα

ελληνική στολή: το κόκκινο φέσι με την πλούσια γαλανή μεταξωτήφούντα· το γιλέκο και το σακάκι με τα φαρδιά μανίκια, με τιςεπωμίδες και τα κεντίδια· το ζωνάρι που είναι παραγεμισμένο με

όπλα· η πτυχωτή και κολλαριστή φουστανέλα που θαρρείς ότι βγήκεαπό τα χέρια του Φειδία, οι περικνημίδες, όμοιες μ' εκείνες τωνομηρικών ηρώων, σχηματίζουν ένα σύνολο όλο χάρη καιυπερηφάνεια. Οι Έλληνες σφίγγουν υπερβολικά τη μέση, και πολλοί

ουσάροι ή γυναίκες του συρμού θα ζήλευαν το λυγερό μπούστο τους.Η πολύ λεπτή μέση δείχνει φαρδύτερο το στέρνο, αναδεικνύει τοστήθος και δίνει χάρη στη λευκή φούστα που κυματίζει με το

περπάτημα. Είπα παραπάνω ότι ο Έλληνας αυτός ήταν πανέμορφος:μη βάλετε με το νου σας την κατατομή ενός Απόλλωνα ή ενόςΜελέαγρου, μια ίσια μύτη όπως στα αρχαία αγάλματα. Οι σύγχρονοι

Έλληνες έχουν γενικά γαμψή μύτη, και είναι πιο κοντά στον αραβικό ήεβραϊκό τύπο απ' όσο συνήθως φανταζόμαστε. Πιθανόν να υπάρχουν

ακόμα στην ενδοχώρα πληθυσμοί που να έχουν διατηρήσει ταπρωτόγονα χαρακτηριστικά της φυλής. Μιλάω μόνο για ό,τι είδα.

Η Σύρα παρουσιάζει το φαινόμενο μιας πόλης υπό κατάρρευση καιμιας πόλης υπό κατασκευή, αρκετά παράξενη αντίθεση. Στην κάτωπόλη υπάρχουν παντού σκαλωσιές, ακατέργαστες πέτρες και σοβάδες

που φράζουν τους δρόμους, και τα σπίτια ξεφυτρώνουν εν ριπήοφθαλμού· στην πάνω πόλη όλα ρημάζουν και καταρρέουν, η πόληαφήνει το κεφάλι για να βρει καταφύγιο στα πόδια.

Σεργιάνισα πρώτα στη μοντέρνα Σύρα, ανεβαίνοντας από σοκάκι σε

σοκάκι, γιατί ο ανήφορος ξεκινάει σχεδόν από την παραλία. Έναπράγμα μου κάνει εντύπωση, οι λιγοστές γυναίκες που συναντώ - μ'εξαίρεση λίγες γριές και λίγα κοριτσάκια που η πολύ προχωρημένη ή

πολύ τρυφερή ηλικία τους τις θέτει υπεράνω πάσης υποψίας, οιγυναίκες ταχύνουν το βήμα τους ή κλείνονται σπίτι τους όταν περνώ.Η φορεσιά τους δεν έχει τίποτα το χαρακτηριστικό: ένα κοινό



40

φουστάνι από αγγλικό βαμβάκι και μια μαυριδερή μαντίλα τυλιγμένηστο κεφάλι, αυτό είναι όλο. Η συνήθεια των Ανατολιτών να τις

κρατούν φυλακισμένες φαίνεται ότι έχει αρχίσει ήδη να επικρατεί και

εδώ. Καμιά γυναίκα δεν εμφανίζεται στα μαγαζιά· οι άντρες είναιεκείνοι που πουλάνε, πηγαίνουν στην αγορά και κουβαλάνε τ'

απαραίτητα του σπιτιού.

Χαρούμενα ξεκαρδιστικά γέλια βγαίνουν από ένα σπίτι καθώς περνώ·είναι ένα οικοτροφείο κοριτσιών που τους φαίνομαι σίγουρα εντελώςγελοίος, δεν ξέρω γιατί.

Η δασκάλα στεκόταν στην πόρτα και μου έγνεψε ότι μπορούσα να

μπω για να περιεργαστώ το εσωτερικό του σχολείου. Είδα εκεί μέσαμια όμορφη συλλογή από μαύρα μάτια, άσπρα δόντια και παχιές

πλεξίδες· ο Ντεκάμ θα είχε βρει εδώ μια ωραία ζωγραφιά για να τηνσυνταιριάσει με τον πίνακά του Έξοδος από το τουρκικό σχολείο.Μπήκα επίσης σε μια ελληνική εκκλησία πολύ απλής αρχιτεκτονικής,κοσμημένη στο εσωτερικό με εικόνες βυζαντινής τεχνοτροπίας, με

χρυσά πλαίσια γύρω από καστανόμαυρα πρόσωπα και χέρια, σανεκείνες που είχα ήδη δει στο Λιβόρνο· ένα είδος πρόστυλου που

σχηματίζει μεσότοιχο απαγορεύει στους πιστούς τη θέα του ιερού, τοοποίο κρύβει μόνο μια Αγία Τράπεζα σκεπασμένη με λευκότραπεζομάντιλο· μας έδειξαν ένα σταυρό και διάφορα επιχρυσωμέναλειτουργικά σκεύη, χοντροκομμένα και ακαλαίσθητα, αλλά με κάποιο

χαρακτήρα.

Ένα πολύ απότομο καλντερίμι χωρίζει τη νέα Σύρα από την παλιά.Αφού το διαβείς, αρχίζει η ανάβαση μέσα από κάθετουςκακοτράχαλους δρόμους όμοιους με κοίτες χειμάρρων. Σκαρφαλώνω

μαζί με δυο τρεις συντρόφους μέσα από ετοιμόρροπους τοίχους,ρημαγμένα χαμόσπιτα, μέσα από πέτρες που κατρακυλούν καιγουρούνια που σκούζουν ενοχλημένα και τρέχουν να σωθούν

τρίβοντας τη γαλαζωπή πλάτη τους στα πόδια μου. Από τιςμισάνοιχτες πόρτες διακρίνω βλοσυρές μέγαιρες που ψήνουνάγνωστα φαγητά σε μια λαμπερή φωτιά μες στο μισοσκόταδο· οιάντρες, με φυσιογνωμία ληστών από μελόδραμα, αφήνουν το ναργιλέ

τους και χαζεύουν το μικρό καραβάνι μας που περνάει, με ύφος όχι



41

και τόσο φιλικό.

Η πλαγιά γίνεται τόσο απότομη που ανεβαίνουμε σχεδόν στα

τέσσερα, μέσα από σκοτεινούς δαιδάλους, θολωτά περάσματα καιερειπωμένες σκάλες. Τα σπίτια είναι το ένα πάνω στο άλλο, έτσι ώστετο κατώφλι του ψηλότερου να είναι στο ύψος του δώματος του

χαμηλότερου· κάθε χαμόσπιτο δίνει την εντύπωση ότι, για ν'αναρριχηθεί στην κορυφή του βουνού, πατάει το κεφάλι τουπροηγούμενου σε τούτο το δρόμο που είναι φτιαγμένος μάλλον γιακατσίκια παρά για ανθρώπους. Οι αρετές της παλιάς Σύρας μοιάζουν

προσιτές μόνο στα γεράκια και στους αετούς. Είναι μια τοποθεσίαμαγευτική για φωλιές αρπακτικών πουλιών, αλλά εντελώς

ακατάλληλη για ανθρώπινες κατοικίες.

Ξέπνοοι, με τον ιδρώτα να τρέχει ποτάμι, φτάσαμε επιτέλους στοστενό πλάτωμα όπου ορθώνεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου,πλάτωμα στρωμένο με τάφους, όπου αναπαύονται εναέριοι νεκροί,και εκεί αποζημιωνόμαστε γενναιόδωρα για τον κόπο μας από ένα

έξοχο πανόραμα. Πίσω μας διαγραφόταν η κορυφή του βουνού πάνωστην οποία είναι χτισμένη η Σύρα· δεξιά, όπως στρέφεσαι προς τη

θάλασσα, άνοιγε σαν άβυσσος μια πελώρια χαράδρα, κακοτράχαλη,γεμάτη άγριο ρομαντισμό· στα πόδια μας κλιμακώνονταν τα άσπρασπίτια της άνω και της κάτω Σύρας· παραπέρα λαμπύριζε η θάλασσαμε τα φωτεινά μουαρέ της και απλώνονταν κυκλικά η Δήλος, η

Μύκονος, η Τήνος και η Άνδρος, ντυμένες από το ηλιοβασίλεμα μεόλες τις αποχρώσεις του κόκκινου που θα έμοιαζαν ψεύτικες ανκάποιος τις ζωγράφιζε.

Αφού ατενίσαμε αρκετά αυτό το θαυμάσιο θέαμα, αφεθήκαμε να

κατρακυλήσουμε σαν χιονοστιβάδα ως τους πρόποδες της πόλης, καιπήγαμε να τελειώσουμε τη βραδιά μας σ' ένα δημόσιο εντευκτήριοπάνω σε μια λωρίδα ξηράς που έσκιζε τη θάλασσα, καπνίζοντας

τσιγάρα και ακούγοντας, μπροστά από μια λεμονάδα, μια μπάνταΟύγγρων μουσικών που έπαιζε κομμάτια από ιταλικές όπερες.Μερικές γυναίκες, ντυμένες αλά γαλλικά, εκτός από την κόμμωση,σεργιάνιζαν μαζί, μ' έναν άντρα ή έναν εραστή στο πλευρό τους, στην

πλατεία που ήταν περιτριγυρισμένη από τραπέζια και καρέκλες, πάνω



42

στις οποίες απλωνόταν η φουστανέλα των παλικαριών που έπιναν τονκαφέ τους ή έκαναν το νερό του ναργιλέ τους να κοχλάζει.

Απέναντί μας, τα φανάρια των καραβιών τρεμόσβηναν στη θάλασσα·πίσω μας, τα φώτα της Σύρας έσπερναν χρυσές πούλιες στομενεξεδένιο φόρεμα του βουνού. Ήταν μαγευτικά. Οι βάρκες μάς

περίμεναν στην προκυμαία, και με λίγες απλωτές των κουπιών μάςπήγαν πίσω στον Λεωνίδα, ξεθεωμένους αλλά εκστατικούς. Τηνεπομένη θα βάζαμε πλώρη για τη Σμύρνη, και έμελλε, για πρώτηφορά, να πατήσω το πόδι μου στην ξηρά της Ασίας, το λίκνο του

κόσμου, την ευτυχισμένη γη όπου ανατέλλει ο ήλιος, και την οποίαεγκαταλείπει μόνο με θλίψη για να πάει να φωτίσει τη Δύση.



43

ΣΜΥΡΝΗ

ΣΤΙΣ ΔΕΚΑ το ΠΡΩΙ, ΟΤΑΝ το ΑΤΜΟΠΛΟΙΟ ΤΗΣ Ανταπόκρισης που

πιάνει Πειραιά πήρε τους ταξιδιώτες με προορισμό την Αθήνα, ο Λεωνίδας σάλπαρε πάλι ειρηνικά σε μια υπέροχη θάλασσα, καθαρή

και ήρεμη σαν τη λίμνη Λεμάν. Μια και παραπάνω μιλούσαμε για τηνΑθήνα, να πούμε ότι είναι παράλογη η αλλαγή του παλιούδρομολογίου που μας αναγκάζει να μένουμε στη Σύρα είκοσιτέσσερις ώρες τις οποίες θα αξιοποιούσαμε πολύ καλύτερα με μια

επίσκεψη στην Ακρόπολη και τον Παρθενώνα.

Παραπλέαμε τη Δήλο, που έχει μια μοναδική μυθολογική κοσμογονία.Δεν ξέρω αν κάποιος επαγγελματίας γεωλόγος έχει ασχοληθεί μαζί

της επιστημονικά για να ξεδιαλύνει την αλήθεια από το θρύλο· ωςτότε, να η προέλευση της Δήλου έτσι όπως την αφηγείται ημυθολογία: ο Ποσειδώνας, μ' ένα χτύπημα της τρίαινάς του, έβγαλετούτο το νησί από τα βάθη της θάλασσας, για να εξασφαλίσει στη

Λητώ, που την κυνηγούσε η Ήρα, έναν τόπο όπου θα μπορούσε ναγεννήσει τον Απόλλωνα και την Άρτεμη· ο Απόλλωνας, απόευγνωμοσύνη στο νησί όπου γεννήθηκε, το έκανε από

περιπλανώμενο ακίνητο, και το σταθεροποίησε στη μέση τωνΚυκλάδων. Να υποθέσουμε ότι έγινε μια από αυτές τις υποθαλάσσιεςηφαιστειακές εκρήξεις που προκαλούν τη δημιουργία νησιών,

ορισμένα από τα οποία χάνονται λίγο καιρό αργότερα, όπως το νησίΤζούλια, που ξαναγύρισε στη θάλασσα απ' όπου είχε βγει; Ναπάρουμε άραγε κατά λέξη το επίθετο περιπλανώμενη, και ναπαραδεχτούμε ότι η Δήλος υπήρξε προϊστορικά ένα κοπάδι από

θαλάσσια χόρτα, υδρόβια φυτά, φύκια και κορμούς δέντρων, πουέπλεε στα νερά, σταμάτησε ύστερα στα ρηχά, και κατόπιν

αποξηράνθηκε και μεταμορφώθηκε σε κατοικήσιμη γη από τον ήλιο; Ή πάλι να πιστέψουμε, επειδή βρίσκεται στη μέση μιας πλειάδαςσχεδόν παρόμοιων νησίδων, ότι περνούσε συχνά απαρατήρητη απότους πρώτους θαλασσοπόρους, που δεν είχαν στη διάθεσή τους

αλάθητα μέσα προσανατολισμού, και έτσι απέκτησε τη φήμη ενόςπεριπλανώμενου νησιού;

Δεν είναι η ώρα να συζητήσουμε εδώ αυτό το ερώτημα ex-professo·



44

απλώς το ανακινώ, αφήνοντας στους ειδήμονες τη φροντίδα ναδώσουν μια απάντηση, επειδή μου ήρθε στο μυαλό όπως

περνούσαμε κοντά από τον ιερό τόπο όπου γεννήθηκαν ο Απόλλωνας

και η Άρτεμη. Η Δήλος ήταν στην αρχαιότητα αντικείμενο πολύμεγάλης λατρείας. Υπήρχε εκεί ένα ιερό του Απόλλωνα, που ο ίδιος ο

θεός είχε χτίσει όταν ήταν τεσσάρων ετών, με κέρατα κατσικιών πουσκότωσε η Άρτεμη πάνω στο όρος Κύνθος, και που το θεωρούσαν ένααπό τα θαύματα του κόσμου. Το ιερό χώμα της Δήλου ήταν τόσο

αξιοσέβαστο, που δεν ανέχονταν εκεί σκυλιά και έπαιρναν από τονησί τους ετοιμοθάνατους, γιατί δεν επιτρεπόταν να ταφεί κανείς σ'αυτή τη θεία γη, που τη σέβονταν ακόμα και οι βάρβαροι. Οι Πέρσες,που λεηλάτησαν τα υπόλοιπα νησιά της Ελλάδας, άραξαν στη Δήλο με

ένα στόλο από χίλια πλοία· αλλά απέφυγαν οποιαδήποτε μορφήλαφυραγωγίας ή βίας. Σήμερα η Δήλος δεν είναι παρά μια κατάξερηγη, όπου η Λητώ με δυσκολία θα έβρισκε τον ίσκιο μιας ελιάς για να

προστατέψει τις γέννες της, μόνο που δικαιώνει ακόμα τη φωτεινήετυμολογία της, και ο ήλιος μοιάζει να ερωτοτροπεί μαζί της με τιςχρυσές αχτίδες του.

Όλες οι Κυκλάδες είναι τόσο μικρές, που όπως τις παραπλέεις σύρριζα

με το ατμόπλοιο μπορείς να παρακολουθήσεις στην πραγματικότητατα όρη και τις ακρογιαλιές που δείχνει ο χάρτης: η φύση μοιάζει μ'έναν ανάγλυφο και έγχρωμο χάρτη μεγάλης κλίμακας. Φαίνεται

αλλόκοτο να έχεις μπροστά σου μια ζωντανή γεωγραφία, νααντιλαμβάνεσαι κάθε λεπτομέρεια όπως σ' ένα ανάγλυφοσχεδιάγραμμα, και να διασχίζεις σε τόσο σύντομο χρόνο τόπους που

πιάνουν τόσο μεγάλο χώρο στη φαντασία και την ιστορία.

Αφού διασχίσαμε το στενό που χωρίζει την Τήνο από τη Μύκονο,

μπαίνουμε σε μια θάλασσα πιο ελεύθερη και χωρίς νησιά. Η μέρακυλάει φωτεινή και γαλήνια: η τέλεια ηρεμία της θάλασσας επιτρέπει

και στα πιο δειλά στομάχια να πάρουν ένα ολοκληρωμένο δείπνοάφοβα και χωρίς τύψεις. Αφού σεργιανίσαμε στο κατάστρωμα καισυγχρονίσαμε τα ρολόγια μας με την ώρα που έδειχνε το ρολόι της

πυξιδοθήκης, γιατί υπάρχει διαφορά μιας ώρας και ενός τετάρτουανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και στο Παρίσι, όλοι κατέβηκαν νακοιμηθούν για να σηκωθούν πολύ πρωί και να δουν τον ήλιο ν'



45

ανατέλλει στον ορίζοντα πίσω από τη Σμύρνη, την πόλη των Ρόδων.

Τη νύχτα σταματήσαμε για λίγο στη Χίο -το νησί των κρασιών, όπως

λέει ο Βίκτωρ Ουγκό στα Ανατολίτικά του- για να φορτώσουμεκάποιες προμήθειες. Ο θόρυβος των δεμάτων που κυλούσαν στοκατάστρωμα και το ποδοβολητό των αχθοφόρων με ξύπνησε.

Ανέβηκα ως την κορυφή της σκάλας, αλλά διέκρινα μόνο μια σκοτεινήμάζα πάνω στην οποία τρεμόπαιζαν κάποια φώτα σαν τις σπίθες πουχοροπηδούν πάνω από ένα χαρτί που καίγεται.

Χαράματα, μπήκαμε στον όρμο της Σμύρνης, μια χαριτωμένη

καμπύλη στο μυχό της οποίας απλώνεται η πόλη. Το πρώτο πράγμα

που μου έκανε εντύπωση από αυτή την απόσταση ήταν ένα μεγάλοπαραπέτασμα από κυπαρίσσια που ορθώνονταν πάνω από τα σπίτια

και έσμιγαν τις μαύρες κορυφές τους με τις λευκές κορυφές τωνμιναρέδων· ένας λόφος λουσμένος ακόμα στη σκιά μ' ένα παλιόερειπωμένο φρούριο να δεσπόζει στην κορυφή του, που ταγκρεμισμένα τείχη του φάνταζαν πάνω στο φωτεινό ουρανό,

στρογγύλευε αμφιθεατρικά πίσω από τα κτίσματα. Δεν υπήρχε πιααυτή η τραχιά και καταθλιπτική όψη των ακτών της Ελλάδας. Η γη της

Ασίας πρόβαλλε δροσερή και χαμογελαστή μες στο ροδοκόκκινοφέγγος του πρωινού.

Τ' ομολογώ με ντροπή, έχω δει ακόμα μονάχα τα δύο από τα πέντεμέρη της γης, την Ευρώπη και την Αφρική. Χαιρόμουν σχεδόν σανπαιδί αντικρίζοντας ένα τρίτο, την Ασία. Η ίδια τοποθεσία στην ακτή

της Ευρώπης δε θα μου έφερνε σίγουρα την ίδια ευχαρίστηση. Πότεθα επισκεφτώ άραγε την Αμερική και την Πολυνησία; Ένας Θεόςξέρει! Πόσα χρόνια χάνουμε ανόητα στη ζωή μας! Δε θα έπρεπε τάχα

κάθε εκπαίδευση να έχει σαν συμπλήρωμα ένα ταξίδι με τονπερίπλου του κόσμου; Πώς είναι δυνατόν να μην υπάρχει ένα καράβιστην υπηρεσία κάθε γυμνασίου, που θα έπαιρνε τους τελειόφοιτους

μαθητές, για να αποτελειώσουν τις σπουδές τους μες στο οικουμενικόβιβλίο, το πιο καλογραμμένο απ' όλα, γιατί είναι γραμμένο από τοναγαθό Θεό; Δε θα ήταν τάχα γοητευτικό να εξηγεί κανείς τηνΟδύσσεια και την Αινειάδα κάνοντας στην πράξη τα ταξίδια του

Έλληνα και του Τρωαδίτη ήρωα;



46

Μια ντόπια βάρκα μάς οδήγησε στην ξηρά. Ήταν ακόμα πολύ πρωί,αλλά ο αέρας της θάλασσας σου ανοίγει την όρεξη, και η μικρή παρέα

μας, ο Βιβιέ, ο κύριος Ρ. και δυο νεαροί μαθητές από τη Ρώμη που

ήρθαν από την Αθήνα, συμφώνησε ομόφωνα να φάμε κάτι, πρινξεχυθούμε στο εσωτερικό της πόλης για να εκπληρώσουμε τις

τουριστικές υποχρεώσεις μας. Δυστυχώς η επίσημη ώρα τωνγευμάτων δεν είχε σημάνει στα ξενοδοχεία, και χρειάστηκε νααρκεστούμε σ' ένα φλιτζάνι καφέ κι ένα ψωμάκι. Το κατάστημα όπου

πήραμε αυτό το πενιχρό γεύμα καταλάμβανε πάνω στην παραλία έναείδος ξύλινης αποβάθρας απ' όπου έβλεπες τ' αγκυροβολημένα πλοίακαι άκουγες τον απαλό παφλασμό των κυμάτων· τούτο το καφενείοείχε για μοναδικό στολίδι την εστία όπου ψήνεται το μαύρο ρόφημα

μέσα σε μια μικρή κίτρινη καφετιέρα από μπακίρι που χωράει έναμόνο φλιτζάνι, κι ένα ράφι πάνω στο οποίο λαμποκοπούσε μια σειράαπό καλογυαλισμένους και ολοδιάφανους ναργιλέδες, γιατί στη

Σμύρνη καπνίζουν σχεδόν μόνο ναργιλέ, ενώ στην Κωνσταντινούποληχρησιμοποιείται ευρέως το τσιμπούκι. Πλησιάζοντας προς αυτά ταγεωγραφικά πλάτη, το τσιγάρο αρχίζει να γίνεται χιμαιρικό, και οι

καπνιστές πρέπει ν' αλλάζουν τις συνήθειές τους.

Θα ήταν σαν να παραμελούσε κανείς τις πατροπαράδοτες συνήθειεςαν άφηνε τη Σμύρνη χωρίς να έχει επισκεφτεί τη γέφυρα τωνΚαραβανιών: ένας εβραίος δραγουμάνος που μιλούσε κουτσά-

στραβά λίγα γαλλικά και ιταλικά, στρατολόγησε μέσα σε λίγα λεπτάόσα γαϊδούρια μάς ήταν απαραίτητα, επειδή η γέφυρα τωνΚαραβανιών είναι στην άκρη της πόλης και δεν είχαμε το χρόνο να

κάνουμε αυτό το δρόμο με τα πόδια. Εξάλλου, στην Ανατολή, το νακαβαλάς ένα γαϊδούρι δε δείχνει γελοίο, και οι πιο σοβαρέςπροσωπικότητες καμαρώνουν πάνω σ' αυτό το ειρηνικό ζώο, που δεν

περιφρόνησε ο Ιησούς Χριστός για να κάνει τη θριαμβευτική είσοδότου στην Ιερουσαλήμ· τα γαϊδούρια είχαν σαμάρια, κεφαλαριές καιυπουρίδες, φάλαρα στολισμένα με ποικιλόχρωμα κοχυλάκια, και δενείχαν την αξιοθρήνητη όψη των άμοιρων όνων μας που νιώθουν ότι

τους περιγελούμε. Καβαλήσαμε επιδέξια τα ζωντανά μας καιξεχυθήκαμε στους δρόμους, με το δραγουμάνο επικεφαλής και τογαϊδουρολάτη ουραγό. Ερεθισμένα από τις βραχνές κραυγές που

έβγαζε ο αγωγιάτης, ένας στεγνός, νευρώδης, μελαψός λεβέντης, ο



47

οποίος έτρεχε διαρκώς μες στη σκόνη πίσω από τα ζώα του, δίνονταςξυλιές σε όσα καθυστερούσαν ή δυστροπούσαν, τα γαϊδούρια μας

είχαν αποκτήσει έναν αρκετά ζωηρό βηματισμό. Όσο τρέχαμε,

ρίχναμε μια ματιά στα σπίτια, τα κοιμητήρια, τους κήπους, τουςπεραστικούς· αλλά δεν είναι τώρα η στιγμή να τα περιγράψουμε· ας

βιαστούμε να φτάσουμε στη γέφυρα των Καραβανιών· είναι ακόμαπρωί, και είναι πολύ πιθανόν να βρούμε εκεί κάποια εφοδιοπομπήέτοιμη να αναχωρήσει.

Η διάσημη αυτή γέφυρα, η οποία δυστυχώς έχει ευτελιστεί από ένα

κοινότατο μαντεμένιο κιγκλίδωμα, δρασκελίζει ένα ανάβαθοποταμάκι, πάνω στο οποίο κολυμπούν με άνεση λίγες πάπιες, θαρρείς

και ο θεόπνευστος τυφλός δεν είχε πλύνει τα σκονισμένα του πόδιαμέσα στο νερό του, που παραμένει αστείρευτο εδώ και τρεις χιλιάδεςχρόνια. Το ρυάκι αυτό είναι ο Μέλης, απ' όπου ο Όμηρος πήρε τοεπίθετο Μελησιγενής. Είναι αλήθεια ότι κάποιοι ειδήμονες αρνούνται

ότι το αυλάκι έχει αυτή την ονομασία, και κάποιοι άλλοι, ακόμα πιογνώστες, υποστηρίζουν ότι ο Όμηρος δεν υπήρξε ποτέ, πράγμα πουαπλοποιεί πολύ το ζήτημα. Εγώ, που είμαι μόνο ποιητής, δέχομαιμετά χαράς το θρύλο που συνδέει μια σκέψη και μια ανάμνηση μ'

έναν τόπο που είναι ήδη γοητευτικός από μόνος του. Πελώριαπλατάνια, κάτω από τα οποία είναι εγκατεστημένο ένα καφενείο,ρίχνουν τη σκιά τους στη μια όχθη· πάνω στην άλλη, υπέροχα

κυπαρίσσια μαρτυρούν την ύπαρξη ενός κοιμητηρίου. Δεν πρέπει ηλέξη αυτή να ξυπνάει μέσα σας ζοφερές σκέψεις: όμορφοι τάφοι απόλευκό μάρμαρο, κοσμημένοι με χρυσά τουρκικά γράμματα πάνω σε

βαθυγάλανα ή ωχροπράσινα φόντα και με σχήμα εντελώςδιαφορετικό από τα χριστιανικά μνήματα, λάμπουν χαρούμενα κάτωαπό τα δέντρα και αναδεικνύονται από μια ηλιαχτίδα· όλα αυτά δεν

έχουν τίποτα το πένθιμο και ξυπνούν το πολύ πολύ σε όσους δεν είναιεξοικειωμένοι μια ελαφριά μελαγχολία που δε στερείται χάρης.

Στην αρχή της γέφυρας ορθώνεται ένα είδος τελωνοφυλακίου,κατειλημμένου από κάποιους ζεϊμπέκηδες η φυσιογνωμία των

οποίων έγινε γνωστή σ' όλο τον κόσμο από τους ασιατικούς πίνακεςτου Ντεκάμ: ψηλό κωνικό τουρμπάνι, κοντή λευκή λινή περισκελίδαπου σακουλιάζει από πίσω και πελώριο ζωνάρι που ανεβαίνει από τη



48

βάση της μέσης και φτάνει σχεδόν ως κάτω από τις μασχάλες, από τοοποίο προεξέχουν έξοχες λαβές από γιαταγάνια και χαντζάρες·

γάμπες γυμνές, σκούρες, μελαψές· πρόσωπο ηλιοκαμένο με αετίσια

μάτια, αγκυλωτή μύτη, αρειμάνια μουστάκια. Ήταν εκεί τρειςτέσσερις αλιτήριοι, ξαπλωμένοι νωχελικά σ' έναν πάγκο, πολύ έντιμοι,

το δίχως άλλο, αλλά με ύφος πολύ περισσότερο ληστών παράτελωνοφυλάκων.

Μέχρι να ξαποστάσουν τα ζώα μας, καθίσαμε κάτω από τα πλατάνια,όπου μας έφεραν πίπες και μαστίχα - η μαστίχα είναι ένα ηδύποτο

διαδεδομένο στο Λεβάντε, ιδίως στα ελληνικά νησιά, και η καλύτερηπροέρχεται από τη Χίο. Πρόκειται για ένα οινόσταγμα μες στο οποίο

λιώνουν αρωματισμένο κόμμι. Η μαστίχα πίνεται ανακατεμένη μενερό και το κάνει δροσερό και άσπρο σαν κολόνια· είναι το αψέντι τηςΑνατολής. Αυτό το καθαρά τοπικό ποτό μού θύμισε τα ποτηράκια τουαγουαρδιέντε, που έπινα πριν από δώδεκα χρόνια στη διαδρομή από

τη Γρανάδα στη Μάλαγα, όταν πήγαινα στις ταυρομαχίες παρέα μετον αγωγιάτη Λάνθα ντυμένος με την εθνική στολή της Ισπανίας πουτώρα την τρώνε τα σκουλήκια -αλίμονο!- και που είχε μια έξοχηγλάστρα με λουλούδια στην πλάτη.

Όσο καπνίζαμε και πίναμε με μικρές γουλιές το ποτό μας, ένακαραβάνι από καμιά δεκαπενταριά καμήλες, μ' επικεφαλής έναγαϊδούρι που κουνούσε την κουδούνα του, πέρασε σαν λιτανεία

πάνω στη γέφυρα, μ' αυτό τον τόσο σπάνιο πλαγιοποδισμό που έχουνεπίσης ο ελέφαντας και η καμηλοπάρδαλη, κυρτώνοντας την πλάτηκαι κάνοντας το μακρύ στρουθοκαμηλίσιο λαιμό τους να κυματίζει. Ηπαράξενη σιλουέτα αυτού του δύσμορφου ζώου, που μοιάζει

πλασμένο για ένα ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον, προκαλεί έκπληξη

και σαστιμάρα στον έσχατο βαθμό. Όταν συναντάς ελεύθερα αυτά τααξιοπερίεργα ζωντανά, που στη χωρα μας μας τα δείχνουν στα

θηριοτροφεία, συνειδητοποιείς πια ότι είσαι μακριά από τοβουλεβάρτο της Γάνδης. Είδαμε επίσης δυο γυναίκες επιμελώςσκεπασμένες με πέπλα που τις συνόδευε ένας νέγρος με σκυθρωπή

φυσιογνωμία, ευνούχος το δίχως άλλο. Η Ανατολή άρχιζε ναδιαγράφεται με τρόπο αδιάσειστο, και ακόμα και το πιοπαραδοξόφιλο πνεύμα δε θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι ήμαστε



49

ακόμα στο Παρίσι.

Πριν γυρίσουμε στην πόλη, αποφασίσαμε να επισκεφτούμε τα

χαλάσματα του αρχαίου φρουρίου, στην κορυφή του όρους Πάγος,που την κάλυπτε η ακρόπολη της αρχαίας Σμύρνης. Τα ερείπια μ'αφήνουν γενικά αδιάφορο, όταν η ομορφιά τους έχει πια χαθεί και

καταντούν απλοί σωροί πλίνθων. Μου λείπει αυτή η ευχέρεια να μιλώεκστατικά με την οποία είναι προικισμένοι κάποιοι ταξιδιώτες πιοεπιρρεπείς στην προγονολατρεία. Αλλά από την κορυφή ενός βουνούυπάρχει πάντα ωραία θέα, και δεν είχα καμία αντίρρηση ν' ανεβούμε

το όρος Πάγος, στο οποίο οδηγούν μονοπάτια όχι σπαρμένα με ρόδα,αλλά με κάθε λογής πέτρες που τα γαϊδούρια παρακάμπτουν μ' αυτό

το σίγουρο βήμα που τα χαρακτηρίζει. Τα μονοπάτια είναι χαραγμένααχνά, όπως συνηθίζεται στην Ανατολή, στην πλαγιά του λόφου, καιέτσι όπως διακλαδώνονται με τους πατημένους δρόμους μοιάζουνμάλλον με δίχτυ παρά με λωρίδες. Διασχίζουμε πρώτα κάποια παλιά

εγκαταλειμμένα κοιμητήρια που μεταμορφώνονται σιγά σιγά σε δάσηή σε αγρούς, γιατί οι τάφοι θάβονται κάτω από τη βλάστηση, τησκόνη και τη λήθη. Από ένα υψόμετρο και μετά, η θέα είναι υπέροχη:κάτω από τα πόδια σου απλώνεται η Σμύρνη με τα κόκκινα και άσπρα

σπίτια, τις κεραμιδένιες στέγες με τα έντονα κόκκινα αυλάκια, ταπαραπετάσματα των κυπαρισσιών, τις συστάδες των δέντρων, τουςθόλους και τους μιναρέδες, ίδια φιλντισένια κατάρτια, τους αγρούς

με τις ποικίλες καλλιέργειες και τον όρμο της, ένα ρευστό ουρανό, πιογαλανό ακόμα από τον πραγματικό, και όλα λούζονται σ' έναασημένιο και λαμπρό φως, έναν αέρα απίστευτα διάφανο.

Αφού θαυμάσαμε αρκετά το πανόραμα, ξανακατεβήκαμε από

απόκρημνες πλαγιές και από δρομάκια με πολύ απότομες ανηφόρες

και κατηφόρες, μέσα από συνοικίες που δεν είχαν ούτε χαλικόστρωταούτε γραφικότητα. Τα σπίτια της Σμύρνης είναι γενικά πολύ χαμηλά,

ένα ισόγειο και ένας όροφος μ' ένα χαγιάτι, και αυτό είναι όλο. Έναάσπρο χρώμα, στολισμένο με γλυφές, ρόδακες, φύλλα φοίνικα καιάλλα βαθυγάλανα αραβουργήματα, δίνει ένα χαρούμενο τόνο στις

προσόψεις και τους χαρίζει την όψη αγγλικής πορσελάνης πολύλαμπερής και πολύ καθαρής. Ανάμεσα στα παράθυρα τοποθετούνπότε πότε γύψινα σπιτάκια με πολλές τρύπες για να προσελκύουν τα



50

χελιδόνια να χτίζουν εκεί τη φωλιά τους, συγκινητική φιλοξενία πουπροσφέρει ο άνθρωπος στο πουλί και που εκείνο αποδέχεται με μια

εμπιστοσύνη που ποτέ δεν προδίδουν στην Ανατολή, όπου οι

βραχμανικές ιδέες για το σεβασμό των ζώων, των ταπεινών αδερφώντου ανθρώπου, μοιάζουν να έχουν έρθει από τα βάθη της Ινδίας που

δεν είναι τόσο μακρινή.

Έτσι εξηγείται, το δίχως άλλο, η πληθώρα των αδέσποτων σκυλιώνπου κατακλύζουν τους δημόσιους δρόμους· μετά βίας ανέχονται τουςπεραστικούς, και εκείνοι, θέλοντας και μη, τους δίνουν

προτεραιότητα. Σχηματίζουν κοπάδια, ανά τρία ή ανά τέσσερα,κουλουριάζονται καταμεσής του δρόμου και προτιμούν μάλλον να

ποδοπατηθούν παρά να σηκωθούν. Πρέπει να τα παρακάμψεις ή νατα δρασκελίσεις. Οι στίχοι του Αλφρέ ντε Μυσέ στο Ναμούνα

8, γιατους ζητιάνους «που θαρρούσες ότι ήταν θεοί», ταιριάζουν απόλυτα,με μια ελαφριά παραλλαγή, στα σκυλιά της Σμύρνης και της

Κωνσταντινούπολης:

Μην τα ενοχλείς, θα σε αποκαλούσανε άνθρωπο· Μην τα λιώσεις, θα σ' άφηναν να το κάνεις.

Καθώς περπατούσα, θαύμαζα στις γωνιές των δρόμων κάποιαόμορφη κρήνη με φαρδιά σκεπή τουρκικού ύφους, ανάγλυφους

στίχους του Κορανίου, κολονάκια και στολίδια ανατολίτικης ροκοκότεχνοτροπίας, ή κάποιο μικρό περιτειχισμένο κοιμητήριο με δικτυωτάπαράθυρα απ' όπου έβλεπες τις κότες να τσιμπολογούν ανάμεσα

στους τάφους, τις γάτες να κοιμούνται στον ήλιο, πάνω στιςταφόπλακες, και τα φρεσκοπλυμένα ασπρόρουχα να κυματίζουν απότο ένα κυπαρίσσι στο άλλο. Στην Ανατολή, δεν απομονώνουν τη ζωήαπό το θάνατο όπως εμείς, ζωή και θάνατος συγχρωτίζονται σαν

παλιοί φίλοι: το να κάθεσαι, να κοιμάσαι, να καπνίζεις, να τρως, ναμιλάς για έρωτα πάνω σ' έναν τάφο δε σημαίνει απαραίτητα ότι είσαιβέβηλος ή ιερόσυλος· αγελάδες και άλογα βόσκουν μες στα

κοιμητήρια ή τα διασχίζουν ανά πάσα στιγμή· ο κόσμος κάνειπεριπάτους, δίνει ραντεβού ακριβώς σαν να μην υπήρχαν εκεί νεκροίσε λίγοι πόδια, ή έστω σε λίγα εκατοστά βάθος, που σαπίζουν αργά

αργά, και είναι κοκαλωμένοι κάτω από τα φέρετρά τους από ξύλο



51

λάρικας. Αλλά ας αφήσουμε εδώ αυτό το θέμα, που μπορεί να μηνείναι ευχάριστο για τους αναγνώστες και προπάντων για τις

αναγνώστριες της Ευρώπης· ωστόσο, το Παρίσι, στους μεσαιωνικούς

χρόνους, είχε τα νεκροταφεία και τα οστεοφυλάκιά του· και στοΛονδίνο, την κατ' εξοχήν πολιτισμένη πόλη, γίνονται ακόμα ταφές

γύρω από το Γουεστμίνστερ, τον Άγιο Παύλο και άλλες εκκλησίες.

Οι συνοικίες που είχαμε διασχίσει ήταν σχεδόν έρημες, και οιάνθρωποι έλειπαν κάπως από το τοπίο. Παρακαλέσαμε λοιπόν τοδραγουμάνο να οδηγήσει το καραβάνι μας μέσα από το Μπεζεστένι,

που, σε μια ανατολίτικη πόλη, είναι πάντα ο πιο αξιοπερίεργος τόπος,επειδή συρρέουν εκεί στολές και φυλές από κάθε τόπο, που η

επιθυμία της αγοραπωλησίας, ή απλά η διάθεση να σεργιανίσουν καινα χαζέψουν, τους προσελκύει εκεί. Το αγγλικό αξίωμα «Time ismoney» δεν έχει κανένα νόημα στην Ανατολή, γιατί μοναδική τουςαπασχόληση εδώ είναι να μην κάνουν τίποτα με μια αξιοθαύμαστη

ευσυνειδησία, και οι άνθρωποι περνούν τη μέρα τους καθισμένοι σεμια ψάθα εντελώς ακίνητοι,

Το Μπεζεστένι αποτελείται από άπειρα στενοσόκακα πλαισιωμένα

από μαγαζιά, ή μάλλον από εσοχές στα μισά του τοίχου, μες στιςοποίες κάθονται οι έμποροι οκλαδόν ή ξαπλωμένοι, καπνίζοντας ήκοιμώμενοι, ή πάλι ξεκουκίζοντας κάτω από τα δάχτυλά τους τοκομπολόι, ένα τουρκικό κομποσκοίνι από εκατό σπόρους, που

αναλογούν στα εκατό ονόματα ή επίθετα του Αλλάχ. Με το χέρι, οέμπορος μπορεί να φτάσει όλες τις γωνιές του μαγαζιού του· οιπελάτες στέκονται απ' έξω, και οι δοσοληψίες γίνονται στον πάγκο.Τίποτα πιο λιτό, όπως βλέπετε, από τούτα τα μαγαζιά που είναι

μονάχα μια τετράγωνη τρύπα ανοιγμένη σ' έναν τοίχο, αλλά

διαθέτουν παρ' όλα αυτά βαρύτιμα υφάσματα, όμορφα όπλα,εξαίσιες σέλες, χρυσοποίκιλτα και ασημοποίκιλτα αριστουργήματα.

Όπως στην Κωνσταντίνη, όπου άλλοτε με είχε εντυπωσιάσει αυτή ηλεπτομέρεια, οι δρόμοι στο Μπεζεστένι σκιάζονται από σανίδεςτοποθετημένες οριζόντια πάνω σε μικρά κάθετα δοκάρια, αλλά μεκάποιο κενό μεταξύ τους, αλλιώς θα ήταν θεοσκότεινα. Οι χαραμάδες

τους φιλτράρουν τον ήλιο που αυλακώνει το χώμα με λαμπερές



52

ραβδώσεις και δημιουργεί τις πιο παράξενες και τις πιοαπροσδόκητες φωτοσκιάσεις: όποιος περνάει κάτω από αυτές τις

αχτίδες δέχεται μια πινελιά από φως στη μύτη όπως σ' ένα πορτρέτο

του Ρέμπραντ· ο φερετζές μιας γυναίκας ανάβει σαν ροδοκόκκινηφλόγα, ένας ναργιλές με μια πούλια φωτός γυαλίζει σαν σωρός από

ρουμπίνια, και τα πλούτη της σπηλιάς του Αλή Μπαμπά μοιάζουν ναφλογοβολούν στο βάθος ενός ζαχαροπλαστείου. Είναι παράξενο πουδε σκέπασαν τούτα τα σοκάκια με κληματαριές ή αναρριχητικά φυτά·

ίσως ο πολύ δυνατός ήλιος να τα έκαιγε, αλλά κάποιαπαραπετάσματα ή λινά στέγαστρα, όπως στην Ισπανία, θ'αντικαθιστούσαν καλύτερα, θαρρώ, αυτό το εναέριο δάπεδο.

Κοντά στο Μπεζεστένι υψώνεται ένα τζαμί που αποτελείται, όπωςόλα σχεδόν, από ένα συγκρότημα μικρών τρούλων περιστοιχισμένωναπό μιναρέδες που θα μπορούσα να συγκρίνω καλύτερα μόνο μεκατάρτια πλοίων και τα μπαλκόνια τους με κόφες, απ' όπου ο

μουεζίνης καλεί τους πιστούς να προσευχηθούν. Κοντά στο τζαμίυπάρχει μια κρήνη για τους καθαρμούς, που την περιβάλλουν κυκλικάκολόνες με χοντροκομμένα κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού, άτσαλαβαμμένες σε γαλανό χρώμα και συνδεμένες μ' ένα περίτεχνο

κιγκλίδωμα· το σύνολο το σκεπάζει μια μυτερή στέγη μεανασηκωμένο γείσο· το νερό ρέει γύρω από ένα αυλάκι όπου οιμουσουλμάνοι πλένουν τα πόδια ως τα γόνατα και τα χέρια ως τους

αγκώνες, σύμφωνα με τις επιταγές του Μωάμεθ, για να μη μιλήσουμεγια τον καθαρισμό των πιο απόκρυφων σημείων που τα φαρδιάανατολίτικα ρούχα επιτρέπουν να γίνεται με ευπρέπεια, ακόμα και

δημοσίως.

Ήταν η ώρα της προσευχής· ανεβήκαμε τη σκάλα του τζαμιού ως το

προαύλιο, που θα ήταν επικίνδυνο να διαβούμε. Το πλήθος ήτανμεγάλο, και ο πολύ μικρός περίβολος δε χωρούσε όλους τους

πιστούς. Ένα βουνό από συρτοπάπουτσα και παλιοπαντόφλεςυψωνόταν στη θύρα του ναού, και τρεις σειρές πιστοί αραδιασμένοικάτω από το περιστύλιο με τις καρδιόσχημες αψίδες

παρακολουθούσαν, με πρόσωπο στραμμένο προς τη Μέκκα, τηλειτουργία που τελούσε στο εσωτερικό ο μουλάς. Σε όποια θρησκείακαι αν πιστεύουν, οι άνθρωποι που λατρεύουν το Θεό άδολα δε θα



53

πρέπει να δείχνουν γελοίοι· ωστόσο, οι ευλαβικές κινήσεις των καλώναυτών μουσουλμάνων, που τις έκαναν σαν στρατιωτάκια, θαρρείς,

υπό τις διαταγές Πρώσου δεκανέα, μου φαίνονταν, άθελά μου,

μάλλον αλλόκοτες. Αν και σκέφτομαι ότι οι δικές μας καθολικέςλειτουργίες θα φαντάζουν στα μάτια τους το ίδιο τραγελαφικές, μετά

βίας συγκρατιόμουν να μη γελάσω όταν, πεσμένοι μπρούμυτα,πρόσφεραν, σε τρεις σειρές βάθος, ένα θέαμα που θα μάγευε τουςγελοίους χορευτές του Μολιέρου στον Αρχοντοχωριάτη του. Τίποτα

δεν μπορεί να είναι καταγέλαστο στα μάτια του Πλάστη· θαρρώ,όμως, αν ήμουν Θεός, ότι οι πιστοί θα μ' έκαναν να δω τη λατρείαμου τόσο αστεία που θα καταργούσα τη θρησκεία μου.

Βγαίνοντας από το τζαμί, πήγαμε στην ελληνική εκκλησία που ήτανόλη καλυμμένη με κόκκινα υφάσματα από τσίτι που προκαλούσανμια μάλλον φρικτή εντύπωση και ήταν πασαλειμμένη με μοντέρνεςτοιχογραφίες ζωγραφισμένες από Ιταλούς υαλογράφους. Έμοιαζε

αρκετά με την αίθουσα του καφέ Μομύς9 ή με κάποια συνοικιακήαίθουσα χορού. Ένας ιερέας, με πολλές χειρονομίες και πολλέςφωνές, έβγαζε, από την κορυφή ενός άμβωνα, ένα κήρυγμα στα νέαελληνικά, πολύ ηθικοπλαστικό αναμφίβολα, αλλά από το οποίο μας

ήταν αδύνατον να επωφεληθούμε. Στο περιστύλιο της αυλήςπαρατήρησα στον τοίχο μια αναμνηστική πλάκα στη μνήμη τουΚλεμάν Μπουλανζέ, του ζωγράφου της Λιτανείας του Κόρπους

Ντόμινι, του Γρύπα και της Κρήνης της Ήβης, που πέθανε πριν απόλίγα χρόνια σε μια επιστημονική αποστολή στα ερείπια της Εφέσου. Οτάφος ενός συμπατριώτη στο εξωτερικό έχει κάτι το ιδιαίτερα

θλιβερό, είτε απλά από ανθρώπινο εγωισμό, είτε λόγω της σκέψης ότιη βαρβαρική γη είναι πιο βαριά πάνω στα κόκαλα που σκεπάζει. Είχαγνωρίσει τον Κλεμάν Μπουλανζέ, και η απρόσμενη θέα αυτής της

επιτύμβιας επιγραφής ήταν πιο δυσβάσταχτη για μένα απ' όσο γιαοποιονδήποτε άλλον.

Η θύρα εξόδου μιας όπερας ή μιας εκκλησίας είναι ένας πολύ βολικόςτόπος για να επιθεωρήσει κανείς το ωραίο φύλο (στιλ αμπίρ)·

μολονότι βλέπει κανείς πολλές γριές ρυτιδιασμένες, κιτρινισμένες,σωστές μούμιες, κουκουλωμένες με μαύρα κεφαλομάντιλα,αποζημιώνεται αραιά και πού από κάποιο προσωπάκι αρμονικό και



54

δροσερό, μ' ένα διάδημα με πεταλούδες και αιθέρια άνθη στοκεφάλι. Δυστυχώς η τοπική φορεσιά σταματάει εδώ: ένα φουστάνι

από μετάξι Προύσας ή Λυών, μια εσάρπα φορεμένη με ευρωπαϊκό

τρόπο, ολοκληρώνουν το ντύσιμο. Οι κομψές φορούν ένα καπέλο σανκουκούλα άμαξας από την οποία έχουν αφαιρέσει τις ρόδες!

Επιπλέον, αν είδα καλά, οι περισσότερες από τις κυρίεςφτιασιδώνονταν, όπως λένε οι γυναίκες ηθοποιοί και οι εταίρες τουΠαρισιού, βάφονταν δηλαδή με μια σκόνη ανάμεικτη από λευκό,

κόκκινο, γαλάζιο και μαύρο χρώμα. Το σοβάτισμα αυτό δε με απωθείόταν απλώνεται στο πρόσωπο μιας κοπέλας και δε χρησιμοποιείταιγια να κρύψει τις ρυτίδες.

Καθώς τριγυρίζαμε πεζοί την πόλη, γιατί είχαμε ξαποστείλει ταγαϊδούρια μας, διασχίσαμε ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα, που είχειδρύσει ο βαρόνος ντε Ρότσιλντ για χάρη των φτωχών Ισραηλιτών.Μια κούνια, κρεμασμένη από δυο δέντρα σαν ινδιάνικη αιώρα, έδινε

λίγη χάρη καταμεσής αυτού του ασύλου της αθλιότητας, τηςασχήμιας, των γηρατειών και των ανίατων ασθενειών. Το παιδί ήτανσκεπασμένο με μια ξεσχισμένη γάζα για να προστατεύεται από τιςμύγες, και μονάχα το χεράκι του, αποκοιμισμένο και υγρό από τον

ιδρώτα του ύπνου, έβγαινε έξω από το λίκνο, και σάλευε, για ν'αρπάξει, θαρρείς, μια κουδουνίστρα που κυνηγούσε στο όνειρο.

Φτάσαμε έτσι στο Σκλαβοπάζαρο, μια αυλή με ερειπωμένες αψίδες

και μισογκρεμισμένα κτίσματα ολόγυρα. Πουλούσαν μόνο δυο νεαρέςνέγρες που κάθονταν θλιμμένες οκλαδόν πάνω σ' ένα άθλιο χαλάκικαι τις επιτηρούσε το αφεντικό τους, ένας γελοίος άντρας με πονηρήκαι ύπουλη φυσιογνώμία. Μόλις πατήσαμε το πόδι μας στο κατώφλι,

ένα σύννεφο από ρακένδυτα παιδάκια, οι άμοιροι γονείς των οποίων

κατοικούν σ' αυτά τα χαλάσματα, έσπευσε να μας προϋπαντήσειζητώντας ελεημοσύνη με τσιριχτή φωνή.

Η μία από τις δύο νέγρες με συγκίνησε· τα μάτια της είχαν μιααπερίγραπτα νοσταλγική έκφραση και μια ζωώδη, θα λέγαμε,μελαγχολία, μελαγχολία αιχμάλωτης γαζέλας· ευρωπαϊκά μάτια δε θαμπορούσαν να έχουν αυτό το βλέμμα, όπου η οδύνη δεν είναι πια

σκέψη, αλλά ένστικτο. Είχε αρκετά λεπτά χαρακτηριστικά που



55

θύμιζαν την όμορφα πλακουτσωτή κατατομή της Σφίγγας και τωνκαρυάτιδων της Αιγύπτου, μια μαύρη επιδερμίδα με γαλαζωπή

απόχρωση μ' ένα λουλούδι στην άκρη, στο χρώμα του δαμάσκηνου.

Θα την αγόραζα ευχαρίστως, αν ήξερα τι να την κάνω, όπως ο ΒίκτωρΟυγκό το ροδαλό γουρουνάκι του στο μεγάλο δρόμο των σφαγείων

της Φραγκφούρτης. Ο έμπορος ζητούσε κάπου διακόσια πενήνταφράγκα, που δεν ήταν και πολύ ακριβά. Αρκέστηκα να της δώσω λίγαγρόσια και ζαχαρωτά, τα οποία δέχτηκε με μια αρχαιοπρεπή

χειρονομία, με το μπράτσο κολλημένο στο σώμα, την παλάμη τουχεριού ανεστραμμένη· τα δάχτυλά της, που άγγιξα ελαφρά, ήτανπαγωμένα και απαλά σαν της μαϊμούς.

Κουρασμένη από το τρεχαλητό, η μικρή παρέα μας έκατσε έξω απόένα καφενείο μες στο Μπεζεστένι, όπου μας είχαν οδηγήσει τακλωθογυρίσματά μας, και μείναμε εκεί χαζεύοντας μπροστά μας, ωςτην ώρα που φύγαμε, την πολύχρωμη παρέλαση των Τούρκων, των

Περσών, των Αράβων της Συρίας και της Αφρικής, των Αρμενίων, τωνΚούρδων, των Τατάρων, των Εβραίων, με στολές άλλοτε περίλαμπρες,άλλοτε κουρελιασμένες, αλλά πάντα γραφικές. Ποτέ καλειδοσκόπιομε μεγαλύτερη ποικιλία δε γύρισε μπροστά σ' ένα περίεργο μάτι·

είδαμε εκεί, μέσα σε μία ώρα, ν' αντιπροσωπεύονται με αυθεντικάδείγματα όλοι οι χαρακτηριστικοί τύποι της Ανατολής,συμπεριλαμβανομένης και της Ινδίας. Ευχαρίστως θα σας περιέγραφα

λεπτομερώς τον κάθε τύπο χωριστά, αν δε φοβόμουν ότι θ' αργήσωνα επιβιβαστώ στον Λεωνίδα· θα τους ξαναδούμε όμως στηνΚωνσταντινούπολη, όπου υπολογίζω να μείνω αρκετό καιρό.



56

Η ΤΡΩΑΔΑ, ΤΑ ΔΑΡΔΑΝΕΛΙΑ

ΤΙ ΛΥΠΗΡΟ Ν' ΑΦΗΝΕΙΣ ΤΟΣΟ ΓΡΗΓΟΡΑ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ, την πόλη με την

ασιατική και ηδυπαθή χάρη! Ενώ έτρεχα ολοταχώς προς τη βάρκα, τοβλέμμα μου βυθιζόταν λαίμαργα μες στις μισάνοιχτες πόρτες όπου

φαίνονταν πλακόστρωτες αυλές με δροσερές κρήνες σαν τα patio τηςΑνδαλουσίας, και καταπράσινοι κήποι, οάσεις ηρεμίας και σκιάς πουομόρφαιναν από θελκτικές παρέες κοριτσιών με μαύρες ήαπαλόχρωμες εσθήτες, χτενισμένες με περίτεχνες ελληνικές

κομμώσεις, εξαίσιο θέαμα για ένα ζωγράφο ή έναν ποιητή. Η λύπημου αφορά τους όμορφους δρόμους της πόλης, την οδό των Ρόδωνκαι τους γειτονικούς της δρόμους· γιατί στην εβραϊκή συνοικία και σε

ορισμένα κομμάτια της τουρκικής συνοικίας βασιλεύει μιααηδιαστική αθλιότητα, ένα αποκρουστικό ρημαδιό. Το δίκιο μευποχρεώνει να μην κρύψω την άλλη πλευρά του νομίσματος.

Παρά την πανάρχαια ιστορία της, αφού υπήρχε ήδη από την εποχή

του Ομήρου, η Σμύρνη διαθέτει ελάχιστα μόνο υπολείμματα από τοαλλοτινό της μεγαλείο - προσωπικά, τα μόνα αρχαία ερείπια που είδαήταν τρεις τέσσερις χοντρές ρωμαϊκές κολόνες, πιο ψηλές από τις

ετοιμόρροπες μοντέρνες κατασκευές που τις περιέβαλλαν. Οιφθαρμένες αυτές κολόνες, απομεινάρια κάποιου ναού του Δία ή τηςΤύχης, δεν ξέρω τέλος πάντων ποιου θεού, φαντάζουν όμορφες και

θα πρέπει να βασάνισαν την οξυδέρκεια των λογίων· εγώ τιςπαρατήρησα μόνο όπως περνούσα καβάλα σ' ένα γαϊδούρι, πράγμαπου δε μου επιτρέπει να εκφράσω μια εμπεριστατωμένη γνώμη.

Η ακτή της Ασίας είναι πολύ λιγότερο άγονη από την ακτή της

Ευρώπης, και έμεινα στο κατάστρωμα όση ώρα μου επέτρεψε το φωςνα ξεχωρίζω τα περιγράμματα της ξηράς.

Την επομένη, όταν ξημέρωσε, είχαμε αφήσει, πίσω μας τη Μυτιλήνη,την αρχαία Λέσβο, την πατρίδα της Σαπφούς, την κοιτίδα αυτού του

ιδιόμορφου έρωτα από τον οποίο ήταν αποκλεισμένος ο άντρας, καιπου σήμερα ακόμα έχει περισσότερες από μία ιέρειες. Μια γη αρκετάπεδινή απλωνόταν μπροστά μας, στα δεξιά μας· ήταν η Τρωάδα:



57

Campos ubi Troja fuit, η ίδια γη της επικής ποίησης, το θέατρο των αθάνατων εποποιιών, ο

τόπος που ευλογήθηκε διπλά, μια από την ελληνική ιδιοφυΐα και μιααπό τη λατινική, μια από τον Όμηρο και μια από τον Βιργίλιο. Είναιπαράξενη αίσθηση να βρίσκεσαι έτσι στην καρδιά ενός ποιήματος καιστην καρδιά μιας μυθολογίας. Σαν τον Αινεία που διηγιόταν την

ιστορία του στη Διδώ πάνω στο ψηλό κρεβάτι του, μπόρώ να πωπάνω από το κατάστρωμα και με περισσότερη αλήθεια ακόμα:

Est in conspectu Tenedos... γιατί να το νησί απ' όπου ξαμολήθηκαν τα φίδια που έδεσαν μες στις

σπείρες τους τον άμοιρο Λαοκόοντα και τους γιους του, καιενέπνευσε ένα από τα αριστουργήματα της γλυπτικής, η Τένεδος,πάνω στην οποία δεσπόζει κραταιός ο Φοίβος Απόλλων, ο θεός με το

ασημένιο τόξο, που επικαλέστηκε ο Χρύσης· και, παραπέρα, να ηπαραλία που ο Πρωτεσίλαος, το πρώτο θύμα αυτού του πολέμου πουέμελλε να καταστρέψει ένα λαό, έβαψε με το αίμα του που έγινε,θαρρείς, εξιλαστήρια σπονδή. Εκείνος ο άμορφος σωρός των

συντριμμιών που ξεχωρίζει στο βάθος είναι οι Σκαιές Πύλες απ' όπουέβγαινε ο Έκτορας, φορώντας την περικεφαλαία με το κόκκινο λοφίοπου τρόμαζε τον μικρό Αστυάνακτα, και μπροστά στις οποίες

κάθονταν στη σκιά οι γέροντες που ο Όμηρος βάζει να προσκυνούντην ομορφιά της Ελένης· εκείνο το μελαγχολικό βουνό, ντυμένο μ' έναμανδύα από δάση που ορθώνονται στον ορίζοντα, είναι η Ίδη, το

σκηνικό της κρίσης του Πάρι, εκεί όπου οι τρεις αντίζηλες θεές, η Ήραμε τα χιονόλευκα μπράτσα, η Παλλάς Αθηνά με τα σμαραγδένιαμάτια και η Αφροδίτη με τα μαγικά θέλγητρα, στήθηκαν γυμνέςμπροστά στον καλότυχο βοσκό· εκεί όπου γνώρισε ο Αγχίσης τη μέθη

ενός ουράνιου υμέναιου και έκανε την Αφροδίτη μάνα του Αινεία. Οελληνικός στόλος ήταν αραδιασμένος κατά μήκος τούτης της ακτής,και οι πλώρες των μαύρων πλοίων του ακουμπούσαν στην άμμο της.

Η ακρίβεια των ομηρικών περιγραφών προκύπτει με ενάργεια απόκάθε λεπτομέρεια τούτης της γης· ένας στρατηγός θα μπορούσε ναπαρακολουθήσει εδώ, με την Ιλιάδα στο χέρι, όλες τις επιχειρήσεις

της πολιορκίας.



58

Όσο, ενώ ανακαλώ τις κλασικές αναμνήσεις μου, κοιτάζω τηνΤρωάδα, η Σταλιμένη, η αρχαία Λήμνος, που δέχτηκε την πτώση του

Ήφαιστου όταν γκρεμίστηκε από τον ουρανό, αναδύεται από τη

θάλασσα και διαγράφει μπρος μου τα κιτρινωπά ακρωτήριά της. Θαήθελα να είχα δύο πρόσωπα σαν τον Ιανό. Πραγματικά, δυο μάτια δε

φτάνουν, και ο άνθρωπος υστερεί σ' αυτό σε σχέση με την αράχνη,που έχει οχτώ χιλιάδες, σύμφωνα με τους Λέβενχοκ καιΣβάμερνταμ10. Πριν προλάβω μια στιγμή να στρέψω το κεφάλι μου

για να ρίξω μια ματιά στο ηφαιστειογενές νησί όπου σφυρηλατούσαντα όπλα που θα μάχονταν τους ήρωες τους ευνοημένους από τουςθεούς, και τα χρυσά τρίποδα, ζωντανούς σκλάβους από μέταλλο, πουεξυπηρετούσαν τους Ολύμπιους θεούς στις ουράνιες κατοικίες τους,

με τραβάει ο καπετάνιος από το μανίκι για να μου δείξει ένα γήλοφο,πάνω στην τρωαδική γη, έναν κωνικό λόφο με συμμετρικό σχήμα πουμαρτυρεί ότι είναι φτιαγμένος από χέρι ανθρώπου. Ο τύμβος αυτός

σκεπάζει τον Αντίλοχο, γιο του Νέστορα και της Ευρυδίκης, τον πρώτο Έλληνα που σκότωσε Τρωαδίτη όταν άρχισε η πολιορκία και που ο ίδιος πέθανε από το χέρι του Έκτορα τη στιγμή που απέκρουε ένα

χτύπημα του Μέμνονα στον πατέρα του. Αναπαύεται άραγε στ'αλήθεια ο Αντίλοχος κάτω απ' αυτό το λοφίσκο; Η παράδοση το

επιβεβαιώνει, και γιατί να πει ψέματα η παράδοση.

Όσο προχωράει κανείς, αναφαίνονται δύο ακόμα τύμβοι, κοντά σ' ένα

χωριουδάκι που ονομάζεται Γενί Σεχίρ, με κύριο χαρακτηριστικό μιασειρά από εννέα ανεμόμυλους, παρόμοιους με αυτούς της Σύρας. Οπρώτος τύμβος, έτσι όπως ερχόμαστε από τη Σμύρνη, και ο πιο

κοντινός στην παραλία, είναι ο τάφος του Πάτροκλου, του επιστήθιουφίλου, του συμπολεμιστή, του αχώριστου συντρόφου του Αχιλλέα.Εδώ στήθηκε η γιγαντιαία πυρά που ποτίστηκε από το αίμα

αμέτρητων θυμάτων, στην οποία ο ήρωας, μεθυσμένος από τον πόνο,έριξε τέσσερα καθαρόαιμα άλογα, δυο σκυλιά ράτσας και δώδεκανεαρούς Τρώες που θυσίασε με το χέρι του για την ψυχή του φίλουτου, και γύρω από αυτή την πυρά ο στρατός, βουτηγμένος στο

πένθος, τέλεσε πολυήμερους επικήδειους αγώνες. Ο δεύτερος, πιοαπομακρυσμένος, προς την ενδοχώρα, είναι ο τάφος του ίδιου τουΑχιλλέα. Τουλάχιστον, έτσι τον ονομάζουν. Σύμφωνα με την ομηρική

παράδοση, έσμιξαν την τέφρα του Αχιλλέα και του Πάτροκλου σε μια



59

χρυσή τεφροδόχο, και έτσι οι δυο σπουδαίοι φίλοι, αχώριστοι στηζωή, παρέμειναν αχώριστοι και στο θάνατο. Οι θεοί συγκινήθηκαν

από το θάνατο του ήρωα· η Θέτις βγήκε από τη θάλασσα μ' ένα χορό

από Νηρηίδες που μοιρολογούσαν· οι εννέα μούσες θρήνησαν καιέψαλαν μοιρολόγια γύρω από το νεκροκρέβατο, και οι πιο γενναίοι

στρατιώτες τέλεσαν αιματηρούς αγώνες προς τιμήν του ήρωα. Τούτοςο τύμβος πρέπει να είναι κάποιου άλλου Έλληνα ή Τρωαδίτηαρχηγού, του Έκτορα, ίσως. Από την εποχή ακόμα του Αλέξανδρου,

γνώριζαν ήδη τη θέση του τάφου του ήρωα της Ιλιάδας, γιατί οκατακτητής της Ασίας σταμάτησε εκεί λέγοντας ότι ο Αχιλλέας ήτανπανευτυχής που είχε ένα φίλο σαν τον Πάτροκλο και έναν ποιητή σαντον Όμηρο. Εκείνος είχε μονάχα τον Ηφαιστίωνα και τον Κόιντο

Κούρτιο, και όμως τα κατορθώματά του ξεπέρασαν τα κατορθώματατου γιου του Πηλέα· για άλλη μια φορά η ιστορία επισκίασε τημυθολογία.

Όσο εγώ κάνω μια εκτενή αναφορά στην ομηρική γεωγραφία και τουςήρωες της Ιλιάδας, σχολαστικότητα εντελώς αθώα και απόλυταδικαιολογημένη απέναντι από την Τροία, ο Λεωνίδας συνεχίζει τηνπορεία του, την οποία δυσχεραίνει λίγο ένας βόρειος άνεμος που

πνέει από τη Μαύρη Θάλασσα, και προχωράει προς το στενό τωνΔαρδανελίων, που περιφρουρείται από δυο ισχυρά φρούρια, το έναστην όχθη της Ασίας, το άλλο στην όχθη της Ευρώπης. Τα

διασταυρούμενα σινιάλα τους φράζουν την είσοδο του πορθμού καικάνουν την πρόσβαση οποιουδήποτε εχθρικού στόλου αν όχιαδύνατη, τουλάχιστον πολύ δύσκολη. Για να ολοκληρώσουμε με την

Τρωάδα, να πούμε ότι πέρα από το Γενί Σεχίρ χύνεται στο Βόσποροένα ρεύμα που άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι ο Σιμόεις και άλλοι λένεότι είναι ο Γρανικός.

Ο Ελλήσποντος, ή θάλασσα της Έλλης, είναι πολύ στενός· έχει κανείς

περισσότερο την εντύπωση ότι πλέει στην εκβολή ενός μεγάλουποταμού παρά σε μια πραγματική θάλασσα. Το πλάτος του δενξεπερνάει το πλάτος του Τάμεση στο ύψος του Γκρέιβσεντ. Καθώς ο

άνεμος ευνοούσε τα πλοία που ήθελαν να βγουν στ' ανοιχτά τουΑιγαίου Πελάγους, διασχίζαμε ένα σωστό πλήθος από καράβια πουέρχονταν κατά πάνω μας με όλα τα πανιά τους ανοιγμένα· από



60

μακριά, με τα χαμηλά τους άρμενα, ήταν όμοια με γυναικείεςσιλουέτες, μ' έναν κουβά σε κάθε χέρι, που περπατούν κουνάμενες

σεινάμενες στην αγορά. Αυτή η παρομοίωση, τόσο φυσική, που

έκαναν συγχρόνως πολλοί άνθρωποι στο κατάστρωμα, μου φαίνεταιπαράλογη τώρα που τη γράφω, και θα φανεί σίγουρα ακόμα

περισσότερο σε όσους με διαβάσουν, και όμως είναι πολύ σωστή.

Η ακτή της Ευρώπης, που την παραπλέουμε από πιο κοντά, έχειμονάχα απότομους λόφους με λίγες πινελιές βλάστησης και δείχνεικάπως άγονη και μονότονη· η ακτή της Ασίας είναι πολύ πιο

πρόσχαρη και η πρασινάδα της, αγνοώ γιατί, μοιάζει περισσότερο μ'αυτή του Βορρά που, σύμφωνα με τις προκαταλήψεις, θα ταίριαζε

περισσότερο στην Ευρώπη. Κάποια στιγμή, ήμαστε τόσο κοντά στηνόχθη που ξεχωρίζαμε πέντε Τούρκους καβαλάρηδες να προχωρούν σ'ένα μικρό μονοπάτι που απλωνόταν στη βάση ενός γκρεμού σανλεπτή κίτρινη κορδέλα. Μας χρησίμευσαν για κλίμακα για να

λογαριάσουμε το ύψος της ακτής, που ήταν πολύ ψηλότερη απ' όσοπιστεύαμε. Κοντά σ' αυτή την περιοχή έφιτιαξε ο Ξέρξης τη γέφυραγια να περάσει ο στρατός του και μαστίγωσε την ασεβή θάλασσα πουείχε την αναίδεια να την γκρεμίσει. Αν κρίνεις επί τόπου αυτή την

επιχείρηση, που την αναφέρουν όλα τα εγχειρίδια ηθικής ως τοαποκορύφωμα της ανθρώπινης παραφροσύνης και ως παράδειγμαπαραληρηματικής αλαζονείας, μοιάζει, απεναντίας, πολύ λογική.

Θεωρούν επίσης ότι η Σηστός και η Άβυδος, που δοξάστηκαν απότους έρωτες της Ηρώς και του Λέανδρου, βρίσκονταν σχεδόν σ' αυτότο ύψος όπου ο Ελλήσποντος στενεύει και έχει μόνο οχτακόσια

εβδομήντα πέντε πόδια πλάτος.

Ο λόρδος Βύρων, όπως ξέρουμε, ανανέωσε χωρίς να είναι

ερωτευμένος το κολυμβητικό κατόρθωμα του Λέανδρου· αλλά, αντίγια την Ηρώ να υψώνει στην όχθη τον πυρσό της σαν φάρο, τον

προϋπάντησε μόνο ο πυρετός. Βάλθηκε να κάνει μια διαδρομή μιαςώρας και δέκα λεπτών, και έδειχνε πιο περήφανος γι' αυτό τοκατόρθωμα παρά για το ότι έγραψε το Τσάιλντ Χάρολντ ή τον

Κουρσάρο του, ματαιοδοξία του κολυμβητή που θα συμμεριστούνόλοι όσοι έχουν κάνει ένα κανονικό μακροβούτι στα λουτρά Ντελινύκαι μπόρεσαν να αξιώσουν το παράσημο του κολυμβητικού



61

πρωταθλήματος.

Σταματήσαμε μια στιγμή, αλλά χωρίς να πιάσουμε λιμάνι, μπροστά σε

μια πόλη πάνω από την οποία κυμάτιζαν οι σημαίες των προξενείωνπολλών εθνών, και στην οποία έδιναν ζωντάνια οι τροχοί τωνανεμόμυλων που γύριζαν με μανία: έξω από την πόλη, στην παραλία,

προεξείχαν άσπρα και πράσινα αντίσκηνα, όπου κατασκήνωνανστρατεύματα. Δε θα σας πω επακριβώς το όνομα αυτής της περιοχής,δεδομένου ότι όποιος ρώτησα μου είπε και ένα διαφορετικό, πράγμαπου είναι πολύ συνηθισμένο σε μια χώρα όπου το αρχαίο ελληνικό

όνομα επικαλύπτεται από το λατινικό όνομα που το σκεπάζει τοτουρκικό όνομα, και όλα μαζί κουκουλώνονται από ένα φράγκικο

όνομα για μεγαλύτερη σαφήνεια· θαρρώ, όμως, πως ήταν το ΤσανάκΚαλέ, που εμείς οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι μεταφράζουμε ελεύθερα ωςΔαρδανέλια.

Ο άνεμος, το ρεύμα, η μικρή έκταση του όρμου σήκωσαν κύμα, καιαλλεπάλληλα κυματάκια κλυδώνιζαν αρκετά βίαια μια βάρκα με

πολλούς κωπηλάτες που πάσχιζε να πλευρίσει τον Λεωνίδα, ο οποίοςείχε σταματήσει και την περίμενε στη μέση του Βοσπόρου. Η βάρκα

έφερνε έναν πασά που ήθελε να πάει στην Καλλίπολη, στην είσοδοτης θάλασσας του Μαρμαρά. Ήταν ένας παχουλός άντρας, με χοντρότράχηλο, πλατύ και λιπαρό πρόσωπο, αλλά φίνος παρ' όλο το πάχοςτου. Φορούσε τη φριχτή στολή του Νιζάμ11, το κόκκινο φέσι και τη

γαλάζια ρεντιγκότα κουμπωμένη δεξιά· μια πολυάριθμη συνοδείασυνωστιζόταν γύρω του: επιστάτης, γραμματείς, υπηρέτης πουκουβαλούσε τις πίπες και άλλοι ασήμαντοι αξιωματούχοι, χωρίς ναυπολογίσουμε τους σωματοφύλακες και τους υπόλοιπους υπηρέτες.

Όλος αυτός ο κόσμος ξεδίπλωσε χαλιά, ξετύλιξε στρώματα και κάθισε

οκλαδόν πάνω τους· οι πιο εκλεπτυσμένοι έκατσαν στους πάγκους καιαρκέστηκαν να κρατούν το ένα τους πόδι με το χέρι για να κρύψουν

την αμηχανία τους.

Οι αποσκευές ήταν περίεργες: ναργιλέδες κλεισμένοι μέσα σε θήκεςαπό κόκκινο μαροκινό, δέσμες μαρκουτσιών από κερασιά και γιασεμί,πανέρια τυλιγμένα με δέρμα σαν μπαούλα, με χρυσά σταμπωτά γύρω

από τις κλειδωνιές και με πολύ όμορφα κεντητά σχέδια, κύλινδροι



62

περσικών χαλιών και στοίβες από πλακάκια. Υπήρχαν στην παρέατους κάτι ασυνήθιστοι τύποι, μεταξύ άλλων ένας σωματώδης νεαρός,

κατάξανθος, στρουμπουλός και ροδοκόκκινος, που έμοιαζε με

τεράστιο Αγγλόπουλο μεταμφιεσμένο σε Τουρκόπουλο, και ένας Έλληνας αδύνατος, ξερακιανός, κοκαλιάρης, με αλεπουδίσιο

πρόσωπο, χαμένος μέσα σ' ένα μακρύ κανελί τσόχινο χιτώνα μεγούνινη γαρνιτούρα, σαν τους δολαμάδες που φορούν στο θέατροτης οδού Ρισελιέ όταν παίζουν τον Βαγιαζίτ

12· πλαισίωναν τον

παχουλό πασά σαν δύο παρενθέσεις και έμοιαζαν ν' απολαμβάνουν,για διαφορετικούς λόγους, την εύνοια του αφέντη. Οι στολές τουκοσμάκη είχαν διατηρήσει το χαρακτήρα τους: φαρδιά ζωνάριαπαραγεμισμένα με όπλα, γιλέκα με επωμίδες, σακάκια με σιρίτια και

φανταχτερούς αγκώνες, όμορφες ληστρικές φυσιογνωμίεςΑρναούτηδων ή Αλβανών που φέρνουν χαρά στους ζωγράφους καιαπελπισία σε όσους κατασκευάζουν αδιάβροχα υφάσματα από

καουτσούκ και γουταπέρκα· ντυμένοι κατ' αυτό τον τρόπο, οι σκλάβοιείχαν το ύφος πριγκίπων της Ανατολής, και οι αφέντες τους άπραγωνυπηρετών.

Καθώς ήταν η εποχή του Ραμαζανιού, ούτε αφέντες ούτε σκλάβοι

άγγιξαν τα τσιμπούκια τους, και αρκέστηκαν, για να περάσει η ώρα,να κοιμούνται ή να ξεκουκίζουν ανάμεσα στα δάχτυλά τους τακομπολόγια τους.

Για τη θάλασσα του Μαρμαρά δε θα μπορούσα να σας δώσω πολλέςλεπτομέρειες, επειδή τη διασχίσαμε νύχτα, κι εγώ κοιμόμουν σταβάθη της καμπίνας μου, κουρασμένος από μια δεκατετράωρη σκοπιάστο κατάστρωμα. Απλώνεται και φαρδαίνει αισθητά πάνω από την

Καλλίπολη, και στενεύει πάλι στην Κωνσταντινούπολη. Αφήσαμε τον

πασά και την ακολουθία του στην Καλλίπολη, που οι μιναρέδες τηςπρόβαλλαν θολά μες στη σκιά του απόβραδου. Όταν ξημέρωσε, απότην πλευρά της Ασίας, ο Όλυμπος της Βιθυνίας, παγωμένος απόαιώνια χιόνια, υψωνόταν μέσα από τη ροδοκόκκινη καταχνιά τουπρωινού με ιριδίζουσες αποχρώσεις και ασημένια λαμπυρίσματα. Η

ακτή της Ευρώπης, απείρως πιο βατή, ήταν σπαρμένη με κάτασπρουςσυνοικισμούς και καταπράσινα παρτέρια, πάνω από τα οποίαυψώνονταν μακριές πλίνθινες καμινάδες, οβελίσκοι της βιομηχανίας,



63

που η ροδοκόκκινη πλίνθος τους μιμείται αρκετά καλά, από μακριά,τον κόκκινο γρανίτη της Αιγύπτου. Αν δε φοβόμουν ότι θα με

κατηγορήσουν για παραδοξολογία, θα έλεγα ότι όλο αυτό το κομμάτι

μού θύμισε την όψη του Τάμεση, ανάμεσα στο νησί των Σκύλων καιτο Γκρίνουιτς· ο ουρανός, πολύ γαλακτώδης, πολύ οπάλινος, σχεδόν

λευκός και πνιγμένος σε μια διάφανη ομίχλη, έκανε ακόμαμεγαλύτερη την ψευδαίσθηση· μου φαινόταν ότι πήγαινα στοΛονδίνο πάνω στο ατμόπλοιο της Βουλόνης, και έπρεπε να δω, για να

βγω από την πλάνη μου, την κόκκινη σημαία με το ασημένιομισοφέγγαρο να υψώνεται στο κατάρτι μας καθώς μπαίναμε σταΔαρδανέλια.

Στον ορίζοντα τραντάζει γαλανό το αρχιπέλαγος των Πριγκιπονήσων,ένα είδος νήσων Υέρ13 της Κωνσταντινούπολης, όπου ο κόσμοςπηγαίνει εκδρομές κάθε Κυριακή· λίγα λεπτά ακόμα και η Ισταμπούλθα προβάλει σ' όλο της το μεγαλείο. Ήδη, δεξιά μας, μέσα από την

ασημένια γάζα της ομίχλης, ξεπηδούν τα βέλη κάποιων μιναρέδων. ΤοΕπταπύργιο, όπου φυλάκιζαν άλλοτε τους πρεσβευτές, ορθώνει τουςογκώδεις πύργους του με τα επαλξωτά τείχη· τα πόδια του λούζονταιστη θάλασσα και η πλάτη του ακουμπάει στο λόφο· από εκεί ξεκινάει

το αρχαίο τείχος που περιβάλλει την πόλη ως το Εγιούπ. Οι Τούρκοιτο αποκαλούν Γεντί Κουλέ, και οι Έλληνες το ονόμαζαν Επταπύργιο. Ηκατασκευή του ανάγεται στους βυζαντινούς αυτοκράτορες. Το

ξεκίνησε ο Ζήνων και το τελείωσαν οι Κομνηνοί. Όπως φαίνεται απότη θάλασσα, δείχνει σε κακή κατάσταση και έτοιμο να καταρρεύσει·φαντάζει όμως όμορφο με τον όγκο του, τους κοντόχοντρους πύργους

του, τα χοντρά τείχη του, την όψη του σαν φυλακής και φρουρίου.

Ο Λεωνίδας, βραδαίνοντας την ταχύτητά του για να μη φτάσει πολύ

νωρίς, περνάει ξυστά από την άκρα του σεραγιού: μια σειρά απόμακρόστενα τείχη ασπρισμένα με ασβέστη, που διαγράφουν τις

επάλξεις τους με φόντο τα παραπετάσματα των τερέβινθων και τωνκυπαρισσιών, μικρά δωμάτια με δικτυωτά παράθυρα, κιόσκια μεμυτερές στέγες, χωρίς καμιά συμμετρία· υπάρχει μεγάλη απόσταση

από τη μεγαλοπρέπεια που συναντάμε στις Χίλιες και μια νύχτες,όπου το όνομα και μόνο του σεραγιού κάνει και την πιο ράθυμηφαντασία να ονειροπολεί, και πρέπει να ομολογήσω ότι τούτα τα



64

ξύλινα κουτιά με τα ψιλά καφασωτά, που κρατούν φυλακισμένεςκαλλονές της Γεωργίας, της Κιρκασίας και της Ελλάδας, ουρί από τον

παράδεισο του Μωάμεθ με θεό τους τον πατισάχ, μοιάζουν

εξοργιστικά με κοτέτσια. Συγχέουμε άθελά μας την αραβικήαρχιτεκτονική με την τουρκική, που δεν έχουν καμία σχέση, και

φανταζόμαστε ακούσια ότι κάθε σεράι είναι μια Αλάμπρα, πράγμαπου απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Οι αποθαρρυντικές αυτέςπαρατηρήσεις δεν εμποδίζουν το παλιό σεράι να φαντάζει όμορφο,

με την αστραφτερή λευκότητα και τη σκούρα πρασινάδα του,ανάμεσα στο φωτεινό ουρανό και το γαλανό νερό που γλείφει με τοορμητικό ρεύμα του τα γεμάτα μυστήριο τείχη του.

Μας υπέδειξαν, καθώς περνούσαμε, ένα επικλινές επίπεδο πουξεπηδούσε από ένα άνοιγμα του τείχους και προεξείχε σαν απότομητσουλήθρα πάνω από τη θάλασσα. Από εκεί, λένε, έριχναν μες στοΒόσπορο τις οδαλίσκες που ήταν άπιστες ή που δυσαρέστησαν τον

αφέντη τους, για κάποιο λόγο, κλεισμένες μέσα σ' ένα τσουβάλι μαζίμε μια γάτα κι ένα ερπετό. Πόσα θελκτικά κορμιά άραγε ναπαρέσυραν αυτά τα γαλανά και βαθιά νερά στο ορμητικό ρεύμα τους;Τώρα τα ήθη έχουν εκλεπτυνθεί ή μαλακώσει πολύ, γιατί δε γίνεται

πια λόγος για τέτοιες βάρβαρες εκτελέσεις. Ίσως πάλι τούτος οθρύλος να είναι φανταστικός, και εγώ δε φέρω καμία εγγύηση για τηναυθεντικότητά του. Τον διηγούμαι χωρίς κριτική· αν δεν αληθεύει,

έχει τουλάχιστον τοπικό χρώμα.

Προσπεράσαμε την άκρα του σεραγιού· ο Λεωνίδας σταματάει στηνείσοδο του Κεράτιου Κόλπου. Ένα θαυμάσιο πανόραμα ξετυλίγεταιμπρος στα μάτια μας σαν ακτινικό όπερας σε παραμυθένιο έργο. Ο

Κεράτιος Κόλπος αποτελείται από δυο ακρωτήρια, με το παλιό σεράι

στο ένα και τη σκάλα του Τοπχανέ στο άλλο, και σκίζει την πόλη, πουείναι χτισμένη αμφιθεατρικά πάνω στις δυο όχθες του, ως τα Γλυκέα

Ύδατα της Ευρώπης και την εκβολή του Βαρβύση, ενός μικρούποταμού που εκβάλλει εκεί. Το όνομα του Κερατίου Κόλπουπροέρχεται το δίχως άλλο από αυτό που αντιπροσωπεύει για την

πόλη, ένα πραγματικό κέρας αφθονίας, λόγω των ευκολιών πουπροσφέρει στα καράβια, στο εμπόριο και στη ναυπηγική.



65

Όσο περιμένουμε να πατήσουμε το πόδι μας στην ξηρά, αςσχεδιάσουμε αχνά με μολύβι τον πίνακα που θα ζωγραφίσουμε

αργότερα. Δεξιά, πέρα από τη θάλασσα, ασπρίζει ένα πελώριο

οικοδόμημα με πολλές συμμετρικές σειρές από παράθυρα,περιστοιχισμένο στις γωνίες του από πυργίσκους πάνω στους οποίους

δεσπόζουν κοντάρια με σημαίες: είναι ένας στρατώνας, το πιοαξιόλογο, αλλά όχι το πιο χαρακτηριστικό οικοδόμημα του Σκούταρι,τουρκική ονομασία της ασιατικής συνοικίας της Κωνσταντινούπολης,

που απλώνεται, ανηφορίζοντας από την πλευρά της ΜαύρηςΘάλασσας, στη θέση της αρχαίας Χρυσούπολης, από την οποία δενυπάρχει κανένα απομεινάρι.

Λίγο παραπέρα, καταμεσής του νερού, υψώνεται, πάνω σε μιαβραχονησίδα, ένας φάρος εκτυφλωτικής λευκότητας, που λέγεταιπύργος του Λέανδρου ή ακόμα πύργος της Κόρης, αν και η περιοχήδεν έχει καμία σχέση με το θρύλο των δύο εραστών που δοξάστηκαν

από τον Μουσαίο. Ο πύργος αυτός, που έχει ένα αρκετά κομψόσχήμα, μοιάζει αλαβάστρινος κάτω από το καθαρό φως, και φαντάζειθαυμάσια με φόντο τη βαθυγάλανη απόχρωση της θάλασσας.

Στην είσοδο του Κερατίου Κόλπου προεξέχει ο Τοπχανές, με τηναποβάθρα του, το τηλεβολοστάσιό του, κι ένα τζαμί με πρωτότυποτρούλο και λυγερούς μιναρέδες, που έχτισε ο σουλτάνος Μαχμούτ. Τομέγαρο της πρεσβείας της Ρωσίας ορθώνει, πάνω από τις κόκκινες

κεραμιδένιες στέγες και τις συστάδες των δέντρων, την αλαζονικάεπιβλητική πρόσοψή του, που αιχμαλωτίζει το βλέμμα και κλέβει τιςεντυπώσεις εκ των προτέρων, ενώ τα μέγαρα των υπόλοιπωνπρεσβειών αρκούνται σε μια πιο σεμνή παρουσία. Ο πύργος του

Γαλατά, συνοικίας κατειλημμένης από τους Φράγκους εμπόρους,

υψώνεται ανάμεσα στα σπίτια, με μια μυτερή κορυφή από πράσινοσκουριασμένο χαλκό, και δεσπόζει πάνω από τα αρχαία γενουάτικα

τείχη που μεταβάλλονται σε ερείπια στα πόδια του. Το Πέραν, όπουκατοικούν Ευρωπαίοι, κλιμακώνει στην κορυφή του λόφου τακυπαρίσσια και τα πέτρινα σπίτια του, που έρχονται σε αντίθεση με

τις ξύλινες παράγκες των Τούρκων και απλώνονται ως το μεγάλονεκροταφείο του.



66

Η άκρα του σεραγιού σχηματίζει το άλλο ακρωτήριο, και πάνω σ'αυτή την όχθη είναι που ξεδιπλώνεται η πόλη της

Κωνσταντινούπολης. Ποτέ άλλη κακοτράχαλη γραμμή δεν κυμάτισε

με τόση μεγαλοπρέπεια ανάμεσα στον ουρανό και το νερό: η γηανηφορίζει από την αρχή της θάλασσας, τα οικοδομήματα

προβάλλουν αμφιθεατρικά, τα τζαμιά, που προεξέχουν πάνω από τονωκεανό της πρασινάδας και των πολύχρωμων σπιτιών,στρογγυλεύουν τους γαλαζωπούς τρούλους τους και εξακοντίζουν

τους λευκούς μιναρέδες με τους εξώστες που καταλήγουν σε μιαμυτερή άκρη, μες στο φωτεινό ουρανό του πρωινού, δίνοντας στηνπόλη μια ανατολίτικη και ονειρική φυσιογνωμία, στην οποία έρχεταινα προστεθεί το ασημένιο φέγγος που λούζει τα αχνά περιγράμματά

τους. Ένας εξυπηρετικός συνταξιδιώτης μάς τα κατονομάζει με τησειρά ξεκινώντας από το Σεράι και ανηφορίζοντας προς τα βάθη τουΚεράτιου Κόλπου: Αγία Σοφία, Αγία Ειρήνη, Σουλτάν Αχμέτ, Οσμανιέ,

Σουλτάν Βαγιαζίτ, Σουλεϊμανιέ, Σεχζαντέ Τζαμισί, Σουλτάν ΜοχαμέτΒ', Σουλτάν Σελίμ. Καταμεσής όλων αυτών των μιναρέδων, πίσω απότο τζαμί του Βαγιαζίτ, υψώνεται θαυμαστά ψηλός ο πύργος του

Σερασκέρη, απ' όπου δίνουν σινιάλο ότι ξέσπασε πυρκαγιά.

Τρεις λεμβόζευκτες γέφυρες ενώνουν τις δυο όχθες του ΚεράτιουΚόλπου και επιτρέπουν μια αδιάκοπη επικοινωνία ανάμεσα στηντουρκική πόλη και τα προάστιά της με τους ετερόκλητους

πληθυσμούς. Ο κεντρικός δρόμος του Γαλατά καταλήγει στην πρώτηαπ' αυτές τις γέφυρες. Αλλά ας μην προτρέχουμε σχετικά μ' αυτές τιςλεπτομέρειες, που θα έρθουν στην ώρα τους, και ας περιοριστούμε

στη γενική θέα. Όπως στο Λονδίνο, δεν υπάρχουν αποβάθρες στηνΚωνσταντινούπολη, και η πόλη βουτάει παντού τα πόδια της μες στηθάλασσα· καράβια όλων των εθνών πλησιάζουν τα σπίτια χωρίς να

κρατιούνται σε σεβαστή απόσταση από μια γρανιτένια αποβάθρα.Κοντά στη γέφυρα, στα ανοιχτά του Κεράτιου Κόλπου, ήταναγκυροβολημένοι στολίσκοι με αγγλικά, γαλλικά, αυστριακά,τουρκικά ατμόπλοια: πλωτά λεωφορεία, σαν water-men του

Βοσπόρου, ένας Τάμεσης της Κωνσταντινούπολης όπουσυγκεντρώνονται όλη η κίνηση και όλη η δραστηριότητα της πόλης·μυριάδες βάρκες και καΐκια αυλάκωναν σαν ψάρια το κυανό νερό του

κόλπου και κατευθύνονταν προς τον Λεωνίδα, που ήταν



67

αγκυροβολημένος σε κάποια απόσταση από το τελωνείο, το οποίοβρισκόταν ανάμεσα στο Γαλατά και τον Τοπχανέ. Σε όλες τις χώρες

του κόσμου, το τελωνείο έχει κάποιες κολόνες κι ένα επιστύλιο σε

τεχνοτροπία που θυμίζει Οντεόν. Αυτό της Κωνσταντινούπολης απέχειπολύ από την αρχιτεκτονική του είδους. Ευτυχώς, οι παράγκες που

γειτονεύουν μ' αυτό είναι τόσο ρημαγμένες, τόσο ετοιμόρροπες,γέρνουν τόσο πολύ προς τα εμπρός και ακουμπούν η μια πάνω στηνάλλη με μια νωχελικότητα τόσο ανατολίτικη, που αυτό διορθώνει την

κλασική όψη του τελωνείου.

Όπως συμβαίνει συνήθως, το κατάστρωμα του Λεωνίδα γέμισεμεμιάς από ένα πολύγλωσσο πλήθος - μια ακαταλαβίστικη φλυαρία

στα τουρκικά, τα ελληνικά, τα αρμενικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά και τααγγλικά. Είχα αρχίσει να ενοχλούμαι ακούγοντας όλα αυτά τααλαμπουρνέζικα, αν και προτού φύγω είχα μελετήσει τα τουρκικά τουΚοβιέλου και την τελετή του Αρχοντοχωριάτη, όταν εμφανίστηκε μέσα

σ' ένα καΐκι, σαν σωτήριος άγγελος, ο άνθρωπος που μου είχανσυστήσει και που μόνος του μιλάει τόσες γλώσσες όσες και οδιάσημος Μετζοφάντι14. Διαολόστειλε, καθέναν στο ιδίωμά του,όλους τους κατεργάρηδες που με περιτριγύριζαν, μ' έβαλε στη βάρκα

του και με οδήγησε στο τελωνείο, όπου αρκέστηκαν να ρίξουν μιααφηρημένη ματιά στο πενιχρό μπαούλο μου, που ένας χαμάληςφορτώθηκε σαν φτερό στη φαρδιά πλάτη του.

Ο χαμάλης είναι ένα ιδιαίτερο είδος στην Κωνσταντινούπολη: είναιμια δίποδη καμήλα χωρίς καμπούρα· ζει με αγγούρια και νερό, καικουβαλάει τεράστια βάρη μέσα από δύσβατους δρόμους, κάθετεςανηφόρες και με εξουθενωτική ζέστη. Τοποθετεί το φορτίο του στη

χαμαλίκα, ένα δερμάτινο παραγεμισμένο μαξιλαράκι που το φοράει

στους ώμους, και περπατάει από κάτω του διπλωμένος στα δύο,παίρνοντας δύναμη από τον αυχένα, όπως τα βόδια. Η στολή του

αποτελείται από μια φαρδιά λινή περισκελίδα, ένα σακάκι απόχοντρό κιτρινωπό ύφασμα κι ένα φέσι τυλιγμένο μ' ένα μαντίλι. Οιχαμάληδες έχουν εξαιρετικά ανεπτυγμένο στέρνο, και συχνά, πράγμα

παράδοξο, ισχνά ποδαράκια. Σου φαίνεται ασύλληπτο πώς μ' αυτά τααδύναμα καλάμια, ηλιοψημένα και όμοια με φλογέρες μες στη θήκητους, μπορούν ν' αντέξουν βάρη που θα 'καναν τον Ηρακλή να



68

γονατίσει.

Ακολουθώντας το χαμάλη, που κατευθυνόταν προς το δωμάτιο που

μου είχαν κρατήσει, έμπαινα ολοένα και πιο βαθιά σ' ένα δαίδαλοαπό δρομάκια και στενοσόκακα, φιδωτά, ελεεινά, με τρισάθλιαπλακόστρωτα, γεμάτα τρύπες και λακκούβες, φραγμένα από λεπρά

σκυλιά και γαϊδούρια φορτωμένα με δοκάρια και μπάζα, και οεκθαμβωτικός αντικατοπτρισμός της Κωνσταντινούπολης από μακριάέσβηνε γρήγορα. Ο Παράδεισος μεταμορφωνόταν σε κοπρώνα, ηποίηση σε πρόζα, και αναρωτιόμουν, με κάποια μελαγχολία, πώς

μπορούσαν αυτά τ' άθλια χαμόσπιτα να παίρνουν μες στον ορίζοντατόσο σαγηνευτικές όψεις, τόσο απαλά και αχνά χρώματα. Έφτασα,

ακολουθώντας κατά πόδας το χαμάλη μου και γαντζωμένος στομπράτσο του οδηγού μου, στο δωμάτιο που μου είχαν κρατήσει στοσπίτι μιας Σμυρνιάς οικοδέσποινας, copa syrisca15, σαν εκείνη τουΒιργίλιου, δίπλα στη Μεγάλη Οδό του Πέραν, που πλαισιωνόταν από

ασήμαντα αλλά καλόγουστα κτίσματα, όπως των λαϊκών δρόμων τηςΜασσαλίας ή της Βαρκελώνης. Μου πήρε δωδεκάμισι μέρες να έρθωαπό το Παρίσι, ταξιδεύοντας το ίδιο γρήγορα με μια ταχυδρομικήάμαξα, γιατί αρχή μου στα ταξίδια είναι να πετάω όσο το δυνατόν πιο

γρήγορα ως το πιο απομακρυσμένο σημείο για να επιστρέψω κατόπιναπό εκεί με την ησυχία μου. Είχα υποσχεθεί στον εαυτό μου νααφιερώσω αυτή τη μέρα σε μια ξεκούραση που σίγουρα μου άξιζε· η

περιέργεια όμως ήταν πιο δυνατή και, μετά από λίγες μπουκιές πουκατάπια βιαστικά, μην μπορώντας πια να κρατηθώ, άρχισα τιςαλλεπάλληλες περιπλανήσεις μου και ξαμολήθηκα στην τύχη μες στην

άγνωστη πόλη, χωρίς να προνοήσω να πάρω μαζί μου μια πυξίδα γιανα προσανατολίζομαι, όπως συνήθιζε να κάνει ένας πολύ οξυδερκήςκαι σώφρων φίλος μου.



69

TA MNHMATAKIA, Ο ΚΕΡΑΤΙΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

ΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ ΠΟΥ ΜΟΥ ΕΙΧΑΝ ΕΤΟΙΜΑΣΕΙ καταλάμβανε τον πρώτο

όροφο ενός σπιτιού, στην άκρη ενός δρόμου της φραγκικήςσυνοικίας, της μόνης όπου θα μπορούσαν να κατοικούν Ευρωπαίοι. Ο

δρόμος αυτός πηγαίνει από τη Μεγάλη Οδό του Πέραν σταΜνηματάκια, και δε σας τον προσδιορίζω πιο συγκεκριμένα, για τονπολύ βασικό λόγο ότι στην Κωνσταντινούπολη οι δρόμοι δε φέρουνστις γωνίες τους καμία ονομασία, ούτε τουρκική ούτε γαλλική.

Επιπλέον, τα σπίτια δεν είναι αριθμημένα, πράγμα που περιπλέκει τοπρόβλημα. Μέσα σ' αυτό τον ανώνυμο δαίδαλο, ο καθένας κινείταιανάλογα με την κρίση του και προσανατολίζεται με βάση τις

προσωπικές παρατηρήσεις του. Ο μίτος της Αριάδνης ή τα λευκάχαλίκια του Κοντορεβιθούλη θα ήταν εδώ πολύ χρήσιμα· όσο για τονα ρίχνεις ψίχουλα ψωμιού στο δρόμο, ούτε σκέψη: θα τα έτρωγαν

αμέσως τα σκυλιά, αφού δεν υπάρχουν πουλιά στον ουρανό. Μια καιανέφερα τα σκυλιά, έβαζα για σημάδι, για ν' αναγνωρίζω την κατοικίαμου κατά τις πρώτες μέρες της άφιξής μου, μια μεγάλη τρύπαανοιγμένη στη μέση του δημόσιου δρόμου στο βάθος της οποίας μια

κυνηγετική σκύλα θήλαζε τέσσερα πέντε μικρά με απόλυτη ασφάλεια

και με τέλεια περιφρόνηση των πεζών και των καβαλάρηδων. Μερικοίδρόμοι, ωστόσο, έχουν ένα παραδοσιακό όνομα που βγαίνει από

κάποιο χάνι ή κάποιο τζαμί με το οποίο γειτονεύουν, και ο δρόμοςστον οποίο έμενα, όπως έμαθα αργότερα, λεγόταν Ντερβίς Σοκάκ·αλλά τ' όνομά του δεν είναι γραμμένο πουθενά και δε βοηθάει στην

ξενάγησή σας.

Το σπίτι μου ήταν πέτρινο, συγκυρία που μ' έκαναν να εκτιμήσω πολύκαι που δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη σε μια τόσο εύφλεκτη

πόλη όσο η Κωνσταντινούπολη. Για περισσότερη ασφάλεια, μιασιδερένια πόρτα, παραθυρόφυλλα από χοντρή λαμαρίνα πουδιπλώνουν σαν παντζούρια, έπρεπε, σε περίπτωση που έπιανε φωτιάη συνοικία, ν' αναχαιτίσουν τις φλόγες και τις σπίθες και να την

απομονώσουν τελείως. Είχα ένα σαλόνι με λευκούς ασβεστωμένουςτοίχους, με μια ξύλινη οροφή βαμμένη γκρίζα και τονισμένη μεγαλάζιες γλυφές, επιπλωμένο μ' ένα μακρόστενο ντιβάνι, ένα τραπέζικι ένα βενετσιάνικο καθρέφτη μέσα σ' ένα χρυσόμαυρο πλαίσιο, και



70

μια κρεβατοκάμαρα μ' ένα σιδερένιο κρεβάτι κι ένα κομοδίνο. Δενυπήρχε τίποτα το εξαιρετικά ανατολίτικο, όπως βλέπετε· η

οικοδέσποινά μου, όμως, ήταν Σμυρνιά, και η ανιψιά της, με χλομό

πρόσωπο και μαύρα θαμπά μαλλιά, αν και ντυμένη ευρωπαϊκά με μιαροδοκόκκινη ρόμπα, έριχνε κάτι ματιές όλο ασιατική λαγνεία. Μια

Ελληνίδα υπηρέτρια, πολύ νόστιμη, μ' ένα μικρό μαντίλι τυλιγμένοστην κορυφή του κεφαλιού της, συμπλήρωνε, με την αφέλεια τηςνησιωτοπούλας, το προσωπικό του σπιτιού, και του έδινε μια πινελιά

τοπικού χρώματος. Η ανιψιά ήξερε λίγα γαλλικά, η θεία λίγα ιταλικά,χάρη στα οποία καταφέρναμε να συνεννοηθούμε κουτσά στραβά. ΗΚωνσταντινούπολη είναι, κατά τ' άλλα, σωστός πύργος της Βαβέλ, καιθαρρούσε κανείς εκεί πως ήταν η μέρα της σύγχυσης των γλωσσών. Η

γνώση τεσσάρων ιδιωμάτων είναι αναγκαιότατη για τις καθημερινέςσχέσεις: τα ελληνικά, τα τουρκικά, τα ιταλικά και τα γαλλικάμιλιούνται στο Πέραν από γλωσσομαθή πιτσιρίκια. Στην

Κωνσταντινούπολη, ο περιβόητος Μετζοφάντι δε θα εντυπωσίαζεκανέναν· εμείς οι υπόλοιποι Γάλλοι, που γνωρίζουμε μόνο τη γλώσσαμας, σαστίζουμε μπρος σ' αυτή τη θαυμαστή ευκολία.

Όταν ταξιδεύω, συνηθίζω να ξαμολιέμαι ολομόναχος μες στις πόλεις

που μου είναι άγνωστες, σαν τον πλοίαρχο Κουκ σε εξερευνητικόταξίδι. Τίποτα δεν είναι πιο διασκεδαστικό από το ν' ανακαλύπτειςμια κρήνη, ένα τζαμί, ένα οποιοδήποτε μνημείο, και να τους δίνεις

εσύ το πραγματικό τους όνομα και όχι κάποιος ηλίθιος δραγουμάνοςπου σου το λέει με ύφος θηριοδαμαστή· άλλωστε, περιπλανώμενοςέτσι στην τύχη, βλέπεις ό,τι ποτέ δε σου δείχνουν, ό,τι δηλαδή είναι

πραγματικά αξιοπερίεργο στη χώρα που επισκέπτεσαι.

Μ' ένα φέσι στο κεφάλι, φορώντας μια κουμπωμένη ρεντιγκότα, με το

πρόσωπο μαυρισμένο από το θαλασσινό λιοπύρι και με μακρύ μούσιέξι μηνών, έμοιαζα με Τούρκο της μεταρρύθμισης τόσο ώστε να μην

τραβώ την προσοχή στους δρόμους, και έσπευσα ακάθεκτος σταΜνηματάκια - παρατηρώντας καλά τη θέση του σπιτιού μου και τοδρόμο που έπαιρνα, για να μη χαθώ.

Το μικρό νεκροταφείο του Πέραν, το οποίο, για λόγους συντομίας ή

για ν' αποφεύγονται οι μελαγχολικές σκέψεις, ονομάζουν συνήθως



71

Μνηματάκια, καταλαμβάνει την πίσω πλευρά ενός λόφου πουανεβαίνει από την ακτή του Κεράτιου Κόλπου ως την κορυφή του

Πέραν, όπου υπάρχει ένα πλάτωμα πλαισιώμένο από ψηλά σπίτια και

καφενεία. Είναι ένα παλιό τουρκικό κοιμητήριο στο οποίο εδώ καιαρκετά χρόνια δε γίνονται πια ταφές, είτε γιατί δεν υπάρχει πια

χώρος, είτε γιατί οι νεκροί μουσουλμάνοι βρίσκονται εκεί πολύ κοντάστους ζωντανούς γκιαούρηδες.

Ένας εκτυφλωτικός ήλιος έκαιγε με φως αυτή την πλαγιά με τακατακόρυφα κυπαρίσσια, με το μαύρο φύλλωμα και το γκριζωπό

κορμό, κάτω από τα οποία ορθωνόταν μια στρατιά από μαρμαρένιουςστύλους, με χρωματιστά τουρμπάνια στην κορυφή τους· τούτοι οι

στύλοι, άλλοι γερμένοι δεξιά, άλλοι αριστερά, οι μεν μπροστά, οι δεπίσω, ανάλογα με το πώς είχε υποχωρήσει η γη κάτω από το βάροςτους, παρίσταναν αόριστα μια ανθρώπινη φιγούρα, και θύμιζανκάποια παιδικά παιχνίδια, τους σιδεράδες, από τους οποίους

παριστάνεται μόνο το κεφάλι, που χτυπούν το αμόνι μ' ένα ξύλινοσφυρί μπηγμένο στην κοιλιά τους. Σε πολλά σημεία, τα μάρμαρα πουήταν κοσμημένα με εδάφια του Κορανίου είχαν υποχωρήσει από τηδράση της βαρύτητας και, έτσι που τα είχαν φυτέψει χωρίς φροντίδα

μέσα σ' ένα εύθρυπτο χώμα, είχαν αναποδογυρίσει ή σπάσεικομματάκια. Κάποιες από τις επιτύμβιες κολόνες είχαναποκεφαλιστεί, και τα τουρμπάνια τους κείτονταν στη βάση τους σαν

κομμένα κεφάλια. Λένε ότι τούτοι οι κουτσουρεμένοι τάφοισκεπάζουν παλιούς γενίτσαρους που τους κυνήγησε και μετά τοθάνατό τους η μνησικακία του Μαχμούτ16. Δεν παρατηρείται καμία

συμμετρία σ' αυτό το ακατάστατο κοιμητήριο, που προχωράει, σανλωρίδα από κυπαρίσσια και μνήματα, μέσα από τα σπίτια του Πέραν,ως τον τεκέ ή μοναστήρι των περιστρεφόμενων δερβίσηδων· δυο

τρεις δρόμοι λιθόστρωτοι και επενδυμένοι με αντερείσματαφτιαγμένα από απομεινάρια ταφικών μνημείων το διασχίζουνδιαγωνίως· πού και πού συναντάς κάποιους υπερυψωμένους τάφους,ενίοτε περικυκλωμένους από τοιχαλάκια ή κιγκλιδώματα, που

αποτελούν τον ιδιωτικό τάφο κάποιας κραταιάς ή πλούσιαςοικογένειας. Στον περίβολό τους υπάρχει συνήθως μια στήλη πουκαταλήγει σ' ένα επιβλητικό τουρμπάνι, με τρία τέσσερα φύλλα

μαρμάρου ολόγυρα, που στρογγυλεύουν στην κορυφή σαν τη λαβή



72

κουταλιού, και καμιά δωδεκαριά μικρές παιδικές στήλες: είναι έναςπασάς με τις γυναίκες του και τα τέκνα του που πέθαναν μικρά, ένα

είδος νεκρικού χαρεμιού που τον συντροφεύει στον άλλο κόσμο.

Στα μέρη που δεν είναι κατειλημμένα από τάφους, εργάτες λαξεύουνπερβάζια για πόρτες και σκαλοπάτια· αργόσχολοι κοιμούνται στο

απόσκιο ή καπνίζουν την πίπα τους, καθισμένοι πάνω σ' έναν τάφο·γυναίκες περνούν σκεπασμένες με πέπλα, σέρνοντας τα κίτριναμπούνια τους με νωχελικό βήμα· παιδιά παίζουν κρυφτό πίσω από τιςεπιτύμβιες πέτρες βγάζοντας χαρούμενες κραυγούλες· πλανόδιοι

πωλητές γλυκών διαλαλούν τα κουλούρια τους που είναι γεμισμέναμε αμύγδαλο. Ανάμεσα στις χαραμάδες των ρημαγμένων μνημείων,

κότες τσιμπολογούν, αγελάδες ψάχνουν λίγα χορταράκια και, καθώςδεν υπάρχει χλόη, βόσκουν κομμάτια από παλιοπάπουτσα και απόπεταμένα καπέλα. Τα σκυλιά έχουν βολευτεί μέσα στις κοιλότητεςτων σαπισμένων φέρετρων ή μάλλον των σανίδων που συγκρατούν τη

γη γύρω από τα λείψανα, και έχουν κάνει απαίσιες υπόγειες φωλιέςμέσα σ' αυτά τα άσυλα του θανάτου που έχουν μεγαλώσει από τηναδηφαγία τους.

Στα πιο πολυσύχναστα σημεία, οι τάφοι φθείρονται κάτω από τ'αδιάφορα πόδια των διαβατών και σκεπάζονται σιγά σιγά από τησκόνη και από κάθε λογής σκουπίδια· οι σπασμένες στήλεςσκορπίζονται πάνω στο χώμα σαν τα πιόνια ενός παιχνιδιού, και

θάβονται μαζί με τα σώματα που υποδείκνυαν, καταχωνιασμένες απόαυτούς τους αόρατους νεκροθάφτες που εξαφανίζουν καθετίπαραμελημένο, τάφο, ναό ή πόλη· εδώ, δεν είναι η μοναξιά πουαπλώνεται πάνω από τη λήθη, αλλά η ζωή που ξαναπαίρνει τη θέση

που είχε παραχωρήσει προσωρινά στο θάνατο. Κάποιες συστάδες

κυπαρισσιών, πιο συμπαγείς, έχουν διαφυλάξει ωστόσο λίγες γωνιέςτου βεβηλωμένου κοιμητηρίου, και έχουν διατηρήσει τη μελαγχολία

του. Τα τρυγόνια φωλιάζουν μες στα μαύρα φυλλώματα και οιγυπαετοί πετάνε πάνω από τις σκοτεινές κορυφές, διαγράφονταςμεγάλους κύκλους πάνω στο βαθυγάλανο ουρανό.

Κάποια ξύλινα σπιτάκια, φτιαγμένα από σανίδες, μαδέρια και

φράχτες, βαμμένα μ' ένα κόκκινο χρώμα που έχει ξεθωριάσει από τη



73

βροχή και τον ήλιο, είναι μαζεμένα ανάμεσα στα δέντρα,βουλιαγμένα, ξεγοφιασμένα, μισογερμένα και ιδανικά ερειπωμένα

για μια ακουαρέλα ή ένα αγγλικό εικονογραφημένο βιβλίο.

Πριν κατεβώ την πλαγιά που οδηγεί στον Κεράτιο Κόλπο,κοντοστάθηκα λίγο για ν' αγναντέψω το θαυμάσιο θέαμα που

ξετυλιγόταν μπρος στα μάτια μου: στο πρώτο επίπεδο ήταν ταΜνηματάκια και οι κατωφέρειες τους φυτεμένες με κυπαρίσσια καιμνήματα· στο δεύτερο, οι καφετιές κεραμιδένιες στέγες και τακοκκινωπά σπίτια της συνοικίας του Κασίμ Πασά· στο τρίτο, τα

γαλανά νερά του κόλπου που απλώνεται από το Σεράι Μπουρνού ωςτα Γλυκέα Ύδατα της Ευρώπης, και στο τέταρτο η γραμμή των

κυματιστών λόφων, στην πίσω πλευρά των οποίων ξετυλίγεταιαμφιθεατρικά η Κωνσταντινούπολη. Οι γαλαζωποί θόλοι τωνπαζαριών, οι λευκοί μιναρέδες των τζαμιών, οι αψίδες του παλιούυδραγωγείου του Ουάλεντος που φάνταζαν πάνω στον ουρανό σαν

μαύρη δαντέλα, οι συστάδες των κυπαρισσιών και των πλατανιών, οιγωνίες των σκεπών, έδιναν ποικιλία σ' αυτή την εξαίσια γραμμή τουορίζοντα που εκτεινόταν από το Επταπύργιο ως τα υψώματα τουΕγιούπ. Όλα ασήμιζαν κάτω από ένα λευκό φως, και ο καπνός των

ατμόπλοιων του Βοσπόρου που ζέσταιναν τις μηχανές τους για ταΘεραπειά ή το Καντίκιοϊ πλανιόταν σαν μια διάφανη γάζα με αχνέςαποχρώσεις που έκαναν την πιο πετυχημένη αντίθεση με τα έντονα

και ζεστά χρώματα τών μπροστινών πλάνων.

Μετά από λίγα λεπτά στοχαστικής ενατένισης, βάλθηκα πάλι ναπερπατάω, πότε ακολουθώντας κάποιο άσημο μονοπάτι, πότεδρασκελίζοντας τους τάφους, και έφτασα σ' ένα λαβύρινθο από

στενοσόκακα πλαισιωμένα από μαύρα σπίτια, όπου κατοικούσαν

καρβουνιάρηδες, σιδεράδες και άλλοι σιδηροτεχνίτες. Μόλις είπα«σπίτια», αλλά η λέξη είναι πολύ πομπώδης και την παίρνω πίσω.

Βάλτε καλύβια, αχούρια, παραπήγματα, τρώγλες, ό,τι πιο τεφρό, πιοβρώμικο, πιο ελεεινό μπορείτε να φανταστείτε, αλλά δίχως αυτούςτους όμορφα παλιωμένους, ασβεστωμένους, ξεφλουδισμένους,

λεπρούς, χορταριασμένους, μουχλιασμένους, θρυμματισμένουςτοίχους που χτίζει το μυστρί του Ντεκάμ με τόση μαεστρία στουςανατολίτικους πίνακές του, κάνοντας τόσο θελκτικά τα χαμόσπιτα.



74

Άμοιρα γαϊδουράκια με κρεμασμένα αυτιά, κοκαλιάρικη καιματωμένη ράχη, περνούσαν ξυστά τα μαύρα μαγαζιά, φορτωμένα

κάρβουνα και σιδερικά. Γριές ζητιάνες, καθισμένες πάνω στα

λιπόσαρκα μεριά τους, διπλωμένα σαν αρθρώσεις ακρίδας, έτεινανοικτρά προς το μέρος μου, έξω από έναν κουρελιασμένο φερετζέ, ένα

χέρι ίδιο με ξεφασκιωμένης μούμιας. Τα όμοια με κουκουβάγιαςμάτια τους κηλίδωναν με δυο μαύρες τρύπες το ράκος τηςμουσελίνας, που καμπούριαζε από την καμπύλη του ράμφους τους,

ίδιο με αρπακτικού πουλιού, και ήταν ριγμένη σαν σάβανο πάνω στοαποκρουστικό τους πρόσωπο· άλλες πιο ευκίνητες περνούσαν με τηράχη κυρτωμένη, το κεφάλι χωμένο στο στήθος και τα χέριαστηριγμένα σε ψηλά μπαστούνια, σαν τη Μάνα Χήνα στους

προλόγους της παντομίμας του Τεάτρ ντε Φυναμπύλ17.

Μόνο στην Ανατολή μπορεί να καταλάβει κανείς πόσο απίστευταάσχημες καταντούν οι γριές γυναίκες που έχουν απαρνηθεί πρόθυμα

το φύλο τους, και που δεν τις μεταμφιέζουν πια τα επιτήδειαφτιασίδια ενός κοπιώδους καλλωπισμού· εδώ ακόμα και η μάσκαεπιτείνει αυτή την εντύπωση· ό,τι βλέπουμε είναι φριχτό, αλλά ό,τιονειρευόμαστε είναι τρομακτικό. Είναι λυπηρό που δεν υπάρχουν

στους Τούρκους συνάξεις μαγισσών για να τις ξαποστέλνουν εκείκαβάλα σ' ένα σκουπόξυλο.

Κάποιοι Αρναούτηδες ή Βούλγαροι χαμάληδες, διπλωμένοι κάτω από

ένα τεράστιο φορτίο, οι οποίοι, σαν τον Δάντη στην κόλαση, δεσήκωναν το ένα πόδι πριν το άλλο πατήσει γερά στη γη, ανέβαιναν ήκατέβαιναν το σοκάκι· λίγα άλογα προχωρούσαν με θόρυβο,σκορπώντας με κάθε παραπάτημα δέσμες σπινθήρων από το

ανισόπεδο και ανώμαλο μονοπάτι τούτης της συνοικίας που είναι

περισσότερο εργατική παρά κοσμοπολίτικη.

Έφτασα έτσι στον Κεράτιο Κόλπο· ο δρόμος μ' έβγαλε κοντά στα

άσπρα κτίσματα του ναυστάθμου, που υψώνονταν πάνω σε κάτιτεράστια κρηπιδώματα και στεφανώνονταν από έναν πύργο σε σχήμαφυλακίου. Ο ναύσταθμος αυτός, κατασκευασμένος με πολιτισμένογούστο, δεν έχει τίποτα το αξιοπερίεργο για έναν Ευρωπαίο, αν και οι

Τούρκοι είναι πολύ περήφανοι γι' αυτόν· έτσι δεν έμεινα εκεί πολλή



75

ώρα να τον κοιτάζω και κράτησα όλη μου την προσοχή για την κίνησηστο λιμάνι, που ήταν κατάμεστο από πλοία όλων των εθνών και το

αυλάκωναν προς κάθε κατεύθυνση τα καΐκια, και ιδίως για το

υπέροχο πανόραμα της Κωνσταντινούπολης που ξετυλιγόταν στηναντίπερα όχθη.

Η θέα αυτή είναι τόσο απροσδόκητα όμορφη, που φτάνει κανείς ν'αμφιβάλλει αν είναι αληθινή. Θαρρούσε κανείς ότι είχε μπροστά τουένα από αυτά τα σκηνικά της όπερας που φτιάχνονται για ναδιακοσμήσουν κάποιο ανατολίτικο υπερθέαμα και λούζονται, χάρη

στη φαντασία του ζωγράφου και τα αιθέρια φώτα της ράμπας, στιςασύλληπτες φωταψίες της τελικής υπέρλαμπρης σκηνής. Το παλάτι

του Σεράι Μπουρνού με τις κινεζικές στέγες, τα λευκά επαλξωτάτείχη, τα δικτυωτά κιόσκια, τους κήπους με τα κυπαρίσσια, τιςκουκουναριές, τις συκομουριές και τα πλατάνια· το τζαμί τουσουλτάνου Αχμέτ, που στρογγυλεύει τον τρούλο του ανάμεσα στους

έξι μιναρέδες του, όμοιους με φιλντισένια κατάρτια· η Αγία Σοφία,που υψώνει το βυζαντινό θόλο της πάνω σε χοντρά αντιτειχίσματα μεεπάλληλες σειρές από λευκές και κόκκινες πλίνθους, και με τέσσεριςμιναρέδες στα πλευρά της· το τζαμί του Βαγιαζίτ, πάνω από το οποίο

πετούν σαν ριπές ανέμου σμήνη περιστεριών· το Γενί Τζαμί· ο πύργοςτου Σερασκέρη, τεράστια κούφια κολόνα μ' ένα μόνιμο στυλίτη στοκιονόκρανό της που παραμονεύει τις πυρκαγιές και στα τέσσερα

σημεία του ορίζοντα· το Σουλεϊμανιέ με την αραβική καλαισθησία καιτο θόλο όμοιο με ατσάλινο κράνος - όλα διαγράφονται με φωτεινάπεριγράμματα πάνω σ' ένα φόντο με ανταύγειες γαλαζωπές,

σεντεφένιες, οπάλινες, με μια ασύλληπτη φινέτσα, και σχηματίζουνέναν πίνακα που μοιάζει ν' ανήκει μάλλον στους αντικατοπτρισμούςτης Φάτα Μοργκάνα παρά στην πεζή πραγματικότητα. Το ασημένιο

νερό του Κεράτιου Κόλπου αντανακλά αυτά τα αριστουργήματα μεςστον τρεμάμενο καθρέφτη του, κάνοντας ακόμα πιο μαγευτικό τοθέαμα· αγκυροβολημένα πλοία, τουρκικές βάρκες που μαζεύουν τ'ανοιχτά πανιά τους σαν φτερούγες πουλιών, αναδεικνύουν, με τις

έντονες αποχρώσεις τους και τις μαύρες γραμμοσκιάσεις των ιστίωντους, τούτο το αχνό φόντο μέσα από το οποίο προβάλλει με ταχρώματα του ονείρου η πόλη του Κωνσταντίνου και του Μεχμέτ

(Μωάμεθ) Β'.



76

Ξέρω, από φίλους που έχουν ταξιδέψει πριν από μένα στηνΚωνσταντινούπολη, ότι αυτά τα θαύματα έχουν ανάγκη, σαν τα

σκηνικά του θεάτρου, από το φωτισμό και την προοπτική· όσο

πλησιάζει κανείς, η μαγεία χάνεται, τα παλάτια δεν είναι πια παράσκουληκοφαγωμένες παράγκες, οι μιναρέδες μόνο χοντρές

ασβεστωμένες κολόνες· τα στενοσόκακα, ανώμαλα, δυσώδη, δενέχουν καμία γραφικότητα. Τι σημασία έχει, όμως, όταν τούτο τοασυνάρτητο σύμπλεγμα των σπιτιών, των τζαμιών και των δέντρων

που χρωματίζονται από την παλέτα του ήλιου, φαντάζει θαυμάσιαανάμεσα στον ουρανό και τη θάλασσα; Η θέα, αν και οφθαλμαπάτη,δεν είναι λιγότερο όμορφη στην πραγματικότητα.

Έμεινα λίγη ώρα στην παραλία αγναντεύοντας τους γλάρους ναπετούν, τα καΐκια να κολυμπούν με τη σβελτάδα της τσιπούρας, καιτους χαρακτηριστικούς τύπους κάθε λαού που εκπροσωπείται απόένα ή περισσότερα δείγματα να πηγαινοέρχονται αδιάκοπα, ένα

ατέλειωτο καρναβάλι που ποτέ δε σε κουράζει. Μπήκα στονπειρασμό να ριψοκινδυνέψω να διαβώ τη γέφυρα που ενώνει τις δύοακτές, και να πάω «εις την πόλιν», όπως έλεγαν οι Έλληνες: φράσηπου οι Τούρκοι, όπως την άκουγαν να επαναλαμβάνεται, έκαναν

Ισταμπούλ, μοντέρνο όνομα του αρχαίου Βυζαντίου, αν και κάποιοισοφιστές υποστηρίζουν ότι πρέπει να προφέρουμε Ισλαμπόλ, πόλητου Ισλάμ· αλλά ήταν πράγματι μια παρακινδυνευμένη επιχείρηση

που η προχωρημένη κιόλας ώρα δε μου άφηνε τα περιθώρια ναολοκληρώσω. Πήρα λοιπόν το δρόμο της επιστροφής, και ανηφόρισαπάλι στα Μνηματάκια για να ξαναβγώ στο Πέραν. Ξεστράτισα δεξιά

και ο δρόμος με οδήγησε, ακολουθώντας τα αρχαία γενουάτικα τείχη,στη βάση τών οποίων δεσπόζει μια ξερή τάφρος, μισογεμάτηακαθαρσίες, όπου κοιμούνται τα σκυλιά και παίζουν τα παιδιά,

μπροστά στον πύργο του Γαλατά, ένα ψηλό κτίσμα που στη θάλασσαξεχωρίζει από μακριά και που, όπως ο πύργος του Σερασκέρη, έχειστη κορυφή του σκοπιές για τις πυρκαγιές.

Είναι μια πραγματική γοτθική ακρόπολη, στεφανωμένη ολόγυρα με

πολεμίστρες και με μια μυτερή χάλκινη στέγη οξειδωμένη από τοχρόνο που, αντί για μισοφέγγαρο, θα μπορούσε να έχει τηνανεμοδούρα με τη χελιδονοουρά μιας φεουδαρχικής αγρέπαυλης.



77

Στη βάση του πύργου υπάρχει ένας συνοικισμός από καλύβες καιχαμόσπιτα που δίνουν την κλίμακα του ύψους του, πάρα πολύ

μεγάλη. Η κατασκευή του ανάγεται στους Γενουάτες που, ως έμποροι

και στρατιώτες μαζί, είχαν κάνει τα μαγαζιά τους πυργίσκους καιείχαν οχυρώσει τη συνοικία τους σαν στρατιωτική πόλη· οι εμπορικοί

πάγκοι τους θα μπορούσαν ν' αντέξουν μια πολιορκία, και άντεξανπερισσότερες από μία.

Στην κορυφή του λόφου που καταλαμβάνουν τα Μνηματάκιαδεσπόζει ένας φαρδύς δρόμος πλαισιωμένος από τη μια πλευρά του

με σπίτια που απολαμβάνουν εκπληκτική θέα: τον ακολούθησα ως τηγωνία όπου υψώνεται ένα γέρικο κυπαρίσσι μ' έναν κορμό

χαρακωμένο από έντονες νευρώσεις, και βρέθηκα μεμιάς μπροστάστο δρόμο μου, αρκετά κουρασμένος και πεθαίνοντας της πείνας.

Μου σερβίρισαν ένα δείπνο που έφεραν από τη γειτονική λοκάντα, τοοποίο κατασίγασε πολύ γρήγορα την όρεξή μου, περισσότερο απόαηδία παρά από ικανοποίηση της πείνας μου, που ήταν, αλίμονο,

πολύ δικαιολογημένη. Δε συνηθίζω να μεμψιμοιρώ για τιςγαστριμαργικές απογοητεύσεις μου στα ταξίδια, κι αν βρω και καμιά

τρίχα μέσα σε μια ομελέτα αρωματισμένη με ταγγό βούτυρο δεφέρνω την καταστροφή, όπως κάποιοι υπερβολικά κοιλιόδουλοιτουρίστες· αλλά οφείλω να διαπιστώσω επ' ευκαιρία ότι τούτη ηπρώτη αποκάλυψη της κωνσταντινουπολίτικης κουζίνας μου φάνηκε

δυσοίωνη για το μέλλον. Η Ισπανία με συνήθισε στο κρασί που μύριζετραγίλα και πίσσα, και συμβιβάστηκα αρκετά εύκολα με το μαύροκρασί της Τενέδου που το κουβαλούσαν μέσα σε δέρμα κατσίκας·αλλά το κίτρινο και γλυφό νερό, που παρασύρει τη σκουριά των

παλιών υδραγωγείων, μ' έκανε να νοσταλγήσω τα λαγήνια του

Αλγερίου και τις στάμνες της Γρανάδας.



78

ΜΙΑ ΝΥΧΤΑ ΡΑΜΑΖΑΝΙΟΥ

ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ, Η ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΜΟΝΟ ΝΑ ΠΕΡΠΑΤΑΣ από τις οχτώ ως τις

έντεκα το βράδυ στο Περ-Λασαίζ ή στο κοιμητήριο της Μονμάρτρης,μέσα σε μια ατμόσφαιρα που θυμίζει τις Νύχτες τον Γιανγκ

18, θα

έμοιαζε εξαιρετικά αλλόκοτη και μακάβρια ρομαντική· οι πιοθαρραλέοι δανδήδες θα τρόμαζαν· όσο για τις γυναίκες, η πρότασηκαι μόνο μιας παρόμοιας εκδρομής θα τις έκανε να λιποθυμήσουναπό φόβο. Στην Κωνσταντινούπολη, αυτό αφήνει τους ανθρώπους

εντελώς αδιάφορους. Το αντίστοιχο βουλεβάρτο της Γάνδης τουΠέραν βρίσκεται στην κορυφή του λόφου που καταλαμβάνουν ταΜνηματάκια. Φανταστείτε, αγαπητέ μου κύριε και ωραία μου κυρία,

ότι, καθισμένοι καλοκαιριάτικα έξω από το μαγαζί του Τορτόνι,βλέπετε μπροστά σας, κάτω από τα κατάμαυρα κυπαρίσσια, ν'ασπρίζουν στο σεληνόφωτο, σαν ακρωτηριασμένες ασημένιες

κολόνες, άπειρες στήλες και τάφοι, ενώ εσείς απολαμβάνετε έναλαχταριστό παγωτό και κουβεντιάζετε ερωτικά ή άλλα θέματα.

Ένας εύθραυστος φράχτης αναποδογυρισμένος σε πολλά σημείαχαράζει ανάμεσα στο πεδίο των νεκρών και τη χαρμόσυνη

περαντζάδα μια διαχωριστική γραμμή που παραβιάζεται ανά πάσαστιγμή· μια σειρά από καρέκλες και τραπέζια όπου ακουμπούν οιπελάτες μπροστά από ένα φλιτζάνι καφέ, ένα ηδύποτο ή ένα ποτήρι

νερό, δεσπόζει από την μια άκρη ως την άλλη του πεζοδρομίου, πουπαραπέρα στρίβει και σμίγει με τα Μνηματάκια, πίσω από το άνωΠέραν. Τρισάθλια σπίτια με πέντε, έξι ή επτά ορόφους, μ' αυτη τηφριχτή αρχιτεκτονική τεχνοτροπία που ήταν άγνωστη στον Βινιόλα19 -

την τεχνοτροπία των αστικών σπιτιών, συμπαθητικό κράμαστρατοπέδου και υφαντουργείου- πλαισιώνουν τη μια πλευρά του

λιθόστρωτου και απολαμβάνουν μια θαυμάσια θέα που δεν είναιαντάξιά τους. Είναι αλήθεια ότι τούτα τα σπίτια θεωρούνται τα πιοόμορφα της Κωνσταντινούπολης και ότι στο Πέραν καμαρώνουν γι'αυτά, θεωρώντας τα άξια, με το δίκιο τους, να σταθούν αξιοπρεπώς

δίπλα στα σπίτια της Μασσαλίας, της Βαρκελώνης, ακόμα και τουΠαρισιού· η ασχήμια τους είναι πράγματι πολύ εξευγενισμένη καιπολύ μοντέρνα· αλλά, για να πούμε και του στραβού το δίκιο, τηνύχτα, που φωτίζονται αμυδρά από την αντανάκλαση των φαναριών



79

και το σπινθηροβόλημα των άστρων ή τη μενεξεδιά λάμψη τηςσελήνης που παγώνει τις ασβεστωμένες προσόψεις τους, έχουν,

εξαιτίας του όγκου τους, μια αρκετά επιβλητική όψη.

Σε κάθε άκρη του πεζοδρομίου βρίσκεται ένα καφωδείο, πουσυνδυάζει την τέρψη ενός ποτού με την ευχαρίστηση μιας υπαίθριας

ορχήστρας πλανόδιων μουσικών που παίζουν γερμανικά βαλς καιουβερτούρες από ιταλικές όπερες.

Τίποτα δεν είναι πιο χαρούμενο από αυτό τον περίπατο δίπλα σταμνήματα· η μουσική, που δε σταματάει ποτέ, αφού η μια ορχήστρα

ξαναρχίζει πριν προλάβει να τελειώσει η άλλη, δίνει ένα γιορταστικό

τόνο σ' αυτή τη καθημερινή σύναξη των περιπατητών, οι φιλικοίψίθυροι των οποίων κρατούν το ίσο στις μεταλλικές φράσεις του

Βέρντι. Οι τολύπες από τη λατάκια και το τουμπεκί ανεβαίνουν σεαρωματισμένες σπείρες από τα τσιμπούκια, τους ναργιλέδες και τατσιγάρα, γιατί όλος ο κόσμος καπνίζει στην Κωνσταντινούπολη, ακόμακαι οι γυναίκες. Όλες αυτές οι αναμμένες πίπες ξομπλιάζουν τις σκιές

με αστραφτερά κεντίδια και μοιάζουν με σμήνη από πυγολαμπίδες. Ηκραυγή «φωτιά!» αντηχεί σε κάθε πιθανό ιδίωμα, και οι σερβιτόροι

σπεύδουν σ' αυτές τις πολύγλωσσες παραγγελίες κραδαίνοντας ένακόκκινο κάρβουνο στην άκρη μικρών λαβίδων.

Οι οικογένειες του Πέραν, σε πολυάριθμες παρέες, σεργιανίζουν στοχώρο που μένει ελεύθερος από τους καθιστούς πελάτες, μ'ευρωπαϊκή αμφίεση, εκτός από κάποιες ασήμαντες τροποποιήσεις

στην κόμμωση και το ντύσιμο των γυναικών. Οι νεαροί είναι ντυμένοιόπως στις γκραβούρες του Ζυλ Νταβίντ, με την προτελευταία λέξη τηςμόδας· θα τους ξεχώριζε κανείς από τους κομψευόμενους

Παριζιάνους μόνο από το φανταχτερό τους γούστο· δεν ακολουθούντη μόδα, την προλαβαίνουν. Κάθε κομμάτι της γκαρνταρόμπας τουςφέρει την υπογραφή ενός διάσημου οίκου της οδού Ρισελιέ ή της

οδού ντε λα Παι· τα πουκάμισά τους είναι Λαμί-Ουσέ· τα μπαστούνιατους Βερντιέ· τα καπέλα τους Μπαντόνι· τα γάντια τους Ζουβέν.Ορισμένοι, ωστόσο, από αρμενικές οικογένειες ως επί το πλείστον,φορούν το κόκκινο φέσι με τη μαύρη μεταξωτή φούντα, αλλά είναι η

μειοψηφία. Η Ανατολή εκπροσωπείται σ' αυτή την σύναξη μονάχα



80

από κανέναν Έλληνα που περνάει, σηκώνοντας τα μανίκια τουκεντητού σακακιού του και με τη φαρδιά λευκή φουστανέλα του να

κυματίζει, ή από κανέναν έφιππο Τούρκο υπάλληλο, ακολουθούμενο

από το σωματοφύλακα και τον υπηρέτη που του κουβαλάει τις πίπες,ο οποίος επιστρέφει από το Μεγάλο Νεκροταφείο στην

Κωνσταντινούπολη κατευθυνόμενος προς τη γέφυρα του Γαλατά.

Τα τουρκικά ήθη έχουν αποτυπωθεί στα ευρωπαϊκά, και οι γυναίκεςτου Πέραν ζουν πολύ περιορισμένες - με τη θέλησή τους, βέβαια·βγαίνουν μόνο για να κάνουν ένα γύρο στα Μνηματάκια και για ν'

ανασάνουν τη βραδινή δροσιά· πολλές μάλιστα δεν επιτρέπουν στονεαυτό τους τούτη την αθώα ψυχαγωγία, κι αυτό στερεί από τον

ταξιδιώτη την ευκαιρία να επιθεωρήσει τις χαρακτηριστικές γυναίκεςτου τόπου, όπως συμβαίνει στις Κασίνες της Φλωρεντίας, στο Πράδο,στο Χάιντ Παρκ, στα Ηλύσια Πεδία. Μόνο ο άντρας μοιάζει να υπάρχειστην Ανατολή, η γυναίκα περνάει στη σφαίρα του μύθου, και οι

χριστιανοί μοιράζονται σ' αυτό το σημείο τις ιδέες τωνμουσουλμάνων.

Εκείνο το βράδυ, τα Μνηματάκια είχαν πολλή κίνηση· το Ραμαζάνι

είχε αρχίσει μαζί με τη νέα σελήνη, η εμφάνιση της οποίας πάνω απότην κορυφή του Ολύμπου της Βιθυνίας, που την παραμονεύουν οιιεροί αστρολόγοι και που διαλαλείται σ' ολόκληρη την Αυτοκρατορία,σηματοδοτεί την επιστροφή της μεγάλης μωαμεθανικής γιορτής. Το

Ραμαζάνι, όπως όλοι γνωρίζουν, είναι μια σαρακοστή που τηδιαδέχεται ένα καρναβάλι· η μέρα ανήκει στην αποχή, η νύχτα στηνηδονή· η μετάνοια συγχέεται με την κραιπάλη, σαν θεμιτήεπανόρθωση. Από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου, η ακριβής

στιγμή τών οποίων δηλώνεται με μια κανονιά, το Κοράνι απαγορεύει

τη λήψη οποιασδήποτε τροφής, οσοδήποτε ελαφριάς. Απαγορεύεταιακόμα και το κάπνισμα, η πιο επίπονη στέρηση για ένα λαό που τα

χείλη του δεν αφήνουν ποτέ το κεχριμπαρένιο επιστόμιο· το νασβήσει κανείς την πιο δυσβάσταχτη δίψα με μια γουλιά νερό είναιαμάρτημα και καταστρέφει την αξία της νηστείας· αλλά από το

απόβραδο ως το πρωί όλα επιτρέπονται, και αποζημιώνεται κανείςγενναιόδωρα για τις στερήσεις της ημέρας. Η τουρκική πόληγιορτάζει.



81

Σεργιανίζοντας στα Μνηματάκια, μπορούσε να απολαύσει κανείς τοπιο εξαίσιο θέαμα. Στην αντίπερα όχθη του Κεράτιου Κόλπου, η

Κωνσταντινούπολη λαμπύριζε σαν το ρουμπινένιο στέμμα ενός

αυτοκράτορα της Ανατολής· οι μιναρέδες των τζαμιών έφεραν σταμπαλκόνια τους βραχιόλια από λυχνάρια, και από το ένα βέλος στο

άλλο έτρεχαν, με πύρινα γράμματα, στίχοι του Κορανίου, γραμμένοιστο βαθυγάλανο ουρανό όπως στις σελίδες ενός θείου βιβλίου· ηΑγία Σοφιία, το Σουλτάν Αχμέτ, το Γενί Τζαμί, το Σουλεϊμανιέ και όλοι

οι ναοί του Αλλάχ που υψώνονται από το Σεράι Μπουρνού ως τουςλόφους του Εγιούπ, φωτοβολούσαν και διακήρυσσαν με φλογεράεπιφωνήματα το δόγμα του Ισλάμ. Το μισοφέγγαρο, μ' ένα άστροδίπλα του, ήταν όμοιο με το έμβλημα της Αυτοκρατορίας κεντημένο

πάνω στο λάβαρο του ουρανού.

Το νερό του κόλπου πολλαπλασίαζε, θρυψαλιάζοντας, τιςαντανακλάσεις των μυριάδων φωσφορισμών και έμοιαζε να

παρασύρει χειμάρρους από μισολιωμένα πετράδια. Ηπραγματικότητα, λένε, υστερεί πάντα σε σχέση με το όνειρο· αλλάεδώ το όνειρο είχε ξεπεραστεί από την πραγματικότητα. Ταπαραμύθια από τις Χίλιες και μια νύχτες δεν προσφέρουν τίποτα πιο

ονειρικό, και ο αμύθητος χαμένος θησαυρός του Χαρούν αλ-Ρασίντθα ωχριούσε πλάι στην κολοσσιαία κοσμηματοθήκη που

αστραφτοκοπούσε μια λεύγα μακριά.

Κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού, απολαμβάνει κανείς απόλυτηελευθερία· το φανάρι δεν είναι υποχρεωτικό όπως τον υπόλοιποκαιρό· οι λαμπρά φωταγωγημένοι δρόμοι κάνουν περιττή αυτή τηνπρόνοια της αστυνομίας. Οι γκιαούρηδες μπορούν να μένουν στην

Κωνσταντινούπολη μέχρι να σβήσουν τα τελευταία φώτα, τόλμημα

που δε θα ήταν ακίνδυνο τον υπόλοιπο καιρό. Έτσι δέχτηκα μετάχαράς την πρόταση που μου έκανε ένας νεαρός Κωνσταντινουπολίτης

που μου είχαν συστήσει, να κατεβούμε στη σκάλα του Τοπχανέ, ναναυλώσουμε ένα καΐκι για να πάμε να δούμε το σουλτάνο ναπροσεύχεται στο Σιραγκάν, και να τελειώσουμε το βράδυ μας στην

τουρκική πόλη.

Κατηφορίζουμε από το Πέραν στον Τοπχανέ από ένα σοκάκι με



82

απότομες ανηφόρες και κατηφόρες, παρόμοιο με την κοίτη ενόςστερεμένου χειμάρρου. Για ένα παριζιάνικο πόδι συνηθισμένο στην

ελαστικότητα της ασφάλτου και στη μαλακότητα των

σκυροστρωμένων δρόμων, το κατρακύλισμα αυτό είναι μια επίπονηάσκηση. Χάρη στο μπράτσο που μου πρόσφερε ο φίλος μου, που

είναι πολύ έμπειρος στη γεωγραφία των γλιστερών και κακοτράχαλωνδρόμων τούτου του Γολγοθά, έφτασα στους πρόποδες χωρίς ναστραμπουλίξω κανένα πόδι - πράγμα ανέλπιστο και εκπληκτικό. Δεν

πάτησα καν το πόδι κανενός σκύλου και δεν αγρίεψα κανένα από τασυμπαθητικά αυτά ζώα.

Όσο κατηφορίζαμε, και ιδίως από το σημείο όπου βρισκόταν μια

μικρή τουρκική κρήνη με μυτερή στέγη όπου ο δρόμος κάνει μιαδιχάλα, το πλήθος μεγάλωνε και πύκνωνε· τα μαγαζιά, έντοναφωτισμένα, φωταγωγούσαν το δημόσιο δρόμο, πλημμυρισμένο απόΤούρκους καθισμένους οκλαδόν ή σε χαμηλά σκαμνιά που κάπνιζαν

με την ηδονή που χαρίζει μια μέρα αποχής· ήταν ένα πήγαιν' έλα, μιαατέλειωτη κοσμοπλημμύρα, η πιο ζωηρή και η πιο γραφική τουκόσμου, γιατί, ανάμεσα στις δύο όχθες των ακίνητων καπνιστών,κυλούσε ένα ρυάκι από διαβάτες, όλων των εθνών, όλων των φύλων

και όλων των ηλικιών.

Παρασυρμένοι από το κύμα, φτάσαμε στην πλατεία του Τοπχανέ,διασχίζοντας την αψιδωτή αυλή του τζαμιού, και βρεθήκαμε μπροστά

σ' εκείνη τη χαριτωμένη κρήνη αραβικής τεχνοτροπίας που οιαγγλικές γκραβούρες έχουν κάνει γνωστή σ' όλο τον κόσμο, τηςοποίας έχουν αφαιρέσει την ωραία κινεζική στέγη και έχουν βάλει στηθέση της ένα απαίσιο κιγκλίδωμα από κούφιο σίδερο.

Ο Χορός μεταμφιεσμένων του Γουσταύου20 δεν προσφέρει πιομεγάλη ποικιλία στολών απ' ό,τι η πλατεία του Τοπχανέ μια νύχταΡαμαζανιού: οι Βούλγαροι, με τη χωριάτικη καζάκα και το σκούφο με

τη γούνινη γαρνιτούρα, στολή που δεν πρέπει να έχει αλλάξει απότότε που ήταν χωριάτες στο Δούναβη· οι Κιρκάσιοι, με τη λυγερήμέση και το ευρύ στέρνο, ζωσμένοι με φυσίγγια που τους κάνουνόμοιους με θήκες εκκλησιαστικού οργάνου· οι Γεωργιανοί, με την

κοντή χλαμύδα σφιγμένη με μια μεταλλική ζώνη και τη ρουσική



83

τραγιάσκα από γυαλιστερό δέρμα· οι Αρναούτηδες, που φοράνε ένακεντητό αμανίκωτο σακάκι πάνω στο γυμνό τους στέρνο· οι Εβραίοι,

που ξεχωρίζουν από τη μακριά πουκαμίσα με τα σχισίματα στο πλάι

και το μαύρο φέσι με το γαλάζιο μαντίλι ολόγυρα· οι Έλληνες τωννησιών, με τις τεράστιες βράκες, τα σφιχτά ζουνάρια και τα φέσια με

τη μεταξωτή φούντα· οι Τούρκοι της μεταρρύθμισης, με την ίσιαρεντιγκότα και το κόκκινο φέσι· οι παλιοί Τούρκοι, με το «φαρδύτουρμπάνι. το ροδοκόκκινο, λευκοκίτρινο, κανελί ή γαλανό καφτάνι,

που θυμίζουν τις εποχές των γενίτσαρων· οι Πέρσες, με το μεγάλοσκούφο από μαύρη προβιά αστρακάν· οι Σύριοι, που ξεχωρίζουν απότα μαντίλια με τις χρυσές ρίγες και τα φαρδιά και μακριά πανωφόριαόμοια με βυζαντινές δαλματικές· οι Τουρκάλες, καλυμμένες με το

λευκό γιασμάκι και τον ανοιχτόχρωμο φερετζέ· οι Αρμένισσες, πουκαλύπτονται λιγότερο αυστηρά, με μενεξεδιά ρούχα και μαύραπαπούτσια - αποτελούν όταν τους βλέπεις, σε παρέες που σμίγουν ή

χωρίζουν αδιάκοπα, το πιο διασκεδαστικό καρναβάλι που θαμπορούσε κανείς να φανταστεί.

Υπαίθριες προθήκες με γιαούρτι (ξινόγαλο), με καϊμάκι (αφρόγαλο),μαγαζιά με γλυκά, για τα οποία οι Τούρκοι ξετρελαίνονται, πάγκοι

νερουλάδων όπου κουδουνίζουν, με υδραυλικά τεχνάσματα,κουδούνες και κουδουνάκια, καμπανάκια ή κρυστάλλινα καπάκια,αναψυκτήρια με ηδύποτα, γρανίτες και παγωμένο νερό, είναι

αραδιασμένα και στις δυο πλευρές της πλατείας, και τη φαιδρύνουνμε τις φωταψίες τους. Τα καπνοπωλεία, λαμπρά φωταγωγημένα,είναι γεμάτα υψηλές προσωπικότητες που χαζεύουν τη γιορτή

καπνίζοντας καπνό πρώτης ποιότητας μέσα στις πίπες από κερασιά ήγιασεμί με τα πελώρια επιστόμια. Στο βάθος των καφενείων βρυχάταιτο τουμπελέκι, αναριγεί το ντέφι, σκούζει η ρεμπάπα και τιτιβίζει η

φλογέρα· μονότονα τραγούδια, έρρινα, που ανακατεύονται πότε πότεμε τιρολέζικα επιφωνήματα και σουβλερές κραυγές, αναδύονται μέσααπό σύννεφα καπνού. Είδαμε και πάθαμε για να φτάσουμε, μέσα απ'αυτό το πλήθος που στέκεται ανενόχλητο στο δρόμο σου, στη σκάλα

του Τοπχανέ, απ' όπου θα παίρναμε ένα καΐκι.

Με λίγες απλωτές των κουπιών βγήκαμε στ' ανοιχτά και μπορέσαμενα δούμε καταμεσής του Βοσπόρου τις φωταψίες του τζαμιού του



84

σουλτάνου Μαχμούτ και το τηλεβολοστάσιο που είναι δίπλα καιχαρίζει τ' όνομά του σ' αυτή τη σκάλα. («Τοπ», στα τουρκικά, σημαίνει

κανόνι· «Χανέ», τόπος, πλατεία, μαγαζί.) Οι μιναρέδες του τζαμιού

του σουλτάνου Μαχμούτ θεωρούνται οι πιο κομψοί τηςΚωνσταντινούπολης και αναφέρονται ως κλασικά δείγματα της

τουρκικής αρχιτεκτονικής· ξεπηδούσαν λυγεροί μες στη γαλανήατμόσφαιρα της νύχτας, με πύρινα περιγράμματα και συνδεμένοι μεστίχους του Κορανίου, και φάνταζαν εξαιρετικά καλλίγραμμοι,

Μπροστά στο τηλεβολοστάσιο τα φώτα απεικόνιζαν ένα γιγαντιαίοκανόνι με τον κιλλίβαντα και τους τροχούς του, φλογοβόλο έμβληματου τουρκικού πυροβολικού που συμβολιζόταν με αρκετή ακρίβεια μ'αυτό τον απλοϊκό τρόπο.

Παραπλεύσαμε, ακολουθώντας το Βόσπορο, την όχθη της Ευρώπης,που ήταν όλη σπαρμένη με πούλιες φωτός και πλαισιωμένη απόθερινά παλάτια βεζίρηδων και πασάδων, φωταγωγημένα με

επιγραφές πάνω σε σιδερένια ικριώματα, που αναπαριστούσανκαλλιγραφικές συνθέσεις, ανατολίτικης τεχνοτροπίας, ατμόπλοια,ανθοδέσμες, πυροτεχνήματα και αφορισμούς του Κορανίου, καιφτάσαμε στο ύψος του παλατιού του Σιραγκάν, που απαρτίζεται από

ένα κεντρικό κτίσμα με τριγωνικό αέτωμα και λεπτές κολόνες, σαν τηςΒουλής του Παρισιού, και από δυο πτέρυγες με δικτυωτά παράθυραόμοιες με δυο πελώρια κλουβιά. Τ' όνομα του σουλτάνου γραμμένο

με πύρινους χαρακτήρες σπινθηροβολούσε πάνω στην πρόσοψη, καιαπό την ανοιχτή πύλη διακρινόταν μια αχανής αίθουσα όπου, μες στηφωτοχυσία των κεριών, σάλευαν πολλές αδιαφανείς σιλουέτες που

έκαναν ευλαβικές σπασμωδικές κινήσεις. Ήταν ο πατισάχ πουπροσευχόταν, περιτριγυρισμένος από τους υψηλόβαθμουςαξιωματούχους του που ήταν γονατισμένοι σε χαλιά· ένα βουητό από

έρρινες ψαλμωδίες ξεχυνόταν από την αίθουσα μαζί με τις κίτρινεςαντανακλάσεις των κεριών, και απλωνόταν στην ήρεμη και γαλανήνύχτα.

Ύστερα από λίγα λεπτά ενατένισης, κάναμε νεύμα στον καϊκτσή να

μας γυρίσει πίσω, και μπόρεσα να δω την άλλη όχθη - την όχθη τηςΑσίας, πάνω στην οποία απλωνόταν κλιμακωτά το Σκουτάρι, η αρχαίαΧρυσούπολη, με τα φωταγωγημένα τζαμιά και τα παραπετάσματα



85

των κυπαρισσιών της να ξεδιπλώνουν πίσω της τις πτυχές τωνπένθιμων φυλλωμάτων τους.

Στη διαδρομή, είχα την ευκαιρία να θαυμάσω με πόση επιδεξιότηταοδηγούν οι κωπηλάτες τούτα τα εύθραυστα πλοιάρια μέσα σε μιαδίνη από πλεούμενα και ρεύματα που θα έκανε την πλοήγηση στο

Βόσπορο εξαιρετικά επικίνδυνη για τους λιγότερο ικανούςβαρκάρηδες. Τα καΐκια δεν έχουν τιμόνι, και οι κωπηλάτες, αντίθεταμε τους γονδολιέρηδες της Βενετίας, που κοιτάζουν την πλώρη τηςγόνδολας, γυρίζουν την πλάτη στο σημείο προς το οποίο

κατευθύνονται, και έτσι με κάθε απλωτή των κουπιών στρέφουν τοκεφάλι για να δουν μήπως κάποιο απροσδόκητο εμπόδιο έχει μπει

στην πορεία τους. Έχουν επίσης κάποιες κωδικοποιημένες κραυγές μετις οποίες συνεννοούνται και αποφεύγουν ο ένας τον άλλον με μιαασύλληπτη σβελτάδα.

Καθισμένος πάνω σ' ένα μαξιλάρι στο βάθος του καϊκιού, πλάι στοσυνοδό μου, απολάμβανα αυτό το θαυμάσιο θέαμα σιωπηλά και

απόλυτα ακίνητος, γιατί η παραμικρή κίνηση αρκεί για ν'αναποδογυρίσουν τούτες οι στενές βαρκούλες, που είναι φτιαγμένες

για τα βαριά σουλούπια των Τούρκων. Οι δροσοσταλίδες της νύχταςτρεμόπαιζαν πάνω στο στέγαστρο της βάρκας μας και έκαναν τηλατάκια των τσιμπουκιών μας να τσιτσιρίζει, γιατί, όσο ζεστή και ανήταν η μέρα, οι νύχτες είναι ψυχρές στο Βόσπορο, που δροσίζεται

πάντα από τους θαλασσινούς αέρηδες και τις ριπές του ανέμου πουπροκαλούν τα θαλάσσια ρεύματα.

Μπήκαμε στον Κεράτιο Κόλπο και, περνώντας ξυστά από την άκρατου Σεράι Μπουρνού, αποβιβαστήκαμε, καταμεσής ενός στολίσκου

καϊκιών, μες στα οποία το δικό μας, αφού έκανε μια στροφή,σφηνώθηκε σαν τσεκουριά, δίπλα σ' ένα μεγάλο κιόσκι με κινεζικήστέγη και τοίχους από τεντωμένα πράσινα παραπετάσματα,

περίπτερο αναψυχής του σουλτάνου, που σήμερα είναιεγκαταλειμμένο και έχει μετατραπεί σε φυλάκιο. Ήταν σκέτηαπόλαυση να βλέπεις ν' αράζουν οι μακρόστενες βάρκες με τιςχρυσαφένιες πλώρες των πασάδων και των υψηλόβαθμων· στην

αποβάθρα τους περίμεναν όμορφα βερβερικά άλογα με



86

μεγαλόπρεπα φάλαρα, που τα κρατούσαν νέγροι, Αρναούτηδες ήσωματοφύλακες - το πλήθος παραμέριζε με σεβασμό για να

περάσουν.

Τον υπόλοιπο καιρό, οι δρόμοι της Κωνσταντινούπολης δεν είναιφωταγωγημένοι, και καθένας πρέπει να κρατάει στο χέρι το φανάρι

του, λες και ψάχνει για «άνθρωπο»· την εποχή του Ραμαζανιού, όμως,τίποτα δεν είναι πιο χαρμόσυνα φωτεινό από τα σοκάκια και τιςπλατείες που είναι συνήθως σκοτεινά, και στα οποία τρεμοπαίζεικάπου κάπου ένα χάρτινο αστέρι. Τα καταστήματα, ανοιχτά όλη τη

νύχτα, φλογοβολούν και ρίχνουν έντονες φωτεινές γραμμές που τιςαντανακλούν χαρούμενα τα απέναντι σπίτια· σε κάθε προθήκη

υπάρχουν μόνο λάμπες, κεριά και καντήλια που κολυμπούν στο λάδι·τα ψητοπωλεία, όπου το αρνί κομμένο κομματάκια (κεμπάπ)τσιτσιρίζει περασμένο μέσα σε κάθετες σούβλες, φωτίζονται από τιςφλογερές αντανακλάσεις της θράκας· οι φούρνοι, που ψήνουν πίτες

μπακλαβά, ανοίγουν τα κόκκινα στόμιά τους· οι υπαίθριοιπραματευτές βάζουν γύρω τους κεράκια για να τραβήξουν τηνπροσοχή της πελατείας και για ν' αναδείξουν καλύτερα το εμπόρευμάτους· παρέες φίλων τρώνε μαζί, γύρω από ένα λυχνάρι με τρία

φιτίλια, που η φλόγα τους τρεμουλιάζει στο δροσερό αέρα, ή γύρωαπό ένα μεγάλο πολύχρωμο φανάρι με ζωηρά χρώματα· οι καπνιστές,καθισμένοι στην πόρτα των καφενείων, αναζωπυρώνουν με κάθε

ρουφηξιά την κόκκινη πούλια του τσιμπουκιού και του ναργιλέ τους - και το φως πέφτει πάνω σ' αυτό το ευδιάθετο πλήθος και διαθλάταιπάλι με ασυνήθιστη γραφικότητα.

Όλος ο κόσμος έτρωγε με μια όρεξη που είχε ακονιστεί από τη

δεκατετράωρη νηστεία, οι μεν ρυζοκεφτέδες και ψιλοκομμένο κρέας

τυλιγμένα σε αμπελόφυλλα, οι δε κεμπάπ τυλιγμένο μ' ένα είδοςπίτας, άλλοι βραστό ή ψητό καλαμπόκι, άλλοι τεράστια αγγούρια ή

πεπόνια Σμύρνης, με πράσινη φλούδα και λευκή σάρκα· ορισμένοι,πιο πλούσιοι ή πιο φιλήδονοι, παράγγελναν μεγάλες μερίδεςμπακλαβά ή καταβρόχθιζαν ζαχαρωτά με μια παιδική λαιμαργία που

έδειχνε αστεία σε τούτους τους σωματώδεις γενειοφόρουςπαλικαράδες που ήταν όμοιοι με οικοδόμους· άλλοι πάλιευφραίνονταν πιο λιτοδίαιτα, με λευκά μούρα, που ήταν στοιβαγμένα



87

σε σωρούς στις προθήκες των οπωροπωλείων.

Ο φίλος μου μ' έμπασε σ' ένα ζαχαροπλαστείο, που είναι κάτι σαν τον

Μπουασιέ της Κωνσταντινούπολης, για να με μυήσει στις τέρψεις τηςτουρκικής γαστριμαργίας, που είναι πιο εκλεπτυσμένη απ' όσοφανταζόμαστε στο Παρίσι.

Το κατάστημα αυτό αξίζει μια ιδιαίτερη περιγραφή: τα

παραθυρόφυλλα, διπλωμένα σαν βεντάλια όπως οι μπουκαπόρτεςτων καραβιών, σχημάτιζαν ένα είδος ανάγλυφου γείσου, με κίτρινακαι γαλανά τετραγωνάκια, που σκέπαζε μεγάλα γυάλινα δοχεία

γεμάτα με ροδοκόκκινα και άσπρα κουφέτα, σταλακτίτες από ραχάτ-

λουκούμ, ένα είδος διάφανης ζύμης καμωμένης με πάσπαλη καιποικιλόχρωμη ζάχαρη, δοχεία με γλυκό τριαντάφυλλο και γυάλες με

φιστίκια.

Μπήκαμε στο κατάστημα, όπου χωρούσαν μετά βίας τρεις άνθρωποι,το οποίο είναι, ωστόσο, ένα από τα πιο ευρύχωρα τηςΚωνσταντινούπολης, και το αφεντικό, ένας παχουλός και μελαψός

Τούρκος με μαύρη γενειάδα και με άκακα αγριωπή φυσιογνωμία, μας

σερβίρισε με αξιαγάπητα τρομερό ύφος ροδοκόκκινα και άσπραραχάτ-λουκούμ και κάθε λογής εξωτικά ζαχαρωτά πολύ

αρωματισμένα και πολύ εκλεκτά, αν και υπερβολικά μελωμένα γιαέναν παριζιάνικο ουρανίσκο· ένα φλιτζάνι έξοχης μόκας ήρθε τηνκατάλληλη στιγμή να εξισορροπήσει, με τη σωτήρια πίκρα της, τηλιγωμάρα των γλυκών που είχα τιμήσει δεόντως από αγάπη για

οτιδήποτε ντόπιο. Στο βάθος του μαγαζιού, νεαρά αγόρια, με ποδιέςαπό τσίτι της Ρουέν δεμένες στη μέση τους, ένα κουρέλι γύρω από τοκεφάλι και ξεμπράτσωτοι, ανάδευαν πάνω σε μια λαμπερή φωτιά τις

μπακιρένιες λεκάνες μες στις οποίες τ' αμύγδαλα και τα φιστίκιαντύνονταν με ζαχαρένια πουκάμισα, ή κυλούσαν πάνω στην πάσπαλημπαστουνάκια από ραχάτ-λουκούμ, χωρίς να κρύβουν τα μυστικά της

παρασκευής τους.

Καθισμένος σ' ένα απ' αυτά τα χαμηλά σκαμνάκια που, μαζί με ταντιβάνια, αποτελούν τα μοναδικά καθίσματα των Τούρκων, χάζευα τοπυκνό και πολύχρωμο πλήθος στο δρόμο· πλανόδιοι έμποροι που



88

διαλαλούσαν τα σερμπέτια, το παγωμένο νερό και τα γλυκά τουςαυλάκωναν το πλήθος, κάποιος έφιππος υπάλληλος, μ' επικεφαλής το

σωματοφύλακά του και τον υπηρέτη που του μεταφέρει τις πίπες να

τον ακολουθεί, άνοιγε απροειδοποίητα το δρόμο με απάθεια, ή πάλικάποια ταλίκα που τρανταζόταν φριχτά από τα χαλίκια και τις

λακκούβες, μ' έναν πεζό αμαξηλάτη, το διέσχιζε πιο διακριτικά - δενμπορούσα να χορτάσω αυτό τον πίνακα που ήταν τόσο καινούριος γιαμένα, και ήταν πια περασμένες μία το πρωί όταν, με οδηγό το φίλο

μου, κατευθύνθηκα προς την αποβάθρα όπου μας περίμενε η βάρκαμας.

Στο δρόμο μας διασχίσαμε τον περίβολο του Γενί Τζαμί· ένα

περιστύλιο με αρχαίες κολόνες που υποστήριζαν αραβικές αψίδεςμιας θαυμάσιας τεχνοτροπίας ασήμιζε κάτω από το σεληνόφωτο καιλουζόταν με γαλαζωπές σκιές· κάτω από τις αψίδες ήταν ξαπλωμένοι,με τη γαλήνη των ανθρώπων που βρίσκονται σπίτι τους, πολλές

ομάδες ζητιάνων τυλιγμένων με κουρέλια. Κάθε άστεγοςμουσουλμάνος μπορεί να ξαπλώσει, χωρίς το φόβο των νυχτερινώνπεριπολιών, στα σκαλοπάτια των τζαμιών· θα κοιμηθεί εκεί με την

ίδια ασφάλεια που κοιμάται ένας Ισπανός ζητιάνος κάτω από το

πρόθυρο μιας εκκλησίας.

Η γιορτή θα διαρκούσε στην Κωνσταντινούπολη ως την κανονιά πουαναγγέλλει, με την πρώτη αχτίδα της αυγής, την έναρξη της νηστείας·

αλλά ήταν ώρα να πάμε λίγο να ξεκουραστούμε, και μας έμενε ηδύσκολη ανάβαση από τον Τοπχανέ στο Πέραν, μελαγχολική άσκησημετά από μια μέρα σωματικής κούρασης και πνευματικής έκστασης.Τα σκυλιά γρύλιζαν λίγο στο πέρασμά μου, μυρίζοντας ότι είμαι

Γάλλος και νεοφερμένος· αλλά ηρεμούσαν με λίγα λόγια που τους

έλεγε ο φίλος μου στα τουρκικά και μ' άφηναν ήσυχο χωρίς ναεπιτεθούν στις γάμπες μου· χάρη σ' εκείνον, γύρισα σπίτι μου

ανέγγιχτος από τα τρομερά σκυλόδοντά τους.



89

ΚΑΦΕΝΕΙΑ

TΟ ΤΟΥΡΚΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ ΤΟΥ ΒΟΥΛΕΒΑΡΤΟΥ ΝΤΥ Ταμπλ έχει

παραπλανήσει τη φαντασία πολλών Παριζιάνων σχετικά με τη χλιδήτων ανατολίτικων καφενείων. Η Κωνσταντινούπολη απέχει

παρασάγγας από τη μεγαλοπρέπεια των καρδιόσχημων αψίδων, τωνκιονίσκων, των κατόπτρων και των αυγών στρουθοκαμήλου: τίποταδεν είναι πιο απλό από ένα τουρκικό καφενείο στην Τουρκία.

Θα περιγράψω ένα που μπορεί να θεωρηθεί από τα ομορφότερα, δε

θυμίζει όμως σε τίποτα τη χλιδή των ανατολίτικων παραμυθιών·μάταια θ' αναζητούσε κανείς εκεί τα φαγεντιανά βερνικωμέναπλακάκια, τις γυψομαρμάρινες δαντέλες, τους κυψελοειδείς θόλους,

τα παράθυρα σε σχήμα τρίφυλλου και τους χρυσούς, πράσινους καικόκκινους χρωματισμούς των αιθουσών της Αλάμπρα, που έγινανξακουστές από τις ζωηρόχρωμες λιθογραφίες του Ζιρώ ντε Πρανζέ·πολλά καταστήματα που πουλάνε μαυροζούμια, στο Παρίσι,

διαθέτουν ανάλογη πολυτέλεια.

Φανταστείτε μια αίθουσα περίπου δώδεκα τετραγωνικά πόδια,

θoλωτή και ασπρισμένη με ασβέστη, επενδυμένη ολόγυρα με σανίδεςστο ύψος ενός ανθρώπου και με ένα ντιβάνι-καναπέ ντυμένο μεπλεχτή ψάθα. Στη μέση, κι αυτή είναι η πιο καλαίσθητη ανατολίτικηλεπτομέρεια, μια λευκή μαρμάρινη κρήνη με τρεις υδροδόχους, τημια πάνω από την άλλη, ρίχνει μια κλωστή νερού που ανακυκλώνεται

και κελαρύζει. Σε μια γωνία καίει μια εστία όπου ψήνεται ο καφές,ένα φλιτζάνι τη φορά, μέσα σε μικρές κίτρινες μπακιρένιεςκαφετιέρες, ανάλογα με τη ζήτηση των πελατών.

Στους τοίχους είναι τοποθετημένα ράφια φορτωμένα με ξυράφια,όπου κρέμονται ωραία σεντεφένια καθρεφτάκια, όμοια με μικρέςασπίδες, μες στα οποία κοιτάζονται οι πελάτες για να δουν αν ηπεριποίηση ήταν της αρεσκείας τους· γιατί, στην Τουρκία, κάθε

καφενείο είναι συγχρόνως και κουρείο· και, όσο κάπνιζα το τσιμπούκιμου καθισμένος οκλαδόν πάνω στην ψάθα, ανάμεσα σ' ένα χοντρόΤούρκο με παπαγαλίσια μύτη κι έναν ισχνό Πέρση με αετίσια μύτη,

απέναντί μου, ένας νεαρός Έλληνας, ένας δανδής από το Φανάρι,



90

στίλβωνε το μουστάκι του κι έβαφε τα φρύδια του, στα οποία είχεπροηγουμένως δώσει συμμετρικό σχήμα με τη βοήθεια μιας μικρής

τσιμπίδας.

Έχουμε την εντύπωση, σύμφωνα με το δόγμα του Κορανίου, ότι οιΤούρκοι είναι εικονοκλάστες, και ότι θεωρούν τα προϊόντα των

πλαστικών τεχνών έργα ειδωλολατρικά: αυτό αληθεύει σε γενικέςγραμμές, αλλά είναι πολύ λιγότερο αυστηροί στην πράξη, και τακαφενεία είναι στολισμένα με κάθε λογής γκραβούρες της πιοιδιόρρυθμης αισθητικής και επιλογής, που δε φαίνεται να

σκανδαλίζουν καθόλου τη μουσουλμανική ορθοδοξία.

Το καφενείο της Κρήνης, μεταξύ άλλων, διαθέτει ένα πλήρες μουσείο,που είναι κατά έναν αστείο τρόπο αρκετά χαρακτηριστικό, και γι'

αυτό θα κάνω μια λεπτομερή καταγραφή των εκθεμάτων του επίτόπου με τη φροντίδα που του αξίζει: ένα δερβίσικο τουρμπάνισχεδιασμένο με στίχους του Κορανίου, τοποθετημένο σ' ένα τρίποδο·η εθνική πόλκα· ένας ιμάμης που κάθεται πάνω στο δέρμα μιας

γαζέλας και τιθασεύει ένα κατακόκκινο λιοντάρι, αναμφίβολα ένααπό εκείνα τα λιοντάρια για τα οποία μιλάει ο Χάινριχ Χάινε στην

εισαγωγή του στις Ταξιδιωτικές εικόνες σπουδές ζώων, του Βικτόρ-

Αντάμ· πολεμιστές του Χορασάν με αρειμάνια μουστάκια,χοντροκομμένα λοφία, κραδαίνοντας ρόπαλα και ανεβασμένοι πάνωσε εξάποδα γαλάζια άλογα· ο Ναπολέων στη μάχη της Ρατισβούης· τα

ονόματα του Αλλάχ και του Αλή σε όμορφες καλλιγραφικέςμονοκοντυλιές, που εναγκαλίζονται με αραβουργήματα καιλουλούδια· η νεαρή Σπανιόλα, χαλκογραφία της οδού Σαιν-Ζακ, μεμια λεζάντα με κακότεχνους και παθιάρικους στίχους του τύπου:

Δεν το 'λπιζα εις τη ζωή έτσι να καταντήσω για το δικό σου έρωτα χαρά να μη γνωρίσω.

Τουρκικά πλοία, ατμόπλοια και καΐκια, οι ναύτες των οποίωναναπαρίστανται με τουρκικά γράμματα που τα ποδαράκια τους

καταλήγουν σε κουπιά· η μάχη είκοσι δύο Γάλλων εναντίον διακοσίωνΑράβων· φακίρηδες που τους ακολουθούν στην έρημο κατσίκες,αντιλόπες και ερπετά σχεδιασμένα με τον πιο πρωτόγονο τρόπο· ο



91

αυτοκράτορας της Ρωσίας και η σεβαστή οικογένειά του· στολέςγυναικών της Τουρκίας· ο Γρίβας, Έλληνας ήρωας· ένας Τούρκος που

σκοτώνεται τη στιγμή της μάχης· η μάχη του Αούστερλιτς· το

πορτρέτο του Μεχμέτ-Αλή, πασά της Αιγύπτου, και το πορτρέτο ενόςπου είναι φαινόμενο παχυσαρκίας· το αερόστατο του Τομάσκι που

έκανε στην Κωνσταντινούπολη μια διάσημη ανάληψη· ένα λιοντάρι,ένα ελάφι, μια γάτα Αγκύρας, ζώα μιας τολμηρής φαντασίας, χίμαιρεςτης φυσικής ιστορίας που όμοια θα βρίσκαμε μόνο σε ζωγραφιές

πανηγυριώτικων θηριοτροφείων· η θέα του ναυστάθμου και τωνβασικών τζαμιών· η Γενοβέφα της Βραβάντης, και πάει λέγοντας. Όλααυτά μέσα σε φτηνιάρικες κορνιζούλες.

Το αλλόκοτο αυτό συνονθύλευμα βρίσκεται παντού με κάποιεςπαραλλαγές στα θέματα· η τουρκική καλλιγραφία δίνει φιλικά το χέριστη γαλλική εικονογραφία και οι πιο αλλόκοτες αντιθέσειςσχηματίζονται καλοπροαίρετα πάνω στους καλόβολους τοίχους, που

υπομένουν τα πάντα, σαν το χαρτί: οι σειρήνες κολυμπούν εκεί πλάιστα ατμόπλοια, και οι ήρωες του Βιβλίου των Βασιλέων

21 κραδαίνουντα πολεμικά τσεκούρια τους πάνω από τους στρατιώτες της ΓαλλικήςΑυτοκρατορίας.

Είναι πραγματική απόλαυση να πίνεις εδώ ένα φλιτζανάκι θολό καφέπου ένας συμπαθητικός νεαρός με μεγάλα μαύρα μάτια σου φέρνειπάνω στα ακροδάχτυλά του μέσα σε μια μεγάλη βάση από

λεπτουργημένο ασήμι ή από δαντελωτό μπακίρι, ύστερα από έναμακρύ τρεχαλητό μες στους τόσο κουραστικούς δρόμους τηςΚωνσταντινούπολης, κι αυτό σε δροσίζει περισσότερο απόοποιοδήποτε παγωμένο ποτό. Το φλιτζάνι του καφέ συνοδεύεται από

ένα ποτήρι νερό, το οποίο οι Τούρκοι πίνουν πριν και οι Φράγκοι

μετά. Αφηγούνται μάλιστα σχετικά μ' αυτό ένα αρκετάχαρακτηριστικό ανέκδοτο. Ένας Ευρωπαίος, που μιλούσε άπταιστα τις

γλώσσες της Ανατολής, που φορούσε τη μουσουλμανική στολή με τηνάνεση που χαρίζει μια μακρά συνήθεια, και με δέρμα μαυρισμένοαπό το λιοπύρι του τόπου που τον έκανε να μοιάζει τέλεια με ντόπιο,

καθόταν μέσα σ' ένα μικρό σκοτεινό καφενείο της Συρίας· εκεί έναςφτωχός ρακένδυτος Βεδουίνος, ανίκανος, σίγουρα, ν' αναγνωρίσεικάποιο λάθος στα άψογα αραβικά του εξωτικού πελάτη, αναγνώρισε



92

την καταγωγή του. «Πώς κατάλαβες ότι είμαι Φράγκος;» είπε οΕυρωπαίος, ενοχλημένος σαν τον Θεόφραστο, όταν τον αποκάλεσε

ξένο μια γυναίκα που πουλούσε βότανα στην αγορά της Αθήνας,

λόγω μιας παρατονισμένης λέξης. «Ήπιες το νερό σου μετά τονκαφέ», απάντησε ο Βεδουίνος.

Όλοι κουβαλάνε τον καπνό τους μέσα σε μια καπνοσακούλα· τοκαφενείο σού παρέχει μόνο το τσιμπούκι, που λόγω τουκεχριμπαρένιου επιστομίου δε μεταδίδει νοσήματα, και το ναργιλέ,μια αρκετά πολύπλοκη συσκευή που θα ήταν δύσκολο να την

κουβαλάς μαζί σου. Ένα φλιτζάνι καφέ κοστίζει είκοσι παράδες(σχεδόν δυόμισι πεντάρες)· αν δώσεις ένα γρόσι (τεσσερισήμισι

πεντάρες), είσαι ένας γενναιόδωρος κύριος. Τα χρήματα τα ρίχνεις σ'ένα κασελάκι με μια σχισμή, σαν κουμπαρά, τοποθετημένο δίπλαστην πόρτα.

Αν και στην Τουρκία ο πρώτος τυχών ρακένδυτος ζητιάνος πάει καικάθεται στο ντιβάνι των καφενείων πλάι στον πιο λαμπροντυμένο

Τούρκο χωρίς εκείνος ν' απομακρύνεται για ν' αποφύγει τοχρυσοκέντητο μανίκι του την επαφή του ξεφτισμένου και

λιγδιασμένου κουρελιού, ορισμένες τάξεις έχουν ωστόσο τα δικά τουςστέκια, και το καφενείο με τη μαρμάρινη κρήνη, που βρίσκεταιανάμεσα στο Σεράι Μπουρνού και το Γενί Τζαμί, σε μια από τις πιοόμορφες συνοικίες της Κωνσταντινούπολης, μαζεύει τους καλύτερους

θαμώνες της πόλης.

Μια μαγευτική και αποκλειστικά ανατολίτικη λεπτομέρεια κάνειποιητικό τούτο το καφενείο στα μάτια ενός Ευρωπαίου.

Κάποια χελιδόνια έχουν χτίσει τη φωλιά τους στο θόλο και, καθώς ηπροθήκη είναι πάντα ανοιχτή, μπαινοβγαίνουν μ' ένα γρήγοροφτεροκόπημα, βγάζοντας χαρούμενες κραυγούλες και κουβαλώνταςμυγάκια στα μικρά τους, χωρίς να τα τρομάζει η κάπνα της πίπας και ηπαρουσία των θαμώνων, των οποίων πότε πότε αγγίζουν απαλά το

φέσι ή το τουρμπάνι με τις μαύρες ουρές τους. Τα πουλάκια, με τοκεφάλι έξω από το άνοιγμα της φωλιάς, κοιτάζουν ήρεμα, με τα μάτιατους όμοια με μικρά μαύρα καρφιά, τους πελάτες που



93

πηγαινοέρχονται, και αποκοιμιούνται με τον ήχο του νερού πουγουργουρίζει μες στις καράφες των ναργιλέδων.

Είναι συγκινητικό θέαμα η εμπιστοσύνη του πουλιού προς τονάνθρωπο και η φωλιά μες στο καφενείο· οι Ανατολίτες, συχνάβάναυσοι με τους ανθρώπους, είναι πολύ τρυφεροί με τα ζώα και

ξέρουν να γίνονται αγαπητοί σ' αυτά· έτσι, τα ζώα τους πλησιάζουνπρόθυμα. Δεν τα ενοχλούν, σαν τους Ευρωπαίους, με την οχλαγωγία,τις φωνασκίες και τα ακατάπαυστα γέλια τους. Οι λαοί που τουςκυβερνάει ο νόμος της μοιρολατρίας έχουν κάτι από τη γαλήνια

αταραξία του ζώου.

Κοντά στον τεκέ ή μοναστήρι τών περιστρεφόμενων δερβίσηδων τουΠέραν, απέναντι από ένα κοιμητήριο που είναι παράρτημα ή

προέκταση του μικρού νεκροταφείου του, υπάρχει ένα καφενείο στοοποίο συχνάζουν κυρίως Φράγκοι και Αρμένιοι. Είναι ένα μεγάλοτετράγωνο δωμάτιο, επενδυμένο ως τη μέση του τοίχου με κιτρινωπόξύλο με λευκές γλυφές, περικυκλωμένο από ένα ντιβάνι με

καλύμματα που το λαμπρύνουν καθρέφτες με χρυσόμαυρο πλαίσιο οιοποίοι συγκρατούνται από κορδόνια με χρυσαφένιες φούντες, και

στολισμένο με μικρά χάλκινα χέρια από τα οποία κρέμονται πετσέτες·γιατί τούτο το καφενείο, όπως όλα τα καταστήματα του είδους στηνΚωνσταντινούπολη, είναι συγχρόνως και μπαρμπέρικο, για ναδανειστούμε από την ισπανική γλώσσα τη χρήσιμη αυτή λέξη που

λείπει από τη γαλλική. Σ' ένα ράφι στο βάθος είναι αραδιασμένοι οιναργιλέδες από σκαλιστό κρύσταλλο, από γυαλί Βοημίας και απόδαμασκηνό ατσάλι, που αιχμαλωτίζουν το φως στις γωνίες τους καιείναι περιτυλιγμένοι σαν Λαοκόοντες από ευλύγιστα μαρκούτσια

καμωμένα από μαροκινό και από μπρούντζινα δαχτυλίδια. Πλάι στους

ναργιλέδες λαμποκοπούν, σαν ασπίδες στα πλευρά μιας αρχαίαςτριήρους, μεγάλες χάλκινες λεκάνες όπου ο μπαρμπέρης σαπουνίζει

το κεφάλι των πελατών του. Πάνω στο ντιβάνι που ακουμπάει στηνπόρτα, κάθεται κανείς ρεμβαστικά και χαζεύει τους περαστικούςμεγαλέμπορους που πηγαίνουν στα μαγαζιά τους στο Γαλατά, ή

ατενίζει τους σκεβρωμένους τάφους που γέρνουν πάνω στο δημόσιοδρόμο από το ύψος της πλατωσιάς τους της φυτεμένης μεκυπαρίσσια.



94

Το καφενείο του Μπεσίκτας, στην ευρωπαϊκή όχθη του Βοσπόρου,είναι πιο γραφικό κτίσμα: μοιάζει μ' εκείνες τις πασσαλόκτιστες

καλύβες, πάνω στις οποίες οι ψαράδες παραμονεύουν τα κοπάδια

των ψαριών· βρίσκεται κάτω από τη σκιά πυκνών δέντρων, είναιφτιαγμένο από καφασωτά και από σανίδες πάνω σε πιλοτή, βρέχεται

από το ορμητικό ρεύμα που λούζει την αποβάθρα του Αρναούτκιοϊκαι δροσίζεται από την αύρα της Μαύρης Θάλασσας· από μακριά, μετα φώτα του να καθρεφτίζονται στα νερά, φαντάζει μαγευτικό. Μια

διαρκής αναμπουμπούλα από τα καΐκια που προσπαθούν ν' αράξουνδίνει ζωή στα πέριξ τούτου του αέρινου καφενείου, θυμίζοντας, αλλάμε περισσότερη χάρη, εκείνοι που είναι γύρω από τον κόλπο τηςΣμύρνης.

Για να ολοκληρώσω αυτή τη μονογραφία του κωνσταντινουπολίτικουκαφενείου, ας αναφέρω ένα άλλο που βρίσκεται κοντά στη σκάλα τουΓενί Τζαμί, και στο οποίο συχνάζουν σχεδόν μόνο ναύτες. Ο φωτισμός

του είναι αρκετά πρωτότυπος: αποτελείται από γυάλες γεμισμένες μελάδι όπου καίει ένα φιτίλι, κρεμασμένες στην οροφή από ένα σύρμαστριμμένο σπειροειδώς, σαν εκείνα που βάζουν στα ξύλινα κανόνιατων παιδιών και χρησιμεύουν για σούστα. Ο καφετζής (αφεντικό του

καφενείου) αγγίζει πότε πότε τις γυάλες που, χάρη στο ελατήριό τους,ανεβοκατεβαίνουν, εκτελώντας ένα είδος πυροτεχνικής χορογραφίας,προς μεγάλη ικανοποίηση της ομήγυρης, που είναι ντυμένη έτσι ώστε

να μη φοβάται τους λεκέδες. Ένας πολυέλαιος με ορειχάλκινοσκελετό, σε σχήμα πλοίου στολισμένου με φωτάκια που διαγράφουντις γραμμές του, συμπληρώνει την ασυνήθιστη αυτή φωταψία και

κάνει ένα λεπτό υπαινιγμό, ευκόλως κατανοητό από την πελατεία τουκαφενείου.

Βλέποντας ένα Φράγκο να μπαίνει, ο καφετζής έδωσε, προς τιμήντου, μια μανιασμένη σπρωξιά στο φωτιστικό του· οι γυάλες βάλθηκαν

να χορεύουν σαν σπινθήρες, και το ναυτικό πολύφωτο κλυδωνίστηκεκαι κύλησε σαν καραβέλα μέσα σε τρικυμία σκορπίζοντας στάλεςταγγισμένου λαδιού.

Θα χρειαζόταν, για ν' αποδώσει κανείς πιστά τη φυσιογνωμία των

θαμώνων τούτης της τρώγλης, το μολύβι του Ραφέ22 ή το πινέλο του



95

Ντεκάμ· χωρίς υπερβολή. Ήταν εκεί κάτι παλικαράδες με τραχιάμουστάκια, με μύτη σημαδεμένη με τις πιο έντονες αποχρώσεις, με

επιδερμίδα στο χρώμα του πούρου της Αβάνας και του κεραμιδιού,

με μεγάλα ανατολίτικα μαύρα και άσπρα μάτια, με ξυρισμένους καιγαλαζωπούς κροτάφους, με αρειμάνιο ύφος και με ασυνήθιστη

προφορά - από τα πρόσωπα εκείνα που δεν ξεχνάς όταν τα δεις μιαφορά, και που μπροστά τους ακόμα και οι πιο σκληροί νταήδεςμοιάζουν με παλικάρια της φακής.

Μέσα από το αβέβαιο φέγγος των καντηλιών που τρεμόσβηναν και

τις τολύπες του καπνού, διαγράφονταν με αδρές γραμμές, μεαπρόσμενες φωτοσκιάσεις· και δυνατές σκιές σε όλες τις αποχρώσεις

της ώχρας, της σιένας και του κατραμιού αναδείκνυαν δυναμικά τορεμπραντικό φως των περιγραμμάτων τους. Αντί για τον ήρεμο τοίχοενός καφενείου, τους φανταζόταν κανείς άθελά του με φόντο τακατσάβραχα ενός φαραγγιού ή τις μαύρες κοιλότητες μιας σπηλιάς

ληστών, και ας ήταν, στο κάτω κάτω, οι πιο έντιμοι άνθρωποι στονκόσμο· γιατί οι κυρτές μύτες, τα ηλιοφαγωμένα πρόσωπα, τα δασιάφρύδια και τα τραχιά χαρακτηριστικά δεν κάνουν κάποιον φαύλο, καιτούτα τα πλάσματα με το άγριο παρουσιαστικό μύριζαν τον καφέ

τους και παραδίδονταν στη χαυνωτική τέρψη του καπνίσματος μεγαλήνη εκπληκτική για θνητούς τόσο χαρακτηριστικούς και τόσοάξιους ν' αποτελέσουν πρότυπο των ληστών του Σαλβατόρε Ρόζα ή

του Αντριέν Γκινιέ23.

Φορούσαν παλιά σακάκια κατάσαρκα στο στέρνο τους, φαρδιέςπερισκελίδες από καραβόπανο αλύγιστες από την πίσσα και τοκατράμι, κόκκινα ζωνάρια που ανέβαιναν ως τις μασχάλες, ξεβαμμένα

φέσια, κουρέλια τυλιγμένα γύρω από το κεφάλι, στραβοπατημένα

παλιοπάπουτσα, κάπες με χοντροκομμένα σιρίτια, κοκαλωμένες απότην αλμύρα, φαγωμένες από τον ήλιο, θαυμάσια ράκη, γραφικά και

όχι ελεεινά, αποφόρια σαν των λαζαριστών και όχι των φτωχών, πουμέσα από τις τρύπες τους διαφαίνονταν ατσάλινοι μύες καιμπρούντζινες επιδερμίδες.

Σχεδόν όλοι αυτοί οι ναυτικοί είχαν στα μπράτσα τους κόκκινα και

γαλάζια τατουάζ. Ακόμα κι ένας άξεστος αισθάνεται ενστικτωδώς ότι



96

το στολίδι χαράζει μια απαραβίαστη διαχωριστική γραμμή ανάμεσασ' εκείνον και το ζώο· και, όταν δεν μπορεί να κεντήσει τα ρούχα του,

κεντάει το δέρμα του. Τη συνήθεια αυτή τη συναντά κανείς παντού:

το σχέδιο δεν το πρωτοανακάλυψε η κόρη ενός κεραμοποιού από τηΣικυώνα, που χάραξε πάνω σ' έναν τοίχο τη σκιά του αγαπημένου της,

αλλά ο άγριος που κέντησε ένα αραβούργημα πάνω στο πυρόξανθοδέρμα του μ' ένα ψαροκόκαλο.

Είδα πάνω στα μπράτσα αυτά με τις πεταχτές φλέβες και τουςαθλητικούς δικέφαλους, πρώτα πρώτα το mach'allah, φυλαχτό που

προστατεύει από το κακό μάτι που τόσο τρέμουν στην Ανατολή,ύστερα φλογερές καρδιές που τις διαπερνούσε ένα βέλος,

πανομοιότυπες μ' εκείνες πάνω στα μπράτσα ενός Γάλλουτυμπανιστή ή στο γράμμα μιας ερωτευμένης μαγείρισσας, σούρες τουΚορανίου, ευλαβικές αναμνήσεις από το προσκύνημα στη Μέκκα, ναπεριπτύσσονται με λουλούδια και κλαδιά, άγκυρες χιαστί, ατμόπλοια

με τους τροχούς τους και το σπειροειδή καπνό τους.

Παρατήρησα ιδιαιτέρως ένα δυνατό νεαρό, με κουρέλια λίγο πιοκομψά από των υπόλοιπων, που στα ξεμπράτσωτα χέρια του

φαινόταν, μέσα σ' ένα πλαίσιο από αραβουργήματα, από τη δεξιάπλευρά ένας νεαρός Τούρκος, με στολή της μεταρρύθμισης, γαλάζιαρεντιγκότα και κόκκινο φέσι, να κρατάει μια γλάστρα με βασιλικό, καιαπό την αριστερή πλευρά μια μικρόσωμη χορεύτρια με κοντή

φουστίτσα, με στηθόδεσμο μιας περί24, που έμοιαζε να σταματάειστη μέση μιας χορευτικής φιγούρας για να δεχτεί την αβρή προσφοράτου γαλαντόμου. Αυτό το αριστουργηματικό τατουάζ υπαινισσόταν,σίγουρα, κάποια καλότυχη ιστορία, την ανάμνηση της οποίας ο

συνετός ναυτικός είχε γράψει στο δέρμα του μην τυχόν και έσβηνε

από την καρδιά του.

Δυο τρομεροί αλλά πολύ ευγενικοί τύποι μού έκαναν χαριτωμένα

χώρο στο ψάθινο ντιβάνι· και ο καφές που ήπια εκεί ήταν σίγουρακαλύτερος από το μαύρο αφέψημα ακόμα και του πιο διάσημουκαφενείου του Παρισιού. Η απουσία της μέθης κάνει ευχάριστες στησυναναστροφή ακόμα και τις πιο χαμηλές τάξεις της

Κωνσταντινούπολης, και οι Ανατολίτες έχουν μια φυσική αξιοπρέπεια



97

άγνωστη σ' εμάς. Φανταστείτε έναν Τούρκο να πηγαίνει νυχτιάτικαστο μαγαζί του Πωλ Νικέ25! Θα γινόταν η αφορμή για άπειρα

χλευαστικά γιουχαΐσματα και για άλλες τόσες χυδαίες εξυπνάδες! Η

θέση μου ήταν ανάλογη σ' αυτή τη ντουμανιασμένη τρώγλη, και όμωςκανείς δε φάνηκε να με προσέχει και δεν επέτρεψε στον εαυτό του

την παραμικρή απρέπεια. Είναι αλήθεια ότι το μοναδικό ποτό προςπώλησιν ήταν το νερό που περιέφεραν γύρω από την αίθουσαΕλληνόπουλα τα οποία επαναλάμβαναν με μια μονότονη και τσιριχτή

φωνή, «crionero, crionero», και ότι στο μαγαζί του Πωλ Νικέμπεκρουλιάζουν με μισόκιλα και καραφάκια επειδή είναι υπέρμετραπολιτισμένοι.

Ας αναφέρουμε ακόμα ένα αρκετά αξιοπρόσεκτο καφενείο πουβρίσκεται κοντά στην Πύλη των Αλεύρων, στο Ουνκαπάν, πάνω στονΚεράτιο Κόλπο, στο οποίο συχνάζουν κυρίως Έλληνες από το Φανάρι.Η πρόσβαση εκεί γίνεται με καΐκι, και, ενώ καπνίζει κανείς την πίπα

του, απολαμβάνει τη θέα από τις βάρκες που πηγαινοέρχονται και ταθαλασσοπούλια που ελίσσονται πετώντας ξυστά στο νερό ή ταγεράκια που χαράζουν μεγάλους κύκλους στο γαλάζιο του ουρανού.

Αυτοί είναι, με κάποιες παραλλαγές, οι τύποι των τουρκικώνκαφενείων, που ελάχιστη σχέση έχουν με την εικόνα που έχουμεσχηματίσει γι' αυτά στη Γαλλία· παρ' όλα αυτά δε με ξένισαν, γιατί μεείχαν προϊδεάσει τα αλγερινά καφενεία, που είναι ακόμα πιο

πρωτόγονα, αν είναι δυνατόν. Συχνά τους δίνουν κέφι ομάδεςμουσικών που τραγουδούν και παίζουν όργανα σε τόνουςπαράξενους και ρυθμούς αδιανόητους για το ευρωπαϊκό αυτί, τουςοποίους όμως οι Ανατολίτες ακούνε ώρες ολόκληρες με σημάδια μιας

ηδονής που μοιράστηκα κάποιες φορές, το ομολογώ, ακόμα και αν ο

Μάγερμπερ, ο Αλεβύ και ο Μπερλιόζ με περιφρονούσαν βαθύτατακαι με θεωρούσαν βάρβαρο. Θα έχω την ευκαιρία να επανέλθω σ'

αυτούς τους μουσικούς που, όταν δεν είναι αρμονικοί, είναι, αν μη τιάλλο, γραφικοί.



98

ΤΑ ΜΑΓΑΖΙΑ

ΤA ΜΑΓΑΖΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΔΙΑΦΕΡΟΥΝ ΠΟΛΥ από της Ευρώπης:

είναι ένα είδος εσοχής ανοιγμένης μέσα στον τοίχο, η οποία το βράδυκλείνει με παραθυρόφυλλα που τα κατεβάζουν σαν το φύλλο της

μπουκαπόρτας. Ο έμπορος, καθισμένος οκλαδόν στην άκρη μιαςψάθας ή ενός σμυρνέικου χαλιού, καπνίζει νωχελικά το τσιμπούκι τουή ξεκουκίζει με τ' αφηρημένα του δάχτυλα το κομπολόι του με ύφοςαπαθές και αποστασιοποιημένο, διατηρώντας την ίδια στάση ώρες

ολόκληρες και δίνοντας την εντύπωση ότι ενδιαφέρεται ελάχιστα γιατην πελατεία του. Οι αγοραστές συνήθως στέκονται όρθιοι απ' έξω,στο δρόμο, και περιεργάζονται τα εμπορεύματα που είναι

στοιβαγμένα στην προθήκη χωρίς την παραμικρή εκζήτηση. Η τέχνητης ελκυστικής προθήκης, που γνωρίζει τόση άνθηση στη Γαλλία,είναι εντελώς άγνωστη ή περιφρονημένη στην Τουρκία· τίποτα δε

θυμίζει, ακόμα και στους πιο όμορφους δρόμους τηςΚωνσταντινούπολης, τα περίλαμπρα μαγαζιά της οδού Βιβιέν ή τηςοδού Στραντ.

Το κάπνισμα είναι μια από τις πρώτες ανάγκες του Τούρκου· έτσι, τα

μαγαζιά που πουλάνε καπνό, κεχριμπαρένια επιστόμια και λουλάδεςείναι άφθονα. Ο καπνός, ψιλοκομμένος και αρμαθιασμένος σεμακριές μεταξωτές ξανθές τούφες, είναι τοποθετημένος σε στοίβες

πάνω στο ράφι της προθήκης, ανάλογα με την τιμή και την ποιότητα·διαιρείται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες με τις εξής ονομασίες:iavach (γιαβάσικος), orta (μεσαίος), dokan akleu (πικάντικος), sert(σέρτικος) και πωλείται δεκαοχτώ με είκοσι γρόσια η οκά (η οκά είναι

δυόμισι λίβρες περίπου), ανάλογα με την προέλευση. Οι καπνοίαυτοί, που διαφέρουν σε ισχύ, καπνίζονται στο τσιμπούκι ή

τυλίγονται σε τσιγάρα, η χρήση των οποίων αρχίζει να διαδίδεταιστην Τουρκία. Ο πιο περίφημος καπνός είναι της Μακεδονίας.

Το τουμπεκί, καπνός που προορίζεται αποκλειστικά για το ναργιλέ,προέρχεται από την Περσία· δεν είναι ψιλοκομμένος σαν τον καπνό,αλλά ζαρωμένος και κομμένος κομματάκια· το χρώμα του είναι πιο

καστανό, και η δύναμη του τέτοια, που δεν μπορεί να καπνιστεί χωρίςνα έχει υποστεί πρώτα δυο τρεις πλύσεις. Επειδή διαλύεται, τον



99

κλείνουν μέσα σε γυάλινες φιάλες, σαν τα παρασκευάσματα τουφαρμακείου. Χωρίς τουμπεκί δε νοείται ναργιλές, και είναι

ενοχλητικό που μόνο με μεγάλη δυσκολία μπορείς να τον

προμηθευτείς στη Γαλλία, γιατί τίποτα δεν ευνοεί περισσότερο τιςποιητικές ονειροπολήσεις από το να τραβάς με μικρές ρουφηξιές,

πάνω στα μαξιλάρια ενός ντιβανιού, τούτο τον αρωματικό καπνό, πουδροσίζεται διασχίζοντας το νερό και φτάνει στο στόμα αφού πρώταέχει κυκλοφορήσει μες στο μαρκούτσι από κόκκινο ή πράσινο

μαροκινό που οι Τούρκοι περιτυλίγουν στο μπράτσο, όπως έναςγητευτής του Καΐρου που παίζει με τα ερπετά. Είναι ο συβαριτισμόςτου καπνίζειν ή του καπνίσματος -δοκιμάζω τις δυο αυτές λέξειςπεριμένοντας να σχηματιστεί η κατάλληλη από μόνη της-που αγγίζει

τον ύψιστο βαθμό τελειότητας. Η εκλεπτυσμένη αυτή τέρψη έχει βρεικαι την καλλιτεχνική της έκφραση· υπάρχουν ναργιλέδες από χρυσό,ασήμι και από ατσάλι, σμιλεμένοι, δαμασκηνοί, με έγκαυστα ή

γεωμετρικά κοσμήματα, θαυμάσιοι, με σχήμα τόσο κομψό όσο τωνπιο τέλειων αρχαίων δοχείων· οι γρανάτες, οι περουζέδες, τα κοράλιακαι άλλοι πιο πολύτιμοι λίθοι κοσμούν συχνά τα ιδιόρρυθμα

αραβουργήματά τους. Καπνίζεις μέσα σ' ένα έργο τέχνης έναν καπνόμεταμορφωμένο σε μύρο, και δε βλέπω τι αντιρρήσεις θα μπορούσε

να έχει η πιο αριστοκρατικά ακατάδεχτη δούκισσα γι' αυτή την αθώαψυχαγωγία που προσφέρει στις σουλτάνες ατέλειωτες ώρες

χαύνωσης και ευτυχισμένης λήθης πλάι στις μαρμάρινες κρήνες, κάτωαπό τα καφασωτά των περιπτέρων.

Οι καπνοπώλες στην Κωνσταντινούπολη λέγονται τουτουντζήδες.

Είναι, στην πλειοψηφία τους, Έλληνες ή Αρμένιοι· οι πρώτοι έρχονταιαπό τα Γιάννενα, τη Λάρισα, τη Θεσσαλονίκη· οι δεύτεροι, από τηΣαμψούντα, την Τραπεζούντα, το Ερζερούμ· έχουν πολύ αβρούς

τρόπους, και πότε πότε, ιδίως τα βράδια του Ραμαζανιού, βεζίρηδες,πασάδες, μπέηδες και άλλοι υψηλόβαθμοι κάθονται με οικειότηταστα μαγαζιά τους, για να καπνίσουν, να κουβεντιάσουν και να μάθουντις ειδήσεις, πάνω σε μικρά σκαμνάκια ή δεμάτια καπνού, όπως τα

μέλη της βουλής κάθονται πάνω στα μάλλινα τσουβάλια τους.

Πρωτοφανές! Ο καπνός, που έχει τόσο καθολική χρήση στην Ανατολή,έγινε από ορισμένους σουλτάνους το αντικείμενο των πιο αυστηρών



100

απαγορεύσεων· πολλοί Τούρκοι πλήρωσαν με τη ζωή τους τηνευχαρίστηση του καπνίσματος, και ο αμείλικτος Μουράτ Δ' έκοψε

πάμπολλα κεφάλια καπνιστών μαζί με την πίπα τους· ο καφές έκανε

ένα εξίσου αιμοσταγές ξεκίνημα στην Κωνσταντινούπολη: είχεφανατικούς εχθρούς και ζηλωτές.

Στο μοντέρνο Βυζάντιο, ό,τι αφορά την πίπα, την αγαπημένηαπόλαυση του Τούρκου, περιβάλλεται συχνά από μεγάλη φροντίδακαι πολυτέλεια. Τα μαγαζιά που πουλάνε καπνοσύριγγες, λουλάδεςκαι επιστόμια είναι πολυάριθμα και διαθέτουν μεγάλη ποικιλία. Πιο

εκλεκτά είναι τα μαρκούτσια με σύριγγες από ξύλο κερασιάς ήγιασεμιού που έχουν διατηρηθεί ίσιες· η αξία τους φτάνει σε σεβαστά

ποσά, ανάλογα με το πάχος τους και την τελειότητά τους.

Ένα όμορφο μαρκούτσι κερασιάς με λείο φλοιό και με σκούραγυαλάδα σαν του βαθυκόκκινου ατλαζιού, ένα κλαράκι γιασεμιού μεομοιόμορφους ρόζους και ωραίο ξανθό χρώμα, αξίζουν μέχρι καιπεντακόσια γρόσια.

Πότε πότε σταματούσα για ώρα μπροστά σ' ένα μαγαζί με

καπνοσύριγγες, στο δρόμο που κατηφορίζει στον Τοπχανέ, απέναντιαπό το περιτειχισμένο κοιμητήριο από το οποίο διακρίνονται, μέσα

από ανοίγματα στολισμένα με κιγκλιδώματα, οι πλούσιοι πολύχρωμοιτάφοι με το χρυσό και βαθυγάλανο διάκοσμο. Ο έμπορος ήταν έναςγέροντας με αραιή γκρίζα γενειάδα, ασπριδερές πέτσες γύρω από τομάτι, γαμψή μύτη και φυσιογνωμία ξεπουπουλιασμένου παπαγάλου,

μορφή που αποτελούσε εν αγνοία της μια έξοχη καρικατούραΤούρκου που θα ζήλευε ο Σαμ26. Από το ξεμανίκωτο γιλέκο του με ταφθαρμένα κουμπιά έβγαινε ένα μπράτσο πλακουτσωτό, κίτρινο και

ισχνό, που κινούσε ένα τριβέλι όπως ένας βιολονίστας πριονίζει τηντέταρτη χορδή ενός βιολιού εκτελώντας ένα δύσκολο σκοπό τουΠαγκανίνι. Πάνω σε μια σιδερένια μύτη, που την έθετε σε

περιστροφική κίνηση μ' αυτό το τριβέλι, ο γέρος έμπορος γυρνούσεμε εκπληκτική ταχύτητα ένα μαρκούτσι από ξύλο κερασιάς που τοδιατρυπούσε με λεπτές κινήσεις και, πότε πότε, το χτυπούσε στοπερβάζι του μαγαζιού του για να πέσει το κονιοποιημένο ξύλο· πλάι

στο γέροντα δούλευε ένας νεαρός, γιος του σίγουρα, που έκανε



101

εξάσκηση με λιγότερο πολύτιμα μαρκούτσια. Μια οικογένεια γατιώνέπαιζε νωχελικά στον ήλιο και κυλιόταν μες στο λεπτό πριονίδι. Τα

ακατέργαστα ξύλα και εκείνα που ήταν ήδη κατεργασμένα στόλιζαν

το βάθος της ανήλιαγης παράγκας, και το σύνολο αποτελούσε ένανωραίο πίνακα ανατολίτικου τύπου που συνιστώ στον Τεοντόρ Φρερ27

- πίνακας που, με κάποιες παραλλαγές, βρίσκεται κρεμασμένος σεόλες τις γωνιές του δρόμου.

Τα εργαστήρια του λουλά (της εστίας της πίπας) τ' αναγνωρίζει κανείςαπό την πυρόξανθη σκόνη με τα οποία είναι πασπαλισμένα· άπειροι

λουλάδες από κίτρινο άργιλο, που με το ψήσιμο θα ροδοκοκκινίσουν,περιμένουν, αραδιασμένοι πάνω σε μικρά ράφια, τη στιγμή να

μπούνε στο φούρνο· οι εστίες, φτιαγμένες από ένα πολύ λεπτό καιπολύ εύπλαστο υλικό, πάνω στο οποίο ο αγγειοπλάστης τυπώνειδιάφορα κοσμήματα με τη βοήθεια ενός μικρού τροχού, και το οποίοστιγματίζει με μια μικρή σφραγίδα, δε μαυρίζουν σαν τις γαλλικές

πίπες και πωλούνται σε πολύ χαμηλές τιμές. Καταναλώνονταιαπίστευτες ποσότητες από αυτές.

Όσο για τα κεχριμπαρένια επιστόμια, είναι το αντικείμενο ενός

ειδικού εμπορίου και η αξία του υλικού και της δουλειάς τα φέρνειπολύ κοντά στην τέχνη της κοσμηματουργίας. Το κεχριμπάρι έρχεταιαπό τη Βαλτική Θάλασσα, στις ακτές της οποίας το μαζεύουν άφθονο,περισσότερο από οπουδήποτε αλλού. Στην Κωνσταντινούπολη, όπου

είναι πανάκριβο, οι Τούρκοι το προτιμούν ωχροκίτρινο, ημιδιάφανο,και θέλουν το κομμάτι να μην έχει ούτε στίγματα, ούτε κηλίδες, ούτενερά, ιδιότητες που, αν συνυπάρξουν, πράγμα αρκετά δύσκολο,ανεβάζουν σημαντικά την τιμή του επιστομίου. Η αξία ενός ζευγαριού

άψογων επιστομίων έχει ανέλθει και στα οχτώ με δέκα χιλιάδες

γρόσια.

Μια θήκη για πίπες που ν' αξίζει εκατόν δεκαπέντε χιλιάδες φράγκα

δεν είναι κάτι σπάνιο στα σπίτια των υψηλόβαθμων και τωνπλουσίων ιδιωτών της Ισταμπούλ· τ' ανεκτίμητα επιστόμια έχουνολόγυρα ένα δαχτυλίδι από επισμαλτωμένο χρυσό, εμπλουτισμένοενίοτε με διαμάντια, ρουμπίνια και άλλους πολύτιμους λίθους - όπως

εμείς στα σπίτια μας επιδεικνύουμε τα ασημικά από την Αγγλία και τα



102

έπιπλα τύπου Μπουλ, έτσι και οι Ανατολίτες επιδεικνύουν τα πλούτητους. Όλα αυτά τα τεμάχια από κίτρινο ήλεκτρο, με ποικιλία

αποχρώσεων και διαφάνειας, γυαλισμένα, τορνευτά, σκαλισμένα μ'

εξαιρετική φροντίδα, παίρνουν στον ήλιο ζεστές και χρυσαφένιεςαποχρώσεις που θα έκαναν τον Τιτσιάνο να ζηλέψει, και τον πιο

μανιώδη αντικαπνιστή ν' αποκτήσει το καπρίτσιο του καπνίσματος.Στα φτηνομάγαζα βρίσκει κανείς φτηνότερα επιστόμια, με κάποιοανεπαίσθητο ελάττωμα, που κάνουν όμως εξίσου καλά τη δουλειά

τους και είναι το ίδιο απαλά στα χείλη.

Υπάρχουν επίσης απομιμήσεις κεχριμπαριών από χρωματιστό γυαλίΒοημίας, που έχουν ευρεία κατανάλωση και κοστίζουν ελάχιστα· αλλά

τα ψεύτικα αυτά επιστόμια τα χρησιμοποιούν μόνο οι Έλληνες και οιΑρμένιοι των κατώτατων τάξεων. Σε κάθε Τούρκο που σέβεται τονεαυτό του ταιριάζει ο στίχος του Ναμούνα, διασκευασμένος κατ' αυτότον τρόπο:

ΜΜαακκάάρριιοοςς ΤΤοούύρρκκοοςς!! ΚΚάάππννιιζζεε οορρττάά μμέέσσαα σσεε κκεεχ χ ρριιμμππάάρριι..

Ελπίζω οι αναγνώστριές μου να μην κακιώσουν μαζί μου για όλες

αυτές τις λεπτομέρειες περί καπνού και πίπας· αλλά είναι αδύνατοννα τις αποφύγει ένας παρατηρητικός ταξιδιώτης, γιατί η

Κωνσταντινούπολη είναι διαρκώς τυλιγμένη σ' ένα σύννεφο καπνού,πιο πυκνού απ' αυτόν όπου περπατούσαν οι ομηρικοί θεοί.

Το σεργιάνι μου στους δρόμους κάνει άθελά μου την πένα μου ναπεριπλανιέται δεξιά και αριστερά· η μια φράση ακολουθεί την άλλη

όπως το ένα βήμα ακολουθεί το άλλο· αισθάνομαι ότι λείπει η συνοχήανάμεσα σε τόσα σκόρπια θέματα, αλλά θα ήταν ίσως μάταιο να την

αναζητεί κανείς· δείτε λοιπόν όλες αυτές τις μικρές χαρακτηριστικέςλεπτομέρειες, που συνήθως παραμελούν οι ταξιδιώτες, σαν γυάλινεςποικιλόχρωμες χάντρες περασμένες χωρίς συμμετρία στο ίδιο νήμα,που, μολονότι είναι μηδαμινής αξίας, έχουν τουλάχιστον την αξίαενός ιδιόρρυθμου χοντροκομμένου κοσμήματος.

Κοντά σ' ένα μαγαζί με κεχριμπαρένια επιστόμια, διακρίνω ένα μικρόζαχαροπλαστείο η προθήκη του οποίου μπορεί να μην είναι



103

πολυτελής, είναι όμως, αν μη τι άλλο, πολύ πρωτότυπη: έναζαχαρωτό ατμόπλοιο, με τους τροχούς και τον καπνό του, φιγουράρει

πλάι σ' ένα μικρό παιδικό λίκνο από το ίδιο υλικό· ένας

περιστρεφόμενος δερβίσης, με τα χέρια ανοιχτά, το κεφάλι σκυμμένο,φτιαγμένος με πιο στοιχειώδη τεχνοτροπία απ' ό,τι τα ανάγλυφα των

μελόψωμων, αγγίζει απαλά με τις πτυχές της σηκωμένης φούστας τουένα χιμαιρικό λιοντάρι με πράσινη χαίτη, γαλάζιο τρίχωμα και κόκκινηουρά, που θυμίζει αμυδρά, με τη στάση του, το μεγάλο γονατιστό

λιοντάρι που πήραν από τον Πειραιά και είναι τώρα στη Βενετία ή,ακόμα καλύτερα, ένα λιοντάρι του Μπαρύ28· κοντά στο λιοντάριεπιπλέει ένα σμήνος απροσδιόριστων πουλιών, που ακόμα και οΤουσενέλ29 θα δυσκολευόταν να ταξινομήσει, με τρίχρωμες ρίγες σαν

το καλοκαιρινό παντελόνι ενός στρατιώτη της Δημοκρατίας·σκέφτομαι όμως, αλλά χωρίς να είμαι κατηγορηματικός σ' ένα τόσοσοβαρό θέμα, ότι ήθελαν μάλλον ν' αναπαραστήσουν πάπιες ή

θαλασσοπούλια, και ότι ο γαλάζιος, λευκός και κόκκινος χρωματισμόςτους ήταν μια λεπτή κολακεία που απευθυνόταν στη Γαλλία. Τοατμόπλοιο απασχολεί ιδιαιτέρως τους Τούρκους, και τούτο το

ζαχαρωτό πυρόσκαφο30 μου θύμισε τα μικρά ατμόπλοια στα μαγαζιάαγγλικών παιχνιδιών του Στραντ· η βαρβαρότητα και ο πολιτισμός

συναντώνται στην ίδια σκέψη.

Επειδή τρώνε με τα χέρια, οι Τούρκοι δεν έχουν φυσικά ασημένια

σερβίτσια, με εξαίρεση κάποια πρόσωπα που έχουν ταξιδέψει στηΓαλλία και την Αγγλία και έχουν φέρει μαζί τους από το Παρίσι ή τοΛονδίνο αυτό το είδος πολυτελείας που είναι σχεδόν άγνωστο στην

Ανατολή, αλλά και πάλι χρησιμοποιούν πιρούνια και κουτάλια μόνομπροστά σε ξένους και για ν' αποδείξουν ότι είναι πολιτισμένοι. Δενμπορείς όμως να φας το γιαούρτι, το καϊμάκι ή την κομπόστα κεράσι

με τα δάχτυλα, και γι' αυτό οι μικροτεχνίτες φιλοτεχνούν όμορφεςσπάτουλες από ταρταρούγα και από πυξάρι για ν' αναπληρώσουν τηναπουσία των ασημένιων σερβίτσιων. Είδα σ' ένα μαγαζίκομψοτεχνημάτων ένα σερβίτσιο τέτοιου τύπου, αποτελούμενο από

ένα μεγάλο κουτάλι και έξι μικρά που το ένα εφάρμοζε μέσα στο άλλοαποτελώντας συγχρόνως τη θήκη του, με μια εξαίσια πρωτοτυπία ωςπρος το σχήμα και τη διάταξη.



104

Η λαβή του μεγάλου κουταλιού είναι κοσμημένη με δαντελωτάσκαλίσματα δουλεμένα με το πριόνι, με αραβουργήματα τόσο

λεπτοδουλεμένα και φίνα που δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τα

κινεζικά κομψοτεχνήματα από ελεφαντόδοντο· κάποια διακριτικάέγκαυστα κοσμήματα, με εξαιρετικά καλόγουστα λουλούδια και

κλαδιά, συμπληρώνουν τη διακόσμησή του. Τα κουταλάκια, που δενέχουν τόση ψιλοδουλειά, έχουν επίσης την αξία τους. Μου φαίνεταιότι οι παριζιάνοι χρυσοχόοι, που αναζητούν διαρκώς καινούριες

φόρμες, θα μπορούσαν κάλλιστα να κάνουν ένα ασημένιο ήεπιχρυσωμένο αντίγραφο αυτού του σερβίτσιου και ότι θα έστεκεαξιοπρεπώς στα πιο πολυτελή τραπέζια, για το γλυκό ή το επιδόρπιο.

Έχω στην κατοχή μου ένα πανομοιότυπο που προέρχεται από την

Τραπεζούντα, το οποίο μου έδωσε ο κύριος Ρ... της πρεσβείας τηςΣαρδηνίας, και είναι στη διάθεση του Φρομάν Μερίς, του Βεχτ ήόποιου άλλου σύγχρονου Μπενβενούτο Τσελίνι31.

Στο δρόμο κατά μήκος του Κεράτιου Κόλπου, ανάμεσα στηνκαινούρια και την παλιά γέφυρα, υπάρχουν τα μαρμαράδικα όπουλαξεύουν τους στύλους με τα τουρμπάνια που ορθώνονται, σανλευκά φαντάσματα που βγήκαν από τον τάφο τους, στα πολυάριθμα

κοιμητήρια της Κωνσταντινούπολης. Ακούγεται ένας διαρκής θόρυβοςαπό σφυριά και σφύρες· ένα σύννεφο αστραφτερής και στιλπνήςσκόνης πασπαλίζει μ' ένα άλιωτο χιόνι τούτο το κομμάτι του δρόμου·

μινιατουρίστες, περιτριγυρισμένοι από δοχεία με πράσινες, κόκκινεςκαι γαλάζιες μπογιές, χρωματίζουν το φόντο πάνω στο οποίο θ'αναδυθούν με χρυσά γράμματα τ' όνομα του νεκρού ή της νεκρής,

μαζί μ' ένα στίχο του Κορανίου, ή το διάκοσμο με τα λουλούδια, τακλήματα και τα τσαμπιά τών σταφυλιών που κοσμούν ειδικότερα τουςτάφους των γυναικών, ως εμβλήματα χάρης, τρυφερότητας και

γονιμότητας.

Εδώ κατασκευάζουν επίσης τις μαρμάρινες γούρνες για τις κρήνεςπου δροσίζουν τις αυλές, τα διαμερίσματα και τα κιόσκια, ή πουχρησιμεύουν για τους τόσο συχνούς καθαρμούς που απαιτεί ο

μουσουλμανικός νόμος, ο οποίος ανάγει την καθαριότητα σε αρετή,αντιθέτως με τον καθολικισμό, που καθαγιάζει την απλυσιά· μάλισταγια πολύ καιρό, στην Ισπανία, τους ανθρώπους που πλένονταν συχνά



105

τους υποψιάζονταν για αιρετικούς και τους αντιμετώπιζανπερισσότερο σαν Μαυριτανούς παρά σαν χριστιανούς.

Η πένθιμη αυτή τέχνη δε μοιάζει να θλίβει καθόλου όσους τηνασκούν, οι οποίοι λαξεύουν τα νεκρικά μάρμαρά τους με το πιοπρόσχαρο ύφος του κόσμου. Στην Τουρκία, η σκέψη του θανάτου δε

φαίνεται να τρομοκρατεί κανέναν και δε διεγείρει το παραμικρόμελαγχολικό συναίσθημα· είναι αναμφίβολα εξοικειωμένοι μαζί της,και η γειτνίαση με το κοιμητήριο, που αποτελεί παντού κομμάτι τηςζωντανής πόλης αντί να είναι παραγκωνισμένο, όπως στη χώρα μας,

έξω από τα τείχη και κάπου απόμερα, της αφαιρεί το μυστήριο καιτον τρόμο που εμπνέει.

Δίπλα στα εργαστήρια των τάφων που είναι πάντα πολυάσχολα και

πνιγμένα στη δουλειά, γιατί ο θάνατος είναι ο καλύτερος πελάτης, ηζωή αυξάνεται, πολλαπλασιάζεται και βουίζει χαρμόσυνα: ταεδωδιμοπωλεία έχουν απλωμένα στους πάγκους τα τρόφιμά τους·όπου και αν κοιτάξεις, βλέπεις μόνο βαρέλια με ασπριδερό τυρί,

όμοιο με λιπαρό γύψο, που οι Τούρκοι χρησιμοποιούν σαν βούτυρο,βυτία με μαύρες ελιές, κάδους με χαβιάρι από τη Ρωσία, σωρούς από

καρπούζια και αγγούρια, στοίβες από μελιτζάνες και ντομάτες μεμενεξεδιές και πορφυρές αποχρώσεις, και μεγάλα ματωμένα σφάγιακρεμασμένα στα τσιγκέλια των χασάπικων, περιτριγυρισμένα από ένακύκλο λιπόσαρκων εκστατικών σκυλιών· παραπέρα, στο ψαράδικο

που σου σπάει τη μύτη με τη αψιά θαλασσινή μυρωδιά του, σουμορφάζουν τερατόμορφες σουπιές, χταπόδια, λαβράκια, σκορπίνεςτης θάλασσας και άλλοι αλλόκοτοι κάτοικοι της αλμυρήςαυτοκρατορίας που η φύση μοιάζει να μην έχει πλάσει για το καθαρό

φως της μέρας, και γι' αυτό τους κρύβει με σωφροσύνη στα

πρασινωπά βάθη της αβύσσου της.

Οι ξιφίες που τρώνε στην Κωνσταντινούπολη έχουν ιδιαίτερα τρομερή

όψη: έχουν μάκρος έξι εφτά πόδια, και κόβονται σε φαρδιές φέτες· τοκομμένο κεφάλι τους, στολισμένο μ' ένα στρογγυλό, γυάλινο,ματωμένο μάτι, σε απειλεί ακόμα με το ξίφος του που είναι δυνατό,άκαμπτο και γαλαζωπό σαν στιλβωμένο ατσάλι, Δεν υπάρχει πιο

παράξενο θέαμα από τούτη τη μύτη στην οποία είναι βιδωμένο ένα



106

σπαθί, δίνοντας μια παράξενη φυσιογνωμία στο ψάρι. Όταν πέρασαμέσα από το ψαράδικο, υπήρχαν ακριβώς, πάνω σε τέσσερις

αντικριστούς πάγκους, τέσσερις τεράστιοι ξιφίες που κράδαιναν

απειλητικά τα ξίφη τους και έμοιαζαν με θαλάσσιους ευγενείς που οένας προκαλούσε τον άλλον σε μονομαχία. Ο Σνάιντερς32 θα είχε

αξιοποιήσει στο έπακρο αυτό το μοτίβο.

Εκείνο που εντυπωσιάζει τον ξένο στην Κωνσταντινούπολη είναι ηαπουσία των γυναικών από τα μαγαζιά· υπάρχουν μόνο έμποροι καιόχι εμπόρισσες. Η μουσουλμανική ζηλοτυπία δύσκολα θα

συμμορφωνόταν με τους νόμους που απαιτεί το εμπόριο· έτσι έχειπαραγκωνίσει επιμελώς ένα φύλο που εμπιστεύεται ελάχιστα. Πολλές

μικρολεπτομέρειες του νοικοκυριού, που εμείς τις αφήνουμε στιςγυναίκες, τακτοποιούνται στην Τουρκία από αθλητικούς παλικαράδες,με πεταχτούς δικέφαλους, κατσαρό μούσι και φαρδύ ταυρίσιο λαιμό,πράγμα που φαίνεται, δικαιολογημένα μάλιστα, γελοίο.

Μπορεί οι γυναίκες να μην πωλούν, αλλά αγοράζουν· τις βλέπει

κανείς να στέκονται μπροστά στα μαγαζιά, δυο δυο, τρεις τρεις,ακολουθούμενες από τις νέγρες τους, που κρατούν μια τσάντα

ανοιχτή και στις οποίες δίνουν τ' αποκτήματά τους, σαν την Ιουδήθπου έτεινε το κεφάλι του Ολοφέρνη στη μαύρη υπηρέτριά της. Τοπαζάρεμα φαίνεται ότι διασκεδάζει τις Τουρκάλες όσο και τιςΑγγλίδες· είναι κι αυτός ένας τρόπος να περάσουν την ώρα τους και

να πουν μια κουβέντα με κανένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα εκτός απότον αφέντη τους· ελάχιστες είναι οι γυναίκες που απαρνιούνται αυτήτην απόλαυση, κυρίως οι γυναίκες της αστικής τάξης, γιατί οι καντίνπαραγγέλνουν και τους φέρνουν τα υφάσματα και τα ψώνια στο σπίτι

τους.



107

ΤΑ ΠΑΖΑΡΙΑ

ΑΝ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΤΕ ΤΑ ΦΙΔΩΤΑ ΔΡΟΜΑΚΙΑ ΠΟΥ οδηγούν από τη

σκάλα του Γενί Τζαμί στο τζαμί του σουλτάνου Βαγιαζίτ, φτάνετε στοαιγυπτιακό παζάρι, ή παζάρι των φαρμάκων, μια μεγάλη αγορά την

οποία διασχίζει από τη μια πύλη ως την άλλη ένα σοκάκι όπουκυκλοφορούν η πραμάτεια και οι αγοραστές. Μια διαπεραστικήμυρωδιά, ένα μείγμα από τα αρώματα όλων των εξωτικών προϊόντων,ανεβαίνει στα ρουθούνια σας και σας μεθάει. Εδώ εκτίθενται σε

σωρούς ή μέσα σε ανοιχτά τσουβάλια, η χένα, το σάνταλο, τοαντιμόνιο, οι χρωματιστές σκόνες, οι χουρμάδες, η κανέλα, τομοσχολίβανο, τα φιστίκια, το γκρίζο άμπαρι, η μαστίχα, η πιπερόριζα,

το μοσχοκάρυδο, το όπιο και το χασίς, υπό την επίβλεψη εμπόρωνπου κάθονται οκλαδόν, σε νωχελική στάση, ναρκωμένοι, θαρρείς, απόαυτή τη βαριά, φορτωμένη αρώματα, ατμόσφαιρα. «Τούτα τα βουνά

των μυρωδικών», που σας ξαναθυμίζουν παρομοιώσεις από το Άσμα

Ασμάτων , δε θα έπρεπε να σας σταματήσουν για πολλή ώρα.

Συνεχίζετε το δρόμο σας μέσα από το εκκωφαντικό σφυρηλάτημα τωνχαλκουργών και τη βαριά αποφορά των μαγειρείων που εκθέτουν

στην προθήκη τους γαβάθες γεμάτες τουρκικά τουρλού, ελάχισταδελεαστικά για ένα παριζιάνικο στομάχι, και φτάνετε στο μεγάλοΠαζάρι, η εξωτερική όψη του οποίου δεν έχει τίποτα το μνημειώδες:

ψηλά γκριζωπά τείχη που πάνω τους δεσπόζουν μικροί μολυβένιοιθόλοι όμοιοι με αποστήματα και στα οποία είναι αγκιστρωμένο έναπλήθος από τρώγλες και παραπήγματα κατειλημμένα από ασήμαντεςμικροβιοτεχνίες.

Το μεγάλο Παζάρι, για να κρατήσουμε το όνομα που του δίνουν οιΦράγκοι, καταλαμβάνει έναν τεράστιο χώρο, και είναι σαν μια πόληεν πόλει, με δρόμους, σοκάκια, περάσματα, σταυροδρόμια, πλατείες

και κρήνες, ένας μπερδεμένος λαβύρινθος όπου προσανατολίζεταικανείς με δυσκολία, ακόμα και μετά από πολλές επισκέψεις. Οαχανής αυτός χώρος είναι θολωτός, και το φως πέφτει από τουςμικρούς τρούλους που προεξέχουν πάνω στην επίπεδη στέγη του

οικοδομήματος, φως γλυκό, αμυδρό και θολό, πιο ευνοϊκό στονέμπορο παρά στον πελάτη. Δε θα ήθελα να καταστρέψω τη



108

φαντασίωση της ανατολίτικης μεγαλοπρέπειας που διεγείρει η φράση«Μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης», αλλά θα μπορούσα να το

συγκρίνω καλύτερα μόνο με το Ταμπλ στο Παρίσι, με το οποίο μοιάζει

πολύ ως προς τη διαρρύθμιση.

Μπήκα μέσα από μια αψίδα χωρίς κάποια αρχιτεκτονική

ιδιαιτερότητα και βρέθηκα σ' ένα σοκάκι αποκλειστικά κατειλημμένοαπό τους αρωματοπώλες: εδώ είναι που πωλούνται τα αποστάγματατου περγαμόντου και του γιασεμιού, σε μπουκαλάκια μέσα σεβελούδινες θήκες με κεντητές πούλιες, το ροδόσταγμα, τα κεριά

αποτρίχωσης, τα θυμιάματα για το σεράι με τους ανάγλυφουςτουρκικούς χαρακτήρες, τα σακουλάκια με το μόσχο, τα κομπολόγια

από νεφρίτη, κεχριμπάρι, καρύδα, ελεφαντόδοντο, κουκούτσιαφρούτων, ροδόξυλο και σανταλόξυλο, οι περσικοί καθρέφτεςπλαισιωμένοι με φίνες μινιατούρες, οι τετράγωνες τσατσάρες με ταφαρδιά δόντια, όλα τα σύνεργα της τουρκικής φιλαρέσκειας.

Μπροστά στα μαγαζιά στέκονται πολυάριθμες παρέες γυναικών πουοι ανοιχτοπράσινοι, βαθυκόκκινοι ή γαλάζιοι φερετζέδες τους, τακρουστά και επιμελώς κλεισμένα γιασμάκια τους και τα μποτίνια τουςαπό κίτρινο μαροκινό φορεμένα με γαλότσες στο ίδιο χρώμα,

δηλώνουν περίτρανα ότι είναι μουσουλμάνες· συχνά κρατούν από τοχέρι όμορφα παιδάκια ντυμένα με κόκκινα ή πράσινα σακάκια μεχρυσά σιρίτια, με παντελόνια σαν των Μαμελούκων από ταφτά

βυσσινί, κιτρινόλευκο ή άλλου ζωηρού χρώματος, που λάμπουν σανλουλούδια μες στο δροσερό και διάφανο απόσκιο· νέγρες τυλιγμένεςμε το ρομβωτό άσπρο και γαλάζιο χαμπάρα του Καΐρου στέκονται

πίσω τους και συμπληρώνουν τη γραφική εντύπωση. Πότε πότε, πάλι,ένας μαύρος ευνούχος, με το χαρακτηριστικό κοντό πανωκόρμι, ταμακριά πόδια, το σπανό, λιπαρό και πλαδαρό κεφάλι βυθισμένο μες

στους ώμους του, επιβλέπει με σκυθρωπό ύφος τη μικρή ομάδα πουτου εμπιστεύτηκαν και αναδεύει, για ν' ανοίξει δρόμο μες στοπλήθος, το μαστίγιο από δέρμα ιπποπόταμου, διακριτικό σημάδι τηςεξουσίας του. Ο έμπορος, στηριγμένος στον αγκώνα, απαντάει με

φλεγματικό ύφος στις ατέλειωτες ερωτήσεις των νεαρών γυναικώνπου ανακατεύουν την πραμάτεια και φέρνουν τα πάνω κάτω στομαγαζί του, ρωτώντας πότε για το ένα και πότε για το άλλο, ζητώντας

να μάθουν τις τιμές και ξεφωνίζοντας με πνιχτά δύσπιστα γελάκια.



109

Πίσω από τις προθήκες υπάρχουν οι εσωτερικοί χώροι τουκαταστήματος στους οποίους οδηγούν δυο τρία σκαλοπάτια, όπου

φυλάγονται πιο πολύτιμα αντικείμενα μέσα σε σεντούκια και ερμάρια

που ανοίγουν μόνο για τους σοβαρούς πελάτες. Εκεί βρίσκονται οιόμορφες ριγωτές εσάρπες της Τυνησίας, τα χαλιά και τα σάλια της

Περσίας, με ξόμπλια που μιμούνται τόσο καλά τα μοτίβα τουκασμιριού ώστε μπορεί να γελαστείς, οι καθρέφτες από σεντέφι,μαργαριτάρι και κοχύλι, οι λιθοκόλλητοι και σκαλιστοί σοφράδες

όπου τοποθετούν τους δίσκους με τα σερμπέτια, τ' αναλόγια για ναδιαβάζουν το Κοράνι, τα διάτρητα θυμιατά από χρυσό, ασήμι ήεπισμαλτωμένο χαλκό με γεωμετρικά μοτίβα, τα χεράκια απόελεφαντόδοντο ή ταρταρούγα για να ξύνεις την πλάτη, τα μεταλλικά

εξαρτήματα του ναργιλέ από ατσάλι του Χορασάν και τα φλιτζάνιατης Κίνας ή της Ιαπωνίας, όλη η αξιοπερίεργη παλιατζούρα τηςΑνατολής.

Πάνω από τον κεντρικό δρόμο του Παζαριού δεσπόζουν αψίδες μεεπάλληλες σειρές από μαύρες και άσπρες πέτρες, και ο θόλος έχειασπρόμαυρα μισοσβησμένα αραβουργήματα τουρκο-ροκοκότεχνοτροπίας, που μοιάζει, περισσότερο απ' όσο φανταζόμαστε, με το

είδος του διάκοσμου που συνηθιζόταν επί Λουδοβίκου ΙΕ'. Ο δρόμοςαυτός καταλήγει σ' ένα σταυροδρόμι όπου ορθώνεται μια κρήνηκοσμημένη και βαμμένη με κραυγαλέα χρώματα, που το νερό της

χρησιμεύει για καθαρμούς, γιατί οι Τούρκοι δεν ξεχνούν ποτέ ταθρησκευτικά τους καθήκοντα, και σταματούν ήρεμα στη μέση μιαςαγοραπωλησίας, αφήνοντας τον πελάτη μετέωρο, για να γονατίσουν

πάνω στο χαλί τους, στραμμένοι προς τη Μέκκα, και να κάνουν τηνπροσευχή τους με την ίδια προσήλωση που θα έδειχναν ανβρίσκονταν κάτω από το θόλο της Αγίας Σοφίας ή στο τζαμί του

σουλτάνου Αχμέτ.

Ένα από τα μαγαζιά στα οποία συχνάζουν περισσότερο ξένοι είναι τομαγαζί του Λούντοβικ, ενός Αρμένιου εμπόρου που μιλάει γαλλικάκαι σας αφήνει, με τέλεια υπομονή, να κάνετε άνω κάτω το

αξιοπερίεργο μαγαζί του. Εκεί έχω κάνει μεγάλες στάσεις,απολαμβάνοντας έναν εξαιρετικό καφέ μόκα μέσα σε φλιτζανάκιαΚίνας, που τα συγκρατούσαν ασημένιες δικτυωτές βάσεις όμοιες μ'



110

εκείνες που ήταν του συρμού παλιά στην Τουρκία. Και τι δε θαέβρισκε εδώ ο Ρέμπραντ για να εμπλουτίσει το μουσείο του με τις

αντίκες: παλιά όπλα, παμπάλαια υφάσματα, αλλόκοτα χρυσαφικά,

ιδιόρρυθμα κεραμικά, σκεύη ετερόκλητα και αγνώστου χρήσεως. Ορουχισμός και η ασυνήθιστη επίπλωση που λαμποκοπούν μέσα από

τη σκιά των αινιγματικών πινάκων του είναι στοιβαγμένα στις γωνιέςτου μαγαζιού του Λούντοβικ, όπου μοιάζει να έχει αφήσει τααποφόρια της η γραφική Ανατολή, για να φορέσει αναγκαστικά την

παράλογη στολή της μεταρρύθμισης, ψεύτικη λιβρέα του πολιτισμούπου φοριέται από ένα βάρβαρο κορμί. Πάνω σ' ένα χαμηλό τραπεζάκιείναι απλωμένα χαντζάρες, γιαταγάνια, μαχαίρια με θήκες απόσφυρήλατο ασήμι, βελούδο, δέρμα σαγρέ, δέρμα Υεμένης, ξύλο,

χαλκό, με λαβές από νεφρίτη, αχάτη, ελεφαντόδοντο, στολισμένες μεγρανάτες, περουζέδες, κοράλλια, με λάμες μακριές, στενές, φαρδιές,κυρτές, κυματιστές, όλων των σχημάτων, όλων των εποχών, όλων των

τόπων, από το δαμασκηνό σπαθί του πασά με τους ένθετουςχρυσογράμματους στίχους του Κορανίου, ως το χοντροκομμένομαχαίρι του καμηλιέρη. Πόσοι ζεϊμπέκηδες και Αρναούτηδες, πόσοι

μπέηδες και εφέντηδες, πόσοι υψηλόβαθμοι και ραγιάδες έχουνξεστολίσει τις ζώνες τους για να σχηματίσουν αυτή την ανεκτίμητη και

ασυνήθιστη συλλογή που θα ξετρέλαινε τον Ντεκάμ από τη χαρά του!

Στους τοίχους κρέμονται, κάτω από την περικεφαλαία τους από

στραφταλιστό σίδερο, αλυσιδωτές πανοπλίες της Κιρκασίας,ακτινοβολούν ασπίδες από κέλυφος χελώνας, από δέρμαιπποπόταμου, από δαμασκηνό ατσάλι, με στρογγυλές προεξοχές από

σφυρήλατο χαλκό· στριμώχνονται μογγολικές σαϊτοθήκες, στηρίζονταιμακριά τουφέκια με έγκαυστα και ένθετα στολίδια, που είναισυγχρόνως όπλα και κοσμήματα, και αλληλοχτυπιούνται ρόπαλα

πανομοιότυπα μ' εκείνα των ιπποτών του μεσαίωνα, που η τουρκικήεικονογραφία δεν παραλείπει ποτέ να βάζει στα χέρια των Περσώνγια να τους γελοιοποιήσει.

Μες στα ερμάρια αστραφτοκοπούν τα μεταξωτά της Προύσας, που

αναριγούν όπως το νερό στην πανσέληνο κάτω από τ' ασημένιαπλουμίδια τους, οι παντόφλες και οι καπνοσακούλες από το Λίβανομε το διακριτικό χρυσό υφάδι, τα χρωματιστά σχέδια και τους



111

ρόμβους, οι αραχνοΰφαντες πουκαμίσες από σγουρό μετάξι με τιςαδιαφανείς και διάφανες ρίγες, τα μαντίλια με τις κεντητές

χρυσαφένιες πούλιες, τα κασμίρια της Ινδίας και της Περσίας, τα

πανωφόρια-πράσινα του εμίρη

-γαρνιρισμένα με κουνάβι ήζιμπελίνα, τα σακάκια με τα σιρίτια που είναι πιο περίπλοκα κι από τ'

αραβουργήματα στην οροφή της αίθουσας των Πρεσβευτών τηςΑλάμπρα, οι δολαμάδες με τα βαρύτιμα στολίδια, τα μπροκάρ πουλαμπυρίζουν από τα εκθαμβωτικά χρυσοποικίλματα, οι μακριές

εσθήτες του Καΐρου ραμμένες πάνω στα πρότυπα των βυζαντινώνδαλματικών, όλη η θρυλική χλιδή, όλος ο χιμαιρικός πλούτος τωνηλιόλουστων αυτών τόπων που εμείς βλέπουμε θολά σαν τουςαντικατοπτρισμούς ενός ονείρου από τα βάθη της παγωμένης μας

Ευρώπης. Ο Λούντοβικ σας επιτρέπει να χαζέψετε, να ξεδιπλώσετε,να ψηλαφίσετε και να παίξετε κάτω από το φως αυτά τα ανατολίτικααριστουργήματα· σκαλίζετε μια ιματιοθήκη βγαλμένη από τις Χίλιες

και μια νύχτες μπορείτε να δοκιμάσετε, αν σας ευχαριστεί, το σακάκιτου πρίγκιπα Καραμαλζαμάν και να ξεδιπλώσετε το αυθεντικόφόρεμα της πριγκίπισσας Μπουντρουλμπουντούρ33.

Ανάμεσα στα κομπολόγια από κεχριμπάρι, έβενο, κοράλλι και

σάνταλο· στα χρυσά επισμαλτωμένα θυμιατήρια, στα μελανοδοχεία,στις κασετίνες και στους περσικούς καθρέφτες που οι ζωγραφιές τουςαναπαριστούν σκηνές του Μαχαμπαράτα

34· στις βεντάλιες από φτερά

παγωνιού ή πολύχρωμου φασιανού· στα πιο σπάνια σκαλιστά καιασημοκαπνισμένα χούκα35, σ' όλα αυτά τα μαγευτικά τουρκικάαντικείμενα, ανακατεύονται απροσδόκητα πορσελάνες των Σεβρών

και της Σαξονίας, φαγεντιανά της Βενσέν και σμάλτα της Λιμόζ, πουκανείς δεν ξέρει πώς έφτασαν ως εδώ. Τίποτα όμως δεν είναι απίθανοστο γιουσουρούμ, και το μαγαζί της δεσποινίδας Ντελωνέ μοιάζει να

έχει μετακομίσει στο Μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης. Είδα εδώμάλιστα, ανάμεσα σε δυο περικεφαλαίες ευγενών από τοΚουρδιστάν, με μεταλλικό διχτυωτό περιτραχήλιο, ολόιδιες με τιςπερικεφαλαίες των σταυροφόρων του Γοδεφρείδου του Βουιλώνιου,

ένα από εκείνα τα πρωσικά κράνη με μύτη σαν αλεξικέραυνου,ρομαντική και μεσαιωνική εφεύρεση του βασιλιά Λουδοβίκου, πουτόσο ωραία σατίρισε ο Χάινριχ Χάινε στο Χειμωνιάτικο παραμύθι του.



112

Ό,τι επιθυμείτε θα το βρείτε στο μαγαζί του Λούντοβικ, από τοτσουκάλι των γενίτσαρων ως το πολεμικό τσεκούρι του Μεχμέτ Β' ή τη

σέλα του Αλ Μποράκ.

Κάθε δρόμος του Παζαριού έχει το είδος του. Από εδώ είναι οιέμποροι που πουλάνε τα συρτοπάπουτσα, τις παντόφλες και τα

μποτίνια· δεν υπάρχει πιο αξιοπερίεργο θέαμα από τις προθήκεςτους, όπου είναι στοιβαγμένα εκκεντρικά παπούτσια με μύτεςανασηκωμενες σαν κινεζικές στέγες και με πατημένες φτέρνες, απόδέρμα, μαροκινό, βελούδο, μπροκάρ, με κεντίδια, πούλιες, σιρίτια,

στολισμένα με φούντες από πούπουλα κύκνου και από μετάξι φλος,αδιανόητα για ευρωπαϊκά πόδια. Μερικά έχουν τη μύτη κυρτή και

ανασηκωμένη σαν τις βενετσιάνικες γόνδολες· άλλα θ' απογοήτευαντη Ροδόπη36 και τη Σταχτοπούτα με το μικροσκοπικό τους μέγεθος,και θυμίζουν περισσότερο κοσμηματοθήκες παρά αληθινέςπαντόφλες· το κίτρινο, το κόκκινο, το πράσινο χάνονται κάτω από τις

χρυσές και ασημένιες γαρνιτούρες. Το σχήμα και τα στολίδια τωνπαιδικών παπουτσιών έχουν τις πιο χαριτωμένες παραξενιές. Στοδρόμο, οι γυναίκες φορούν τις μπότες από κίτρινο μαροκινό για τιςοποίες είχα ήδη την ευκαιρία να μιλήσω· γιατί όλα τούτα τα ωραία

αριστουργήματα, που είναι καμωμένα για τις ψάθες της Ινδίας και ταχαλιά της Περσίας, θα έμεναν πολύ γρήγορα κολλημένα στις λάσπεςτης Κωνσταντινούπολης.

Να και οι έμποροι που πουλάνε καφτάνια, γκανδουρά και ρόμπες απόμετάξι Προύσας· πάμφθηνες φορεσιές, μολονότι τα χρώματά τουςέχουν μαγευτικές αποχρώσεις και τα υφάσματά τους εξαιρετικήαπαλότητα. Μετανιώνω πικρά που δεν αγόρασα ένα μεγάλο βυσσινί

δολαμά με διχτυωτή ύφανση και μακριά φαρδιά μανίκια, που θα μου

έδινε στο Παρίσι τον αέρα ενός πολύ αξιοσέβαστου μαμαμούχου37,και μες στον οποίο θα είχα φανεί το ίδιο όμορφος με τον κύριο

Ζουρνταίν κατά τη διάρκεια της τελετής. Αλλά τα τελωνεία δείχνουνελάχιστη επιείκεια σ' αυτές τις αθώες εκκεντρικότητες του ταξιδιώτη.Οι έμποροι αυτοί πουλάνε επίσης υφάσματα της Προύσας, μισό

μετάξι και μισό βαμβάκι, για φορέματα, γιλέκα και παντελόνιασύμφωνα με την ευρωπαϊκή μόδα, πολύ δροσερά, πολύ ανάλαφρακαι πολύ φιλάρεσκα. Η βιοτεχνία αυτή είναι νέα και ζει υπό την



113

προστασία του Αμπντούλ-Μετζίτ38.

Οι πωλητές τσόχας απλώνουν στις προθήκες τους τις τσόχες της

Αγγλίας με τα κραυγαλέα χρώματα και τις ούγιες στολισμένες μεπαχιά χρυσά γράμματα και με εμβλήματα από χάλκινες παγιέτες, γιανα κολακέψουν το ανατολίτικο γούστο. Αναγνωρίζει κανείς εδώ την

τέλεια ανοησία της τεχνικής και τα αφύσικα χρώματα της ΜεγάληςΒρετανίας. Ομολογώ ότι φρικιώ μπροστά σε παρόμοιες παραφωνίεςκαι ότι στέλνω μετά χαράς στο διάβολο τη βιομηχανία, το εμπόριο καιτον πολιτισμό που παράγουν τόσο επιθετικά κόκκινα, τόσο στρυφνά

γαλάζια, τόσο αυθάδικα κίτρινα, και διαταράσσουν -αγνοώ με ποιοόφελος- τη γαλήνια αρμονία των αποχρώσεων της Ανατολής.

Όταν σκέφτομαι ότι σίγουρα θα συναντήσω τούτα τα φριχτά

υφάσματα κομμένα σε σακάκια, γιλέκα και καφτάνια, μέσα σ' ένατζαμί, σ' ένα δρόμο, σ' ένα τοπίο, των οποίων την εντύπωσηκαταστρέφουν τα ασύμβατα χρώματά τους, μια μυστική οργή βράζειμέσα μου και εύχομαι η θάλασσα να καταπιεί τα πλοία που

κουβαλούν αυτά τα βδελυρά υφάσματα, η φωτιά να καταστρέψει ταεργαστήρια όπου υφαίνονται και η Μεγάλη Βρετανία να διαλυθεί μες

στην ομίχλη της. Θα πω τα ίδια για τα άθλια βαμβακερά υφάσματατης Ρουέν, του Ρουμπαί και της Μυλούζ, που αρχίζουν να διαδίδουνστην Ανατολή τα φριχτά κλαρωτά μοτίβα τους, τις αποτρόπαιεςγιρλάντες τους και τα αισχρά πουά τους, όμοια με λιωμένους κοριούς.

Αν μιλώ γι' αυτά με τόση πικρία, είναι επειδή ένιωσα βαθιά λύπη,λύπη που ποτέ δε θα ξεπεράσω, βλέποντας τρεις μικρές Τουρκάλες,οχτώ με δέκα χρόνων, όμορφες σαν νύμφες, και ακόμα πιο όμορφες,γιατί δεν υπάρχουν νύμφες, να φορούν πάνω από ένα φόρεμα από

βαμβάκι της Ρουέν ένα καφτάνι από αγγλική τσόχα. Οι ηλιαχτίδες, αν

και μαγνητισμένες από τα όμορφα προσωπάκια τους, δεν τολμούσαννα φωτίσουν τα μοντέρνα αυτά τερατουργήματα και πισωγύριζαν με

τρόμο.

Ευτυχώς που οι προθήκες με τα παιδικά ρούχα σε αποσπούν απότούτες τις λυπηρές σκέψεις: βλέπεις μονάχα μικροσκοπικάχρυσοποίκιλτα και ασημοποίκιλτα σακάκια, καλαίσθητα φουσκωτά

παντελόνια από μετάξι, μικρά καφτάνια με σιρίτια, παιδικά φεσια



114

στολισμένα με μισοφέγγαρα· μια Ανατολή σε σμίκρυνση, η πιο ωραίακαι η πιο φιλάρεσκη του κόσμου.

Ακολουθούν, σ' ένα ξεχωριστό σοκάκι, οι κλωστουργοί, εκείνοι πουφτιάχνουν τις ασημοκλωστές και τις χρυσοκλωστές με τις οποίεςκεντούν τις καπνοσακούλες, τις παντόφλες, τα μαντίλια, τα γιλέκα,

τους δολαμάδες και τα σακάκια· πίσω από τα τζάμια των προθηκώνστραφταλίζουν πάνω στις κουβαρίστρες τους τα λαμπερά νήματα πουαργότερα θα γίνουν λουλούδια, φυλλώματα, αραβουργήματα. Εδώφτιάχνονται επίσης τα σιρίτια, οι τόσο χαριτωμένα, τόσο φιλάρεσκα

πλεγμένοι κόμποι, που η δική μας σιριτοποιία δε θα μπορούσε ποτένα μιμηθεί. Οι Τούρκοι τα φτιάχνουν στο χέρι στερεώνοντάς τα στο

μεγάλο δάχτυλο του γυμνού τους ποδιού.

Ακολουθούν οι κοσμηματοπώλες· τα πετράδια τους είναι κλεισμένασε σεντούκια που δεν αφήνουν από το μάτι τους ή κάτω απόπροθήκες τοποθετημένες σε σημεία όπου δεν μπορεί να απλώσει χέρικλέφτης· μες στα σκοτεινά μαγαζιά τους, που μοιάζουν με

τσαγκαράδικα, υπάρχουν σε αφθονία απίστευτα πλούτη. Ταδιαμάντια της Βισαπούρ και της Γκολκόντα φερμένα με τα καραβάνια·

τα ρουμπίνια του Τζιαμσίντ, τα ζαφείρια του Χορμούζ, ταμαργαριτάρια του Οφίρ, τα τοπάζια της Βραζιλίας, τα οπάλια τηςΒοημίας, οι περουζέδες της Μακεδονίας, χώρια οι γρανάτες, οιχρυσοβήρυλλοι, οι ακουαμαρίνες, οι αχάτες, οι χρυσαμμόλιθοι και οι

λαζουρίτες, στοιβάζονται εδώ σε σωρούς, γιατί οι Τούρκοι έχουνπολλά πετράδια, όχι μόνο για λόγους πολυτέλειας αλλά και ωςεπένδυση. Αγνοώντας τους πολύπλοκους νόμους της μοντέρναςοικονομίας, δεν αποκομίζουν κανένα κέρδος από τα κεφάλαιά τους,

πράγμα που άλλωστε τους απαγορεύει αυστηρά το Κοράνι, το οποίο

είναι ενάντιο στην αισχροκέρδεια, όπως το Ευαγγέλιο, γεγονός πουδιαπιστώθηκε και με την περίπτωση του τουρκικού δανείου, που

απορρίφθηκε από το παλιό εθνικό και θρησκευτικό κόμμα. Έναδιαμάντι που κρύβεται και μεταφέρεται εύκολα συνοψίζει έναμεγάλο ποσό σ' ένα μικρό όγκο. Για την ανατολίτικη νοοτροπία, είναι

μια σίγουρη επένδυση, αν και δεν αποφέρει τίποτα· άντε όμως ν'αποσπάσεις από τον Άραβα ή Τούρκο φιλάργυρο το δοχείο απόψαμμίτη που κρύβει μέσα την περιουσία του, με το πρόσχημα ότι θα



115

έχει τρία ή τέσσερα τοις εκατό κέρδος, ακόμα και αν κάτι τέτοιοεπιτρεπόταν από τον Μωάμεθ!

Τα πετράδια είναι γενικά απελέκητα, γιατί οι Ανατολίτες δε λαξεύουνούτε το διαμάντι ούτε το ρουμπίνι, είτε επειδή αγνοούν τη σκόνη γιανα τα λειαίνουν είτε επειδή φοβούνται μήπως μειώσουν τον αριθμό

των καρατιών χτυπώντας τις γωνίες των πετραδιών. Τα δεσίματα είναιαρκετά βαριά, γενουάτικης ή ροκοκό τεχνοτροπίας. Η τόσο φίνα, τόσοπερίτεχνη, τόσο εκλεπτυσμένη τέχνη των Αράβων άφησε ελάχιστα

ίχνη στους Τούρκους. Τα κοσμήματα αυτά είναι κυρίως περιδέραια,

σκουλαρίκια, στολίδια του κεφαλιού, αστέρια, λουλούδια,μισοφέγγαρα, βραχιόλια, δαχτυλίδια ποδιού, λαβές σπαθιών και

μαχαιριών αποκαλύπτονται όμως σ' όλο τους το μεγαλείο μόνο σταβάθη των χαρεμιών, στο κεφάλι και τα στήθη των οδαλίσκων, σταμάτια του αφέντη που κάθεται οκλαδόν σε μια γωνιά του ντιβανιού,και όλη τούτη η χλιδή είναι, για τον ξένο, σαν να μην υπήρχε. Αν και η

πλούσια περιγραφή που προηγήθηκε, διανθισμένη με ονόματαπετραδιών, μπορεί να σας έφερε στο νου το θησαυρό του Χαρούν αλ-Ρασίντ και τη σπηλιά του Αμπουλκαζέμ39, μη φανταστείτε τίποτα τοεκθαμβωτικό που να στραφταλίζει δεξιά και αριστερά. Οι Τούρκοι δεν

εννοούν την προθήκη όπως ο Φοσέν, ο Λεμονιέ, ο Μαρλέ ή οΜπαπστ40· και τ' ακατέργαστα διαμάντια, ριγμένα με τις χούφτεςμέσα σε ξύλινα αγγεία, είναι όμοια με γυάλινες χάντρες· και όμως θα

μπορούσες κάλλιστα να ξοδέψεις μια περιουσία μέσα σ' ένα τέτοιοφτηνομάγαζο.

Το παζάρι των όπλων μπορεί να θεωρηθεί η ίδια η καρδιά του Ισλάμ.Καμία από τις μοντέρνες ιδέες δεν έχει διαβεί το κατώφλι του· εδώ

εδρεύει το παλιό τουρκικό κόμμα, καθισμένο οκλαδόν, με πομπώδες

ύφος, εκδηλώνοντας για το σκυλολόι των χριστιανών μιαπεριφρόνηση τόσο βαθιά όσο επί Μεχμέτ Β'. Ο χρόνος δεν έχει

προχωρήσει για τους αξιοπρεπείς αυτούς Οσμανλήδες, πουνοσταλγούν τους γενίτσαρους και την παλιά βαρβαρότητα - ίσωςδικαιολογημένα. Εδώ συναντάς τα μεγάλα φαρδιά τουρμπάνια. τους

δολαμάδες με τη γούνινη μπορντούρα, τα φαρδιά παντελόνια σαντων Μαμελούκων, τα ψηλά ζωνάρια και την αυθεντική κλασικήστολή, έτσι όπως τη βλέπει κανείς στη συλλογή του Ελμπισέι Ατικά41,



116

στην τραγωδία του Βαγιαζίτ ή στην τελετή του Αρχοντοχωριάτη. Εδώξαναβλέπει κανείς τις φυσιογνωμίες που είναι απαθείς σαν τη μοίρα,

με τα γαλήνια απλανή μάτια, τις αετίσιες μύτες που κυρτώνουν πάνω

από μια μακριά λευκή γενειάδα, τα καστανά μάγουλα τα μαυρισμένααπό την κατάχρηση των ατμόλουτρων, τα κορμιά με τα γεροδεμένα

σκαριά που φθείρονται από τις ηδονές του χαρεμιού και τις εκστάσειςτου οπίου, εδώ ξαναβλέπεις το πρότυπο του καθαρόαιμου Τούρκουπου τείνει να εξαφανιστεί και που θα πρέπει σύντομα ν' αναζητήσει

κανείς στα βάθη της Ασίας.

Το μεσημέρι, το παζάρι των όπλων κλείνει περιφρονητικά, και οιεκατομμυριούχοι έμποροί του αποσύρονται στα κονάκια τους στην

όχθη του Βοσπόρου και κοιτάζουν εξοργισμένοι τις διαβολικέςεφευρέσεις των Φράγκων, τ' ατμόπλοια, να περνούν.

Τα πλούτη που είναι συσσωρευμένα σ' αυτό το παζάρι είναιανυπολόγιστα: εδώ φυλάγονται οι δαμασκηνές λεπίδες, κοσμημένεςμε αραβικά γράμματα, με τις οποίες ο σουλτάνος Σαλαδίνος ξέσκιζε

τα πουπουλένια μαξιλάρια που του πετούσαν στον αέρα, παρουσίατου Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου, κόβοντας στα δύο ένα αμόνι με το

μεγάλο σπαθί του που κρατούσε με τα δυο του χέρια. και οι οποίεςφέρουν στη λάμα τους τόσες χαραγματιές όσα τα κεφάλια πουέκοψαν οι χαντζάρες, που το θαμπό και γαλαζωπό ατσάλι τουςδιαπερνάει τις πανοπλίες όπως ένα φύλλο χαρτί και που η λαβή τους

είναι μια κοσμηματοθήκη από πετράδια· τα παμπάλαια τουφέκια μετο καρούλι και τη θρυαλλίδα, με αριστουργηματικά σκαλίσματα καιένθετα στολίδια· τα πολεμικά τσεκούρια που ίσως χρησίμευσαν στονΤαμερλάνο, τον Τζένγκις Χαν και τον Σκεντέρμπεη, για να τσακίσουν

τα κράνη και τα κρανία, εδώ φυλάγεται όλο το άγριο και γραφικό

οπλοστάσιο του παλιού Ισλάμ. Εδώ ακτινοβολούν, αστράφτουν καιιριδίζουν, κάτω από μια ηλιαχτίδα που πέφτει από τον ψηλό θόλο, οι

σέλες και τα καλύμματα με τ' ασημένια και χρυσά κεντίδια,στολισμένα με ήλιους από πετράδια, φεγγάρια από διαμάντια,αστέρια από ζαφείρια· οι κεφαλαριές, οι στομίδες και οι αναβολείς

από επιχρυσωμένο ασήμι -παραμυθένια φάλαρα, με τα οποία ηανατολίτικη χλιδή ντύνει τους αρχοντικούς δρομείς του Νατζντ42, τουςάξιους απόγονους των Dahis, των Rabra, των Haffar, και των



117

Naamah43, και άλλων ένδοξων αλόγων του αρχαίου ισλαμικούιπποδρόμου.

Κάτι αξιοσημείωτο όσον αφορά τη μουσουλμανική απάθεια: τοπαζάρι αυτό θεωρείται τόσο πολύτιμο, που απαγορεύεται νακαπνίζεις όσο βρίσκεσαι εκεί - αυτό τα λέει όλα, γιατί ο μοιρολάτρης

Τούρκος θα άναβε την πίπα του ακόμα και μέσα σε μιαπυριτιδαποθήκη.

Για να δώσουμε και την άλλη όψη του νομίσματος, ας μιλήσουμε λίγογια το παζάρι των Ψύλλων. Είναι ο νεκροθάλαμος, το οστεοφυλάκιο,

το σφαγείο όπου πρόκειται να καταλήξουν όλα αυτά τα όμορφα

πράγματα, αφού υποστούν τις διάφορες φάσεις της παρακμής. Τοκαφτάνι που έλαμψε πάνω στους ώμους του βεζίρη ή του πασά

τελειώνει τη σταδιοδρομία του πάνω στην πλάτη ενός χαμάλη ή ενόςκαλαφάτη· το γιλέκο που διέγραφε τις πλούσιες καμπύλες μιαςΓεωργιανής του χαρεμιού τυλίγει, λεκιασμένο και ξεθωριασμένο, τοκαύκαλο μιας γριάς ζητιάνας. Παλιοκούρελα, πατσαβούρια, ράκη, σε

μια απίστευτη αταξία, όπου ό,τι δεν είναι τρύπα είναι λεκές,ανεμίζουν χαλαρά, δυσοίωνα, σε σκουριασμένα καρφιά, μ' εκείνο το

αόριστο ανθρώπινο σουλούπι που διατηρούν τα πολυφορεμέναρούχα, και σαλεύουν αόριστα από τους ψύλλους που περπατάνεπάνω τους. Οι καταφαγωμένες πτυχές των απερίγραπτων αυτώναποφοριών, με της κηλίδες από το πύον των βουβώνων, έκρυβαν

άλλοτε την πανούκλα, που έμενε εκεί καταχωνιασμένη σαν μαύρηαράχνη στα βάθη του σκονισμένου ιστού της, σε κάποια βρωμερήγωνιά.

Το Ράστρο της Μαδρίτης, το Ταμπλ του Παρισιού, η παλιά Αλσατία

του Λονδίνου, δεν είναι τίποτα πλάι σ' αυτό το Μονφωκόν44 τηςανατολίτικης κουρελαρίας, που χαρακτηρίζεται από το ενδεικτικόόνομα που δε θα επαναλάβω και που ανέφερα παραπάνω.

Ελπίζω να μου συγχωρεθεί αυτή η σχοινοτενής περιγραφή των

πετραδιών, των μπροκάρ και των μικρών μπουκαλιών με ροδόσταγμαπου έκανα στην αρχή· άλλωστε, ο ταξιδιώτης είναι σαν το γιατρό,μπορεί να λέει τα πάντα.



118

ΟΙ ΠΕΡΙΣΤΡΕΦΟΜΕΝΟΙ ΔΕΡΒΙΣΗΔΕΣ

ΟΙ ΠΕΡΙΣΤΡΕΦΟΜΕΝΟΙ ΔΕΡΒΙΣΗΔΕΣ Ή ΜΕΒΛΕΒΗΔΕΣ είναι ένα είδος

μωαμεθανών μοναχών που ζουν κοινοβιακά σε μοναστήρια τα οποίαλέγονται τεκέδες. Η λέξη δερβίσης σημαίνει φτωχός, αυτό όμως δεν

εμποδίζει τους δερβίσηδες να διαθέτουν πολλά αγαθά προερχόμενααπό κληρονομιές και δωρεές πιστών. Ο χαρακτηρισμός, αληθινόςκάποτε, διατηρήθηκε, αν και τώρα αποτελεί αντινομία.

Οι μουφτήδες και οι ουλεμάδες δε βλέπουν με πολύ καλό μάτι τους

δερβίσηδες, είτε λόγω κάποιας μυστικής δογματικής διαφωνίας, είτελόγω της επιρροής που έχουν στον απλό λαό, είτε απλώς λόγω τηςπεριφρόνησης που ανέκαθεν επιδείκνυε ο υψηλός κλήρος για τα

τάγματα που ζουν από τις ελεημοσύνες· όσο για μένα, που δεν είμαιαρκετά δυνατός στην τουρκική θεολογία για να σας διαφωτίσωπερισσότερο, θα αρκεστώ να παρατηρήσω τους δερβίσηδες απόκαθαρά πλαστική άποψη και να περιγράψω τις ιδιόρρυθμες ασκήσεις

τους.

Αντίθετα με τους υπόλοιπους μωαμεθανούς, που εμποδίζουν τους

γκιαούρηδες να παρακολουθούν από περιέργεια τις λατρευτικέςτελετές τους και θα τους έδιωχναν κακήν κακώς από τα τζαμιά ανπροσπαθούσαν να μπουν εκεί τις ώρες της προσευχής, οι δερβίσηδεςαφήνουν τους Ευρωπαίους να μπαίνουν στους τεκέδες τους, με μόνηπροϋπόθεση ν' αφήνουν τα παπούτσια τους στην πόρτα και να

μπαίνουν ξυπόλυτοι ή με παντόφλες· ψάλλουν τις λιτανείες τους καιπραγματοποιούν τις χορευτικές φιγούρες τους χωρίς να δείχνουν νατους ενοχλεί το σκυλολόι των χριστιανών που τους παρακολουθεί· θα

έλεγε κανείς μάλιστα ότι κολακεύονται που έχουν θεατές.

Ο τεκές του Πέραν βρίσκεται σε μια θέση γεμάτη από τάφους,μαρμάρινους πασσάλους με τουρμπάνια και υπεραιωνόβια δέντρα,ένα είδος παρεκκλησίου ή παραρτήματος του μικρού νεκροταφείου

του, όπου βρίσκεται ο τάφος του κόμη ντε Μπονεβάλ45, του διάσημουαρνησίθρησκου.

Η πρόσοψη, υπερβολικά απλή, απαρτίζεται από μια πόρτα πάνω στην



119

οποία δεσπόζει μια πινακίδα με περιεστραμμένες άκρες, κοσμημένημε μια τουρκική επιγραφή, από έναν τοίχο με καφασωτά παράθυρα,

από τα οποία διακρίνονται οι τάφοι των δερβίσηδων, γιατί στην

Τουρκία οι ζωντανοί συνυπάρχουν πάντα με τους νεκρούς, και απόμια εντοιχισμένη κρήνη με δικτυωτό πλέγμα, κοσμημένη με

σιδερένιες κουτάλες κρεμασμένες από αλυσίδες, για να μπορούν οιφτωχοί να πίνουν άνετα, και περικυκλωμένη από ομάδες χαμάληδων,διψασμένων από την κοπιαστική ανάβαση του Γαλατά. Όλα αυτά δεν

έχουν τίποτα το μνημειώδες, αλλά δε στερούνται γραφικότητας· οιψηλές λάρικες του κήπου, ο τρούλος και ο λευκός μιναρές τουτζαμιού που διακρίνεται μες στο γαλάζιο του ουρανού, πάνω από τοτείχος, θυμίζουν εύλογα την Ανατολή.

Το εσωτερικό μοιάζει με οποιαδήποτε άλλη μωαμεθανική κατοικία·απουσιάζουν τα μακρόστενα αψιδωτά περιστύλια, οι ατέλειωτοιδιάδρομοι με τα κελιά, ευλαβικά μπουντρούμια εκούσιων ερημιτών,

και οι σιωπηλές αυλές όπου μεγαλώνει το χορτάρι και κελαρύζει τονερό μέσα σε μια χορταριασμένη γούρνα. Τίποτα από την παγερή,θλιβερή και νεκρική όψη του μοναστηριού όπως νοείται στιςκαθολικές χώρες· απεναντίας, υπάρχουν χαρούμενοι χώροι

ζωγραφισμένοι με πρόσχαρα χρώματα, ηλιόλουστοι, και στο βάθοςένα θαυμάσιο άνοιγμα με θέα το Βόσπορο, ένα μεγαλόπρεποπανόραμα λουσμένο στον αέρα και στο φως: το Σκουτάρι και το

Καντίκιοϊ που απλώνονται πάνω στην όχθη της Ασίας· ο Όλυμπος τηςΒιθυνίας, χιονοσκεπής· τα Πριγκιπονήσια, κυανές κηλίδες πάνω στομουαρέ της θάλασσας· το Σεράι Μπουρνού, με τα παλάτια, τα κιόσκια

και τους κήπους του· το Σουλτάν Αχμέτ, περιστοιχισμένο από τους έξιμιναρέδες του· η Αγία Σοφία, με τις κόκκινες και λευκές ρίγες σανιστιόπανο της Υεμένης, και το σημαιοστόλιστο δάσος των καραβιών

όλων των εθνών, θέαμα που διαρκώς αλλάζει, διαρκώς ανανεώνεται,και που ποτέ δε σε κουράζει!

Η αίθουσα όπου εκτελούνται οι θρησκευτικοί στροβιλισμοί τωνπεριστρεφόμενων δερβίσηδων καταλαμβάνει το βάθος αυτής της

αυλής. Τίποτα στην εξωτερική όψη δε θυμίζει τον προορισμό τουοικοδομήματος εκτός από τους καλλιγραφικούς χαρακτήρες και τιςσούρες του Κορανίου που είναι χαραγμένες με τη βεβαιότητα του



120

χεριού που διαθέτουν σε τόσο υψηλό βαθμό οι Τούρκοι καλλιγράφοι.Οι περίπλοκες αυτές μονοκοντυλιές παίζουν τον πιο ευτυχή ρόλο στην

ανατολίτικη διακοσμητική· είναι και αραβουργήματα και γράμματα.

Το εσωτερικό θυμίζει συγχρόνως αίθουσα χορού και θεάματος· έναξύλινο δάπεδο τέλεια ομοιόμορφο και γυαλισμένο, περικυκλωμένο

από ένα κιγκλίδωμα τόσο ψηλό ώστε να στηρίζεσαι, καταλαμβάνει τοκέντρο· ψηλόλιγνες κολόνες στηρίζουν μια στοά ίδιου σχήματος, πουπεριέχει θέσεις για τους διακεκριμένους θεατές, το θεωρείο τουσουλτάνου και τα θεωρεία των γυναικών. Αυτό το τμήμα, που

ονομάζουν σεράι, προστατεύεται από τα βέβηλα βλέμματα από πολύπυκνά καφασωτά όμοια με εκείνα που βλέπει κανείς στα παράθυρα

των χαρεμιών. Η ορχήστρα είναι απέναντι από το μίραμπ, που είναιστολισμένο με ποικιλόχρωμα πλακάκια με στίχους του Κορανίου καιεπιγραφές σουλτάνων ή βεζίρηδων ευεργετών του τεκέ, Όλα είναιβαμμένα άσπρα και γαλάζια και αστράφτουν από καθαριότητα: θα

έλεγε κανείς ότι είναι μάλλον μια αίθουσα προορισμένη για τουςμαθητές του Κελάριους46 παρά τόπος όπου ασκεί τα θρησκευτικά τηςκαθήκοντα μια φανατική αίρεση.

Κάθισα οκλαδόν ανάμεσα σε Τούρκους και σε Φράγκους, επίσηςξυπόλυτους, πολύ κοντά στο κατώτερο κιγκλίδωμα, στην πρώτησειρά, ώστε να μη χάσω τίποτα από το θέαμα. Μετά από μια αρκετάπαρατεταμένη αναμονή, κατέφτασαν αργά αργά οι δερβίσηδες, ανά

δύο· ο αρχηγός της κοινότητας έκατσε οκλαδόν πάνω σ' ένα χαλίσκεπασμένο με δέρματα γαζέλας, κάτω από το μίραμπ, ανάμεσα σεδυο ακόλουθους: ήταν ένας γεροντάκος με μολυβιά και κουρασμένηόψη, δέρμα πτυχωμένο από άπειρες ρυτίδες και με μια τραχιά, αραιή

και γκριζωπή γενειάδα στο πηγούνι· μονάχα τα μάτια του, που

έλαμπαν από κάποιες φευγαλέες αστραπές στο άψυχο πρόσωπό του,στο κέντρο ενός μεγάλου καστανόμαυρου φωτοστέφανου, έδιναν

λίγη ζωή στην αλλόκοσμη φυσιογνωμία του.

Οι δερβίσηδες παρήλασαν μπροστά του, προσκυνώντας τον με τονανατολίτικο τρόπο με τα σημάδια του πιο βαθιού σεβασμού, όπωςκάνουν μπροστά σ' ένα σουλτάνο ή έναν άγιο· ήταν συγχρόνως

φιλοφρόνηση, δείγμα υπακοής και θρησκευτική χειρονομία· οι



121

κινήσεις ήταν αργές, ρυθμικές, ιερατικές, και, με την ολοκλήρωση τουτυπικού, κάθε δερβίσης έπαιρνε τη θέση του απέναντι από το μίραμπ.

Οι μουσουλμάνοι αυτοί μοναχοί φορούν στο κεφάλι ένα φέσι απόκετσέ πάχους λίγων εκατοστών, σε κοκκινωπή ή καφετιά απόχρωση,που θα μπορούσα να συγκρίνω καλύτερα, όσον αφορά το σχήμα,

μόνο με αναποδογυρισμένη γλάστρα, μες στην οποία είχαν χώσει τοκεφάλι· ένα γιλέκο κι ένα σακάκι από λευκό ύφασμα, μια πελώριαπτυχωτή φούστα, ίδιου χρώματος και παρόμοια με την ελληνικήφουστανέλα, περισκελίδες στενές και λευκές επίσης, που

κατεβαίνουν ως τον αστράγαλο, συνθέτουν αυτή τη στολή, που δεθυμίζει τίποτα καλογερικό και δε στερείται κάποιας καλαισθησίας. Για

την ώρα, μπορούσαμε μόνο να τη φανταστούμε, γιατί οι δερβίσηδεςήταν κουκουλωμένοι με κάτι πανωφόρια ή κάπες πράσινες, γαλάζιες,στο χρώμα της κορινθιακής σταφίδας, κανελιές ή κάθε άλληςαπόχρωσης, που δεν ήταν μέρος της στολής και τις οποίες έπρεπε να

βγάλουν τη στιγμή που θ' άρχιζαν να στροβιλίζονται, για ναξαναφορέσουν κατόπιν όταν θα έπεφταν ξέπνοοι, κάθιδροι,τσακισμένοι από την έκσταση και την κούραση.

Οι προσευχές άρχισαν, και μαζί τους οι γονυκλισίες, ταπροσκυνήματα, τα συνηθισμένα καμώματα της μουσουλμανικήςλατρείας, τόσο αλλόκοτα για μας, και που εύκολα θα περιγελούσεκανείς χωρίς την πίστη και τη σοβαρότητα που δείχνουν οι πιστοί. Οι

εναλλαγές αυτές της ανάτασης και της πτώσης θυμίζουν τακοτόπουλα που χτυπάνε λαίμαργα το ράμφος τους στο χώμα καιανασηκώνονται αφού έχουν αρπάξει το σπόρο ή το σκουληκάκι πουορέγονται.

Οι δεήσεις αυτές τραβάνε σε μάκρος, ή τέλος πάντων η επιθυμία ναδει κανείς τους χορούς τις κάνει να φαίνονται έτσι, ιδίως για ένανπερίεργο Ευρωπαίο, που δεν ευελπιστεί ότι θα αναπαυτεί μετά

θάνατον κάτω από τη σκιά του δέντρου Τούμπα, στον παράδεισο-σεράι του Μωάμεθ, και ότι θα καθρεφτίζεται εκεί εις τους αιώνας τωναώνων, στα μαύρα μάτια των αειπάρθενων ουρί· όμως τούτο τοευλαβικό βουητό, με τη μονότονη επανάληψή του, επιδρά στο τέλος

δυνατά στον οργανισμό ακόμα και των απίστων, και αισθάνεται



122

κανείς ότι συγκινεί τις ψυχές των πιστών και ότι τις παρασύρειθαυματουργά σ' αυτές τις παράξενες υπεράνθρωπες ασκήσεις, που

μπορούν να εξηγηθούν μόνο από ένα είδος θρησκευτικής καταληψίας

παρόμοιας με την υπερφυσική απάθεια των μαρτύρων εν μέσω τωνπιο φρικτών μαρτυρίων.

Αφού έψαλαν αρκετή ώρα χωρία του Κορανίου, κούνησαν αρκούντωςτο κεφάλι πέρα δώθε και πραγματοποίησαν έναν ικανοποιητικόαριθμό γονυκλισιών, οι δερβίσηδες σηκώθηκαν, πέταξαν ταπανωφόρια τους κι έκαναν πάλι μια κυκλική λιτανεία γύρω από την

αίθουσα. Κάθε ζευγάρι πέρασε μπροστά από τον αρχηγό, πουστεκόταν όρθιος και, μετά την ανταλλαγή των χαιρετισμών, έκανε

πάνω του μια χειρονομία σαν να το ευλογούσε ή να το υπνώτιζε· αυτότο είδος χειροτονίας εκτελείται μ' ένα αλλόκοτο τυπικό. Ο τελευταίοςδερβίσης που ευλογείται παίρνει έναν από το ζευγάρι που ακολουθείκαι μοιάζει να τον παρουσιάζει στον ιμάμη, τελετή που

επαναλαμβάνεται από ομάδα σε ομάδα ώσπου να περάσουν όλες.

Μια αξιοσημείωτη αλλαγή είχε κιόλας πραγματοποιηθεί στιςφυσιογνωμίες των δερβίσηδων που ήταν τώρα προετοιμασμένοι για

την έκσταση. Μπαίνοντας, έδειχναν σκυθρωποί, καταβεβλημένοι,νυσταλέοι· έσκυβαν το κεφάλι κάτω από τα βαριά φέσια τους· τώρατα πρόσωπά τους φωτίζονταν, τα μάτια τους έλαμπαν, η κορμοστασιάτους γινόταν στητή και δυνατή, οι φτέρνες των ξυπόλυτων ποδιών

τους ψηλαφούσαν το δάπεδο με μια κίνηση νευρικού σπασμού.

Στις έρρινες και τσιριχτές ψαλμωδίες του Κορανίου έσμιξαν οι αυλοίκαι τα τουμπελέκια. Τα τουμπελέκια έδιναν το ρυθμό και κρατούσαντο μπάσο, οι αυλοί έπαιζαν ομόφωνα μια μελωδία υψηλής

τονικότητας και άπειρης γλύκας.

Το μοτίβο του θέματος, που επανερχόταν απαράλλαχτο μετά απόκάποιους κυματισμούς, κατακτούσε στο τέλος την ψυχή με τηνεπιβλητική αρμονία του, σαν μια γυναίκα που η ομορφιά της

αποκαλύπτεται με τον καιρό και μοιάζει ολοένα ομορφότερη όσο τηνπεριεργάζεσαι. Ο σκοπός αυτός, που είχε μια ιδιόμορφη μαγεία,γεννούσε στην καρδιά νοσταλγίες άγνωστων χωρών, θλίψεις,



123

ανεξήγητες χαρές και τρελές επιθυμίες να παραδοθείς στουςμεθυστικούς κυματισμούς του ρυθμού. Αναμνήσεις από

προηγούμενες ζωές με ξαναπλημμύριζαν, φυσιογνωμίες γνώριμες

που όμως δεν είχα συναντήσει ποτέ σ' αυτό τον κόσμο μούχαμογελούσαν με μια απροσδιόριστη έκφραση μομφής και έρωτα·

παντός είδους εικόνες και ονειρικοί πίνακες ξεχασμένοι εδώ και καιρόδιαγράφονταν με ενάργεια μες στην αχλή ενός γαλαζωπού ορίζοντα.Βάλθηκα να λικνίζω το κεφάλι μου από τον έναν ώμο στον άλλον,

υποκύπτοντας στην υποβλητική και συνειρμική δύναμη αυτής τηςμουσικής που, μολονότι τόσο αντίθετη στα ακούσματά μας, είναιόμως τόσο συγκινητική. Λυπάμαι πολύ που ο Φελισιέν Νταβίντ ή οΕρνέστ Ρεγιέ47, που το αυτί τους αρπάζει τόσο εύκολα τους

ιδιόμορφους ρυθμούς της ανατολίτικης μουσικής, δεν ήταν εδώ γιανα καταγράψουν αυτή τη μελωδία που είχε μια γλύκα πραγματικάουράνια.

Ακίνητοι στη μέση του περιβόλου, οι δερβίσηδες έμοιαζαν να μεθούναπό αυτή την τόσο εκλεπτυσμένα βάρβαρη και τόσο μελωδικά άγριαμουσική, που το πρωτόγονο θέμα της ανάγεται ίσως στις πρώτεςεποχές του κόσμου· επιτέλους, ένας τους άνοιξε τα χέρια, τα ύψωσε

και τα ξεδίπλωσε οριζοντίως παίρνοντας μια στάση σαν τουΕσταυρωμένου, έπειτα άρχισε να γυρίζει αργά γύρω από τον εαυτότου, μετατοπίζοντας αργά και αθόρυβα τα ξυπόλυτα πόδια του πάνω

στο δάπεδο. Η φούστα του, σαν πουλί που θέλει να πετάξει, βάλθηκενα πάλλεται και να χτυπάει τα φτερά της. Η ταχύτητά της γινότανμεγαλύτερη· το μαλακό ύφασμα, ανασηκωμένο από τον αέρα που

είχε ορμήσει μέσα του, απλώθηκε σαν ρόδα, φάρδυνε σαν καμπάνασχηματίζοντας ένα λευκό στρόβιλο με επίκεντρο το δερβίση.

Στον πρώτο ήρθε να προστεθεί ένας δεύτερος, ύστερα ένας τρίτος,ύστερα ακολούθησε όλη η ομάδα, κυριευμένη από έναν ακατανίκητο

ίλιγγο.

Στροβιλίζονταν, με τα χέρια απλωμένα σαν να τους είχαν σταυρώσει,το κεφάλι γερμένο στους ώμους, τα μάτια μισόκλειστα, το στόμαμισάνοιχτο σαν θαρραλέοι κολυμβητές που αφήνονται να τους

παρασύρει το ποτάμι της έκστασης· οι κινήσεις τους, ρυθμικές,



124

κυματιστές, είχαν μια εκπληκτική ευλυγισία· καμιά αισθητήπροσπάθεια, καμιά έκδηλη κούραση· ο πιο τολμηρός Γερμανός

χορευτής του βαλς θα έπεφτε νεκρός από ασφυξία· εκείνοι

εξακολουθούσαν να στροβιλίζονται γύρω από τους εαυτούς τουςσπρωγμένοι θαρρείς από την αλληλουχία της ώθησής τους, σαν

σβούρα που στριφογυρίζει ακίνητη τη στιγμή της πιο μεγάληςταχύτητας και μοιάζει ν' αποκοιμιέται στο θόρυβο του βουητού της.

Πράγμα εκπληκτικό, ήταν εκεί καμιά εικοσαριά, ίσως περισσότεροι,περιδινούμενοι μες στις φούστες τους που είχαν ανοίξει σαν το

μπουμπούκι των γιγαντιαίων λουλουδιών της Ιάβας, χωρίς ποτέ ναπέφτει ο ένας πάνω στον άλλο, χωρίς να χάνουν την τροχιά της δίνης

τους, χωρίς να χάνουν έστω για μια στιγμή το ρυθμό που έδιναν τατουμπελέκια.

Ο ιμάμης περπατούσε ανάμεσα στις ομάδες, χτυπώντας πότε πότε ταχέρια, είτε για να υποδείξει στην ορχήστρα να επιταχύνει ή ναεπιβραδύνει το ρυθμό, είτε για να ενθαρρύνει τους χορευτές και να

τους επιβραβεύσει για τον ευλαβικό ζήλο τους. Η απαθής όψη τουπαρουσίαζε μια παράξενη αντίθεση μ' όλα αυτά τα φωτεινά και

σπασμωδικά πρόσωπα· ο κατηφής και παγερός αυτός γέρονταςπερπατούσε σαν φάντασμα ανάμεσα στους μανιασμένους χορευτές,θαρρείς και η αμφιβολία είχε προσβάλει τη στεγνή ψυχή του, ήθαρρείς ότι εδώ και καιρό η μέθη των προσευχών και οι ίλιγγοι των

ιερών επωδών δεν είχαν πια δύναμη πάνω του, σαν τους θεριακλήδεςκαι τους χασισοπότες που δε νιώθουν πια την επήρεια τουναρκωτικού τους και υποχρεώνονται να μεγαλώσουν τη δόση μέχρινα δηλητηριαστούν.

Οι χοροί σταμάτησαν μια στιγμή· οι δερβίσηδες ανασχηματίστηκανανά ζεύγη και έκαναν δύο ή τρεις φορές το γύρο της αίθουσας ενπομπή. Η κίνηση αυτή, που γίνεται με αργά βήματα, τους δίνει το

χρόνο να ξελαχανιάσουν και να διαλογιστούν.

Ό,τι είδα ήταν, κατά κάποιο τρόπο, μονάχα το πρελούδιο τηςσυμφωνίας, η αρχή του ποιήματος, η προθέρμανση του χορού.



125

Τα τουμπελέκια βάλθηκαν να βροντάνε σε πιο γρήγορο ρυθμό, τοτραγούδι των αυλών έγινε πιο ζωηρό, και οι δερβίσηδες ξανάρχισαν

το χορό τους με διπλάσια ενεργητικότητα.

Όμως η ενεργητικότητα αυτή δεν έχει τίποτα το αχαλίνωτο ή τοπυρετωδώς δαιμονισμένο σαν τους επιληπτικούς σπασμούς των

αϊσάουα48· τη ρυθμίζει και τη συγκρατεί πάντα ο ρυθμός. Ηπεριστροφή γίνεται πιο γρήγορη, ο αριθμός των στροφών μέσα σ' έναλεπτό μεγαλώνει, αλλά ο ιερατικός χορός παραμένει σιωπηλός καιήρεμος σαν μια μικρή σβούρα που ναρκώνεται στο αποκορύφωμα της

ταχύτητάς της. Οι δερβίσηδες υψώνουν ή αφήνουν τα χέρια τους ναπέσουν ελαφρά ανάλογα με το βαθμό της κούρασης ή της έκστασης

που αισθάνονται: μοιάζουν με κολυμβητές που βουλιάζουν καιαπλώνουν τα χέρια τους στο νερό για ν' αφεθούν στο ρεύμα· πότεπότε το κεφάλι τους αναποδογυρίζει, φανερώνοντας κάτι λευκάμάτια, κάτι φωτεινά χαρακτηριστικά, κάτι χείλια μισάνοιχτα από ένα

ανέκφραστο χαμόγελο, μουσκεμένα από ένα διάφανο αφρό, ή πέφτειπάνω στο στήθος αποκαμωμένο θαρρείς από την ηδονή, κάνοντας τηγενειάδα να λυγίσει πάνω στο λευκό ύφασμα του γιλέκου, αλλά πιοσυχνά μένει ξαπλωμένο πάνω στον πήχη του χεριού όπως πάνω στο

μαξιλάρι ενός θεϊκού ονείρου.

Ένας γεροντάκος, που φορούσε μια μάλλον άσχημη σωκρατική μάσκαόσο ήταν ακίνητος, χόρευε μ' ένα σθένος και μια επιμονή απίστευτη

για την ηλικία του, και το συνηθισμένο του πρόσωπο αποκτούσε, υπότη μαγική έξαρση του στροβιλισμού, μια μοναδική ομορφιά· η ψυχή,με άλλα λόγια, ερχόταν στο δέρμα του και, σαν ένα εσωτερικό σφυρί,άμβλυνε και διόρθωνε εκ των έσω τις ατέλειες των χαρακτηριστικώντου. Ένας άλλος, είκοσι πέντε ή τριάντα χρόνων, με πρόσωπο

ευγενικό, συμμετρικό και μειλίχιο, που κατέληγε σε μια ξανθοκόκκινηγενειάδα, έφερνε στο νου αθέλητα το νεαρό Ναζωραίο -τον

ομορφότερο άνδρα- με τα χέρια του υψωμένα πάνω από το κεφάλι,που τα καρφιά ενός αόρατου σταυρού έμοιαζαν να συγκρατούν στην

ίδια θέση. Ποτέ μου δεν είδα ομορφότερη ασκητική έκφραση. Ούτε ο

Αντζέλικο ντα Φιέζολε, ούτε ο θεϊκός Μοράλες, ούτε ο Μέμλινγκ, ούτεο Φρα Μπαρτολομέο, ούτε ο Μουρίλο, ούτε ο Θουρμπαράν έχουνποτέ ζωγραφίσει στους θρησκευτικούς τους πίνακες πρόσωπο πιο



126

παράφορα ερωτευμένο με το θείο, πιο πλημμυρισμένο απόμυστικιστικές πνοές, πιο φωτισμένο από ουράνιες λάμψεις, πιο

μεθυσμένο από παραδεισιακές παραισθήσεις· αν στον άλλο κόσμο οι

ψυχές διατηρούν την όψη του ανθρώπινου προσώπου, τότε πρέπεισίγουρα να μοιάζουν μ' αυτό τον περιστρεφόμενο δερβίση.

Η έκφραση αυτή επαναλαμβανόταν σε μικρότερο βαθμό πάνω στιςεκστατικές φυσιογνωμίες των υπόλοιπων χορευτών. Τι να έβλεπανάραγε σ' αυτά τα οράματα που τους νανούριζαν; τα σμαραγδένιαδάση με τους ρουμπινένιους καρπούς, τα βουνά από κεχριμπάρι και

μύρο, τα διαμαντένια κιόσκια και τα μαργαριταρένια αντίσκηνα τουπαράδεισου του Μωάμεθ; Τα χαμογελαστά χείλη τους δέχονταν το

δίχως άλλο τα αρωματισμένα από μόσχο και μοσχολίβανο φιλιά τωνλευκών, πράσινοι και κόκκινων ουρί· τα στυλωμένα μάτια τουςατένιζαν τα μεγαλεία του Αλλάχ φεγγοβολώντας με μια λάμψη πιολαμπρή από τον ήλιο, εκπέμποντας ένα εκτυφλωτικό φως· η γη, που

την άγγιζαν μόνο με τ' ακροδάχτυλά τους, είχε χαθεί σαν στυπόχαρτοπου ρίχνει κανείς πάνω σ' ένα καμίνι, και έπλεαν παράφορα μες στηναιωνιότητα και το άπειρο, τις δυο αυτές μορφές του Θεού.

Τα τουμπελέκια βροντούσαν και ο αυλός επιτάχυνε το ρυθμό τηςμελωδίας που παιζόταν σε μια ασύλληπτη διαπασών και κρατιόταν,θαρρείς, από μια κρυστάλλινη τρίχα· οι δερβίσηδες χάνονταν μεςστην ίδια τους την παραζάλη· οι φούστες φούσκωναν, διογκώνονταν,

στρογγύλευαν, απλώνονταν, σκορπίζοντας μια γλυκιά δροσιά στηνηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα, και με ρίπιζαν σαν σμήνος από ουράνιαπνεύματα ή από μεγάλα μυστικιστικά πουλιά που χιμούσε στη γη.

Πότε πότε ένας δερβίσης σταματούσε. Η φουστανέλα του

εξακολουθούσε να πάλλεται για λίγο· ύστερα, αφού δεν τη στήριζεπια ο ανεμοστρόβιλος, έπεφτε αργά αργά, και οι ανοιγμένες πτυχέςγίνονταν πάλι κάθετες σαν τις πτυχές ενός αρχαίου ελληνικού χιτώνα.Τότε ο δερβίσης σωριαζόταν γονυπετής, με το πρόσωπο στη γη, καιένας αδερφός μοναχός ερχόταν να τον σκεπάσει μ' ένα από ταπανωφόρια για τα οποία μίλησα παραπάνω· όπως ακριβώς έναςαναβάτης τυλίγει με σκεπάσματα το καθαρόαιμο άλογο μετά την

κούρσα. Ο ιμάμης πλησίαζε το δερβίση που ήταν γονατιστός και



127

καθηλωμένος σε μια απόλυτη ακινησία, μουρμούριζε κάποιαμυσταγωγικά λόγια και περνούσε σε άλλον. Ύστερα από λίγο όλοι

είχαν πέσει, απολιθωμένοι από την έκσταση. Γρήγορα σηκώθηκαν,

έκαναν ακόμα μια φορά ανά δύο τον κυκλικό τους περίπατο καιβγήκαν από την αίθουσα με την ίδια σειρά που είχαν μπει· κι εγώ

πήγα να ξαναφορέσω τα παπούτσια μου στην πόρτα, ανάμεσα σ' ένασωρό από μπότες και παλιοπάπουτσα, έκθαμβος από αυτό τοιλιγγιώδες θέαμα, και μέχρι το βράδυ έβλεπα να στροβιλίζονται

μπρος στα μάτια μου φαρδιές απλωμένες λευκές φούστες και άκουγανα βουίζει στα αυτιά μου ο αδυσώπητα τερπνός σκοπός του μικρούαυλού, που χοροπηδούσε πάνω στο υπόκωφο μούγκρισμα πουέβγαζαν τα τουμπελέκια.



128

ΟΙ ΩΡΥΟΜΕΝΟΙ ΔΕΡΒΙΣΗΔΕΣ

ΟTAN ΕΧΕΙ ΔΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΣΤΡΕΦΟΜΕΝΟΥΣ δερβίσηδες του

Πέραν, οφείλει να κάνει μια επίσκεψη και στους ωρυόμενουςδερβίσηδες του Σκουτάρι· έτσι πήρα ένα καΐκι στον Τοπχανέ, και δυο

ζευγάρια κουπιά, που τα χειρίζονταν σθεναροί Αρναούτηδες, μ'έφεραν στην ασιατική όχθη, παρά την ορμή του αντιρρεύματος. Τατρικυμιώδη νερά θρυμματίζονταν κάτω από τον ήλιο σε άπειρεςασημένιες πούλιες, πάνω από τις οποίες πετούσαν ξυστά σμήνη

άσπρων και μαύρων πουλιών, που τους είχαν δώσει το ποιητικόόνομα «βασανισμένες ψυχές», λόγω της ακατάπαυστης ανησυχίαςτους· τα βλέπει κανείς να σκίζουν το Βόσπορο ανά διακόσια ή

τριακόσια, με τα ποδαράκια τους στο νερό, τα φτερά στον αέρα, μ'εκπληκτική ταχύτητα, σαν να κυνηγούν ένα αόρατο θήραμα, και γι'αυτό τ' αποκαλούν επίσης «κυνηγούς του ανέμου». Αγνοώ την

επίσημη ορνιθολογική ονομασία τους, αλλά αυτά τα δύο λαϊκάπαρανόμια μού αρκούν και μου περισσεύουν. Όταν περνούν πλάι στιςβάρκες, μοιάζουν με ξερά φύλλα που τα παρασύρει μιαφθινοπωριάτικη δίνη, και διεγείρουν κάθε είδους ονειροπόλες και

μελαγχολικές σκέψεις.

Η αποβάθρα του Σκούταρι φαντάζει πολύ γραφική. Ένα είδος πλωτούδαπέδου, φτιαγμένου από χοντρά δοκάρια όπου κάθονται γλάροι και

θαλασσοπούλια, αποτελεί ένα από τα πρώτα πλάνα που οι Άγγλοιχαράκτες γνωρίζουν τόσο καλά να αξιοποιούν ένα καφενείο,περικυκλωμένο από πάγκους όπου συνωστίζονται καπνιστές,προχωράει μες στο νερό πάνω σ' ένα μικρό μόλο που τον πλευρίζουν

φελούκες, καΐκια, βάρκες και κάθε λογής πλοιάρια, αγκυροβολημέναή δεμένα· συκιές και άλλα ζωηρόχρωμα πράσινα φυτά σκιάζουν ένα

μικρό κήπο που γειτονεύει με το καφενείο, το οποίο αναδεικνύουν μετις έντονες αποχρώσεις τους.

Τα λευκά τείχη του Μπουγιούκ Τζαμί προβάλλουν σε δεύτεροεπίπεδο. Το τζαμί αυτό φαντάζει πολύ όμορφο· ο τρούλος του, ομιναρές του, τα δώματα με τους μολυβένιους θολίσκους, οι αραβικέςαψίδες, οι σκάλες πάνω στις οποίες κοιμούνται στρατιώτες καιχαμάληδες και τα ογκώδη κτίσματά του γίνονται ένα με την πυκνή



129

πρασινάδα.

Μια κρήνη πλαισιωμένη με αραβουργήματα, περιπλοκάδες και

λουλούδια, με πολύχρωμες ανάγλυφες επιγραφές λαξεμένες πάνωστο μάρμαρο, σκεπασμένη με μια από εκείνες τις όμορφες μυτερέςστέγες που η μοντέρνα καλαισθησία αφαίρεσε από την κρήνη του

Τοπχανέ, καταλαμβάνει χαριτωμένα το κέντρο της μικρής πλατείαςπου έχει σχήμα αποβάθρας και στην οποία καταλήγει ο κεντρικόςδρόμος του Σκούταρι,

Στα πόδια αυτής της κρήνης, που οι στερεμένοι κρουνοί της δε χύνουν

πια νερό, βρίσκουν καταφύγιο σμήνη γυναικών με λευκούς,

κόκκινους, πράσινους ή μενεξεδιούς φερετζέδες, καθιστές, όρθιες,ανακούρκουδα σε στάσεις θηλυκής νωχελικότητας, νανουρίζοντας

όμορφα παιδιά μες στην αγκαλιά τους και επιβλέποντας τα παιχνίδιατων μεγαλύτερων με το άγρυπνο βλέμμα των μαύρων τους ματιών.

Ενοικιαστές αλόγων με τα ζωντανά τους, σεΐζηδες κρατώντας από τοχαλινάρι τα υποζύγια των αφεντάδων τους, ταλίκες, είδος ιππήλατης

τουρκικής άμαξας, παλιομοδίτικοι αραμπάδες, ζευγμένοι με μαύρα

βουβάλια ή με σταχτιά βόδια με ασημένιες αποχρώσεις, πυρόξανθασκυλιά που κοιμούνται σωρηδόν στον ήλιο, ζωντανεύουν τον πίνακα

με τις ετερόκλητες ομάδες τους και με τις αντιθέσεις των σχημάτωνκαι των χρωμάτων τους.

Στο βάθος απλώνεται η πόλη του Σκούταρι με τα κόκκινα σπίτια καιτους λευκούς μιναρέδες που προβάλλουν με φόντο το μαύρο

παραπέτασμα των κυπαρισσιών του νεκροταφείου. Ο μεγάλοςδρόμος του Σκούταρι, που ανεβαίνει κλιμακωτά ως την κορυφή του

λόφου, έχει μια πολύ πιο αυθεντική τουρκική φυσιογνωμία απόοποιονδήποτε άλλο στην Κωνσταντινούπολη. Νιώθει κανείς ότιπατάει τη γη της Ασίας, το πραγματικό χώμα του Ισλάμ. Καμιάευρωπαϊκή ιδέα δεν έχει δρασκελίσει αυτόν το στενό πορθμό πουλίγες απλωτές των κουπιών αρκούν για να τον διασχίσεις. Τα

παμπάλαια κοστούμια, τα φαρδιά τουρμπάνια, τα μακριά γούνιναπαλτά, τα ανοιχτόχρωμα καφτάνια, τα συναντάς πολύ πιο συχνά στοΣκούταρι παρά στην Κωνσταντινούπολη. Η μεταρρύθμιση μοιάζει να



130

μην έχει εισχωρήσει εδώ.

Ο δρόμος πλαισιώνεται από καπνοπώλες που απλώνουν πάνω σε μια

σανιδούλα τις ξανθιές θημωνιές της λατάκια με ένα λεμόνι στηνκορυφή τους, μαγείρους που ψήνουν το κεμπάπ σε κάθετες σούβλες,ζαχαροπλάστες που φουρνίζουν τον μπακλαβά, χασάπηδες που

κρεμούν πάνω σε μικρές αλυσίδες μεγάλα κομμάτια από κρέας μέσασ' ένα σύννεφο από μύγες, γραφιάδες που μουτζουρώνουν αιτήσειςμέσα σ' ένα παράπηγμα όπου είναι τοιχοκολλημένοι πίνακες μεκαλλιγραφίες, και από καφετζήδες που φέρνουν στην πελατεία τους

το ναργιλέ με τη διάφανη καράφα και το μακρύ ευλύγιστο δερμάτινομαρκούτσι,

Πότε πότε, ο δρόμος διακόπτεται για να κάνει χώρο σ' ένα μικρό

κοιμητήριο που παρεμβάλλεται φιλικά ανάμεσα σ' έναζαχαροπλαστείο και σ' έναν έμπορο καλαμποκιών. Παραπέρα,λείπουν καμιά εικοσαριά σπίτια που έχουν αντικατασταθεί από ένασωρό στάχτες καταμεσής των οποίων ορθώνονται λίγες πλίνθινες

καμινάδες, οι μόνες που μπόρεσαν ν' αντισταθούν στη βία τηςφωτιάς.

Αραμπάδες γεμάτοι γυναίκες καθισμένες οκλαδόν ανεβοκατεβαίνουν

το δρόμο, στον αργοκίνητο ρυθμό των μεγάλων γαλαζωπών βοδιώνπου τα οδηγεί ένας σεΐζης, κρατώντας συχνά το κέρατο του ζωντανούστο χέρι. Τα σκυλιά, αποκοιμισμένα καταμεσής του δημόσιουδρόμου, ενοχλούνται ελάχιστα, με κίνδυνο να λιώσουν κάτω από τις

βαριές οπλές των ζώων ή τους τεράστιους τροχούς. Ευτυχώς που οιπρωτόγονες αυτές άμαξες προχωρούν αργά, και οι Τούρκοι δεβιάζονται ποτέ.

Από τους χρυσαφένιους και ζωγραφισμένους αραμπάδες, πουσκεπάζονται από ένα πανί στερεωμένο πάνω σε στραβόξυλα,ξεχύνονται φωνές και χαρούμενα γέλια· με μια διεισδυτική κλεφτήματιά μπορεί να διακρίνει κανείς πρόσωπα καλυμμένα λιγότερο

αυστηρά επειδή θαρρούν ίσως ότι δεν τα φτάνουν τα βέβηλαβλέμματα. Μπροστά, κοριτσάκια καμιά δωδεκαριά χρόνων, που δενκρύβονται ακόμα πίσω από το αμείλικτο γιασμάκι, προδίδουν, με την



131

πρόωρη ομορφιά τους, την κρυφή ομορφιά των μανάδων τους πουκάθονται οκλαδόν λίγο πιο πίσω. Από τα μεγάλα αμυγδαλωτά μαύρα

μάτια, από τα φρύδια που είναι γραμμένα θαρρείς με σινική μελάνη,

από τις ελαφρώς γαμψές μύτες, από τα συμμετρικά ωοειδή πρόσωπακαι τα κατακόκκινα σαν ρόδι χείλη, δεν είναι δύσκολο, αν τα τονίσει

κανείς λίγο, ν' αποφανθεί για τον τόσο μυστηριωδώς κρυφό τύπο τηςτουρκικής Αφροδίτης.

Να μια πομπή που περνάει: ένα φέρετρο, σκεπασμένο μ' ένα πράσινοπολύπτυχο ύφασμα και στηριγμένο πάνω στους ώμους έξι αντρών

που περπατούν με γρήγορο βήμα, κατευθύνεται ολοταχώς προς τομεγάλο νεκροταφείο του Σκούταρι· θα βρει εκεί, κάτω από τη σκιά

των ψηλών κυπαρισσιών, στη μητρική γη της Ασίας, μια ανάπαυσηπου οι Φράγκοι της Ευρώπης δε θα ταράξουν.

Κάποιοι ποιμένες, σέρνοντας ένα τετράπαχο πρόβατο, φαινόμενοπαχυσαρκίας, που δείχνει ακόμα πιο παχύ με το μακρύ μαλλί του,διασταυρώνονται με την πομπή, που τρέχει σαν δαιμονισμένη·

στρατιώτες καβάλα σε άλογα περνούν με ύφος απαθές και αγέρωχο·καμήλες, με επικεφαλής ένα γαϊδουράκι, παρελαύνουν λικνίζοντας το

στρουθοκαμηλίσιο λαιμό τους, κουνώντας τα χνουδωτά κρεμαστάχείλια τους, καθώς φεύγουν για κάποιο μακρινό καραβάνι: και, μέσααπό αυτό το κινητικό και πολύχρωμο πλήθος, φτάνω μαζί με τουςσυντρόφους μου στο άνω Σκούταρι, στον τεκέ των ωρυόμενων

δερβίσηδων.

Είναι πολύ νωρίς. Η τουρκική ώρα, που υπολογίζεται από την ανατολήτου ήλιου, δε συμπίπτει με τη γαλλική ώρα, και απαιτεί διαρκείςυπολογισμούς, αιτία αμέτρητων λαθών, ιδίως τον πρώτο καιρό. Όσο

περιμένουμε, θα παραγγείλουμε καφέ, θα καπνίσουμε ένα τσιμπούκικαι θα πιούμε ποτήρια νερό στους εξωτερικούς πάγκους ενόςκαφενείου που βρίσκεται στην είσοδο του κοιμητηρίου. Μας

εξυπηρετεί ένα μικρό αγόρι με ζωηρά μάτια και έξυπνο μουτράκι, πουγίνεται χίλια κομμάτια και προλαβαίνει τις απαιτήσεις των πελατών οιοποίοι πολλές φορές φάσκουν και αντιφάσκουν. Κρατάει συχνάφωτιά στο ένα χέρι και νερό στο άλλο, σαν τα μικρά φτερωτά

πνεύματα των αρχαίων μυστικιστικών τελετών που στροβιλίζονται



132

πάνω στο μαύρο φόντο των ετρουσκικών δοχείων.

Αφού εξαντλήσαμε όλα όσα μπορεί να προσφέρει ένα τουρκικό

καφενείο σε μια καταναγκαστική απραγία, μπήκαμε στην αυλή τουτεκέ, που ήταν κοσμημένη με μια κρήνη σε σχήμα τάφου, όμοια με τααμφικλινή φέρετρα τα σκεπασμένα με κασμίρι, που διακρίνονται,

μέσα από τα καφασωτά, στα τουρμπέ (επιτάφια εκκλησάκια) τωνσουλτάνων. Ένας πλανόδιος γλυκατζής, με γλυκά από ρυζάμυλο πουτρώγονται ραντισμένα με λίγες σταγόνες βυσσινάδας ή ροδόνερου,μας προσφέρει κάτι για να κατευνάσουμε ή να ξεγελάσουμε την

πείνα μας, που είχε ανοίξει από το θαλασσινό αέρα, την αναμονή καιτο χρόνο που κύλησε από την ώρα ενός λιτού αλλά απαίσιου πρωινού

που πήραμε το πρωί στην Κωνσταντινούπολη. Ο γλυκατζής αυτόςπεριέφερε τα γλυκά του πάνω σ' έναν πεντακάθαρο τενεκεδένιοδίσκο, που είχε τοποθετήσει μπροστά του σαν κάνιστρο, και τοεμπόρευμά του, που το δίχως άλλο δε θ' άφηναν ασχολίαστο ο

Μπριγιά-Σαβαρέν ή ο Καρέμ49, είχε τουλάχιστον το πλεονέκτημα ότιήταν φτηνό. Με λίγες πενταροδεκάρες μπορούσε κανείς να χορτάσει.

Κοντά στην πόρτα του τεκέ ήταν καθισμένος ένας πολύ παράξενος

άνθρωπος, τυλιγμένος με μια χοντρή τριμμένη καζάκα απόκαμηλότριχα και με το κεφάλι ζωσμένο μ' ένα παλιοκούρελοστριφογυρισμένο σαν τουρμπάνι. Δε θα ξεχάσω ποτέ αυτή τη μικρή,πλακουτσωτή, ξεχειλωμένη μάσκα, που έμοιαζε να έχει λιώσει κάτω

από την πίεση ενός δυνατού χεριού, ίδια με τις μούτσουνες απόκαουτσούκ που τους αλλάζεις έκφραση όταν τις πιέζεις με τοναντίχειρα· χοντρά γαλαζωπά χείλη, σαρκώδη σαν των νέγρων· μάτιαβατραχίσια, στρογγυλά, απλανή και γουρλωμένα· μια μύτη χωρίς

χόνδρο και μια κοντή, αραιή και κατσαρή γενειάδα· πυρόξανθο

δέρμα, γυαλιστερό, ταγγισμένο, και πιο σκούρο από τις αποχρώσειςτου Σπανιολέτο, σχημάτιζαν ένα αλλόκοτα απεχθές σύνολο, που

θύμιζε περισσότερο εφιάλτη παρά πραγματικότητα. Αν, αντί για ταβρωμερά κουρέλια του, το τέρας αυτό φορούσε μια δίχρωμηχλαμύδα, θα μπορούσε να το περάσει κανείς για έναν από εκείνους

τους τρελούς της Αυλής που βλέπουμε στους πομπώδεις παλιούςπίνακες, μ' έναν παπαγάλο στη γροθιά ή κρατώντας ένα λαγωνικόαπό το λουρί.



133

Ήταν, πράγματι, τρελός. Οι Τούρκοι τους αφήνουν να περιπλανώνταιελεύθερα και τους λατρεύουν σαν αγίους. Πιστεύουν ότι ο Θεός

κατοικεί μέσα σε τούτα τα μυαλά που η σκέψη άφησε άδεια, και τους

συγχωρούν τα πάντα όπως στα μικρά παιδιά, γιατί δεν ξέρουν τικάνουν.

Τούτος εδώ είχε προσκολληθεί στην αυλή του τεκέ και καθόταν εκείπάνω σε μια μεγάλη πέτρα όλη μέρα, κουνώντας ρυθμικά το κεφάλι,ψιθυρίζοντας τις προσευχές του Ισλάμ, ξεκουκίζοντας ένακομποσκοίνι ανάμεσα στα δάχτυλά του και παρακολουθώντας με το

ηλίθιο μάτι του κάποια θολή παραίσθηση που τον έκανε ναχαμογελάει. Αποβλακωμένος από μια χαύνωση από την οποία τον

αποσπούσε μόνο η πολύ ενοχλητική φαγούρα της ψώρας, που τηνκατεύναζε όπως ο ζητιάνος του Μουρίλο, έμοιαζε ν' απολαμβάνει τηνπιο τέλεια μακαριότητα. Μια πίπα με φθαρμένο επιστόμιο, μεμαρκούτσι από σφεντάμι, με λουλά κατάμαυρο από την πολλή χρήση,

ήταν ακουμπισμένη στον τοίχο πλάι του, και πότε πότε τραβούσεκάποιες ρουφηξιές καπνού με μια παιδική και βαθιά ικανοποίηση.

Κάποιοι θεοσεβούμενοι με φανατική όψη ασπάζονταν ευλαβικά αυτό

τον απωθητικό άνθρωπο, που αφηνόταν στα χέρια τους σαν έναδύσμορφο ινδικό ή ιαπωνικό ειδώλιο· έπειτα, βγάζοντας τασυρτοπάπουτσά τους, έμπαιναν στην εσωτερική αίθουσα του τεκέ.

Όσο για μας, μας επέτρεψαν να μπούμε μόνο αφού είχαν ειπωθεί οι

προπαρασκευαστικές προσευχές· ακούγαμε απ' έξω τις βαρύτονεςψαλμωδίες που είχαν έναν όμορφο θρησκευτικό χαρακτήρα καιθύμιζαν το γρηγοριανό μέλος, στο οποίο η ιδιαίτερη λαρυγγική χροιάτων Ανατολιτών έδινε μια πιο άγρια σφραγίδα.

Βάλαμε κι εμείς τα παπούτσια μας στο σωρό των συρτοπάπουτσωνπου ήταν στοιβαγμένα στην πόρτα και λάβαμε θέση πίσω από έναξύλινο κιγκλίδωμα μαζί με κάποιους άλλους, μεταξύ των οποίων

βρίσκονταν δύο καπουτσίνοι με τη στολή τους, το ράσο από χοντρόμάλλινο ύφασμα και το σκοινί στην μέση. Δεν παρατήρησα τίποταεχθρικές ματιές από την πλευρά της μωαμεθανικής μερίδας τηςομήγυρης, αξιέπαινη ανοχή, ιδίως μέσα σε μια σύναξη φανατικών.



134

Η αίθουσα των ωρυόμενων δερβίσηδων του Σκούταρι δεν είναικυκλική όπως η αίθουσα των περιστρεφόμενων δερβίσηδων του

Πέραν. Είναι ένα παραλληλόγραμμο απογυμνωμένο από κάθε

αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα· στους γυμνούς τοίχους κρέμονται καμιάδεκαπενταριά πελώρια ντέφια και κάποιες επιγραφές με

μονοκοντυλιές από στίχους του Κορανίου. Από την πλευρά τουμίραμπ, πάνω από το χαλί όπου κάθονται ο ιμάμης και οι ακόλουθοίτου, ο τοίχος έχει μια άγρια διακόσμηση, που θυμίζει το δωμάτιο

βασανιστή ή ιεροεξεταστή: ακόντια που καταλήγουν σε μιαμολυβένια καρδιά, απ' όπου κρέμονται αλυσιδούλες, μικρές σούβλεςακονισμένες, ρόπαλα, τανάλιες, λαβίδες και κάθε λογής όργανα μεανησυχητικά και τρομερά σχήματα, με χρήση απροσδιόριστη αλλά

τρομακτική, που κάνουν την τρίχα σου να σηκώνεται όπως ότανβλέπεις ξεδιπλωμένη την εργαλειοθήκη ενός χειρουργού πριν από μιαεγχείρηση. Με τούτα τα αποτρόπαια εργαλεία οι ωρυόμενοι

δερβίσηδες μαστιγώνονται, πετσοκόβονται και τρυπιούνται, ότανέχουν φτάσει στον έσχατο βαθμό της θρησκευτικής μανίας και όταν οικραυγές τους δεν αρκούν για να εκφράσουν το ιερό οργιώδες

παραλήρημά τους.

Ο ιμάμης ήταν ένας ψηλός κοκαλιάρης γέροντας, στεγνός, μεαυλακωμένο και φαγωμένο πρόσωπο, πολύ αξιοπρεπής και πολύμεγαλοπρεπής. Πλάι του στεκόταν ένας όμορφος νεαρός μ' ένα λευκό

τουρμπάνι που το συγκρατούσε μια χρυσή διαγώνια κορδέλα, κι έναγούνινο παλτό, πράσινο του εμίρη, σαν αυτά που φορούν οι απόγονοιτου προφήτη ή οι χατζήδες που έχουν κάνει το προσκύνημα στη

Μέκκα· η κατατομή του, ευγενική, θλιμμένη και γλυκιά, ήταν μάλλοντυπικά αραβική παρά τουρκική, και το δέρμα του, με μια ομοιόμορφηκιτρινοπράσινη απόχρωση, έμοιαζε να επιβεβαιώνει αυτή την

καταγωγή.

Απέναντι ήταν αραδιασμένοι οι δερβίσηδες στη μυσταγωγική στάση,επαναλαμβάνοντας ομόφωνα μια δέηση που έψελνε ένας παχουλόςάντρας με στέρνο σαν του Ηρακλή και ταυρίσιο λαιμό, προικισμένος

με σιδερένια πνευμόνια και στεντόρεια φωνή. Με κάθε στίχο,λίκνιζαν το κεφάλι από μπρος προς τα πίσω και από πίσω προς ταμπρος, όπως κάτι τερατόμορφα ειδώλια της Άπω Ανατολής που, σαν



135

τα κοιτάζεις για ώρα, σου φέρνουν στο τέλος ίλιγγο.

Πότε πότε ένας μουσουλμάνος θεατής, παραζαλισμένος από αυτή την

ακατανίκητη ταλάντευση, άφηνε τη θέση του τρεκλίζοντας, έσμιγε μετους δερβίσηδες, έπεφτε στα γόνατα και άρχιζε να παραδέρνει σαναρκούδα στο κλουβί.

Το τραγούδι δυνάμωνε ολοένα και περισσότερο· το κούνημα

επιταχυνόταν, τα πρόσωπα άρχιζαν να γίνονται πελιδνά και τα στήθηνα λαχανιάζουν. Ο κορυφαίος τόνιζε τ' άγια λόγια με διπλάσιαένταση, κι εμείς περιμέναμε, γεμάτοι αγωνία και τρόμο, τις σκηνές

που επρόκειτο ν' ακολουθήσουν.

Κάποιοι δερβίσηδες, φτάνοντας στα όρια της οιστρηλασίας,σηκώθηκαν και συνέχισαν τα σπασμωδικά ανατινάγματα με κίνδυνονα τσακίσουν το κεφάλι τους στους τοίχους και να εξαρθρώσουν τους

αυχενικούς τους σπονδύλους από τα μανιώδη τραντάγματα.

Αμέσως όλος ο κόσμος στάθηκε όρθιος. Είναι η στιγμή που ξεκρεμούντα ντέφια, αλλά τούτη τη φορά δεν το έκαναν, γιατί οι θεομανείς

δερβίσηδες ήταν αρκετά ερεθισμένοι, και άλλωστε, εξαιτίας τηςνηστείας του Ραμαζανιού, δεν ήθελαν να τους εξωθήσουν στα άκρα.Οι δερβίσηδες σχημάτισαν μια σειρά ακουμπώντας τα χέρια στουςώμους του διπλανού τους και άρχισαν να δικαιώνουν τ' όνομά τους

βγάζοντας βαθιά μέσα από το στήθος τους ένα βραχνό καιπαρατεταμένο ουρλιαχτό. «Αλλάχ -ου!» που δεν έμοιαζε μεανθρώπινη φωνή.

Όλη η ομάδα, με ομοιόμορφη κίνηση, υποχωρεί ένα βήμα, ρίχνεται

μπροστά με ταυτόχρονη φόρα και ουρλιάζει μ' έναν υπόκωφο καιβραχνό τόνο, όμοιο με το γρύλισμα ενός αγριεμένου θηριοτροφείου,όταν τα λιοντάρια, οι τίγρεις, οι πάνθηρες και οι ύαινες

καταλαβαίνουν ότι τα έχουν αφήσει νηστικά.

Ύστερα φτάνει σιγά σιγά η έμπνευση, τα μάτια λάμπουν σαν τις ίριδεςτων αγριμιών στο βάθος μιας σπηλιάς· επιληπτικοί αφροί μουλιάζουντις κόχες τών χειλιών, τα πρόσωπα αλλοιώνονται και γυαλίζουν



136

πελιδνά κάτω από τον ιδρώτα· όλοι μαζί ξαπλώνουν καιανασηκώνονται από μια αόρατη πνοή σαν τα στάχυα από ένα

θυελλώδη άνεμο, και συνεχώς, με κάθε ώθηση, το τρομερό Αλλάχ -ου!

επαναλαμβάνεται με ολοένα αυξανόμενη ένταση.

Πώς άραγε παρόμοια ουρλιαχτά, που συνεχίζονται για περισσότερο

από μια ώρα, δεν κάνουν το κοκάλινο κελί του θώρακα να εκραγεί καινα ξεχυθεί το αίμα των σπασμένων αγγείων; Αυτό δε θα μπορούσαποτέ να το καταλάβω.

Ένας από τους δερβίσηδες, που βρισκόταν στη μέση της σειράς, είχε

ένα πολύ χαρακτηριστικό πρόσωπο· έχετε δει, αναμφίβολα,

κρεμασμένη στους τοίχους κάποιου εργαστηρίου, τη γύψινη μάσκατου Ζερικώ με τους κοίλους κροτάφους, τις βαθουλωμένες κόχες, τ'

ανάγλυφα ζυγωματικά, την αετίσια μύτη του γραπωμένη από τοΘάνατο και τη γενειάδα του γλοιώδη και κολλημένη από τον ιδρώτατου ψυχομαχητού· ε, λοιπόν! απλώστε πάνω σ' αυτό το νεκρικόεκμαγείο μια παλιά κιτρινισμένη μεμβράνη και θα έχετε την πιο

ακριβή εικόνα του ωρυόμενου δερβίση του Σκούταρι, με το πρόσωποσκαμμένο και ξεγδαρμένο, θαρρείς, από την οιστρηλασία του

φανατισμού. Η άγρια και ρωμαλέα λιποσαρκία τους μου θυμίζει τουςσκληρούς στίχους στους οποίους ο Σανφάρα, ο ποιητής-δρομέας,σκιαγραφεί την τραχιά φυσιογνωμία του. Ο δερβίσης θα μπορούσε ναπει, σαν εκείνον: «Αρχίζω να τρέχω το πρωί έχοντας φάει μόνο μια

μπουκιά, σαν λύκος με αδύναμα λαγόνια και γκρίζο τρίχωμα, που ημια μοναξιά τον οδηγεί στην άλλη· όταν το ροζιασμένο πέλμα τωνποδιών μου τρίβεται πάνω σε μια γη σκληρή και σπαρμένη μεχαλίκια, βγάζει άπειρες σπίθες, που πετούν και λάμπουν έτσι ισχνός

που είμαι, μου αρέσει να κάνω τη γη κρεβάτι μου, και απλώνω πάνω

της μια πλάτη που την αγγίζουν μόνο οι αυχμηροί μου σπόνδυλοι·έχω για προσκεφάλι μου ένα λιπόσαρκο μπράτσο που οι πεταχτοί

αρμοί του μοιάζουν με τα κοκαλάκια που ρίχνουν οι παίχτες τουαστράγαλου».

Τα ουρλιαχτά είχαν γίνει μουγκρητά· ο δερβίσης που περιέγραψαπαραπάνω κουνούσε ρυθμικά το κεφάλι του που το μαστίγωναν

μαύρα μακριά μαλλιά, και έβγαζε από το σκελετωμένο στήθος του



137

βραχνές τιγρίσιες κραυγές, λιονταρίσιους γρυλισμούς, υλακέςτραυματισμένου λύκου που αιμορραγεί μες στα χιόνια, κραυγές

γεμάτες λύσσα και πόθο, ρόγχους άγνωστων ηδονών και, πότε πότε,

στεναγμούς μιας θανάσιμης θλίψης, διαμαρτυρίες του κορμιού πουαλέθεται κάτω από τη μυλόπετρα της ψυχής.

Ερεθισμένη από το παραλήρημα του λυσσαλέου αυτούθρησκόληπτου, όλη η ομάδα, μαζεύοντας ένα υπόλειμμα δύναμης,ριχνόταν προς τα πίσω σαν ένα σώμα, ύστερα ορμούσε προς τα μπροςσαν μια γραμμή μεθυσμένων στρατιωτών, ουρλιάζοντας ένα ύστατο

Αλλάχ -ου! που δεν είχε καμία σχέση με τους γνωστούς ήχους καιέμοιαζε μάλλον με το μούγκρισμα που φανταζόμαστε ότι έβγαζε ένα

μαμούθ ή ένα μαστόδοντο πίσω από τα κολοσσιαία δέντρα τωνπροκατακλυσμιαίων βάλτων· το ξύλινο δάπεδο έτρεμε κάτω από τορυθμικό ποδοβολητό του ωρυόμενου θιάσου, και οι τοίχοι έμοιαζανέτοιμοι να ραγίσουν σαν τα τείχη της Ιεριχούς στο άκουσμα των

φριχτών αλαλαγμών.

Οι δυο καπουτσίνοι γελούσαν ηλιθιωδώς κάτω από τις γενειάδεςτους, επειδή έβρισκαν το όλο θέαμα γελοίο, δίχως ν' αναλογίζονται

ότι ήταν και οι ίδιοι ένα είδος καθολικών δερβίσηδων, πουσκληραγωγούνταν μ' έναν άλλο τρόπο για να πλησιάσουν έναδιαφορετικό Θεό· οι δερβίσηδες αναζητούσαν τον Αλλάχ και τονκαλούσαν με τα ουρλιαχτά τους, όπως οι καπουτσίνοι αναζητούν τον

Ιεχωβά μες στην προσευχή, τη νηστεία και την άσκηση. Ομολογώ ότιαυτή η στενομυαλιά μού χάλασε τη διάθεση, γιατί εγώ κατανοώ τονιερέα του Άττεως, τον ινδουιστή φακίρη, τον τραπιστή μοναχό και τοδερβίση που συνθλίβονται κάτω από την τεράστια πίεση της

αιωνιότητας και του απείρου και πασχίζουν να εξευμενίσουν τον

άγνωστο θεό μέσα από τη θυσία της σάρκας τους και με τη σπονδήαπό το αίμα τους. Ο δερβίσης αυτός, που προκαλούσε γέλιο στους

καπουτσίνους, εμένα μου φαινόταν το ίδιο όμορφος, με τοθεόπνευστο πρόσωπό του, με το μοναχό του Θουρμπαράν, που ήτανπελιδνός από την έκσταση και άφηνε μόνο να λάμπει μες στη σκιά

του ένα στόμα που προσεύχεται και δυο χέρια αιωνίως πλεγμένα.

Η έξαρση είχε φιτάσει στο αποκορύφωμά της· το ένα ουρλιαχτό



138

διαδεχόταν το άλλο χωρίς διακοπή· μια ζωώδης μυρωδιάθηριοτροφείου αναδινόταν από όλα τα ιδρωμένα κορμιά. Μέσα από

τη σκόνη που ανασηκωνόταν από τα πόδια αυτών των μαινόμενων

θηρίων, μόρφαζαν αόριστα, όπως μέσα από μια κοκκινωπή ομίχλη,προσωπεία συσπασμένα, επιληπτικά, φωτισμένα από λευκά μάτια

και παράξενα χαμόγελα.

Ο ιμάμης στεκόταν όρθιος μπροστά στο μίραμπ, ενθαρρύνοντας τηναυξανόμενη φρενίτιδα της χειρονομίας και της φωνής. Ένας νεαρόςαποσπάστηκε από την ομάδα και προχώρησε προς το γέροντα· τότε

είδα σε τι χρησιμεύουν τα τρομερά σιδερικά που κρέμονταν στοντοίχο· κάποιοι ακόλουθοι ξεκρέμασαν από το καρφί της μια

εξαιρετικά μυτερή σούβλα και την παρέδωσαν στον ιμάμη, πουδιαπέρασε πέρα για πέρα τα μάγουλα του νεαρού θρησκόληπτου μετο λεπτό σίδερο, χωρίς εκείνος να δείξει το παραμικρό σημάδι πόνου.Μετά από αυτή την πράξη, ο μοναχός ξαναγύρισε στη θέση του και

συνέχισε να κουνιέται με φρενήρεις ρυθμούς. Δεν υπήρχε πιοαλλόκοτο θέαμα από εκείνο το κεφάλι που ήταν περασμένο μέσα σεμια σούβλα· θύμιζε μια από αυτές τις κωμικές σκηνές της παντομίμαςόπου ο Αρλεκίνος περνάει το μπαστούνι του μέσα από το κορμί του

Πιερότου-

μόνο που εδώ η σκηνή ήταν αληθινή.

Άλλοι δυο φανατικοί όρμησαν στη μέση της αίθουσας, γυμνοί ως τημέση· τους έδωσαν δυο από τα μυτερά βέλη που κατέληγαν σε μια

μολυβένια καρδιά και σε σιδερένιες αλυσιδούλες και, κραδαίνονταςένα σε κάθε χέρι, βάλθηκαν να χορεύουν ένα είδος χορού τωνμαχαιριών, άτακτο, βίαιο και γεμάτο απρόβλεπτα ανατινάγματα καιηλεκτρισμένα χοροπηδητά. Μόνο που, αντί ν' αποφεύγουν τις μύτες

των βελών, ορμούσαν καταπάνω τους με μανία για να τρυπηθούν και

να πληγωθούν· αμέσως κυλούσαν καταγής, εξουθενωμένοι, ξέπνοοι,στάζοντας αίμα, ιδρώτα και αφρούς σαν τα άλογα που είναι

ξεσχισμένα από τα σπιρούνια και πέφτουν από την κούραση κοντάστο τέρμα.

Ένα όμορφο κοριτσάκι εφτά ή οχτώ χρόνων, χλομό σαν τη Μινιόν τουΓκαίτε, με παιχνιδιάρικα νοσταλγικά μαύρα μάτια, που στεκόταν

κοντά στην πόρτα κατά τη διάρκεια όλης της τελετής, προχώρησε



139

ολομόναχο προς τον ιμάμη. Ο γέροντας το υποδέχθηκε φιλικά καιπατρικά. Το κοριτσάκι ξάπλωσε πάνω σε μια προβιά απλωμένη

καταγής, και ο ιμάμης, φορώντας στα πόδια του κάτι φαρδιά

συρτοπάπουτσα και υποβασταζόμενος από τους δυο βοηθούς του,ανέβηκε πάνω στο εύθραυστο κορμάκι του και στάθηκε εκεί όρθιος

για λίγα δευτερόλεπτα. Ύστερα κατέβηκε από το ζωντανό βάθρο τουκαι το κοριτσάκι ανασηκώθηκε καταχαρούμενο.

Κάποιες γυναίκες έφεραν τρίχρονα και τετράχρονα παιδάκια πουξάπλωσαν διαδοχικά πάνω στην προβιά και ποδοπατήθηκαν με

λεπτότητα από τον ιμάμη. Άλλα το ανέχονταν, άλλα έσκουζαν σανκαλιακούδες που τις ξεπουπούλιαζαν ζωντανές. Έβλεπε κανείς τα

μάτια τους να πετάγονται έξω από τις κόχες τους και τα πλευράκιατους να λυγίζουν κάτω από την τεράστια γι' αυτά πίεση· οι μανάδες,με μάτια να λάμπουν από την πίστη, τα έπαιρναν πάλι στην αγκαλιάτους και τα καθησύχαζαν με λίγα χάδια· τα παιδιά τα διαδέχτηκαν

νεαροί, ώριμοι άντρες, στρατιωτικοί, ακόμα κι ένας ανώτεροςαξιωματούχος, που υποτάχτηκαν στη λυτρωτική επίθεση των ποδιών,γιατί, σύμφωνα με τις μουσουλμανικές ιδέες, η πίεση αυτή θεραπεύειαπ' όλες τις ασθένειες.

Βγαίνοντας από τον τεκέ, ξαναείδαμε τον νεαρό που τα μάγουλά τουτα είχε διαπεράσει ο ιμάμης με μια σούβλα. Είχε αφαιρέσει τοόργανο του μαρτυρίου και μόνο δυο αμυδρές μενεξεδιές γρατσουνιές

που είχαν ήδη κλείσει υποδήλωναν το πέρασμα του σίδερου.



140

ΤΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟTOY ΣΚΟΥΤΑΡΙ

ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ ΔΕ ΜΟΥ εμπνέουν την ίδια

θλίψη με τα χριστιανικά κοιμητήρια. Μια επίσκεψη στο Περ-Λασαίζμε βυθίζει σε πένθιμη μελαγχολία για πολλές μέρες, ενώ εδώ έχω

περάσει ολόκληρες ώρες στα νεκροταφεία του Πέραν και τουΣκούταρι και το μόνο που ένιωσα ήταν μια αόριστη και γλυκιά ρέμβη·πού να οφείλεται άραγε αυτή η αδιαφορία; στην ομορφιά τουουρανού, στο λαμπερό φως, στη ρομαντική μαγεία της τοποθεσίας, ή

πάλι στις θρησκευτικές προκαταλήψεις, που δρουν εν αγνοία σου καισε κάνουν να περιφρονείς τους τάφους των απίστων με τους οποίουςδεν έχεις καμία αλληλεγγύη στον άλλο κόσμο; Αυτό δεν μπόρεσα να

το ξεδιαλύνω, αν και το έχω συλλογιστεί πολλές φορές· ίσώς πάλι οιλόγοι να είναι καθαρά αισθητικοί,

Ο καθολικισμός περιέβαλε το θάνατο με μια ζοφερή ποίηση δέους,άγνωστη στον παγανισμό και το μωαμεθανισμό· κόσμησε τους

τάφους του με μορφές πένθιμες, νεκρικές, για να εμπνέουν τοντρόμο, ενώ οι αρχαίες τεφροδόχοι είναι κοσμημένες με χαρούμεναπρόστυπα ανάγλυφα όπου χαριτωμένα πνεύματα παίζουν ανάμεσα

στα φυλλώματα, και οι μουσουλμανικές στήλες, με τα κυανά καιχρυσά ποικίλματα, μοιάζουν, κάτω από το απόσκιο των όμορφωνδέντρων, περισσότερο με κιόσκια αιώνιας ανάπαυσης παρά με την

κατοικία ενός πτώματος. Έχω καπνίσει συχνά την πίπα μου εδώ, πάνωσ' ένα μνήμα, πράξη που θα μου φαινόταν ασεβής εκεί, και όμως,μονάχα ένα λεπτό φύλλο μαρμάρου με χώριζε από το κορμί που είχεταφεί λίγα εκατοστά κάτω από την επιφάνεια της γης.

Διέσχισα το κοιμητήριο του Πέραν αρκετές φορές, μέσα από τα πιομαγευτικά φεγγαρόφωτα, την ώρα που οι λευκές νεκρικές κολόνεςορθώνονται μες στη σκιά, σαν τις καλόγριες της Αγίας Ροζαλίας στην

τρίτη πράξη του έργου Ο διάβολος Ρομπέρ, χωρίς η καρδιά μου νασκιρτήσει ούτε μια φορά· κατόρθωμα που θα είχα πετύχει στονεκροταφείο της Μονμάρτρης μόνο με άφατη φρίκη, ρυάκιαπαγωμένου ιδρώτα στην πλάτη και νευρικά ανατινάγματα στο

άκουσμα του παραμικρού θορύβου, μολονότι έχω αψηφήσειαμέτρητες φορές, στον ταξιδιωτικό μου βίο, αιτίες για να τρομάξω



141

πέρα για πέρα αληθινές. Στην Ανατολή, όμως, ο θάνατοςσυγχρωτίζεται τόσο στενά με τη ζωή, που δε σε τρομοκρατεί πια

καθόλου. Οι νεκροί πάνω στους οποίους πίνει κανείς τον καφέ του, ή

μαζί με τους οποίους καπνίζει το τσιμπούκι του, δεν μπορούν ναγίνουν φαντάσματα. Έτσι, βγαίνοντας από το θηριοτροφείο των

ωρυόμενων δερβίσηδων, δέχτηκα μετά χαράς, για να ξεκουραστώαπό το απαίσιο αυτό θέαμα, την πρόταση για έναν περίπατο στονεκροταφείο του Σκούταρι, που έχει την καλύτερη θέα και είναι το πιο

μεγάλο και το πιο πολυσύχναστο της Ανατολής.

Είναι ένας τεράστιος κυπαρισσώνας που καλύπτει ένα ανώμαλοέδαφος, με μεγάλες δεντροστοιχίες και πλήθος στήλες που

ορθώνονται πάνω σε μια έκταση μεγαλύτερη από μία λεύγα. Δενμπορεί να φανταστεί κανείς, στις χώρες του Βορρά, αντικρίζοντας ταισχνά δέντρα σε σχήμα ηλακάτης που εκεί ονομάζουν κυπαρίσσια,πόσο όμορφο και πόσο ανεπτυγμένο είναι, στις πιο θερμές ζώνες,

τούτο το δέντρο που συντροφεύει τους τάφους, αλλά δεν εμπνέειστην Ανατολή καμία μελαγχολική σκέψη και στολίζει τόσο τουςκήπους όσο και τα κοιμητήρια.

Με τα χρόνια, ο κορμός του κυπαρισσιού διαιρείται σε τραχιέςπαραφυάδες παρόμοιες με τις συστάδες των γοτθικών κιονίσκων τωνκαθεδρικών ναών· ο θρυμματισμένος φλοιός του αποκτά ασημιές καισταχτιές ανταύγειες, τα κλαδιά του μπλέκονται με απρόσμενο τρόπο

και σχηματίζουν αξιοπερίεργα παραμορφωμένες γωνίες, χωρίςωστόσο να καταστρέφουν το πυραμιδωτό σχέδιο και την ανυψωτικήκατεύθυνση του φυλλώματος, που σχηματίζει άλλοτε πυκνές ομάδες,άλλοτε αραιές συστάδες. Οι φιδωτές και γυμνές ρίζες του

αγκιστρώνουν τη γη στα κράσπεδα των δρόμων, σαν τα νύχια ενός

γύπα πάνω σ' ένα θήραμα, και πότε πότε μοιάζουν με ερπετά χωμέναως τη μέση μες στην τρύπα τους.

Η ομοιόμορφη και σκούρα πρασινάδα του δεν ξεθωριάζει από τιςανελέητες γλώσσες του ήλιου και διατηρεί πάντα αρκετή ζωντάνια γιανα φαντάζει πάνω στο έντονο γαλάζιο του ουρανού. Κανένα δέντροδεν έχει πιο μεγαλόπρεπη, πιο αγέρωχη και πιο σοβαρή στάση

συγχρόνως. Η φαινομενική ομοιομορφία του αποκτά μια ποικιλία



142

φωτοσκιάσεων που συγκινούν ένα ζωγράφο, αλλά δεν αλλοιώνουντην εντύπωση του συνόλου. Δένει θαυμάσια με την αρχιτεκτονική των

ιταλικών επαύλεων και η μαύρη κορυφή του σμίγει αρμονικά με τις

λευκές κολόνες των μιναρέδων· τα μαύρα παραπετάσματά τουσχηματίζουν στην κορυφή των λόφων ένα φόντο πάνω στο οποίο

προβάλλουν τα ξύλινα χρωματιστά σπίτια των τουρκικών πόλεων σανάλικες και ιριδίζουσες πινελιές.

Είχα ήδη αισθανθεί στην Ισπανία, στη Χενεραλίφε50 και την Αλάμπρα,έναν έρωτα για τα κυπαρίσσια που η παραμονή μου στην

Κωνσταντινούπολη φούντωσε και ικανοποίησε. Δυο κυπαρίσσια ιδίωςέχουν χαράξει ανεξίτηλα τη σιλουέτα τους στη μνήμη μου, και μόλις

προφέρω το όνομα της Γρανάδας τα βλέπω ν' αναδύονται μεμιάςπάνω από τα κόκκινα τείχη του αρχαίου παλατιού των Μαυριτανώνβασιλιάδων, με το οποίο είναι σίγουρα συνομήλικα. Με πόσηευχαρίστηση τ' αντίκριζα.

ΜΜααύύρροοιι σσττεεννααγγμμοο ί ί ααππόό φφυυλλλλώώμμαατταα πποουυ ααννεεββαα ί ίννοουυνν ππρροοςς τταα

οουυρράάννιιαα,,5511

όταν επέστρεφα από τις εκδρομές μου στις Αλπουχάρας, συντροφιάμε τον γερακάρη Ρομέρο ή τον αγωγιάτη Λάνθα, καβάλα σ' ένα

μουλάρι με χάμουρα γεμάτα μπιχλιμπίδια και κουδουνάκια! Αλλά αςξαναγυρίσουμε στα κυπαρίσσια του Σκούταρι, άξια να ποζάρουν γιατον Μαριλά, τον Ντεκάμ και τον Ζαντέν52.

Δίπλα σε κάθε τάφο φυτεύουν ένα κυπαρίσσι· κάθε όρθιο δέντρο

εκπροσωπεί έναν ξαπλωμένο νεκρό, και επειδή η βλάστηση οργιάζεισ' αυτή τη γη που είναι κορεσμένη από ανθρώπινο λίπασμα, και κάθε

μέρα ανοίγονται καινούριοι λάκκοι, το νεκρικό δάσος αυξάνεταιγρήγορα σε ύψος και σε πλάτος. Οι Τούρκοι δε γνωρίζουν το σύστηματων χρονικών παραχωρήσεων και της επιστροφής της γης που κάνειτα νεκροταφεία του Παρισιού όμοια με υλοτομημένα δαση· οι αγαθοίαυτοί βάρβαροι δεν πολυκαταλαβαίνουν την οικονομία του θανάτου:

κάθε νεκρός, πλούσιος ή φτωχός, από τη στιγμή που ξαπλώνει στηντελευταία του κατοικία κοιμάται εκεί ώσπου να τον ξυπνήσουν οισάλπιγγες της τελικής κρίσης, πάντως ανθρώπινο χέρι δεν ταράζει τον



143

ύπνο του.

Κοντά στη ζωντανή πολιτεία, η νεκρόπολη απλώνεται με

απροσδιόριστο τρόπο, στρατολογώντας ειρηνικούς κατοίκους που δεμεταναστεύουν ποτέ. Τα ανεξάντλητα λατομεία του Μαρμαράπαρέχουν σε καθέναν από τους βουβούς πολίτες της ένα μαρμάρινο

πάσσαλο που λέει τ' όνομα και την κατοικία του και, μολονότι έναφέρετρο πιάνει ελάχιστο χώρο και οι σειρές είναι συρρικνωμένες, ηνεκρή πόλη καλύπτει μεγαλύτερη έκταση από την άλλη: αναρίθμητοινεκροί κείτονται εδώ από την εποχή που ο Μεχμέτ Β' κατέκτησε το

Βυζάντιο. Αν ο χρόνος, που ρημάζει τα πάντα, ακόμα και τηνανυπαρξία, δεν ανέτρεπε τις τυμβοειδείς στήλες και δεν τις ξεσκέπαζε

από τα τουρμπάνια τους, και αν η σκόνη των χρόνων, των αόρατωναυτών νεκροθαφτών, δε σκέπαζε αργά αργά τα ερείπια τωνθρυμματισμένων τάφων, ένας υπομονετικός ειδικός της στατιστικήςθα μπορούσε, προσθέτοντας αυτές τις νεκρικές κολόνες, να

λογαριάσει τον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης, αρχίζοντας από το1453, ημερομηνία της πτώσης της ελληνικής αυτοκρατορίας. Χωρίςτην παρέμβαση της φύσης, που τείνει παντού να ξαναπαίρνει τιςπρωτόγονες μορφές της, η τουρκική αυτοκρατορία θα ήταν πια μόνο

ένα αχανές κοιμητήριο απ' όπου οι νεκροί θα έδιωχναν τουςζωντανούς.

Ακολούθησα πρώτα τη μεγάλη αλέα, η οποία πλαισιώνεται από δυο

πελώρια σκουροπράσινα παραπετάσματα που φαντάζουν πένθιμα μετον πιο ονειρικό τρόπο. Γαλήνιοι μαρμαράδες, καθισμένοι οκλαδόν,λάξευαν τάφους στα κράσπεδα του δρόμου· αραμπάδες περνούσανγεμάτοι γυναίκες που πήγαιναν στο Χαϊντάρ Πασά· μουσουλμάνες

πόρνες, με φρύδια που έσμιγαν με μια γραμμή σινικής μελάνης και με

φτιασίδια που διαφαίνονταν αχνά πίσω από ένα γιασμάκι απόανοιχτόχρωμη μουσελίνα, σεργιανίζανε προκαλώντας τα άβγαλτα

Τουρκόπουλα με λάγνες ματιές και ηχηρά γέλια. Σύντομααπομακρύνθηκα από τον πολυσύχναστο δρόμο και, αφήνοντας τουςσυντρόφους μου, περιπλανήθηκα τυχαία ανάμεσα στους τάφους για

να μελετήσω από κοντά την ανατολίτικη νοοτροπία πάνω στο θάνατο. Έχω ήδη πει, αναφερόμενος στα Μνηματάκια του Πέραν, ότι οιτουρκικοί τάφοι αποτελούνται από ένα είδος μαρμάρινου ανδριάντα



144

με μια σφαίρα στην κορυφή που παριστάνει αόριστα ένα ανθρώπινοπρόσωπο και καλύπτεται από ένα τουρμπάνι, οι πτυχές και το σχήμα

του οποίου υποδηλώνουν την κοινωνική θέση του νεκρού - τώρα το

τουρμπάνι έχει αντικατασταθεί από ένα χρωματιστό φέσι. Μια πέτραδιακοσμημένη μ' ένα μίσχο λωτού ή μια κληματαριά, με κληματίδες

και τσαμπιά, πρόστυπα και ζωγραφιιστά, υποδηλώνει τις γυναίκες.Στα πόδια της στήλης, που ποικίλλει μόνο, λίγο πολύ, ως προς τονπλούτο της επιχρύσωσης και των χρωμάτων, εκτείνεται συνήθως μια

πλάκα που βαθουλώνει στη μέση και σχηματίζει μια μικρή κοιλότηταβάθους λίγων εκατοστών όπου οι γονείς και οι φίλοι του νεκρούαποθέτουν λουλούδια και σπένδουν γάλα ή αρώματα.

Φτάνει μια μέρα που τα λουλούδια μαραίνονται και δενανανεώνονται πια, γιατί δεν υπάρχει αώνιος πόνος, και η ζωή θα ήταναδύνατη χωρίς τη λήθη. Το νερό της βροχής αντικαθιστά το ροδόνερο·τα πουλάκια έρχονται να πιουν τα δάκρυα του ουρανού εκεί όπου

έπεφταν τα δάκρυα της καρδιάς· τα περιστέρια μουσκεύουν τα φτεράτους σε τούτη τη μαρμάρινη μπανιέρα, στεγνώνουν γουργουρίζονταςστον ήλιο πάνω στη γειτονική στήλη, και ο θάνατος, ξεγελασμένος,θαρρεί πως ακούει έναν πιστό στεναγμό. Δεν υπάρχει πιο δροσερό

και πιο μαγευτικό θέαμα από τη φτερωτή αυτή ζωή που κελαηδάειπάνω στους τάφους. Κάπου κάπου ένα τουρμπέ με μαυριτανικέςαψίδες υψώνεται μνημειωδώς ανάμεσα στα πιο ταπεινά μνήματα

χρησιμεύοντας ως επιτάφιο κιόσκι ενός πασά περιτριγυρισμένου απότην οικογένειά του.

Οι Τούρκοι, που είναι σοβαροί, αργοί, μεγαλόπρεποι σε όλες τιςδραστηριότητες της ζωής, βιάζονται μόνο για το θάνατο. Το κορμί,

αμέσως μόλις υποστεί τις καθαρτήριες πλύσεις, μεταφέρεται

τροχάδην στο κοιμητήριο, προσανατολισμένο προς την πλευρά τηςΜέκκας, και σκεπάζεται γρήγορα γρήγορα με λίγες χούφτες χώμα·

αυτό οφείλεται σε μια πρόληψη. Οι μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι τολείψανο υποφέρει όσο δεν επιστρέφει στη γη απ' όπου βγήκε. Οιμάμης ανακρίνει πάνω στα κύρια άρθρα πίστης του Κορανίου τον

νεκρό, η σιωπή του οποίου εκλαμβάνεται ως συγκατάνευση· οιπαρευρισκόμενοι απαντούν «Αμήν» και η πομπή διαλύεται,αφήνοντας τον νεκρό μόνο με την αιωνιότητα.



145

Τότε ο Μονκίρ και ο Νεκίρ, δυο νεκρικοί άγγελοι, που τα μάτια τους,όμοια με περουζέδες, λάμπουν σ' ένα εβένινο πρόσωπο, τον

ανακρίνουν σχετικά με την ενάρετη ή άσωτη ζωή του και, ανάλογα με

τις απαντήσεις του, ορίζουν τη θέση που αρμόζει στην ψυχή του,κόλαση ή παράδεισος. Μόνο που η μουσουλμανική κόλαση είναι

μονάχα ένα καθαρτήριο, γιατί, αφού εξιλεωθεί για τις αμαρτίες τουμε μαρτύρια που διαρκούν λίγο ή πολύ και είναι λίγο ή πολύ φρικτά,κάθε πιστός απολαμβάνει στο τέλος τις περιπτύξεις των ουρί και την

άφατη θέα του Αλλάχ.

Στην κορυφή της τάφρου αφήνουν ένα είδος τρύπας ή περάσματοςπου καταλήγει στο αυτί του νεκρού για να μπορεί ν' ακούει τα

βογκητά, τους λυγμούς και τα μοιρολόγια της οικογένειας και τωνφίλων του. Το άνοιγμα αυτό, που πολύ συχνά το κάνουν μεγαλύτεροτα σκυλιά και τα τσακάλια, είναι σαν φεγγίτης του τάφου, σανκλειδαρότρυπα μέσα από την οποία ο εδώ κόσμος μπορεί να

κρυφοκοιτάξει τον άλλον.

Έτσι όπως περιφερόμουν χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση, έφτασα σ'ένα τμήμα του νεκροταφείου πιο παλιό και συνεπώς πιο

εγκαταλειμμένο. Οι νεκρικές κολόνες, όλες σχεδόν λοξές, έγερνανδεξιά ή αριστερά. Πολλές είχαν ξαπλώσει, κουρασμένες θαρρείς ναστέκουν τόσο καιρό όρθιες, και κρίνοντας ότι είναι μάταιο να δίνουντ' όνομά τους σ' ένα χαντάκι που έχει χαθεί και που κανείς δε

θυμόταν πια. Το χώμα, που είχε γίνει μια μάζα με τα διαλυμέναφέρετρα ή είχε παρασυρθεί από τη βροχή, φύλαγε με λιγότερηφροντίδα τα μυστικά του τάφου. Σε κάθε βήμα σχεδόν το πόδι μουκλοτσούσε ένα κομμάτι σιαγόνας, ένα σπόνδυλο, την άκρη ενός

πλευρού, το κεφάλι ενός μηριαίου οστού. Μέσα από το κοντό και

αραιό χορτάρι, έβλεπα κάπου κάπου να γυαλίζει, λευκό σανελεφαντόδοντο, σφαιρικό και γυαλισμένο σαν αυγό

στρουθοκαμήλου, ένα αλλόκοτο εξόγκωμα. Ήταν ένα κρανίο πουξεπρόβαλλε από το χώμα. Μες στα κατεστραμμένα χαντάκια κάποιαευλαβικά χέρια είχαν ξαναβάλει περίπου σε τάξη μερικά κοκαλάκια

που είχαν ξεθαφτεί· άλλα κομμάτια σκελετού κυλούσαν σαν χαλίκιαστα κράσπεδα των ερημωμένων μονοπατιών.



146

Ένιωσα κυριευμένος από μια παράξενη, φριχτή περιέργεια: τηνπεριέργεια να κοιτάξω μέσα από τις τρύπες που ανέφερα παραπάνω

για να ξεσκεπάσω το μυστήριο του τάφου και να δω το σπίτι του

θανάτου. Έσκυψα μέσα από το φεγγίτη που έβλεπε στην ανυπαρξίακαι μπόρεσα να αιφνιδιάσω, με την άνεσή μου, την ανθρώπινη σκόνη

σ' όλη της τη γύμνια. Διέκρινα το κρανίο, κίτρινο, πελιδνό, ναμορφάζει, με τις εξαρθρωμένες σιαγόνες, τις άδειες κόγχες του και τοισχνό κελί του στήθους φραγμένο από την άμμο ή το μαύρο χώμα,

πάνω στο οποίο έπεφτε νωχελικά το κόκαλο του μπράτσου. Ταυπόλοιπα χάνονταν μες στη σκιά και το χώμα: οι κοιμώμενοι έμοιαζανπολύ γαλήνιοι και το θέαμα αυτό όχι μόνο δε με τρομοκράτησε όπωςπερίμενα, αλλά με καθησύχασε. Στην πραγματικότητα, το μόνο που

υπήρχε πια εκεί ήταν φωσφορούχος ασβέστης και, αφότουεξαϋλώθηκε η ψυχή, η φύση ξαναμάζευε λίγο λίγο τα στοιχεία της γιανέους συνδυασμούς.

Εάν κάποτε εμπνεύστηκα την Κωμωδία του θανάτου στο νεκροταφείοτου Περ-Λασαίζ, δε θα είχα γράψει ούτε μια στροφή της στοκοιμητήριο του Σκούταρι. Στη σκιά των γαλήνιων κυπαρισσιών, έναανθρώπινο κρανίο δε μου έκανε πια περισσότερη εντύπωση από μια

πέτρα, και με κυρίευε η ειρηνική μοιρολατρία της Ανατολής παρά τοχριστιανικό μου δέος για το θάνατο και τις καθολικές μου σπουδέςγια τον τάφο. Καμιά από τις σκόνες που ρώτησα δε μου απάντησε.

Παντού η σιωπή, η ανάπαυση, η λήθη και ο ύπνος χωρίς όνειρα στονκόρφο της Κυβέλης, της αγίας μητέρας. Αν και αφουγκράστηκα όλααυτά τα μισάνοιχτα φέρετρα, ο μόνος θόρυβος που άκουγα εκεί ήταν

ο θόρυβος του σκουληκιού που επιτελούσε το έργο του· κανείς απότους κοιμώμενους, που ήταν ξαπλωμένοι στο πλευρό, δεν είχεαλλάξει στάση, νιώθοντας άβολα· και συνέχισα τον περίπατό μου,

δρασκελίζοντας τα μάρμαρα, περπατώντας πάνω στα ανθρώπινααπομεινάρια, ήρεμος, γαλήνιος, σχεδόν χαμογελαστός, καισκεπτόμενος χωρίς πολύ τρόμο τη μέρα που το πόδι του περαστικούθα έκανε το κούφιο και ηχηρό κεφάλι μου να κυλήσει έτσι σαν ένα

άδειο κύπελλο.

Οι ηλιαχτίδες που γλιστρούσαν μέσα από τις μαύρες πυραμίδες τωνκυπαρισσιών στροβιλίζονταν σαν σπινθήρες πάνω στους κάτασπρους



147

τάφους· τα περιστέρια γουργούριζαν και, μες στο γαλάζιο τουουρανού, τα γεράκια διέγραφαν τους κύκλους τους.

Κάποιες γυναίκες, καθισμένες στο κέντρο ενός μικρού χαλιού,συντροφιά με μια νέγρα ή ένα παιδί, ρέμβαζαν μελαγχολικά ήξεκουράζονταν, νανουρισμένες από τους αντικατοπτρισμούς μιας

τερπνής ανάμνησης. Ο αέρας είχε μια μαγευτική γλύκα, και ένιωθα τηζωή να με πλημμυρίζει από όλους τους πόρους στην καρδιά τουπένθιμου αυτού δάσους, με χώμα καμωμένο από σκόνη που ήτανάλλοτε ζωντανή.

Είχα σμίξει με τους φίλους μου και διασχίζαμε ένα ολοκαίνουριο

τμήμα του κοιμητηρίου. Είδα εκεί πρόσφατους τάφους,περιτριγυρισμένους με φράχτες και κηπάκια, που μιμούνταν τους

τάφους του Περ-Λασαίζ. Ο θάνατος έχει κι αυτός τους συρμούς του,και υπήρχαν εκεί μόνο καθωσπρέπει άνθρωποι, θαμμένοι με τηντελευταία λέξη της μόδας. Όσο για μένα, προτιμώ τη μαρμάρινηστήλη του Μαρμαρά με το σκαλιστό τουρμπάνι και το χωρίο του

Κορανίου με τα χρυσά γράμματα.

Ο δρόμος που έβγαζε από το κοιμητήριο κατέληγε σε μια μεγάληπεδιάδα που ονομάζεται Χαϊντάρ Πασά, ένα είδος πεδίου για

γυμνάσια που απλώνεται ανάμεσα στο Σκούταρι και τους τεράστιουςγειτονικούς στρατώνες του Καντίκιοϊ· ένα αντιτείχισμα, φτιαγμένοαπό θραύσματα παλιών τάφων, δέσποζε σε κάθε πλευρά του δρόμουκαι σχημάτιζε έναν εξώστη τρία τέσσερα πόδια ψηλό που πρόσφερε

το πιο χαρούμενο θέαμα· θαρρούσε κανείς ότι έβλεπε μια τεράστιαπρασιά με ζωντανά λουλούδια.

Δυο τρεις σειρές από γυναίκες, καθισμένες οκλαδόν πάνω σε ψάθες ήσε χαλιά, σχημάτιζαν χρωματικές αντιθέσεις με τους ροδοκόκκινους,γαλάζιους, αχνοπράσινους και μενεξεδιούς φερετζέδες τους, πουείχαν τυλίξει κομψά γύρω τους. Μπροστά τους, τα κόκκινα σακάκια,τα λευκοκίτρινα παντελόνια, τα μπροκάρ γιλέκα των παιδιών,

λαμποκοπούσαν μέσα σε μια πανδαισία από πούλιες και χρυσάκεντίδια.



148

Ο φερετζές και το γιασμάκι, τον πρώτο καιρό, προκαλούν στονταξιδιώτη την ίδια εντύπωση με το ντόμινο στο χορό της Όπερας. Στην

αρχή δεν ξεχωρίζεις τίποτα· νιώθεις ένα είδος κατάπληξης μπρος σ'

αυτές τις ανώνυμες σκιές που στροβιλίζονται μπροστά σου και είναιφαινομενικά όμοιες μεταξύ τους. Δεν αναγνωρίζεις κανέναν αλλά

γρήγορα το μάτι συνηθίζει την ομοιομορφία, βρίσκει διαφορές,αξιολογεί τα σουλούπια κάτω από το ατλάζι που τα καλύπτει. Κάποιομισοσκεπασμένο θέλγητρο προδίδει τη νιότη· η ώριμη ηλικία

προδίδεται αθέλητα από κάποιο σύμπτωμα της τεσσαρακονταετίας.Μια ευνοϊκή ή μοιραία πνοή ανασηκώνει την άκρη μιας δαντέλας· ημάσκα αφήνει να διαφανεί το πρόσωπο, το μαύρο φάντασμαμεταμορφώνεται σε γυναίκα. Παντού στην Ανατολή συμβαίνει το ίδιο

πράγμα: η φαρδιά αυτή εσθήτα από μερινός, που μοιάζει με νυχτικόή με πανωφόρι μπάνιου, χάνει στο τέλος το μυστήριό της· το γιασμάκιαποκτά απρόσμενες διαφάνειες και, παρ' όλα τα περιτυλίγματα με τα

οποία την κουκουλώνει η μουσουλμανική ζήλια, η Τουρκάλα, ότανδεν την κοιτάζει κανείς πολύ τυπικά, είναι στο τέλος το ίδιο «ορατή»με, μια Γαλλίδα.

Ο φερετζές που κρύβει το σώμα της μπορεί επίσης να το τονίσει: οι

πτυχές του, που είναι επίτηδες πυκνές, διαγράφουν ό,τι θα έπρεπε νακαλύψουν. Όταν μισανοίγει το φερετζέ της με πρόφαση να τονδιορθώσει, μια φιλάρεσκη Τουρκάλα (υπάρχουν τέτοιες) δείχνει πότε

πότε, μέσα από τη λαιμόκοψη του χρυσοποίκιλτου βελουδένιουγιλέκου της, έναν αφράτο λαιμό σκεπασμένο με μια αραχνοΰφαντηπουκαμίσα από γάζα κι ένα μαρμάρινο στήθος που δε χρωστάει

τίποτα στα ψέματα του στηθόδεσμου. Όσες έχουν όμορφα χέριαξέρουν πολύ καλά να τεντώνουν τα λεπτά και ζωγραφισμένα με χέναδάχτυλά τους έξω από το μανδύα που τα περιβάλλει. Υπάρχουν

ορισμένοι τρόποι να γίνει αδιαφανής ή διάφανη η μουσελίνα από τογιασμάκι διπλασιάζοντας τις πτυχές ή αφήνοντάς τις μονές· μπορούνν' ανεβάσουν περισσότερο ή λιγότερο ψηλά τούτη τη λευκή μάσκαπου είναι στην αρχή ενοχλητική, να στενέψουν ή να φαρδύνουν κατά

βούληση το χώρο που τη χωρίζει από την καλύπτρα. Ανάμεσα σ'αυτές τις δυο λευκές λωρίδες λάμπουν, σαν μαύρα διαμάντια, σανκατάμαυρα άστρα, τα πιο θαυμάσια μάτια του κόσμου, τονισμένα

ακόμα περισσότερο από το κολ, που μοιάζουν να συγκεντρώνουν



149

μέσα τους όλη την έκφραση του αινιγματικού προσώπου.

Περπατώντας με αργά βήματα στη μέση του λιθόστρωτου αυτού

δρόμου, μπόρεσα να επιθεωρήσω με όλη μου την άνεση αυτή τηνπινακοθήκη των καλλονών της Τουρκίας, όπως θα είχα περιεργαστείμια σειρά θεωρείων στην Όπερα ή στο Τεάτρ-Ιταλιέν. Άλλωστε, με το

κόκκινο φέσι μου, την κουμπωμένη ρεντιγκότα μου, τη γενειάδα καιτο μελαψό μου πρόσωπο, εύκολα μπερδευόμουν μες στο πλήθος, καιδεν είχα παρουσιαστικό σκανδαλωδώς παριζιάνικο.

Στο ιπποδρόμιο του Χαϊντάρ Πασά παρέλαυναν με μεγαλοπρέπεια

αραμπάδες, ταλίκες, ακόμα και κουπέ και μόνιππα γεμάτα με

γυναίκες με πολύ πλούσια στολίδια και διαμάντια πουγυαλοκοπούσαν στον ήλιο και θάμπωναν ανεπαίσθητα από τη λευκή

ομίχλη της μουσελίνας, όπως τ' αστέρια πίσω από ένα αραιόσύννεφο· πεζοί και έφιπποι σωματοφύλακες συνόδευαν κάποια απόαυτά τα οχήματα, όπου οδαλίσκες του αυτοκρατορικού χαρεμιούπεριέφεραν ράθυμα την πλήξη τους.

Εδώ κι εκεί μικρές παρέες από πέντε έξι γυναίκες ξεκουράζονταν σε

κάποιο απόσκιο, υπό την επιτήρηση ενός μαύρου ευνούχου, πλάιστον αραμπά που τις είχε μεταφέρει, και έμοιαζαν να ποζάρουν για

έναν πίνακα του Ντεκάμ ή του Ντιάζ53. Τα μεγάλα γκριζωπά βόδιαμηρύκαζαν το φαΐ τους ειρηνικά και, για να διώξουν τις μύγες,κουνούσαν τις κόκκινες μάλλινες φούντες στις καμπυλωτές βέργεςπου τους είχαν στερεώσει στο ζυγό τους και που συνδέονταν με την

ουρά τους μ' ένα σπάγκο· με το επιβλητικό ύφος τους και το μέτωποστολισμένο με ατσάλινες πλάκες, τα όμορφα αυτά ζωντανά είχαν τούφος ιερέων του Μίθρα ή του Ζωροάστρη.

Οι πλανόδιοι έμποροι που πουλούσαν νερό με πάγο, σερμπέτια,σταφύλια και κεράσια έτρεχαν από τη μια παρέα στην άλλη,διαλαλώντας την πραμάτεια τους στους Έλληνες και τους Αρμένιους,και πρόσθεταν μια ζωηρή πινελιά στον πίνακα. Υπήρχαν επίσης

πλανόδιοι που πουλούσαν πεπόνια Σμύρνης κομμένα σε φέτες καικαρπούζια με ροδοκόκκινη σάρκα.



150

Καβαλάρηδες, που ίππευαν όμορφα άλογα, παράβγαιναν στηφαντασία54 σε κάποια απόσταση από τις άμαξες, αναμφίβολα προς

τιμήν κάποιας αόρατης καλλονής· τα καθαρόαιμα άλογα του Νατζντ,

του Ετζάζ

55

και του Κουρδιστάν τίναζαν αλαζονικά τις μακριέςμεταξωτές χαίτες τους κάνοντας τα λιθοστόλιστα φάλαρα να

στραφταλίζουν, νιώθοντας ότι τα θαυμάζουν, και πότε πότε, ότανένας καβαλάρης είχε την πλάτη γυρισμένη, ένα γοητευτικό κεφάλιέγερνε από το παράθυρο κάποιας ταλίκας.

Ο ήλιος βασίλευε και, βυθισμένος στη ρέμβη και γεμάτος αόριστες

επιθυμίες, ξαναπήρα το δρόμο του Σκούταρι, όπου ο καϊκτσής μου μεπερίμενε υπομονετικά, ανάμεσα σ' ένα φλιτζάνι θολού καφέ κι ένα

τσιμπούκι με λατάκια που είχε το δικαίωμα να γευτεί, αφού ως Έλληνας και χριστιανός δεν ήταν υποχρεωμένος να ακολουθήσει τουςπεριορισμούς του Ραμαζανιού.



151

Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ

ΕΙΛΙΚΡΙΝΑ ΦΟΒΑΜΑΙ, ΕΠΕΙΔΗ ΜΙΛΩ ΔΙΑΡΚΩΣ ΓΙΑ κοιμητήρια, μήπως

δίνω την εντύπωση ότι γράφω τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις ενόςνεκροθάφτη· αλλά δε φταίω εγώ: η πρόθεσή μου σήμερα δεν έχει

τίποτα το ζοφερό. Ήθελα να σας πάω να δείτε Καραγκιόζη, τονΤούρκο φασουλή· και για να φτάσουμε στην παράγκα του, πρέπει ναδιασχίσουμε το μεγάλο νεκροταφείο του Πέραν: τι να κάνουμε;Πάντως δεν είναι κανένας μελαγχολικός ήρωας αυτή η φιγούρα του

θεάτρου σκιών που ζει ανάμεσα σε δυο τάφους.

Όταν ακολουθήσει κανείς ως την άκρη το μακρύ δρόμο του Πέραν,φτάνει σε μια κρήνη που σκιάζεται από μια συστάδα πλατανιών,

κοντά στην οποία αράζουν ενοικιαστές αλόγων που σου προσφέρουντα ζωντανά τους φωνάζοντας «τσελεμπή, σινιόρ, μονσού», ανάλογαμε τη γλωσσομάθειά τους· ταλίκες και αραμπάδες που περιμένουνπελατεία· πλανόδιοι έμποροι που πουλάνε σερμπέτια, κιτρινωπό

νερό, άσπρα μούρα, αγγούρια, γλυκά και χοντροκομμένα ζαχαρωτά,πάντα περιτριγυρισμένοι από πολυάριθμους πελάτες.

Παρέες γυναικών, καθισμένες στα κράσπεδα του δρόμου πουφαρδαίνει και σχηματίζει ένα είδος πλατείας, καρφώνουν τολμηράπάνω σου τα μεγάλα μαύρα μάτια τους και διασκεδάζουν βλέπονταςτην τύρβη του πολύχρωμου πλήθους, τους Τούρκους, τους Έλληνες,τους Αρμένιους, τους Πέρσες, τους Βούλγαρους, τους Ευρωπαίους,

που πηγαινοέρχονται πεζοί, καβάλα σε άλογα, σε μουλάρια, σεγαϊδούρια, με οχήματα κάθε μορφής και από κάθε τόπο.

Η κανονιά που σημαίνει τη δύση του ήλιου και τη λήξη της νηστείας

μόλις αντήχησε. Τα καφενεία γεμίζουν και σύννεφα καπνούσηκώνονται από παντού· τα τουμπελέκια βροντούν, τα μεταλλικάκρόταλα των ντεφιών αναριγούν, οι ρεμπέκες τρίζουν, οι αυλοίτιτιβίζουν και οι έρρινες φωνές των πλανόδιων τραγουδιστών

σκούζουν και παραφωνούν σε όλους τους δυνατούς τόνους, κάνονταςένα χαρμόσυνο σαματά.

Στο προαύλιο του στρατώνα του πυροβολικού, οι κομψευόμενοι



152

επιδεικνύουν τ' άλογά τους, και οι μαύροι ευνούχοι, με τα πρησμένακαι σπανά μάγουλα και τα δυσανάλογα ψηλά πόδια, παραβγαίνουν

στην ταχύτητα με τα υπέροχα άτια τους. Ο ένας προκαλεί τον άλλον

στην κούρσα βγάζοντας αδύναμες κραυγούλες, και καλπάζουν χωρίςτην παραμικρή έγνοια για τα κίτρινα και πυρόξανθα σκυλιά που

κοιμούνται μες στη σκόνη με μια αδιατάρακτη απάθεια.

Παραπέρα, κάποια παιδιά παίζουν τη γάτα, κουρνιασμένα πάνω στιςταφόπλακες των Αρμένιων και των Ελλήνων χριστιανών, από τιςοποίες έχει αφαιρεθεί οποιοδήποτε θρησκευτικό έμβλημα, θαρρείς

και η μουσουλμανική γη απλώς ανέχεται τους αλλόθρησκουςνεκρούς· δεν περνάει καν από το μυαλό τούτων των σοφών χαμινιών

ότι ποδοπατούν ένα χώμα πλασμένο από ανθρώπινη σκόνη·εκπέμπουν μια φλόγα ζωής κι ένα ξέσπασμα χαράς που με δυσκολίαθα κατανοούσαμε στη Γαλλία, αλλά που είναι πολύ φυσικά στηνΤουρκία.

Τα Μνηματάκια αντιπροσωπεύουν τη λεωφόρο ντεζ Ιταλιέν, το

μεγάλο νεκροταφείο αντικαθιστά το δάσος της Βουλόνης: είναι έναείδος ιπποδρομίου όπου οι Ευρωπαίοι ευγενείς και οι Τούρκοι

τσελεμπήδες πάνε να επιδείξουν τ' αγγλικά ή βερβερικά άλογά τους.Κάποια μόνιππα, κάποιες ξεσκέπαστες άμαξες τύπου αμερικέν,κάποια κουπέ, που ήρθαν από το Παρίσι ή τη Βιέννη με το ατμόπλοιο,μεταφέρουν τις οικογένειες του Πέραν. Θα ήταν πολύ περισσότερα αν

το απαίσιο λιθόστρωτο και τα στενοσόκακα το επέτρεπαν· ο πίνακαςείναι παρ' όλα αυτά γραφικός, και τα προϊόντα της πολιτισμένηςαμαξοποιίας κάνουν όμορφη αντίθεση με τα βαριά σουλούπια, ταπαμπάλαια επιχρυσώματα και τα κραυγαλέα χρώματα των

αραμπάδων, που είναι πολύ προτιμότεροι από καλλιτεχνική άποψη.

Ίσως οι νεκροί που αναπαύονται κάτω από τα κυπαρίσσια ναπροτιμούν την ακατάπαυστη αυτή οχλαγωγία από την ψυχρή σιωπή,

την καταθλιπτική μοναξιά, την παγερή εγκατάλειψη στην οποία τουςκαταδικάζουν αλλού· μένουν ενωμένοι με τους συγχρόνους τους,τους φίλους, τους απογόνους τους, και δεν εξοστρακίζονται από τηνπόλη σαν δυσοίωνα αντικείμενα ή σκιάχτρα· η ζωντανή πόλη δεν τουςαποβάλλει από τους κόλπους της με φρίκη και απέχθεια· η



153

συνύπαρξη αυτή, που μοιάζει ανόσια εκ πρώτης όψεως, είναι στοβάθος πιο τρυφερή από τη δική μας δεισιδαιμονική

επιφυλακτικότητα.

Περιμένοντας ν' αρχίσει η παράσταση του Καραγκιόζη, μπήκα σ' ένακαφενεδάκι που τα παράθυρά του στο βάθος, ορθάνοιχτα,

πλαισίωναν μια θαυμάσια θέα. Πέρα από τα κυπαρίσσια τουκοιμητηρίου, διακρινόταν ο Βόσπορος και η όχθη της Ασίας. Μέσααπό τη ροδοκόκκινη ατμόσφαιρα του δειλινού, το Σκούταριδιαγραφόταν φωτεινό πάνω σ' ένα φόντο σκούρας πρασινάδας, και οι

μιναρέδες του Μπουγιούκ Τζαμί και του τζαμιού του σουλτάνου Σελίμήταν στεφανωμένοι με τις φωταγωγημένες τιάρες τους· η άκρη της

Χαλκηδόνας έσκιζε τη θάλασσα, φορτωμένη με τους μνημειώδειςστρατώνες της, και ο πύργος του Λέανδρου έβγαινε από τα γαλανάνερά, εκτυφλωτικά άσπρος, φορώντας στο μέτωπο ένα φως όμοιο μεχρυσή πούλια σ' ένα τουρμπάνι από μουσελίνα.

Στηριγμένος με τους αγκώνες πάνω στο περβάζι του παραθύρου όπου

ήταν ακουμπισμένο το ντιβάνι, κάπνιζα νωχελικά το τσιμπούκι μου,που είχα ήδη ανανεώσει πολλές φορές, όταν ο Κωνσταντινουπολίτης

φίλος μου, που τον είχε καθυστερήσει κάποια υπόθεση, ήρθε και μεβρήκε. Διασχίσαμε το κοιμητήριο και, μες στο απόσκιο ενόςκυπαρισσώνα, ανακαλύψαμε μια σειρά από ξύλινα σπιτάκια πουπλαισίωναν ένα δρόμο με τάφους στην απέναντι πλευρά.

Στην πόρτα ενός σπιτιού τρεμόπαιζε το κιτρινωπό φωτάκι ενός

καντηλιού, πρωτόγονο μέσο φωτισμού που συνηθίζεται πολύ στηνΚωνσταντινούπολη. Εδώ ήταν. Μπήκαμε αφού πρώτα ρίξαμε λίγαγρόσια σ' ένα γέροντα Τούρκο που καθόταν οκλαδόν πλάι σ' ένα

κασελάκι και εκπροσωπούσε συγχρόνως τον ταμία και τον ελεγκτή.

Η παράσταση δινόταν μέσα σ' έναν κήπο με λιγοστά δέντρα· χαμηλάσκαμνάκια για τους ντόπιους, ψάθινες καρέκλες για τουςγκιαούρηδες, αντικαθιστούσαν τους πάγκους και τα καθίσματα· το

κοινό ήταν πολυάριθμο· από τις πίπες και τους ναργιλέδες ανέβαινανγαλαζωπές σπείρες που έσμιγαν σαν μυρωδάτη ομίχλη πάνω από τακεφάλια των καπνιστών, και οι εστίες των τσιμπουκιών,



154

ακουμπισμένες καταγής, λαμποκοπούσαν σαν πυγολαμπίδες. Ογαλανός ουρανός της νύχτας, κεντημένος με άστρα, χρησίμευε για

σκεπή, και η σελήνη έπαιζε το ρόλο του πολυέλαιου· αγόρια έτρεχαν

φέρνοντας φλιτζάνια καφέ και ποτήρια νερό, που συνοδεύουνυποχρεωτικά κάθε τουρκική τέρψη. Μας έβαλαν να καθίσουμε στην

πρώτη σειρά, ακριβώς απέναντι από τη σκηνή του Καραγκιόζη, δίπλασε κάτι νεαρούς παλικαράδες που φορούσαν κόκκινα φέσια μεμακριές γαλάζιες μεταξωτές φούντες που κατέβαιναν ως τη μέση της

πλάτης σαν κινεζικές κοτσίδες, και γελούσαν ηχηρά εκ των προτέρωνπεριμένοντας ν' αρχίσει η παράσταση.

Το θέατρο του Καραγκιόζη έχει μια ακόμα πιο πρωτόγονη απλότητα

από την παράγκα του Πολισινέλ56: μια κόγχη τοίχου όπου τεντώνουνένα αδιαφανές παραπέτασμα, μ' ένα τετράγωνο κομμένο στη μέσητου και καλυμμένο με λευκό ύφασμα που φωτίζεται από πίσω, αρκείγια να το στήσεις· ένα λυχνάρι για φωτισμό, ένα ντέφι για ορχήστρα·

τίποτα απλούστερο. Ο θεατρώνης στέκεται μες στο τρίγωνο πουσχηματίζεται από τη γωνία του τοίχου και το παραπέτασμαπερικυκλωμένος από φιγούρες που τις κάνει να μιλούν και νακινούνται,

Η φωτεινή οθόνη πάνω στην οποία έμελλε να προβληθούν οισιλουέτες των μικρόσωμων ηθοποιών έλαμπε μες στο σκοτάδι σανένα κέντρο στο οποίο συνέκλιναν όλα τ' ανυπόμονα βλέμματα.

Σύντομα μια σκιά παρεμβλήθηκε ανάμεσα στο πανί και τη φλόγα τουλυχναριού. Ένα διαφανές και χρωματιστό περίγραμμα ήρθε καιεφάρμοσε πάνω στη γάζα. Ήταν ένας φασιανός Κίνας κουρνιασμένοςπάνω σ' ένα χαμόδεντρο· το ντέφι κροτάλισε, μια λαρυγγική και

στριγκιά φωνή που τραγουδούσε έναν ιδιόμορφο αμανέ μ' ένα ρυθμό

ασύλληπτο για τα ευρωπαϊκά αυτιά υψώθηκε μες στη σιωπή· γιατί,με την εμφάνιση του πουλιού, το σούσουρο των συζητήσεων και η

ακαθόριστη βοή που βγαίνει από μια σύναξη ανθρώπων, έστωήσυχων, είχε ξαφνικά ηρεμήσει, Ήταν το σήκωμα της αυλαίας και ηέναρξη.

Ο φασιανός εξαφανίστηκε κι έδωσε τη θέση του σ' ένα σκηνικό που

αναπαριστούσε το εξωτερικό ενός κήπου με δικτυακό φράχτη, πάνω



155

από τον οποίο πρασίνιζαν κάποια δέντρα αρκετά όμοια, ως προς τοαπλοϊκό σχήμα τους, με τα παιχνιδάκια της Νυρεμβέργης που είναι

πελεκημένα πάνω σε μια ελατόβεργα.

Ένα βραχνό ξέσπασμα γέλιου ακούστηκε αναγγέλλοντας την είσοδοτου Καραγκιόζη, και μια αστεία φιγούρα, δεκαπέντε με είκοσι

εκατοστά ψηλή, ήρθε και σφηνώθηκε κάτω από τα τείχη του κήπουμε αλλόκοτες χειρονομίες.

Ο Καραγκιόζης αξίζει ιδιαίτερη περιγραφή. Το πρόσωπό του, πουαναγκαστικά το βλέπεις πάντα σχηματικά, αφού είναι φιγούρα του

θεάτρου σκιών, είναι μια αρκετά πετυχημένη καρικατούρα του

τυπικού Τούρκου. Η παπαγαλίσια μύτη του κυρτωνει πάνω από μιαγενειάδα μαύρη, κοντή και κατσαρή, που προεξέχει πάνω από ένα

μακρύ και σουβλερό πηγούνι. Ένα δασύ φρύδι διαγράφει μια γραμμήαπό μελάνι πάνω από το μάτι του, το οποίο φαίνεται ολόκληρο σ' έναπρόσωπο που είναι προφίλ, με μια τολμηρότητα στο σχέδιο καθαράβυζαντινή· η φυσιογνωμία του είναι ένα κράμα ανοησίας, ακολασίας

και κατεργαριάς, γιατί είναι συγχρόνως ο Πρυντόμ, ο Πρίαπος και οΡομπέρ Μακαίρ57· ένα παλιομοδίτικο τουρμπάνι καλύπτει το

ξυρισμένο κρανίο του και το βγάζει ανά πάσα στιγμή, κωμικό μέσοπου πάντα κάνει τους θεατές να γελούν· ένα σακάκι, ένα παρδαλόγιλέκο, ένα φαρδύ παντελόνι, συμπληρώνουν την αμφίεσή του. Ταχέρια του και τα πόδια του κινούνται.

Ο Καραγκιόζης διαφέρει από τα νευρόσπαστα του Σεραφέν58: αντί να

είναι μια αδιαφανής μαύρη φιγούρα που προβάλλει με φόντο τολαδόχαρτο, είναι ζωγραφισμένος με διάφανα χρώματα, σαν τιςφιγούρες του μαγικού φανού. Θα μπορούσα να δώσω μια πιο πιστή

εικόνα του μόνο αν τον συνέκρινα με μια φιγούρα υαλογραφίαςξεκολλημένης από το γυαλί μαζί με το μολύβδινο σκελετό που τηνπεριχαράσσει και τη διαγράφει. Πάνω σε μαύρα περιγράμματα που

σχηματίζουν τις γραμμές και τις σκιές, φτιαγμένα από χαρτόνι, τενεκέή όποιο άλλο ανθεκτικό υλικό, εφαρμόζονται ημιδιάφανες φολίδες,πράσινες, γαλάζιες, κίτρινες, κόκκινες, ανάλογα με το χρώμα τουρούχου ή του αντικειμένου που αναπαρίσταται, Οι μαριονέτες της

Ιάβας μοιάζουν λοιπόν πολύ περισσότερο με τον Καραγκιόζη απ' ό,τι



156

οι κινεζικές φιγούρες του θεάτρου σκιών. Αλλά αρκετά για τηνκατασκευή και το χρωματισμό του Τούρκου φασουλή. Η περιγραφή

ισχύει και για όλους τους υπόλοιπους ηθοποιούς, που

κατασκευάζονται με τον ίδιο τρόπο.

Όπώς ακριβώς ένας πρίγκιπας της τραγωδίας, ο Καραγκιόζης έχει

έναν έμπιστο που ονομάζεται Χατζηαβάτης, κάτι ανάμεσα στονΜασκαρίλ και τον Μπερτράν59, ύπουλος βοηθός που του ανταπαντάεικαι τον περιγελάει υπηρετώντας τον: δε νοείται ο Καραγκιόζης χωρίςτον Χατζηαβάτη, όπως δε νοείται ο Ορέστης χωρίς τον Πυλάδη, ο

Ευρύαλος χωρίς τον Νίσο, ο Κάστορας χωρίς τον Πολυδεύκη, και τοραδιούργο και εριστικό αυτό δίδυμο διατρέχει όλο το κωμικό

δραματολόγιο του είδους· ο Χατζηαβάτης έχει κορμί σβέλτο σαν τοπνεύμα του, και το λεπτοκαμωμένο σώμα του έρχεται σ' αντίθεση μετο γεροδεμένο σκαρί του Καραγκιόζη.

Ο κήπος που περιέγραψα παραπάνω κρύβει μια μυστηριώδηομορφιά, ένα ουρί του Μωάμεθ που διεγείρει στον ύψιστο βαθμό τις

φιλήδονες επιθυμίες του Καραγκιόζη. Θα ήθελε να τρυπώσει σ' αυτότον απαγορευμένο παράδεισο που φρουρείται από άγριους φύλακες

και, για να το πετύχει, σκαρφίζεται παντός είδους πανουργίες πουανατρέπονται η μια μετά την άλλη: πότε ένας ευνούχος τον απειλεί μετη σπάθα του, πότε ένα σκυλί με κοφτερά δόντια και δυνατάγαβγίσματα ορμάει στα πόδια του και κατασπαράζει τις γάμπες του.

Ο Χατζηαβάτης, που είναι το ίδιο ερωτύλος με το αφεντικό του,πασχίζει να υποκαταστήσει τον Καραγκιόζη και να τρυπώσει αντί γιαεκείνον στο άδυτο της καλλονής. Περιπλέκει την κατάσταση μ' ένασωρό δόλους που καταλήγουν σε γκάφες, κι αυτές με τη σειρά τους

γίνονται αφορμή για λογομαχίες και ευτράπελες φιλονικίες ανάμεσα

σ' εκείνον και τον κύριό του. Είναι τόσο αχρείος που δεν έχει καν τηναρετή του Μασκαρίλ, ο οποίος δεν ερωτοτροπεί με τις ερωμένες του

Λελί,

Παρουσιάζεται ένα καινούριο πρόσωπο. Είναι ένας νέος άντρας, έναςγόνος οικογενείας, ντυμένος με ρεντιγκότα και φέσι, σαν νεαρόςΤούρκος πρόξενος. Κρατάει στο χέρι μια γλάστρα με βασιλικό,

σύμβολο της ψυχικής του κατάστασης, που υποδηλώνει ένα φανερό



157

και ασίγαστο έρωτα. Ο Καραγκιόζης μυρίζεται ότι είναι ένας αφελήςερωτευμένος και του γίνεται κολλιτσίδα· τον αφαιμάσσει χρηματικά

με την υπόσχεση ότι θα τον βοηθήσει να φτάσει ως την αγαπημένη

του, και τον άγει και τον φέρει σαν υπηρέτη του Μολιέρου, ένανπανηλίθιο και μωρόπιστο Βαλέριο ή έναν Έραστο· ευελπιστεί να μπει

πίσω από τον εφέντη μες στον παράδεισο, που φρουρείται απόμαύρους με φλογοβόλα καμτσίκια, και να του αρπάξει με άτιμο τρόποτην καλή του.

Κάποιοι Πέρσες, που τους προσείλκυσε η φήμη της καλλονής,

έρχονται κι αυτοί και ξεροσταλιάζουν μπροστά στο φράχτη τουκήπου. Είναι καβάλα πάνω σε άλογα ριγωτά και στολισμένα με

αλλόκοτα φάλαρα. Ψηλά σκουφιά από δέρμα αστρακάν ορθώνονταιστα κεφάλια τους, και κρατούν στο χέρι ρόπαλα που δεναποχωρίζονται ποτέ. Ο Καραγκιόζης πασχίζει να καλοπιάσει τουςνεοφερμένους και τους διηγείται κάθε λογής σαχλαμάρες, τη μια πιο

παράλογη από την άλλη, αλλά ανάλογες της βλακείας που οι Τούρκοιαποδίδουν στους Πέρσες. Ο Χατζηαβάτης τους τραβάει επίσης τηνπροσοχή, και ο μεταξύ τους ανταγωνισμός προκαλεί μια φιλονικίαπου τελειώνει με μια γερή δόση από κλοτσιές και γροθιές που

μοιράζει ο Καραγκιόζης στον έμπιστό του. Όσο κρατάει αυτή ησυμπλοκή, ο εραστής γλιστράει μες στο χαρέμι και κλείνει την πόρταστα μούτρα των εμβρόντητων Περσών που, αλλάζοντας γνώμη,

πέφτουν σύσσωμοι πάνω στον Καραγκιόζη και τον Χατζηαβάτη καιπροκαλούν μια γενική αναμπουμπούλα που την καλοδέχονται ταπαρατεταμένα γέλια του κοινού.

Μεταφέρω εδώ μόνο το καθαρά μιμικό μέρος του έργου: τα μόνα

τουρκικά που ξέρω είναι οι λέξεις που παρενέβαλε ο Μολιέρος στην

τελετή χειροτονίας του Αρχοντοχωριάτη· άλλωστε, η τουρκική δενείναι μια διάφανη γλώσσα όπως η ιταλική, η ισπανική και η

πορτογαλική, πίσω από την οποία μαντεύεις τη σκέψη, μολονότι σουείναι άγνωστη· φαίνεται όμως ότι ο διάλογος ήταν από τους πιοευτράπελους, αν κρίνω από την ευθυμία και τα ξεκαρδιστικά γέλια

των θεατών που ήταν σε θέση να καταλάβουν.

Η τουρκική γλώσσα προσφέρεται για πλήθος από τα πιο ευτράπελα



158

και τα πιο ασυνήθιστα διφορούμενα και καλαμπούρια. Αρκεί έναγράμμα ή ένας τόνος για ν' αλλάξει η σημασία της λέξης. Λόγου χάριν,

Asem σημαίνει Πέρσης· asemi60 σημαίνει μωρόπιστος. Αντί για Asem

baba, κύριε Πέρση, ο Καραγκιόζης δε χάνει ποτέ την ευκαιρία να πειasemi baba, πράγμα που ξεσηκώνει άφθονα γέλια, καθώς ο Πέρσης

παίζει στις τουρκικές κωμωδίες τον ίδιο ρόλο που παίζει ο Άγγλος σταγαλλικά κωμειδύλλια και ο Γάλλος στα αγγλικά έργα. Οι άμοιροιΠέρσες παίζουν το ρόλο του καρπαζοεισπράκτορα σ' όλα τα αστεία

και σ' όλες τις απάτες: παρωδούν το ύφος τους και την εμφατικήπροφορά τους, την αδέξια και άκαμπτη στάση τους, την παράξενηστολή τους και το ρόπαλο που κρατούν πάντα στη χούφτα, σαν τουςήρωες του Βιβλίου των Βασιλέων , ακόμα και στις περιστάσεις που το

πολεμικό αυτό όργανο είναι περιττό. Πιθανόν στην Περσία ο ήρωαςπου γελοιοποιείται να είναι Τούρκος, δίκαιη ανταπόδοση τωνυβριστικών προσβολών από λαό σε λαό.

Ο πολύγλωσσος φίλος μου μου μετέφραζε σκόρπια κάποιασπαρταριστά κομμάτια· αλλά είναι αδύνατον να δώσω στη γλώσσαμας την παραμικρή ιδέα αυτών των χονδροειδών αστείων και τωνυπερβολικών άσεμνων καλαμπουριών, που θ' απαιτούσαν, για ν'

αποδοθούν, το λεξιλόγιο του Ραμπελαί, του Μπεροάλντ και τουΕυτράπελου, γαρνιρισμένο με την αθυροστομία του Βαντέ61. ΟΚαραγκιόζης όμως του μεγάλου νεκροταφείου έχει υποστεί

λογοκρισία ή, για να το πούμε καλύτερα, ευνουχισμό: λέειαισχρόλογα αλλά δεν τα κάνει πια στην πράξη· η ηθική τον έχειαφοπλίσει· είναι ένας φασουλής χωρίς μπαστούνι, ένας σάτυρος

χωρίς κέρατα, ένας θεός από τη Λάμψακο ευνουχισμένος σαν τονΑβελάρδο, και, αντί να τα κάνει στην πράξη, αφηγείται τα λάγνακατορθώματά του σαν τον Θηραμένη62. Είναι πιο κλασικός· έτσι όμως

είναι πιο πληκτικός, και η αυθεντικότητα του χαρακτήρα του χάνειπολύ.

Ο διάλογος διανθίζεται με ποιητικά κομμάτια και με τραγουδάκια σαντα άσματα των κωμειδυλλίων, που νιαουρίζονται σε αδιανόητες

οκτάβες και συνοδεύονται από μια άγρια υπόκρουση από ντέφια.

Ο Γάμος του Καραγκιόζη είναι ένα έργο που προσφέρεται για θέαμα.



159

Ο Καραγκιόζης είδε μια γοητευτική κοπέλα και, επειδή από τη φύσητου ανάβει πολύ εύκολα, ένιωσε για εκείνη ένα από τα πιο ζωηρά

πάθη. Να παρατηρήσουμε, με την ευκαιρία, ότι οι γυναικείες

φιγούρες έχουν ξεσκέπαστο το πρόσωπο, αντίθετα με το τουρκικόέθιμο. Η μούσα του Καραγκιόζη είναι στην πραγματικότητα μια

αρκετά όμορφη φιγούρα που έχει μάτια βαμμένα με σουρμέ, κόκκιναχείλη, μάγουλα σπατουλαρισμένα με φτιασίδια, στολή σουλτάνας τηςκωμικής όπερας, και κουνιέται πολύ φιλάρεσκα. Όταν ορίζεται ο

γάμος, ο Καραγκιόζης στέλνει τα γαμήλια δώρα: τέσσερις αραμπάδες,τέσσερις ταλίκες, τέσσερα εξημερωμένα άλογα, τέσσερις καμήλες,τέσσερις αγελάδες, τέσσερις κατσίκες, τέσσερις σκύλους, τέσσεριςγάτες, τέσσερα κλουβιά γεμάτα πουλιά· ύστερα καταφτάνουν

χαμάληδες φορτωμένοι ντιβάνια, πίπες, ναργιλέδες, σκαμνάκια,τραπεζάκια, χαλιά, φανάρια, κοσμηματοθήκες, σεντούκια για ρούχα,πιατικά και πήλινα δοχεία νυκτός. Τούτη η παρέλαση, που είναι

διδακτική για τον ξένο γιατί τον μυεί στις λεπτομέρειες του τουρκικούνοικοκυριού, εκτελείται εν πομπή και παρατάξει και σ' ένα τέμπο ηεπανάληψη του οποίου γίνεται στο τέλος ευχάριστη και σου

καρφώνει θες δε θες το σκοπό στο κεφάλι. Όλη αυτή ημεγαλοπρέπεια δε γλιτώνει τον Καραγκιόζη από μια πρώιμη συζυγική

ατυχία. Η κοπέλα, που μέχρι πριν από λίγο ήταν τόσο ντελικάτη,στρογγυλεύει ολοφάνερα εξαιτίας μιας πρόωρης εγκυμοσύνης στην

οποία ο άντρας της δεν έχει βάλει διόλου το δαχτυλάκι του· ο άμοιροςΚαραγκιόζης γίνεται πατέρας την ημέρα ακριβώς του γάμου του,φαινόμενο που του προκαλεί μια άνευ προηγουμένου κατάπληξη και

που στο τέλος αποδέχεται στωικά σαν Παριζιάνος σύζυγος.

Η κωμωδία αυτή με διασκέδασε πολύ, γιατί δεν απαιτεί, όπως ηπρώτη, την κατανόηση των διαλόγων, και μου προκάλεσε την ίδια

ευχαρίστηση που φέρνει το μπαλέτο της Όπερας στους ξένους πουδεν καταλαβαίνουν τη γλώσσα μας.

Τα άλογα, οι καμήλες, οι σκύλοι, όλα τα εξαρτήματα της παρέλασηςείχαν τα πιο χαρούμενα και τα πιο απλοϊκά σχήματα, και θύμιζαν το

πρωτόγονο ύφος των βινιετών του Επινάλ. Οι Τούρκοι, στους οποίουςη θρησκεία απαγορεύει ν' αναπαριστούν με το σχέδιο ή τη ζωγραφικήοποιοδήποτε αντικείμενο που ήταν ή είναι εν ζωή, έχουν παραμείνει



160

από αυτή την άποψη εντελώς ακαλλιέργητοι, και οι μαριονέτες τουΚαραγκιόζη, οι μόνες ανεκτές αναπαραστάσεις της ανθρώπινης

μορφής, έχουν υποστεί τις συνέπειες της απειρίας τους· οι φιγούρες

αυτές, όμως, όπως οτιδήποτε πρωτόγονο, έχουν ένα χαρακτήρα πουθα έχαναν με μια πιο ραφιναρισμένη μορφή.

Ξαναγύρισα στο Πέραν μέσα από ένα έρημο τμήμα τουνεκροταφείου, ακολουθώντας μια δεντροστοιχία με πελώριακυπαρίσσια. Η σελήνη περνούσε τις ασημένιες αχτίδες της μέσα απότους σκοτεινούς όγκους τους και αναδείκνυε πάνω σ' ένα πηχτό

κατάμαυρο φόντο τους λευκούς τάφους που ορθώνονταν στακράσπεδα του δρόμου, σαν φαντάσματα μες στο σάβανό τους. Μια

βαθιά σιωπή βασίλευε κάτω από το νεκρικό δάσος, που την τάραζεπότε πότε το μακρινό αλύχτισμα κάποιου σκύλου· μου φαινόταν πωςάκουγα την καρδιά μου να χτυπάει, η μόνη ζωντανή μέσα σ' αυτό τονεκρό πληθυσμό, όταν ξαφνικά μια φωνή αντήχησε μες στο αυτί μου,

σαν σάλπιγγα της τελικής κρίσης, και μου είπε στα γαλλικά τούτη τηφράση που δε δικαιολογούσε το σκίρτημα που μου προκάλεσε:«Κύριε, θέλετε ν' αγοράσετε τα τελευταία μου γλυκά;»

Ο απρόσφορος τόπος και χρόνος για να προσφέρεις ένα γλυκό, σταβάθη ενός νεκροταφείου, τη ρομαντική ώρα, την ώρα τωνφαντασμάτων, είχε κάτι το αστείο και το τρομαχτικό που μ' έκανε ναγελάσω και να φοβηθώ· να ήταν τάχα η σκιά ενός αρτοποιού

συμπατριώτη μου που πέθανε στην Κωνσταντινούπολη και βγήκε απότη γη για να μου προσφέρει τη σκιά ενός τσουρεκιού; Ήταν εντελώςαπίθανο. Έτσι περπάτησα προς την πλευρά απ' όπου ερχόταν η φωνή.

Ένας πολύ γεροδεμένος λεβέντης, ολοζώντανος, μουστακαλής και

μυώδης, κρατούσε μπροστά του μια μικρή τάβλα γεμάτη αμυγδαλωτάκαι περίμενε κάποιον απίθανο πελάτη στο μοναχικό αυτόσταυροδρόμι. Μιλούσε γαλλικά γιατί είχε υπηρετήσει ως

ακροβολιστής στην Αλγερία και, αηδιασμένος από τα όπλα,αφοσιώθηκε σ' αυτό το άκακο εμπόριο νυχτερινής ζαχαροπλαστικής.

Αγόρασα το εμπόρευμα του καταστήματός του για καμιά τριανταριάγρόσια, επιφυλάχτηκα να το προσφέρω στα νυχτόβια σκυλιά που θα



161

συναντούσα και συνέχισα το δρόμο μου.

Την επομένη, για να συνεχίσω τη σπουδή μου πάνω στον Τούρκο

φασουλή, ο φίλος μου μου πρότεινε να κατηφορίσουμε στονΤοπχανέ, όπου, στην πίσω αυλή ενός καφενείου, έδιναν μηλογοκριμένες παραστάσεις του Καραγκιόζη, με όλη την ευτράπελη και

λάγνα ελευθεριότητα που διαθέτει ο τύπος του.

Η αυλή ήταν γεμάτη κόσμο. Τα παιδιά, και ιδίως τα κοριτσάκια οχτώ ήεννέα χρόνων, αφθονούσαν. Υπήρχαν ανάμεσά τους κάποια που ήτανχάρμα οφθαλμών και, με το απροσδιόριστο ακόμα φύλο τους,

θύμιζαν τα όμορφα προσωπάκια από την Έξοδο από το σχολείο του

Ντεκάμ, τόσο ασυνήθιστα χαριτωμένα και τόσο ιδιότροπα γοητευτικάήταν. Με τα όμορφα, έκπληκτα και μαγεμένα μάτια τους, ορθάνοιχτα

σαν μαύρα λουλούδια, κοιτούσαν τον Καραγκιόζη να επιδίδεται στιςβρώμικες ακολασίες του και να μαγαρίζει τα πάντα με τις τερατώδειςιδιοτροπίες του. Κάθε ερωτικό κατόρθωμά του αποσπούσε από τούτατα αφελώς διεφθαρμένα αγγελάκια γάργαρα ξεκαρδιστικά γέλια και

ατέλειωτα χειροκροτήματα: η μοντέρνα σεμνοτυφία δε θα μαςεπέτρεπε ν' αναφερθούμε σ' αυτές τις τρελές φάρσες, όπου οι λάγνες

σκηνές του Αριστοφάνη συνδυάζονται με τις κωμικές σκέψεις τουΡαμπελαί· φανταστείτε τον αρχαίο θεό των κήπων ντυμένο Τούρκο ναξαμολιέται μες στα χαρέμια, τα παζάρια, τα σκλαβοπάζαρα, τακαφενεία, μες στους άπειρους τόπους όπου τυρβάζει η ανατολίτικη

ζωή, και να στροβιλίζεται ανάμεσα στα θύματά του, ασύστολος,κυνικός και χαρμόσυνα άγριος. Δε θα μπορούσαν να σπρώξουν πιομακριά την ιθυφαλλική υπερβολή και την ξεδιαντροπιά της άσεμνηςφαντασίας.

Ο Καραγκιόζης μεταφέρεται συχνά μες στα σεράγια και δίνει εκείπαραστάσεις που οι γυναίκες παρακολουθούν πίσω από καφασωτάθεωρεία. Πώς συμβαδίζει ένα τόσο ελευθέριο θέαμα με τόσο

αυστηρά ήθη; Μήπως τελικά χρειάζεται πάντα ένας τρόπος για ναξεθυμαίνουν τα καταπιεσμένα πάθη και η πιο άκαμπτη ηθική ν'αφήνει μια διέξοδο στην ανθρώπινη διαφθορά; Άλλωστε οιδιεφθαρμένες αυτές φαντασιώσεις είναι ακίνδυνες και χάνονται σαν

σκιές όταν σβήνει το λυχνάρι της παράγκας.



162

Βλέποντας τον Καραγκιόζη, σκεφτόμουν να τον συνδέσω, μέσα απότη συγγένειά του με τον Πολισινέλ, τον Πουλτσινέλα, τον Παντς, τον

Πίκελχερινγκ και τον Ολντ Βάις, με τον Μάκκο63, τη μαριονέτα των

Όσκων, και ακόμα με τα αυτόματα νευρόσπαστα· αλλά όλη αυτή ηλόγια κενολογία αχρηστεύτηκε όταν μου είπαν ότι ο Καραγκιόζης

ήταν πολύ απλά η καρικατούρα ενός βεζίρη του Σαλαδίνου, γνωστούγια τα έκτροπα και τη φιληδονία του, καταγωγή που κάνει τονΚαραγκιόζη σύγχρονο των σταυροφοριών, παλαιότητα ικανοποιητική

για την αρχοντική καταγωγή μιας φιγούρας του θεάτρου σκιών.



163

Ο ΣΟΥΛΤΑΝΟΣ ΣΤΟ ΤΖΑΜΙ ΤΟΥΡΚΙΚΟ ΔΕΙΠΝΟ

ΕΙΘΙΣΤΑΙ, ΚΑΘΕ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, ΝΑ ΠΗΓΑΙΝΕΙ Ο πατισάχ, μετά φανών και

λαμπάδων, σ' ένα τζαμί για να κάνει δημόσια τις προσευχές του. ΗΠαρασκευή, όπως όλοι ξέρουν, είναι για τους μουσουλμάνους ό,τι η

Κυριακή για τους χριστιανούς και το Σάββατο για τους εβραίους; μιαμέρα που είναι πιο ειδικά αφιερωμένη στα θρησκευτικά καθήκοντα,χωρίς να σημαίνει απαραίτητα ότι είναι μέρα αργίας.

Κάθε εβδομάδα ο ηγέτης των πιστών επισκέπτεται ένα διαφορετικό

τζαμί: την Αγία Σοφία, το Σουλεϊμανιέ, το Οσμανιέ, το ΣουλτάνΒαγιαζίτ, το Γενί Τζαμί, το τζαμί των Τουλιπών ή οποιοδήποτε άλλο,ακολουθώντας τη διαδρομή που έχει οριστεί και γνωστοποιηθεί εκ

των προτέρων. Πέρα από το γεγονός ότι η προσευχή μέσα σ' ένανοίκο λατρείας είναι υποχρεωτική αυτή τη μέρα σύμφωνα με τιςεντολές του Κορανίου, και ο πατισάχ, ως θρησκευτικός ηγέτης, δενεξαιρείται, υπάρχει ακόμα, σ' αυτή την επίσημη άσκηση των

λατρευτικών καθηκόντων, ένας πολιτικός λόγος: να διαπιστώσει ολαός με τα ίδια του τα μάτια ότι είναι ζωντανός ο σουλτάνος, ο οποίοςπερνάει όλη την εβδομάδα αποτραβηγμένος στα βάθη της μυστικής

απομόνωσης του σεραγιού ή των θερινών παλατιών που είναισπαρμένα πάνω στις όχθες του Βοσπόρου. Διασχίζοντας την πόληκαβάλα σ' ένα άλογο, ορατός απ' όλους, υπογράφει μπροστά στο λαό

του και τους ξένους πρεσβευτές ένα πιστοποιητικό ύπαρξης, πρόνοιαπου δεν είναι ανώφελη, γιατί θα μπορούσαν κάποιοι να κρύψουν τοφυσικό ή βίαιο θάνατό του λόγω ραδιουργιών μες στο παλάτι. Ηαρρώστια, ακόμα και βαριά, δεν εμποδίζει αυτό τον περίπατο: ο

Μαχμούτ Α', γιος του Μουσταφά, πέθανε ανάμεσα στις δυο πόρτεςτου σεραγιού, όταν επέστρεψε από μια έξοδο Παρασκευής στην

οποία είχε συρθεί προσπαθώντας με κόπο να κρατηθεί πάνω στησέλα του, και φτιασιδωμένος για να κρύβει τη χλομάδα του.

Οι δραγουμάνοι των ξενοδοχείων γνωρίζουν πάντα, την παραμονή ήπολύ νωρίς το πρωί, το τζαμί όπου πρόκειται να προσκυνήσει οσουλτάνος, και έμαθα από το δραγουμάνο του ξενοδοχείου

«Βυζάντιο» ότι ο σουλτάνος επρόκειτο να πάει από το παλάτι τουΣιραγκάν στο Μετζιντιέκιοϊ που βρισκόταν παραδίπλα. Καθώς η



164

διαδρομή από το Ντερβίς Σοκάκ στο Σιραγκάν είναι αρκετά μακριά,και η τουρκική ώρα είναι αρκετά δυσνόητη για τους ξένους, όταν

έφτασα κάθιδρος και μισοψημένος από το λιοπύρι του Ιουλίου, η

πομπή είχε παρελάσει και ο σουλτάνος απήγγελλε τις προσευχές τουστο εσωτερικό του τζαμιού· αλλά μου έμενε η λύση να τον περιμένω

να τελειώσει και να τον δω να βγαίνει και να επιστρέφει, και έτσι ούτεγάτα ούτε ζημιά, αν εξαιρέσουμε την ορθοστασία μιας ώραςσυντροφιά με Άγγλους, Αμερικανούς, Γερμανούς και Ρώσους που

είχαν έρθει εδώ για τον ίδιο σκοπό.

Το Μετζιντιέκιοϊ γειτονεύει με το παλάτι του Σιραγκάν, η πρόσοψητου οποίου βλέπει στο Βόσπορο και που, από αυτή την πλευρά,

δείχνει μόνο κάτι ψηλά τείχη πάνω στα οποία δεσπόζουν οικαμινάδες από τις κουζίνες, βαμμένες πράσινες και κρυμμένες με τημορφή κολόνας. Είναι πολύ μοντέρνο, και η αρχιτεκτονική του με τιςσπείρες και τα κιχώρια μιας γενουάτικης ροκοκό τεχνοτροπίας δεν

προσφέρει τίποτα το αξιοσημείωτο, αν και με την εκτυφλωτική τουλευκότητα φαντάζει αρκετά καλά πάνω στο βαθυγάλανο ουρανό.

Η πόρτα του τζαμιού ήταν ανοιχτή, και διακρίνονταν οι βεζίρηδες, οι

πασάδες και οι υψηλοί αξιωματούχοι με τα φέσια στο κεφάλι, ταχρυσά πλουμίδια στο στήθος και τις χοντρές επωμίδες που τουςέκαναν ακόμα πιο σωματώδεις, να εκτελούν, παρά την παχυσαρκίατους, τις αρκετά περίπλοκες παντομίμες της ανατολίτικης προσευχής·

γονάτιζαν και ανασηκώνονταν βαριά με μια ευλάβεια που έμοιαζεειλικρινής, γιατί οι φιλοσοφικές ιδέες έχουν κάνει πολύ μικρότερηπρόοδο απ' όσο θέλουν να πιστεύουν στην Κωνσταντινούπολη. Ακόμακαι οι Τούρκοι που έχουν ευρωπαϊκή ανατροφή, όταν επιστρέφουν

από το Λονδίνο ή το Παρίσι δεν είναι λιγότερο προσηλωμένοι στο

Κοράνι, και αρκεί να ξύσει κανείς ελαφρά το βερνίκι του πολιτισμούπάνω τους για να ξαναβρεί τον ευλαβή πιστό.

Μαύροι σκλάβοι και σεΐζηδες κρατούσαν από το χαλινάρι ήπεριέφεραν τα λαμπροστολισμένα άλογα που είχαν μεταφέρει τοσουλτάνο και την ακολουθία του· ήταν κάτι πανέμορφα ζώα,εύρωστα, γεροδεμένα, που δεν έχουν τη νευρώδη σβελτάδα του

αραβικού αλόγου, αλλά λένε ότι είναι πολύ ανθεκτικά στην κούραση·



165

οι κομψοί δρομείς της ερήμου θα λύγιζαν κάτω από το βάρος πουέχουν οι ογκώδεις Τούρκοι καβαλάρηδες, οι οποίοι στην πλειοψηφία

τους είναι υπερβολικά χοντροί, ιδίως οι υψηλόβαθμοι· τ' άλογα αυτά

ανήκουν στη βερβερική ράτσα και αποτελούν έναν ιδιαίτερο τύπο. Τοάλογο του σουλτάνου αναγνωριζόταν από τα πετράδια που στόλιζαν

το κάλυμμα της σέλας του και από το αυτοκρατορικό μονόγραμμαπου ήταν κεντημένο σαν σύνθετο αραβούργημα σε κάθε άκρη τουβελούδου που είχε σχεδόν εξαφανιστεί κάτω από τα στολίδια.

Οι στρατιώτες ήταν στοιχημένοι κατά μήκος των τοίχων, περιμένοντας

να βγει η Αυτού Υψηλότης· φορούσαν το κόκκινο φέσι, και η στολήτους, παρόμοια με την ανεπίσημη στολή του δικού μας παρατακτού

στρατού -στρογγυλό σακάκι από γαλάζια τσόχα και παντελόνι απόχοντρό λευκό λινό- κάνει μια μάλλον ασυνήθιστη αντίθεση με ταχαρακτηριστικά και μαυριδερά πρόσωπά τους στα οποία τοτουρμπάνι των γενίτσαρων θα ταίριαζε πολύ καλύτερα.

Στο προαύλιο του τζαμιού ήταν απλωμένη μια σχετικά στενή λωρίδα

από μαύρο κασμίρι για να πατήσει πάνω ο σουλτάνος· ξεκινούσε απότη θύρα, ακολουθούσε τα σκαλοπάτια και κατέληγε σ' ένα μαρμάρινο

ανάβαθρο, όμοιο μ' εκείνο που βρίσκεται στην είσοδο του παλατιούκαι κοντά στις σκάλες των καϊκιών. Μου φαίνεται, χωρίς ωστόσο ναμπορώ να το επιβεβαιώσω, ότι το μαύρο χαλί προορίζεταιαποκλειστικά και μόνο για το σουλτάνο που θεωρείται ο μεγάλος Χαν

των Ταρτάρων, και ότι αυτή η απόχρωση είναι το διακριτικό τουγνώρισμα.

Οι γονυκλισίες, τα προσκυνήματα και οι ψαλμωδίες παρατείνοντανστο εσωτερικό του τεμένους, και ο μεσημεριανός ήλιος, όσο

ανέβαινε, έδινε μια λάμψη στο χαλικόστρωτο της πλατείας· τα λευκάτείχη έστελναν εκτυφλωτικές αντανακλάσεις, που ήταν ακόμα πιοενοχλητικές για τις τρεις τέσσερις κυρίες που βρίσκονταν εκεί, στις

οποίες η εθιμοτυπία απαγορεύει ν' ανοίγουν το παρασόλι παρουσίατου σουλτάνου, ακόμα και μπροστά στα παλάτια που κατοικεί. ΣτηνΑνατολή, το παρασόλι ήταν ανέκαθεν έμβλημα της ύπατης εξουσίας.Ο αφέντης είναι στη σκιά, ενώ οι σκλάβοι ξεροψήνονται στον ήλιο. Η

αυστηρότητα έχει χαλαρώσει σ' αυτό το σημείο όπως σ' όλα τα



166

πράγματα, και δε θα διατρέχαμε σήμερα, παραβιάζοντας αυτό τοέθιμο, τους κινδύνους στους οποίους θα ήταν εκτεθειμένος κανείς

άλλοτε. Οι εκλεπτυσμένοι ξένοι, όμως, συμμορφώνονται με τα έθιμα.

Ποιο το όφελος να προσβάλλει κανείς τις συνήθειες του τόπου πουεπισκέπτεται, συνήθειες που έχουν κάποιο λόγο ύπαρξης και που

συχνά είναι στο βάθος το ίδιο γελοίες με τις δικές μας;

Παρατηρήθηκε μια κινητικότητα στο εσωτερικό του τζαμιού· οιαξιωματούχοι ξαναφόρεσαν τα παπούτσια τους στην πόρτα· οισεΐξηδες οδήγησαν το άλογο του σουλτάνου δίπλα στο ανάβαθρο, και

αμέσως, μέσα από τους αντιμέτωπους ζυγούς των βεζίρηδων, τωνπασάδων και των μπέηδων που χαιρετούσαν με τον ανατολίτικο

τρόπο -χαιρετισμό που προτιμώ πολύ περισσότερο για τη σεβάσμιαχάρη του από τον ευρωπαϊκό- εμφανίστηκε η Αυτού Υψηλότης οσουλτάνος Αμπντούλ-Μετζίτ, προβάλλοντας φωτεινός πάνω στοσκούρο φόντο της πόρτας, που το περβάζι της σχημάτιζε γύρω του

ένα πλαίσιο. Η αμφίεσή του, πολύ λιτή, απαρτιζόταν από ένα ριχτόπανωφόρι από βαθυγάλανη τσόχα, ένα παντελόνι από λευκό μουαρέ,γυαλισμένες μπότες και ένα φέσι που το δεσποτικό λοφίο του απόφτερά ερωδιού ήταν στερεωμένο μ' ένα κουμπί από τεράστια

διαμάντια· από τη χαραμάδα του πανωφοριού του γυάλιζαν λίγαχρυσά πλουμίδια στο στήθος. Νοσταλγώ έντονα, από την πλευρά μου,την αρχαία ασιατική χλιδή· μου άρεσαν οι σουλτάνοι που ήταν

ανέκφραστοι σαν είδωλα μέσα σε λιθοστόλιστες λάρνακες, όμοιοι μεπαγώνια της εξουσίας που ανοίγουν την ουρά τους στη μέση ενόςφωτοστέφανου από ήλιους. Στις χώρες με απόλυτη εξουσία, ο

ηγεμόνας μπορούσε να ξεχωρίσει από την ανθρωπότητα μόνο μέσααπό μορφές επιβλητικές, πομπώδεις, ιερατικές, μόνο μέσα από μιαεκθαμβωτική, χιμαιρική και παραμυθένια πολυτέλεια· όπως ο Θεός

στο Μωυσή, έτσι κι εκείνος οφείλει να εμφανίζεται στους λαούς τουμόνο μέσα από μια φλεγόμενη βάτο από φωσφορίζοντα διαμάντια.Ωστόσο, παρά την αυστηρή λιτότητα των ρούχων του, το αξίωμα τουΑμπντούλ-Μετζίτ δεν αποτελούσε μυστήριο για κανέναν. Ένας

ύψιστος κορεσμός διαφαινόταν στο ωχρό πρόσωπό του· η συνείδησημιας ακατανίκητης εξουσίας έδινε στα χαρακτηριστικά του, που ήτανεξάλλου ελάχιστα συμμετρικά, μια μαρμάρινη ηρεμία, Τα απλανή,

ακίνητα μάτια του, που ήταν συγχρόνως διαπεραστικά και



167

μελαγχολικά, που έβλεπαν τα πάντα και δεν κοίταζαν τίποτα, δενέμοιαζαν με μάτια ανθρώπου· μια κοντή, αραιή, μελαχρινή γενειάδα

περιέβαλλε αυτό το θλιμμένο, δεσποτικό και γλυκό προσωπείο.

Με λίγα βήματα που έκανε με εξαιρετική βραδύτητα, σαν ναγλιστρούσε μάλλον παρά να περπατούσε -βήματα θεού ή

φαντάσματος που δεν κινείται με ανθρώπινο τρόπο- ο Αμπντούλ-Μετζίτ διάβηκε την απόσταση που χώριζε την πόρτα του τζαμιού απότη μαρμάρινη πέτρα, ακολουθώντας τη μαύρη υφασμάτινη λωρίδαπάνω στην οποία κανείς άλλος εκτός από εκείνον δεν πατούσε το

πόδι του, και κύλησε μάλλον παρά ανέβηκε πάνω στη σέλα τουαλόγου του, που ήταν ακίνητο σαν μαρμαρωμένο. Οι χοντροί

αξιωματούχοι σκαρφάλωσαν λίγο πιο δύσκολα πάνω στα ζώα πουτους αναλογούσαν, και η πομπή άρχισε να προχωράει για ναεπιστρέψει στο παλάτι ενώ οι στρατιώτες φώναζαν «Ζήτω οσουλτάνος!» στα τουρκικά με πραγματικό ενθουσιασμό.

Επιταχύνοντας λίγο το βήμα μου, μπόρεσα να προσπεράσω την

πομπή και να πάω να στηθώ πιο μακριά, ώστε να βλέπω ακόμα τηνΥψηλότητά Του. Πρόσφερα το μπράτσο μου σε μια νεαρή Ιταλίδα που

με είχε παρακαλέσει να τη συνοδέψω και που έσκυβε λαίμαργα μέσααπό τον ανθρώπινο κλοιό για ν' αντικρίσει το πρόσωπο τουσουλτάνου· γιατί ένας άντρας που έχει χίλιες εξακόσιες παλλακίδεςείναι ένα φαινόμενο που κεντρίζει στον ύψιστο βαθμό τη γυναικεία

περιέργεια. Ο Αμπντούλ-Μετζίτ, το άλογο του οποίου προχωρούσενωχελικά και με χάρη, γέρνοντας τ' όμορφο κεφάλι του μεκυματισμούς κύκνειου λαιμού, έχοντας θαρρείς συνείδηση τουβάρους που κουβαλούσε, ο Αμπντούλ-Μετζίτ, λοιπόν, παρατήρησε

την ξένη και στύλωσε για λίγα δευτερόλεπτα τα αετίσια μάτια του

πάνω της στρέφοντας ανεπαίσθητα το ανέκφραστο πρόσωπό του·έτσι συνηθίζει να χαιρετάει ο σουλτάνος, πράγμα που κάνει άλλωστε

πολύ σπάνια.

Κατά τη διάρκεια της παρέλασης, η μουσική έπαιζε ένα εμβατήριοπροσαρμοσμένο πάνω σε τουρκικά μοτίβα από τον αδερφό τουΝτονιζέτι, αρχιμουσικό του παλατιού, αναμειγμένο με αρκετά ντέφια

και δερβίσικους αυλούς ώστε να ικανοποιεί τα μωαμεθανικά αυτιά



168

χωρίς όμως να προσβάλλει τ' αυτιά των καθολικών· το εμβατήριοαυτό έχει κέφι και δεν του λείπει η πρωτοτυπία.

Ύστερα όλοι μπήκαν στο παλάτι, μέσα από την ανοιχτή πόρτα τουοποίου διακρινόταν μια αχανής αυλή μοντέρνας αρχιτεκτονικής, ταπορτόφυλλα ξανάκλεισαν, και απέμειναν πια στο δρόμο μόνο λίγοι

περίεργοι, που διασκορπίζονταν δεξιά και αριστερά· Βούλγαροιχωριάτες με χοντρές καζάκες και γούνινα σκουφιά, και γριές ζητιάνες,σαν μούμιες, καθισμένες ανακούρκουδα μες στα κουρέλια τους,πάνω στα λιπόσαρκα μεριά τους, κατά μήκος των τειχών που έκαιγαν

από τη ζέστη.

Η σιωπή του απομεσήμερου βασίλευε γύρω από το μυστηριώδεςπαλάτι που, πίσω από τα καφασωτά του παράθυρα, κλείνει τόσες

σκοτούρες και αποχαύνωση, και σκεπτόμουν άθελά μου όλουςεκείνους τους θησαυρούς ομορφιάς που δε θ' αντικρίσει ποτέ τοανθρώπινο βλέμμα, όλες εκείνες τις θαυμαστές καλλονές από τηνΕλλάδα, την Κιρκασία, τη Γεωργία, την Ινδία και την Αφρική, που

χάνονται χωρίς να έχουν αναπαραχθεί στο μάρμαρο ή στο μουσαμά,χωρίς η τέχνη να τις έχει διαιωνίσει και κληροδοτήσει στον ερωτικό

θαυμασμό των αιώνων: τις Αφροδίτες που δε θα έχουν ποτέ τονΠραξιτέλη τους, τις Βιολάντες χωρίς τον Τιτσιάνο τους, τις Φορναρίνεςπου δε θα δει ο Ραφαήλ.

Τι ευτυχία να τραβήξεις από την ανθρώπινη λοταρία το λαχνό τουπατισάχ! Τι είναι ο Δον Ζουάν, με το mille e tre του, μπρος στο

σουλτάνο; Ένας μέτριος γυναικάς, που περισσότερο απατήθηκε παράαπάτησε, που σκορπούσε τ' ασήμαντα καπρίτσια του σε ερωμένεςατιμασμένες ήδη κατά τα τρία τέταρτα και διακορευμένες εκ των

προτέρων, με συζύγους και εραστές, σε γυναίκες των οποίων όλος οκόσμος γνωρίζει το πρόσωπο, τα μπράτσα και τους ώμους και πουκάποιοι φαύλοι άντρες τις έχουν σφίξει στο χορό και τους έχουν

μουρμουρίσει εκατοντάδες φορές στο αυτί το κατεβατό των ανόητωνερωτόλογων. Ένας όμορφος ευγενής, που περπατάει στο σεληνόφωτοκάτω από τα μπαλκόνια και ξεροσταλιάζει με την κιθάρα στην πλάτη,συντροφιά με τον Λεπορέλο, μισοκοιμισμένος!



169

Μιλήστε μου για το σουλτάνο, που φιλοξενεί μόνο τα πιο αγνά κρίνα,τα πιο άσπιλα ρόδα από τον κήπο της ομορφιάς, που το μάτι του

σταματάει μόνο πάνω σε τέλειες μορφές που δεν έχει μαγαρίσει

βλέμμα θνητού, πάνω σε γυναίκες που θα περάσουν άγνωστες από τολίκνο στο μνήμα, που φρουρούνται από κάτι τέρατα χωρίς φύλο στα

βάθη μεγαλόπρεπων φυλακών, όπου κανείς θρασύς δε θαδιακινδύνευε να τρυπώσει, μέσα σ' ένα μυστήριο που αποθαρρύνειακόμα και την πιο αόριστη επιθυμία.

Είχα αλλάξει κατοικία, εκείνη που είχα στο Ντερβίς Σοκάκ ήταν κάπως

μελαγχολική και με μοναδική θέα ένα από τα συνηθισμέναστενοσόκακα της Κωνσταντινούπολης. Είχα πάει να μείνω στο

«Ξενοδοχείο της Γαλλίας», όπου, από ένα μεγάλο σαλόνι με οχτώπαράθυρα, στολισμένο μ' ένα μακρύ ντιβάνι, διακρίνονταν ταΜνηματάκια, οι στέγες και οι μιναρέδες του Κασίμ Πασά και ταυψώματα του Αγίου Δημητρίου, μαγευτική θέα που θα έμοιαζε

ελαφρώς πένθιμη στο Παρίσι, αλλά που σου φαίνεται δικαίως πολύχαρούμενη στην Κωνσταντινούπολη. Μέσα σ' αυτό το ξενοδοχείογνώρισα ένα νεαρό που, χάρη στις ιατρικές σπουδές του και τηντελειότητα με την οποία μιλούσε τις γλώσσες της Ανατολής, είχε την

ευχέρεια να μπαινοβγαίνει στα τουρκικά σπίτια και να γνωρίζει ταέθιμα του καθημερινού βίου: ήταν συνδρομητής του Τύπου, μεγάλοςθαυμαστής του κυρίου ντε Ζιραρντέν64, και τ' όνομά μου, που του

ήταν γνωστό από τη λογοτεχνία, του κίνησε το ενδιαφέρον για τιςεκδρομές μου και τις ταξιδιωτικές αναζητήσεις μου· σ' αυτόνχρωστάω την καλή τύχη μιας πρόσκλησης για δείπνο σ' έναν τέως

πασά του Κουρδιστάν που τύχαινε να είναι φίλος του.

Φύγαμε μαζί γύρω στις έξι το απόγευμα για να φτάσουμε στο

Μπεσίκτας, όπου διέμενε ο πασάς, την ώρα του ηλιοβασιλέματος,γιατί ήταν η περίοδος του Ραμαζανιού, και η νηστεία διακόπτεται

μόνο όταν το άστρο της ημέρας κρύψει το δίσκο του πίσω από τουςλόφους του Εγιούπ. Στη σκάλα του Τοπχανέ ναυλώσαμε ένα δίκωποκαΐκι και, ύστερα από σθεναρή κωπηλασία μισής ώρας ενάντια σ' ένα

αρκετά ορμητικό ρεύμα, ο καϊκτσής μάς ξεμπάρκαρε στα πόδια τουκαφενείου που ήταν χτισμένο πάνω στο νερό σαν φωλιά αλκυονίδαςή σαν σκοπιά ψαράδων, το οποίο έχω ήδη σκιαγραφήσει αχνά και το



170

οποίο ήταν γεμάτο Τούρκους που περίμεναν, με το ρολόι στο χέρι καιτο τσιμπούκι γεμάτο, την ακριβή στιγμή που θα μπορούσαν να

πλησιάσουν στα χείλη τους το πολυπόθητο κεχριμπαρένιο επιστόμιο

και να ρουφήξουν το μυρωδάτο καπνό.

Αφού διασχίσαμε κάποιους δρόμους γεμάτους δεξιά και αριστερά με

εμπόρους που πουλούσαν λουλάδες (εστίες πίπας), γλυκά, αγγούρια,καλαμπόκια και άλλα ανατολίτικα τρόφιμα, και πλημμυρισμένουςαπό ένα συμπαγές πλήθος, βαλθήκαμε ν' ανηφορίζουμε το έρημοσοκάκι, που πλαισιωνόταν από τα ροδοκόκκινα τείχη των μεγάλων

κήπων, στην κορυφή του οποίου ήταν κουρνιασμένο το σπίτι του τέωςπασά του Κουρδιστάν.

Από μια πόρτα που έκλεινε διακρίναμε ένα κομψό κουπέ που

επέστρεφε στο αμαξοστάσιο. Ήταν η γυναίκα του πασά που γύριζεαπό τον περίπατο, γιατί, αντίθετα από τις προκαταλήψεις πουέχουμε, οι Τουρκάλες όχι μόνο δε μένουν φυλακισμένες μες σταχαρέμια, αλλά βγαίνουν όποτε θέλουν, με την προϋπόθεση να έχουν

τα πρόσωπά τους καλυμμένα· οι σύζυγοί τους δεν τις συνοδεύουνποτέ.

Σε μια χαμηλή πόρτα, που είχε μπροστά της ένα πλατύσκαλο και τρία

σκαλιά, μας υποδέχτηκε ένας υπηρέτης με ευρωπαϊκή αμφίεση, μεεξαίρεση το κόκκινο φέσι που είναι υποχρεωτικό, και, αφού βγάλαμετα παπούτσια μας και φορέσαμε τα συρτοπάπουτσα που είχαμεφροντίσει να πάρουμε μαζί μας, μας ανέβασε στον πρώτο όροφο

όπου βρισκόταν το σελαμλίκ (διαμέρισμα των αντρών), που είναιπάντα ξεχωριστό από το ονταλίκ (διαμέρισμα των γυναικών) στηδιαρρύθμιση των τουρκικών σπιτιών, πλούσιων ή φτωχών, μεγάλων ή

μικρών.

Βρήκαμε τον τέως πασά μέσα σ' ένα πολύ απλό δωμάτιο, με μιαξύλινη οροφή βαμμένη γκρίζα και τονισμένη με γαλάζια γύψιναστολίδια, με μοναδικά έπιπλα δυο ερμάρια, μια αχυρόπλεκτη ψάθα

Μανίλας και ένα ντιβάνι ντυμένο με τσίτι, στην άκρη του οποίουκαθόταν ο οικοδεσπότης, ξεκουκίζοντας κάτω από τα δάχτυλά τουένα κομπολόι από σανταλόξυλο.



171

Η γωνία του ντιβανιού είναι η τιμητική θέση που ο κύριος του σπιτιούδεν εγκαταλείπει ποτέ, εκτός αν τον επισκεφτεί ένα πρόσωπο που

έχει υψηλότερη θέση από τη δική του.

Αυτή η απλότητα δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Το σελαμλίκ είναι,κατά κάποιο τρόπο, ένα εξωτερικό διαμέρισμα, ένα είδος

εντευκτηρίου, ένας προθάλαμος, ένα όριο που οι ξένοι δεν μπορούννα υπερβούν και που είναι αφιερωμένο στη δημόσια ζωή. Όλη ηχλιδή φυλάγεται για το χαρέμι. Εκεί ξετυλίγονται τα χαλιά τουΙσπαχάν και της Σμύρνης, στοιβάζονται τα μαξιλάρια από μπροκάρ,

απλώνονται τα μαλακά μεταξοσκέπαστα ντιβάνια, λάμπουν τατραπεζάκια με το ένθετο σεντέφι, καπνίζουν τα δικτυωτά θυμιατά

από χρυσό και ασήμι, λαμπυρίζουν οι βενετσιάνικοι καθρέφτες,ανθίζουν τα σπάνια λουλούδια μέσα σε χωνοειδή ανθοδοχεία Κίνας,και κουδουνίζουν ιδιότροπα τα μουσικά εκκρεμή· εκεί ξεχύνονται στιςοροφές τα περίπλοκα αραβουργήματα· κρέμονται, σαν σταλακτίτες,

τα τζάκια από μάρμαρο του Μαρμαρά, και κελαρύζουν πάνω στιςλευκές λεκάνες τους κλωστές αρωματισμένου νερού. Μέσα σ' αυτό τομυστηριώδες άσυλο εκτυλίσσεται η αληθινή ζωή, η ζωή της ηδονήςκαι των τρυφερών στιγμών, όπου κανένας συγγενής, κανένας φίλος

δε διεισδύει.

Ο τέως πασάς του Κουρδιστάν φορούσε το φέσι, τη ρεντιγκότα τουΝιζάμ κουμπωμένη δεξιά, κι ένα φαρδύ λευκό παντελόνι από

λινάτσα. Το πρόσωπό του, αδύνατο, φίνο, κάπως κουρασμένο, πουκατέληγε σε μια γενειάδα στην οποία είχαν γλιστρήσει ήδη κάποιεςασημένιες πινελιές, είχε μια αριστοκρατικότητα, και αν μια αγγλικήέκφραση μπορούσε να χαρακτηρίσει έναν Τούρκο, θα έλεγα ότι ο

πασάς είχε τον αέρα ενός τέλειου τζέντλεμαν.

Ο φίλος μου του μετέφρασε τις φιλοφρονήσεις μου, κι εκείνοςανταπάντησε με πολύ ευγενικό τρόπο· ύστερα μου ένευσε να καθίσω

δίπλα του. Η ευκολία μου να σταυρώνω τα πόδια με τον ανατολίτικοτρόπο, στάση πολύ δύσκολη για τους Γάλλους, του έκανε καλήεντύπωση, φέρνοντας ένα χαμόγελο στα χείλη του.

Νύχτωνε· τα τελευταία πορτοκαλιά χρώματα του δειλινού έσβησαν



172

στα πέρατα του ουρανού, και η πολυπόθητη κανονιά αντήχησεχαρμόσυνα στον αέρα· η νηστεία είχε διακοπεί, και οι υπηρέτες

πρόβαλαν φέρνοντας πίπες, ποτήρια νερό και λιγοστά γλυκά· σκοπός

του ελαφρού αυτού γεύματος είναι να επιβεβαιώσει ότι οι πιστοίμπορούν νομίμως να φάνε.

Ύστερα ακούμπησαν δίπλα στο ντιβάνι ένα μεγάλο κίτρινο μπακιρένιοδίσκο στιλβωμένο με φροντίδα και γυαλιστερό σαν χρυσή ασπίδα,πάνω στον οποίο ήταν τοποθετημένα διάφορα εδέσματα μέσα σεπορσελάνινες γαβάθες. Οι δίσκοι αυτοί, που στηρίζονται πάνω σ' ένα

χαμηλό πόδι, χρησιμεύουν στην Τουρκία για τραπέζια και μπορούν νακάτσουν γύρω τους τρεις ή τέσσερις συνδαιτυμόνες. Τα λευκά είδη

για το σώμα και για το τραπέζι είναι μια άγνωστη πολυτέλεια στηνΑνατολή. Τρώνε χωρίς τραπεζομάντιλο, αλλά σου δίνουν, για νασκουπίζεις τα χέρια σου, μικρά τετράγωνα πετσετάκια απόμουσελίνα, χρυσοποίκιλτα, παρόμοια με τις πετσέτες του τσαγιού που

συνηθίζονται στις αγγλικού τύπου εσπερίδες μας, πρόνοια που δενείναι ανώφελη, γιατί το μόνο σερβίτσιο που χρησιμοποιούν σταγεύματα αυτά είναι τα δάχτυλά τους. Ο οικοδεσπότης, ευγενέστατοςκαι πολύ περιποιητικός, ήθελε, διαισθανόμενος την αμηχανία μου, να

μου δώσουν, όπως λέει ο Καστίλ Μπλαζ

65

,

ΤΤοο αασσηημμέέννιιοο κκοουυττάάλλιι ττοουυ φφααγγηηττοούύ··

αλλά τον ευχαρίστησα, επιθυμώντας να συμμορφωθώ πλήρως μετους κανόνες της τουρκικής γαστρονομίας.

Αν ήταν εδώ όλοι οι Μπριγιά-Σαβαρέν, οι Κυσί, οι Γκριμό ντε λαΡενιέρ και οι Καρέμ, θα έβρισκαν την τουρκική μαγειρική τέχνη πολύ

βάρβαρη και πατριαρχική. Οι Τούρκοι παντρεύουν υλικά εντελώςασυνήθιστα και κάνουν συνδυασμούς αλλόκοτους για ένανπαριζιάνικο ουρανίσκο, από τους οποίους όμως δε λείπει η εκζήτησηκαι δε φτιάχνονται στην τύχη. Τα πιάτα, από τα οποία παίρνεις λίγεςμπουκιές με τα δάχτυλα, είναι πολυάριθμα και το ένα διαδέχεται

γρήγορα το άλλο. Περιέχουν κομμάτια αρνιού, μερίδες κοτόπουλου,ψάρια σε λάδι, αγγούρια ωμά, γεμιστά, που γαρνίρουν το πιάτο μεπαντοίους τρόπους· κομματάκια κολλώδους λαγόχορτου, παρόμοιου



173

με τις ρίζες της νερομολόχας που εκτιμώνται πολύ για τις στομαχικέςτους ιδιότητες· ρυζοκεφτέδες τυλιγμένους μέσα σε αμπελόφυλλα·

κολοκυθοπουρέ με ζάχαρη· πίτες με μέλι· όλα ραντισμένα με

ροδόνερο, καρυκευμένα με μέντα και αρωματικά χόρτα καιγαρνιρισμένα από το μυσταγωγικό πιλάφι, εθνικό έδεσμα σαν το

ισπανικό πουτσέρο, σαν το αραβικό κουσκούς, σαν το γερμανικόσουκρούτ, σαν την αγγλική πουτίγκα, που φιγουράρει υποχρεωτικάσε κάθε τραπέζι μες στο παλάτι και μες στην αχυροκαλύβα. Για ποτό,

πίναμε νερό, σερμπέτι και βυσσινάδα που αντλούσαν μέσα από μιαγαβάθα μ' ένα κουτάλι από ταρταρούγα με φιλντισένια λαβή.

Όταν τελείωσε το φαγοπότι, πήραν το μπακιρένιο δίσκο και πλύναμε

τα χέρια μας, τελετή απαραίτητη όταν μοναδικό σερβίτσιο με τοοποίο γευματίζεις είναι τα δέκα σου δάχτυλα· μας σερβίρισαν καφέ,και ο τσιμπουκτσής πρόσφερε σε κάθε συνδαιτυμόνα μια όμορφηπίπα με χοντρό κεχριμπαρένιο επιστόμιο, μαρκούτσι από ξύλο

κερασιάς λείο σαν ατλάζι και με λουλά γεμισμένο με μια όμορφηξανθιά τούφα μακεδονικού καπνού, που καπνίσαμε μονορούφι,ακουμπισμένο πάνω σε μια στρογγυλή μεταλλική βάση τοποθετημένηκαταγής, για να προστατεύεται η ψάθα από τα κάρβουνα και τις

στάχτες που θα μπορούσαν να πέσουν από την εστία του.

Η κουβέντα που αρχίσαμε ήταν όσο ζωηρή θα μπορούσε να είναι μιακουβέντα όταν μιλάς μόνο μέσω διερμηνέα. Ο τέως πασάς, που

έμοιαζε αρκετά ενήμερος για την ευρωπαϊκή πολιτική, μου έκανεπλήθος ερωτήσεις σχετικά με το πραξικόπημα της δευτέραςΔεκεμβρίου66, το οποίο επιδοκίμαζε θερμά, καθώς η αφηρημένη ιδέατης Δημοκρατίας μετά δυσκολίας μπορεί να χωρέσει σ' ένα κεφάλι

σφυρηλατημένο από τον ανατολίτικο δεσποτισμό· με ρώτησε αν ο

πρόεδρος (η αυτοκρατορία δεν είχε κηρυχθεί ακόμα) διέθετε πολλάκανόνια και αν διοικούσε μεγάλο αριθμό στρατευμάτων, τι στολή

φορούσε, αν ήταν καλός στην ιππασία και αν επρόκειτο να κάνειπόλεμο σαν το θείο του τον Μπουναμπέρντι, αν τον γνώριζα, αν τουείχα μιλήσει, και άλλες ερωτήσεις τέτοιου τύπου, στις οποίες έδωσα

όσο το δυνατόν πιο ικανοποιητικές απαντήσεις. Ο αδερφός του τέωςπασά, καθισμένος πλάι του, που γνώριζε λίγες λέξεις στα γαλλικά,έμοιαζε να παρακολουθεί τη συζήτηση μ' ενδιαφέρον.



174

Οι υπηρέτες πήραν τις πίπες· ο τέως πασάς σηκώθηκε για να πάει ναπροσευχηθεί στην άκρη ενός χαλιού, σ' ένα διπλανό δωμάτιο, και

ξαναγύρισε ύστερα από λίγα λεπτά, ήρεμος και σοβαρός, αφού είχε

εκτελέσει τα θρησκευτικά του καθήκοντα σαν καλός μουσουλμάνος·ανταλλάξαμε ακόμα λίγες φράσεις και, όταν τον αποχαιρέτησα, ο

οικοδεσπότης μου είπε ότι μπορούσα να ξαναπάω όποτε μου έκανεευχαρίστηση και ότι θα ήμουν πάντα ευπρόσδεκτος, πράγμα που, στοστόμα ενός Τούρκου, δεν είναι μια τυπική φράση.

Φεύγοντας, κουβεντιάσαμε λίγα λεπτά με το γραμματέα, που έμενε σ'

ένα δωμάτιο του ισογείου. Ήταν ένας νεαρός πολύ αβρός, πολύευγενικός, πιθανόν Αρμένιος, που μιλούσε πολύ καλά γαλλικά. Μου

έκανε ερωτήσεις για το Παρίσι, που επιθυμούσε πολύ να δει, καιβλέποντας στο δάχτυλό μου ένα σκαλιστό σαρδόνυχα με τ' όνομά μουκαλλιγραφημένο στα περσικά, επειδή βρήκε όμορφους τουςχαρακτήρες που είχε σκαλίσει ένας από τους πιο ικανούς καλλιτέχνες

της Τεχεράνης, τους αποτύπωσε αλείφοντας πάνω τους μαύρο χρώμακαι πιέζοντας από πάνω ένα κομμάτι χαρτί, ώστε ν' αποκτήσει ταπεριγράμματά τους.

Ξαναβρήκαμε τον καϊκτσή μας που μας περίμενε στο Μπεσίκτας καιμας ξαναγύρισε γρήγορα στον Τοπχανέ. Σταματήσαμε σ' ένακαφενεδάκι όπου σύχναζαν Κιρκάσιοι, μεγάλοι πολιτικολόγοι πουδιατηρούν εκεί ένα είδος λαϊκής Βουλής. Ο σύντροφός μου μου

μετέφρασε τη συζήτησή τους και είδα με αρκετή έκπληξη ότι τούτοι οιάνθρωποι με τους γούνινους σκούφους, τις βράκες από μαλλίκατσίκας που έσφιγγαν μ' ένα μεταλλικό ζωνάρι και τις λευκέςπερισκελίδες που τις συγκρατούσαν κορδονάκια, μιλούσαν για

υποθέσεις του Παρισιού και του Λονδίνου και έκριναν τους

υπουργούς και τους διπλωμάτες έχοντας πλήρη γνώση τουαντικειμένου.

Ενώ πολιτικολογούσαν, ένας μικρόσωμος δερβίσης ήρθε νατραγουδήσει, με έρρινη φωνή και σε μια τονικότητα ασύλληπτη, μιαπαράξενη και μελαγχολική μελωδία, για να του δώσουμε λίγεςπενταροδεκάρες, και μ' επανέφερε στην Ανατολή που είχα ξεχάσει

ακούγοντας τους Κιρκάσιους να μιλούν λες και ήταν συνδρομητές στο



175

Συνταγματικό ή στην Εφημερίδα των Συζητήσεων .



176

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Η ΠΡΩΤΗ ΕΡΩΤΗΣΗ ΠΟΥ ΑΠΕΥΘΥΝΟΥΝ ΣΕ ΚΑΘΕ ταξιδιώτη που γυρίζει

από την Ανατολή είναι η εξής: «Και οι γυναίκες;» Καθένας απαντάει μ'ένα χαμόγελο λίγο πολύ αινιγματικό, ανάλογα με το βαθμό της

ματαιοδοξίας του, αφήνοντας να εννοηθεί ότι είχε πάρα πολλά«τυχερά». Όσο και αν θίγεται ο εγωισμός μου, θα ομολογήσω ταπεινάότι δεν έχω το παραμικρό μυστικό τέτοιας φύσεως να σαςεκμυστηρευτώ, και θ' αναγκαστώ, με μεγάλη μου λύπη, να στερήσω

την αφήγησή μου από την αναφορά οποιασδήποτε ερωτικής καιμυθιστορηματικής περιπέτειας, αν και θα ήταν πολύ χρήσιμη για ναδώσω λίγη ποικιλία στις περιγραφές των κοιμητηρίων, των τεκέδων,

των τζαμιών, των παλατιών και των περιπτέρων. Τίποτα δενομορφαίνει περισσότερο ένα ταξίδι στην Ανατολή από μια γριά που,στη στροφή ενός έρημου σοκακιού, σου γνέφει να την ακολουθήσεις

και σε μπάζει μέσα από μια μυστική πόρτα σ' ένα διαμέρισμα,κοσμημένο με όλες τις εκζητήσεις της ασιατικής πολυτέλειας, όπου σεπεριμένει, καθισμένη πάνω σε μαξιλαράκια από μπροκάρ, μιασουλτάνα φορτωμένη χρυσάφια και πετράδια, μ' ένα χαμόγελο

γεμάτο φιλήδονες υποσχέσεις που σύντομα πραγματοποιούνται.

Συνήθως η ιστορία τελειώνει με την ξαφνική άφιξη του αφέντη, πουσου αφήνει ελάχιστο χρόνο να το σκάσεις από κάποια κρυφή έξοδο,

εκτός αν η ιστορία τελειώσει πιο τραγικά με μια ένοπλη πάλη και τηνπτώση, στα βάθη του Βοσπόρου, ενός σακιού μες στο οποίο κινείταιαμυδρά το σουλούπι ενός ανθρώπου.

Αυτός ο ανατολίτικος κοινός τόπος, κατάλληλα διανθισμένος,

ενδιαφέρει πάντα τον αναγνώστη, και κυρίως την αναγνώστρια.Αναμφίβολα, υπάρχουν παραδείγματα όπου ένας γκιαούρης,

όμορφος, νέος και πλούσιος, που γνωρίζει σε βάθος τη γλώσσα τουτόπου και που διαθέτει ένα σπιτάκι προσαρμοσμένο στα τουρκικάήθη, καταφέρνει, διατρέχοντας τους μεγαλύτερους κινδύνους καιεκθέτοντας τη ζωή της γυναίκας, να συνδεθεί ερωτικά με μια

μουσουλμάνα. Αλλά αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο, και οι λόγοι είναιπολλοί: πρώτα πρώτα, παρ' όλα όσα λένε οι διάφοροι Μολιέροι,υπάρχουν οι αμπάρες και τα καφασωτά, εμπόδια αρκετάαποτελεσματικά από πρακτική άποψη· έπειτα είναι οι θρησκευτικές



177

διαφορές και η ειλικρινής περιφρόνηση κάθε πιστού για τουςαπίστους, αφήστε που είναι δύσκολο ή μάλλον αδύνατον να

υπάρξουν οι προκαταρκτικές σχέσεις που καθορίζουν τον έρωτα.

Επιπλέον, στη Γαλλία υπάρχει μια σιωπηλή συνωμοσία κατά τουσυζύγου· όλος ο κόσμος ευνοεί το ερωτευμένο ζευγάρι, τουλάχιστον

με τη σιωπή του, και κανείς δε σκέφτεται ν' αναγορευτείυπερασπιστής της δημόσιας ηθικής. Στην Τουρκία δε συμβαίνει το

ίδιο: ένας σωματοφύλακας, ένας χαμάλης, ένας άνθρωπος του λαού

που βλέπει στο δρόμο μια μουσουλμάνα να μιλάει σ' ένα Φράγκο ήαπλά και μόνο να του γνέφει με νόημα, της επιτίθεται με κλοτσιές,γροθιές και ξυλιές, βαναυσότητα που βρίσκει μόνο επιδοκιμασίες,ακόμα και μεταξύ των γυναικών. Κανείς δεν ακούει κοροϊδίες σχετικά

με τη συζυγική πίστη· η ακραία σωματική ζήλια των Τούρκων τουςκατοχυρώνει όσο γίνεται από τα συζυγικά παθήματα, που είναι τόσοσυχνά σ' εμάς - αν και το αστείο για τα κέρατα είναι γνωστό τόσο στην

παράγκα του Καραγκιόζη όσο και στο Τεάτρ-Φρανσαί, και η λέξηκερατάς επανέρχεται ανά πάσα στιγμή στις κωμικές φιλονικίες.

Είναι αλήθεια ότι οι Τουρκάλες βγαίνουν ελεύθερα, πηγαίνουνπερίπατο στα Γλυκέα Ύδατα της Ασίας και της Ευρώπης, παρελαύνουν

με άμαξες στο Χαϊντάρ Πασά ή στην πλατεία Σουλτάν Βαγιαζίτ,κάθονται στα κράσπεδα των νεκροταφείων του Πέραν και τουΣκούταρι, περνάνε μέρες ολόκληρες στα λουτρά ή στα σπίτια των

φιλενάδων τους, παρακολουθούν τις κωμωδίες στο Καντίκιοϊ, τακόλπα των ταχυδακτυλουργών στα Ψωμμαθειά, κουβεντιάζουν κάτωαπό τις αψίδες των τζαμιών, σταματούν στα καταστήματα στο

Μπεζεστένι και διασχίζουν το Βόσπορο με καΐκι ή με ατμόπλοιο· αλλάέχουν πάντα μαζί τους δυο τρεις φιλενάδες, ή μια νέγρα, ή μια γριάπου εκτελεί χρέη παρθεναγωγού, και, αν είναι πλούσιες, έναν

ευνούχο που συχνά ζηλεύει για δικό του λογαριασμό· όταν είναιμόνες, πράγμα σπάνιο, ένα παιδί τους χρησιμεύει για ασπίδα και,όταν δεν υπάρχει παιδί, τα δημόσια ήθη τις επιτηρούν και τιςπροστατεύουν ίσως παραπάνω απ' όσο θα ήθελαν. Η ελευθερία

κινήσεων που απολαμβάνουν είναι μόνο φαινομενική.

Οι ξένοι πίστεψαν ότι είχαν κάποια «τυχερά» επειδή έχουνμπερδέψει τις Αρμένισσες με τις Τουρκάλες· οι Αρμένισσες φορούν



178

την ίδια στολή, εκτός από τα κίτρινα μποτάκια, και μιμούνται τοντρόπο που φέρονται οι Τουρκάλες αρκετά καλά ώστε να εξαπατήσουν

κάποιον ξένο. Αρκεί, για μια ερωτοδουλειά, μια γριά προξενήτρα που

είναι συνεννοημένη με μια ραδιούργα καλλονή, ένας μωρόπιστοςνεαρός κι ένα ραντεβού σε κάποιο απομονωμένο σπίτι· η ματαιοδοξία

φροντίζει για τα υπόλοιπα, και η περιπέτεια τελειώνει πάντα με τηναπόσπαση κάποιου ποσού λιγότερο ή περισσότερο σεβαστού,λεπτομέρεια που δεν είχε προβλέψει ο εξαπατημένος γκιαούρης, που

βλέπει κάθε τυχαίο θηλυκό, αν μη τι άλλο, σαν μια παλλακίδα τουπασά, αν δεν ονειρεύεται κιόλας να μπει στα χωράφια τουΣουλτάνου. Στην πραγματικότητα, όμως, η τουρκική ζωή είναιερμητικά περιτειχισμένη, και είναι πολύ δύσκολο να μάθει κανείς τι

γίνεται πίσω από τα παράθυρα με τα λεπτά καφασωτά όπου ανοίγουνμικρές οπές όπως στις αυλαίες του θεάτρου, για να κοιτάζουν απόμέσα προς τα έξω.

Δεν πρέπει καν να διανοηθεί ο ταξιδιώτης να μαζέψει πληροφορίεςαπό τους αυτόχθονες. Όπως λέει ο Αλφρέ ντε Μυσέ στην αρχή τουΝαμούνα:

ΑΑππόόλλυυττηη σσιιωωππήή ββαασσιιλλεεύύεειι σσ'' ααυυττήή ττηηνν ιισσττοορρ ί ίαα..

Αν μιλήσει κανείς σ' έναν Τούρκο για τις γυναίκες του είναι σαν ναδιαπράττει την πιο χονδροειδή αγένεια· δεν πρέπει ποτέ να κάνει τονπαραμικρό υπαινιγμό, ούτε καν έμμεσο, σ' αυτό το πολύ λεπτόζήτημα. Έτσι αποκλείονται από τη συζήτηση κοινότοπες φράσεις

όπως: «Τι κάνει η κυρία σας;» και άλλες παρόμοιες· ακόμα και έναςαρειμάνιος Οσμανλής θα κοκκίνιζε σαν κοπελίτσα ακούγοντας μιαπαρόμοια τερατολογία. Η γυναίκα του πρεσβευτή της Γαλλίας,

θέλοντας να δωρίσει στον Ρεσίντ πασά κάποια όμορφα μεταξωτά τηςΛυών για το χαρέμι του, του τα πρόσφερε λέγοντας: «Ορίστε κάποιαυφάσματα που εσείς ξέρετε καλύτερα από τον καθένα πώς να τα

αξιοποιήσετε». Το να εκφράσει πιο ρητά το σκοπό του δώρου θα ήταναπρέπεια, ακόμα και στα μάτια του Ρεσίντ, που ήταν συνηθισμένοςστα γαλλικά ήθη, και η εξαίσια λεπτότητα της μαρκησίας την έκανε ναδιαλέξει μια χαριτωμένα αόριστη διατύπωση που δεν μπορούσε να

προσβάλει σε τίποτα την ανατολίτικη ευθιξία.



179

Από κάτι παρόμοιες ιδέες, καταλαβαίνει κανείς ότι δεν είναι πρέποννα ρωτήσει έναν Τούρκο λεπτομέρειες για την εσωτερική ζωή του

χαρεμιού, το χαρακτήρα και τα ήθη τών μουσουλμάνων γυναικών

ακόμα και αν είχατε στενές σχέσεις στο Παρίσι, ακόμα και αν είχατεπιει διακόσια φλιτζάνια καφέ και είχατε καπνίσει άλλες τόσες πίπες

μαζί στο ίδιο ντιβάνι, θα μασήσει τα λόγια του, θ' απαντήσει αόριστα,ή θα οργιστεί και θα γίνει κατακόκκινος και θα σας αποφύγει στησυνέχεια· ο πολιτισμός, πάνω σ' αυτό το θέμα, δεν έχει κάνει ούτε

ένα βήμα. Το μόνο μέσο που μπορείτε να χρησιμοποιήσετε είναι ναπαρακαλέσετε κάποια Ευρωπαία κυρία με καλές συστάσεις, η οποίαέχει επισκεφτεί ένα χαρέμι, να σας διηγηθεί πιστά ό,τι είδε. Όσο γιατον άντρα, η γνώση του σε ό,τι αφορά το κάλλος των γυναικών της

Τουρκίας περιορίζεται υποχρεωτικά στο ντόμινο, ή σε ό,τι πρόλαβε ν'αρπάξει με κλεφτές ματιές κάτω από το στέγαστρο ενός αραμπά,πίσω από το παράθυρο μιας ταλίκας, στο απόσκιο των κυπαρισσιών

του κοιμητηρίου, όταν η ζέστη και η μοναξιά συμβουλεύουν τηγυναίκα να παραμερίσει λίγο το πέπλο.

Ακόμα, αν πλησιάσει κανείς επικίνδυνα και υπάρχει εκεί γύρωκανένας Τούρκος, επισύρει ύβρεις του τύπου: «Άπιστο σκυλί ! Άθεε!

Γκιαούρη! Που να σε μαγαρίσουν τα πουλιά του ουρανού, που ναπέσει πανούκλα στο σπίτι σου! Που να μείνει η γυναίκα σου στέρφα!»Κατάρα βιβλική και μουσουλμανική από τις πιο βαριές. Ωστόσο, η

οργή αυτή είναι περισσότερο προσποιητή παρά αληθινή, καιεκφράζεται κυρίως για το θεαθήναι. Μια γυναίκα, ακόμα καιΤουρκάλα, δε θυμώνει ποτέ όταν την κοιτάζουν, και πάντα τη

βαραίνει λίγο το μυστικό της ομορφιάς της.

Στα Γλυκέα Ύδατα της Ασίας, ενώ στεκόμουν ακίνητος πάνω στον

κορμό ενός δέντρου ή ήμουν ακουμπισμένος σε κάποια κρήνη σανκάποιον που χάνεται μέσα σ' ένα απροσδιόριστο όνειρο, μπόρεσα να

δω αρκετά μαγευτικά προφίλ που αχνοφαίνονταν πίσω από μιααέρινη γάζα, αρκετούς λαιμούς καθάριους και λευκούς σαν παριανόμάρμαρο να λυγίζουν κάτω από την πτυχή ενός μισάνοιχτου φερετζέ,

ενώ ο ευνούχος περπατούσε λίγα βήματα πιο πέρα ή χάζευε τ'ατμόπλοια που περνούσαν στο Βόσπορο, καθησυχασμένος από τοαφηρημένο και σκυθρωπό ύφος μου.



180

Εξάλλου, ούτε οι Τούρκοι βλέπουν περισσότερα από τουςγκιαούρηδες· δεν προχωρούν ποτέ πέρα από το σελαμλίκ, στο σπίτι

των επιστήθιων φίλων τους, και οι μόνες γυναίκες που γνωρίζουν

είναι οι δικές τους. Όταν ένα χαρέμι επισκέπτεται το άλλο, ταπασούμια των επισκεπτριών στο κατώφλι απαγορεύουν την είσοδο

στο ονταλίκ ακόμα και στον οικοδεσπότη, που βρίσκεται έτσιεξόριστος μέσα στο ίδιο του το σπίτι. Ένα τεράστιο θηλυκό πλήθος,ανώνυμο και άγνωστο, κυκλοφορεί μέσα σ' αυτή τη μυστηριώδη

πόλη, που έχει μεταμορφωθεί σ' ένα μόνιμο χορό της Όπερας, στονοποίο τα ντόμινο δεν έχουν την άδεια να βγάλουν τις μάσκες τους.Μόνο ο πατέρας και ο αδερφός έχουν το δικαίωμα να δουν μεακάλυπτο πρόσωπο τις κόρες και τις αδερφές τους, οι οποίες

καλύπτουν το πρόσωπο για τους λιγότερο στενούς συγγενείς. Έτσι,ένας Τούρκος μπορεί να έχει δει στη ζωή του μόνο πέντε ή έξιπρόσωπα μουσουλμάνων γυναικών. Τα πολυπληθή χαρέμια είναι

προνόμιο μόνο των βεζίρηδων, των πασάδων, των μπέηδων καιάλλων πλουσίων αντρών, γιατί στοιχίζουν υπερβολικά ακριβά, αφούκάθε γυναίκα που γίνεται μητέρα πρέπει να έχει δικό της ξεχωριστό

σπίτι και δικές της σκλάβες. Οι Τούρκοι με μέσο εισόδημα έχουν μετάβίας μια νόμιμη γυναίκα, αν και θα μπορούσαν να παντρευτούν

τέσσερις, και μια δυο αγορασμένες παλλακίδες. Το πλεόνασμα τουαντίθετου φύλου παραμένει γι' αυτούς ένα φάντασμα και μια

χίμαιρα· είναι αλήθεια ότι μπορούν ν' αποζημιωθούν κοιτάζοντας τιςΕλληνίδες, τις Εβραίες, τις Αρμένισσες, τις γυναίκες του Πέραν και τιςσπάνιες ταξιδιώτισσες που έρχονται να επισκεφτούν την

Κωνσταντινούπολη.

Μπορεί οι σαρκικές απολαύσεις των Τούρκων να είναι πιοεξασφαλισμένες από τις δικές μας, δεν έχουν όμως καμία φαντασιακή

ηδονή. Πώς να σε διεγείρουν καλλονές που μετά βίας βλέπεις, με τιςοποίες οποιαδήποτε ομαλή σχέση είναι αδύνατη, και από τις οποίεςακόμα και οι κανόνες της ζωής σε χωρίζουν ακατανίκητα; Όλα αυτάδεν εμποδίζουν, αναμφίβολα, κάποιο νεαρό Οσμανλή να ερωτευτεί

μια χανούμισσα (κυρία) ή μια οδαλίσκη κατόπιν μιας ευτυχούςσυγκυρίας ή μιας τυχαίας συνάντησης, και εκείνη να του δοθεί, παρ'όλα τα εμπόδια· αλλά η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα.



181

Ένας Τούρκος, για να παντρευτεί, καταφεύγει σε μια γυναίκα ώριμηςηλικίας που κάνει τη δουλειά της προξενήτρας, αξιοσέβαστο

επάγγελμα στη Κωνσταντινούπολη. Η γερόντισσα, που συχνάζει στα

λουτρά, του περιγράφει εξονυχιστικά κάποιες Ασμέ, Ρουσέν,Νουρμαχάλ, Πεμπέ-Χαρέ, Λεϊλά, Μίχριμαρ και άλλες παρθένες και σε

ηλικία γάμου καλλονές, φροντίζοντας να διανθίζει με όσο το δυνατόνπερισσότερες ανατολίτικες μεταφορές το πορτρέτο της κόρης πουευνοεί. Ο εφέντης ερωτεύεται από την περιγραφή, σπέρνει μπουκέτα

με υάκινθους στο δρόμο όπου πρόκειται να περάσει η κουκουλωμένημούσα του και, αφού ανταλλάξουν κάποιες ματιές, τη ζητάει από τονπατέρα της, εξασφαλίζοντας μια προίκα ανάλογη του πάθους και τηςπεριουσίας του, και τότε βλέπει επιτέλους να πέφτει, για πρώτη

φορά, στο νυφικό κοιτώνα, το ενοχλητικό γιασμάκι που κρύβεισυνήθως κάποια ευγενικά και συμμετρικά χαρακτηριστικά. Οι γάμοιαυτοί από προξενιό φέρνουν ίδιες περιφρονήσεις και απογοητεύσεις

με τους δικούς μας.

Θα μπορούσα ν' αντιγράψω εδώ, από τους ταξιδιώτες που έχουνέρθει πριν από μένα, ένα πλήθος από λεπτομέρειες για τη βαλιντέ, τιςχασεκί, τις σουλτάνες, τις οδαλίσκες και την εσωτερική διαρρύθμιση

του σεραγιού· τα βιβλία απ' όπου θ' αντλούσα αυτές τις πληροφορίεςείναι στα χέρια όλου του κόσμου, και είναι ανώφελο να τ' αντιγράψω.Ας περάσουμε σε κάτι πιο συγκεκριμένο, και ας περιγράψουμε το

εσωτερικό ενός τουρκικού σπιτιού με βάση την αφήγηση μιας κυρίαςπου προσκλήθηκε σε δείπνο στο σπίτι της γυναίκας του τέως πασάτου Κουρδιστάν για τον οποίο έχω ήδη μιλήσει.

Η γυναίκα αυτή ανήκε κάποτε στο σεράι πριν παντρευτεί τον πασά.

Όταν φτάνουν στην ηλικία των τριάντα χρόνων, ο σουλτάνος χαρίζει

την ελευθερία σε ορισμένες από τις σκλάβες του, που τυχαίνει νακάνουν πολύ συμφέροντες γάμους, εξαιτίας των δεσμών που

διατηρούν με το παλάτι και του κύρους που θεωρητικά διαθέτουν. Άλλωστε έχουν πολύ καλή παιδεία· ξέρουν να διαβάζουν, ναγράφουν, να συνθέτουν ποιήματα, να χορεύουν, να παίζουν όργανα,

και ξεχωρίζουν από τους αριστοκρατικούς τρόπους που αποκτάκανείς μόνο στην Αυλή· γνωρίζουν επίσης, σε πολύ μεγάλο βαθμό, τιςδολοπλοκίες και τις φατρίες του παλατιού και συχνά μαθαίνουν, από



182

τις φιλενάδες τους που έχουν παραμείνει στο χαρέμι, πολιτικάμυστικά που εκμεταλλεύονται οι άντρες τους, είτε για να πετύχουν

μια χάρη είτε για ν' αποφύγουν μια δυσμένεια. Ο γάμος λοιπόν με μια

κοπέλα από το σεράι είναι κάτι που συμφέρει πολύ ένα φιλόδοξο ήσώφρονα άντρα.

Το διαμέρισμα στο οποίο η γυναίκα του πασά υποδέχτηκε τηνπροσκεκλημένη της ήταν καλαίσθητο και πλούσιο, και ερχόταν σεαντίθεση με την αυστηρή γύμνια του σελαμλίκ, που περιέγραψα στοπροηγούμενο κεφάλαιο. Μια σειρά από παράθυρα καταλάμβανε

τους τρεις εξωτερικούς τοίχους για να μπαίνει όσο το δυνατόνπερισσότερος αέρας και φως - μια σέρα δίνει την πιο πιστή εικόνα

αυτών τών δωματίων, όπου διατηρούν επίσης πολύτιμα άνθη. Έναθαυμάσιο χαλί από τη Σμύρνη σκέπαζε μαλακά το δάπεδο·ζωγραφισμένα και επιχρυσωμένα αραβουργήματα και συμπλέγματακοσμούσαν την οροφή· ένα μακρύ ντιβάνι από κίτρινο και γαλάζιο

ατλάζι δέσποζε στις δυο πλευρές του τοίχου· ένα άλλο μικρό ντιβάνι,πολύ χαμηλό, απλωνόταν ανάμεσα σε δυο παράθυρα απ' όπουαποκαλυπτόταν άπλετη η θαυμαστή θέα του Βοσπόρου· μαξιλαράκιααπό γαλάζιο δαμασκηνό ήταν σκόρπια στο χαλί.

Σε μια γωνιά γυαλοκοπούσε, τοποθετημένη πάνω σ' ένα δίσκο από το ίδιο υλικό, μια μεγάλη κανάτα από γυαλί Βοημίας σε σμαραγδίχρώμα, με χρυσές κλαδογραφίες· σε μια άλλη ήταν τοποθετημένο ένα

σεντούκι από γκοφρέ δέρμα, κοσμημένο, κεντημένο καιεπιχρυσωμένο, όμορφης τεχνοτροπίας, που θύμιζε, με τηνεπινοητικότητα των στολιδιών του, τα σεντούκια του Μαρόκου που οΝτελακρουά δεν παραλείπει ποτέ να βάζει στους πίνακές του της

αφρικανικής ζωής. Δυστυχώς, η ανατολίτικη αυτή πολυτέλεια ήταν

ανάμεικτη μ' ένα κομό από μαόνι πάνω στο μάρμαρο του οποίουκαμάρωνε ένα εκκρεμές σκεπασμένο με τη γυάλινη σφαίρα του,

ανάμεσα σε δυο δοχεία με τεχνητά άνθη κάτω από μια γυάλα, ούτελίγο ούτε πολύ σαν εκείνα που βρίσκονται πάνω στο τζάκι ενόςαξιοσέβαστου εισοδηματία του Μαραί. Οι παραφωνίες αυτές που

θλίβουν έναν καλλιτέχνη βρίσκονται σ' όλα τα τουρκικά σπίτια πουαξιώνουν να είναι καλόγουστα. Ένα δωμάτιο πιο απλά διακοσμημένο,δίπλα στο πρώτο, χρησίμευε για τραπεζαρία, και επικοινωνούσε με τη



183

σκάλα της κουζίνας.

Η χανούμισσα ήταν περίλαμπρα στολισμένη, όπως στολίζονται στο

σπίτι τους οι Τουρκάλες, ιδίως όταν περιμένουν επίσκεψη. Τα μαύραμαλλιά της, χωρισμένα σε άπειρα κοτσιδάκια, έπεφταν πάνω στουςώμους της και κατά μήκος των παρειών της. Οι τετραπλές

αλυσιδούλες ενός αδαμαντοκόλλητου κοσμήματος και ταολοδιάφανα πετράδια που ήταν κεντημένα πάνω σ' ένα βαθυγάλανοατλαζωτό σκουφάκι και το σκέπαζαν σχεδόν ολοκληρωτικά,άστραφταν στην κορυφή του κεφαλιού της σαν διαμαντένια

περικεφαλαία. Αυτός ο λαμπρός καλλωπισμός ταίριαζε με τηναυστηρή και αρχοντική ομορφιά της, τα μαύρα λαμπερά μάτια της, τη

λεπτή γαμψή μύτη της, το κόκκινο στόμα της, το μακρύ οβάλ τουπροσώπου της, με όλη της τη φυσιογνωμία, φυσιογνωμίαυπεροπτικής και καταδεκτικής αριστοκράτισσας.

Ο κύκνειος λαιμός της ήταν περιτριγυρισμένος από ένα χοντρόμαργαριταρένιο περιδέραιο, και από το μισάνοιχτο μεταξωτό της

πουκάμισο διακρινόταν η αρχή ενός χαριτωμένου καικαλοσχηματισμένου στήθους που δε χρειαζόταν τη βοήθεια του

στηθόδεσμου, στενόχωρου εργαλείου και άγνωστου στην Ανατολή.Φορούσε ένα βαθυκόκκινο μεταξωτό φόρεμα ανοιχτό μπροστά σαναντρικό πανωφόρι, με σχισίματα στο πλάι ως το ύψος του γονάτου,που πίσω σχημάτιζε μια ουρά σαν φόρεμα της αυλής. Το φόρεμα

αυτό ήταν γαρνιρισμένο με μια λευκή κορδέλα που σούφρωνε αραιάκαι πού και σχημάτιζε αστεράκια. Μια περσική εσάρπα έσφιγγε τηνκορυφή της φαρδιάς λευκής ταφταδένιας βράκας της, οι πτυχές τηςοποίας σκέπαζαν κάτι πασουμάκια από κίτρινο μαροκινό που

έδειχναν μόνο την ανασηκωμένη μύτη τους σαν κινεζικά

ξυλοπάπουτσα.

Έβαλε την ξένη να καθίσει πλάι της πάνω στο μικρό ντιβάνι με πολλή

χάρη, αφού της πρόσφερε όμως πρώτα μια καρέκλα για να κάτσει μετον ευρωπαϊκό τρόπο αν το τουρκικό κάθισμα της φαινόταν άβολο,και περιεργάστηκε με περιέργεια την τουαλέτα της, χωρίς όμωςφανερή προσποίηση, όπως κάνει ένας καλοαναθρεμμένος άνθρωπος

όταν βλέπει μπροστά του ένα καινούριο αντικείμενο. Η συζήτηση,



184

ανάμεσα σε ανθρώπους που δε μιλούν την ίδια γλώσσα καιπεριορίζονται στην παντομίμα, δε θα μπορούσε να έχει μεγάλη

ποικιλία: η Τουρκάλα ρώτησε την Ευρωπαία αν είχε παιδιά, και της

έδωσε να καταλάβει ότι η ίδια είχε στερηθεί προς μεγάλη της λύπηαυτή τη χαρά.

Όταν ήρθε η ώρα του φαγητού, πέρασαν στο διπλανό δωμάτιο, πουήταν επίσης περιτριγυρισμένο από ντιβάνια, και έφεραν το μονόποδοτραπεζάκι από γυαλισμένο μπακίρι φορτωμένο με εδέσματα σχεδόνπαρόμοια μ' εκείνα που έχω ήδη περιγράψει, μόνο που τα πιάτα με

το κρέας είχαν μικρότερες μερίδες και τα ζαχαρωτά ήταν περισσότερακαι πιο ποικίλα. Μια ευνοούμενη σκλάβα της χανούμισσας

συμμετείχε στο δείπνο πλάι στην κυρά της.

Ήταν μια όμορφη κοπέλα δεκαεφτά ή δεκαοχτώ χρόνων, γεροδεμένη,γεμάτη ζωή, υπέροχα ανθισμένη, αλλά πολύ κατώτερη ως προς τηναρχοντιά από την πρώην οδαλίσκη του σεραγιού· είχε μεγάλα μαύραμάτια στεφανωμένα με φαρδιά φρύδια, άλικο στόμα, στρογγυλά

μάγουλα, ένα πρόσωπο σαν χωριατοπούλας που έσφυζε από υγεία,λευκά και σαρκώδη χέρια, δυνατό λαιμό και αφράτες καμπύλες που η

αποκαλυπτική στολή της επέτρεπε να απολαμβάνει κανείς ελεύθερα.Φορούσε ένα ελληνικό σκουφάκι, από το οποίο ξεγλιστρούσαν τακαστανόμαυρα μαλλιά της σε δυο χοντρές πλεξίδες, και φορούσε ένασακάκι σε κίτρινη-φιστικιά απόχρωση που οι δικοί μας βαφείς δε θα

μπορούσαν ν' αντιγράψουν, απόχρωση πολύ φωτεινή και πολύαπαλή. Το σακάκι αυτό, με σχισίματα στο πλάι και πίσω, έτσι ώστε νασχηματίζει ουρές σαν τα πανώφόρια που φορούν οι Παριζιάνες, είχεκοντά μανίκια απ' όπου ξεγλιστρούσαν άλλα μανίκια από μεταξωτή

γάζα, και αναδείκνυε, τονίζοντας τη μέση, κάτι οπίσθια που δε

χρωστούσαν τίποτα στα ψέματα του κρινολίνου· ένα φαρδύφουσκωτό σαλβάρι από πυκνοϋφασμένη μουσελίνα συμπλήρωνε

αυτή την αμφίεση που ήταν και άνετη και κομψή.

Μια μιγάδα με γυαλιστερή μπρούντζινη επιδερμίδα, μ' ένα κομμάτιλευκή τσόχα τυλιγμένο γύρω από το μέτωπο, που το είχε περιτυλίξειατημέλητα μέσα σ' ένα λευκό χαμπάρα το οποίο αναδείκνυε

θαυμάσια τη σκούρα απόχρωση της επιδερμίδας της, στεκόταν όρθια



185

και ξυπόλυτη μπροστά στην πόρτα, παίρνοντας τα πιάτα από τα χέριατης υπηρέτριας που τ' ανέβαζε από την κουζίνα του κάτω ορόφου.

Μετά το δείπνο, η καντίν σηκώθηκε και πέρασε στο σαλόνι, όπουπεριέφερε από ντιβάνι σε ντιβάνι την όλο χάρη νωχέλειά της. Ύστερακάπνισε ένα τσιγάρο αντί του παραδοσιακού ναργιλέ· το τσιγάρο

είναι τώρα της μόδας στην Ανατολή, και καπνίζουν τόσα papelitosστην Κωνσταντινούπολη όσα και στη Σεβίλλη· είναι μια διασκέδασηγια τις άπραγες Τουρκάλες να τυλίγουν τις ξανθές τούφες της λατάκιαμέσα σε λεπτά χωνάκια από papel de hilo67.

Ο κύριος του σπιτιού ήρθε να κάνει μια επίσκεψη στη γυναίκα του και

την Ευρωπαία κυρία· όμως, όταν τον άκουσε να έρχεται, η νεαρήσκλάβα το έβαλε στα πόδια με εξαιρετική γρηγοράδα, γιατί, καθώς

ανήκε αποκλειστικά στη χανούμισσα, και ήταν ήδη μνηστευμένη, δενμπορούσε να εμφανιστεί με ακάλυπτο πρόσωπο μπροστά στον τέωςπασά του Κουρδιστάν που, κατά τ' άλλα, είχε μονάχα μια γυναίκα,όπως πολλοί Τούρκοι.

Λίγα λεπτά αργότερα, ο πασάς αποσύρθηκε για ν' ασκήσει τα

θρησκευτικά του καθήκοντα στο διπλανό δωμάτιο και η χανούμισσαξανακάλεσε τη σκλάβα της.

Η ώρα του αποχαιρετισμού είχε φτάσει· η ξένη σηκωνόταν για να

φύγει· η οικοδέσποινα της ένευσε να μείνει λίγο ακόμα και είπε λίγαλόγια στο αυτί της νεαρής σκλάβας, που βάλθηκε να σκαλίζει τασυρτάρια του κομό πολύ ζωηρά, ώσπου βρήκε ένα μικρό αντικείμενο

κλεισμένο μέσα σε μια θήκη, το οποίο η γυναίκα του πασά χάρισεστην επισκέπτρια σαν μια τερπνή ανάμνηση για την όμορφη βραδιά

που πέρασαν μαζί.

Η θήκη αυτή από χοντρό λιλά χαρτόνι με ασημιές ανταύγειες περιείχε

ένα κρυστάλλινο μπουκαλάκι πάνω στο οποίο ήταν γραμμένο τοπαρακάτω κειμενάκι: «Απόσταγμα για το μαντήλι. - Παρίσι. - Μέλι».Και στην άλλη του όψη: «Διπλό απόσταγμα, άριστη ποιότητα μελιού. -

Λ.-Τ. Πιβέρ, οδός Σαιν-Μαρτέν 103, Παρίσι».



186

Η ΔΙΑΚΟΠΗ ΤΗΣ ΝΗΣΤΕΙΑΣ

ΕΧΩ ΠΡΟΦΕΡΕΙ ΠΟΛΥ ΣΥΧΝΑ ΤΗ ΛΕΞΗ «ΚΑΪΚΙ», ΚΑΙ θα ήταν δύσκολο

να κάνει κανείς αλλιώς όταν μιλάει για την Κωνσταντινούπολη·συνειδητοποιώ όμως ότι δεν έχω δώσει καμία περιγραφή του, αν και

αξίζει τον κόπο· γιατί το καΐκι είναι σίγουρα το πιο χαριτωμένοπλεούμενο που διέσχισε ποτέ τα γαλανά νερά της θάλασσας. Δίπλαστο τουρκικό καΐκι, η βενετσιάνικη γόνδολα, μολονότι κομψή, δενείναι παρά ένα χοντροκομμένο μπαούλο, και οι γονδολιέρηδες που

τραγουδούν τις βαρκαρόλες, αστεία υποκείμενα συγκρινόμενοι μετους καϊκτσήδες.

Το καΐκι είναι μια βάρκα με μάκρος δεκαπέντε ως είκοσι πόδια και

φάρδος τρία και με σκαρί που θυμίζει πατίνι, η κάθε άκρη του οποίουέχει μια τέτοια απόληξη ώστε να μπορεί κανείς να περπατά και στιςδυο κατευθύνσεις· το πέτσωμα αποτελείται από δυο μακριά μαδέριασκαλισμένα στο εσωτερικό με σχέδια που αναπαριστούν φυλλώματα,

ανθέμια, φρούτα, φιόγκους, φαρέτρες σε σχήμα χιαστί και άλλαμικροστολίδια· δυο τρία μαδέρια με δαντελωτά σκαλίσματα ενώνουντα πλαϊνά της βάρκας, τη διαιρούν σε χωρίσματα και συγκρατούν τα

πλευρά της από την πίεση του νερού· ένα σιδερένιο ράμφος οπλίζειτην πλώρη.

Όλη αυτή η κατασκευή είναι από ξύλο οξιάς αλειμμένο με κερί ήλούστρο και κοσμημένο ενίοτε με χρυσαφένια ανάγλυφα στολίδια,

εξαιρετικά περίτεχνα και κομψά. Οι καϊκτσήδες, που καθένας τουςχειρίζεται ένα ζευγάρι κουπιά εξογκωμένα κοντά στη λαβή γιααντίβαρο, κάθονται πάνω σ' ένα μικρό κάθετο πάγκο στολισμένο με

μια προβιά, ώστε να μη γλιστρούν όσο κωπηλατούν, και τα πόδιατους κοντράρουν πάνω σ' ένα ξύλινο υποστήριγμα.

Οι επιβάτες κάθονται οκλαδόν στο βάθος της βάρκας, από την πλευράτης πρύμνης, για ν' ανασηκώνεται λίγο η μύτη της πλώρης, πράγμα

που διευκολύνει την πλοήγηση: παίρνουν τόσο μεγάλες προφυλάξειςπου φτάνουν στο σημείο να περνούν με λίπος το εξωτερικό τηςβάρκας, για να μην την πιάνει το νερό. Ένα χαλί λιγότερο ή

περισσότερο βαρύτιμο στολίζει το πίσω μέρος του καϊκιού, όπου είναι



187

απαραίτητο να μένει κανείς απόλυτα ακίνητος, γιατί με τηνπαραμικρή απότομη κίνηση θ' αναποδογύριζε το πλεούμενο ή θα

τραυματίζονταν τέλος πάντων οι καρποί των καϊκτσήόων, που

κωπηλατούν με τα χέρια χιαστί. Το καΐκι είναι ευαίσθητο σαν ζυγαριά,και κλίνει δεξιά ή αριστερά με την παραμικρή απώλεια ισορροπίας· τα

βαριά σουλούπια των Τούρκων, που μένουν ακίνητοι σαν είδωλα,συμμορφώνονται θαυμάσια σ' αυτό τον καταναγκασμό, που είναιστην αρχή βασανιστικός για τους αεικίνητους γκιαούρηδες, αλλά που

γρήγορα τον συνηθίζουν.

Ένα δίκωπο καΐκι μπορεί ν' αντέξει τέσσερις επιβάτες, καθισμένουςαντικριστά. Παρά το λιοπύρι, οι βάρκες δεν έχουν στέγαστρο, γιατί θα

τους έκοβε τη φόρα και θα ήταν αντίθετο προς την τουρκικήεθιμοτυπία, αφού στέγαστρα έχουν αποκλειστικά τα καΐκια τουσουλτάνου· μπορεί όμως να έχει κανείς μαζί του ένα παρασόλι, μόνοπου πρέπει να το κλείνει όταν το καΐκι περνάει πολύ κοντά από τα

αυτοκρατορικά ενδιαιτήματα. Ένα σκαρί τέτοιου τύπου ακολουθείένα άλογο που τρέχει με γρήγορο καλπασμό στην όχθη, και είναιφορές μάλιστα που το προσπερνάει.

Κάθε καΐκι φέρει κοντά στην πλώρη μια πινακίδα που υποδεικνύει τησκάλα όπου κάνει στάση: Τοπχανές, Γαλατάς, Πράσινο Κιόσκι, ΓενίΤζαμί, Μπεσίκτας, κλπ.

Οι καϊκτσήδες είναι κάτι υπέροχοι λεβέντες, Αρναούτηδες ήαρματολοί στην πλειοψηφία τους, με αρρενωπή ομορφιά και

ηράκλεια ρώμη. Ο αέρας και ο ήλιος δίνουν στο μαυρισμένο δέρματους το χρώμα όμορφων μπρούντζινων αγαλματιδίων των οποίωνέχουν ήδη τη μορφή. Η στολή τους απαρτίζεται από εκτυφλωτικά

άσπρες φαρδιές λινές περισκελίδες, και από ένα πουκάμισο απόριγωτή γάζα με σχιστά μανίκια, που δίνει ελευθερία στις κινήσειςτους· ένα κόκκινο φέσι, που η γαλάζια ή μαύρη φούντα του κρέμεται

μακριά γύρω στο μισό πόδι, σφίγγει το κεφάλι τους με τουςξυρισμένους κροτάφους· ένα μάλλινο ζωνάρι με κίτρινες και κόκκινεςρίγες κάνει πολλούς γύρους πάνω από τη μέση τους και κρατάεισταθερό το στέρνο τους.



188

Έχουν μόνο μουστάκι, για να μη ζεσταίνονται από ένα άχρηστοτρίχωμα· τα πόδια τους είναι γυμνά, και το ανοιχτό πουκάμισό τους

αποκαλύπτει κάτι δυνατούς θωρακικούς μυώνες που αποκτούν

χάλκινες αποχρώσεις με το δυνατό λιοπύρι, Με κάθε κίνηση τωνκουπιών, οι δικέφαλοί τους φουσκώνουν και διαγράφονται σαν

οβίδες πάνω στα αθλητικά μπράτσα τους. Οι υποχρεωτικοί καθαρμοίδιατηρούν σχολαστικά καθαρά τα όμορφα κορμιά τους, που είναιεξαγνισμένα από την άσκηση, τον καθαρό αέρα και μια εγκράτεια

άγνωστη στους ανθρώπους του Βορρά. Οι καϊκτσήδες, παρά τησκληρή δουλειά τους, τρώνε μονάχα λίγο ψωμί, αγγούρια,καλαμπόκια και φρούτα, και πίνουν μόνο σκέτο νερό ή καφέ, ενώόσοι έχουν ασπαστεί τον ισλαμισμό κωπηλατούν από το πρωί ως το

βράδυ χωρίς να καταπιούν ούτε μια γουλιά νερό ή μια ρουφηξιάκαπνό όσο κρατούν οι τριάντα μέρες της νηστείας του Ραμαζανιού.

Δε θα υπερέβαλλε κανείς αν υπολόγιζε ότι ο αριθμός των καϊκτσήδων

που εξυπηρετούν τις διαφορετικές σκάλες από τηνΚωνσταντινούπολη και το Βόσπορο ως το ύψος των Θεραπειών ή τουΜπουγιούκ Ντερέ είναι τρεις με τέσσερις χιλιάδες. Η διάταξη τηςπόλης, που τη χωρίζουν από τα προάστιά της ο Κεράτιος Κόλπος, ο

Βόσπορος και η θάλασσα του Μαρμαρά, απαιτεί διαρκείς διαδρομέςμέσω της πλωτής συγκοινωνίας· πρέπει ανά πάσα στιγμή να παίρνεικανείς καΐκι για να πάει από τον Τοπχανέ στο Σεράι Μπουρνού, από

το Μπεσίκτας στο Σκούταρι, από τα Ψωμμαθειά στο Καντίκιοϊ, από τοΚασίμ Πασά στο Φανάρι και από τη μια πλευρά του Κεράτιου Κόλπουστην άλλη, όταν έχει απομακρυνθεί πολύ από τη μία από τις τρεις

λεμβόζευκτες γέφυρες που διασχίζουν το λιμάνι.

Δεν υπάρχει πιο διασκεδαστικό θέαμα, όταν φτάνεις σε μια σκάλα,

από τους καϊκτσήδες που συρρέουν και σε διεκδικούν, όπως άλλοτεοι οδηγοί τών δημόσιων οχημάτων του Παρισιού, βρίζοντας ο ένας

τον άλλον μ' εκπληκτική ευφράδεια και προσφέροντας τη βάρκα τουςσε εξευτελιστικές τιμές. Στην αναμπουμπούλα ανακατεύονται πότεπότε τα γαβγίσματα των τρομαγμένων σκυλιών, που τα ποδοπατούν

πάνω στη φούντωση του καβγά. Στο τέλος, αφού σε σπρώξουν, σεχτυπήσουν, σου ρίξουν αγκωνιές, σε τραβολογήσουν, γίνεσαι η λείαενός ή δυο γιγαντιαίων παλικαράδων που σε σέρνουν θριαμβευτικά



189

προς τη βάρκα τους μέσα από τις παρέες των συναδέλφων τους πουμουρμουρίζουν απογοητευμένοι.

Το να μπεις σ' ένα καΐκι χωρίς να γυρίσει η καρίνα του στον αέραείναι μια αρκετά λεπτή υπόθεση. Ένας καλοκάγαθος Τούρκοςγέροντας, με λευκή γενειάδα και ηλιοψημένο δέρμα, κρατάει τη

βάρκα μ' ένα μπαστούνι εξοπλισμένο μ' ένα καρφί, και του ρίχνειςένα γρόσι για την καλοσύνη του.

Δεν είναι πάντα εύκολο ν' απαγκιστρωθεί ένα καΐκι από το μικρόστόλο που συνωστίζεται γύρω του σε κάθε αποβάθρα, και χρειάζεται

η απαράμιλλη επιδεξιότητα των καϊκτσήδων για να το πετύχουν χωρίς

συγκρούσεις και χωρίς ατυχήματα. Για ν' αράξει, κάθε καΐκι στρέφεταιέτσι ώστε η πρύμνη του ν' αγγίξει την ακτή. ελιγμός που θα μπορούσε

να προκαλέσει επικίνδυνες συγκρούσεις αν οι καϊκτσήδες δεν είχαν,όπως οι γονδολιέρηδες της Βενετίας, κωδικοποιημένες κραυγές για νασυνεννοούνται. Όταν αποβιβάζεται κανείς, αφήνει το αντίτιμο τηςδιαδρομής στο βάθος της βάρκας, πάνω στο χαλί, σε γρόσια ή σε

μπεσλίκ, ανάλογα με την απόσταση που διανύθηκε και τοσυμφωνημένο ποσό.

Η θέση του καϊκτσή στην Κωνσταντινούπολη θα ήταν καλή, αν δεν

υπήρχε ο ανταγωνισμός των ατμόπλοιων που αρχίζουν νακυκλοφορούν στο Βόσπορο όπως τα watermen στον Τάμεση. Από τηγέφυρα του Γαλατά, πέρα από την οποία δεν μπορούν ναπροχωρήσουν, φεύγουν οποιαδήποτε ώρα της μέρας πλήθος

τουρκικά, αγγλικά και αυστριακά ατμόπλοια, που ο καπνός τουςσμίγει με τις ασημένιες ομίχλες του Κεράτιου Κόλπου, καιαποβιβάζουν τους ταξιδιώτες κατά εκατοντάδες στο Μπεμπέκ, το

Αρναούτκιοϊ, το Αναντολού Χισάρ, τα Θεραπειά, το Μπουγιούκ Ντερέ,στην όχθη της Ευρώπης· στο Σκούταρι, το Καντίκιοϊ, τα Πριγκιπονήσια,στην όχθη της Ασίας: διαδρομές που άλλοτε ήταν κανείς

υποχρεωμένος να κάνει με καΐκι, που κόστιζαν πολύ σε χρόνο καιχρήμα, επειδή ήταν μεγάλες, και που έκρυβαν κινδύνους εξαιτίας τηςβιαιότητας των ρευμάτων και του αέρα, που συνηθίζει να ψυχραίνειαπό τη μια στιγμή στην άλλη στα στενά της Μαύρης θάλασσας.



190

Μάταια πασχίζουν οι καϊκτσήδες να συναγωνιστούν την ταχύτητα τωνατμόπλοιων. Του κάκου συναγωνίζονται οι σφριγηλοί μυώνες τους

ατσαλένιους μυώνες των εμβόλων. Σύντομα θα τους απομείνουν πια

μόνο οι μικρές ενδιάμεσες διαδρομές, και μονάχα οι παλαιοίοπισθοδρομικοί Τούρκοι που κλαίνε στο Ελμπισέι Ατικά, βλέποντας τα

αποφόρια των γενίτσαρων, θα ναυλώνουν τα καΐκια για να γυρίζουνστα εξοχικά ενδιαιτήματά τους, από μίσος για τις διαβολικέςεφευρέσεις των γκιαούρηδων. Υπάρχουν επίσης καΐκια-λεωφορεία.

βαριά πλεούμενα που φορτώνουν καμιά τριανταριά άτομα καιχειραγωγούνται από τέσσερις ή έξι κωπηλάτες που, σε κάθε απλωτήτων κουπιών, σηκώνονται, ανεβαίνουν σ' ένα ξύλινο σκαλοπάτι, καιαφήνονται να ξαναπέσουν πίσω με όλο τους το βάρος για ν'

ανασηκώσουν το τεράστιο κουπί, Οι αυτόματες αυτές κινήσεις, πουεπαναλαμβάνονται κάθε λεπτό που περνάει, φαντάζουν πολύπαράξενες· οι στρατιώτες, οι χαμάληδες, οι φουκαράδες, οι εβραίοι

και οι γριές είναι εκείνοι που χρησιμοποιούν κυρίως αυτό τοοικονομικό αλλά αργό μεταφορικό μέσο, το οποίο θα εξαφανίσουν ταατμόπλοια όταν θελήσουν, με τη δημιουργία τρίτης θέσης με

μειωμένο ναύλο.

Δεν ένιωσα λοιπόν την παραμικρή έκπληξη μαθαίνοντας το νέο τηςστάσης των καϊκτσήδων· εύκολα μπορούσες να προβλέψεις αυτή τηνκατάληξη βλέποντας να καπνίζουν, κοντά στο Γαλατά, τα πολυάριθμα

φουγάρα των πυρόσκαφων και ν' ασπρίζουν κάτω από τα πτερύγιατων τροχών τα νερά που μέχρι πρότινος μαστιγώνονταν μόνο από τοκουπί σε σχήμα μισοφέγγαρου. Ήδη κατά την παραμονή μου, οι

βαρκάρηδες, καθισμένοι μελαγχολικά στις έρημες σκάλες τους,κοιτούσαν σκυθρωποί τα ατμόπλοια να τρέχουν φορτωμένα επιβάτεςκαι να σκίζουν τα αντιρρεύματα σαν τσιπούρες.

Είχε φτάσει η πολυπόθητη εποχή της διακοπής της νηστείας που

γιορτάζεται με δημόσιους πανηγυρισμούς. Ο Βόσπορος, ο ΚεράτιοςΚόλπος και η λεκάνη της θάλασσας του Μαρμαρά παρουσιάζουν τότετην πιο ζωηρή και την πιο χαρμόσυνη όψη τους: όλα τα πλοία στον

όρμο είναι στολισμένα με πολύχρωμες ναυτικές σημαίες· τα υψωμέναμπαϊράκια ανεμίζουν στον αέρα· το τουρκικό φλάμπουρο, σε σχήμαχελιδονοουράς, έχει τρία ασημένια μισοφέγγαρα πάνω σ' έναν



191

ανοιχτοπράσινο θυρεό με κόκκινο βάθος· η Γαλλία ξετυλίγει τοτρίχρωμο μπαϊράκι της· η Αυστρία υψώνει την παντιέρα της με τις

κόκκινες και άσπρες ρίγες και το εθνικό της έμβλημα· η Ρωσία έχει το

χιαστό βαθυγάλανο σταυρό της πάνω σ' ένα ασημένιο φόντο· ηΑγγλία, το σταυρό της του Αγίου Γεωργίου· η Αμερική, τον ουρανό της

σπαρμένο μ' άστρα· η Ελλάδα, το γαλανό σταυρό της που φέρει στοκέντρο του την ασπρόμαυρη σκακιέρα της Βαυαρίας· το Μαρόκουψώνει την κόκκινη τριγωνική σημαία του· η Τρίπολη σπέρνει

μισοφέγγαρα πάνω στο αγαπημένο χρώμα του προφήτη· η Τυνησίααυλακώνεται από πράσινες, γαλάζιες και κόκκινες ρίγες, σανμεταξωτή ζώνη, και ο ήλιος παίζει και ιριδίζει χαρούμενα πάνω σ' όλααυτά τα παντερόλια που οι αντανακλάσεις τους μακραίνουν και

ελίσσονται πάνω στο διάφανο νερό· απανωτοί κανονιοβολισμοίχαιρετούν το καΐκι του σουλτάνου, που περνάει λάμποντας από ταμαλάματα και τις πορφύρες, ωθούμενο από τη φόρα τριάντα

χεροδύναμων κωπηλατών, ενώ οι ναύτες ζητωκραυγάζουν, όρθιοιστις κεραίες των πλοίων, και οι γλάροι στροβιλίζονται τρομαγμένοιμες στην πυκνή καπνιά.

Παίρνω ένα καΐκι στον Τοπχανέ και περιφέρομαι από το ένα πλοίο

στο άλλο, εξετάζοντας το σχήμα των διαφορετικών σκαριών καισταματώντας κατά προτίμηση σε πλεούμενα που προέρχονται απότην Τραπεζούντα, τα Μουδανιά, το Ισμίκ, τη Λάμψακο, που με τις

πρύμνες τους όμοιες με κάστρα, τις πλώρες τους όμοιες με στήθοςκύκνου και τα κατάρτια τους με τις μακριές κεραίες δεν πρέπει ναδιαφέρουν πολύ από τα πλοία του στόλου των Ελλήνων τον καιρό του

τρωικού πολέμου. Τα αμερικανικά κλίπερ, που είναι ξακουστά, δεδιαθέτουν τόσο καλλίγραμμες καμπύλες, και δε θα χρειαζόταν πολλήφαντασία για να δει κανείς τον ξανθό Αχιλλέα, το γιο του Πηλέα, να

κάθεται σε μια απ' αυτές τις ψηλές πρύμνες, λουσμένη από τηθάλασσα όπου χύνεται ο Σιμόεις.

Σεργιανίζοντας, η βάρκα μου περνάει ξυστά τη βραχονησίδα πάνωστην οποία υψώνεται αυτό που οι Φράγκοι ονομάζουν, άγνωστο

γιατί, πύργο του Λέανδρου, και οι Τούρκοι, Κις Κουλεσί, πύργο τηςπαρθένου. Δε χρειάζεται να πούμε ότι η ανάμνηση του Λέανδρουείναι πολύ εσφαλμένα συνδεμένη με αυτό το λευκό πυργίσκο, γιατί



192

τον Ελλήσποντο και όχι το Βόσπορο διέσχισε κολυμπώντας για νασμίξει με την Ηρώ, την όμορφη ιέρεια της Αφροδίτης. Ένας

γοητευτικός θρύλος εξηγεί την τουρκική ονομασία.

Ο σουλτάνος Μεχμέτ είχε μια κόρη σπάνιας ομορφιάς, στην οποία μιαγύφτισσα είχε προβλέψει ότι θα πέθαινε από δάγκωμα φιδιού.

Ανάστατος ο πατέρας της, για να μη βγει αληθινή η δυσοίωνη αυτήπρόβλεψη, της έχτισε ένα κιόσκι πάνω σ' αυτό το ξερονήσι όπου δενμπορούσε να τρυπώσει κανένα ερπετό. Ο γιος του σάχη της Περσίας,που είχε ακουστά τη θαυμαστή ομορφιά της Μεχάρ Σετζίτ (ήταν το

όνομα της κοπέλας), την ερωτεύτηκε παράφορα και κατάφερε να τηςστείλει μια από εκείνες τις συμβολικές ανθοδέσμες στις οποίες η

Ανατολή ξέρει να γράφει τις ερωτικές εξομολογήσεις της μελουλουδένια γράμματα. Δυστυχώς, ανάμεσα στα μπουκέτα τωνυάκινθων και των ρόδων ήταν κουλουριασμένο ένα δηλητηριώδεςφίδι που δάγκωσε την πριγκίπισσα στο δάχτυλο. Θα πέθαινε, μια και

δε βρισκόταν κανένας αρκετά αφοσιωμένος για να πιπιλίσει τηνπληγή· αλλά ο νεαρός πρίγκιπας, αιτία όλου του κακού,παρουσιάστηκε, ρούφηξε το δηλητήριο με τα παράφορα τολμηράχείλη του κι έσωσε τη Μεχάρ Σετζίτ, που ο Μεχμέτ του έδωσε για

γυναίκα.

Η αλήθεια είναι ότι τούτος ο πύργος, ή τουλάχιστον ένας παρόμοιος,χτισμένος από τον Μανουήλ Κομνηνό τον καιρό της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας, χρησίμευε για να συγκρατεί την αλυσίδα που, δεμένησε άλλα δυο σημεία πάνω στις όχθες της Ευρώπης και της Ασίας,έφραζε την είσοδο του Κεράτιου Κόλπου στα εχθρικά πλοία πουκατέβαιναν από τη Μαύρη θάλασσα. Αν θέλουμε να πάμε πιο πίσω,

βρίσκουμε ότι η Δάμαλις, γυναίκα του Χάρη, του στρατηγού που

έστειλε η Αθήνα για να βοηθήσει τους κατοίκους του Βυζαντίου πουδέχτηκαν επίθεση από το στόλο του Φιλίππου του Μακεδόνα, πέθανε

στη Χρυσούπολη και θάφτηκε σ' αυτό το νησάκι, μέσα σ' ένα μνημείοπάνω στο οποίο υπήρχε μια δάμαλις.

Μια καλοδιατηρημένη ελληνική επιγραφή ήταν γραμμένη πάνω στηνεπιτύμβια στήλη, και από εκεί προέρχεται, αναμφίβολα, η

πραγματική καταγωγή του ονόματος Κις Κουλεσί - ο πύργος ή ο τάφος



193

της κόρης. Να τι λέει αυτό το επιτάφιο επίγραμμα: «Δεν είμαι η Ιώ,κόρη του Ινάχου, και δεν έχω χαρίσει τ' όνομά μου στο Βόσπορο που

απλώνεται μπροστά μου. Εκείνην, η άσπλαχνη μνησικακία της Ήρας

την κυνήγησε άλλοτε πέρα από τις θάλασσες· εγώ που καταλαμβάνωτούτον εδώ τον τάφο είμαι μια νεκρή, κόρη του Κέκροπα. Ήμουν

γυναίκα του Χάρη, και ταξίδευα στις θάλασσες μαζί μ' αυτό τον ήρωαόταν ήρθε να πολεμήσει τα πλοία του Φιλίππου. Ως τότε με έλεγανΒοΐδιον, μικρή Δαμάλα, τώρα, γυναίκα του Χάρη, απολαμβάνω δύο

ηπείρους».

Οι στίχοι αυτοί εξηγούν γιατί είχε σκαλιστεί μια δάμαλις πάνω στηνεπιτύμβια στήλη της Δαμάλεως. Είναι γνωστό ότι, στους Έλληνες, η

αγελάδα έχει προσφέρει πάμπολλα θέματα για κολακευτικέςπαρομοιώσεις, και ότι ο Όμηρος δίνει στην Ήρα μάτια δαμαλίδας.Βοΐδιον, λοιπόν, είναι μια φιλοφρονητική προσωνυμία για την αρχαίασκέψη, και δεν πρέπει να μας εκπλήσσει όταν δίνεται σε μια όμορφη

κοπέλα. Αλλά αρκετά με τους Έλληνες, ας ξαναγυρίσουμε στουςΤούρκους.

Υπάρχει ένα έθιμο κατά τη διακοπή της νηστείας, η βαλιντέ (η

βασιλομήτωρ) να κάνει δώρο στο σουλτάνο μια εκπάγλου καλλονήςπαρθένα· για να βρουν αυτό το ανεκτίμητο δώρο, οι δουλέμποροι ήτζελαμπήδες χτενίζουν πολλούς μήνες πριν τη Γεωργία και τηνΚιρκασία, και η τιμή της ανέρχεται σε τεράστια ποσά· αν η νεαρή

παρθένα συλλάβει αυτή την τρισευτυχισμένη νύχτα, τότε αυτόθεωρείται καλός οιωνός για την ευημερία της αυτοκρατορίας. Κατάμία παράξενη αντίθεση, οι πιστοί, όσο διαρκούν οι εφτά μέρες μετάτη διακοπή της νηστείας, απέχουν από κάθε σαρκική επαφή, από

φόβο μήπως γεννήσουν παιδιά δύσμορφα, τερατόμορφα, ή

παραμορφωμένα από κηλίδες· η Αυτού Υψηλότης, λοιπόν, είναι ομοναδικός άντρας του Ισλάμ στον οποίο επιτρέπονται οι τέρψεις του

έρωτα· τυχερέ σουλτάνε!

Η μέρα είναι αφιερωμένη σε προσευχές και σ' επισκέψεις τζαμιών,και το βράδυ υπάρχει μια γενική φωτοχυσία. Αν η θέα του λιμανιού,με όλα τα σημαιοστολισμένα πλοία και την αέναη κίνηση των

βαρκών, ήταν ήδη ένα εξαίσιο θέαμα κάτω από το λαμπρό ήλιο της



194

Ανατολής, τι να πει κανείς για το νυχτερινό πανηγύρι; Τότε είναι πουνιώθεις την αδυναμία της πένας και του χρωστήρα· μονάχα το

διόραμα θα μπορούσε, με τη βοήθεια των επάλληλων οπτικών

εντυπώσεων, να δώσει μια αμυδρή εικόνα των μαγικών αυτώνφωτοσκιάσεων.

Κανονιοβολισμοί που διαδέχονταν ο ένας τον άλλο χώρίς σταμάτημα,γιατί οι Τούρκοι ξετρελαίνονται να καίνε μπαρούτι, αντηχούσαν απόπαντού, ξεκουφαίνοντας τα αυτιά μ' ένα χαρμόσυνο πάταγο· οιμιναρέδες των τζαμιών άναβαν σαν φάροι· στίχοι του Κορανίου

γράφονταν με πύρινα γράμματα πάνω στο σκούρο γαλανό φόντο τηςνύχτας, και το πολύχρωμο και συμπαγές πλήθος κατέβαινε,

διαιρεμένο σε ανθρώπινους καταρράχτες, τους κατηφορικούςδρόμους του Γαλατά και του Πέραν. Γύρω από τη βρύση του Τοπχανέτρεμόλαμπαν, σαν πυγολαμπίδες, άπειρα φώτα, και το τζαμί τουσουλτάνου Μαχμούτ ύψωνε τη σιλουέτα του στον ουρανό και

διαγραφόταν με πύρινες κουκκίδες, σαν τα παλάτια τα σχεδιασμέναμε στίγματα πάνω σε μαύρο χαρτί που δείχνουν στο θέατρο σκιώντου Σεραφέν μ' ένα λυχνάρι από πίσω.

Μια βάρκα μάς οδήγησε στα ανοιχτά, στο κατάστρωμα ενός πλοίουτου Λόιντ, όπου ένας ευγενικός Κωνσταντινουπολίτης φίλος μάς είχεκρατήσει θέση. Ο Τοπχανές, φωταγωγημένος από κόκκινα καιπράσινα βεγγαλικά, φλογοβολούσε μέσα σε μια αποθεωτική

ατμόσφαιρα που την έσκιζαν κάπου κάπου η φλόγα των κανονιών, τασπινθηρίσματα των πυροτεχνημάτων, τα ζιγκ-ζαγκ των φωτοβολίδων,η έκρηξη και η φωτοχυσία των κροτίδων. Το Μαχμουντιέ πρόβαλλεμέσα από οπάλινα σύννεφα καπνού σαν ένα από εκείνα τα

ρουμπινένια κτίσματα που πλάθει η φαντασία των Αράβων

παραμυθάδων για να κατοικήσει μέσα η βασίλισσα των περί: ήτανφαντασμαγορικά.

Τα κατάρτια, οι κεραίες και τα σκαριά των αγκυροβολημένων πλοίωνδιαγράφονταν με πράσινα, γαλάζια, κόκκινα και κίτρινα φαναράκιαολόγυρά τους και ήταν όμοια με πλοία από πετράδια που έπλεανπάνω σ' έναν ωκεανό από φλόγες, γιατί τα νερά του Βοσπόρου είχαν

λαμπαδιάσει από τις αντανακλάσεις των λυχναριών, των



195

φωτοβολίδων, των πυροτεχνημάτων και των φωτεινών γραμμάτων.

Από την άκρα του Σεράι Μπουρνού, που ήταν θαρρείς από τοπάζι,

ξεπηδούσαν, κυκλωμένα με πύρινα βραχιόλια, τα ασημένια κατάρτιατης Αγίας Σοφίας, του Σουλτάν Αχμέτ, του Οσμανιέ· πάνω στην όχθητης Ασίας, το Σκούταρι σπιθοβολούσε, και οι δυο πυρακτωμένες

όχθες του Βοσπόρου πλαισίωναν ίσαμε εκεί που έφτανε το μάτι έναποτάμι από πούλιες που μαστιγώνονταν ακατάπαυστα από τα κουπιάτων καϊκιών.

Πότε πότε ένα μακρινό αόρατο καράβι φλεγόταν ξαφνικά από ένα

πορφυρό και γαλαζωπό φωτοστέφανο, ύστερα χανόταν μες στη σκιά

σαν όνειρο. Οι πυροτεχνικές αυτές εκπλήξεις φάνταζαν μαγευτικές.

Τα ατμόπλοια, στολισμένα με χρωματιστά γυαλιά, πηγαινοέρχοντανπεριφέροντας ορχήστρες που σκόρπιζαν χαρμόσυνα εμβατήρια στο

αεράκι.

Ψηλά, ο ουρανός, σαν να ήθελε να πάρει κι εκείνος μέρος στη γιορτή,άπλωνε σπάταλα την ξομπλιασμένη μ' άστρα κοσμηματοθήκη του

πάνω σ' ένα φόντο από λαζουρίτη στην πιο σκούρα και την πιοπλούσια απόχρωση του γαλανού, και η πυράκτωση της γης μετά βίαςκατόρθωνε να κοκκινίσει την άκρη του.

Έμεινα μια δυο ώρες στο κατάστρωμα του αυστριακού πλοίου,

μεθώντας από αυτή την εξαίσια και μοναδική στον κόσμο εικόνα,πασχίζοντας να χαράξω για πάντα στη μνήμη μου το εκθαμβωτικόυπερθέαμα που αντικατοπτριζόταν στο μαγικό καθρέφτη τουΒοσπόρου. Τι είναι οι δικές μας φτωχές γιορτές στην πλατεία

Ομονοίας, όπου καπνίζουν καμιά δωδεκαριά λυχνάρια, πλάι σ' αυτότο πυροτέχνημα από διαμάντια, σμαράγδια, ζαφείρια και ρουμπίνιαπου σκάει και τριζοβολάει σε τρεις ή τέσσερις λεύγες μάκρος, και

που, αντί να σβήνει μες στο νερό, λαμπαδιάζει εκεί πιοφαντασμαγορικό και πιο ζωντανό;

Τι είναι τα πολύφωτα και οι πολυέλαιοι μπρος στα τρικάταρτα πλοίαπου είναι φωταγωγημένα από τα παρακάτια ως τις ανεμοδούρες,



196

μπρος στα πύρινα δόρατα των μιναρέδων που έχουν ύψος εκατόπόδια και καίνε μέσα σε τούτο το αχανές αμφιθέατρο που η φύση

μοιάζει να έχει πλάσει για να γίνει η πρωτεύουσα του κόσμου, και

όπου ο Φουριέ

68

τοποθετεί προκαταβολικά το θρόνο του επίγειουΠαντοκράτορα;

Σιγά σιγά οι λάμψεις χλόμιαζαν, ρωγμές σχηματίζονταν μες στιςπύρινες γραμμές, και το μπαρούτι, κουρασμένο, παραφωνούσε πιαμε κόπο· τεράστιες τολύπες καπνού, που ο άνεμος δεν μπορούσε πιανα διαλύσει, σέρνονταν πάνω στο νερό σαν τερατόμορφες φώκιες· η

ψυχρή δροσιά της νύχτας μούλιαζε στο τέλος και τα πιο χοντράρούχα· έπρεπε να σκεφτούμε την επιστροφή, επιχείρηση που έκρυβε

δυσκολίες και κινδύνους. Το καΐκι μου με περίμενε στη βάση τηςσκάλας του καραβιού· φώναξα τους καϊκτσήδες μου και φύγαμε.

Ο Βόσπορος ήταν πλημμυρισμένος με την πιο εξαίσια ποικιλίασκαριών που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί: παρά τιςπροειδοποιητικές κραυγές, τα κουπιά μπλέκονταν ανά πάσα στιγμή

με άλλα κουπιά, τα πλοιάρια περνούσαν ξυστά το ένα δίπλα από τοάλλο και τα κουπιά ήταν υποχρεωμένα να διπλώνονται πάνω στα

πλευρά κάθε βάρκας, σαν πόδια εντόμων, με κίνδυνο να σπάσουν.

Οι άκρες από τις πλώρες που περνούσαν σύρριζα από το πρόσωπόσου σαν δόρατα ή ράμφη αρπακτικών πουλιών, οι αντανακλάσειςόλων των πυροτεχνημάτων που εξέπνεαν, τύφλωναν τους καϊκτσήδεςκαι τους ξεγελούσαν σχετικά με τη σωστή πορεία· μια βάρκα που

έτρεχε ολοταχώς κόντεψε να περάσει πάνω από τη δική μας, και θαείχα σίγουρα καταποντιστεί ή κοπεί στα δύο αν οι βαρκάρηδές της, μεαπαράμιλλη επιδεξιότητα, δεν την είχαν χειραγωγήσει με

υπεράνθρωπο σθένος.

Επιτέλους έφτασα σώος και αβλαβής στον Τοπχανέ μέσα από κύματαπου πάφλαζαν και λαμπύριζαν, μέσα σ' ένα πανδαιμόνιο από βάρκεςκαι φωνές που θα μπορούσαν να σε τρελάνουν, και ανηφόρισα στο

«Ξενοδοχείο της Γαλλίας» στα Μνηματάκια, μέσα από δρόμους πουγίνονταν ολοένα και πιο έρημοι, δρασκελίζοντας με προσοχή τιςαγέλες των αποκοιμισμένων σκυλιών.



197

Εν τω μεταξύ, ο ευτυχισμένος χαλίφης ανασήκωνε, στα βάθη τουσεραγιού, το πέπλο της όμορφης σκλάβας που του πρόσφερε η μάνα

σουλτάνα, και το βλέμμα του περιεργαζόταν αργά αργά τα

μυστηριώδη της θέλγητρα που κανένα ανθρώπινο μάτι δε θα δει μετάαπό εκείνον.



198

ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΗΜΟΥΝ ΑΠΟΦΑΣΙΣΜΕΝΟΣ ΝΑ ΚΑΝΩ ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ περιοδεία στις

απόμερες συνοικίες της Κωνσταντινούπολης που οι ταξιδιώτες σπάνιαεπισκέπτονται. Η περιέργειά τους δεν πάει πιο πέρα από το

Μπεζεστένι, το Ατμεϊντάν, την πλατεία Σουλτάν Βαγιαζίτ, το ΠαλιόΣεράι και τα περίχωρα της Αγίας Σοφίας, όπου συγκεντρώνεται όλη ηκίνηση της μουσουλμανικής πόλης. Ξεκίνησα λοιπόν νωρίς το πρωί,συντροφιά μ' ένα νεαρό Γάλλο που μένει καιρό τώρα στην Τουρκία·

κατεβήκαμε γρήγορα την κατηφόρα του Γαλατά, διασχίσαμε τονΚεράτιο Κόλπο πάνω στη λεμβόζευκτη γέφυρα ρίχνοντας τέσσεριςπαράδες στα διόδια και, αφήνοντας πίσω μας το Γενί Τζαμί,

χωθήκαμε μέσα σ' ένα δαίδαλο από τουρκικά στενοσόκακα.

Όσο προχωρούσαμε, η μοναξιά μεγάλωνε· τα σκυλιά, πιο άγρια, μαςκοιτούσαν βλοσυρά και μας ακολουθούσαν γρυλίζοντας. Ταξυλόσπιτα, ξεβαμμένα, ετοιμόρροπα, μισόγερτα, με ξεκοιλιασμένα

καφασωτά, παρουσίαζαν την όψη ρημαγμένων κοτετσιών. Μιαερειπωμένη κρήνη έσταζε νερό μέσα σε μια χορταριασμένη γούρναπου είχε ξεχειλίσει· ένα κατεστραμμένο τουρμπέ, πνιγμένο στα βάτα,

τις τσουκνίδες και τους ασφόδελους, έδειχνε μες στη σκιά, μέσα απότα κιγκλιδώματά του που ήταν φραγμένα από ιστούς αράχνης,κάποιες επιτύμβιες στήλες που έγερναν δεξιά και αριστερά με

δυσανάγνωστες πια επιγραφές· ένα τέμενος στρογγύλευε το θόλο τουπου ήταν άτσαλα πασαλειμμένος με ασβέστη και είχε στο πλευρό τουένα μιναρέ σαν κερί με τον κηροσβέστη του στην κορυφή· πάνω απότους μακρόστενους τοίχους ξεπηδούσαν οι μαύρες κορυφές κάποιων

κυπαρισσιών, ή ξεχύνονταν πάνω στο δρόμο συστάδες απόσυκομουριές και πλατάνια· δεν υπήρχαν πια τζαμιά με μαρμάρινεςκολόνες και μαυριτανικές στοές, ούτε κονάκια πασάδων με ζωηράχρώματα και με κομψά εναέρια χαγιάτια, αλλά μονάχα, εδώ κι εκεί,μεγάλοι σωροί τέφρας με κάποιες μαύρες πλίνθινες καμινάδες όρθιεςστη μέση, και πάνω από αυτή την αθλιότητα και το ρημαδιό, το

καθαρό, λευκό, ανελέητο φως της Ανατολής, που αναδεικνύειβάναυσα κάθε θλιβερή λεπτομέρεια.

Από σοκάκι σε σοκάκι, από σταυροδρόμι σε σταυροδρόμι, φτάσαμε σ'



199

ένα μεγάλο χάνι, καταθλιπτικό και ρημαγμένο, με ψηλές καμάρες καιμακρόστενους πέτρινους τοίχους, προορισμένο να στεγάζει τα

καραβάνια με τις καμήλες: ήταν η ώρα της προσευχής, και στον

εξώστη του γειτονικού τζαμιού δυο μουεζίνηδες ντυμένοι στα άσπραπερπατούσαν πέρα δώθε σαν φαντάσματα, λέγοντας από ψηλά, με

την ιδιόμορφη τονικότητα της φωνής τους, τα μυσταγωγικά λόγια τουΙσλάμ σ' αυτά τα μουγκά, τυφλά και κουφά σπίτια, που κατέρρεαν μεςστη σιωπή και τη μοναξιά. Το χωρίο αυτό του Κορανίου, που έμοιαζε

να κατεβαίνει από τον ουρανό βγαλμένο από μια γλυκιά λαρυγγικήφωνή, δεν προκαλούσε άλλη αντίδραση πέρα από τον παραπονιάρικοστεναγμό κάποιου σκυλιού που ταράχτηκε στον ύπνο του και ταφτεροκοπήματα ενός τρομαγμένου περιστεριού. Οι μουεζίνηδες

συνέχιζαν παρ' όλα αυτά την απαθή περιπολία τους, εξακοντίζονταςτα ονόματα του Αλλάχ και του προφήτη στους τέσσερις ανέμους, σαντους σπορείς που δεν ανησυχούν πού πέφτει ο σπόρος, γνωρίζοντας

καλά ότι θα βρει το αυλάκι. Ίσως πάλι, κάτω από τιςσκουληκοφαγωμένες στέγες, στο βάθος των φαινομενικάεγκαταλειμμένων παραπηγμάτων, κάποιοι πιστοί ξεδίπλωναν τα

φτωχά φθαρμένα χαλάκια τους, προσανατολίζονταν προς τη Μέκκακαι επαναλάμβαναν με βαθιά πίστη: «Λα Αλλάχ! Ιλ Αλλάχ!» ή

«Μοχάμετ ρασούλ Αλλάχ!»

Πότε πότε περνούσε κανένας νέγρος καβάλα σε άλογο· μια γριά

μούμια κολλημένη σ' έναν τοίχο άπλωνε έξω από το σωρό τωνκουρελιών της ένα χέρι σαν μαϊμούς που ζητούσε ελεημοσύνη,επωφελούμενη από την ανέλπιστη ευκαιρία· δυο τρία χαμίνια που το

έσκασαν από μια ακουαρέλα του Ντεκάμ προσπαθούσαν ναβουλώσουν με χαλίκια τον κρουνό μιας στερεμένης βρύσης· λίγεςανέμελες σαύρες έτρεχαν πάνω στις πέτρες, και αυτό ήταν όλο.

Ένιωθα, άθελά μου, να με πλημμυρίζει μια αφόρητη θλίψη, και θα

είχα ξεχάσει το σκοπό του περιπάτου μας, που ήταν να πάμε ναδούμε κάποιους σαλτιμπάγκους κοντά στην πύλη της Σηλυμβρίας, ανο φίλος μου δε μου το είχε υπενθυμίσει πολλές φορές. Ήμουν

κουρασμένος και πεθαμένος της πείνας, γιατί είχαμε διασχίσει,ασυναίσθητα, μια τεράστια απόσταση και είχαμε απομακρυνθεί πολύαπό το δρόμο μας, τον οποίο ξαναβρήκαμε με αρκετή δυσκολία·



200

διασχίσαμε την αυλή και τον κήπο ενός τζαμιού που έχω ξεχάσει τ'όνομά του, και ο ήχος μιας διαπεραστικής και άγριας φωνής που

έβγαινε από μια ξύλινη μάντρα μάς έδειξε ότι ήμαστε στο σώστό

δρόμο. Ήταν πράγματι εδώ. Καθίσαμε πάνω σε χαμηλά σκαμνάκια,μας έφεραν καφέ και πίπες, και χαζέψαμε τις επιδείξεις που γίνονταν

στη μέση της αυλής, πάνω σε μια κονίστρα από λεπτή σκόνη: ήτανκάποιοι Μαροκινοί που έκαναν πάνω κάτω τα ίδια κόλπα που όλος οκόσμος μπόρεσε να δει στο τσίρκο των Ηλυσίων Πεδίων από τον

αραβικό θίασο.

Μου φάνηκε ακόμα ότι αναγνώρισα και τον ψηλό λεβέντη πουχρησίμευε για βάση της ανθρώπινης πυραμίδας και κρατούσε οχτώ

ανθρώπους κλιμακωτά πάνω στους μαυρισμένους ώμους του και τογαλαζωπό κρανίο του. Υποστηρίγματα με τεντωμένα σχοινιά έδειχνανότι το θέαμα ήταν εμπλουτισμένο με σχοινοβατικούς χορούς· αλλάείχαμε φτάσει πολύ αργά για να δούμε αυτό το μέρος του

προγράμματος· αναποδιά για την οποία πολύ λυπήθηκα, γιατί οιακροβάτες ήταν κοριτσάκια οχτώ με δέκα χρόνων, πανέμορφα, μαςλένε, και με σπάνια ελαφράδα· υπήρχαν επίσης σχοινοβάτεςγελωτοποιοί, Τούρκοι με μακριά γενειάδα και μεγάλη παπαγαλίσια

μύτη, που έπαιρναν με σοβαρότητα κάθε είδους γελοίες πόζες,ασυνήθιστα αστείες. Στο βάθος της αυλής, μια στοά με δικτυωτά -ένασεράι, όπως λένε στην Τουρκία- χρησίμευε για θεωρείο γυναικών, και

μας ανάγκασαν ν' αποσυρθούμε για να μπορέσουν να βγουνελεύθερα οι γυναίκες, καθώς η παρουσία των γκιαούρηδων έθιγε τηναιδημοσύνη τους - αιδημοσύνη υπερβολική, σίγουρα, γιατί τις είδαμε

να περνούν από μακριά, κουκουλωμένες ως τα μάτια και όμοιες με τακοφίνια τών λουτρών μες στα οποία βάζουν τα προσόψια.

Ψάξαμε κάτι για να φάμε, γιατί, αν τα μάτια μας ήταν χορτάτα, τοστομάχι μας ήταν άδειο, και κάθε λεπτό μεγάλωνε την αδημονία μας.

Δεν υπήρχε εδώ, σε τούτη τη χαμένη συνοικία, καμιά από εκείνες τιςορεκτικές ψησταριές όπου το κεμπάπ πασπαλισμένο με πιπέρι γυρίζειστη φλόγα, περασμένο σε μια κάθετη σούβλα· καμιά από εκείνες τις

προθήκες όπου φιγουράρουν μεγάλες μερίδες μπακλαβά, που το χέριτου ζαχαροπλάστη σκεπάζει με απαλή ζάχαρη άχνη, κανένα απόεκείνα τα λαχταριστά μαγειρεία που προσφέρουν ρυζοκεφτέδες



201

τυλιγμένους με φύλλα και γαβάθες με κομματάκια αγγουριού πουκολυμπούν μες στο λάδι, ανάμεικτα με κομμάτια κρέας. Τα μόνα

πράγματα που βρήκαμε να πωλούνται ήταν άσπρα μούρα και μαύρο

σαπούνι: μέτριο τσιμπούσι!

Περιπλανιόμασταν στα πρόθυρα της λιμοκτονίας, ρίχνοντας

λαίμαργες ματιές δεξιά και αριστερά και διαλέγοντας τους δρόμουςπου, κάπως λιγότερο έρημοι από τους υπόλοιπους, έμοιαζαν να μαςτάζουν κάποια ευκαιρία για να χορτάσουμε την πείνα μας. ΜιαΕλληνίδα γριούλα, ακολουθούμενη από μια μικρόσωμη υπηρέτρια

που κουβαλούσε ένα χοντρό δέμα, μας λυπήθηκε και μας υπέδειξε,όχι μακριά από εκεί, ένα πανδοχείο όπου πιθανόν θα βρίσκαμε κάτι

για να στυλωθούμε. Η πληροφορία της ήταν σωστή, μόνο που τοπανδοχείο είχε κλείσει εδώ και πολλά χρόνια. Οι αναμνήσεις τηςαπλοϊκής κυράς κρατούσαν από τη νιότη της.

Η συνοικία που διασχίζαμε είχε ολότελα διαφορετική φυσιογνωμία·δεν είχε πια τουρκική όψη. Οι μισάνοιχτες πόρτες των σπιτιών

άφηναν το μάτι να τρυπώσει μες στο εσωτερικό των σπιτιών. Σταπαράθυρα που δεν είχαν καφασωτά πρόβαλλαν γοητευτικά γυναικεία

πρόσωπα, με ροδοκόκκινα ή γαλάζια κρέπια στο κεφάλι καιστεφανωμένα με μια χοντρή πλεξίδα από τα μαλλιά τους όμοια μεδιάδημα· κοπελίτσες καθισμένες στο κατώφλι χάζευαν ελεύθερα στοδρόμο, και μπορούσαμε να θαυμάσουμε χωρίς να τις κάνουμε να το

βάζουν στα πόδια τα φίνα και ευγενικά χαρακτηριστικά τους, ταμεγάλα γαλανά μάτια τους και τις ξανθές κοτσίδες τους· μπροστάστους καφενέδες, άντρες με λευκή φουστανέλα, κόκκινο φέσι καιμακρυμάνικο σακάκι με σιρίτια κατέβαζαν μεγάλα ποτήρια ρακί και

μεθούσαν σαν καλοί χριστιανοί. Ήμαστε στα Ψωμμαθειά, συνοικία

ραγιάδων, μη μουσουλμάνων υπηκόων της Πύλης, ένα είδοςελληνικής αποικίας στην καρδιά της τουρκικής πόλης. Η ζωντάνια είχε

διαδεχθεί τη σιωπή, και η χαρά τη θλίψη· ένιωθε κανείς ότι βρισκότανμέσα σε μια ζωντανή φυλή.

Ένας ζωηρός πιτσιρίκος, που κατάλαβε ότι ψάχναμε για κάποιοκαπηλειό, προσφέρθηκε να γίνει οδηγός μας, αφιού πρώτα μας έδειξε

την άδειά του σαν σωστός απατεώνας, και μας οδήγησε ύστερα από



202

πολλούς γύρους, για να δώσει βαρύτητα στην υπηρεσία που μαςπρόσφερε, σε μια λοκάντα που βρισκόταν δέκα βήματα από την

περιοχή όπου μας είχε πάρει. Του δώσαμε λίγους παράδες για τον

κόπο του· όμως, επειδή θεώρησε αναμφίβολα ότι δεν είχεαποζημιωθεί αρκετά, ξάφρισε με τη επιδεξιότητα πεπειραμένου

πορτοφολά το βαλάντιο του φίλου μου, που περιείχε, καμιάτριανταριά φράγκα σε μπεσλίκ και γρόσια.

Μπήκαμε σ' ένα μεγάλο δωμάτιο όπου, πίσω από έναν πάγκοφορτωμένο με εδέσματα και μπουκάλια, στεκόταν όρθιος ένας

αρειμάνιος Παλφόριο, πιο κατάλληλος φαινομενικά να κόβει το λαιμόταξιδιωτών παρά πουλερικών· ο τρομερός αυτός μάγειρας, με το

καφεκίτρινο πρόσωπο, τη γαλάζια γενειάδα, που αποκτούσε πράσινεςανταύγειες όταν έσμιγε με τις κίτρινες αποχρώσεις της επιδερμίδας,με μάτια και ράμφος γυπαετού, καταδέχτηκε παρ' όλα αυτά να μαςσερβίρει γαρίδες, τηγανητά μπαρμπούνια μέσα σ' ένα χαρτόκουτο,

που έμοιαζαν κάπως με μπριζόλες στο ασημόχαρτο, ροδάκινα,σταφύλια, τυρί και μια φιάλη λευκό κρασί resinato, που η γεύση τουέμοιαζε με το βερμούτ του Τορίνο και που η πικράδα του δεν είναιαπωθητική όταν τη συνηθίσεις. Δεν μπόρεσε, παρά την επιθυμία μας,

να μας δώσει κρέας, γιατί γιόρταζαν εκείνη τη μέρα κάποια ελληνικήγιορτή που καθιστούσε τη νηστεία υποχρεωτική. Αλλά ήμαστε τόσοπεινασμένοι, που τούτο το ελαφρό γεύμα μάς φάνηκε σαν δείπνο του

Βαλτάσαρ, και περιμέναμε να δούμε πύρινες επιγραφές στουςτοίχους. Όμως τα Ψωμμαθειά δεν γκρεμίστηκαν συθέμελα, καιμπορέσαμε ν' αποτελειώσουμε το γεύμα μας χωρίς βιβλικές

καταστροφές.

Αφού στυλωθήκαμε δεόντως, ξεκινήσαμε πάλι την πορεία μας με

ανανεωμένο σθένος και φτάσαμε γρήγορα στην πύλη που ήταν πιοκοντά στο κάστρο των Επτά Πύργων, στα ελληνικά Επταπύργιον, στα

τουρκικά Γεντί Κουλέ, λέξεις που έχουν την ίδια σημασία. Εκεί,συναντήσαμε έναν από τους ενοικιαστές αλόγων, που είναι τόσοπολλοί στον Τοπχανέ, κοντά στην Σκάλα των Νεκρών, στο Πράσινο

Κιόσκι, στο μεγάλο νεκροταφείο του Πέραν και σ' όλες τιςπολυσύχναστες περιοχές της Κωνσταντινούπολης, αλλά εξαιρετικάσπάνιοι σε μια παρόμοια περιοχή. Καβαλήσαμε δυο ζώα με επαρκή



203

εξοπλισμό που δεν υστερούσαν βέβαια από τα ψωράλογα, ταυποτιθέμενα αγγλικά, πάνω στα οποία παρελαύνουν οι τροπαιούχοι

μας στα Ηλύσια Πεδία. Τα ευγενικά αυτά κουρδικά άλογα, το ένα

λευκό και το άλλο καστανοκόκκινο, άρχισαν να προχωρούν πλάι-πλάιμε άνετο βηματισμό, ενώ ο αφέντης τους τα ακολουθούσε πεζός.

Στρίψαμε δεξιά, αφήνοντας αριστερά μας τους ραγισμένους πύργουςτης παλιάς κρατικής φυλακής. Θέλαμε να προχωρήσουμε εξωτερικάκατά μήκος των αρχαίων τειχών του Βυζαντίου, από τη θάλασσα ως

το Εντιρνέ Καπί και ακόμα πιο μακριά, αν στο μεταξύ δεν ήμαστεπολύ κουρασμένοι.

Δε νομίζω ότι υπάρχει πουθενά στον κόσμο περίπατος πιο αυστηρά

μελαγχολικός από τούτο το δρόμο που ξεδιπλώνεται σχεδόν μιαλεύγα μακρύς ανάμεσα σ' ένα κοιμητήριο και σε κάτι χαλάσματα.

Τα οχυρώματα απαρτίζονται από δυο σειρές τείχη που πλαισιώνονταιαπό τετράγωνους πύργους, μια μεγάλη τάφρο στη βάση τους γεμάτητώρα με καλλιέργειες, κι ένα πέτρινο προπέτασμα, πράγμα που

σήμαινε ότι έπρεπε να δρασκελίσουμε τρεις ζώνες. Είναι τα αρχαίατείχη του Κωνσταντίνου, έτσι όπως έγιναν από τις πολιορκίες, το

χρόνο, τους σεισμούς· στους πλίνθινους και πέτρινους τοίχουςφαίνονται ακόμα οι ανοιχτές ρωγμές από τους καταπέλτες, τουςλιθοβόλους, τους πολιορκητικούς κριούς και τον γιγαντιαίο πύροφι,μαστόδοντο του πυροβολικού, που τον τροφοδοτούσαν εφτακόσιοι

κανονιέρηδες και εκσφενδόνιζε μαρμάρινες σφαίρες βάρουςεξακοσίων λιβρών. Κάπου κάπου μια πελώρια σαύρα σκίζει ένανπύργο από πάνω προς τα κάτω· παραπέρα, μια ολόκληρη πλευράτοίχου έχει πέσει στο βάθος της τάφρου· αλλά όπου λείπει η πέτρα, ο

άνεμος φέρνει σκόνη και σπόρους, ένας θάμνος μεγαλώνει στη θέση

της έπαλξης που λείπει και γίνεται δέντρο· τα αναρίθμητα νύχια τωνπαρασίτων συγκρατούν την πλίνθο που είναι έτοιμη να πέσει· οι ρίζες

από τις αγριοκουμαριές, αφού έγιναν πρώτα δαγκάνες για ναεισχωρήσουν ανάμεσα στους αρμούς των πλίνθων, μεταμορφώνονταισε τσιγκέλια για να τις συγκρατήσουν, και το τείχος συνεχίζει χωρίς

διακοπή, φαντάζοντας στον ουρανό με τη ραγισμένη σιλουέτα του καιαπλώνοντας τα παραπετάσματά του, πτυχωμένα από τον κισσό καιχρυσαφένια, με αποχρώσεις πλούσιες και αυστηρές από το χρόνο.



204

Αραιά και πού υψώνονται οι παλιές πύλες, βυζαντινής τεχνοτροπίας,σοβατισμένες από Τούρκους χτίστες, αναγνωρίσιμες όμως ακόμα.

Θα ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς μια ζωντανή πόλη πίσω απότούτα τα νεκρά τείχη που κρύβουν, όμως, την Κωνσταντινούπολη.Θαρρούσε κανείς ότι βρισκόταν στα περίχωρα μιας πόλης των

αραβικών παραμυθιών της οποίας όλοι οι κάτοικοι έχουν απολιθωθείαπό κάποια μαγγανεία· λίγοι μιναρέδες μονάχα σηκώνουν το κεφάλιπάνω από την τεράστια σειρά των χαλασμάτων, και μαρτυρούν ότι τοΙσλάμ έχει εδώ την πρωτεύουσά του. Αν ο νικητής του Κωνσταντίνου

ΙΓ'69 επέστρεφε στον κόσμο, θα μπορούσε να επαναλάβει καίρια τημελαγχολική περσική παραπομπή του: «Η αράχνη πλέκει τον ιστό της

μες στο παλάτι των αυτοκρατόρων, και η κουκουβάγια λέει τονυχτερινό τραγούδι της πάνω στους πύργους του Αφρασιάμπ».

Τούτα τα κοκκινωπά τείχη, σκεπασμένα από τη βλάστηση τωνχαλασμάτων που ρημάζουν αργά αργά μες στη μοναξιά, και πάνω σταοποία τρέχουν λίγες σαύρες, έβλεπαν πριν τετρακόσια χρόνια ν'

αλαλάζουν στα πόδια τους οι ορδές της Ασίας, που τις είχε οδηγήσειως εδώ ο τρομερός Μεχμέτ Β'. Τα κορμιά των γενίτσαρων και των

τιμαριωτών κυλούσαν καταπληγωμένα μες στην τάφρο αυτή όπουμεγαλώνουν τώρα ειρηνικά χορταρικά· ποταμοί αίματος κυλούσανστα τοιχώματα όπου κρέμονται οι ίνες των σαξιφράγων και τωνανεμόχορτων. Μια από τις πιο τρομερές μάχες της ανθρωπότητας,

μάχη φυλής εναντίον φυλής, θρησκείας εναντίον θρησκείας, έγινε σετούτη την έρημο όπου βασιλεύει μια σιωπή του θανάτου. Όπωςπάντα, η νεαρή βαρβαρότητα υπερίσχυσε του γηραλέου πολιτισμού,και όσο ο Έλληνας παπάς τηγάνιζε τα ψάρια του, μην μπορώντας να

πιστέψει ότι αλώθηκε η Κωνσταντινούπολη, ο Μεχμέτ Β',

θριαμβευτής, χιμούσε με τ' άλογό του μες στην Αγία Σοφία και άφηνεσημάδι το αιματοβαμμένο χέρι του πάνω στον τοίχο του ιερού, ο

σταυρός έπεφτε από την κορυφή των θόλων για να δώσει τη θέση τουστο μισοφέγγαρο, και αποτραβούσαν κάτω από ένα σωρό νεκρών τοναυτοκράτορα Κωνσταντίνο, αιμόφυρτο, ακρωτηριασμένο, που τον

αναγνώριζες μόνο από τις αγκράφες με τους χρυσούς αετούς πάνωστους πορφυρούς κοθόρνους του.



205

Μίλησα παραπάνω για τον καλόγερο που τηγάνιζε τα ψάρια όσοδιαρκούσε η έσχατη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος

απάντησε δύσπιστα στην αναγγελία του θριάμβου των Τούρκων:

«Μπα! θα το πιστέψω μόνο αν τούτα τα ψάρια αναστηθούν, βγουναπό το καυτό λάδι και κολυμπήσουν στη στεριά». Θαύμα που

πράγματι έγινε και έμελλε να πείσει τον πεισματάρη μοναχό.

Οι απόγονοι των θαυματουργών ψαριών σπαρταρούν μες στη στέρνατης ερειπωμένης ελληνικής εκκλησίας του Μπαλουκλή, πουδιακρίνεται σε μικρή απόσταση από τα τείχη της πόλης, λίγο πριν

φτάσει κανείς στην πύλη της Σηλυμβρίας. Είναι κόκκινα από τη μιαπλευρά και καστανόμαυρα από την άλλη, για να θυμίζουν το

τηγάνισμα που είχαν υποστεί οι μισοτηγανισμένοι πρόγονοί τους·ένας φουκαράς παπάς τα δείχνει ακόμα στους ξένους λέγοντας: «Idospsari, effendi» (Κοιτάξτε τα ψάρια, κύριε). Αν και δεν εκφράζωβολταιρικές απόψεις ως προς τα θαύματα, δεν έκρινα σκόπιμο να

πάω να το επαληθεύσω ιδίοις όμμασι, αφού μάλιστα ήταν ένασχισματικό θαύμα στο οποίο δεν ήμουν υποχρεωμένος να πιστέψω·αρκέστηκα λοιπόν στο θρύλο και συνέχισα το δρόμο μου.

Τι κρίμα που ο φίλος μου, ο μεγάλος τοπιογράφος Μπεγιέλ, δεν έχεικάνει το ταξίδι της Κωνσταντινούπολης! Πόσο θα τον είχαν ωφελήσειτούτες οι θαυμάσιες εναλλαγές του τοπίου, τα ψηλά κυπαρίσσια καιτα ετοιμόρροπα τείχη που τα συγκρατούν ρωμαλέα φυτά! Πόσο θ'

αναδείκνυε ο σταθερός και επιτήδειος χρωστήρας του τα φύλλα τωνπλατανιών, των αγριοκουμαριών, των σκίνων αυτής της τάφρου πουείναι γεμάτη ανθρώπινα απομεινάρια!

Οι βροχές του χειμώνα, οι άνεμοι του καλοκαιριού και η δουλειά του

χρόνου έχουν παρασύρει το χώμα στα πλαϊνά του δρόμου, πουαναμφίβολα δεν έχει επισκευαστεί από την εποχή του Κωνσταντίνου,κι έχουν καταστρέψει το οδόστρωμα που έδινε κατά τόπους την

εντύπωση περισσότερο της κορυφής ενός τεράστιουμισοβουλιαγμένου οχυρού παρά ενός βατού δρόμου· δυο αραμπάδεςείχαν πάρει παρ' όλα αυτά τούτο το αδιανόητο μονοπάτι· ο έναςεπιχρυσωμένος και βαμμένος, τραντάζοντας πέντε έξι καλοντυμένες

και επιμελώς καλυμμένες γυναίκες, που κρατούσαν όμορφα παιδιά



206

στα γόνατά τους· ο άλλος από απλά μαδέρια που τα συγκρατούσανξύλινοι σύνδεσμοι, ταρακουνώντας μια παρέα τσιγγάνων από άντρες

και γυναίκες, μελαχρινούς σαν τους Ινδούς, ισχνούς και ρακένδυτους,

που έλεγαν κλαψουριστά ένα στριγκό τσιγγάνικο τραγούδι ενώαναριγούσε το υπόκωφο βουητό ενός ντεφιού.

Ακόμα δεν έχω καταλάβει πώς τόσο βαριές άμαξες δεν έχουνεπανειλημμένα γκρεμοτσακιστεί και διαλυθεί στα βάθη των αυλακιώνπου έχουν βάθος τρία τέσσερα πόδια· αλλά τα βόδια περπατούν μεσταθερό βήμα και οι οδηγοί δεν αφήνουν τα κέρατα των ζωντανών

τους. Όσο για μένα, άφησα αυτό το θορυβώδες λατομείο καιοδήγησα το άλογό μου κάτω από τα κυπαρίσσια του απέραντου

νεκροταφείου, απέναντι από τα οχυρώματα που εκτείνονται από τουςΕπτά Πύργους ως τους πρόποδες των λόφων του Εγιούπ.

Προχωρούσα αργά, σ' ένα στενό μονοπάτι χαραγμένο ανάμεσα στουςτάφους, όταν αντίκρισα, πλάι σε μια επιτύμβια στήλη, μια νεαρήγυναίκα καλυμμένη μ' ένα αρκετά διάφανο γιασμάκι και τυλιγμένη μ'

έναν ανοιχτοπράσινο φερετζέ· κρατούσε στο χέρι ένα μπουκέτο ρόδα,και τα μεγάλα λαμπερά μάτια της, με ανταύγειες σαν του αντιμονίου,

πλανιόνταν μπροστά της, χαμένα σε μια απροσδιόριστη ρέμβη. Έφερνε άραγε αυτά τα λουλούδια για κάποιον αγαπημένο τάφο, ήαπλώς περπατούσε κάτω από τα θλιβερά απόσκια; Δεν ξέρω τι να πω·ακούγοντας τις οπλές του αλόγου μου, όμως, ανασήκωσε το κεφάλι,

και κάτω από την ανοιχτόχρωμη μουσελίνα μπόρεσα να διακρίνω έναθελκτικό πρόσωπο. Το δίχως άλλο, τα μάτια μου εκφράσανε μεαφέλεια και ακρίβεια το θαυμασμό μου, γιατί πλησίασε από τοκράσπεδο του δρόμου και, με μια κίνηση γεμάτη συνεσταλμένη χάρη,

μου έτεινε ένα ρόδο που πήρε από το μπουκέτο της.

Ο σύντροφός μου, που ερχόταν πίσω μου, με πρόφτασε, κι εκείνηπρόσφερε και σ' αυτόν ένα από μια συναίσθηση λεπτής

ντροπαλοσύνης που διόρθωνε τον αυθορμητισμό της πρώτηςπαρόρμησής της. Τη χαιρέτησα όσο καλύτερα μπορούσα με τονανατολίτικο τρόπο. Δυο τρεις φιλενάδες ήρθαν και τη βρήκαν, καιχάθηκε μέσα από τα πυκνά κυπαρίσσια. Αυτό είναι όλο κι όλο το

«τυχερό» που είχα στην Τουρκία· αλλά δεν έχω ξεχάσει τα μεγάλα



207

μαύρα μάτια με τις βλεφαρίδες που ήταν βαμμένες με σουρμέ, και τορόδο, ανεκτίμητο κειμήλιο, κιτρινίζει στο Παρίσι μέσα σ' ένα λευκό

ατλαζένιο σακουλάκι.



208

ΜΠΑΛΑΤΑΣ ΤΟ ΦΑΝΑΡΙ

ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΛΟΥΤΡΑ

ΑΝ ΤΑΞΙΔΕΥΑ ΩΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ ΑΝΤΙ ΝΑ ΠΕΡΙΟΔΕΥΩ ως καλλιτέχνης,θα μπορούσα, με τη βοήθεια πολλών παλιών βιβλίων, ναμακρηγορήσω σχετικά με τις πιθανές θέσεις των αρχαίων κτισμάτων

του Βυζαντίου, να τα ανοικοδομήσω με βάση κάποια αμφίβολαθραύσματα χαμένα κάτω από τις τουρκικές παραγκουπόλεις, και ν'αναφέρω επί του θέματος έναν αριθμό ελληνικών επιγραφών που θα

μου είχαν δώσει τον αέρα πανεπιστήμονα· προτιμώ όμως ένα

αυτοσχεδιασμό που γίνεται αυθόρμητα, μια πραγματική εντύπωσηπου δίνεται με ειλικρίνεια. Έτσι δε θα μπω σε λεπτομέρειες σχετικά

με κάθε αρχαία πύλη και δε θ' αναζητήσω το ακριβές σημείο όπουέπεσε ο δυστυχής Κωνσταντίνος ο Δραγάσης, που έχει για σημάδι,λένε, ένα γιγαντιαίο δέντρο φυτρωμένο μες στο οχυρό. Οι πύλεςαυτές πλαισιώνονται από χοντρούς συμπαγείς πύργους και είναι

κοσμημένες με κάποιες κολόνες σύνθετου ρυθμού που μαρτυρούν τηβυζαντινή παρακμή, με κορμούς συχνά δανεισμένους από κάποιοναρχαίο ναό. Η Χρυσή Πύλη διαγράφει μια αψίδα χτισμένη μ' ένα

συμπαγή τοίχο, γιατί, σύμφωνα με μια παλιά παράδοση, οιμελλοντικοί νικητές της Κωνσταντινούπολης θα μπουν στην πόλη απότούτη την πύλη, που έζησε ήδη το θριαμβευτικό πέρασμα του Αλέξιου

Στρατηγόπουλου, στρατηγού του Μιχαήλ Παλαιολόγου, τότε πουανακατέλαβε εν μια νυκτί το Βυζάντιο από τον Βαλδουίνο Β' και έθεσεέτσι τέλος στην κυριαρχία των Φράγκων στην Ανατολή. Πρόκειταιάραγε να γκρεμιστεί σύντομα τούτος ο τοίχος, σύμφωνα με τις

προσδοκίες των Ελλήνων, για ν' αφήσει ελεύθερη την είσοδο στους

Ρώσους ομοθρήσκους τους μετά την πάροδο τετρακοσίων χρόνων,όπως έχει ορίσει μια προφητεία, από τη μέρα της άλωσης της

Κωνσταντινούπολης, ημερομηνία που συμπίπτει με την προσεχή 29ηΜαΐου, και θα τελεστεί άραγε λειτουργία στην Αγία Σοφία παρουσίατου τσάρου; Είναι ένα ερώτημα στο οποίο δε θα εμβαθύνω· αλλά η

παρουσία του πρίγκιπα Μεντσικώφ, καθώς και οι υποτιθέμενεςεχθρικές προθέσεις της Ρωσίας, δεν μπορούσαν να συμπέσουνκαλύτερα με τις προκαταλήψεις και τις λαϊκές πεποιθήσεις.



209

Κοντά στην πύλη της Αδριανουπόλεως κατεβήκαμε από το άλογο γιανα πιούμε ένα φλιτζάνι καφέ και να καπνίσουμε ένα τσιμπούκι μέσα

σ' ένα καφενείο με ετερόκλητη πελατεία, και συνεχίσαμε την πορεία

μας, πάντα συντροφιά με το κοιμητήριο, που δεν έλεγε να τελειώσει·βρήκαμε όμως επιτέλους την άκρη του τείχους και μπορέσαμε να

μπούμε στην πόλη, οδηγώντας με σύνεση τα υποζύγιά μας πουτρέκλιζαν και σκόνταφταν πάνω στα μαρμάρινα τουρμπάνια και ταθραύσματα των τάφων που ορθώνονταν πάνω στις γλιστερές πλαγιές.

Φτάσαμε έτσι σε μια συνοικία παράξενη και με πολύ ιδιαίτερη

φυσιογνωμία: οι παράγκες γίνονταν ολοένα και πιο ερειπωμένες,φιτωχές και βρώμικες. Οι προσόψεις τους, σκυθρωπές, τσιμπλιάρικες,

βλοσυρές, ήταν σκασμένες, σκεβρωμένες και ξεχαρβαλωμένες,έτοιμες να πέσουν από τη σήψη. Οι στέγες έμοιαζαν να έχουν κασίδακαι οι τοίχοι λέπρα· τα λέπια του γκριζωπού ασταριού ξεκολλούσανσαν πέτσες από ένα ψωριάρικο δέρμα. Κάποια σκυλιά ματωμένα,

σκελετωμένα, καταφαγωμενα από τους κοριούς και τις δαγκωματιές,κοιμούνταν μες στη μαύρη και δύσοσμη λάσπη· ελεεινά κουρέλιαανέμιζαν στα παράθυρα, πίσω από τα οποία, καβάλα στ' άλογά μας,ανακαλύπταμε κάτι αλλόκοτα πρόσωπα με μια αρρωστιάρικη

πελιδνότητα, ανάμεσα στο κερί και το λεμόνι, με τεράστια λευκάμπουμπάρια στο κεφάλι και κάτι ισχνά κορμάκια με επίπεδο στήθος,σφιγμένο από ένα ύφασμα στιλπνό σαν μουλιασμένη ομπρέλα· μάτια

μελαγχολικά, άτονα, με κουρασμένα βλέμματα, όμοια στα κίτριναπρόσωπά τους με κάρβουνα πεσμένα μέσα σε ομελέτα, σηκώνονταναργά αργά προς το μέρος μας και έπεφταν πάλι σε κάποια ασχολία·

φευγαλέα φαντάσματα περνούσαν κατά μήκος των παραπηγμάτωνμε το μέτωπο στεφανωμένο μ' ένα λευκό κουρέλι με μαύρεςπιτσιλιές, θαρρείς και η φθορά είχε σκουπίσει πάνω του τα πινέλα

της, και με το κορμί χαμένο μέσα σε μια μακριά πουκαμίσα πουγυάλιζε από τη λίγδα.

Ήμαστε στον Μπαλατά, την εβραϊκή συνοικία, το γκέτο τηςΚωνσταντινούπολης· βλέπαμε εκεί το κατακάθι τεσσάρων αιώνων

καταπίεσης και συκοφαντιών, την κοπριά κάτω από την οποία τούτοςο λαός, κατατρεγμένος παντού, λουφάζει σαν κάποια έντομα για νακρυφτεί από τους διώκτες του· ελπίζει να σωθεί από την αηδία που



210

εμπνέει, ζει μες στο βόρβορο και παίρνει τα χρώματά του. Δύσκολαθα φανταζόταν κανείς κάτι πιο ρυπαρό, πιο δύσοσμο και πιο

βδελυρό: η οφίαση, τα χελώνια, η ψώρα, η λέπρα και όλες οι βιβλικές

αρρώστιες, από τις οποίες δεν έχει θεραπευτεί από την εποχή τουΜωυσή, τον κατατρώνε χωρίς εκείνος ν' αντιστέκεται, γιατί τον

απασχολεί η σκέψη της κερδοσκοπίας και μόνο· δε δίνει καν σημασίαστην πανούκλα αν μπορεί να κάνει ένα μικρό εμπόριο από τα ρούχατων νεκρών. Μέσα σ' αυτή τη ζοφερή συνοικία περιφέρονται φύρδην

μίγδην ο Ααρών και ο Ισαάκ, ο Αβραάμ, και ο Ιακώβ· τούτοι οιφουκαράδες, από τους οποίους ορισμένοι είναι εκατομμυριούχοι,τρέφονται με ψαροκέφαλα, που τους προκαλούν κάποιες ιδιαίτερεςαρρώστιες και που ο υπόλοιπος κόσμος τα κόβει και τα πετάει γιατί

θεωρούνται δηλητηριώδη. Η βρωμερή αυτή τροφή έχει γι' αυτούς τοπλεονέκτημα ότι δεν κοστίζει σχεδόν τίποτα.

Αντίκρυ, στην αντίπερα όχθη του Κεράτιου Κόλπου, πάνω σε μια

κατάξερη, ξεφλουδισμένη, κονιορτώδη πλαγιά, απλώνεται τοκοιμητήριο που καταπίνει τις νοσηρές γενιές τους. Ο ήλιος καίει τιςάμορφες πέτρες των τάφων τους όπου δε φυτρώνει ούτε έναχορταράκι και που δεν τις σκιάζει ούτε ένα δέντρο. Οι Τούρκοι δεν

ήθελαν να παραχωρήσουν αυτή την τέρψη στα εξόριστα ψοφίμιατους και διατήρησαν στο εβραϊκό νεκροταφείο την όψη ενόςκοπρώνα· μετά βίας τους επιτρέπουν να χαράξουν κάποιο

μυστηριώδη εβραϊκό χαρακτήρα πάνω στους κύβους που προεξέχουνσαν εξογκώματα σ' αυτό τον παντέρημο και καταραμένο λόφο.

Πόση διαφορά ανάμεσα σε τούτες τις ασθενικές κούκλες με τηναπροσδιόριστη ηλικία και τις εξαίσιες εβραίες της Κωνσταντίνης, που

προχωρούν όμορφες σαν τη βασίλισσα του Σαβά και στολισμένες σαν

εκείνη μες στις δίχρωμες δαμασκηνές εσθήτες τους, με ζώνες απόμεταλλικές πλάκες, χρυσές αλυσιδούλες κι έναν κεφαλόδεσμο

ξομπλιασμένο με πούλιες! Κι όμως είναι η ίδια φυλή, αλλά ούτε πουθα το φανταζόταν κανείς. Οι μεν θα μπορούσαν να ποζάρουν γιαμαντόνες του Ραφαήλ· ο Ρέμπραντ μόνο θα ήταν ικανός ν'

αναπαραστήσει τις άλλες μέσα σε κάποια μαγική σκηνή, χρυσαφένιεςπάνω σ' ένα κατραμένιο φόντο, μ' εκείνες τις θαυμάσιες αποχρώσειςτης καπνιστής ρέγκας για τις οποίες το Άμστερνταμ του χάρισε το



211

μυστικό.

Ο ίδιος εκφυλισμός παρατηρείται και στους άντρες: κανείς δεν έχει

διατηρήσει αμιγώς το φυλετικό τύπο που είναι κοινός στους εβραίουςτης Αφρικής, οι οποίοι φαίνεται να έχουν διατηρήσει την πρωτόγονηανατολίτικη σφραγίδα.

Οι Τούρκοι, που αναγνωρίζουν τον Αϊσά (Ιησού) σαν προφήτη, κάνουν

τους εβραίους να πληρώνουν βάναυσα το θάνατό του· πρέπειωστόσο να πούμε ότι δεν τους κακομεταχειρίζονται πια όπως άλλοτε,και ότι οι ζωές και οι περιουσίες τους είναι σχεδόν ασφαλείς από τις

συκοφαντίες και τις υπεξαιρέσεις. Όμως ο λαός αυτός, που μένει

αμετακίνητος μες στη λίγδα του, δε νιώθει ακόμα ασφαλής καισυνεχίζει την κωμωδία της αθλιότητάς του. Είναι πάντα βρωμερός,

αηδιαστικός και χαμερπής, με κρυμμένο χρυσάφι κάτω από τακουρέλια του. Εκδικείται τους χριστιανούς, τους Έλληνες και τουςΤούρκους με την τοκογλυφία. Βαθιά μέσα στις δυσώδεις τρώγλεςτους, πολλοί Σάιλοκ, περιμένοντας τη λήξη της προθεσμίας, ακονίζουν

τα μαχαίρια τους πάνω στο δέρμα των παπουτσιών τους για ναπάρουν ένα κομμάτι από τη σάρκα του Μπασάνιο· πολλοί καβαλιστές

ραβίνοι απλώνουν στάχτες στο κεφάλι και εξορκίζουν το Θεό νατιμωρήσει όσους σάρωσαν το λαό τους από το πρόσωπο του κόσμουεδώ και αιώνες.

Βγήκαμε επιτέλους από αυτή την ελεεινή συνοικία και μπήκαμε στοΦανάρι, όπου κατοικούν οι διακεκριμένοι Έλληνες, ένα είδος Γουέστ

Εντ πλάι σε μια Αυλή των Θαυμάτων. Τα πέτρινα σπίτια έχουν έναόμορφο αρχιτεκτονικό ύφος. Πολλά διαθέτουν μπαλκόνια που τασυγκρατούν κονσόλες λαξεμένες κλιμακωτά ή ελικοειδείς γεισίποδες·

άλλα πιο παλιά θυμίζουν τις στενές προσόψεις των μικρώνμεσαιωνικών πανδοχείων, που είναι κατά το ήμισυ κάστρα και κατάτο ήμισυ αστικές οικίες· οι τοίχοι τους έχουν πάχος που αντέχει μια

πολιορκία, τα σιδερένια παραθυρόφυλλα αντέχουν τις σφαίρες,τεράστια κιγκλιδώματα υπερασπίζονται τα παράθυρα που έχουνστενέψει σαν τουφεκίστρες, και τα οδοντωτά γείσα γίνονται άνεταεπάλξεις και προεξέχουν σαν μουχαριαμπέδες, αθώα αμυντική

πολυτέλεια που χρησιμεύει μόνο για την προστασία από την



212

πυρκαγιά, που οι ανήμπορες γλώσσες της γλείφουν μάταια τηνπέτρινη αυτή συνοικία.

Εδώ έχει καταφύγει το αρχαίο Βυζάντιο, εδώ ζουν μες στα σκοτάδιαοι απόγονοι των Κομνηνών, των Δουκών, των Παλαιολόγων, πρίγκιπεςδίχως πριγκιπάτα, με προγόνους που είχαν φορέσει την πορφύρα και

με αυτοκρατορικό αίμα στις φλέβες τους· οι σκλάβοι τους τουςφέρονται σαν σε βασιλιάδες, κι εκείνοι παρηγοριούνται μεταξύ τουςγια τον ξεπεσμό τους με τούτες τις παρωδίες του σεβασμού.Σημαντικά πλούτη είναι συσσωρευμένα μέσα στα στέρεα σπίτια τους,

που έχουν πλούσια διακόσμηση στο εσωτερικό, μολονότι εξωτερικάείναι πολύ απλά· γιατί στην Ανατολή η χλιδή είναι δειλή και

εκφράζεται μόνο κρυφά από τα βλέμματα. Οι Φαναριώτεςφημίζονταν για καιρό για τη διπλωματική τους ικανότητα: άλλοτεδιαχειρίζονταν όλες τις διεθνείς υποθέσεις της Πύλης· αλλά το κύροςτους μοιάζει να έχει μειωθεί πολύ από τον καιρό της ελληνικής

επανάστασης.

Βγαίνοντας από το Φανάρι, μπαίνει κανείς στους τουρκικούς δρόμουςκατά μήκος του Κεράτιου Κόλπου, όπου τυρβάζει ένας δραστήριος

εμπορικός πληθυσμός. Σε κάθε βήμα συναντά κανείς χαμάληδες πουκουβαλούν ανά δύο ένα φορτίο κρεμασμένο σ' ένα κοντάρι ήγαϊδούρια δεμένα στις άκρες δυο μακριών μαδεριών που εμποδίζουντην κυκλοφορία και θερίζουν ό,τι βρίσκεται στο πέρασμά τους όταν

είναι υποχρεωμένα να στρίψουν για να πάρουν έναν κάθετο δρόμο.Τα κακόμοιρα αυτά ζωντανά παγιδεύονται κάποιες φορές ανάμεσαστους τοίχους ενός πολύ στενού σοκακιού χωρίς να μπορούν νακάνουν ούτε μπρος ούτε πίσω, με αποτέλεσμα να μαζεύεται αμέσως

ένα πλήθος από καβαλάρηδες, πεζούς, αχθοφόρους, γυναίκες,

παιδιά, σκυλιά, που αναθεματίζουν, βλαστημούν, κλαψουρίζουν καιγαβγίζουν σ' όλους τους τόνους, ώσπου ο γαϊδουρολάτης τραβάει το

ζωντανό του από την ουρά και ανοίγει έτσι το φράγμα. Τότε ηκοσμοπλημμύρα κυλάει και η ηρεμία αποκαθίσταται, και δε λείπουντα γρονθοκοπήματα που μοιράζονται προκαταβολικά, από τα οποία

τα γαϊδούρια, αθώοι αυτουργοί, εισπράττουν για ευνόητους λόγουςτο μεγαλύτερο μερίδιο.



213

Το έδαφος ανεβαίνει αμφιθεατρικά από τη θάλασσα ως ταοχυρώματα που μόλις περιτριγυρίσαμε εξωτερικά, και, πάνω από την

οχλαγωγια τών τουρκικών σπιτιών, το μάτι αρπάζει δεξιά και

αριστερά το θραύσμα κάποιου επαλξωτού τείχους ή την αψίδα ενόςπαλιού υδραγωγείου που δρασκελίζει τα μοντέρνα καχεκτικά

κτίσματα, πυρά έτοιμη να λαμπαδιάσει μ' ένα και μοναδικό σπίρτο.Πόσες Κωνσταντινουπόλεις έχουν δει να γίνονται στάχτη, νακαίγονται συθέμελα, τούτες οι παλιές μαυρισμένες πέτρες! Ένα

τουρκικό σπίτι εκατό χρόνων είναι κάτι σπάνιο στην Ισταμπούλ.

Ο σεΐζης μας, περπατώντας με το χέρι ακουμπισμένο στα οπίσθια τουαλόγου μου, οδηγούσε το φίλο μου κι εμένα μέσ' από τη λαοθάλασσα

και τους δαιδαλώδεις δρόμους και γρήγορα μας έβγαλε στη δεύτερηγέφυρα που διασχίζει τον Κεράτιο Κόλπο· βγήκαμε πάλι, μέσα από τοΚασίμ Πασά, στις πλαγιές του μικρού νεκροταφείου, και μας άφησεστην πόρτα του «Ξενοδοχείου της Γαλλίας» χωρίς να δείχνει

κουρασμένος από την τεράστια διαδρομή.

Όσο για μένα, έκατσα πάνω στο ντιβάνι μου, στήριξα τους αγκώνεςμου στο παράθυρο και παραδόθηκα στη χαυνωτική τέρψη του

καπνίσματος, ζαλισμένος κάπως από την κούραση και τον οπιούχοκαπνό με τον οποίο είχα γεμίσει το λουλά της πίπας μου, και τοαπόβραδο, μετά το δείπνο, που δεν άργησε πολύ, δε δοκίμασα καν νακάνω έναν περίπατο, όπως συνηθίζω, μπρος στα καφενεία του μικρού

νεκροταφείου όπου συγκεντρώνεται η κοινωνία του Πέραν.

Την επομένη ήμουν λίγο πιασμένος και αποφάσισα να πάω να κάνωένα τουρκικό λουτρό, γιατί τίποτα δεν είναι πιο χαλαρωτικό. Πήραλοιπόν το δρόμο προς τα λουτρά του Μαχμούτ, που βρίσκονται κοντά

στο Παζάρι. Είναι τα πιο όμορφα και τα πιο μεγάλα τηςΚωνσταντινούπολης.

Η παράδοση των αρχαίων Θερμών, που έχει χαθεί σ' εμάς, έχειδιατηρηθεί στην Ανατολή. Ο χριστιανισμός, προπαγανδίζοντας την

περιφρόνηση της ύλης, έκανε τις φροντίδες του φθαρτού κορμιού ναπέσουν σιγά σιγά σε αχρηστία ως δήθεν παγανιστικές. Δε θυμάμαιπια ποιος Ισπανός μοναχός, λίγο καιρό μετά την κατάκτηση της



214

Γρανάδας, προπαγάνδιζε εναντίον της χρήσης των μαυριτανικώνλουτρών και κατηγορούσε ως ύποπτους για φιλήδονες και αιρετικές

τάσεις όσους δεν ήθελαν να τ' απαρνηθούν.

Στην Ανατολή, όπου η σωματική καθαριότητα είναι θρησκευτικήυποχρέωση, τα λουτρά έχουν διατηρήσει όλη την ελληνική και

ρωμαϊκή εκζήτηση: πρόκειται για μεγάλα οικήματα με αρχιτεκτονικέςιδιαιτερότητες, με τρούλο, με θόλους και με κολόνες,κατασκευασμένα από μάρμαρο, αλάβαστρο και ποικιλόχρωμαπετρώματα, όπου κινείται μια στρατιά από λουόμενους, τελάκηδες,

λουτράρηδες, που θυμίζουν τους τρίφτες, τους χειρομαλάκτες καιτους αλείπτες της Ρώμης και του Βυζαντίου.

Μια μεγάλη αίθουσα που βλέπει στο δρόμο και κλείνει μ' ένα

παραπέτασμα υποδέχεται πρώτα πρώτα την πελατεία. Κοντά στηνπόρτα, ο χαμαμτσής κάθεται οκλαδόν ανάμεσα σ' ένα ταμείο πουπεριέχει την είσπραξη και μια κασέλα όπου φυλάει τα χρήματα, τατιμαλφή και άλλα πολύτιμα αντικείμενα που αποθέτει κανείς

μπαίνοντας και για τα οποία έχει την ευθύνη. Γύρω από αυτή τηναίθουσα, που έχει πάνω κάτω την ίδια θερμοκρασία με την

εξωτερική, δεσπόζουν δυο στοές, η μια πάνω στην άλλη,εφοδιασμένες με ράντζα· μια κρήνη λογχίζει κλωστές νερού πουκελαρύζουν πάνω σε μια διπλή λεκάνη στη μέση του στιλπνούμαρμάρινου δαπέδου. Γύρω από τη βρύση είναι αραδιασμένες λίγες

γλάστρες με βασιλικό, μέντα και άλλα μυροβόλα φυτά, το άρωμα τωνοποίων αγαπούν πολύ οι Τούρκοι,

Γαλάζια, λευκά, κόκκινα ριγωτά προσόψια στεγνώνουν στα σκοινιά ήκρέμονται στην οροφή σαν τις σημαίες και τα λάβαρα του θόλου του

Γουεστμίνστερ ή του Μεγάρου των Απομάχων.

Στα κρεβάτια καπνίζουν, πίνουν καφέ και σερμπέτια ή κοιμούνταικουκουλωμένοι ως το σαγόνι σαν φασκιωμένα παιδιά οι λουόμενοι,περιμένοντας να σταματήσει η εφίδρωση για να ξαναφορέσουν τα

ρούχα τους.

Με ανέβασαν στη δεύτερη στοά από μια μικρή ξύλινη σκάλα· μου



215

υπέδειξαν ένα κρεβάτι· και όταν ξεφορτώθηκα τα ρούχα μου, δυοτελάκηδες τύλιξαν γύρω από το κεφάλι μου μια λευκή πετσέτα σαν

τουρμπάνι και με ξανάντυσαν από τη μέση ως τους αστραγάλους μ'

ένα εφαρμοστό φτηνό βαμβακερό ύφασμα σαν το μαντίλι τωνλαγόνων των αιγυπτιακών αγαλμάτων. Στη βάση της σκάλας βρήκα

ένα ζευγάρι τσόκαρα που φόρεσα στα πόδια μου· και, με τουςτελάκηδες να με κρατούν από τη μασχάλη, πέρασα από το πρώτοδωμάτιο στο δεύτερο, που θερμαινόταν σε υψηλότερη θερμοκρασία·

με άφησαν εκεί λίγα λεπτά για να συνηθίσουν τα πνευμόνια μου τηνκαυτή ατμόσφαιρα της τρίτης αίθουσας, που έφτανε τους τριάνταπέντε ή σαράντα βαθμούς.

Τα χαμάμ διαφέρουν από τα δικά μας ατμόλουτρα· μια άσβεστηφωτιά καίει κάτω από τις μαρμάρινες πλάκες τους, και το νερό πουρίχνουν εκεί ατμοποιείται σαν λευκός καπνός, αντί να βγαίνει από ένακαζάνι με τη μορφή συριστικών σιντριβανιών. Είναι κατά κάποιο

τρόπο ξηρά λουτρά, και η εφίδρωση προκαλείται μονάχα από τηνυψηλή θερμοκρασία.

Κάτω από έναν τρούλο φωτισμένο από χοντρούς γυάλινους

πρασινωπούς φακούς που φιλτράρουν μονάχα ένα αμυδρό φως,εφτά οχτώ πλάκες σε σχήμα τάφου είναι στη διάθεση των λουόμενωνπου, ξαπλωμένοι σαν πτώματα πάνω σε ανατομικό τραπέζι,υφίστανται την προεργασία του τουρκικού λουτρού: σου τσιμπούν

ελαφρά τις γραμμώσεις των μυώνων και σε μαλάσσουν σαν μαλακήζύμη, ώσπου να σκεπαστείς με στάλες ιδρώτα όμοιου με τον ιδρώταπου σχηματίζεται γύρω από τον κάδο ενός μπουκαλιού σαμπάνιαςβουτηγμένης στον πάγο, πράγμα που δεν αργεί πολύ να γίνει.

Όταν οι ανοιγμένοι πόροι αφήσουν τα ρυάκια του ιδρώτα νακυλήσουν στα χαλαρωμένα μέλη σου, σε ανασηκώνουν, σε βάζουν ναξαναφορέσεις τα τσόκαρα για να προφυλαχτεί το πέλμα του ποδιού

από την καυτή επαφή με το πλακόστρωτο, και σ' οδηγούν σε μια απότις κοίλες κόγχες γύρω από ένα κυκλικό θολωτό οικοδόμημα.

Μια λευκή μαρμάρινη κρήνη με μια γούρνα στην οποία τρέχει κατάβούληση ένας κρουνός με ζεστό και κρύο νερό καταλαμβάνει το



216

βάθος αυτών των εσοχών. Ο τελάκης σε βάζει να καθίσεις δίπλα στηγούρνα, οπλίζει το χέρι του μ' ένα γάντι από καμηλότριχα και σου

ξυστρίζει πρώτα τα χέρια, κατόπιν τα πόδια, ύστερα το στήθος, για ν'

ανεβάσει το αίμα στο δέρμα, χωρίς ωστόσο να σε γδέρνει ή να σουπροκαλεί τον παραμικρό πόνο, παρά τη φαινομενική σκληρότητα με

την οποία κάνει τη δουλειά του.

Κατόπιν αντλεί μέσα από τη γούρνα μ' ένα κίτρινο μπακιρένιο κουβάπολλές γαβαθιές χλιαρό νερό, που περιχύνει πάνω στο κορμί σου.

Όταν έχεις κάπως στεγνώσει, σε ξαναπιάνει και σε τρίβει με την

παλάμη του γυμνού χεριού του, βγάζοντας απ' όλο το μήκος τωνχεριών σου μακριά γκριζωπά δαχτυλίδια, που καταπλήσσουν τους

πεπεισμένους για την καθαριότητά τους Ευρωπαίους· με μια ξερήκίνηση, ο τελάκης ρίχνει κάτω αυτές τις στριφογυριστές φλούδες καισου τις δείχνει με ύφος ικανοποίησης.

Ένας νέος χείμαρρος παρασύρει τα βαλανευτικά ροκανίδια, και οτελάκης σε μαστιγώνει απαλά με μακριά στουπιά εμποτισμένα με

αφροσάπουνο· ξεχωρίζει τα μαλλιά σου, καθαρίζει το δέρμα τουπροσώπου σου κι ακολουθεί άλλος ένας καταρράχτης δροσερού

νερού για ν' αποφευχθούν οι εγκεφαλικές υπεραιμίες που θαμπορούσε να προκαλέσει η άνοδος της θερμοκρασίας.

Ο λουτράρης μου ήταν ένας νεαρός Μακεδόνας δεκαπέντε με δεκάξιχρόνων, η επιδερμίδα του οποίου, τρυφερή από τα συνεχήατμόλουτρα, είχε αποκτήσει μια ομοιόμορφη μελαψή απόχρωση και

μια απίστευτη διαφάνεια· είχε πια μόνο μυώνες -όλο το λίπος είχεεξατμιστεί- πράγμα που δεν τον εμπόδιζε να είναι σθεναρός καιγεροδεμένος.

Αφού τελείωσαν αυτές οι διαφορετικές τελετουργίες, με τύλιξαν μεστεγνά ρούχα και με ξαναγύρισαν στο κρεβάτι μου, όπου δυομικροκαμωμένοι νεαροί με μάλαξαν μία τελευταία φορά. Έμεινα εκείσχεδόν μια ώρα, σε μια υπνωτική ονειροπόληση, πίνοντας καφέ και

λεμονάδες με πάγο· και όταν βγήκα ήμουν τόσο ανάλαφρος, τόσοευδιάθετος, τόσο χαλαρωμένος, τόσο αναζωογονημένος, που μουφαινόταν



217

Ό Όττιι άάγγγγεελλοοιι ττοουυ οουυρρααννοούύ ππεερρππααττοούύσσαανν ππλλάάιι μμοουυ!!



219

χειροφιλημάτων της Ισπανίας, όπου όλοι οι υψηλόβαθμοι τηςαυτοκρατορίας έρχονται να προσκυνήσουν τον πατισάχ. Η τουρκική

μεγαλοπρέπεια λάμπει σ' όλο της το μεγαλείο, και είναι μια από τις

ευνοϊκότερες συγκυρίες που θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί έναςξένος για να μελετήσει και να θαυμάσει μια χλιδή που είναι συνήθως

κρυμμένη πίσω από τα μυστηριώδη τείχη του σεραγιού. Μόνο πουδεν είναι εύκολο να παρακολουθήσει κανείς αυτή την πομπώδητελετή, εκτός αν τον συμπεριλάβουν εικονικά στο προσωπικό μιας

φιλόξενης πρεσβείας. Το προσωπικό της πρεσβείας της Σαρδηνίαςδέχτηκε πρόθυμα να μου προσφέρει αυτή την υπηρεσία, και στιςτρεις το πρωί ένας από τους σωματοφύλακές της χτυπούσε με τηλαβή του σπαθιού του την πόρτα του πανδοχείου μου. Ήμουν ήδη

ξύπνιος, ντυμένος και έτοιμος να τον ακολουθήσω· κατέβηκαολοταχώ, και βαλθήκαμε να περπατάμε με μεγάλα βήματα τουςανηφορικούς δρόμους του Πέραν· ορδές αποκοιμισμένων σκυλιών

ανασήκωναν τη μουσούδα στο άκουσμα των βημάτων μας καιπροσπαθούσαν να γαβγίσουν αδύναμα μες στο λήθαργό τους, καικαραβάνια με καμήλες άγγιζαν απαλά με τα φορτωμένα πλευρά τους

τα τοιχώματα των σπιτιών και μας άφηναν μετά βίας χώρο ναπεράσουμε.

Ένα ροδοκόκκινο φως έβαφε την κορυφή των ξύλινων χρωματιστώνπαραπηγμάτων που πλαισιώνουν τους δρόμους, με τους επικλινείς

ορόφους και τα προεξέχοντα χαγιάτια, σχέδιο που καμιά δημοτικήαρχή δεν αλλοιώνει, ενώ τα κατώτερα τμήματα λούζονταν ακόμα σεμια διάφανη και γαλαζωπή σκιά: δεν υπάρχει πιο μαγευτικό θέαμα

από την αυγή που παίζει πάνω σε τούτες τις στέγες, τους θόλους καιτους μιναρέδες, δίνοντάς τους κάτι λαμπερές ανταύγειες που όμοιέςτους δεν έχω δει σε κανέναν άλλο τόπο· νιώθει κανείς ότι είναι μόλις

δυο βήματα από τη γη όπου ανατέλλει ο ήλιος. Ο ουρανός τηςΚωνσταντινούπολης δεν έχει το σκληρό γαλάζιο των ουρανών τουΝότου· θυμίζει πολύ τον ουρανό της Βενετίας, αλλά είναι πιοελαφρύς, με περισσότερο φως και σύννεφα· εδώ, ο ήλιος ανατέλλει

παραμερίζοντας παραπετάσματα από ροδοκόκκινη μουσελίνα καιασημένια γάζα· μόνο σε μια πιο προχωρημένη ώρα ξεπλένεται ηατμόσφαιρα από κάποιες κυανές αποχρώσεις, και τότε, κάνοντας

έναν περίπατο στις τρεις το πρωί, καταλαβαίνει κανείς όλη την



220

αλήθεια που κρύβει γι' αυτό τον τόπο το επίθετο «ροδοδάχτυλη» πουο Όμηρος αποδίδει πάντοτε στην αυγή.

Είχαμε ραντεβού με κάποιους ανθρώπους που ήταν στο δρόμο μας ναπεράσουμε να τους πάρουμε. Πράγμα σπάνιο, όλος ο κόσμος ήτανέτοιμος, και, αφού συγκεντρώθηκε η μικρή ομάδα μας,

κατηφορίσαμε στην αποβάθρα του Τοπχανέ, όπου μας περίμενε τοκαΐκι της πρεσβείας.

Μολονότι ήταν νωρίς το πρωί, ο Κεράτιος Κόλπος και η μεγάληλεκάνη που φαρδαίνει στην είσοδό του είχαν την πιο ζωντανή όψη

τους. Όλα τα καράβια ήταν σημαιοστολισμένα με ναυτικές και εθνικές

πολύχρωμες σημαίες, από τα παρακάτια ως τις ανεμοδούρες. Άπειρασκαριά με χρυσαφιές πινελιές, στολισμένα με θαυμάσια χαλιά και

χειραγωγούμενα από ρωμαλέους κωπηλάτες, έσκιζαν το σεντεφένιοκαι ροδοκόκκινο νερό· ένας στολίσκος, φορτωμένος πασάδες,βεζίρηδες και μπέηδες, που έρχονταν από τα θερινά παλάτια τουςαπό την όχθη του Βοσπόρου, κατευθυνόταν προς το Σεράι Μπουρνού.

Οι γλάροι και τα θαλασσοπούλια, κάπως αγριεμένα από αυτή τηνπρόωρη αναταραχή, στριφογύριζαν βγάζοντας κραυγούλες πάνω από

τις βάρκες και έμοιαζαν να κυνηγούν με τα φτερά τους τις τελευταίεςνιφάδες της νυχτερινής ομίχλης που σκόρπισε η αύρα σαν πούπουλακύκνου.

Ένας μεγάλος θορυβώδης στόλος καϊκιών είχε συγκεντρωθεί στησκάλα του Πράσινου Κιοσκιού, μπροστά στην αποβάθρα του

σεραγιού, και ταλαιπωρηθήκαμε αρκετά για να φτάσουμε στην όχθη,όπου μερικοί σεΐζηδες περιέφεραν κάτι έξοχα πειθήνια άλογα πουπερίμεναν τους αφέντες τους.

Επειδή φτάσαμε νωρίτερα, πήγαμε να πιούμε καφέ και νακαπνίσουμε μια πίπα στο Πράσινο Κιόσκι, ένα όμορφο περίπτεροπαλιάς τουρκικής τεχνοτροπίας, που είχε χάσει την αλλοτινή τουαίγλη και χρησίμευε σήμερα ως φυλάκιο και ως τόπος αναμονής. Το

εξωτερικό του είναι καλυμμένο με παραπετάσματα και μουσαμάδεςσε χρώμα που αιτιολογεί το όνομά του· στο εσωτερικό, οι κιονίσκοι μετην ένθετη επισμαλτωμένη φαγιάντσα, τα μάρμαρα, τ' απομεινάρια



221

από τις ζωγραφιές και τα επιχρυσώματα, μαρτυρούν ότι πρωτύτεραπροοριζόταν για πιο υψηλούς σκοπούς.

Εκείνη τη μέρα, στο κιόσκι υπήρχε μια αξιοπερίεργη σύναξη απόποικίλους τύπους, Ευρωπαίους, Ασιάτες και Τούρκους,σωματοφύλακες πρεσβειών με πλούσιες ενδυμασίες και στρατιώτες

ντυμένους με τη στολή του Νιζάμ, που μόνο η σκούρα επιδερμίδατους έδειχνε ότι ήταν μουσουλμάνοι.

Επιτέλους άνοιξαν οι πόρτες του σεραγιού, και διασχίσαμε αυλέςφυτεμένες με κυπαρίσσια, συκομουριές και πλατάνια τερατωδών

διαστάσεων, πλαισιωμένες με κιόσκια κινεζικού ύφους και με

κτίσματα με επαλξωτά τείχη και ανάγλυφιους πυργίσκους, πουθύμιζαν κάπως την αγγλική φεουδαρχική αρχιτεκτονική - ένα κράμα

κήπου, παλατιού και κάστρου. Φτάσαμε έτσι σε μια αυλή, όπου σεμια γωνιά της υψώνεται η παλιά εκκλησία της Αγίας Ειρήνης, που έχειμετατραπεί σήμερα σε οπλοστάσιο και που περιλαμβάνει έναρημαγμένο σπιτάκι με πολλά παράθυρα, προορισμένο για τους

πρεσβευτές, προνομιακό θεωρείο για να βλέπουν το πέρασμα τηςπομπής.

Η τελετή αρχίζει με μια θρησκευτική πράξη. Ο σουλτάνος,

συνοδευόμενος από τους υψηλόβαθμους της αυτοκρατορίας,πηγαίνει και προσεύχεται στην Αγία Σοφία, τη μητρόπολη τωντζαμιών της Κωνσταντινούπολης: μπορεί και να ήταν έξι η ώρα. Ηαναμονή είχε ηλεκτρίσει την ατμόσφαιρα· όλοι έσκυβαν για να δουν

μήπως κάτι φαινόταν από μακριά· ένα αρκετά μεγάλο πανδαιμόνιοξέσπασε ξαφνικά με ένα τουρκικό εμβατήριο διασκευασμένο από τοναδερφό του Ντονιζέτι, τον αρχιμουσικό του σουλτάνου. Οι στρατιώτες

έτρεξαν στα όπλα και παρατάχτηκαν σε αντιμέτωπους ζυγούς· οιστρατιώτες αυτοί, που ανήκουν στην αυτοκρατορική φρουρά,φορούσαν λευκά παντελόνια και κόκκινα σακάκια σαν άγγλοι

γρεναδιέροι με την ανεπίσημη στολή τους· το φέσι δεν ήτανπαράταιρο με τη στολή· οι αξιωματούχοι και οι μουσίρ ήταν καβάλασε όμορφα πειθήνια άτια που τα οδηγούσαν σεΐζηδες.

Ο σουλτάνος, που κατέφτασε από το θερινό παλάτι του,



222

κατευθυνόταν προς την Αγία Σοφιία. Πρώτα φάνηκαν ο βεζίρης, οσερασκέρης, ο καπιτάν πασάς και οι διάφοροι υπουργοί με την ίσια

ρεντιγκότα της μεταρρύθμισης παραφορτωμένη με χρυσά πλουμίδια,

τόσο που χρειαζόταν καλή θέληση για ν' αναγνωρίσει κανείς μιαευρωπαϊκή στολή, από την άλλη όμως το κόκκινο φέσι δεν ήταν

αρκετό για να δείχνουν σαν ανατολίτες. Περιβάλλονταν από ομάδεςαξιωματούχων, γραμματέων και υπηρετών περίλαμπρα στολισμένωνκαι ανεβασμένων, όπως οι αφέντες τους, πάνω σε μεγαλόπρεπα

άλογα· έπειτα ήρθαν οι πασάδες, οι μπέηδες των επαρχιών, οιαγάδες, οι σιλιχτάρ και οι αξιωματούχοι που επανδρώνουν τουςτέσσερις οντάδες του σελαμλίκ, τα ονόματα των οποίων, αλλόκοταγια τα γαλλικά αυτιά, δε θα έλεγαν τίποτα στη φαντασία του

αναγνώστη, και που έργο τους είναι, ο ένας να βγάζει τα υποδήματατου σουλτάνου, ο άλλος να του κρατάει τον αναβολέα, ο τρίτος να τουπροσφέρει το μελανοδοχείο ή την πετσέτα, κλπ.· ο τσουχαντάρ ή

αρχηγός των ακολούθων, οι ιτς ογλάν κι ένα πλήθος υπαλλήλων πουαπαρτίζουν τη σωματοφυλακή του πατισάχ.

Κατόπιν πέρασε ένα απόσπασμα της σωματοφυλακής με μιαασυνήθιστη και λαμπρή στολή που ανταποκρίνεται στη στερεότυπη

εικόνα που έχουν στη Γαλλία για την ανατολίτικη χλιδή. Οι φύλακεςαυτοί, επιλεγμένοι ανάμεσα στους πιο όμορφους άντρες, φορούν έναβελούδινο λευκοπόρφυρο χιτώνα γαρνιρισμένο με υπερπολυτελή

χρυσά σιρίτια, λευκό παντελόνι από μετάξι Προύσας κι ένα καπέλο μετετράγωνο θόλο παρόμοιο με τους πίλους που φορούν οι πρόεδροιτων δικαστηρίων, πάνω στο οποίο δέσποζε ένα πελώριο λοφίο από

φτερά παγονιού δυο τρία πόδια ψηλό, σαν τα φτερά των πουλιώνπου ήταν τοποθετημένα πάνω στο κράνος του Φίνγκαλ70, στιςοσιανικές συνθέσεις των ζωγράφων την εποχή της Αυτοκρατορίας. Για

άμυνα, έχουν ένα κυρτό σπαθί δεμένο σ' ένα ζωνάρι με ποικιλόχρωμακεντίδια, και ένα δαμασκηνό και επιχρυσωμένο δόρυ, που ησιδερένια αιχμή του έχει κάτι τρομερές λόγχες όμοιες μ' εκείνες τωνπαλιών ασιατικών όπλων.

Ακολουθούσαν κατόπιν έξι υπέροχα άλογα, αραβικά ή βερβερικά,εξημερωμένα, και στολισμένα με λαμπρά καλύμματα και κεφαλαριές.Τα καλύμματα αυτά, χρυσοποίκιλτα και λιθοστόλιστα, ήταν



223

κοσμημένα με το αυτοκρατορικό μονόγραμμα, που οι καλλιγραφικέςμονοκοντυλιές του σχημάτιζαν ένα αραβούργημα ύψιστης

κομψότητας. Τα στολίδια ήταν τόσο πυκνά, που το κόκκινο ή γαλανό

φόντο του υφάσματος σχεδόν χανόταν. Στους Ανατολίτες, ηπολυτέλεια της σέλας αντικαθιστά την πολυτέλεια των αμαξών, αν και

πολλοί πασάδες έχουν αρχίσει να παραγγέλνουν κουπέ από τη Βιέννηκαι το Παρίσι.

Τα αρχοντικά αυτά ζώα έμοιαζαν να έχουν συνείδηση της ομορφιάςτους· το φως παιχνίδιζε πάνω στα γυαλισμένα καπούλια τους που

ήταν όμοια με μεταξωτά μουαρέ· οι χαίτες τους σκορπίζονταν σελαμπερές τούφες με κάθε κίνηση του κεφαλιού τους· δυνατά

μούσκλια πετάγονταν στους ατσαλένιους ταρσούς τους· είχαν τομειλίχιο και αγέρωχο ύφος, το σχεδόν ανθρώπινο βλέμμα, τηνευλυγισία, την πομπώδη αυταρέσκεια, το γεμάτο αριστοκρατικότηταπαράστημα των καθαρόαιμων αλόγων, που δικαιολογούν την

ειδωλολατρία και την παραφορά των Ανατολιτών για τα θεσπέσιααυτά πλάσματα των οποίων το Κοράνι εξυμνεί τα προσόντα καισυνιστά τη φροντίδα σε πολλά χωρία, για να προσθέσει την έγκρισητης θρησκείας σ' αυτή τη φυσική κλίση.

Τ' άλογα αυτά προηγούνταν του σουλτάνου, ο οποίος ήταν καβάλα σ'ένα αξιοθαύμαστο ζώο με κάλυμμα που άστραφτε από τα ρουμπίνια,τα τοπάζια, τα μαργαριτάρια, τα σμαράγδια και από άλλα πολύτιμα

πετράδια που σχημάτιζαν τα άνθη μιας χρυσής περιπλοκάδας.

Πίσω από το σουλτάνο περπατούσαν ο κιζλάρ αγασή και ο καπούαγασή, οι αρχηγοί των μαύρων και λευκών ευνούχων. Ακολουθούσεένας κοντοπίθαρος, τροφαντός, αγριωπός νάνος ντυμένος σαν πασάς,

που εκπληρώνει πλάι στον αφέντη του τις υπηρεσίες που εκπλήρωνανοι τρελοί στην αυλή των βασιλιάδων του μεσαίωνα. Ο νάνος αυτός,που ο Πάολο Βερονέζε θα είχε αναπαραστήσει μ' έναν παπαγάλο στη

χούφτα, ντυμένο με μια δίχρωμη χλαμύδα, ή παίζοντας μ' έναλαγωνικό σ' ένα από τα γεύματά του, ήταν ανεβασμένος, για να κάνεισίγουρα αντίθεση, πάνω στη ράχη ενός ψηλού αλόγου την οποία ταστραβοκάνικα πόδια του μετά βίας αγκάλιαζαν. Θαρρώ πως είναι

μοναδικός στο είδος του σήμερα σ' όλη την Ευρωπη: η καρικατούρα



224

του Καγιέτ, του Τριμπουλέ και του λ'Αντζέλυ71 έχει διατηρηθεί πιαμόνο στην Τουρκία.

Οι ευνούχοι δε φορούν πια τον ψηλό λευκό σκούφο που τους βάζουννα φορούν στις κωμικές όπερες· η στολή τους απαρτίζεται από τοφέσι και τη ρεντιγκότα· έχουν όμως μια ιδιαίτερη όψη που τους κάνει

να ξεχωρίζουν: ο κιζλάρ αγασή είναι μάλλον αποκρουστικός· τομαύρο πρόσωπό του είναι σπανό, τραχύ, με γυαλιστερές γκριζωπέςανταύγειες. Ο καπού αγασή, όμως, τον ξεπερνά σε ασχήμια, γιατί δενκρύβεται πίσω από μια μαύρη μάσκα. Το πρόσωπό του, με πολλές

στρώσεις αρρωστιάρικου λίπους, αυλακωμένο με μικρές ρυτίδες καιμε μια θαμπή πελιδνότητα, όπου ανοιγοκλείνουν δυο άψυχα μάτια

κάτω από ένα πλαδαρό βλέφαρο, και τα χείλια του, κρεμασμένα καιστραβά, του δίνουν ύφος δύσθυμης γριάς. Αυτά τα δύο τέρατα είναιόμως ισχυρές προσωπικότητες: τα εισοδήματα της Μέκκας και τηςΜεδίνας περνούν από τα χέρια τους· είναι ζάπλουτοι, και λύνουν και

δένουν στο σεράι, αν και η επιρροή τους έχει μειωθεί πολύ σήμερα.Εκείνοι μόνο είναι εξουσιοδοτημένοι να κυβερνούν τα σμήνη τωνουρί που ποτέ δε βεβηλώνει βλέμμα ανθρώπου, και, όπωςφαντάζεστε, είναι το επίκεντρο άπειρων δολοπλοκιών.

Ένα απόσπασμα της σωματοφυλακής έκλεινε την παρέλαση. Ηεκθαμβωτική αυτή πομπή, αν και λιγότερο ποικιλόμορφη από άλλοτε,όταν όλη η ασιατική χλιδή έλαμπε πάνω στις ιδιότροπες στολές των

πασάδων, των καπιτζί μπασή, των μποσταντζήδων, τωνμαμπεγιντζήδων και των γενίτσαρων, με τα τουρμπάνια, τα καλπάκια,τα κιρκασιανά κράνη, τα αρκεβούζια με τα καρούλια, τα ρόπαλα, τατόξα και τα βέλη, χάθηκε κάτω από την κεντρική αψίδα που οδηγεί

από το σεράι στην Αγία Σοφία· ύστερα, σχεδόν μια ώρα μετά,

επέστρεψε και παρέλασε στην αντίθετη κατεύθυνση, αλλά με την ίδιασειρά.

Στο μεταξύ, οι σύντροφοί μου κι εγώ είχαμε πάει να πιάσουμε θέσηπάνω σ' ένα πηγάδι σκεπασμένο με μαδέρια, ένα είδος θεωρείου,μέσα σε μια τεράστια αυλή φυτεμένη με ψηλά δέντρα, πολύ κοντάστην πόρτα του περίπτερου όπου έμελλε να λάβει χώρα η τελετή του

ποδοφιλήματος. Απέναντί μας εκτεινόταν ένα μεγάλο κτίριο μ' ένα



225

πλήθος από κολόνες στην κορυφή του, βαμμένες κίτρινες, μεεξαίρεση τη βάση και το κιονόκρανο που ήταν βαμμένα άσπρα. Οι

κολόνες ήταν καμινάδες, και τα αχανή οικοδομήματα κουζίνες· γιατί

κάθε μέρα χίλια πεντακόσια στόματα, σύμφωνα με την τουρκικήέκφραση, «τρώνε το ψωμί του Υψίστου».

Ήταν πολύ δύσκολο να κρατηθούμε στην κούρνια μας· τηνπολιορκούσαν ακατάπαυστα καινούριοι περίεργοι κι εμείς τουςαποκρούαμε με αγκωνιές· τελικά, όμως, δε μας κούνησε κανείς απότη θέση μας.

Περιμένοντας να επιστρέψει η πομπή, ας περιγράψουμε το σκηνικό

του ποδοφιλήματος. Είναι ένα μεγάλο κιόσκι με μια μυτερή στέγηπου υποστηρίζεται ολόγυρα από κολόνες. Οι κολόνες αυτές, με

βάσεις και κιονόκρανα σκαλισμένα με την τεχνοτροπία τουδιάκοσμου της Αλάμπρα, υποστηρίζουν αψίδες και μικρά δοκάριαπου υποστυλώνουν το γείσο της στέγης, στο κάτω μέρος της οποίαςυπάρχουν τεχνουργημένοι ρόμβοι, φατνώματα και κλαδογραφίες· η

πόρτα, με δυο εσοχές δεξιά αριστερά, αποκαλύπτει μια πληθώρα απόσκαλίσματα, περιπλοκάδες, ανθέμια και αραβουργήματα, ανάμεσα

στα οποία στριφογυρίζουν κάποια κιχώρια και ροκοκό μοτίβα, πουαναμφίβολα προστέθηκαν εκ των υστέρων, πράγμα που συμβαίνεισυχνά στα τουρκικά παλάτια. Πάνω στον τοίχο, σε κάθε πλευρά τηςπόρτας, είναι ζωγραφισμένες δυο κινεζικές ζωγραφιές με προοπτική,

παρόμοιες με εκείνες που βλέπει κανείς στις παιδικές κωμωδίες, οιοποίες αναπαριστούν στοές μ' ένα δάπεδο από άσπρα και μαύρατετράγωνα που προεκτείνονται στο άπειρο. Οι αλλόκοτες αυτέςτοιχογραφίες πρέπει να είναι δημιουργίες κάποιου γενουάτη

υαλουργού, αιχμάλωτου των Βερβέρων κουρσάρων, και προκαλούν

μια ασυνήθιστη εντύπωση πάνω σ' αυτό το κόσμημα τηςμουσουλμανικής αρχιτεκτονικής.

Ο σουλτάνος, ακολουθούμενος από κάποιους υψηλόβαθμους, μπήκεστο κιόσκι, όπου πήρε ένα ελαφρό γεύμα· το διάλειμμα αυτό τοεκμεταλλεύτηκαν για τις τελευταίες προετοιμασίες της υποδοχής.

Άπλωσαν καταγής, μπροστά στο κιόσκι και ανάμεσα στις δυο κολόνες

της αψίδας που πλαισίωνε την πόρτα, ένα μαύρο κασμιρένιο χαλί



226

πάνω στο οποίο τοποθέτησαν ένα θρόνο, ή μάλλον ένα ντιβάνι σεσχήμα καναπέ, καλυμμένο όλο με φύλλα χρυσού ή χαλκού βυζαντινής

τεχνοτροπίας. Ένα σκαμνάκι παρόμοιου ύφους τοποθετήθηκε στα

πόδια του θρόνου, και οι μουσικοί παρατάχτηκαν σ' ένα ημικύκλιο, μετο πρόσωπο στραμμένο προς το κιόσκι.

Όταν πρόβαλε ο Αμπντούλ-Μετζίτ, η μουσική ξέσπασε σε σαλπίσματακαι κυμβαλοκρουσίες· το πλήθη έβγαλαν την καθιερωμένη κραυγή:«Ζήτω, ζήτω για πάντα ο ένδοξος σουλτάνος!» Ένα ρίγοςενθουσιασμού διέτρεξε το πλήθος. Όλος ο κόσμος ήταν

συγκινημένος, ακόμα και οι θεατές που δεν ήταν μουσουλμάνοι.

Ο Αμπντούλ-Μετζίτ στάθηκε λίγα λεπτά όρθιος πάνω στο σκαμνί: στοφέσι του, μια διαμαντένια αγκράφα στερέωνε το λοφίο από φτερά

ερωδιού, σύμβολο ανώτατης εξουσίας· ένα φαρδύ πανωφόρι απόβαθυγάλανη τσόχα, που το συγκρατούσε μια πόρπη από μπριγιάν καικάτω από το οποίο γυαλοκοπούσαν τα χρυσά κοσμήματα της στολήςτου, ένα λευκό ατλαζωτό παντελόνι, γυαλιστερές μπότες όπου

καθρεφτιζόταν το φως, και άψογα αχνοκίτρινα γάντια, απάρτιζαν τηστολή του που, μολονότι λιτή, έκανε όλα τα πλουμίδια των

κατωτέρων του να ωχριούν. Ύστερα κάθισε, και άρχισαν οι τεμενάδες.

Έχω κάνει ήδη ένα πορτρέτο του σουλτάνου, αλλά τον σκιαγράφησαεπί τροχάδην και κάπως πρόχειρα· τώρα θα μπορέσω να ολοκληρώσωαυτό το σκαρίφημα, γιατί η τελετή του Μπαϊραμιού διαρκείτουλάχιστον δύο ώρες, και είχα όλο το χρόνο να τον παρατηρήσω. Ο

σουλτάνος Αμπντούλ-Μετζίτ-Χαν γεννήθηκε την ενδέκατη μέρα τουμήνα του Σαμπάν, το έτος 1238 της Εγίρας (23 Απριλίου 1823)· ήτανλοιπόν, όταν τον είδα το 1852, είκοσι εννέα χρόνών και κάτι μηνών.

Όντας στο θρόνο από δεκαέξι χρόνων, όταν διαδέχτηκε το σουλτάνοΜαχμούτ, είχε ήδη βασιλέψει δεκατρία χρόνια. Στο ανέκφραστοπρόσωπό του μου φάνηκε βαθιά αποτυπωμένος ο υπέρτατος

κορεσμός της εξουσίας· μια μόνιμη και έντονη πλήξη πάντα ανάλογητου μεγέθους του, αιώνια σαν τα χιόνια στις κορφές, του έδινε έναμαρμάρινο προσωπείο και πάγωνε τα ελάχιστα αρμονικάχαρακτηριστικά του. Η μύτη δεν έχει αυτή την τυπική γαμψή καμπύλη

των Τούρκων· τα μάγουλα, χλομά, στεφανωμένα με μια λεπτή και



227

καστανόμαυρη γενειάδα, είναι σφυρηλατημένα με κάποιες γραμμέςπου προδίδουν την κούραση· το μέτωπο, όσο φαίνεται κάτω από το

φέσι, μου φάνηκε φαρδύ και γεμάτο· όσο για τα μάτια, μπορώ μόνο

να τα συγκρίνω με μαύρους ήλιους ακινητοποιημένους μέσα σ' έναδιαμαντένιο ουρανό· κανένα αντικείμενο δεν έμοιαζε ν'

αντικατοπτρίζεται σ' αυτά· σαν τα μάτια των εκστατικών, θαρρούσεςότι ήταν απορροφημένα από κάποιο όραμα ασύλληπτο για το βλέμματών κοινών θνητών.

Η φυσιογνωμία αυτή δεν ήταν, κατά τ' άλλα, ούτε σκυθρωπή ούτε

τρομερή ούτε βάναυση· ήταν υπερ-ανθρώπινη: δεν μπορώ να βρωκαλύτερη λέξη. Αισθανόταν κανείς ότι τούτος ο νεαρός, καθισμένος

σαν θεός πάνω σε χρυσό θρόνο, δεν είχε πια τίποτα να επιθυμήσειστον κόσμο· ότι τα πιο θελκτικά όνειρα ήταν για εκείνον ανούσιεςπραγματικότητες, και ότι πάγωνε αργά αργά μες στην ψυχρή μοναξιάτων μοναδικών όντων. Πράγματι, από την κορυφή του μεγαλείου του,

διακρίνει τη γη μόνο σαν μια θολή ομίχλη, και τα πιο υψηλά πρόσωπαμόλις που φτάνουν στο ύψος της μπότας του.

Μόνο οι πιο υψηλόβαθμοι έχουν το δικαίωμα ν' ασπαστούν τα πόδια

του ένδοξου σουλτάνου. Η εξαίρετη αυτή εύνοια παραχωρείταιαποκλειστικά στο βεζίρη, στους υπουργούς και στους προνομιούχουςπασάδες.

Ο βεζίρης έφυγε από τη γωνία του περιπτέρου που βρισκόταν σταδεξιά του σουλτάνου, διέγραψε ένα ημικύκλιο ακολουθώντας

εσωτερικά τη γραμμή της σωματοφυλακής και των μουσικών,κατόπιν, όταν έφτασε απέναντι από το θρόνο, προχώρησε, ως τοσκαμνί κάνοντας πρώτα τον ανατολίτικο χαιρετισμό και,

καμπουριάζοντας πάνω στα πόδια του κυρίου του, ασπάστηκε τηνιερή μπότα τόσο δουλοπρεπώς όσο ένας ένθερμος καθολικόςασπάζεται το σανδάλι του πάπα· αφού ολοκληρώθηκε η τελετή,

αποσύρθηκε πισωπατώντας και έδωσε τη θέση του στον επόμενο.

Ο ίδιος χαιρετισμός, η ίδια γονυκλισία, ο ίδιος ασπασμός, η ίδιαδιαδρομή για τις εφτά ή οχτώ πρώτες προσωπικότητες τηςαυτοκρατορίας. Όσο κρατούσαν οι λατρευτικές εκδηλώσεις, το



228

πρόσωπο του σουλτάνου έμενε απαθές: τα στυλωμένα μάτια τουκοιτούσαν χώρίς να βλέπουν, σαν τα μαρμάρινα μάτια των

αγαλμάτων· κανένα σκίρτημα των μυώνων, κανένα εκφραστικό

παιχνίδι, τίποτα που θα μπορούσε να σε κάνει να πιστέψεις πωςαντιλαμβανόταν ό,τι συνέβαινε. Αλήθεια, μπορούσε άραγε ο

μεγαλόπρεπος πατισάχ να ξεχωρίσει, στη θαυμαστή απόσταση πουτον χωρίζει από τους ανθρώπους, τα ταπεινά σκουληκάκια πουκουλουριάζονταν στα πόδια του μες στη σκόνη; Και όμως, αυτή η

αδιάφορη ακινησία δεν είχε τίποτα εμφατικό ή υπερβολικό. Ήταν ηαριστοκρατική και αφηρημένη αδιαφορία του ηγεμόνα, που δεχόταντις δέουσες τιμές χωρίς να τους δίνει σημασία· η υπνωτική αμεθεξίαενός θεού κουρασμένου από τους πιστούς του, που απλά και μόνο

τους ανεχόταν.

Κάτι ασυνήθιστο που παρατήρησα στην παρέλαση των πασάδων είναιη τρομερή παχυσαρκία των προσώπων που περιβάλλονται από

υψηλά αξιώματα· έφταναν να έχουν αναλογίες πραγματικάτερατώδεις, καμπύλες ιπποπόταμου και φώκιας, που καθιστούσαντην εκπλήρωση του τυπικού εντελώς επίπονη. Δε θα μπορούσε ναφανταστεί κανείς τους μορφασμούς τούτων των χοντρών πλασμάτων,

που ήταν υποχρεωμένα να σκύβουν ως το χώμα και ναξανασηκώνονται: κάποιοι, με περισσότερο φάρδος παρά ύψος,όμοιοι με μπάλες τοποθετημένες η μια πάνω στην άλλη, λίγο έλειψε

να κουτρουβαλιαστούν και να μείνουν ξαπλωμένοι στα πόδια τουκυρίου τους.

Δίπλα σ' αυτούς τους τετράπαχους Τούρκους, ο Λαμπλάς72 θαφάνταζε λυγερός και λεπτοκαμωμένος. Το αφύσικο αυτό περίσσευμα

του λίπους κατακυριεύει τους Τούρκους συχνά από πολύ νωρίς. Έτυχε

να συναντήσουμε στις όχθες της Ασίας και της Ευρώπης μικρούς γιουςπασάδων που ήταν ήδη πρησμένοι από το λίπος στα δέκα ή δώδεκα

χρόνια τους, και που έπρεπε να ζυγίζουν σίγουρα διακόσιες λίβρες·ήδη τα βερβερικά άλογα, δίπλα στα οποία περπατούσε ένας σεΐζης μετο χέρι ακουμπισμένο στα καπούλια τους, λύγιζαν κάτω από το βάρος

που κουβαλούσαν. Απεναντίας, κάτι το οποίο θα έπαιρνε κανείς γιαεσκεμμένο φιλοσοφικό σαρκασμό, όλοι οι κατώτεροι υπάλληλοι είναιπετσί και κόκαλο: η καρικατούρα των χοντρών και των λιγνών, του



229

Μπρέχελ, θα ήταν επίκαιρη στην Τουρκία. Το πάχος φθίνει μεμαθηματική ακρίβεια όσο κατεβαίνουν οι βαθμίδες της εξουσίας. Θα

έλεγε κανείς ότι τα αξιώματα απονέμονται ανάλογα με το βάρος.

Μετά τους πασάδες ήρθε ο Σεΐχ -ουλ-ισλάμ (τηρητής του νόμου), μελευκό καφτάνι και τουρμπάνι ιδίου χρώματος που το συγκρατούσε

μια χρυσή κορδέλα στο μέτωπο· ο Σεΐχ -ουλ-ισλάμ είναι κατά κάποιοτρόπο ο μωαμεθανός πάπας, προσωπικότητα πανίσχυρη καιπολυλατρεμένη. Όταν λοιπόν, αφού έκανε τον τυπικό χαιρετισμό,προσποιήθηκε ότι σκύβει όπως οι υπόλοιποι, ο Αμπντούλ-Μετζίτ

βγήκε από την παγερή γαλήνη του και, ικανοποιημένος από αυτό τοσημάδι σεβασμού, τον σήκωσε ευγενικά.

Στη συνέχεια παρέλασαν οι ουλεμάδες· αλλά, αντί να φιλούν την

μπότα του σουλτάνου, άγγιζαν μόνο με τα χείλη τους την άκρη τουπανωφοριού του, μια και δεν ήταν προσωπικότητες τόσο υψηλέςώστε ν' αξίζουν μια τέτοια χάρη. Τότε ένα μικροσυμβάν διέκοψε τηντελετή: ο παλιός πρίγκιπας της Μέκκας, ένας γεροντάκος με σκούρα

επιδερμίδα και γκριζωπή γενειάδα, που είχε καθαιρεθεί εξαιτίας τουφανατισμού του, χίμηξε στα πόδια του σουλτάνου, ο οποίος τον

απέκρουσε αρκετά ζωηρά για ν' αποφύγει τα σέβη του και του έκανεμια μεγαλόπρεπη χειρονομία απόρριψης· δυο ψηλοί νεαροί σανμιγάδες, τόσο μελαψοί ήταν, με μακριές πράσινες γούνες καιτουρμπάνια με χρυσές λουριδίτσες, που έμοιαζαν να είναι οι γιοι του

γέροντα, επιχείρησαν επίσης να ριχτούν στα πόδια του σουλτάνου·αλλά δεν είχαν καλύτερη υποδοχή, και οδηγήθηκαν και οι τρεις έξωαπό τον περίβολο.

Τους ουλεμάδες διαδέχτηκαν άλλοι στρατιωτικοί ή πολιτικοί

υπάλληλοι κατώτερων βαθμίδων, που δεν μπορούσαν να έχουν τηναξίωση ν' ασπαστούν ούτε την μπότα ούτε το πανωφόρι: ένα τμήματης ζώνης του σουλτάνου, που την κρατούσε ένας πασάς, πρόσφερε

στα χείλη τους τα χρυσά κρόσσια της στην άκρη του ντιβανιού. Τουςήταν αρκετό ν' αγγίξουν κάτι που είχε έρθει σ' επαφή με τον αφέντη·έφταναν ο ένας μετά τον άλλον, διαγράφοντας ολόκληρο τον κύκλο,έφερναν το χέρι στην καρδιά και στο μέτωπο, αφού πρώτα το

κατέβαζαν ως τη γη, άγγιζαν απαλά την υφασμάτινη λουρίδα και



230

προχωρούσαν. Ο νάνος, όρθιος πίσω από το θρόνο, τους κοίταζεσαρδόνια με μορφασμό κακόβουλου στοιχειού.

Στο μεταξύ, η μουσική έπαιζε σκοπούς από το Ελιξίριο του έρωτα καιτη Λουκρητία Βοργία, το κανόνι αντηχούσε από μακριά και τατρομαγμένα περιστέρια του Σουλτάν Βαγιαζίτ πετούσαν σαν ριπές

ανέμου και στριφογύριζαν πάνω από τους κήπους του σεραγιού. Όταν υπέβαλε τα σέβη του ο τελευταίος υπάλληλος, ο σουλτάνοςμπήκε στο κιόσκι του, υπό τον ήχο έξαλλων ζητωκραυγών, κι εμείςξαναγυρίσαμε στο Πέραν για να πάρουμε ένα γεύμα που είχαμε

επιτακτικά ανάγκη.



231

Ο ΚΑΡΛΟΜΑΓΝΟΣ ΟΙ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ

ΓINOTAN ΕΔΩ ΚΑΙ ΚΑΙΡΟ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΦΙΞΗ ΤΟΥ Καρλομάγνου73,που όλοι περίμεναν με αγωνία -και είχαν αρχίσει να πιστεύουν ότιήταν ένα χιμαιρικό πλοίο, σαν την Αργώ ή το πλοίο του ΙπτάμενουΟλλανδού- όταν μια ωραία πρωία είδαμε, εντελώς απροσδόκητα, νακαμαρώνει μπροστά στη σκάλα του Τοπχανέ, στην είσοδο του

Κεράτιου Κόλπου, μια θαυμάσια κατασκευή κάτω από μια τρίχρωμηναυτική σημαία, φέροντας στην πλώρη της μια αυτοκρατορικήπροτομή, και στην πρύμνη της τούτο το όνομα γραμμένο με χρυσά

γράμματα: Καρλομάγνος. Πώς είχε φτάσει εδώ; Με ποιο μαγικό τρόποείχε βρεθεί καταμεσής του λιμανιού; Στα πλευρά του πλοίου υπήρχεμια τριπλή σειρά από οπές για κανόνια και δεν υπήρχε ίχνος

στεφάνης για τους τροχούς· πάνω στο κατάστρωμά του, κανέναφουγάρο· στις κεραίες του, πανιά τυλιγμένα και δεμένα· στα κατάρτιατου, επισείοντες που κυμάτιζαν σ' έναν αντίθετο άνεμο: άλυτομυστήριο. Ανάμεσα στον κόσμο, λοιπόν, διαδόθηκε η φήμη ότι ήταν

μια μαγική ναυς που την κυβερνούσαν τα τζίνια και οι αφρίτες.

Η Αυστρία και η Ρωσία, λένε, εναντιώνονταν, για διπλωματικούςλόγους, στην είσοδο του Καρλομάγνου μες στον πορθμό όπου

απαγορεύεται να περάσει οποιοδήποτε κατάφρακτο πλοίο χωρίςφιρμάνι. Το φιρμάνι επιτέλους δόθηκε, και, για να προσδώσει ακόμαπερισσότερο κύρος στην παρουσία ενός τέτοιου καραβιού μες στανερά του Κεράτιου Κόλπου, ο κύριος μαρκήσιος ντε λα Βαλέτ,

πρεσβευτής της Γαλλίας, επιβιβάστηκε στον Καρλομάγνο· γεγονόςπου εξομάλυνε την κατάσταση. Ο Καρλομάγνος ήταν η Γαλλία· και

έτσι ικανοποιήθηκε η περιέργεια του Μεχμέτ Αλή, του καπιτάν πασά,ο οποίος επιθυμούσε να δει ένα πλοίο που να είναι συγχρόνωςατμοκίνητο και ιστιοφόρο.

Τα καΐκια τριγύριζαν συνεσταλμένα γύρω από το θαλάσσιο κολοσσόσαν ρέγκες γύρω από μια φάλαινα, που φοβούνται κάποιο χτύπημα

της ουράς ή του πτερύγιου· ορισμένα πήραν επιτέλους την απόφασηνα πλησιάσουν τα μαύρα του πλευρά, και οι ξεθαρρεμένοι επισκέπτες



232

πρόβαλαν ένας ένας κατά μήκος της ανεμόσκαλας. Ανάμεσά τους κιεγώ. Μόλις πάτησα το πόδι μου στο κατάστρωμα, το πρώτο πρόσωπο

που διέκρινα ήταν γνώριμο. Ο Ζιρώ μού χαμογελούσε φιλικά κάτω

από το ξανθοκόκκινο μουστάκι του και τίναζε προς τιμήν μου τηνπυκνή κατσαρή χαίτη του· του απάντησα με μια χαιρετούρα σαν του

Κοβιέλου στην τελετή του Αρχοντοχωριάτη, με ικανοποιητικόανατολίτικο χρώμα. Στα ταξίδια μου έχω την τύχη να συναντώ τονΖιρώ, αξιαγάπητο και πνευματώδη φίλο όσο λίγοι· είχα ήδη αυτή τη

χαρά στην Ισπανία. Έσπευσα να τον κατατοπίσω για όλες τις φριχτέςσυνοικίες, όλα τ' απαίσια στενοσόκακα που φέρνουν απελπισία στουςφιλότεχνους της οδού Ριβολί και παντοτινή χαρά στους ζωγράφους.Πήγα κατόπιν να χαιρετήσω τον πρέσβη, που είχα την τιμή να

γνωρίζω λίγο, και που με υποδέχτηκε με καλοσύνη· ύστερα ο Ζιρώ μεσύστησε στους αξιωματούχους φίλους του και με ξενάγησαν στα τρίακαταστρώματα του καραβιού, περιήγηση που κρύβει πάντα

εκπλήξεις, ακόμα και όταν δε γίνεται για πρώτη φιορά. Γιατί έναπολεμικό πλοίο είναι ένα από τα πιο θαυμαστά επιτεύγματα τηςανθρώπινης δύναμης: χίλιοι διακόσιοι ή χίλιοι τριακόσιοι άνθρωποι

τρώνε, κοιμούνται, δουλεύουν με απόλυτη τάξη, σαν τα μυρμήγκια,μέσα σ' αυτό το χώρο που στενεύει από ογδόντα κανόνια, μια

επιβλητική μηχανή ψηλή σαν δίπατο σπίτι, την πυριτιδαποθήκη, τηνκαρβουναποθήκη, την αποθήκη τροφίμων και τις προμήθειες πολλών

μηνών. Είναι συγχρόνως πόλη, κάστρο και μηχανή. Οι Ολλανδέζεςνοικοκυρές που θαρρούν ότι είναι καθαρές μοιάζουν με κοινέςπλύστρες πλάι σ' αυτούς τους ναύτες, που κανείς δεν τους φτάνει

στην τέχνη να σκουπίζουν, να πλένουν, να τρίβουν, να στιλβώνουν καινα δίνουν σε κάθε αντικείμενο τη γυαλάδα του. Ούτε ένας λεκές σταμαδέρια, ούτε ίχνος σκουριάς ή οξείδωσης στα σίδερα ή στους

χαλκούς· όλα λάμπουν, όλα αστράφτουν: τα εξαρτήματα

γυαλοκοπούν θαρρείς και είναι ολοκαίνουρια· το μαόνι ενός αγγλικούτραπεζιού στρωμένου για το πρωινό τσάι είναι σίγουρα λιγότεροκαθαρό από το κατάστρωμα ενός καραβιού. «Μέχρι και σούπα

μπορούσες να φας εκεί», όπως λέει μια παραστατική λαϊκή έκφραση·και ανάμεσα σ' όλα αυτά τα καραβόσκοινα, που το καθένα έχει τ'όνομά του και που διασταυρώνονται σαν ιστοί αράχνης, ούτε ένας

κόμπος, ούτε ένα μπέρδεμα, ούτε ένα λάθος: όλα κινούνται καιγλιστρούν μες στις τροχαλίες τους, και προσδένονται όπου πρέπει με



233

μια ακρίβεια και μια τάξη αξιοθαύμαστες.

Ξαναβγήκα στην ξηρά, όπου η συζήτηση γύρω από τον Καρλομάγνο

συνεχιζόταν. Ο έλικάς του, που ήταν όλος κάτω από το νερό, τοφουγάρο του, που ο σωλήνας του μπαινόβγαινε σαν το σωλήνα μιαςδιόπτρας, του έδιναν την όψη ιστιοφόρου, και μόνο αργότερα, όταν

έκανε μια εκδρομή στα Θεραπειά, οι καϊκτσήδες. έκθαμβοι,αναγκάστηκαν να παραδεχτούν ότι είναι ατμόπλοιο, βλέποντας τονκαπνό να βγαίνει από το φουγάρο που ξεπήδησε μέσα από τοκατάστρωμα ως δια μαγείας, και έναν αφρισμένο υδατοστρόβιλο να

σχηματίζεται πίσω από την πρύμνη και να κλυδωνίζει τα εύθραυσταπλοιάριά τους.

Την επομένη, αποβιβάστηκε ο πρεσβευτής σύμφωνα με την επίσημη

εθιμοτυπία, και τον υποδέχτηκαν στην ξηρά οι δυο εμπορικοίαντιπρόσωποι και αυτό που ονομάζουμε στο εξωτερικό έθνος, όλοιδηλαδή οι Γάλλοι που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη.Στοιχήθηκα κι εγώ με την πομπή και συνοδέψαμε τον κύριο ντε λα

Βαλέτ ως το μέγαρο της πρεσβείας, που βρίσκεται στη Μεγάλη Οδότου Πέραν: η τελετή αυτή έχει κάτι συγκινητικό. Μια χούφτα

άνθρωποι χαμένοι μέσα σ' αυτή την τεράστια πόλη-όπου βασιλεύειμια διαφορετική θρησκεία, όπου μιλιέται μια γλώσσα που οι ρίζες της

μας είναι άγνωστες, όπου όλα διαφέρουν από τα έθιμα, τους νόμους,τα ήθη, τις στολές μας- που συγκεντρώνεται και σχηματίζει μια μικρή

πατρίδα γύρω από τον πρεσβευτή, στο πρόσωπο του οποίουενσαρκώνεται η Γαλλία, είχε μια ποίηση που γινόταν αισθητή ακόμακαι στους λιγότερο επιρρεπείς σε τέτοιου είδους εντυπώσεις.Υπήρχαν ανάμεσά τους άνθρωποι που περπατούσαν χωρίς καπέλο

κάτω από έναν καυτό ήλιο, και που, βέβαια, προπαγάνδιζαν αντίθετες

απόψεις από τις απόψεις της κυβέρνησης που εκπροσωπούσε οκύριος ντε λα Βαλέτ, δημοκράτες, ακόμα και εξόριστοι· σε τούτη την

απόσταση όμως κάθε προσωπική έχθρα σβήνει· θυμάται πια κανείςμόνο την aima mater, την κοινή αγία μητέρα. Η άφιξη τουΚαρλομάγνου είχε προκαλέσει κάποιο αναβρασμό στους κόλπους του

τουρκικού πληθυσμού, και, στην περίπτωση μιας συκοφαντίας ή μιαςπροσβολής, θα μας σκότωναν σίγουρα μέχρι τον τελευταίο γύρω απότον πρεσβευτή· όμως το γαλλικό καραβάνι έφτασε αισίως στο



234

μέγαρο, παρά τις λοξές ματιές των παλιών φανατικών πουνοσταλγούν ακόμα την εποχή των γενίτσαρων και δεν μπορούν να

δουν Φράγκο να περνάει χωρίς να του μουρμουρίσουν, κάτω από το

λευκό μουστάκι τους, την πατροπαράδοτη βρισιά «Άπιστο σκυλί!»

Η παρουσία του Καρλομάγνου στην Κωνσταντινούπολη συνέπεσε με

πολλές πυρκαγιές· ξέσπασαν περισσότερες από δεκατέσσερις μέσα σεμία εβδομάδα, και οι περισσότερες πολύ σοβαρές. Σε ποιον θαέπρεπε ν' αποδοθούν ευθύνες; Στην παρατεταμένη ξηρασία πουέκανε τα μουχλιασμένα ξυλόσπιτα όμοια με φρύγανα έτοιμα να

λαμπαδιάσουν με την παραμικρή σπίθα· στα μάγια που έκανε τομυστηριώδες ατμόπλοιο που δεν έχει ούτε τροχούς ούτε φουγάρο,

όπως πίστευε ακράδαντα ο όχλος· στα σινάφια των πολυμήχανωνξυλουργών για ν' ανοίξουν οι δουλειές τους, ή σε κάποια πολιτικήαιτία, όπως ήταν πεπεισμένοι κάποιοι άνθρωποι που γνωρίζουν σεβάθος τα ανατολίτικα ήθη;

Μετά το Ραμαζάνι που με τις νηστείες του και τις ασκήσεις ευσέβειας

εξάπτει τη φαντασία των πιστών, εκδηλώνεται συνήθως μιααναζωπύρωση του φανατισμού, και η τωρινή έξαρση στρεφόταν κατά

του Ρεσίντ πασά, τότε υπουργού, που τον κατηγορούσαν ότι είχε μιακλίση προς τις ευρωπαϊκές ιδέες, και τον αντιμετώπιζαν σχεδόν σανγκιαούρη οι παλιοί Τούρκοι με το πράσινο καφτάνι και τα χοντράτουρμπάνια, όμοιοι με τις ντυμένες κούκλες που φυλάσσονται πίσω

από τις προθήκες του Ελμπισέι Ατικά, αυτή την αίθουσα τουΚούρτιους74 του παλιού οθωμανικού έθνους. Υπάρχει στηνΚωνσταντινούπολη μια γαλλική εφημερίδα που τη διευθύνει επάξια οκύριος Νογκές, επειδή όμως επιδοτείται από το Κράτος, η

αντιπολίτευση, αντί να γράφει άρθρα, ανάβει φωτιά σε μια συνοικία,

ενδεικτικός τρόπος για να εκφράσει τη δυσαρέσκειά της -έτσι λένετουλάχιστον- δυσκολευόμαστε να το πιστέψουμε, μολονότι το ίδιο

μέσο επιστράτευσαν άλλοτε οι δυσαρεστημένοι γενίτσαροι· άλλοιέβλεπαν σ' αυτές τις πυρκαγιές που, πριν προλάβουν να σβήσουν,άναβαν πάλι σ' άλλο σημείο της πόλης, τη δάδα ή τουλάχιστον το

σπίρτο της Ρωσίας που επιχειρούσε να προκαταλάβει δυσμενώς τολαό εναντίον της Γαλλίας. Το θάρρος, όμως, με το οποίο το πλήρωματου Καρλομάγνου έτρεχε στη φωτιά, με επικεφαλής τον κύριο Ριγκώ



235

ντε Ζενουιγί, που σκαρφάλωνε με το τσεκούρι στο χέρι πάνω σταφλεγόμενα σπίτια, διεκδικώντας τα θύματα από τις φλόγες, γρήγορα

εξευμένισε τα πνεύματα. Ο Ρεσίντ πασάς αντικαταστάθηκε από τον

Φουάντ εφέντη, συνεχιστή των ιδεών του. Η μικρή αυτή υποχώρησηηρέμησε πάλι τα πνεύματα, και οι πυρκαγιές σταμάτησαν, ίσως

φυσικά, ίσως γι' αυτό το λόγο.

Με μια πόλη κατασκευασμένη όλη από ξύλο και με την αδιαφορίατων Τούρκων, αποτέλεσμα της μοιρολατρίας τους, η πυρκαγιά μπορείνα θεωρηθεί κάτι φυσιολογικό στην Κωνσταντινούπολη. Ένα σπίτι

ηλικίας εξήντα χρόνων είναι κάτι σπάνιο. Με εξαίρεση τα τζαμιά, ταυδραγωγεία, τα τείχη και τις κρήνες, κάποια ελληνικά σπίτια στο

Φανάρι και κάποια γενουάτικα κτίσματα στο Γαλατά, όλα είναιξυλόκτιστα· οι εποχές που χάθηκαν δεν έχουν αφήσει κανένα σημάδιπάνω σ' αυτό το χώμα, που το σαρώνει αιωνίως η φλόγα· το πρόσωποτης πόλης ανανεώνεται εξ ολοκλήρου κάθε μισό αιώνα, χωρίς όμως

να ποικίλλει πολύ. Δε μιλάω για το Πέραν, τη Μασσαλία τηςΑνατολής, που στη θέση κάθε καμένης ξύλινης παράγκας υψώνειαμέσως ένα στέρεο πέτρινο σπίτι, και που θα γίνει σύντομα μια πόληολότελα ευρωπαϊκή.

Στην κορυφή του πύργου του Σερασκέρη, λευκού φάρου με θαυμαστόύψος, που φαντάζει πάνω σ' ένα κυανό φόντο κοντά στους θόλουςκαι τους μιναρέδες του Σουλτάν Βαγιαζίτ, πηγαινοέρχεται αδιάκοπα

ένας σκοπός που κοιτάζει μήπως, μες στον αχανή ορίζοντα πουξεδιπλώνεται πανοραμικά στα πόδια του, κάποιος μαύρος καπνός,κάποια κόκκινη γλώσσα ξεπηδήσει από τη χαραμάδα μιας στέγης.

Όταν ο σκοπός αντιλαμβάνεται την αρχή μιας πυρκαγιάς, κρεμάει

στην κορυφή του φάρου ένα καλάθι αν είναι μέρα ή ένα φανάρι αν

είναι νύχτα, μαζί μ' ένα συγκεκριμένο συνδυασμό σημάτων πουυποδεικνύει τη συνοικία της πόλης· το κανόνι βροντά, και η θλιβερή

κραυγή «Stamboul hiangin var!» αντηχεί δυσοίωνα στους δρόμους·όλος ο κόσμος ξεσηκώνεται, και οι νερουλάδες (σακάδες), που είναισυγχρόνως πυροσβέστες, ορμούν ολοταχώς προς την κατεύθυνση

που έδειξε ο σκοπός.

Μια παρόμοια σκοπιά είναι εγκατεστημένη πάνω στον πύργο του



236

Γαλατά, που είναι σχεδόν αντίκρυ στον πύργο του Σερασκέρη, απότην αντίπερα πλευρά του Κεράτιου Κόλπου.

Ο σουλτάνος, οι βεζίρηδες και οι πασάδες είναι υποχρεωμένοι ναπηγαίνουν αυτοπροσώπως στις πυρκαγιές. Αν ο σουλτάνος έχειαποσυρθεί στα βάθη του χαρεμιού με μια γυναίκα, μια οδαλίσκη

ντυμένη στα κόκκινα, φορώντας στο κεφάλι ένα άλικο τουρμπάνι,τρυπώνει ως το δωμάτιο, σηκώνει το παραπέτασμα της θύρας καιστέκεται όρθια, σιωπηλή και δυσοίωνη. Η εμφάνιση αυτού τουφλογοβόλου φαντάσματος του αναγγέλλει ότι η Κωνσταντινούπολη

έπιασε φωτιά και ότι οφείλει να κάνει το καθήκον του ως ηγεμόνας.

Ήμουν καθισμένος μια μέρα πάνω σ' έναν τάφο στα Μνηματάκια τουΠέραν, σκαρώνοντας απορροφημένος κάτι στίχους, όταν είδα ν'

ανεβαίνει μέσα από τα κυπαρίσσια ένας γαλαζωπός καπνός που έγινεκίτρινος, ύστερα μαύρος, και να ξεπηδούν κάποιες γλώσσες φωτιάςπου θάμπωναν από το εκτυφλωτικό φως του ήλιου· σηκώθηκα,αναζήτησα μια θέση με θέα, και διέκρινα στους πρόποδες του

νεκρικού λόφου το Κασίμ Πασά που καιγόταν. Το Κασίμ Πασά είναιμια μάλλον άθλια συνοικία, που κατοικείται από φτωχούς

ανθρώπους, Εβραίους, Αρμένιους, στριμωγμένη ανάμεσα στοκοιμητήριο και το ναύσταθμο. Κατέβηκα τον κεντρικό του δρόμο, πουείχε παραπήγματα και τρώγλες δεξιά και αριστερά κι ένα ρυάκι μεβουρκόνερα στη μέση, σαν ανοιχτό υπόνομο, που το διέσχιζαν

γεφυρούλες. Η πυρκαγιά ήταν ακόμα συγκεντρωμένη στα περίχωραενός τζαμιού μ' ένα μιναρέ που δε θα μπορούσα να συγκρίνωκαλύτερα παρά μόνο μ' ένα κερί σκεπασμένο μ' έναν τσίγκινοκηροσβέστη. Φοβόμουν μη δω το μιναρέ να λιώνει μες στις φλόγες,

που με μια αλλαγή του αέρα πήραν άλλη κατεύθυνση, κι έτσι όσοι

πίστευαν ότι δεν είχαν τίποτα να φοβηθούν βρέθηκαν ξαφνικά ν'απειλούνται.

Το δρόμο είχαν φράξει νέγρες που κουβαλούσαν τυλιγμέναστρώματα, χαμάληδες φορτωμένοι σεντούκια, άντρες πουπροσπαθούσαν να σώσουν τις μακριές πίπες τους, αλαλιασμένεςγυναίκες που έσερναν με το ένα χέρι ένα παιδί και με το άλλο ένα

δέμα ρούχα, σωματοφύλακες και στρατιώτες οπλισμένοι με μακριούς



237

γάντζους, νερουλάδες που διέσχιζαν το πλήθος με αντλίες στον ώμοκαι καβαλάρηδες που έτρεχαν καλπάζοντας για να βρουν ενισχύσεις

χωρίς την παραμικρή έγνοια για τους πεζούς· αλληλοχτυπιούνταν,

αλληλοσπρώχνονταν, έπεφταν, με φωνές και βρισιές σ' όλα τα πιθανάιδιώματα. Η αναταραχή ήταν στο αποκορύφωμά της. Στο μεταξύ η

φωτιά προχωρούσε μεγαλώνοντας τον κύκλο των καταστροφών της.Φοβούμενος μη με ρίξουν κάτω και με ποδοπατήσουν, ξαναγύρισαστο ύψωμα του Πέραν και, αφού σκαρφάλωσα πάνω σε μια

επιτύμβια στήλη από μάρμαρο του Μαρμαρά, αγνάντεψα, παρέα μεΤούρκους, Έλληνες και Φράγκους, το θλιβερό θέαμα πουεκτυλισσόταν στους πρόποδες του λόφου.

Οι καυτές μεσημεριανές αχτίδες έπεφταν κάθετα πάνω στις καφετιέςκεραμιδένιες στέγες ή τα κατραμωμένα μαδέρια του Κασίμ Πασά, καιτα σπίτια λαμπάδιαζαν το ένα μετά το άλλο σαν φωτοβολίδεςπυροτεχνήματος. Πρώτα έβγαινε μια μικρή τολύπη λευκού καπνού

από κάποια χαραμάδα, ύστερα μια λεπτή άλικη γλώσσαακολουθούσε το λευκό καπνό, το σπίτι μαύριζε, τα παράθυρακοκκίνιζαν, και λίγα λεπτά αργότερα όλα κατέρρεαν μέσα σ' ένασύννεφο από στάχτες.

Με φόντο τον καπνό και τις φλόγες, διαγράφονταν πάνω στις στέγες,σαν μαύρες σιλουέτες, άνθρωποι που έχυναν νερό στα μαδέρια γιανα τα εμποδίσουν να πιάσουν φωτιά· άλλοι, με τσεκούρια και

γάντζους, γκρέμιζαν τα τοιχώματα για να θέσουν υπό έλεγχο τηνπυρκαγιά. Νερουλάδες, όρθιοι πάνω σ' ένα οριζόντιο δοκάρι που είχεμείνει άθικτο, έστρεφαν το ράμφος των αντλιών τους ενάντια στιςφλόγες· από μακριά, οι αντλίες αυτές με τους ευλύγιστους

δερμάτινους σωλήνες και τους στιλπνούς χάλκινους αρμούς έμοιαζαν

με ερεθισμένα φίδια που εξακόντιζαν ασημένιες αστραπές σεδράκους που έβγαζαν φωτιές από το στόμα. Πότε πότε ο δράκος

ξερνούσε από τα μαύρα πλευρά του μια δίνη από σπίθες για να κάνειτο φίδι να υποχωρήσει· αλλά αυτό επέμενε, συριστικό καιμανιασμένο, εκσφενδονίζοντας μια ριπή νερού στραφταλιστή σαν

διαμάντι. Μετά από κάποιους κατευνασμούς και υποτροπές, ηπυρκαγιά έσβησε ελλείψει τροφής· έμειναν μόνο κάτι καπνοί πουανέβαιναν αργά αργά από τ' αποκαΐδια.



238

Την επομένη πήγα να επισκεφτώ τον τόπο της καταστροφής. Είχανκαεί διακόσια με τριακόσια σπίτια. Η ζημιά ήταν μικρή αν σκεφτεί

κανείς ότι τα υλικά ήταν εξαιρετικά εύφλεκτα· το τζαμί,

προστατευμένο από τα τείχη και τα πέτρινα περιστύλιά του, είχεμείνει άθικτο. Στη θέση των παραπηγμάτων που είχαν γίνει

παρανάλωμα του πυρός, υψώνονταν μόνο οι πλίνθινες καμινάδεςπου είχαν αντισταθεί στη δράση της φωτιάς. Δεν υπάρχει πιοαλλόκοτο θέαμα από τους κοκκινωπούς αυτούς οβελίσκους που δεν

έχουν πια δίπλα τους τα κτίσματα που τους περιέβαλλαν τηνπροηγούμενη μέρα. Θαρρούσε κανείς ότι παιζόταν ένα παιχνίδι μετεράστιους πασσάλους που είχαν φυτευτεί εκεί για να διασκεδάσει οΤυφώνας ή ο Βριάρεως.

Πάνω στα χαλάσματα των σπιτιών τους που ήταν ζεστά και κάπνιζανακόμα, οι παλαιοί ιδιοκτήτες είχαν ήδη κατασκευάσει προσωρινάκαταφύγια με σχοινένιες ψάθες, παλιά χαλιά και κομμάτια από

καραβόπανα που τα συγκρατούσαν πάσσαλοι, και κάπνιζαν την πίπατους με όλη την εγκαρτέρηση της ανατολίτικης μοιρολατρίας· μερικάάλογα ήταν δεμένα σε κάτι παλούκια στη θέση όπου πριν βρισκόταν οστάβλος τους· λίγες μεσοτοιχίες και λίγα απομεινάρια από

καρφωμένες σανίδες ανασυγκροτούσαν το χαρέμι· ένας καφετζήςέψηνε τη μόκα στο φουρνάκι του, μοναδικό κατάλοιπο του μαγαζιούτου, και κάθονταν ολόγυρα οκλαδόν, μες στα αποκαΐδια, όλοι οι

πιστοί πελάτες του. Παραπέρα, κάποιοι φουρνάρηδες ξεδιάλεγαν μεξύλινα μαστέλα σωρούς από στάρι των οποίων η φλόγα είχεκαψαλίσει μόνο το πρώτο στρώμα· κάτι φουκαράδες έψαχναν κάτω

από τις μισοσβησμένες θράκες καρφιά και σιδερικά, υπολείμματα τηςπεριουσίας τους, χωρίς όμως να έχουν και πολύ λυπημένο ύφος. Δενείδα στο Κασίμ Πασά ανθρώπους να σαστίζουν, να ολολύζουν και ν'

απελπίζονται, όπως θα οδύρονταν στη Γαλλία μ' ένα παρόμοιογεγονός πάνω από τα συντρίμμια ενός χωριού ή μιας πυρπολημένηςσυνοικίας· στην Κωνσταντινούπολη, η πυρκαγιά είναι κάτι πάρα πολύαπλό.

Ακολούθησα ως τον Κεράτιο Κόλπο, πολύ κοντά στο ναύσταθμο, τομονοπάτι που είχε χαράξει η πυρκαγιά. Έκανε φριχτή ζέστη, πουμεγάλωνε ακόμα περισσότερο από τις αναθυμιάσεις της



240

θαυμαστό ύψος, κόκκινες, γαλάζιες, κίτρινες, πράσινες, ανάλογα μετο υλικό που καταβρόχθιζαν πότε πότε ένας πιο έντονος

φωσφορισμός, μια πιο φλογερή λάμψη ξεσπούσε μες στο γενικό

πύρωμα· άπειροι σπινθήρες αιωρούνταν στον αέρα σαν τις χρυσέςκαι ασημένιες βροχές ενός πυροτεχνήματος, και, παρά την απόσταση,

ακουγόταν το τρίξιμο της φωτιάς. Πάνω από τη φλόγαπεριελίσσονταν τεράστιες μάζες καπνού γαλαζωπού από τη μιαπλευρά και ροδοκόκκινου από την άλλη σαν τα σύννεφα του δειλινού.

Ο πύργος του Σερασκέρη, το Γενί Τζαμί, το Σουλεϊμανιέ, το τζαμί τουΑχμέτ, το τζαμί του Σελίμ, και ψηλότερα, στην κορυφή του λόφου, οιαψίδες του υδραγωγείου του Ουάλεντος φωτίζονταν από κοκκινωπέςαντανακλάσεις· οι βάρκες και τα πλοία του λιμανιού διαγράφονταν

σαν κινεζικές φιγούρες σκιών πάνω σ' ένα άλικο φόντο· δυο τρειςμαούνες που παραζεστάθηκαν απότομα έπιασαν φωτιά, και υπήρχεγια μια στιγμή φόβος ν' αναφλεγούν όλα τα καράβια που

συνωστίζονταν στο λιμάνι· η φωτιά όμως σβήστηκε γρήγορα.

Παρά τον ψυχρό αέρα που μας πάγωνε σ' αυτό το ύψος, γιατί ήμαστεαρκετά ελαφριά ντυμένοι, ο σύντροφός μου κι εγώ αδυνατούσαμε ναξεκολλήσουμε από αυτό το ολέθρια μεγαλειώδες θέαμα, η ομορφιά

του οποίου μας έκανε να κατανοήσουμε και σχεδόν νασυγχωρέσουμε τον Νέρωνα που κοίταζε τη Ρώμη να καίγεται από τοπαλάτι του στον Παλατίνο λόφο. Ήταν ένα υπέρλαμπρο

σπινθηροβόλημα, ένα πυροτέχνημα στη νιοστή δύναμη, με οπτικάφαινόμενα που η πυροτεχνία δε θα μπορέσει ποτέ ναπραγματοποιήσει· και, μια και δεν είχαμε τύψεις ότι την ανάψαμε

εμείς, μπορούσαμε να απολαύσουμε τη φωτιά σαν καλλιτέχνες,θρηνώντας παράλληλα για ένα τέτοιο δυστύχημα.

Δυο τρεις μέρες αργότερα, το Πέραν έπιασε φωτιά με τη σειρά του. Οτεκές των περιστρεφόμενων δερβίσηδων κατακλύστηκε αμέσως από

τις φλόγες, και τότε συνειδητοποίησα τι θα πει ανατολίτικο φλέγμα. Οαρχηγός των δερβίσηδων κάπνιζε την πίπα του πάνω σ' ένα χαλί πουτο τραβούσαν πότε πότε προς τα πίσω όσο η φωτιά κέρδιζε έδαφος.

Το μικρό τμήμα του κοιμητηρίου που εκτείνεται μπροστά από τοντεκέ γέμισε εν ριπή οφθαλμού με κάθε λογής αντικείμενα, σκεύη,έπιπλα και εμπορεύματα των απειλούμενων σπιτιών, που συχνά τα



241

πετούσαν από τα παράθυρα για να κάνουν πιο γρήγορα: τα πιοαστεία φαγεντιανά απλώνονταν πάνω στους τάφους σ' ένα φριχτό και

γελοίο κεραμιδαριό. Ο πληθυσμός της συνοικίας -όλοι σχεδόν

χριστιανοί-

δεν εκδήλωνε την ίδια εγκαρτέρηση που δείχνουν οιΤούρκοι σε παρόμοια περίσταση· οι γυναίκες φώναζαν ή έκλαιγαν,

καθισμένες πάνω στα στοιβαγμένα έπιπλά τους.

Ξεφωνητά διασταυρώνονταν από παντού, η αταξία και η αναταραχήήταν στο αποκορύφωμά τους. Τελικά έσωσαν ό,τι μπορούσαν νασώσουν και, από τον τεκέ ως τους πρόποδες του λόφου, έμειναν

όρθιες μόνο οι καμινάδες, Μες στις πιο σοβαρές καταστροφέςυπάρχουν πάντα κάποιες ευτράπελες λεπτομέρειες· είδα έναν

άνθρωπο που παραλίγο να καεί ζωντανός για να σώσει κάτι μπουριάτης σόμπας. Παραπέρα, ένας άμοιρος γέρος και μια άμοιρη γριά, πουξαγρυπνούσαν το νεκρό γιο τους μέσα σ' ένα λαμπαδιασμένο σπίτι,δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν το αγαπημένο κουφάρι, και

αναγκάστηκαν να τους πάρουν με τη βία· ήταν η συγκινητική πλευρά.Από γραφική άποψη, παρατήρησα τα κυπαρίσσια του Κήπου τωνΔερβίσηδων που ξεραίνονταν, κιτρίνιζαν και λαμπάδιαζαν σανκαντηλέρια.

Τρεις τέσσερις νύχτες αργότερα, το Πέραν λαμπάδιασε από την άλληάκρη, προς το μεγάλο νεκροταφείο· καμιά εικοσαριά ξυλόσπιτακάηκαν σαν σπίρτα, εκτοξεύοντας στο γαλανό ουρανό της νύχτας

δέσμες λάμψεων και σπινθήρων, παρά το νερό που τουςεκσφενδόνιζαν. Η Μεγάλη Οδός του Πέραν είχε την πιο ζοφερή τηςόψη· ομάδες νερουλάδων, με τις μάνικες στον ώμο, τη διέσχιζαν μεγρήγορο καλπασμό, αναποδογυρίζοντας τα πάντα στο πέρασμά τους,

όπως έχουν το προνόμιο να κάνουν, γιατί έχουν εντολή να μην

αφήνουν κανένα να μπαίνει στο δρόμο τους, όποιος και αν είναι·έφιπποι μουσίρ, ακολουθούμενοι από μια διμοιρία αγριεμένων

υπηρετών που έτρεχαν πεζοί πίσω τους, σαν την Τουρκική περίπολο του Ντεκάμ, έριχναν στο φως των δαδιών παράξενες σκιές πάνωστους τοίχους· τα σκυλιά, ποδοπατημένα, το έσκαγαν ανά κοπάδια

βγάζοντας παραπονιάρικοι ουρλιαχτά· άντρες και γυναίκεςπερνούσαν, διπλωμένοι κάτω από μπόγους· οι σεΐζηδες έσερναν απότο καπίστρι κάποια αφηνιασμένα άλογα: ήταν τρομερό και όμορφο.



242

Ευτυχώς, κάποια πέτρινα σπίτια σταμάτησαν την πορεία τηςπυρκαγιάς.

Την ίδια εβδομάδα, τα Ψωμμαθειά -μια ελληνική συνοικία τηςΚωνσταντινούπολης- έγιναν βορά στις φλόγες· κάηκαν δύο χιλιάδεςπεντακόσια σπίτια. Ύστερα ήταν η σειρά του Σκούταρι να

λαμπαδιάσει, Από τη μια στιγμή στην άλλη ο ουρανός κοκκίνιζε σεκάποια γωνιά, και ο πύργος του Σερασκέρη μονάχα ύψωνε το πανέριτου και το φανάρι του· θα έλεγε κανείς ότι ο δαίμονας της πυρκαγιάςκράδαινε το δαδί του πάνω από την πόλη. Τελικά, όλες οι φωτιές

έσβησαν, και οι καταστροφές ξεχάστηκαν μ' αυτή τη μακάριααμεριμνησία δίχως την οποία το ανθρώπινο είδος δε θα μπορούσε να

ζήσει.



244

οι μιναρέδες δεν έχουν τη λυγερή κομψότητα των αραβικώνμιναρέδων· ο τρούλος στρογγυλεύει βαριά πάνω από το σωρό των

ακατάστατων παραπηγμάτων, και ο ταξιδιώτης, που η φαντασία του

έχει άθελά του κεντριστεί με το μαγικό όνομα της Αγίας Σοφίας, πουφέρνει στο νου το ναό της Εφέσου και το ναό του Σολομώντα, νιώθει

μια απογοήτευση που ευτυχώς δε διαρκεί όταν μπαίνει στοεσωτερικό. Οφείλει κανείς να πει, ως ελαφρυντικό για τους Τούρκους,ότι τα περισσότερα χριστιανικά μνημεία είναι το ίδιο άθλια

παραφορτωμένα, και ότι ο τάδε ή ο δείνα διάσημος και θαυμαστόςκαθεδρικός έχει τραχιά πλευρά από τα εξογκώματα των σοβάδων καιτων σανίδων και ότι τα δαντελωτά βέλη του αναβρύζουν τιςπερισσότερες φορές μέσα από το βρωμερό χάος μιας

παραγκούπολης.

Για να φτάσει κανείς στην πύλη του τζαμιού, ακολουθεί έναστενοσόκακο πλαισιωμένο με συκομουριές και τουρμπέ, οι πέτρες

των οποίων, ζωγραφιστές και επιχρυσωμένες, γυαλίζουν θαμπά μέσααπό τα κιγκλιδώματα, και βρίσκεται σύντομα, μετά από κάποιεςστροφές, απέναντι από μια μπρούντζινη πύλη που ένα φύλλο της έχειακόμα το αποτύπωμα ενός ελληνικού σταυρού. Η πλευρική αυτή

πύλη οδηγεί σ' ένα πρόναο με εννέα πύλες. Ανταλλάσσει κανείς ταπαπούτσια του με παντόφλες, που πρέπει να έχει φροντίσει να πειστο δραγουμάνο του να του φέρει, γιατί το να μπεις με τις μπότες

μέσα σ' ένα τζαμί θα ήταν απρέπεια τόσο σοβαρή όσο το να φοράς τοκαπέλο σου μέσα σε μια καθολική εκκλησία, και θα μπορούσεμάλιστα να έχει πολύ πιο δυσάρεστα επακόλουθα.

Στο πρώτο βήμα που έκανα, αντίκρισα έναν πρωτόγνωρο

αντικατοπτρισμό, και μου φάνηκε ότι ήμουν στη Βενετία, μπαίνοντας

από την πιάτσα στο κεντρικό κλίτος του Αγίου Μάρκου. Μόνο που οιγραμμές είχαν μεγαλώσει δυσανάλογα και όλα είχαν πάρει

κολοσσιαίες διαστάσεις· οι κολόνες πρόβαλλαν τεράστιες από τοσκεπασμένο με ψάθες δάπεδο· η αψίδα του τρούλου στρογγύλευεσαν τον ουράνιο θόλο· τα ενώτια, μες στα οποία οι τέσσερις ιεροί

ποταμοί εκβάλλουν τα κύματά τους από ψηφιδωτά, διέγραφανγιγαντιαίες καμπύλες, τα θεωρεία είχαν μεγεθυνθεί τόσο πουμπορούσαν να χωρέσουν ένα λαό. Ο Άγιος Μάρκος είναι η Αγία Σοφία



245

σε σμίκρυνση, μια μείωση της κλίμακας ένα προς εκατό σε σχέση μετη βασιλική του Ιουστινιανού. Δεν υπάρχει τίποτα παράδοξο σ' αυτό,

εξάλλου: η Βενετία, που μόλις μια στενή θάλασσα τη χωρίζει από την

Ελλάδα, ήταν πάντα εξοικειωμένη με την Ανατολή, και οιαρχιτέκτονες του Αγίου Μάρκου θα πρέπει να προσπάθησαν ν'

αναπαραγάγουν τον τύπο της εκκλησίας που θεωρείτο η πιο όμορφηκαι η πιο πλούσια της χριστιανοσύνης. Ο Άγιος Μάρκος άρχισε ναχτίζεται προς το δέκατο αιώνα, και οι κατασκευαστές του είχαν τη

δυνατότητα να δουν την Αγία Σοφία ακέραιη και σ' όλο της τομεγαλείο, πολύ πριν βεβηλωθεί από τον Μεχμέτ Β', γεγονός πουσυνέβη εξάλλου το 1453.

Η Αγία Σοφιία που βλέπουμε τώρα ανεγέρθηκε πάνω στις στάχτες τουναού που είχε αφιερώσει στην του Θεού Σοφία ο ΜέγαςΚωνσταντίνος, και καταστράφηκε από μια πυρκαγιά μετά τιςαναταραχές ανάμεσα στις φατρίες των Πράσινων και των Βένετων· η

παλαιότητά της στηρίζεται σε θεμέλια που ανάγονται στα βάθη τηςαρχαιότητας. Ο Ανθέμιος ο Τραλλιανός και ο Ισίδωρος ο Μιλήσιοςχάραξαν τα σχέδιά της και είχαν την επίβλεψη της κατασκευής της.Για να εμπλουτίσουν την καινούρια εκκλησία, ξεγύμνωσαν τους

παλιούς παγανιστικούς ναούς και στήριξαν τον τρούλο του Χριστούστις κολόνες του ναού της Εφεσίας Αρτέμιδος, μαύρες ακόμα από τηδάδα του Ηρόστρατου, και στους στύλους του ναού του Ήλιου, στην

Παλμύρα, ολόχρυσους από τις αχτίδες του· πήραν από τα ερείπια τηςΠεργάμου δυο τεράστιες υδρίες από πορφυρίτη, που το αγίασμά τουςέγινε το νερό της βάφτισης, ύστερα το νερό των καθαρμών· έντυσαν

τους τοίχους με χρυσά ψηφιδωτά και ανεκτίμητα πετράδια και, ότανόλα τελείωσαν, ο Ιουστινιανός μπόρεσε τότε ν' αναφωνήσειμαγεμένος: «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον

επιτελέσω· νενίκηκά σε, Σολομών!»

Αν και ο ισλαμισμός, εχθρός των εικαστικών τεχνών, την έχειαπογυμνώσει από τα περισσότερα στολίδια της, η Αγία Σοφία είναιακόμα ένας μεγαλόπρεπος ναός. Τα ψηφιδωτά με το χρυσό φόντο,

που αναπαριστούν βιβλικά θέματα, σαν τα ψηφιδωτά του ΑγίουΜάρκου, έχουν χαθεί κάτω από ένα στρώμα ασβέστη. Έχουνδιατηρήσει μόνο τα τέσσερα γιγαντιαία Χερουβείμ των ενωτίων, που



246

τα έξι πολύχρωμα φτερά τους πάλλουν μέσα από κάτι κύβους απόεπιχρυσωμένο κρύσταλλο που τρεμοφέγγουν ακόμα, έχουν κρύψει τα

κεφάλια που σχηματίζουν το κέντρο αυτής της φτερωτής δίνης κάτω

από ένα μεγάλο χρυσό ρόδακα, γιατί η αναπαράσταση τουανθρώπινου προσώπου προκαλεί φρίκη στους μουσουλμάνους. Στο

βάθος του ιερού, κάτω από το σηκοειδή θόλο, διακρίνονταισυγκεχυμένα οι γραμμές μιας κολοσσιαίας φιγούρας που το στρώματου ασβέστη δεν μπόρεσε να κρύψει εντελώς: είναι η μορφή της

προστάτιδας της εκκλησίας, η εικόνα της του Θεού Σοφίας, που, μέσααπό αυτό το ημιδιάφανο πέπλο, παρακολουθεί απαθής τιςτελετουργίες μιας ξένης λατρείας.

Τ' αγάλματα έχουν κλαπεί. Η Αγία Τράπεζα, φτιαγμένη από έναάγνωστο μέταλλο, προερχόμενο σαν τον κορινθιακό χαλκό από ένακράμα χρυσού, αργύρου, μπρούντζου, σιδήρου και πολύτιμων λίθων,έχει αντικατασταθεί από μια κόκκινη μαρμαρένια πλάκα που

υποδεικνύει την κατεύθυνση της Μέκκας. Πάνω της είναι κρεμασμένοένα παλιό φθαρμένο χαλί, ένα κουρέλι όλο σκόνη που έχει για τουςΤούρκους αξία γιατί είναι ένα από τα τέσσερα χαλιά πάνω στα οποίαγονάτιζε ο Μωάμεθ για να προσευχηθεί.

Πελώριοι πράσινοι δίσκοι, δωρεές διαφόρων σουλτάνων, είναικρεμασμένοι στους τοίχους και γυαλοκοπούν από τα χωρία τουΚορανίου ή τα ιερά αποφθέγματα που είναι γραμμένα με τεράστια

χρυσά γράμματα. Μια πινακίδα από πορφυρίτη με περιεστραμμένεςάκρες περιέχει τα ονόματα του Αλλάχ, του Μωάμεθ και τωντεσσάρων πρώτων χαλίφηδων, Αμπού-Μπεκρ, Ομάρ, Οσμάν και Αλή.Ο άμβωνας (μιμπέρ), όπου στέκεται ο ιεροκήρυκας (κιατίπ) για ν'

απαγγείλει το Κοράνι, ακουμπάει σ' έναν από τους στύλους που

υποστηρίζουν την αψίδα. Ανεβαίνει κανείς εκεί από μια αρκετάαπότομη σκάλα πλαισιωμένη από διάτρητα κιγκλιδώματα τόσο

περίτεχνα όσο μια ψιλοδουλεμένη δαντέλα γκιπούρ. Ο ιεροκήρυκαςανεβαίνει εκεί κρατώντας μόνο το βιβλίο του νόμου στο ένα χέρι καιτο σπαθί στο άλλο, όπως μέσα σ' ένα κατακτημένο τζαμί.

Σκοινιά, όπου κρέμονται μεταξωτές φούντες και αυγά

στρουθοκαμήλου, κατεβαίνουν από τους θόλους μέχρι δέκα ή



247

δώδεκα πόδια πάνω από το έδαφος, συγκρατώντας κύκλους απόσιδερένια σύρματα, στολισμένους με καντήλια, με τρόπο που να

σχηματίζουν έναν πολυέλαιο. Αναλόγια σε σχήμα Χ, παρόμοια μ'

εκείνα που χρησιμοποιούμε για να ξεφυλλίσουμε τα εγχειρίδια με τιςγκραβούρες, είναι διάσπαρτα εδώ κι εκεί και υποστηρίζουν τα

χειρόγραφα του Κορανίου· πολλά είναι κοσμημένα με περίτεχναέγκαυστα κοσμήματα και με λεπτοδουλεμένα ένθετα από φίλντισι,μπακίρι και ινδικά κοχύλια. Σχοινένιες ψάθες το καλοκαίρι και χαλιά

το χειμώνα σκεπάζουν το δάπεδο, στρωμένο με πλάκες μαρμάρου,που οι αριστοτεχνικά ταιριασμένες φλέβες του μοιάζουν να κυλούν,σαν τρία ποτάμια με παγωμένα κύματα, μες στο οικοδόμημα. Οιψάθες αυτές έχουν μια μοναδική ιδιορρυθμία: είναι τοποθετημένες

λοξά και δεν εναρμονίζονται με τις αρχιτεκτονικές γραμμές - είναι σαννα τοποθετεί κανείς ένα ξύλινο πάτωμα στραβά που να μησυναρμόζει με τους τοίχους που το πλαισιώνουν. Η παραδοξότητα

αυτή έχει κάποια εξήγηση: η Αγία Σοφία δεν ήταν προορισμένη ναγίνει τζαμί, και συνεπώς δεν είναι κανονικά προσανατολισμένη προςτη Μέκκα.

Είναι φανερό, τα τζαμιά μοιάζουν αρκετά στο εσωτερικό τους με τις

προτεσταντικές εκκλησίες. Η τέχνη δεν μπορεί εκεί να εκφράσει τηματαιοδοξία και τη μεγαλοπρέπειά της. Ιερές επιγραφές, έναςάμβωνας, αναλόγια, ψάθες για να γονατίζουν οι πιστοί -αυτός είναι

όλος κι όλος ο επιτρεπόμενος διάκοσμος. Μόνο η ιδέα του Θεούπρέπει να γεμίζει το ναό του, και είναι αρκετά μεγάλη για κάτι τέτοιο.Ωστόσο, το ομολογώ, η φιλόκαλλη χλιδή του καθολικισμού μού

φαίνεται προτιμότερη, και η πρόφαση της ειδωλολατρίας είναιεπίφοβη μόνο για τους βαρβαρικούς λαούς που είναι ανίκανοι ναξεχωρίσουν τη μορφή από το περιεχόμενο, την εικόνα από τη σκέψη.

Ο κεντρικός τρούλος, ελαφρώς κατεστραμμένος στο θόλο του,

περιβάλλεται από πολλά ημιθόλια, σαν αυτά του Αγίου Μάρκου τηςΒενετίας· το ύψος του είναι πελώριο και πρέπει να λαμπύριζε σανουρανός από χρυσάφι και ψηφιδωτά πριν ο μουσουλμανικός

ασβέστης σβήσει τη λαμπρότητά του. Ακόμα και έτσι, μου προκάλεσεπιο έντονη εντύπωση από τον τρούλο του Αγίου Πέτρου. Η βυζαντινήαρχιτεκτονική είναι αναμφίβολα η φόρμα που χρειάζεται ο



248

καθολικισμός· η γοτθική αρχιτεκτονική, όποια κι αν είναι ηθρησκευτική της αξία, δεν του ταιριάζει απόλυτα. Παρά τις κάθε

λογής φθορές, η Αγία Σοφία επισκιάζει όλες τις χριστιανικές εκκλησίες

που έχω δει, και έχω επισκεφτεί πολλές. Τίποτα δε φτάνει τηνμεγαλοπρέπεια των θόλων της, τους άμβωνές της που στέκουν πάνω

σε κολόνες από ίασπη, πορφυρίτη και πράσινα μάρμαρα με λευκέςφλέβες, με κιονόκρανα ενός ιδιόμορφου κορινθιακού ρυθμού, όπουζώα, χίμαιρες και σταυροί εναγκαλίζονται σε περιπλοκάδες. Η μεγάλη

τέχνη της Ελλάδας -εκφυλισμένη, είναι αλήθεια-γίνεται ακόμααισθητή· καταλαβαίνει κανείς πως, όταν μπήκε ο Χριστός μέσα σ'αυτό τον ναό, ο Δίας μόλις έβγαινε.

Εδώ και κάποια χρόνια, η Αγία Σοφία ήταν υπό κατάρρευση· οι τοίχοιέκαναν κοιλιά, οι θόλοι είχαν ρωγμές και σκασίματα, το δάπεδο έκανεκύματα και οι κολόνες, αποκαμωμένες να στέκονται όρθιες τόσοκαιρό τώρα, τρέκλιζαν σαν μπεκρήδες· τίποτα δεν ήταν κατακόρυφο,

όλο το οικοδόμημα έγερνε ολοφάνερα προς τα δεξιά· παρά τααντερείσματα του Μουράτ, η εκκλησία-τζαμί, που είχε υποστείκαθίζηση από τους αιώνες και είχε ταρακουνηθεί από τους σεισμούς,έμοιαζε έτοιμη να σωριαστεί στα πόδια της. Ένας πολύ ικανός

αρχιτέκτονας από το Τιτσίνο, ο κύριος Φοσάτι, ανέλαβε το δύσκολοέργο της ανόρθωσης και της ενίσχυσης του αρχαίου οικοδομήματος,το οποίο επισκεύασε, κομμάτι κομμάτι, με ακαταπόνητη σωφροσύνη

και ενεργητικότητα. Χάλκινα βραχιόλια κύκλωσαν τις ραγισμένεςκολόνες, σιδηροκατασκευές συγκράτησαν τις ετοιμόρροπες αψίδες,αναλήμματα στερέωσαν τα καταπονημένα τοιχώματα· βούλωσαν τις

χαραμάδες που έμπαζαν βροχόνερο και όλες οι θρυμματισμένεςπέτρες έδωσαν τη θέση τους σε καινούριες πέτρες· ογκώδειςκατασκευές, που κρύφτηκαν επιδέξια, ξαλάφρωσαν από το βάρος του

τρούλου τους στύλους που ήταν ανίκανοι πια να τον σηκώσουν και,χάρη σ' αυτή την επιτυχημένη και ολοκληρωτική αποκατάσταση, ηΑγία Σοφία μπόρεσε να εγγυηθεί ακόμα κάποιες εκατοντάδες χρόνιαύπαρξης.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών, ο κύριος Φοσάτι είχε το ζήλο νακαθαρίσει τα αρχαία ψηφιδωτά από τα στρώματα του ασβέστη, καιπριν τα ξανασκεπάσει τα αντέγραψε με ευλαβική φροντίδα: θα



249

έπρεπε να βάλει ν' αποτυπώσουν και να εκδώσουν αυτά τα μεγάληςκαλλιτεχνικής αξίας σχέδια, των ψηφιδωτών που μια μοναδική

ευκαιρία τού επέτρεψε ν' ατενίσει.

Τα ψηφιδωτά αυτά ήταν του τρούλου και των ημιθολίων. Ταυπόλοιπα, που κοσμούσαν τα κατώτερα τοιχώματα, έχουν φθαρεί και

μπορούν να θεωρηθούν χαμένα. Οι μουλάδες ξεριζώνουν κάθε μέραμε μαχαίρια τους μικρούς κρυστάλλινους κύβους που είναιεπενδυμένοι μ' ένα φύλλο χρυσού και τους πουλούν στους ξένους.Προσωπικά διαθέτώ γύρω στα έξι κομμάτια που ξεκολλήθηκαν

παρουσία μου· αν και δεν είμαι από εκείνους τους τουρίστες πουσπάνε τη μύτη των αγαλμάτων για να πάρουν μαζί τους ένα

αναμνηστικό των μνημείων που επισκέπτονται, θεώρησα ότι δενέπρεπε να διαψεύσω τις ελπίδες που έτρεφε ο αγαθός Οσμανλής γιαένα μικρό μπαξίσι.

Από την κορυφή των αμβώνων, όπου φτάνει κανείς από κλίμακες πουανηφορίζουν απαλά σαν εκείνες που ελίσσονται στο εσωτερικό της

Χιράλντα76 και των ιταλικών καμπαναριών, έχει κανείς μια θαυμάσιαπανοραμική άποψη του τζαμιού. Τη στιγμή εκείνη, κάποιοι πιστοί

καθισμένοι ανακούρκουδα πάνω στις ψάθες τους έκαναν ευλαβικάτους πρηνισμούς τους. Δυο τρεις γυναίκες τυλιγμένες με τουςφερετζέδες τους στέκονταν κοντά σε μια πόρτα, κι ένας χαμάλης, μετο κεφάλι ν' ακουμπάει στη βάση μιας κολόνας, κοιμόταν του καλού

καιρού· ένα τερπνό και απαλό φως έπεφτε από τα ψηλά παράθυρα,και έβλεπα μες στο ημικύκλιο, απέναντι από το μιμπέρ, να λάμπουντα χρυσά κιγκλιδώματα του ιδιωτικού θεωρείου του σουλτάνου.

Ένα είδος εξώστη στηριγμένου σε κολόνες από πολύτιμο μάρμαρο,

κοσμημένου με δαντελωτά κιγκλιδώματα που προεξέχουν πάνω στιςγενικές γραμμές, προβάλλει σε κάθε σημείο όπου διασταυρώνονταιτα αμφίστυλα. Στις παράπλευρες πτέρυγες που είναι άχρηστες στη

μουσουλμανική λατρεία, στοιβάζονται μπαούλα, σεντούκια καιδέματα κάθε λογής· γιατί τα τζαμιά, στην Ανατολή, χρησιμεύουν σαναποθήκες. Όσοι ταξιδεύουν ή όσοι φοβούνται μήπως τους κλέψουνστο σπίτι τους, εμπιστεύονται τα πλούτη τους στη φύλαξη του Θεού,

και δεν υπάρχει ούτε ένα παράδειγμα υπεξαίρεσης ενός άσπρου ή



250

ενός παρά· γιατί ο κλέφτης θα ήταν τότε υπόλογος και για ιεροσυλία.Η σκόνη κοσκινίζεται πάνω σε όγκους από χρυσάφι και από πολύτιμα

υφάσματα που μετά βίας είναι τυλιγμένα σ' ένα λιγδιασμένο

μουσαμά ή ένα κομμάτι παλιό δέρμα. Η αράχνη, που είναι τόσοαγαπητή στους μουσουλμάνους επειδή είχε πλέξει τον ιστό της στην

είσοδο της σπηλιάς όπου είχε καταφύγει ο Μωάμεθ, απλώνειειρηνικά τα νήματά της πάνω σε κλειδαριές που κανείς δεν αγγίζει.

Γύρω από το τζαμί είναι συγκεντρωμένα ιμαρέτ (άσυλα), μεντρεσέδες(ιεροδιδασκαλεία), λουτρά και μαγειρεία για τους φτωχούς, γιατί όλη

η ζωή των μουσουλμάνων έχει σαν επίκεντρο τον οίκο του Θεού· οιανέστιοι κοιμούνται εκεί κάτω από τις αψίδες, όπου ποτέ δεν τους

ενοχλεί η αστυνομία· είναι οι φιλοξενούμενοι του Αλλάχ· εκείπροσεύχονται οι πιστοί, εκεί ονειροπολούν οι γυναίκες, εκείκουβαλιούνται οι άρρωστοι για να γιατρευτούν ή να πεθάνουν. ΣτηνΑνατολή, η αληθινή ζωή είναι αλληλένδετη με τη θρησκεία.

Μάταια αναζήτησα στην Αγία Σοφία το ίχνος του αιμόφυρτου χεριού

που ο Μεχμέτ Β', μπαίνοντας έφιππος στο ιερό, ακούμπησε στοντοίχο σαν σημάδι κατάληψης του ναού, ενώ οι γυναίκες και οι

σαστισμένες παρθένες είχαν καταφύγει στην Αγία Τράπεζα,προσδοκώντας, για να σωθούν, ένα θαύμα που δεν έγινε. Το κόκκινοαυτό αποτύπωμα είναι άραγε ένα ιστορικό γεγονός ή πολύ απλά έναςθρύλος;

Μια και αναφέρθηκα στους θρύλους, θ' αφηγηθώ έναν που επικρατεί

σήμερα στην Κωνσταντινούπολη, και τον οποίο η εξέλιξη τωνγεγονότων θα επαληθεύσει ή όχι. Όταν οι πόρτες της Αγίας Σοφίαςάνοιξαν υπό την πίεση των βαρβαρικών ορδών που πολιορκούσαν την

πόλη του Κωνσταντίνου, ένας ιερέας ήταν στην Αγία Τράπεζα καιλειτουργούσε. Ακούγοντας το θόρυβο που έκαναν πάνω στις πλάκεςτου Ιουστινιανού οι οπλές των ταρταρικών αλόγων, τους αλαλαγμούς

των μανιασμένων στρατιωτών, τις κραυγές φόβου των πιστών, οιερέας διέκοψε τη θεία λειτουργία, πήρε μαζί του τα ιερά σκεύη καικατευθύνθηκε σ' ένα από τα πλαϊνά κλίτη με βήμα απαθές καιπομπώδες. Οι στρατιώτες κραδαίνοντας τα γιαταγάνια τους έτρεχαν

να τον προφθάσουν, όταν εκείνος χάθηκε μέσα σ' έναν τοίχο που



251

άνοιξε και ξανάκλεισε· στην αρχή πίστεψαν ότι υπήρχε μια μυστικήέξοδος, μια κρυφή πόρτα· αλλά όχι: ο τοίχος που εξέτασαν ήταν

στέρεος, συμπαγής και απροσπέλαστος. Ο ιερέας είχε περάσει μέσα

από έναν αδιαπέραστο τοίχο.

Πότε πότε, λένε, ακούγονται να βγαίνουν μέσα από τους χοντρούς

τοίχους ακαθόριστες ψαλμωδίες. Είναι ο ιερέας, ακόμα ζωντανός, σαντον Βαρβαρόσα77 στα βάθη της σπηλιάς του στο Κύφχοϊζερ, πουμουρμουρίζει κοιμισμένος τις ανολοκλήρωτες λειτουργίες. Όταν ηΑγία Σοφία επιστραφεί στη χριστιανική λατρεία, ο τοίχος θ' ανοίξει

από μόνος του, και ο ιερέας, βγαίνοντας από την κρύπτη του, θαέρθει ν' αποτελειώσει στην Αγία Τράπεζα τη λειτουργία που είχε

αρχίσει εδώ και τετρακόσια χρόνια.

Με τις εξελίξεις του Ανατολικού Ζητήματος, ο θρύλος, όσο απίθανοςκαι να είναι, θα μπορούσε κάλλιστα να επαληθευτεί. Λέτε το 1853 ναδει τον ιερέα του 1453 να διασχίζει τον εσωνάρθηκα της Αγίας Σοφίαςκαι ν' ανεβαίνει σαν φάντασμα τα σκαλοπάτια της Αγίας Τράπεζας

του Ιουστινιανού;

Βγαίνοντας από την Αγία Σοφία, επισκέφτηκα μερικά τζαμιά. Το τζαμίτου σουλτάνου Αχμέτ, που βρίσκεται κοντά στο Ατμεϊντάν, είναι ένα

από τα πιο αξιόλογα· η ιδιαιτερότητά του είναι ότι έχει έξι μιναρέδες,γι' αυτό και του έδωσαν στα τουρκικά το όνομα Αλτί Μιναρελί Τζαμί.Αναφέρω το γεγονός αυτό επειδή έγινε αφορμή, κατά τη διάρκεια τηςκατασκευής του οικοδομήματος, μιας έριδας ανάμεσα στο σουλτάνο

και τον ιμάμη της Μέκκας. Ο ιμάμης τον μεμφόταν για ασέβεια, γιαιερόσυλη αλαζονεία, καθώς κανένας ναός του Ισλάμ δε θα έπρεπε ναφτάνει σε λαμπρότητα την ιερή Κάαμπα, που περιβάλλεται από

ισάριθμους μιναρέδες. Οι εργασίες διακόπηκαν και το τζαμίκινδύνευε να μείνει ημιτελές, όταν ο σουλτάνος Αχμέτ, σαντετραπέρατος που ήταν, βρήκε ένα ευφυές τέχνασμα για να κλείσει

το στόμα του φανατικού ιμάμη: έβαλε να υψώσουν έναν έβδομομιναρέ στην Κάαμπα.

Το τζαμί του Αχμέτ κόστισε υπέρογκα ποσά, και έχουν υπολογίσει ότικάθε δράμι πέτρας ανερχόταν στα τρία άσπρα. Όποιο και αν ήταν το



252

σύνολο του προϋπολογισμού, αξίζει ό,τι κόστισε. Ο ψηλός τρούλοςτου στρογγυλεύει μεγαλειωδώς στη μέση πολλών ημιθολίων,

ανάμεσα στους έξι ένδοξους μιναρέδες του που στεφανώνονται από

περίκομψα μπαλκόνια όμοια με βραχιόλια. Μπροστά του έχει μιααυλή που την περιβάλλουν κολόνες με μαύρα και άσπρα κιονόκρανα

και μπρούντζινες βάσεις, και οι αψίδες τις οποίες υποστηρίζουνσχηματίζουν ένα τετραπλό περιστύλιο ή στοά. Στη μέση της αυλήςορθώνεται μια κρήνη περίτεχνη, γεμάτη πολύπλοκα αραβουργήματα,

περιπλοκάδες και συμπλέγματα, και σκεπασμένη μ' ένα χρυσαφένιοκουβούκλιο σαν κλουβί, για να προστατεύει σίγουρα την καθαριότητατων νερών που προορίζονται για τους καθαρμούς.

Το αρχιτεκτόνημα αυτό έχει μια τεχνοτροπία ευγενική, αρμονική, καιθυμίζει τις καλές εποχές της αραβικής τέχνης, αν και δεν έχεικατασκευαστεί πολύ πριν από τις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα.Μια μπρούντζινη θύρα, με δυο τρία σκαλιά, οδηγεί στο εσωτερικό

του τζαμιού. Αυτό που εντυπωσιάζει αρχικά είναι οι τέσσεριςπελώριοι στύλοι, ή μάλλον οι τέσσερις ραβδωτοί πύργοι που φέρουντο βάρος του κεντρικού τρούλου. Οι στύλοι αυτοί, με κιονόκρανασκαλισμένα σαν σταλακτίτες, έχουν ολόγυρα, στα μισά του ύψους

τους, μια επίπεδη ταινία γεμάτη επιγραφές με τουρκικά γράμματα· οιχαρακτήρες τους έχουν ένα δυνατό μεγαλείο και μια άφθαρτηδύναμη που είναι συγκλονιστική.

Τα εδάφια του Κορανίου διατρέχουν επίσης τους τρούλους και τουςθόλους, κατά μήκος των γείσων, διακοσμητικό μοτίβο που έχουναντιγράψει από την Αλάμπρα και στο οποίο ανταποκρίνεταιαξιοθαύμαστα η αραβική γραφή, που οι χαρακτήρες της είναι όμοιοι

με σχέδια από εσάρπες του Κασμίρ. Επάλληλα άσπρα και μαύρα

πλαγιόξυλα πλαισιώνουν τα τόξα των αψίδων. Το μίραμπ, που είναιπροσανατολισμένο προς τη Μέκκα, και όπου κείται το ιερό βιβλίο,

είναι λιθοκόλλητο με λαζουρίτη, αχάτη, ίασπη· βρίσκεται ακόμα εκεί,λένε, ένθετο, ένα θραύσμα από τη μαύρη πέτρα της Κάαμπα, κειμήλιοτόσο ανεκτίμητο για τους μουσουλμάνους όσο ένα κομμάτι του

Τίμιου Σταυρού για τους χριστιανούς. Μέσα σ' αυτό το τζαμί φυλάνετο λάβαρο του προφήτη, που ξεδιπλώνεται, όπως η κόκκινη σημαίατην εποχή της παλιάς γαλλικής μοναρχίας, μόνο σε πανηγυρικές και



253

εξαιρετικές περιπτώσεις. Ο Μαχμούτ το ξεδίπλωσε όταν, με τουςιμάμηδες ολόγυρά του, ανακοίνωσε στο γονυπετή λαό του την

απόφαση της εξόντωσης των γενίτσαρων.

Ένας άμβωνας που επικαλύπτεται από ένα κωνικό ουρανό· εξώστεςστηριγμένοι σε κολονάκια απ' όπου οι μουεζίνηδες καλούν τους

πιστούς στην προσευχή· πολυέλαιοι στολισμένοι με κρυστάλλινεςσφαίρες και αυγά στρουθοκαμήλου, συμπληρώνουν το διάκοσμο,που είναι ίδιος σε όλα τα τζαμιά· όπως στην Αγία Σοφία, κάτω απότους θόλους των πλαϊνών κλιτών στοιβάζονται σεντούκια, μπαούλα,

δέματα: παρακαταθήκες που τοποθετούν υπό τη θεία φύλαξη οιθεοσεβείς μουσουλμάνοι.

Δίπλα στο τζαμί είναι το τουρμπέ ή τάφος του Αχμέτ, του ένδοξου

πατισάχ που αναπαύεται στο ταφικό παρεκκλήσι του, κάτω από ένααμφικλινές φέρετρο σκεπασμένο με τα πιο βαρύτιμα υφάσματα τηςΠερσίας και της Ινδίας, έχοντας ένα τουρμπάνι μ' ένα λοφίο απόπετράδια στο κεφάλι και δυο πελώρια κεριά χοντρά σαν κατάρτια στα

πόδια. Περιβάλλεται από τριάντα περίπου φέρετρα μικρότερωνδιαστάσεων: είναι τα φέρετρα των παιδιών του και των παλλακίδων

του, που τον συνοδεύουν στο θάνατο όπως και στη ζωή. Στο βάθοςμιας σκευοθήκης αστράφτουν τα σπαθιά, οι χαντζάρες και τα όπλατου που είναι κοσμημένα με διαμάντια, ζαφείρια και ρουμπίνια.

Μετά από αυτή την περιγραφή, δε χρειάζεται να μπω σε πολλέςλεπτομέρειες σχετικά με το τζαμί του σουλτάνου Βαγιαζίτ, που έχει

μόνο κάποιες αμυδρές αρχιτεκτονικές διαφορές σε σύγκριση με τατζαμιά που περιέγραψα παραπάνω, πιο εύκολα κατανοητές με τομολύβι παρά με την πένα. Παρατηρεί κανείς, στο εσωτερικό, όμορφες

κολόνες από ίασπη και αφρικανικό πορφυρίτη· κάτω από τοπεριστύλιο στριφογυρίζουν αδιάκοπα σμήνη εξημερωμένωνπεριστεριών σαν εκείνα της πλατείας του Αγίου Μάρκου. Ένας αγαθός

Τούρκος γέροντας στέκεται κάτω από τις αψίδες με σακούλες γεμάτεςμε αρακά ή κεχρί. Του αγοράζουν μια δόση και τη σπέρνουν χούφτεςχούφτες· τότε, από τους μιναρέδες, τους θόλους, τα γείσα, τακιονόκρανα, χιμούν σαν ποικιλόχρωμοι στρόβιλοι αναρίθμητα

περιστέρια, που ορμούν στα πόδια σου, κατεβαίνουν στους ώμους



254

σου και σου μαστιγώνουν το πρόσωπο με το φτεροκόπημά τους·ξαφνικά γίνεσαι το επίκεντρο ενός φτερωτού σίφουνα. Λίγα λεπτά

αργότερα, δεν υπάρχει ούτε ένας σπόρος κεχριού στις πλάκες, και το

χορτασμένο σμήνος ξαναγυρίζει στις εναέριες φωλιές του,περιμένοντας άλλη μια ανέλπιστη τύχη. Τα περιστέρια αυτά

προέρχονται από δυο αγριοπερίστερα τα οποία αγόρασε κάποτε οσουλτάνος Βαγιαζίτ από μια ζητιάνα που επικαλέστηκε τηφιλανθρωπία του. Ο σουλτάνος τα διόρισε στο τζαμί και από τότε

έχουν πολλαπλασιαστεί υπέρμετρα.

Όπως συνηθίζεται με τους ιδρυτές των τζαμιών, ο Βαγιαζίτ έχει τοτουρμπέ του πλάι στο τζαμί στο οποίο έχει χαρίσει τ' όνομά του.

Αναπαύεται εκεί, σκεπασμένος μ' ένα χρυσοποίκιλτο καιασημοποίκιλτο χαλί, έχοντας κάτω από το κεφάλι του, από μιαταπεινοφροσύνη ισάξια της χριστιανικής, ένα τούβλο πλασμένο με τησκόνη που μάζεψαν από τα ρούχα του και τα παπούτσια του, γιατί

υπάρχει στο Κοράνι ένα χωρίο που λέει το εξής: «Όποιος έχεισκονιστεί μες στα μονοπάτια του Αλλάχ δεν έχει να φοβάται το πυρτης κολάσεως».

Δε θα επεκταθώ άλλο στον απολογισμό των τζαμιών, που όλαμοιάζουν μεταξύ τους, με εξαίρεση κάποιες αμυδρές διαφορές. Θ'αναφέρω μόνο το Σουλεϊμανιέ, ένα από τα πιο τέλεια αρχιτεκτονικά,δίπλα στο οποίο βρίσκεται ένα τουρμπέ όπου αναπαύεται, πλάι στον

Σουλεϊμάν Α', η σορός της περίφημης Ρωξελάνης, κάτω από έναφέρετρο σκεπασμένο με κασμίρια. Κοντά σ' αυτό το τζαμί κείται μιασαρκοφάγος από πορφυρίτη, που λένε ότι είναι του Κωνσταντίνου.



255

ΤΟ ΣΕΡΑΪ

ΟTAN Ο ΣΟΥΛΤΑΝΟΣ ΜΕΝΕΙ Σ' ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΘΕΡΙΝΑ παλάτια του,

επιτρέπεται, με τη βοήθεια ενός φιρμανιού, να επισκεφτεί κανείς τοεσωτερικό του σεραγιού. Ακούγοντας σεράι, μη βαλθείτε να

ονειρεύεστε τον παράδεισο του Μωάμεθ. Το σεράι είναι ένας γενικόςόρος που σημαίνει παλάτι, και είναι ολότελα διαφορετικό από τοχαρέμι, κατοικία γυναικών, μυστηριώδες άβατον, όπου κανείςβέβηλος δεν μπορεί να εισχωρήσει, ακόμα και όταν τα ουρί

απουσιάζουν. Χρειάζεται συνήθως να συγκεντρωθούν καμιάδωδεκαριά άτομα για να γίνει περιήγηση και απαιτούνταιαναρίθμητα μπαξίσια το άθροισμα των οποίων δεν μπορεί να είναι

λιγότερο από εκατόν πενήντα με διακόσια φράγκα. Ένας κοινόςδραγουμάνος προπορεύεται και κανονίζει με τους θυρωρούς όλεςαυτές τις πληκτικές λεπτομέρειες· είναι σίγουρο ότι σε κλέβουν· όταν

όμως δε γνωρίζεις τουρκικά, οφείλεις να το υποστείς. Πρέπει ναφροντίσεις να φέρεις μαζί σου παντόφλες· γιατί αν στη Γαλλία βγάζειςτο καπέλο σου μπαίνοντας σ' έναν αξιοσέβαστο χώρο, στην Τουρκίαβγάζεις τα παπούτσια σου, που είναι ίσως πιο λογικό, γιατί πρέπει ν'

αφήνεις στο κατώφλι τη σκόνη των ποδιών σου.

Το σεράι καταλαμβάνει με τ' ακανόνιστα κτίσματά του ένα τριγωνικόκομμάτι γης που η μια πλευρά του λούζεται από τα κύματα της

θάλασσας του Μαρμαρά και η άλλη από τα κύματα του ΚεράτιουΚόλπου. Ένα επαλξωτό τείχος οριοθετεί τον περίβολο, που καλύπτειμια αχανή έκταση. Ένα πλακόστρωτο κράσπεδο με λίγα πόδια φάρδοςδεσπόζει στις δύο πλευρές που έχουν θέα στη θάλασσα. Το εξωτερικό

ρεύμα ορμά με ασυνήθιστη σφοδρότητα· τα γαλανά νερά κοχλάζουνλες και βράζουν μέσα σε καζάνι, κάνοντας άπειρες τρελές πούλιες να

χορεύουν στον ήλιο· έχουν, κατά τ' άλλα, μια μοναδική διαφάνεια,και μπορεί κανείς να διακρίνει το βυθό με τα πράσινα βράχια ή τηνάσπρη άμμο μέσα από μια πανδαισία θρυμματισμένων αχτίδων. Οιβάρκες μπορούν ν' ανέβουν τούτα τα ρεύματα μόνο με σκοινιά.

Πάνω από τα τείχη που είναι γενικά ρημαγμένα και χτισμένα μαζί με

μονόλιθους από αρχαίες κατεδαφισμένες κατασκευές, διακρίνονταιπαράθυρα με ψιλά καφασωτά, κιόσκια κινεζικής ή ροκοκό



256

τεχνοτροπίας, κορυφές κυπαρισσιών και συστάδες πλατανιών. Πάνωστο σύνολο βαραίνει μια ατμόσφαιρα μοναξιάς και εγκατάλειψης· δε

θα πίστευε κανείς ότι πίσω από τον καταθλιπτικό αυτό περίβολο ζει ο

ένδοξος χαλίφης, ο παντοδύναμος ηγεμόνας του Ισλάμ.

Στο σεράι μπαίνει κανείς από μια θύρα πολύ απλής αρχιτεκτονικής,

που φρουρείται από κάποιους στρατιώτες. Κάτω από τη θύρα, μέσασε περίλαμπρα ερμάρια από μαόνι κοσμημένα με θήκες, είναιτοποθετημένα τουφέκια αραδιασμένα με μια τέλεια τάξη. Αφούδιάβηκε την πύλη, η μικρή ομάδα μας, με επικεφαλής έναν

αξιωματούχο του παλατιού, ένα σωματοφύλακα κι ένα δραγουμάνο,διέσχισε ένα είδος ακαθόριστου και λοφώδους κήπου, φυτεμένου με

τεράστια κυπαρίσσια -ένα κοιμητήριο χωρίς τάφους- κι έφτασεγρήγορα στην είσοδο των διαμερισμάτων.

Με παράκληση του δραγουμάνου, φορέσαμε όλοι τις παντόφλες μαςκαι βαλθήκαμε ν' ανεβαίνουμε μια σκάλα που δεν είχε τίποτα τομνημειώδες. Στις χώρες του βορρά, όπου όλοι έχουν πλάσει, λόγω

των αραβικών παραμυθιών, μια υπερβολική εικόνα περί ανατολίτικηςπολυτέλειας, ακόμα και οι πιο φλεγματικοί δεν μπορούν ν'

αντισταθούν στον πειρασμό να φαντάζονται παραμυθένιααρχιτεκτονήματα με κολόνες από λαζουρίτη, χρυσά κιονόκρανα,σμαραγδένια και ρουμπινένια αραβουργήματα και κρήνες από ορείακρύσταλλο όπου τριζοβολούν πίδακες υδραργύρου. Συγχέουν την

τουρκική τεχνοτροπία με την αραβική, που δεν έχουν την παραμικρήσχέση, και ονειρεύονται Αλάμπρες εκεί όπου, στην πραγματικότητα,υπάρχουν μόνο ευάερα κιόσκια και κάμαρες με πολύ απλό διάκοσμο.

Η πρώτη αίθουσα που μας άνοιξαν είναι κυκλική, με πολλά

καφασωτά παράθυρα· ολόγυρα δεσπόζει ένα ντιβάνι· οι τοίχοι και ηοροφή έχουν χρυσαφένια μοτίβα με ελικοειδή μαύρααραβουργήματα· μαύρα παραπετάσματα και μια ταινία με φεστόνια

γύρω από το γείσο συμπληρώνουν το διάκοσμο. Μια πολύ λεπτήσπάρτινη ψάθα που, αναμφίβολα, αντικαθίσταται το χειμώνα απόμαλακά σμυρνέικα χαλιά, καλύπτει το δάπεδο. Η δεύτερη αίθουσαέχει γκρίζες υδατογραφίες ιταλικού ύφους. Η τρίτη είναι

διακοσμημένη με τοπία, καθρέφτες, γαλάζια πτυχωτά



257

παραπετάσματα κι ένα εκκρεμές με μια ακτινωτή πλάκα. Τους τοίχουςτης τέταρτης διατρέχουν αποφθέγματα σχεδιασμένα από το χέρι του

Μαχμούτ, που ήταν επιδέξιος καλλιγράφος και, όπως όλοι οι

Ανατολίτες, επαιρόταν για το ταλέντο του, εύλογη έπαρση, γιατί ηπερίπλοκη αυτή γραφή, με τις καμπύλες, τις συνδέσεις και τα

συμπλέγματα των γραμμάτων, μοιάζει πολύ με σχέδιο. Αφού τιςδιασχίσαμε, φτάσαμε σ' ένα πιο μικρό δωμάτιο.

Δυο κάδρα με παστέλ, του Μισέλ Μπουκέ, είναι τα δυο μοναδικάέργα τέχνης που προσελκύουν το βλέμμα μες στο δωμάτιο όπου

δεσπόζει η αυστηρή γύμνια του Ισλάμ: το ένα αναπαριστά το Λιμάνι

του Βουκουρεστίου, το άλλο, μια Θέα της Κωνσταντινούπολης όπως

φαίνεται από τον πύργο της Κόρης, χωρίς πρόσωπα, εννοείται. Έναμηχανικό εκκρεμές, που αναπαριστά την άκρα του σεραγιού, μεκαΐκια και πλοία που κυλούν και κλυδωνίζονται με τη βοήθεια ενόςμηχανισμού, προκαλεί το θαυμασμό των αγαθών Τούρκων και το

χαμόγελο των γκιαούρηδων, γιατί ένα τέτοιο εκκρεμές θα ταίριαζεκαλύτερα στην τραπεζαρία ενός νεόπλουτου μπακάλη παρά στομυστηριώδες οίκημα του πατισάχ. Το ίδιο δωμάτιο, γιααντιστάθμισμα θαρρείς, περιλαμβάνει μια σκευοθήκη, που μέσα από

τα ανοιγμένα παραπετάσματά της λαμπυρίζει, με φωσφορίζονταχρυσάφια και πετράδια, η πραγματική χλιδή της Ανατολής.

Είναι ένας θησαυρός που δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από το θησαυρό

του πύργου του Λονδίνου: είθισται κάθε σουλτάνος να κληροδοτεί σ'αυτή τη συλλογή ένα αντικείμενο που του έχει φανεί ιδιαίτεραχρήσιμο. Οι περισσότεροι έχουν δωρίσει όπλα: υπάρχουν μονάχαχαντζάρες με λαβές τραχιές από τα διαμάντια και τα ρουμπίνια,

δαμασκηνά σπαθιά με σφυρήλατες ασημένιες θήκες, υποκύανες

λάμες με χρυσογράμματες αραβικές επιγραφές σαν κλαδογραφίες,ρόπαλα με πλούσια έγκαυστα κοσμήματα και πιστόλια που ο κόπανός

τους χάνεται κάτω από έναν κυκεώνα από πέρλες, κοράλλια καιπετράδια. Ο σουλτάνος Μαχμούτ, με την ιδιότητα του ποιητή και τουκαλλιγράφου, δώρισε την πένα και το μελανοδοχείο του, ένας σωρός

από χρυσάφι σκεπασμένος με διαμάντια. Μ' ένα είδος πολιτισμένηςφιλαρέσκειας, θέλησε να παντρέψει τη σκέψη μ' όλα αυτά τα όργανατης κτηνώδους δύναμης και να δείξει ότι ο εγκέφαλος είχε κι αυτός



258

ισχύ όπως το χέρι. Μέσα σ' αυτό το δωματιάκι, παρατηρεί κανείς ένααξιοπερίεργο τουρκικό τζάκι όμοιο με κυψέλη, σαν τους σταλακτίτες

που κρέμονται στις οροφές της Αλάμπρα.

Παραπέρα δεσπόζει μια στοά όπου παίζουν και γυμνάζονται οιοδαλίσκες υπό την επιτήρηση των ευνούχων, οι οποίοι παίζουν κατά

κάποιο τρόπο το ρόλο που έχουν οι παιδονόμοι μες στις γυμνασιακέςαυλές στο διάλειμμα. Αλλά ένας τόσο ιερός τόπος είναιαπαγορευμένος στους αλλόθρησκους, ακόμα και όταν τα πουλιάέχουν πετάξει από το κλουβί. Λίγο πιο μακριά στρογγυλεύουν τα

χοντρά κρυστάλλινα εξογκώματα των θόλων που σκεπάζουν ταλουτρά, τα κοσμημένα με αλαβάστρινες κολόνες και μαρμάρινα

πλακάκια, τα οποία αρκεστήκαμε αναγκαστικά να θαυμάσουμε απ'έξω.

Ξαναφορέσαμε τα παπούτσια μας στην πόρτα από την οποία είχαμεμπει και συνεχίσαμε την περιήγησή μας. Περπατάμε πρώτα κατάμήκος ενός κήπου γεμάτου λουλούδια, πλαισιωμένου με ξύλινα

παρτέρια, σύμφωνα με τον παλιό γαλλικό τρόπο· ύστερα διασχίζουμετις αυλές που περιβάλλονται από ένα είδος στοάς με μαυριτανικές

αψίδες, όπου διαμένουν οι ιτς ογλάν ή ακόλουθοι του σεραγιού, καιφτάνουμε σ' ένα κιόσκι ή περίπτερο που στεγάζει τη βιβλιοθήκη·ανεβαίνουμε εκεί από ένα είδος σκάλας με μαρμάρινη κουπαστή μελεπτά δαντελωτά σκαλίσματα.

Η πόρτα της βιβλιοθήκης είναι ένα αριστούργημα. Ποτέ η αραβική

ιδιοφυΐα δεν έχει χαράξει πάνω στον μπρούντζο μια πιοαριστοτεχνική δαντέλα από γραμμές, γωνίες, άστρα, που σμίγουν,περιπλέκονται και εναγκαλίζονται μέσα σ' ένα δαίδαλο μαθηματικής

ακρίβειας. Μόνο η δαγεροτυπία θα μπορούσε ν' αποτυπώσει αυτότον παραμυθένιο διάκοσμο. Ο εικονογράφος που θα ήθελε ναμιμηθεί ευσυνείδητα με το μολυβοκόνδυλό του τους αδιέξοδους

αυτούς μαιάνδρους θα τρελαινόταν μετά το τέλος του μακρόπνοουαυτού έργου.

Στο εσωτερικό, είναι τακτοποιημένα μέσα σε θήκες από ξύλο κέδρουαραβικά χειρόγραφα, με την πλευρά του κοψίματος των φύλλων



259

στραμμένη προς το θεατή, ιδιόρρυθμη διάταξη που είχα ήδηπαρατηρήσει στη βιβλιοθήκη του Εσκοριάλ, και που οι Ισπανοί έχουν

το δίχως άλλο δανειστεί από τους Μαυριτανούς.

Εκεί μας έδειξαν πάνω σε μια μεγάλη κυλινδρική περγαμηνή έναείδος γενεαλογικού δέντρου, που έφερε μέσα σε οβάλ πλαίσια τις

προσωπογραφίες όλων των σουλτάνων σε μικρογραφία,ζωγραφισμένες με νερομπογιές. Λένε ότι οι προσωπογραφίες αυτέςείναι αυθεντικές, αλλά είναι δύσκολο να το πιστέψεις. Αναπαριστούνκάτι χλομά πρόσωπα με μαύρες γενειάδες, μ' έναν αρκετά

ομοιόμορφο τύπο, και η αμφίεση είναι ίδια με των Τούρκων τουΜολιέρου και του Ρακίνα, που τους έχουν αναπαραστήσει με

μεγαλύτερη πιστότητα απ' όσο φανταζόμαστε.

Αφού επισκεφτήκαμε τη βιβλιοθήκη, μπήκαμε από ένα πλατύσκαλομε μαρμάρινες κουπαστές σ' ένα κιόσκι αραβικής τεχνοτροπίας, όπουέλαμπε σ' όλο της το μεγαλείο η παλιά ανατολίτικη μεγαλοπρέπεια,για την οποία, όπως διαπιστώσαμε, τα διαμερίσματα που είχαμε ήδη

διασχίσει δεν προσφέρουν κανένα ίχνος.

Το μεγαλύτερο μέρος του δωματίου καταλαμβάνεται από ένα θρόνοσε σχήμα ντιβανιού ή κρεβατιού, μ' έναν ουρανό που υποστηρίζεται

από εξάγωνα επίχρυσα κολονάκια σπαρμένα με γρανάτες,περουζέδες, αμέθυστους, τοπάζια, σμαράγδια και άλλουςαπελέκητους λίθους, γιατί άλλοτε οι Τούρκοι δε λάξευαν τα πετράδια·ουρές αλόγων κρέμονται στις τέσσερις γωνίες από χοντρές χρυσές

σφαίρες με μισοφέγγαρα στην κορυφή τους. Δεν υπάρχει τίποτα πιοπλούσιο, πιο κομψό και πιο βασιλικό από αυτό το θρόνο που είναιπραγματικά φτιαγμένος για να κάθονται χαλίφηδες.

Μόνο οι βάρβαροι κατέχουν το μυστικό αυτών των θαυμαστώνχρυσουργημάτων· η αίσθηση του διακόσμου μοιάζει να χάνεται,άγνωστο γιατί, όσο τελειοποιείται ο πολιτισμός. Χωρίς να μεδιακατέχουν οι εμμονές του αρχαιολόγου, πρέπει να ομολογήσω ότι

όσο πιο παλιό είναι ένα αρχιτεκτόνημα, ένα κόσμημα, ένα όπλο, τόσοπιο καλαίσθητο και λεπτοδουλεμένο είναι: απασχολημένος με τοπεριεχόμενο, ο μοντέρνος κόσμος δεν έχει πια την ακριβή αίσθηση



260

της φόρμας.

Λίγες πούλιες φωτός που έπεφταν από ένα μισάνοιχτο παράθυρο

έκαναν τα σκαλίσματα να λαμποκοπούν και τα πετράδια ναστραφταλίζουν. Πλακάκια από αραβική φαγιάντσα σχημάτιζανσυμμετρικά σχέδια και καθρεφτίζονταν στη βάση των τοίχων, όπως

στις αίθουσες της Αλάμπρα, στη Γρανάδα· στην οροφήδιασταυρώνονταν επιχρυσωμένες βέργες με ιδιόρρυθμα σκαλίσματα,σχηματίζοντας φατνώματα και ρόδακες. Σε μια γωνιά, μέσα από τησκιά, έλαμπε μια ασυνήθιστη τουρκική εστία σε σχήμα φωλιάς, που

προοριζόταν για μαγκάλι· ένας μικρός κωνικός θόλος με επτάπλευρές, χάλκινος, δαντελωτός, σκαλισμένος σαν μια περίτεχνη

σπάτουλα ψαριού, με τα πιο κομψά έγκαυστα σχέδια της αραβικήςτέχνης, της χρησίμευε για κουβούκλιο. Μόνο κάποιες γοτθικέςλειψανοθήκες μπορούν να δώσουν μια ιδέα αυτής της μαγευτικήςδουλειάς.

Αντικριστά στο ντιβάνι είναι ανοιγμένο ένα παράθυρο ή μάλλον ένας

φεγγίτης κοσμημένος μ' ένα χοντρό κιγκλίδωμα με χρυσαφένιακάγκελα. Έξω από αυτή τη θυρίδα στέκονταν άλλοτε οι πρεσβευτές,

που οι φράσεις τους μεταφέρονταν από μεσάζοντες στον πατισάχ, οοποίος καθόταν οκλαδόν, ακίνητος σαν άγαλμα, κάτω από τονεπίχρυσο και λιθοστόλιστο ουρανό του, ανάμεσα στα δυο συμβολικάτουρμπάνια του. Μετά βίας έβλεπαν, μέσα από το χρυσό πλέγμα, να

λάμπουν, σαν άστρα με φόντο τη σκιά, τα στυλωμένα μάτια τουμεγαλόπρεπου σουλτάνου· αλλά αυτό ήταν υπεραρκετό για τουςγκιαούρηδες: η σκιά του Θεού δεν έπρεπε να φανερώνεταιπερισσότερο στα άπιστα σκυλιά.

Το εξωτερικό δεν είναι λιγότερο αξιόλογο. Μια μεγάλη μυτερή στέγηπου προεξέχει έντονα καλύπτει το οικοδόμημα, μαρμάρινες κολόνεςυποστηρίζουν τις γωνιώδεις αψίδες και τους ρόδακες· μια πλάκα από

πράσινο μάρμαρο, κοσμημένη με μια αραβική επιγραφή, σχηματίζειτο κατώφλι της θύρας, το υπέρθυρο της οποίας είναι πολύ χαμηλό: ηαρχιτεκτονική αυτή επιλογή έγινε, λένε, για να υποχρεώνουν τουςανυπότακτους υπηκόους και τους φόρου υποτελείς να χαμηλώνουν

το κεφάλι όταν γίνονταν δεκτοί από το σουλτάνο, εθιμοτυπική



261

πανουργία αρκετά ιησουίτικη, την οποία παρέκαμψε με ευτράπελοτρόπο ένας Πέρσης απεσταλμένος, που μπήκε με τα οπίσθια, όπως

μπαίνει κανείς στις βενετσιάνικες γόνδολες.

Περιγράφοντας το Μπαϊράμι, μίλησα αρκετά εκτεταμένα για τοπεριστύλιο κάτω από το οποίο γίνεται η τελετή, έτσι δε χρειάζεται να

επανέλθω, και θα συνεχίσω τον περίπατό μου λίγο στην τύχη,αναφέροντας τα πράγματα όπως μου φανερώνονται. Θα ήτανδύσκολο να περιγράψω με τη σειρά κτίσματα που ανήκουν σεδιαφορετικές εποχές και τεχνοτροπίες, που χτίστηκαν χωρίς

προμελετημένο σχέδιο, ανάλογα με τις ιδιοτροπίες και τις ανάγκεςτης στιγμής, που χωρίζονται από ακαθόριστους χώρους και που

σκιάζονται εδώ κι εκεί με κυπαρίσσια, συκομουριές και γέρικαπλατάνια τερατωδών διαστάσεων.

Καταμεσής μιας συστάδας δέντρων ορθώνεται μια κολόνα μεαυλακώσεις και κορινθιακό κιονόκρανο, που φαντάζει όμορφα καιτην οποία αποκαλούν «του Θεοδοσίου», ονομασία που δεν είμαι

αρκετά ειδήμων για ν' αξιολογήσω. Την αναφέρω γιατί ο αριθμός τωνβυζαντινών ερειπίων είναι πολύ περιορισμένος στην

Κωνσταντινούπολη. Η αρχαία πόλη έχει χαθεί χωρίς ν' αφήσει σχεδόνκαθόλου ίχνη· τα πλούσια παλάτια της ελληνικής δυναστείας τωνΠαλαιολόγων και των Κομνηνών έχουν εξαφανιστεί· οι κολόνες τουςαπό μάρμαρο και πορφυρίτη χρησίμευσαν για την κατασκευή των

τζαμιών, και τα θεμέλιά τους, σκεπασμένα από τις ετοιμόρροπεςμουσουλμανικές παράγκες, έχουν θαφτεί σιγά σιγά κάτω από τηστάχτη των πυρκαγιών. Πότε πότε βρίσκει κανείς εντοιχισμένο ένακιονόκρανο ή ένα θραύσμα ακρωτηριασμένου αγάλματος, αλλά

τίποτα που να έχει διατηρήσει την πρωταρχική μορφή του· πρέπει να

γίνουν ανασκαφές για να βγουν στην επιφάνεια κάποια απομεινάριατου αρχαίου Βυζαντίου.

Αξιοσημείωτη εξαίρεση, που δείχνει και μία πρόοδο: έχουνσυγκεντρώσει μες στον αυλόγυρο της παλιάς εκκλησίας της ΑγίαςΕιρήνης, που έχει μετατραπεί σε οπλοστάσιο και που ανήκει στηνπεριουσία του σεραγιού, διάφορα αρχαία αντικείμενα: κεφάλια,

ακρωτηριασμένα αγάλματα, ανάγλυφα κοσμήματα, επιγραφές,



262

τάφους, πρώτη ύλη ενός βυζαντινού μουσείου, που θα μπορούσε ναγίνει αξιοπερίεργο με την προσθήκη ευρημάτων που ανακαλύπτονται

καθημερινά. Κοντά στην εκκλησία, δυο τρεις σαρκοφάγοι από

πορφυρίτη κοσμημένες με ελληνικούς σταυρούς, που περιείχανμάλλον τις σορούς των αυτοκρατόρων και των αυτοκρατορισσών,

χωρίς τα σπασμένα τους σκεπάσματα, γεμίζουν με νερό της βροχής,και τα πουλιά έρχονται εκεί για να ξεδιψάσουν βγάζοντας χαρούμενεςκραυγούλες.

Οι τοίχοι στο εσωτερικό της Αγίας Ειρήνης είναι ντυμένοι με

τουφέκια, σπάθες, μοντέρνα μοντέλα πιστολιών, τοποθετημένα μεμια στρατιωτική συμμετρία που δε θ' αποδοκίμαζε το δικό μας

Στρατιωτικό Μουσείο· αλλά η αστραφτερή αυτή διακόσμηση, πουγοητεύει πολύ τους Τούρκους και για την οποία είναι πολύπερήφανοι, δεν έχει τίποτα που να εκπλήσσει έναν Ευρωπαίοταξιδιώτη. Μια συλλογή με τελείως διαφορετικό ενδιαφέρον είναι η

συλλογή των ιστορικών όπλων, σ' ένα θεωρείο που έχειμεταμορφωθεί σε μουσείο, στο βάθος της κόγχης.

Εκεί μας δείχνουν το σπαθί του Μεχμέτ Β', μια ίσια λάμα που τη

διατρέχει, πάνω σ' ένα υποκύανο δαμασκηνό φόντο, μια αραβικήεπιγραφή με χρυσά γράμματα· ένα περιβραχιόνιομαλαματοκαπνισμένο και στολισμένο με δυο δίσκους από πετράδια,που ανήκε στον Ταμερλάνο· ένα σιδερένιο οδοντωτό ξίφος, με λαβή

σε σχήμα σταυρού - το ξίφος του Σκεντέρμπεη, του αθλητή ήρωα. Στιςπροθήκες φαίνονται τα κλειδιά των κατακτημένων πόλεων, κλειδιάσυμβολικά, φιλοτεχνημένα σαν κοσμήματα, με χρυσά και ασημένιαδαμασκηνά σχέδια.

Κάτω από τον πρόναο είναι στοιβαγμένα τα κύπελλα και τατσουκάλια των γενίτσαρων - τα τσουκάλια αυτά που όταναναποδογύριζαν έκαναν το σουλτάνο να τρέμει και να χλομιάζει στα

βάθη του χαρεμιού του· πυραμίδες από παλιά λογχοφόρα όπλα,κιβώτια όπλων, αρχαία κανόνια, παμπάλαια πυροβόλα με ιδιόμορφοσχήμα, θυμίζουν την τουρκική στρατηγική πριν από τιςμεταρρυθμίσεις του Μαχμούτ, χρήσιμες, το δίχως άλλο, αλλά

ανεπιθύμητες από γραφική άποψη.



263

Οι στάβλοι, στους οποίους έριξα μια γρήγορη ματιά, δεν έχουν τίποτατο ιδιαίτερο, και για την ώρα περιείχαν μερικά μάλλον συνηθισμένα

ζώα, γιατί τ' αγαπημένα του άλογα ο σουλτάνος τα παίρνει μαζί του.

Οι Τούρκοι δεν έχουν, κατά τ' άλλα, την τρέλα των αλόγων σαν τους Άραβες, αν και τ' αγαπούν και διαθέτουν κάποια πολύ αξιόλογα.

Αυτά λίγο πολύ μπορεί να δει ένας ξένος μες στο σεράι. Κανένααλλόθρησκο βλέμμα δε βεβηλώνει τα μυστηριώδη άσυλα, τα μυστικάκιόσκια, τα άβατα διαμερίσματα. Το σεράι, όπως κάθεμουσουλμανικό σπίτι, έχει το σελαμλίκ του, αλλά για το χαρέμι είναι

προορισμένες όλες οι εκζητήσεις μιας ηδυπαθούς χλιδής, τακασμιρένια ντιβάνια, τα περσικά χαλιά, τα κινεζικά βάζα, τα χρυσά

θυμιατήρια, οι σκευοθήκες από λάκα, τα σεντεφένια τραπέζια, οιοροφές από ξύλο κέδρου με ζωγραφιστά και χρυσαφένια φατνώματα,οι κρήνες με τις μαρμάρινες λεκάνες και οι κολόνες από ίασπη· τοσπίτι των αντρών είναι, κατά κάποιο τρόπο, ο προθάλαμος του

σπιτιού των γυναικών, μια σωματοφυλακή που παρεμβάλλεταιανάμεσα στην εξωτερική και την εσωτερική ζωή.

Λυπήθηκα πολύ που δεν μπόρεσα να μπω μέσα σ' ένα έξοχο λουτρό,

ένα σωστό ανατολίτικο όνειρο που έχει γίνει πραγματικότητα, για τοοποίο ο φίλος μου Μαξίμ Ντυκάμ έχει κάνει μια εξαίσια περιγραφή·όμως, τούτη τη φορά, ο φρουρός αποδείχτηκε πιο δύστροπος, ή ίσωςείχαν δοθεί άλλες εντολές. Αν τα ουρί κάνουν ατμόλουτρα στον

παράδεισο, πρέπει να τα κάνουν μέσα σ' ένα λουτρό παρόμοιο μ'αυτό, που είναι ένα κόσμημα μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής.

Αρκετά κουρασμένος από αυτό το περίπατο, κατά τη διάρκεια τουοποίου είχα βάλει και βγάλει τα παπούτσια μου έξι εφτά φορές,

βγήκα από το σεράι από την πύλη του Αυγούστου (Μπαμπ-ιΧουμαγιούν) και, εγκαταλείποντας τους συντρόφους μου, πήγα νακαθίσω στον πάγκο ενός μικρού καφενείου, απ' όπου, τρώγοντας

σταφύλια από το Σκούταρι, περιεργάστηκα τη μνημειώδη αυτή πύληπου έχει μια ψηλή μαυριτανική αψίδα, τέσσερις κολόνες, μιαμαρμάρινη πινακίδα με περιεστραμμένες άκρες και χρυσογράμματηεπιγραφή, και δυο εσοχές όπου εξέθεταν τα κομμένα κεφάλια.

Μεταξύ άλλων, το κεφάλι του Αλή Τεπελενλή, πασά των Ιωαννίνων,



264

φιγουράρισε εκεί πάνω σ' ένα αργυρό πιάτο.

Περιεργαζόμουν επίσης την εξαίσια κρήνη του Αχμέτ Γ', στην οποία

είχα ρίξει μια ματιά πηγαίνοντας στην Αγία Σοφία. Είναι, μαζί με τηνκρήνη του Τοπχανέ, η πιο αξιόλογη της Κωνσταντινούπολης, όπουυπάρχουν πάμπολλες και πανέμορφες. Τίποτα δε συγκρίνεται, ως

προς την κομψότητα, με τη στέγη της που είναι ανασηκωμένη σανμύτη τουρκικού παπουτσιού, κοσμημένη όλη με δικτυωτό ανάγλυφοδιάκοσμο και ιδιότροπες πυραμιδωτές προεξοχές· με τις δαντελωτέςπλευρές της, τις σταλακτιτοειδείς κόγχες της, τ' αραβουργήματα γύρω

από ποιήματα που έχει συνθέσει ο σουλτάνος· με τα κολονάκια και ταευφάνταστα κιονόκρανά της, τους ρόδακες που εξακτινώνονται με

χάρη, τα φυλλώδη και ξεθωριασμένα γείσα της, με το μαγευτικόαμάλγαμα των στολιδιών της, πετυχημένο κράμα αραβικής καιτουρκικής τέχνης. Σταματώ, γιατί, παρά το παράγγελμα τουΜπουαλώ78, νιώθω πως το ανθέμιο και ο αστράγαλος θα με

παρασύρουν πολύ μακριά.



265

ΤΟ ΠΑΛΑΤΙ TOY ΒΟΣΠΟΡΟΥ TO ΣΟΥΛΤΑΝ ΜΑΧΜΟΥΤ

Ο ΔΕΡΒΙΣΗΣ

ΟTAN ΠΕΡΙΦΕΡΕΣΑΙ ΜΕ ΚΑΪΚΙ ΣΤΟ ΒΟΣΠΟΡΟ ΚΑΙ αφού περάσεις τονπύργο του Λέανδρου, διακρίνεις απέναντι από το Σκούταρι ένατεράστιο παλάτι υπό κατασκευήν που λούζει τα λευκά πόδια του μες

στα γαλάζια και ορμητικά νερά. Υπάρχει στην Ανατολή μιαπροκατάληψη που συντηρούν επιμελώς οι αρχιτέκτονες, ότι δενπεθαίνει κανείς όσο η κατοικία που χτίζει δεν έχει τελειώσει· έτσι οι

σουλτάνοι φροντίζουν πάντα να έχουν κάποιο παλάτι στα σκαριά.

Πράγμα σπάνιο στους Τούρκους, που αφιερώνουν τα στέρεα καιπολύτιμα υλικά στον οίκο του Θεού και χτίζουν για την προσωρινήκατοικία του ανθρώπου μονάχα ξύλινα περίπτερα βραχύβια όσο οι

ίδιοι, το παλάτι αυτό είναι όλο από μάρμαρο και φτιαγμένο για τηναιωνιότητα. Αποτελείται από ένα μεγάλο συγκρότημα κτιρίων και δύοπτέρυγες. Θα ήταν δύσκολο να πει κανείς σε ποια τεχνοτροπία

ανήκει· δεν είναι ούτε ελληνικό, ούτε ρωμαϊκό, ούτε γοτθικό, ούτεαναγεννησιακό, ούτε σαρακηνό, ούτε αραβικό, ούτε τουρκικό, είναι

κοντά στο είδος που οι Ισπανοί ονομάζουν plateresco, το οποίο κάνειτην πρόσοψη ενός μνημείου να μοιάζει μ' ένα μεγάλο έργοχρυσοχοΐας εξαιτίας της πολύπλοκης χλιδής του διάκοσμου και τηςυπέρμετρης εκζήτησης των λεπτομερειών. Τα παράθυρα με ταδαντελωτά μπαλκόνια, τα κολονάκια με τις ανάγλυφες ταινίες, τα

τριφύλλια με τις νευρώσεις, τα πλαίσια με τα ακροποικίλματα, τονπερίτεχνο διάκοσμο με τα επιπεδόγλυφα και τα αραβουργήματα,θυμίζουν τη λομβαρδική τεχνοτροπία και φέρνουν στο νου τα παλιά

παλάτσο της Βενετίας· μόνο που ανάμεσα στο Ντάριο ή το Κα-ντ' Όροκαι το παλάτι του σουλτάνου υπάρχει η ίδια διαφορά αναλογικά πουυπάρχει ανάμεσα στο Μεγάλο Κανάλι και το Βόσπορο.

Το πελώριο αυτό αρχιτεκτόνημα από μάρμαρο του Μαρμαρά, σ' ένα

γαλαζωπό άσπρο που η κραυγαλέα λάμψη του καινούριου το κάνεινα δείχνει κάπως ψυχρό, αναδίνει μια έντονη μεγαλοπρέπειαανάμεσα στον κυανό ουρανό και την κυανή θάλασσα· θα προκαλεί



266

καλύτερη εντύπωση όταν ο ζεστός ήλιος της Ασίας θα το έχει χρυσίσειμε τις αχτίδες του, τις οποίες δέχεται άμεσα και από πρώτο χέρι. Ο

Βινιόλα αναμφίβολα θα σάστιζε μ' αυτή την υβριδική πρόσοψη όπου

οι τεχνοτροπίες όλων των εποχών και όλων των χωρών σχηματίζουνέναν ετερόκλητο ρυθμό που δεν είχε προβλέψει. Αλλά δεν μπορεί ν'

αρνηθεί κανείς ότι αυτή η πληθώρα από ανθέμια, περιπλοκάδες,ρόδακες, σκαλισμένα σαν κοσμήματα σ' ένα πολύτιμο υλικό, δίνει μιαόψη παραφορτωμένη, πολύπλοκη, φανταχτερή και ευχάριστη στο

μάτι. Είναι το παλάτι που θα μπορούσε να κατασκευάσει έναςκοσμηματοποιός χωρίς να είναι αρχιτέκτονας και χωρίς νατσιγκουνεύεται ούτε τα εργατικά χέρια, ούτε το χρόνο, ούτε τιςδαπάνες. Όπως είναι, το προτιμώ από τα άχαρα κλασικά αντίγραφα

που είναι τόσο ανόητα, τόσο κοινότοπα, τόσο ψυχρά, τόσο πληκτικά,έτσι όπως τα κάνουν οι περισπούδαστοι και οι συμβατικοί, και μουαρέσουν πιο πολύ αυτά τα έντονα διακοσμητικά φυλλώματα, που

συμπλέκονται με μια ιδιότροπη κομψότητα, απ' ό,τι ένα τριγωνικόαέτωμα ή ένα στηθαίο στηριγμένο πάνω σε έξι ή οχτώ κοκαλιάρικεςκολόνες. Η αφελής αυτή άγνοια, που ξεδιπλώνεται σε μια γιγαντιαία

κλίμακα, έχει τη χάρη της. Πιθανόν οι τολμηροί κατασκευαστές τωνκαθεδρικών ναών μας να μη γνώριζαν περισσότερα, και όμως τα έργα

τους δεν είναι λιγότερο αξιοθαύμαστα.

Κατά μήκος του παλατιού αυτού δεσπόζει ένα επίπεδο ανάχωμα,

πλαισιωμένο από την πλευρά του Βοσπόρου με μνημειώδεις στύλουςσυνδεμένους μεταξύ τους ανά δύο, με καλοδουλεμένα και περίκομψασφυρήλατα κάγκελα, όπου το σίδερο καμπυλώνει σε άπειρα

ανθισμένα αραβουργήματα, σαν καλλιγραφίες που ένα τολμηρό χέριθα χάραζε επιδέξια πάνω στην περγαμηνή. Τα χρυσαφένια αυτάκάγκελα σχηματίζουν ένα πολύ λεπτοδουλεμένο κιγκλίδωμα.

Οι δυο πτέρυγες, κατασκευασμένες σε άλλη εποχή, είναι υπερβολικά

ανάξιες για το κεντρικό τμήμα του κτιρίου, με το οποίο δεν έχουνάλλωστε καμία σχέση ούτε ως προς το ύφος ούτε ως προς τη μορφή.Φανταστείτε μια διπλή σειρά από Οντεόν και Βουλές σε σμίκρυνση

που να διαδέχονται το ένα το άλλο σε μια πληκτική εναλλαγή και ναδίνουν την εντύπωση μιας σειράς από ευτελή κολονάκια πουμοιάζουν ξύλινα ενώ είναι μαρμάρινα.



267

Περνώντας και ξαναπερνώντας μπροστά από αυτό το παλάτι, μου είχεέρθει πολλές φορές η επιθυμία να το επισκεφτώ. Στην Ιταλία τίποτα

δε θα ήταν απλούστερο· αλλά το να προσαράξεις το καΐκι σου σε μια

αυτοκρατορική αποβάθρα θα ήταν στην Τουρκία μια πράξη μεσυνέπειες και με δυσάρεστα επακόλουθα. Ευτυχώς, ένας φιλικός

μεσάζων μ' έφερε σ' επαφή με τον αρχιτέκτονα, τον κύριο Μπαλιάν,έναν πολύ πνευματώδη νεαρό Αρμένιο, που μιλούσε γαλλικά.

Ο κύριος Μπαλιάν είχε την καλοσύνη να με πάρει στη βάρκα του μετα τρία ζευγάρια κουπιά και με πήγε πρώτα σ' ένα παλιό περίπτερο,

απομεινάρι του προηγούμενου παλατιού, όπου μας έφεραν πίπες,καφέ και σερμπέτια με γεύση τριαντάφυλλο· ύστερα με ξενάγησε ο

ίδιος μες στα διαμερίσματα με μια φιλοφροσύνη και μια ευγένειαάψογες, πράγμα για το οποίο τον ευχαριστώ σ' αυτό το σημείο,ελπίζοντας ότι ίσως μια μέρα διαβάσει τούτες τις γραμμές.

Το εσωτερικό δεν είχε ακόμα τελειώσει ολοκληρωτικά, αλλάμπορούσε κανείς ήδη να φανταστεί τη μελλοντική μεγαλοπρέπεια του

συνόλου. Οι θρησκευτικές ιδέες των Τούρκων αφαιρούν από τοδιάκοσμο ένα πλήθος από χαρούμενα μοτίβα και περιορίζουν

σημαντικά τη φαντασία του καλλιτέχνη, ο οποίος πρέπει ν' αποφύγειεπιμελώς να αναμίξει στα αραβουργήματά του την αναπαράστασηοποιουδήποτε ζωντανού όντος: έτσι δεν υπάρχουν αγάλματα,πρόστυπα ανάγλυφα, μορμολύκεια, χίμαιρες, γρύπες, δελφίνια,

πουλιά, σφίγγες, φίδια, πεταλούδες, ειδώλια μισά γυναίκα μισάλουλούδι, εραλδικά τέρατα, κανένα από αυτά τα αλλόκοτα πλάσματαπου συνιστούν τη φαντασιακή ζωολογία του διακόσμου, και που οΡαφαήλ αξιοποίησε θαυμάσια στις στοές του Βατικανού.

Η αραβική τεχνοτροπία, με την αλλοίωση και το σπάσιμο τωνγραμμών, τις γυψομαρμάρινες δαντέλες γκιπούρ, τις σταλακτιτοειδείςοροφές, τις κυψελοειδείς κόγχες, τα διάτρητα μάρμαρα όμοια με

καπάκια θυμιατών, τους στίχους σε περίπλοκη κουφική γραφή, καιτους χρωματισμούς του πράσινου, του λευκού και του κόκκινου,διακριτικά τονισμένους με χρυσό, θα πρόσφερε εύκολες λύσεις για τηδιακόσμηση ενός ανατολίτικου παλατιού· αλλά ο σουλτάνος, λόγω

μιας ιδιοτροπίας σαν κι αυτή που εμάς θα μας έκανε να χτίσουμε



268

Αλάμπρες στο Παρίσι, ήθελε να έχει ένα παλάτι μοντέρνο. Στην αρχήη ιδιοτροπία αυτή ξενίζει, αλλά, αν το καλοσκεφτεί κανείς, τίποτα δεν

είναι πιο φυσικό. Αληθινά, ο κύριος Μπαλιάν χρειάστηκε μια σπάνια

γονιμότητα φαντασίας για να διακοσμήσει με διαφορετικό τρόποπερισσότερες από τριακόσιες αίθουσες ή κάμαρες, έχοντας στη

διάθεσή του μόνο τόσο λίγα μοτίβα.

Η γενική διαρρύθμιση είναι πολύ απλή: τα δωμάτια είναιπαρατεταγμένα στη σειρά και βλέπουν σ' ένα μεγάλο διάδρομο· τοχαρέμι, μεταξύ άλλων, είναι διαρρυθμισμένο με αυτό τον τρόπο. Το

διαμέρισμα κάθε γυναίκας βγάζει από μια μοναδική πόρτα σ' έναναχανή διάδρομο, σαν τα κελιά των καλογριών σ' ένα μοναστήρι. Σε

κάθε άκρη του διαδρόμου στέκεται μια φρουρά από ευνούχους ήφύλακες. Έριξα από το κατώφλι μια ματιά σ' αυτό το άδυτο τωνμυστικών ηδονών, που μοιάζει πολύ περισσότερο με μοναστήρι ή μεπαρθεναγωγείο απ' όσο φανταζόμαστε. Εδώ θα σβήσουν, χωρίς να

έχουν ακτινοβολήσει έξω, άστρα μιας άγνωρης ομορφιάς· αλλά τομάτι του αφέντη θα στυλωθεί πάνω τους, ίσως για ένα λεπτό, καιαυτό είναι αρκετό.

Το διαμέρισμα της βαλιντέ σουλτάνας, αποτελούμενο απόψηλοτάβανα δωμάτια με θέα το Βόσπορο, είναι αξιοσημείωτο για τιςοροφές του που είναι ζωγραφισμένες με τοιχογραφίες απαράμιλληςκομψότητας και λαμπρότητας. Αγνοώ ποιοι εργάτες έχουν κάνει αυτά

τα αριστουργήματα, αλλά ο Ντιάζ δε θα έβρισκε στην παλέτα τουαποχρώσεις πιο φίνες, πιο αχνές, πιο απαλές και πιο πλούσιες μαζί.Πότε είναι ένας περουζένιος ουράνιος θόλος σπαρμένος μεανάλαφρα σύννεφα που χάνονται σε απίστευτα βάθη, πότε κάτι

τεράστια δαντελένια πέπλα με θαυμαστά σχέδια, ύστερα ένα μεγάλο

σπειροειδές σεντεφένιο κοχύλι που ιριδίζει με όλα τα χρώματα τουπρίσματος, ή πάλι ιδεώδη άνθη με κάλυκες και φυλλώματα που

κρέμονται πάνω από χρυσούς φράχτες. Τα υπόλοιπα δωμάτια έχουνπαρόμοια διακόσμηση· κάπου κάπου μια κοσμηματοθήκη της οποίαςτα κοσμήματα ξεχύνονται σε μια αστραφτερή αταξία, περιδέραια που

οι χάντρες τους ξαρμαθιάζονται και κυλούν σαν σταγόνες βροχής,ένας ποταμός από διαμάντια, ζαφείρια και ρουμπίνια συνιστούν τομοτίβο της διακόσμησης· χρυσά θυμιατήρια ζωγραφισμένα στα γείσα



269

αναδίνουν τη γαλαζωπή τολύπη των θυμιαμάτων και σχηματίζουν μιαοροφή με τη διάφανη ομίχλη τους. Εδώ η Σελήνη δείχνει μέσα από τη

σχισμή ενός σύννεφου το ασημένιο τόξο της που είναι τόσο αγαπητό

στους μουσουλμάνους, εκεί η σεμνή Αυγή χρωματίζει ροδοκόκκινο,σαν τα μάγουλα μιας παρθένας, όλο τον πρωινό ουρανό· παραπέρα

ένα μεγάλο αραχνοΰφαντο μπροκάρ, με λαμπερά χρυσά ποικίλματα,ανασηκωμένο από ένα ρουμπινένιο σιρίτι, δείχνει μια γαλανή γωνία·μια κυανή σπηλιά βγάζει ζαφειρένιες αντανακλάσεις. Τ'

αραβουργήματα με τα άπειρα συμπλέγματα, τα γλυπτά φατνώματα,οι χρυσοί ρόδακες, οι φανταστικές ή πραγματικές ανθοδέσμες, ταγαλάζια κρίνα του Ιράν ή τα ρόδα της Σιράζ, έρχονται να διανθίσουναυτά τα θέματα, των οποίων έχω αναφέρει τα βασικά, χωρίς να θέλω

να μπω σε πληκτικές λεπτομέρειες τις οποίες θ' αναπληρώσει ηφαντασία του αναγνώστη.

Στα διαμερίσματα του σουλτάνου, τεχνοτροπίας Λουδοβίκου ΙΔ'

ανατολίτικου ύφους, είναι αισθητή η πρόθεση να μιμηθούν ταμεγαλεία των Βερσαλλιών: οι πόρτες, οι φεγγίτες και οι κάσες τουςείναι από ξύλο κέδρου, από μαόνι, από μασίφ παλίσανδρο, βαρύτιμασκαλισμένα, και κλείνουν με πλούσιους μεντεσέδες επιχρυσωμένους

με ψήγματα χρυσού. Από τα παράθυρα διακρίνεται η πιο έξοχη θέατου κόσμου: ένα ασυναγώνιστο πανόραμα, όπως κανένας ηγεμόναςδεν είχε ποτέ μπροστά στο παλάτι του. Η όχθη της Ασίας, όπου πάνω

σ' ένα τεράστιο παραπέτασμα μαύρων κυπαρισσιών φαντάζει τοΣκούταρι, με τη γραφική αποβάθρα του κατάμεστη από πλεούμενα,τα ροδοκόκκινα σπίτια του και τα λευκά τζαμιά του, μεταξύ των

οποίων ξεχωρίζουν το Μπουγιούκ Τζαμί και το Σουλτάν Σελίμ· οΒόσπορος με τα ορμητικά και διάφανα νερά του που αυλακώνεταιαδιάκοπα από ιστιοφόρα, ατμόπλοια, φελούκες, κωπήλατα σκάφη,

πλοία από το Ισμίτ και την Τραπεζούντα με αρχαϊκά σχήματα καιαλλόκοτα άρμενα, από λέμβους και καΐκια, πάνω από τα οποίαστριφογυρίζουν τα γνώριμα σμήνη των γλάρων και των άλλωνθαλασσοπουλιών. Αν σκύψει κανείς λίγο, ανακαλύπτει πάνω στις δυο

όχθες μια σειρά από θερινά ενδιαιτήματα και από περίπτεραβαμμένα με λαμπερά χρώατα, που σχηματίζουν σ' αυτόν το θαυμάσιοθαλάσσιο ποταμό μια διπλή αποβάθρα από παλάτια. Προσθέστε σ'

αυτό το πανόραμα τα άπειρα παιχνίδια του φωτός, τις φωτοσκιάσεις



270

από τον ήλιο και τη σελήνη, και θα έχετε ένα απαράμιλλο θέαμα.

Μια από τις ιδιαιτερότητες του παλατιού είναι μια μεγάλη αίθουσα

σκεπασμένη μ' έναν κόκκινο γυάλινο θόλο. Όταν ο ήλιος διαπερνάαυτό το ρουμπινένιο θόλο, όλα φλογοβολούν παράξενα: ηατμόσφαιρα γίνεται κατακόκκινη και θαρρείς ότι αναπνέεις φωτιά· οι

κολόνες ανάβουν σαν πολυέλαιοι, το μαρμάρινο πλακόστρωτοκοκκινίζει λες και είναι από λάβα· μια ροδοκόκκινη πυρκαγιάκατατρώει τους τοίχους· θαρρείς ότι είσαι μες στην αίθουσαυποδοχής ενός παλατιού με σαλαμάνδρες79, χτισμένου από μέταλλα

που λιώνουν στη φωτιά· τα μάτια σου γυαλίζουν σαν κόκκινεςπούλιες, τα ρούχα σου μοιάζουν από πορφύρα. Μόνο μια

κατακόκκινη κόλαση, φωτισμένη με βεγγαλικά, μπορεί να δώσει μιαιδέα τούτου του παράξενου θεάματος, αμφιλεγόμενου ίσως γούστου,αλλά φαντασμαγορικού, σίγουρα.

Ένα μικρό αριστούργημα που θα ταίριαζε με τα πιο παραμυθένιααρχιτεκτονήματα από τις Χίλιες και μια νύχτες είναι η αίθουσα των

λουτρών του σουλτάνου. Είναι μαυριτανικής τεχνοτροπίας, απόαλάβαστρο Αιγύπτου με ρίγες· τα κολονάκια, τα πεπλατυσμένα

κιονόκρανα, οι καρδιόσχημες αψίδες και ο θόλος του, στολισμένος μεκρυστάλλινα μάτια που λάμπουν σαν διαμάντια, μοιάζουν να έχουνλαξευτεί πάνω σ' έναν και μόνο πολύτιμο λίθο. Τι ηδονή πρέπει νανιώθει κανείς παραδίδοντας πάνω σε τούτες τις πλάκες, τις διάφανες

σαν αχάτες, τα χαλαρωμένα μέλη του στους επιδέξιους χειρισμούςτων τελάκηδων, μέσα σ' ένα σύννεφο ευωδιαστού ατμού, κάτω απόμια βροχή ροδόνερου και μοσχολίβανου!

Μέσα σε μια από τις αίθουσες αυτού του παλατιού πρέπει να

τοποθετήθηκε το σαλόνι Λουδοβίκου ΙΔ' που σχεδίασε καικατασκεύασε στο Παρίσι ο Σεσάν, ο επιφανής διακοσμητή ς της

Όπερας, για το οποίο είχαμε μιλήσει όταν το έστησε στο ατελιέ του

της οδού Τυργκό.

Αποκαμωμένος από τα αριστοτεχνήματα, κουρασμένος από τοθαυμασμό, ευχαρίστησα τον κύριο Μπαλιάν, που με ξεπροβόδισεαπό την αυλή των τιμών, η πύλη της οποίας είναι ένα είδος αψίδας



271

θριάμβου από λευκό μάρμαρο με πολύ πλούσιο και πολύ περίτεχνοδιάκοσμο, και η οποία αποτελεί μια χερσαία είσοδο εντελώς αντάξια

αυτού του πολυτελούς παλατιού. Ύστερα, καθώς πέθαινα της πείνας,

μπήκα σ' ένα κατάστημα όπου μου σερβίρισαν δυο σουβλάκια μεκεμπάπ τυλιγμένα με μια λιπαρή πίτα που τα συνόδευσα μ' ένα

ποτήρι σερμπέτι, γεύμα λιτό και ολότελα τοπικό.

Βγαίνοντας από εκεί, βάλθηκα να τριγυρίζω στην πόλη τυχαία,υπολογίζοντας ότι με το σεργιάνι θα μου φανερώνονταν οι άπειρεςαυτές γνώριμες λεπτομέρειες που σου διαφεύγουν όταν τις αναζητάς.

Ενώ διασκέδαζα χαζεύοντας τα ζαχαροπλαστεία και τους τεχνίτες τωνλουλάδων που ήταν περικυκλωμένοι από αναρίθμητες εστίες πίπας,

σε διάφορα στάδια επεξεργασίας και τακτοποιημένες με συμμετρία,έφτασα στο τζαμί του σουλτάνου Μαχμούτ, κοντά στον Τοπχανέ, ένααπό τα κέντρα αυτά όπου σε οδηγούν τα πόδια από μόνα τους όταν ησκέψη τρέχει αλλού. Έφτιαξα την ώρα στο ρολόι μου σ' ένα από τα

κιόσκια που είναι γεμάτα ρολόγια και εκκρεμή και συνοδεύουν συχνάτα τζαμιά· είναι μικρά κομψά περίπτερα με δικτυωτά παράθυρα, απότα οποία μπορεί να διαβάσει κανείς την ώρα σε διάφορες πλάκες πουμάλλον σπάνια συμφωνούν μεταξύ τους, και έτσι διαλέγεις εκείνη

που σου αρέσει περισσότερο και που σου φαίνεται η πιο πιθανή. Οιπλάκες αυτές δίνουν την τουρκική και την ευρωπαϊκή ώρα, που δεσυμπίπτουν, γιατί οι Ανατολίτες μετρούν την ώρα από την ανατολή

του ηλίου, σημείο εκκίνησης φυσικό, που διαφέρει όμως ανάλογα μετην εποχή.

Τα χρονομετρικά κιόσκια έχουν συνήθως δίπλα τους μια κρήνη όπουκρέμονται σε αλυσίδες κύπελλα και τενεκεδένιες κουτάλες: ένας

φύλακας γεμίζει τα κύπελλα στην εσωτερική γούρνα και τα

προσφέρει σε όσους ζητούν να πιουν. Οι κρήνες αυτές είναι σχεδόνόλες κληροδοτήματα πιστών.

Το τζαμί του Μαχμούτ είναι μοντέρνου γούστου και το σχέδιό τουδιαφέρει από των κτισμάτων του είδους, πρότυπο των οποίων είναι ηΑγία Σοφία. Ένας μοναδικός τρούλος που στεφανώνεται στη βάση τουαπό έναν κύκλο από παράθυρα και από ελικοειδείς κονσόλες

υψώνεται ανάμεσα σε τέσσερις ψηλές προσόψεις που



272

στρογγυλεύουν προς τα πάνω· στις γωνίες τους περιστοιχίζονται απόστύλους ή αντιτειχίσματα σε σχήμα μικρών ανεστραμμένων

πυραμίδων, που έχουν στη κορυφή τους μισοφέγγαρα όπως ο

κεντρικός θόλος. Οι δυο μιναρέδες του έχουν μια κομψότητα αντάξιατης φήμης τους. Φανταστείτε δυο μεγάλες αυλακωτές κολόνες με

κιονόκρανο ένα μπαλκόνι στολισμένο με φεστόνια, από το κέντρο τουοποίου ξεπηδούν άλλες μικρότερες κολόνες, στεφανωμένες επίσης μεμπαλκόνια, που στηρίζουν με τη σειρά τους μια δέσμη από κολονάκια

μ' έναν οβελίσκο στην κορυφή τους. Είναι πολύ κομψό, πολύ τολμηρόκαι πολύ καινούριο. Συνήθως, το τουρμπέ ή επιτάφιο παρεκκλήσι τουιδρυτή βρίσκεται κοντά στο τζαμί που έχει χτίσει· αντίθετα μ' αυτή τησυνηθισμένη διάταξη, το τουρμπέ του σουλτάνου Μαχμούτ βρίσκεται

σ' ένα ειδικό κτίσμα, ένα μοντέρνο αρχιτεκτόνημα ελαφρώςανατολικοποιημένο, σε μια άλλη άκρη της Κωνσταντινούπολης. Ομεταρρυθμιστής σουλτάνος έχει πάνω στο φέρετρό του, αντί για το

κλασικό και παραδοσιακό τουρμπάνι, το νεωτεριστικό φέσι του Νιζάμστολισμένο με μια εξαίσια αγκράφα από πετράδια· δείχνουν στουςεπισκέπτες ένα αντίγραφο του Κορανίου που έκανε ο καλλιγράφος

πρίγκιπας κατά τις ατέλειωτες ελεύθερες ώρες που του άφηνε ηαιχμαλωσία του στο σεράι πριν από την έλευσή του στο θρόνο.

Γύρω από το τζαμί είναι συγκεντρωμένα τα χυτήρια των κανονιών καιτα πυροβολοστάσια, και απλώνεται ένας εξώστης που λούζεται από

τη θάλασσα, τον οποίο οριοθετούν δυο ωραίες ναυτικές σημαίες.

Λίγα βήματα παραπέρα ξανασυναντά κανείς τη χαρούμενη τύρβη τηςπλατείας του Τοπχανέ, με τους ενοικιαστές αλόγων, τους πωλητέςζαχαρωτών και σερμπετιών, τους πάγκους με τ' αγγούρια, τις

κολοκύθες, τα σταφύλια του Σκούταρι και τα πεπόνια της Σμύρνης·

τους εμπόρους που πουλάνε καϊμάκι και μπακλαβά· τις αγέλες τωνπυρόξανθων σκυλιών ξαπλωμένων στον ήλιο· την όμορφη κρήνη και

το τζαμί με τον περίβολό του κατάμεστο από δημόσιους γραφιάδες,εμπόρους κομπολογιού και φτηνών μυρωδικών. Κάτω από τοπεριστύλιο του τζαμιού είδα μια μορφή που ποτέ δε θα ξεχάσω: ήταν

ένας δερβίσης ξαπλωμένος καταγής κοντά στη στέρνα με το νερό τωνκαθαρμών. Φορούσε μονάχα ένα κουρέλι από καμηλότριχα, τραχύσαν κιλίκιο και όλο βρώμα από τη σκόνη των ερήμων. Το



273

παλιοκούρελο αυτό ήταν ατημέλητα δεμένο γύρω από τη μέση τουκαι άφηνε να φανεί σχεδόν απροκάλυπτα ένα κορμί μαυρισμένο,

μελαψό, μπρούντζινο, ξεροψημένο από τη φλόγα των ήλιων και τις

καυτές ανάσες του χαμσίν· για να τον ζωγραφίσει κανείς, θαχρειάζονταν μόνο δυο αποχρώσεις, της ώχρας και της αφυδατωμένης

γης. Τα πόδια του, κόκκινα σαν της ψημένης πλίνθου, φορούσαν γιαπέδιλα, ως πάνω από τους αστραγάλους, τη σταχτιά σκόνη.

Μια σφριγηλή λιποσαρκία αναδείκνυε ανάγλυφα όλους τους μυώνεςκαι τα κόκαλά του· τ' ατίθασα κατσαρά μαύρα μαλλιά του ήταν

ανασηκωμένα πάνω στο κεφάλι σαν συστάδες θάμνων· στακαστανόμαυρα ζυγωματικά του υπήρχαν κάποιες νιφάδες αραιής

γενειάδας, γιατί ήταν νέος· η αταραξία του τρελού βασίλευε στααπλανή μάτια του. Μόνος στην καρδιά του πλήθους, όπως στηνκαρδιά της Σαχάρας, έμοιαζε νανουρισμένος από μια αποκαλυπτικήπαραίσθηση. Μ' έκανε άθελά μου να σκεφτώ τον άγιο Ιωάννη μες

στην έρημο - ποτέ ζωγράφος δεν έχει ονειρευτεί όμοιό του: ο άγιοςΙωάννης του Λεονάρντο ντα Βίντσι, με το ειρωνικό χαμόγελο τουφαύνου, έχει το ύφος μεταμφιεσμένου θεού της μυθολογίας, τουΡαφαήλ μοιάζει με νεαρό ποιμένα της ρωμαϊκής υπαίθρου. Είναι

αδύνατο να φανταστεί κανείς κάτι πιο άγριο, πιο βλοσυρό, πιοατίθασο, πιο ανελέητα ασκητικό, πιο πωρωμένο από το φανατισμό,πιο κατασπαραγμένο από τη νηστεία και τις σκληραγωγίες. Ένας

παρόμοιος μοναχός μπορούσε άφοβα ν' ασκητέψει· τα λιοντάρια καιοι πάνθηρες θα υποχωρούσαν μπρος σ' αυτό το κορμί το θρεμμένο μεακρίδες.

Ήταν ένας χατζής που είχε γυρίσει από τη Μέκκα· είχε αντικρίσει τη

μαύρη πέτρα, είχε εκπληρώσει τις επτά ιερές περιφορές, είχε πιει το

νερό από το πηγάδι Ζεμ-Ζεμ που ξεπλένει όλες τις αμαρτίες και, έτσιολόγυμνος που ήταν, εκτιμούσε το ίδιο ένα βεζίρη μ' έναν κόκκο

σκόνης κολλημένης στα πόδια του.



274

ΤΟ ΑΤΜΕΪΝΤΑΝ

ΤΟ ΑΤΜΕΪΝΤΑΝ, ΠΟΥ ΕΚΤΕΙΝΕΤΑΙ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΑ τείχη του σεραγιού,

είναι ο αρχαίος Ιππόδρομος. Η τουρκική λέξη έχει ακριβώς την ίδιασημασία με την ελληνική, και σημαίνει: αρένα αλόγων. Είναι μια

αχανής πλατεία, πλαισιωμένη από τη μια πλευρά από το εξωτερικότείχος του τζαμιού του σουλτάνου Αχμέτ, με τα δικτυωτά ανοίγματάτου, και από τις άλλες πλευρές από ερείπια ή ασυνάρτητα κτίσματα·μες στο κέντρο της πλατείας ορθώνονται ο οβελίσκος του Θεοδοσίου,

η στήλη των όφεων και ο κτιστός οβελίσκος, πενιχρά απομεινάρια τηςμεγαλοπρέπειας που ακτινοβολούσε άλλοτε τούτος ο λαμπρόςπερίβολος. Τα ερείπια αυτά είναι σχεδόν ό,τι έχει απομείνει όρθιο

από τα αριστουργήματα του αρχαίου Βυζαντίου. Ο Αυγουστεών, τοΣίγμα, το Οκτάγωνο, τα Λουτρά του Ζευξίππου, του Αχιλλέα, τουΟνώριου, το χρυσό Μίλλιο, τα Προπύλαια της Αγοράς, είναι όλα

θαμμένα κάτω από το μανδύα της σκόνης και της λήθης με τον οποίοτυλίγονται οι νεκρές πόλεις. Το έργο του χρόνου επισπεύστηκε απότις λεηλασίες των βαρβάρων, των Λατίνων, των Γάλλων, τωνΤούρκων, ακόμα και των Ελλήνων. Κάθε νέα επιδρομή φέρνει τον

όλεθρο. Είναι απίστευτη η τυφλή μανία της καταστροφής και το

ανόητο μίσος που δείχνουν στις πέτρες! Αυτό πρέπει να είναι ίδιοντης ανθρώπινης φύσης, γιατί το ίδιο γεγονός επαναλαμβάνεται σ'

όλες τις εποχές. Φαίνεται ότι ένα αριστούργημα προσβάλλει το μάτιενός βαρβάρου όπως το φως το μάτι μιας κουκουβάγιας. Ηακτινοβολία της σκέψης τον ενοχλεί χωρίς να πολυκαταλαβαίνει γιατί,

και την αφανίζει. Και οι θρησκείες επίσης, αν χτίζουν με το ένα χέρι,γκρεμίζουν πρόθυμα με το άλλο, και έχουν υπάρξει πολλές θρησκείεςστην Κωνσταντινούπολη: ο χριστιανισμός κατέστρεψε τα παγανιστικάμνημεία, ο ισλαμισμός, τα χριστιανικά μνημεία· ίσως τα τζαμιά

εξαφανιστούν με τη σειρά τους μπροστά σε μια νέα λατρεία.

Πρέπει να φάνταζε όμορφα το εκθαμβωτικό εκείνο πλήθος μες σταχρυσάφια, τις πορφύρες και τα πετράδια, που αστραφτοκοπούσε

κάτω από τις κιονοστοιχίες του Ιπποδρόμου και παθιαζόταν πότε γιατους Πράσινους και πότε για τους Βένετους, τις φατρίες τωναρματοδρόμων που οι αντιζηλίες τους έκαναν άνω κάτω τηναυτοκρατορία και προκαλούσαν εξεγέρσεις. Τα χρυσά τέθριππα,



275

ζευγμένα με άλογα ράτσας, σήκωναν κάτω από τους αστραφτερούςτροχούς τη βαθυγάλανη και ροδοκόκκινη σκόνη με την οποία

έστρωναν τον Ιππόδρομο από εκλεπτυσμένη χλιδή· και ο

αυτοκράτορας έσκυβε από το δώμα του παλατιού του για ναεπικροτήσει το χρώμα της προτίμησής του. Οι Βένετοι, αν μπορεί

κανείς να χρησιμοποιήσει μια παρόμοια έκφραση για τουςβυζαντινούς αρματοδρόμους, ήταν οι Τόρις και οι Πράσινοι οι Ουίγκς,γιατί η πολιτική αναμειγνυόταν στις σκευωρίες του ιπποδρομίου. Οι

Πράσινοι προσπάθησαν ακόμα και ν' αναδείξουν δικό τουςαυτοκράτορα και να εκθρονίσουν τον Ιουστινιανό, και χρειάστηκεούτε λίγο ούτε πολύ ένας Βελισάριος κι ένα στρατιωτικό σώμα για τηνκαταστολή της επανάστασης.

Μες στον Ιππόδρομο, όπως σ' ένα υπαίθριο μουσείο, ήτανσυγκεντρωμένα τα λείψανα της αρχαιότητας. Ένα πλήθος αγαλμάτωναρκετά μεγάλο για να γεμίσει μια πόλη ορθωνόταν πάνω στα στηθαία

και τα βάθρα. Μόνο μάρμαρο και μπρούντζος. Τα άλογα τουΛυσίππου, τα αγάλματα του αυτοκράτορα Αυγούστου και άλλωναυτοκρατόρων, η Άρτεμη, η Ήρα, η Παλλάδα, η Ελένη, ο Πάρις, οΗρακλής, το απόλυτο κάλλος, η θεϊκή ομορφιά, όλη η υψηλή τέχνη

της Ελλάδας και της Ρώμης, έμοιαζαν να έχουν αναζητήσει εδώ ένατελευταίο καταφύγιο. Τα άλογα από κορινθιακό μέταλλο, πουαπήγαγαν οι Βενετοί, αφηνιάζουν στην πύλη του Αγίου Μάρκου· τα

είδωλα των αρσενικών και θηλυκών θεών, λιωμένα από τουςβαρβάρους, έγιναν χάλκινα νομίσματα που σκόρπισαν δεξιά καιαριστερά.

Ο οβελίσκος του Θεοδοσίου είναι ο πιο καλοδιατηρημένος από τα

τρία μνημεία που έμειναν όρθια μες στον Ιππόδρομο. Είναι ένας

μονόλιθος από ροδοκόκκινο γρανίτη του Ασουάν με σχεδόν εξήνταπόδια ύψος και έξι πόδια φάρδος, που λεπταίνει ψηλώνοντας και

καταλήγει σε μια μικρή πυραμίδα. Μια μόνο κάθετη γραμμή μεευδιάκριτα χαραγμένα ιερογλυφικά αυλακώνει τις τέσσερις όψειςτου. Καθώς δεν είμαι ο Σαμπολιόν, δε θα μπορέσω να σας πω τι

σημαίνουν αυτά τα μυστηριώδη εμβλήματα - αναμφίβολα μιααφιέρωση σε κάποιο φαραώ. Από πού προέρχεται ο τεράστιος αυτόςμονόλιθος; Από την Ηλιούπολη, λένε οι ειδήμονες. Αλλά δε μοιάζει ν'



276

ανάγεται στην απώτατη αρχαιότητα της αιγυπτιακής ιστορίας. Ίσωςνα είναι μόνο τριών χιλιάδων χρόνων, που σημαίνει ότι είναι πολύ

νέος για οβελίσκος. Επίσης, ελάχιστες μόνο σταχτιές ανταύγειες

μαυρίζουν το ροδοκόκκινο γρανίτη του.

Ο μονόλιθος δε στέκεται απευθείας πάνω στο βάθρο του, αλλά τον

χωρίζουν από αυτό τέσσερις μπρούντζινοι κύβοι. Το μαρμάρινοβάθρο είναι επενδυμένο με πρόστυπα ανάγλυφα, μάλλον κακότεχνακαι αρκετά φθαρμένα, που μόνο με δυσκολία αφήνουν να μαντέψειςτα θέματα που αναπαριστούν - θρίαμβοι ή θεοποίηση του Θεοδοσίου

και της οικογένειάς του. Οι άκαμπτες στάσεις, το κακό σχέδιο και ηαπουσία έκφρασης στα πρόσωπα, ο συνωστισμός των ηρώων χωρίς

τάξη ή προοπτική, χαρακτηρίζουν μια εποχή παρακμής. Η ανάμνησητης γειτονικής Ελλάδας έχει ήδη χαθεί μέσα σ' αυτά τα άμορφαπροπλάσματα. Άλλα πρόστυπα ανάγλυφα μισοθαμμένα στο χώμα,γνωστά όμως από τις περιγραφές προγενέστερων συγγραφέων,

αναπαριστούν τους χειρισμούς που έγιναν για την ανόρθωση τουοβελίσκου. Τι πρωτότυπο! Συναφείς παραστάσεις είναι σκαλισμένεςστο βάθρο του οβελίσκου του Λούξορ που ανήγειρε στην πλατείαΟμονοίας ο μηχανικός Λεμπά. Οι επιγραφές στα ελληνικά και τα

λατινικά δηλώνουν ότι ο οβελίσκος που κείται στο χώμα ανεγέρθηκεμέσα σε τριάντα δύο μέρες από τον έπαρχο Πρόκλο, κατόπιν διαταγήςτου Θεοδοσίου, και εξυμνούν τις αρετές του μεγαλόψυχου

αυτοκράτορα. Ο αιγυπτιακός μονόλιθος και το βυζαντινό βάθρο τουεναρμονίζονται έντεχνα και φαντάζουν όμορφα· μόνο, οι γωνίες τουοβελίσκου είναι τόσο καλοδιατηρημένες που θαρρείς ότι πρόσφατα

λαξεύτηκαν στο γρανίτη, ενώ το βάθρο, μόλις δεκαπέντε αιώνων,είναι όλο ρημαγμένο.

Κοντά στον οβελίσκο ανεβαίνει στριφογυριστά η στήλη των όφεωνφτιαγμένη από τρία τυλιγμένα και πλεγμένα ερπετά, που ανεβαίνουν

ελικοειδώς σαν τις ραβδώσεις μιας σολομώντειας κολόνας. Τα τρίαασημένια κεφάλια των φιδιών που σχημάτιζαν το κιονόκρανο έχουνχαθεί. Μια παράδοση λέει ότι ο Μεχμέτ Β', περνώντας έφιππος από

τον Ιππόδρομο, τα γκρέμισε μ' ένα χτύπημα του ρόπαλου ή τουδαμασκηνού σπαθιού του, σε μια επίδειξη ισχύος που συνηθίζουν οισουλτάνοι· σύμφωνα με άλλους, έκοψε μονάχα ένα από τα τρία



277

κεφάλια, το δεύτερο και το τρίτο τα έσπασαν μόνο και μόνο για τηναξία του χαλκού τους, πράγμα που δεν προκαλεί έκπληξη αν

αναλογιστεί κανείς πόσο μόχθησαν οι Βάρβαροι για να βγάλουν τα

σιδερένια αγκιστρόκαρφα από τους μονόλιθους του Κολοσσαίου. Τονα καταστρέφεις ένα παλάτι για να πάρεις ένα καρφί είναι ίδιον του

αγρίου.

Η κολόνα αυτή, που υψώνεται σχεδόν εννέα πόδια πάνω από τη γη,αλλά που η βάση της είναι θαμμένη, δείχνει κάπως καχεκτικήκαταμεσής του αχανούς αυτού χώρου. Σύμφωνα με τους

αρχαιογνώστες, το σύμπλεγμα των φιδιών υποστήριζε, μες στο ναότων Δελφών, το χρυσό τρίποδο που είχε αφιερώσει η Ελλάδα, σ'

ένδειξη ευγνωμοσύνης, στο Φοίβο Απόλλωνα, σωτήρα θεό, μετά τηνικηφόρα μάχη των Πλαταιών κατά του Ξέρξη. Ο Κωνσταντίνος, λένε,μετέφερε τη στήλη των όφεων από τους Δελφούς στην καινούρια τουπόλη. Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, λιγότερο διαδεδομένη, αλλά

πιο πιθανή κατά τη γνώμη μου, αν αναλογιστεί κανείς την ελάχιστηκαλλιτεχνική αξία του μνημείου, δεν είναι παρά ένα φυλαχτό πουκατασκεύασε ο Απολλώνιος ο Τυανεύς για να εξορκίσει τα ερπετά.Αφήνω τον αναγνώστη ελεύθερο να διαλέξει ανάμεσα σ' αυτές τις

δύο εκδοχές.

Όσο για τον κτιστό οβελίσκο του Κωνσταντίνου τουΠορφυρογέννητου, που τον έβαζαν πλάι στα επτά θαύματα του

κόσμου, σε μια εποχή, πράγματι, που οι πιο υπέρμετρες υπερβολέςδεν κόστιζαν τίποτα, έχει απομείνει πια μονάχα ο πυρήνας του, έναςάμορφος σωρός από πέτρες, θρυμματισμένες από τη βροχή,καταφαγωμένες από τον ήλιο, γεμάτες σκόνη και ιστούς αράχνης, με

ρωγμές και σκασίματα, ετοιμόρροπες, και χωρίς καμιά καλλιτεχνική

αξία.

Ο σκελετός του μνημείου ήταν επενδυμένος άλλοτε με μεγάλες

επίχρυσες χάλκινες πλάκες με σφυρήλατο έκτυπο διάκοσμο καιστολίδια, που, εξαιτίας του βάρους και της αξίας του μετάλλου,πρέπει να ερέθιζαν την απληστία των λαφυραγωγών. Έτσι οοβελίσκος του Κωνσταντίνου δεν άργησε ν' απογυμνωθεί από το

περίλαμπρο ένδυμά του και ν' απομείνει μονάχα ένας μαυρισμένος



278

ογκόλιθος ογδόντα πόδια ψηλός. Ο χρυσός οβελίσκος, που οιενθουσιώδεις της εποχής σύγκριναν με τον κολοσσό της Ρόδου,

πρέπει πράγματι ν' ακτινοβολούσε μεγαλόπρεπα κάτω από το γαλανό

ουρανό της Κωνσταντινούπολης, ανάμεσα στα περίλαμπρα μνημείατης αρχαίας τέχνης, πάνω από τις κιονοστοιχίες του Ιπποδρόμου, που

ήταν κατάμεστες από πολυτελώς ντυμένους θεατές. Αλλά για να τονφανταστεί κανείς, πρέπει η σκέψη να κάνει μια πλήρη εργασίααναστήλωσης.

Άλλοτε οι Τούρκοι έκαναν ιππικούς αγώνες και ασκούνταν στον

εξακοντισμό του τζιρίτ μέσα σ' αυτό το στάδιο που ήτανολοκληρωτικά διατεθειμένο στα ιππικά θεάματα. Η μεταρρύθμιση και

η εισαγωγή της ευρωπαϊκής τακτικής συντέλεσαν στην κατάργησηαυτού του παιχνιδιού, που ταιριάζει καλύτερα στους ελεύθερουςκαβαλάρηδες της ερήμου και των στεπών της Ασίας παρά στασυντάγματα του τακτικού ιππικού που εκπαιδεύτηκαν σύμφωνα με

τις μεθόδους της σχολής Σωμύρ.

Δίπλα στο Ατμεϊντάν βρίσκεται το Ετ-Μεϊντάν (κρεαταγορά), ένατρομερό και δυσοίωνο μέρος, παρ' όλο που λούζεται στις χαρούμενες

αχτίδες του ήλιου. Αν κοιτάξετε αυτό το μισορημαγμένο τζαμί, τουςτοίχους του που έχουν διατηρήσει τα σημάδια της φωτιάς, θαδιακρίνετε εύκολα ακόμα τα ίχνη των οβίδων. Το χώμα του, πουσήμερα είναι λευκό και κονιορτώδες, είχε βαφτεί βαθιά με αίμα. Μες

στο Ετ-Μεϊντάν είχε γίνει η σφαγή των γενίτσαρων που έγινε το θέμαενός θηριωδώς ρομαντικού πίνακα του Σαμαρτέν. Το μεγάλομακελειό είχε ένα φόντο αντάξιό του.

Ο σουλτάνος Μαχμούτ, προαισθανόμενος με το ένστικτο της

μεγαλοφυίας ότι η αυτοκρατορία έτεινε προς το τέλος της, πίστεψεότι θα την έσωζε αν της έδινε όπλα ισάξια με τα όπλα τωνχριστιανικών βασιλείων, και θέλησε να εκπαιδεύσουν τα

στρατεύματα του Αιγύπτιοι αξιωματικοί προγυμνασμένοι σύμφωναμε, την ευρωπαϊκή τακτική. Η τόσο απλή και τόσο δίκαιη αυτήμεταρρύθμιση προκάλεσε ανυπέρβλητες αντιρρήσεις ανάμεσα στουςγενίτσαρους· τα γκρίζα μουστάκια τους σηκώθηκαν όρθια από

αγανάκτηση· οι φανατικοί ωρύονταν ότι πρόκειται για ιεροσυλία,



279

επικαλέστηκαν τον Αλλάχ και τον Μωάμεθ, και λίγο έλειψε ναθεωρηθεί ο ηγέτης των πιστών γκιαούρης λόγω της επιμονής του να

εισαγάγει τα διαβολικά αυτά τεχνάσματα που ούτε ο Μεχμέτ Β' ούτε

ο Σουλεϊμάν Α' είχαν ανάγκη για να κάνουν κατακτήσεις και να τιςδιατηρήσουν.

Ευτυχώς ο Μαχμούτ, που ήταν άνθρωπος αποφασιστικός καιδύσκολα μπορούσε κανείς να τον πτοήσει, ήταν αποφασισμένος νανικήσει ή να πεθάνει στη μάχη· η αυθάδεια των γενίτσαρων, ίδια μετην αυθάδεια των πραιτωριανών και των στρελιέτς80, δεν ήταν πλέον

ανεκτή, και οι διαρκείς εξεγέρσεις τους έκαναν το θρόνο, του οποίουθεωρητικά ήταν το υποστήριγμα, να κλυδωνίζεται. Η ευκαιρία δεν

άργησε να έρθει. Ένας Αιγύπτιος εκπαιδευτής χτύπησε έναν Τούρκοστρατιώτη ανυπότακτο ή ηθελημένα αδέξιο. Αμέσως οιαγανακτισμένοι γενίτσαροι υπερασπίστηκαν το συνάδελφό τους,αναποδογυρίζοντας τα τσουκάλια τους σ' ένδειξη εξέγερσης και

απειλώντας να βάλουν φωτιά στις τέσσερις γωνιές της πόλης.

Ήταν, ως γνωστόν, ο τρόπος τους να διαμαρτύρονται και ναεκδηλώνουν τη δυσαρέσκειά τους. Συγκεντρώθηκαν μπροστά στο

παλάτι του Χουσρέβ πασά, του αγά τους, ζητώντας με αλαλαγμούς τοκεφάλι του μεγάλου βεζίρη και του μουφτή, που είχαν επιδοκιμάσειτις ανόσιες μεταρρυθμίσεις του Μαχμούτ· αλλά δεν είχαν να κάνουνμ' έναν από αυτούς τους οργισμένους σουλτάνους που χαίρονταν να

κατευνάζουν μιαν ωρυόμενη εξέγερση ρίχνοντάς της για τροφή λίγακεφάλια.

Μαθαίνοντας το νέο της στάσης, ο σουλτάνος Μαχμούτ έτρεξεολοταχώς από το Μπεσίκτας όπου βρισκόταν, συγκέντρωσε τα

στρατεύματα που του είχαν μείνει πιστά, συγκάλεσε τους ουλεμάδεςκαι πήρε από το τζαμί του Αχμέτ, που ήταν δίπλα στον Ιππόδρομο, τολάβαρο του προφήτη, το οποίο ξεδιπλώνουν μόνο όταν η

αυτοκρατορία είναι σε κίνδυνο. Κάθε καλός μωαμεθανός οφείλει τότενα συνεργήσει με τον ηγέτη των πιστών, γιατί πρόκειται για έναν ιερόπόλεμο. Ήταν η αρχή της κατάργησης των γενίτσαρων.

Οι γενίτσαροι οχυρώθηκαν μες στο Ετ-Μεϊντάν, κοντά στο στρατώνα



280

τους· τα τακτικά στρατεύματα του Μαχμούτ κατέλαβαν τουςπαράπλευρους δρόμους με τα κανόνια να σημαδεύουν την πλατεία· ο

ατρόμητος σουλτάνος πέρασε πολλές φορές καβάλα στο άλογό του

μπροστά από τα εξεγερμένα στίφη, αψηφώντας χίλιους θανάτους καικαλώντας τα να διαλυθούν. Η αναμονή τραβούσε σε μάκρος, μια

στιγμή δισταγμού μπορούσε να τα τινάξει όλα στον αέρα. Τότε, έναςαφοσιωμένος αξιωματικός, ο Καρά Τζεχενέμ, έριξε μια κανονιά, τοέναυσμα δόθηκε, και οι μύδροι άνοιξαν έναν αιμόφυρτο δρόμο μες

στις πρώτες σειρές των επαναστατών. Η δράση είχε αρχίσει, ταπυροβόλα βροντούσαν από παντού, απανωτοί τουφεκισμοίτσιτσίριζαν σαν το χαλάζι πάνω από τις άτακτες μάζες τωνσαστισμένων γενίτσαρων, και η μάχη γρήγορα εκφυλίστηκε σε

μακελειό. Σωστό σφαγείο· ήταν αμείλικτοι, οι στρατώνες όπουοχυρώθηκαν οι δραπέτες πυρπολήθηκαν, και όσοι είχαν γλιτώσει τοσίδερο πέθαναν μες στις φλόγες. Οι γνώμες διίστανται σχετικά με τον

αριθμό των νεκρών· οι μεν τον ανεβάζουν στις έξι χιλιάδες, οι δε στιςείκοσι χιλιάδες, άλλοι ακόμα πιο ψηλά. Πέταξαν τα πτλωματα στηθάλασσα, και για πολλούς μήνες τα ψάρια, σαπισμένα από την

ανθρώπινη σάρκα, δεν τρώγονταν.

Η μνησικακία του σουλτάνου Μαχμούτ δε σταμάτησε εκεί. Ότανπεριφέρεται κανείς στο νεκροταφείο του Πέραν ή του Σκούταρι,συναντά πολλές αποκεφαλισμένες στήλες να στέκονται όρθιες με το

μαρμάρινο τουρμπάνι στα πόδια τους, σαν ακέφαλοι άνθρωποι: είναιοι τάφοι των παλιών γενίτσαρων τους οποίους ο θάνατος δενπροστάτεψε από την αυτοκρατορική οργή.

Άραγε η τρομερή αυτή εξολόθρευση ήταν κάτι καλό ή κακό από

πολιτική άποψη; Μήπως ο Μαχμούτ, σκοτώνοντας το μεγάλο αυτό

σώμα, εξάλειψε μια από τις ζωντανές δυνάμεις του Κράτους, μια απότις βάσεις του τουρκικού έθνους; Μπορεί τάχα η τέλεια υλική

πρόοδος ν' αντικαταστήσει αποτελεσματικά την παλιάενεργητικότητα των βαρβάρων; Αξίζει περισσότερο, μες στο λυκόφωςτων παρακμασμένων αυτοκρατοριών, η φλόγα της λογικής από τη

δάδα του φανατισμού; Κανείς δεν μπορεί να το πει ακόμα. Αλλά ταγεγονότα που όλος ο κόσμος είναι ικανός να προβλέψει θ'αποφανθούν σύντομα γι' αυτό, και το έργο του Μαχμούτ θα κριθεί



281

τότε οριστικά. Αλλά να που απομακρύνθηκα για τα καλά από τοταπεινό έργο του λογοτέχνη δαγεροτύπη. Ας επανέλθω σ' αυτό.

Σε κάποια απόσταση από τον Ιππόδρομο, καταμεσής μιας περιοχήςσπαρμένης με πυρπολημένα ερείπια, υπάρχει, στην πίσω πλευράενός λοφίσκου, σαν μαύρο στόμιο, η είσοδος μιας στερεμένης

βυζαντινής κινστέρνας. Κατεβαίνει κανείς εκεί από μια ξύλινη σκάλα.Οι Τούρκοι την ονομάζουν Μπεν Μπιρ Ντερέκ ή οι Χίλιες και ΜίαΚολόνες, αν και στην πραγματικότητα έχει μονάχα διακόσιες είκοσιτέσσερις. Οι κολόνες αυτές, από λευκό μάρμαρο, που καταλήγουν σε

χοντροκομμένα κιονόκρανα ενός κακότεχνου κορινθιακού ρυθμού,ανεπεξέργαστα ή φθαρμένα, υποστηρίζουν ημικυκλικές αψίδες και

σχηματίζουν πολλές κιονοστοιχίες. Έχουν, σε ύψος τριών ή τεσσάρωνποδιών, ως εκεί που ανέβαιναν τα νερά, ένα εξόγκωμα που τουςχρησίμευε προφανώς για βάση όταν η δεξαμενή ήταν γεμάτη. Οβυθός έχει ανυψωθεί από τη σκόνη των αιώνων, τα ερείπια του

θόλου και τα παντός είδους σκουπίδια· γιατί η κινστέρνα πρέπει ναήταν άλλοτε πιο βαθιά. Πάνω στα κιονόκρανα διακρίνονται αμυδράκάποια αινιγματικά σημεία, βυζαντινά ιερογλυφικά που η σημασίατους έχει χαθεί. Ένα έψιλον και ένα φι, που επαναλαμβάνονται

συχνά, μεταφράζονται με τούτες τις λέξεις: «Εύγε, Φιλόξενε». Ηκινστέρνα αυτή, στην πραγματικότητα, εξυπηρετούσε τους ξένους.Χτίστηκε από τον Κωνσταντίνο, το μονόγραμμα του οποίου είναι

αποτυπωμένο πάνω στις μεγάλες ρωμαϊκές πλίνθους του θόλου καιπάνω στους κορμούς πολλών κιόνων. Τώρα, Εβραίοι και Αρμένιοιέχουν εγκαταστήσει εδώ μια βιοτεχνία μεταξιού.

Τα ροδάνια και οι ανέμες τρίζουν κάτω από τις αψίδες του

Κωνσταντίνου, και ο θόρυβος των αργαλειών μιμείται το κελάρυσμα

του στερεμένου νερού· μέσα σ' αυτό το υπόγειο, φωτισμένο από ένααμυδρό ημίφως που το μάχονται βαθιές σκιές, βασιλεύει μια παγερή

δροσιά που σε περονιάζει και ένιωσα έντονη ηδονή όταν ξανανέβηκααπό τα βάθη αυτής της αβύσσου στο χλιαρό φως του ήλιου,συμπονώντας με όλη μου την καρδιά τους άμοιρους εργάτες που

φτιάχνουν κάτω από τη γη έργα της υπομονής σαν τους νάνους καιτους καλικάντζαρους.



282

Σε μικρή απόσταση από αυτή την κινστέρνα, πίσω από την ΑγίαΣοφία, υπάρχει μια άλλη που ονομάζεται Γεριμπατάν Σεράι (το

υπόγειο ανάκτορο). Αυτή δεν κρύβει μεταξοϋφαντουργεία όπως το

Μπεν Μπιρ Ντερέκ. Από την είσοδο, υγρές και διαπεραστικέςαναθυμιάσεις, φορτωμένες καταρροές, πνευμονίες και πλευρίτιδες,

σε τυλίγουν σαν μουλιασμένο πανωφόρι· ένα μαύρο νερό με λίγεςξεφτισμένες πούλιες και λίγους μολυβένιους υδατοστρόβιλους λούζειτις χορταριασμένες κολόνες και κατεβαίνει κάτω από τις σκιερές

αψίδες σε βάθη που το μάτι δεν μπορεί να υπολογίσει, και οι αχτίδεςτων δαδιών δε φτάνουν.

Τίποτα δεν είναι πιο ζοφιερό και πιο τρομαχτικό· οι Τούρκοι

ισχυρίζονται ότι τα τζίνια, οι βρικόλακες και οι αφρίτες κάνουνσατανιστικές τελετές μες στο πένθιμο παλάτι και ότι πάλλουν εκείχαρμόσυνα τα νυχτεριδίσια φτερά τους τα μουλιασμένα από ταδάκρυα του θόλου. Άλλοτε διέσχιζαν με καράβι τούτη την υπόγεια

θάλασσα, ένα ταξίδι που πρέπει να έμοιαζε με το διάπλου τωνυποχθόνιων ποταμιών μες στη βάρκα του Χάροντα. Βάρκες,παρασυρμένες σίγουρα από εσωτερικά ρεύματα προς κάποιακαταβόθρα, δεν επέστρεψαν ποτέ από αυτή τη μαύρη αποστολή, που

σήμερα είναι απαγορευμένη και που δε θα είχα εξάλλου τηνπαραμικρή επιθυμία να επιχειρήσώ, ακόμα και αν επιτρεπόταν.



283

ΤΟ ΕΛΜΠΙΣΕΪ ΑΤΙΚΑ

ΣTO ΑΤΜΕΪΝΤΑΝ, ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΑΠΟ TO ΤΖΑΜΙ TOY Aχμέτ, ορθώνεται,

κοντά στο Μεκτέρ Κανέ (αποθήκη αντίσκηνων), ένα τουρκικό σπίτι μεόμορφη όψη: είναι το Ελμπισέι Ατικά, το μουσείο των παλών

οθωμανικών στολών. Μπροστά από το μουσείο, που άνοιξεπρόσφατα για το κοινό, υπάρχει μια αυλή με ολάνθιστη δροσερήπρασινάδα και μια κρήνη που κελαρύζει μέσα σε μια μαρμάρινηυδροδόχο· αν δεν υπήρχε στην πόρτα ένας υπάλληλος υπεύθυνος για

την είσπραξη του αντίτιμου των εισιτηρίων, θα πίστευε κανείς ότιβρίσκεται στο κονάκι ενός μπέη. Τίποτα δεν προκαλεί πιο ευχάριστηγαλήνη από αυτή την αναδρομική ιματιοθήκη της παλιάς τουρκικής

αυτοκρατορίας: η σκιά και η σιωπή του παρελθόντος λούζουν αυτό τοήρεμο άδυτο με τις τερπνές αποχρώσεις τους· με το που πατάεικανείς το πόδι του μες στο Ελμπισέι Ατικά παλινδρομεί από το παρόν

στην ιστορία.

Στο πλατύσκαλο, σαν έμβλημα ή σαν φρουρός, διακρίνεται αρχικάένας γενίτσερι κουλούκ-νεφέρ, ένας γενίτσαρος δηλαδή τηςσωματοφυλακής. Την εποχή της παντοδυναμίας των γενίτσαρων,

ήταν αδύνατον να περάσει κανείς μπροστά από φυλάκιο τηςαπείθαρχης αυτής εθνοφυλακής χωρίς λίγο πολύ να τον ληστέψουν·έπρεπε, όπως λένε, ή να χαρατσωθεί ή να ξυλοφορτωθεί, να

προπηλακιστεί και να κατασυκοφαντηθεί.

Μια κούκλα, με το κεφάλι και τα χέρια από ξύλο σκαλισμένο καιχρωματισμένο μαστορικά, φοράει την αμφίεση του παλιούγενίτσαρου· η παραβίαση αυτή της τουρκικής συνήθειας, που

απαγορεύει οποιαδήποτε αναπαράσταση του ανθρώπινουπροσώπου, είναι αξιοσημείωτη και αποδεικνύει μια εξασθένιση τηςθρησκευτικής προκατάληψης, που προήλθε αναμφίβολα από την

επαφή με τους χριστιανικούς πολιτισμούς· ένα τέτοιο μουσείο, όπουβλέπει κανείς σχεδόν εκατόν σαράντα τυπικά δείγματα, θα ήταναδιανόητο άλλοτε· τώρα δεν ενοχλεί κανέναν, και συχνά ένας παλιόςγενίτσαρος που γλίτωσε από το μακελειό έρχεται εδώ να

ονειροπολήσει μπρος στα αποφόρια των συμπολεμιστών του, καιστενάζει αναπολώντας τις παλιές καλές μέρες που χάθηκαν.



284

Αυτός ο γενίτσερι κουλούκ-νεφέρ έχει το μούτρο ενός πρόσχαρουλήσταρχου: τα έντονα σχηματισμένα χαρακτηριστικά του, τονισμένα

από ένα μακρύ μουστάκι, αναδίνουν μια αγριωπή αγαθότητα· είναι

φανερό ότι θα ήταν ικανός να δείχνει γραφικός μέσα σε μιαανθρωποσφαγή, και δεσπόζει στην πόζα του η γεμάτη περιφρόνηση

νωχέλεια ενός προνομιούχου σώματος που θεωρεί ότι τουεπιτρέπονται τα πάντα: καθισμένος σταυροπόδι, παίζει τη louta, έναείδος κιθάρας με τρεις χορδές, για να διασκεδάσει την απραξία της

σκοπιάς. Φοράει ένα κόκκινο φέσι γύρω από το οποίο είναι τυλιγμένοσαν τουρμπάνι ένα κομμάτι κοινό ύφασμα, μια καφέ καζάκα που οιάκρες της μπαίνουν στο ζωνάρι, και μια φαρδιά περισκελίδα απόγαλάζια τσόχα· μες στο ζωνάρι του, που είναι συγχρόνως οπλοστάσιο

και τσέπη, στοιβάζονται και προεξέχουν το μαντίλι, η πετσέτα, ηκαπνοσακούλα, τα μαχαίρια, τα γιαταγάνια και τα πιστόλια. Ησυνήθεια αυτή να χώνει κανείς τα πάντα μες στο ζωνάρι του είναι

κοινή στους Ισπανούς και τους Ανατολίτες· θυμάμαι που είχα δει στηΣεβίλλη μια μάχη με μαχαίρια, όπου μοναδικός τραυματίας ήταν έναπεπόνι που συγκρατούσε η faja ενός αντιπάλου.

Μπροστά στον γενίτσερι είναι τοποθετημένο ένα τραπεζάκι

σκεπασμένο με παλιά, ευτελούς αξίας, τουρκικά νομίσματα-άσπρα,παράδες, γρόσια που έχουν γίνει σπάνια- προερχόμενα από την

παράνομη είσπραξη φόρων από τους ανυπεράσπιστους πολίτες της

Κωνσταντινούπολης. Κοντά του ροδοκοκκινίζουν πάνω σε μια σχάρακάτι καλαμπόκια με χρυσά σπυριά, δείπνο στο οποίο αρκείται ηανατολίτικη ολιγάρκεια. Τον προσπερνάμε άφοβα, γιατί είναι ξύλινος,

και έχουμε πληρώσει δέκα παράδες στην πρώτη πόρτα.

Απέναντι από αυτό τον επαίτη γενίτσαρο στέκονται όρθιοι κάποιοι

στρατιώτες που ανήκουν στο ίδιο σώμα, με σχεδόν παρόμοια στολή.Διαβαίνοντας το κατώφλι, βρισκόμαστε μέσα σε μια μακρόστενη

αίθουσα, φωτισμένη αμυδρά και κοσμημένη με μεγάλες τζαμωτέςπροθήκες που περικλείουν κούκλες ντυμένες με τέλεια φροντίδα καιμε εξονυχιστική πιστότητα. Είναι η αίθουσα του Κούρτιους και η

έκθεση της Τυσώ ενός κόσμου που χάθηκε. Εδώ έχουν συλλεχθεί, σανδείγματα προκατακλυσμιαίων ζώων στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας,οι άνθρωποι και οι φυλές που καταργήθηκαν από το πραξικόπημα



285

του Μαχμούτ. Εδώ ξαναζεί, με μια ζωή ασάλευτη και νεκρή, ηφανταστική και χιμαιρική Τουρκία των τουρμπανιών, όμοιων με

φόρμες ζαχαροπλαστικής, των δολαμάδων που είναι γαρνιρισμένοι

με δέρμα γαλής, των περίτεχνων κωνικών κομμώσεων, των σακακιώνμε τον ήλιο στην πλάτη, των βαρβαρικά ιδιόρρυθμων όπλων, η

Τουρκία των μαμαμούχων. των μελοδραμάτων και των παραμυθιών.Είκοσι επτά χρόνια μονάχα έχουν κυλήσει από τη σφαγή τωνγενίτσαρων, και μοιάζει ότι είναι αιώνας, τόσο ριζική είναι η αλλαγή.

Με τη βίαιη θέληση του μεταρρυθμιστή, οι παλιές εθνικές φορεσιέςαφανίστηκαν, και στολές κατά κάποιο τρόπο σύγχρονες έχουν γίνειιστορικά κειμήλια.

Κοιτάζοντας πίσω από τις τζαμωτές προθήκες αυτά τα μυστακοφόραή γενειοφόρα πρόσωπα, με τα στυλωμένα μάτια, με τα ολοζώνταναχρώματα, φωτισμένα από ένα λοξό αχνό φως, έχει κανείς μιαπαράξενη αίσθηση, μια απροσδιόριστη δυσφορία. Η χοντροκομμένη

αυτή αναπαράσταση, που διαφέρει από την καλλιτεχνική, σε κάνει ν'ανησυχείς με την ίδια την αυταπάτη που προκαλεί· αναζητώντας τονενδιάμεσο κρίκο από το άγαλμα στο ζωντανό ον, συναντά κανείς τοπτώμα· τα χρωματισμένα πρόσωπα, όπου κανένας μυς δε συσπάται,

σου προκαλούν στο τέλος τον ίδιο τρόμο που προκαλούν οιφτιασιδωμένοι νεκροί όταν μεταφέρονται με ακάλυπτο πρόσωπο. Οιμακριές αυτές σειρές των αλλόκοτων χαρακτηριστικών τύπων, που

διατηρούν τις άκαμπτες και καταναγκαστικές στάσεις που τους έχουνδώσει, μοιάζουν με το λαό του ανατολίτικου παραμυθιού πουμαρμάρωσε ένας εκδικητικός μάγος. Λείπει μόνο ο ψηλός γέροντας

με τη λευκή γενειάδα, μοναδικός ζωντανός της νεκρής πόλης, πουδιαβάζει το Κοράνι πάνω σ' έναν πέτρινο πάγκο στην είσοδο τηςπόλης. Παριστάνεται, αν θέλετε -με πεζό τρόπο, πράγματι- από τον

άνθρωπο που εισπράττει στην πόρτα το αντίτιμο των εισιτηρίων.

Δεν μπορώ να περιγράψω μία μία τις εκατόν σαράντα φιγούρες πουείναι κλεισμένες μέσα σ' αυτές τις διώροφες τζαμωτές προθήκες,πολλές από τις οποίες δεν έχουν παρά μόνο κάποιες ανεπαίσθητες

διαφορές ως προς το σχήμα ή το χρώμα, άλλωστε κάτι τέτοιο θ'απαιτούσε να παραφορτώσω το κείμενό μου μ' ένα πλήθοςτουρκικών λέξεων δυσανάγνωστων και με δύσκολη ορθογραφία. Η



286

δουλειά αυτή, εξάλλου, έγινε με τρόπο ακριβή όσο και λαμπρό απότον κύριο Ζωρζ Νογκές, γιο του αρχισυντάκτη της γαλλικής

εφημερίδας της Κωνσταντινούπολης, με μια φροντίδα που δεν μπορεί

να δείξει ένας βιαστικός ταξιδιώτης, υποχρεωμένος να δει την έκθεσηεπί τροχάδην. Χάρη στον κατάλογό του μπορέσαμε να δώσουμε σε

κάθε κούκλα το όνομα που της αντιστοιχεί. Η τιμή που τουαποδίδουμε μας επιτρέπει να δανειστούμε με λιγότερησχολαστικότητα κάποιες λεπτομέρειες που έχουν ξεχαστεί.

Το Ελμπισέι Ατικά αποτελείται βασικά από ενδυμασίες από την παλιά

οικία του Σουλτάνου και από διαφορετικές στολές γενίτσαρων.Υπάρχουν επίσης κάποιες κούκλες που παριστάνουν χειροτέχνες

ντυμένους με την παλιά μόδα, αλλά ολιγάριθμες.

Ο πρώτος υπάλληλος ενός σεραγιού είναι φυσικά ο αρχηγός τωνευνούχων (κιζλάρ αγάς). Εκείνος που έχουν κλείσει πίσω από τιςτζαμωτές προθήκες του Ελμπισέι Ατικά, ως δείγμα του είδους, είναιπερίλαμπρα ντυμένος μ' ένα γούνινο πανωφόρι των τιμών από

μπροκάρ με κλαδογραφίες και λουλούδια, φορεμένο πάνω από μιακόκκινη μεταξωτή χλαμύδα κι ένα πολύ φαρδύ παντελόνι που

κρατιέται στη μέση από ένα κασμιρένιο ζωνάρι. Φοράει στο κεφάλιτου ένα κόκκινο τουρμπάνι με κορδέλα από μουσελίνα, και στα πόδιατου μποτίνια από κίτρινο μαροκινό.

Ο μεγάλος βεζίρης (σαντραζάμ) έχει ένα τουρμπάνι ιδιόμορφουσχήματος: ο θόλος του, με κωνική κορυφή και τετράγωνο γύρο,

περιβάλλεται στη βάση του από μια στριφογυριστή μουσελίνα που τησυγκρατεί και τη διασχίζει διαγωνίως μια στενή χρυσή λωρίδα·φοράει, όπως και ο αργηγός των ευνούχων, ένα κουρκλού καφτάν

(γούνινο πανωφόρι των τιμών) από μπροκάρ με πράσινα και κόκκιναάνθη· από το κασμιρένιο ζουνάρι του βγαίνει η σκαλιστή καιλιθοστόλιστη λαβή της χαντζάρας του. Ο Σεΐχ -ουλ-ισλάμ και ο καπιτάν

πασάς είναι ντυμένοι σχεδόν παρόμοια· μ' εξαίρεση το τουρμπάνι,που το αποτελεί ένα φέσι από ένα πλούσιο περιτυλιγμένο ύφασμα.

Ο σιλιχτάρ αγάς, ή αρχηγός των ξιφοφόρων, έχει ένα ύφος ολότελαιερατικό και βυζαντινό μες στο περίλαμπρα ασυνήθιστο ρούχο του· το



287

τουρμπάνι του, ιδιόρρυθμου σχήματος, τον κάνει να μοιάζει αμυδράμε φαραώ που φοράει στο κεφιάλι του ένα pschent, και το πρότυπό

του μοιάζει να έχει έρθει από κάποια αιγυπτιακή πινακίδα με

ιερογλυφικά· ο χιτώνας του από χρυσό μπροκάρ με ασημένιεςκλαδογραφίες, ραμμένος σαν δαλματική εσθήτα, θυμίζει το φαιλόνιο

των ιερέων· το σπαθί του σουλτάνου, κλεισμένο με σεβασμό μέσα σεμια βιολετιά ατλαζένια θήκη, ξεκουράζεται στον ώμο του. Στησυνέχεια φανερώνεται μια φιγούρα που φοράει ένα μαύρο χιτώνα με

σχιστά χρυσοποίκιλτα μανίκια (τζουμπέ) κι ένα φέσι στο κεφάλι· είναιο μπας τσουχαντάρ, ένα είδος αξιωματούχου επιφορτισμένου νακουβαλάει στα χέρια του τα γούνινα πανωφόρια του σουλτάνουστους περιπάτους του· ύστερα έρχεται ο τσαούς αγάς (αρχηγός των

κλητήρων), μ' ένα χιτώνα από χρυσό ύφασμα και κασμιρένιο ζωνάριπου κλείνει με μεταλλικά ελάσματα απ' όπου ξεπηδάει ένα ολόκληροοπλοστάσιο· το χρυσό σκουφί του καταλήγει σ' ένα λεπτό

μισοφέγγαρο, έχει ένα κέρατο μπροστά κι ένα κέρατο πίσω,ιδιότροπο καπέλο που φέρνει στο νου τη σεληνιακή Ίσιδα· ο αρχηγόςτων κλητήρων, που θα ήταν το ίδιο ταιριαστός στη θύρα του παλατιού

των Θηβών ή της Μέμφιδας, κρατάει στο χέρι του ένα ατσάλινο ραβδίμε διχαλωτή λαβή, που μοιάζει αρκετά με νειλόμετρο, άλλη

αιγυπτιακή ομοιότητα· το ραβδί αυτό είναι το διακριτικό τωνλειτουργημάτων του. Προβάλλει κατόπιν ένας αγάς του σεραγιού μ'

ένα λευκό μεταξωτό χιτώνα, που τον σφίγγει μια ζώνη από χρυσάελάσματα, και μ' ένα κυλινδρικό σκούφο στο κεφάλι. Τούτη η κούκλα,ντυμένη παρομοίως, με εξαίρεση ένα χρυσό καπέλο που φαρδαίνει

στην κορφή από τέσσερις καμπύλες, σαν κράνος Πολωνούλογχοφόρου ιππέα, είναι ένας ντιλσίζ (μουγγός), ένας από εκείνουςτους αποτρόπαιους εκτελεστές της δικαιοσύνης ή των μυστικών

εκδικήσεων, που περνούσαν στο λαιμό των απείθαρχων πασάδων το

μοιραίο μεταξωτό κορδόνι, και η σιωπηλή εμφάνιση των οποίωνέκανε ακόμα και τους πιο ατρόμητους να χλομιάζουν.

Ύστερα είναι συγκεντρωμένοι οι σαρικτσή μπασή, στους οποίους έχει

ανατεθεί η φύλαξη των τουρμπανιών του Σουλτάνου, οι μάγειρες καιοι κηπουροί με τον κόκκινο σκούφο, παρόμοιο με το σκούφο τωνΚαταλανών, που πέφτει και σακουλιάζει προς τα πίσω· οι θυρωροί και

οι μπαλτατζήδες με τα κατσαρά μαλλιά και τον περσικό σκούφο· οι



288

σουλάκηδες με το βερικοκί δολαμά και το κόκκινο παντελόνι, σαν τονΡουμπίνι81 όταν παίζει τον Μαυριτανό της Βενετίας· οι πεγίκ με το

βιολετί χιτώνα και το στρογγυλό σκούφο μ' ένα λοφίο από φτερά

ανοιγμένα σαν βεντάλια. Οι μπαλτατζήδες, οι σουλάκηδες και οι πεγίκαπαρτίζουν την ιδιαίτερη φρουρά του σουλτάνου και τον

περιτριγυρίζουν στις επίσημες περιστάσεις, στο Μπαϊράμι, στοΚουρμπάν Μπαϊράμι και κάθε φορά που πηγαίνει εν πομπή στατζαμιά.

Η σειρά κλείνει με δυο νάνους ντυμένους με αλλόκοτα και γελοία

ρούχα. Τα μικρόσωμα αυτά τέρατα με πρόσωπα σαν δαιμόνων καιφτερωτών στοιχειών έχουν μετά βίας δυόμισι πόδια ύψος, και θα

στέκονταν επάξια δίπλα στον Περκέο, το νάνο του εκλέκτοραΚάρολου-Φίλιππου· στον Μπεμπέ, το νάνο του βασιλιά της Πολωνίας·στον Μάρι-Μπόρμπολα και τον Νικολάσικο Περτουσάτο, τους νάνουςτου Φίλιππου Δ'· στον Τομ Πους, το νάνο ευγενή. Είναι ευτράπελοι

και αποκρουστικοί, και η τρέλα καγχάζει στα σαρκώδη χείλη τους,γιατί ο ρόλος του τρελού και του νάνου συγχέονται εύκολα· τακακοφτιαγμένα κεφάλια τους δυσχεραίνουν τη σκέψη. Η ύπατηεξουσία ανέκαθεν αγαπούσε να κάνει αντίθεση με τους εντελώς

καταφρονεμένους. Ένας κακάσχημος τρελός, που φλυαρεί με τατρελοκούδουνά του πάνω στα σκαλιά του θρόνου, ήταν πάνταευπρόσδεκτος στο πλευρό των βασιλιάδων του μεσαίωνα· δεν ισχύει

το ίδιο στην Τουρκία, όπου λατρεύουν τους τρελούς σαν αγίους, αλλάείναι πάντα ευχάριστο, όταν είσαι ένας αστραφτερός σουλτάνος, ναέχεις πλάι σου ένα ανθρώπινο πιθήκι που αναδεικνύει εξ αντιθέσεως

την αίγλη σου.

Ο πρώτος έχει έναν κίτρινο χιτώνα, που σφίγγει με μια χρυσή ζώνη,

και φοράει στο κεφάλι ένα σκουφί σε σχήμα γελοίου στέμματος· ταποδαράκια του δεύτερου, που είναι ντυμένος πιο λιτά, είναι

εξαφανισμένα μέσα σ' ένα μακρύ παντελόνι σαν των Μαμελούκων,που πέφτει πάνω στα μικροσκοπικά του συρτοπάπουτσα, και είναιφασκιωμένος μέσα σ' ένα μεγάλο λευκό πανωφόρι με φαρδιά

μανίκια· θαρρείς ότι ήταν ένα παιδί που για να διασκεδάσει ντύθηκεμε τα ρούχα του παππού του. Το τουρμπάνι του, σκουρόχρωμο, δενέχει καμία ιδιαιτερότητα. Το λειτούργημα του νάνου δεν έχει πέσει σε



289

αχρηστία στην αυλή της Τουρκίας· πάντα περιβάλλεται εκεί με τιμές. Έχω σκιαγραφήσει στην περιγραφή του Μπαϊραμιού το νάνο του

σουλτάνου Αμπντούλ-Μετζίτ, ένα κοντοπίθαρο τέρας μεταμφιεσμένο

σε πασά της μεταρρύθμισης.

Πίσω από την ίδια τζαμωτή προθήκη φαίνεται ένας άρρωστος αγάς,

που τον σέρνουν οι υπηρέτες του μέσα σε μια δίτροχη χειράμαξα ηοποία μου θύμισε την ταξιδιωτική καρέκλα του Καρόλου Ε', πουφυλάσσεται στην Αρμερία της Μαδρίτης. Τώρα οι υγιείς αγάδεςμετακινούνται με κουπέ Erler ή με ξέσκεπες άμαξες Clochez. Το

Παρίσι και η Βιέννη στέλνουν τα αριστουργήματα της αμαξοποιίαςτους στην Κωνσταντινούπολη, απ' όπου σύντομα θα εξαφανιστούν

εντελώς οι ταλίκες με τις μπογιατισμένες και επιχρυσωμένες κάσεςκαι οι χαρακτηριστικοί αραμπάδες που τους σέρνουν μεγάλα σταχτιάβόδια. Το τοπικό χρώμα χάνεται στον κόσμο οριστικά και αμετάκλητο.

Το υπόλοιπο μουσείο συμπληρώνεται από το σώμα των γενίτσαρων,που βρίσκεται εκεί ακέραιο, λες και ο σουλτάνος Μαχμούτ δεν είχε

δώσει εντολή να το μυδροβολήσουν στην πλατεία του Ετ-Μεϊντάν.Υπάρχουν δείγματα από κάθε παραλλαγή. Αλλά μάλλον, πριν

περιγράψω τις στολές των γενίτσαρων, θα ήταν ίσως καίριο να δώσωμια ιδέα για την οργάνωσή τους.

Οι γενίτσαροι (νέο στράτευμα) καθιερώθηκαν από τον Μουράτ Δ', μεσκοπό να περιβάλλεται από ένα επίλεκτο σώμα, μια ειδική φρουρά,στην αφοσίωση της οποίας θα μπορούσε να υπολογίζει· ο πρώτος

πυρήνας σχηματίστηκε από τους σκλάβους του και, αργότερα,μεγάλωσε από τους αιχμαλώτους πολέμου και τους νεοσύλλεκτους.

Ο ορτάς (σώμα) των γενίτσαρων ήταν διαιρεμένος σε οντάδες(θαλάμους), και οι διάφοροι αξιωματούχοι έπαιρναν μαγειρικούςτίτλους που ακούγονται γελοίοι στην αρχή, έχουν όμως μια εξήγηση.Ο παρασκευαστής της σούπας (τσορμπατζής), ο μάγειρας (αστσησί), οπαραμάγειρας (καρά κουλουκτζής), ο νερουλάς (σάκας), μοιάζουν

ιδιόρρυθμες στρατιωτικές βαθμίδες. Για να συμβαδίσει μ' αυτή τημαγειρική ιεραρχία, κάθε οντάς, πέρα από το λάβαρό του, είχε γιαέμβλημα ένα τσουκάλι που έφερε πάνω του τον αριθμό του



290

συντάγματος. Τις μέρες της επανάστασης, αναποδογύριζαν τατσουκάλια τους, και ο σουλτάνος χλόμιαζε στο βάθος του σεραγιού

του· γιατί οι γενίτσαροι δεν αρκούνταν πάντα σε λίγα κεφάλια και η

εξέγερση μετατρεπόταν ενίοτε σε επανάσταση. Υψηλόμισθοι,καλοταϊσμένοι, δυνατοί από προνόμια που τους παραχωρήθηκαν ή

απέσπασαν μόνοι τους, οι γενίτσαροι είχαν σχηματίσει στο τέλος έναέθνος στην καρδιά του ίδιου του έθνους, και ο αγάς τους ήταν μιααπό τις πιο σπουδαίες προσωπικότητες της αυτοκρατορίας.

Το δείγμα του αγά που εκτίθεται στο Ελμπισέι Ατικά είναι εξαίσια

ντυμένο: οι πιο βαρύτιμες γούνες γαρνίρουν το πανωφόρι του με ταβαριά χρυσά κεντίδια και μια αραχνοΰφαντη ινδική μουσελίνα

περιβάλλει το τουρμπάνι του· το κασμιρένιο ζωνάρι του συγκρατείμια συλλογή από πανάκριβα όπλα: δαμασκηνές λάμες μελιθοκόλλητες λαβές, πιστόλια με ασημένιους ή χρυσούς κόπανους καιένθετους γρανάτες, περουζέδες και ρουμπίνια. Κομψά

συρτοπάπουτσα από κίτρινο μαροκινό με περίτεχνα ξόμπλιασυμπληρώνουν την αρχοντική και πλούσια στολή του, που είναιισάξια με τις στολές των πιο υψηλόβαθμων αξιωματούχων.

Πλάι στον αγά βρίσκουμε τον μοναχό Μπεκτάς Εμίν Μπαμπά,πολιούχο του σώματος· ο μοναχός αυτός είχε ευλογήσει τον ορτά τωνγενίτσαρων όταν σχηματίστηκε, και τιμούσαν τη μνήμη του με βαθύσεβασμό. Επικαλούνταν τ' όνομά του στις μάχες, στους κινδύνους και

στις κορυφαίες στιγμές. Ο Μπεκτάς Εμίν Μπαμπά, με την ιδιότητατου αγίου προσώπου, δε λάμπει με τη μεγαλοπρέπεια των ρούχωντου, όπως ο αγάς. Η στολή του, από τις πιο λιτές, αναγγέλλει τηναπάρνηση της επίγειας ματαιότητας: απαρτίζεται από ένα λευκό

μάλλινο ράσο που το σφίγγει μια καφέ ζώνη και από ένα φέσι από

ασπριδερή τσόχα παρόμοιο με το σκούφο των περιστρεφόμενωνδερβίσηδων· το φέσι του δεν έχει μεταξωτή φούντα και είναι

γαρνιρισμένο με μια μικρή χνουδωτή σκουρόχρωμη ταινία. Ηπερισκελίδα του, που σταματάει στο γόνατο, αφήνει γυμνά τακοκαλιάρικα και ηλιοκαμένα πόδια του. Ένα μικρό μπακιρένιο

βούκινο κρέμεται στο χέρι του. Αγνοώ τη σημασία αυτού τουσυμβόλου.



292

άλλες τετράγωνες πλάκες, με περίτεχνα έγκαυστα και σκαλιστάκοσμήματα· ανάμεσα στη λάμα και τη λαβή του σπαθιού του

κρέμεται μια χοντρή χάλκινη καμπανούλα σαν εκείνες που κρεμούν,

στην Ισπανία, στο λαιμό των γαϊδουριών το καπέλο του, πουστρογγυλεύει σαν την κορυφή κράνους, διαιρείται στη μέση από μια

χάλκινη βέργα όμοια μ' εκείνη που βλέπουμε πάνω σε κάποιεςπερικεφαλαίες για να προστατεύουν τη μύτη από τα χτυπήματα τουσπαθιού, και από τον αυχένα του ξεγλιστράει ένα κυματιστό γκρίζο

ύφασμα που ξεδιπλώνεται από πίσω· ένα φαρδύ κόκκινο παντελόνισυμπληρώνει την αμφίεσή του που είναι συγχρόνως στενόχωρη καιτραγελαφική. Οι κήρυκες των παλιών κονταρομαχιών δυσφορούσανμάλλον λιγότερο μες στις ογκώδεις πανοπλίες τους απ' όσο τούτος ο

δύστυχος γενίτσερι ουστασή μες στο επίσημο ένδυμά του. Η αμφίεσητου ορτά σακατζή (αρχινερουλά) δεν υστερεί ούτε αυτή σεπρωτοτυπία: το σακάκι του, στρογγυλό και φαρδύ χωρίς μέση,

κομμένο σαν πανωφόρι, είναι καλυμμένο με χάλκινες φολίδες· πάνωστους ώμους του, δυο επωμίδες σαν του τζόκεϊ, επίσης σκεπασμένεςμε μεταλλικά λέπια, προεξέχουν και στεφανώνουν το κεφάλι του μ'

έναν παράδοξο τρόπο· ένα δερμάτινο ασκί είναι δεμένο στην πλάτητου με λουριά· στη ζώνη του είναι περασμένο ένα μαστίγιο - a cat of

nine tails

83

. Παραπέρα, δυο αξιωματούχοι κρατούν το τσουκάλι τουορτά περασμένο από το χερούλι μέσα σ' ένα μακρύ μπαστούνι. Πάνω

στο τσουκάλι, ανάγλυφοι χαρακτήρες δηλώνουν τον αριθμό τουσυντάγματος. Η λεπτομερής περιγραφή του καντηλανάφτη, τουμαστελοφόρου, των μπακλαβαδοφόρων και του gracioso84, με το

τρίχινο σκουφί και το ταμπούρλο, θα μας πήγαινε πολύ μακριά· αςαναφέρω μόνο τους κουμπαρατζήδες (ολμοβολιστές) πουσυμμετείχαν στο σώμα που ίδρυσε ο Αχμέτ πασάς (ο κόμης ντε

Μπονεβάλ), ο διάσημος αρνησίθρησκος, ο τάφιος του οποίου

υπάρχει ακόμα στον τεκέ των περιστρεφόμενων δερβίσηδων τουΠέραν, ένας από τους στρατιώτες του Νιζάμ-ι-τζεντίτ, που καθιέρωσεο σουλτάνος Σελίμ για ν' αντισταθμίσει την επιρροή των γενίτσαρων.

Από αυτό το σώμα, που σχηματίστηκε από τα απομεινάρια τηςεθνοφυλακής του Αγίου Ιωάννη της Άκρας, χρονολογείται η εισαγωγήτης στολής στα οθωμανικά στρατεύματα. Η στολή του Νιζάμ-ι-τζεντίτ

μοιάζει πολύ με τη στολή των ζουάβων και των σπαχήδων του δικούμας στρατού της Αφρικής· κάποια δείγματα Ελλήνων, Αρμενίων και



293

Αρναούτηδων συμπληρώνουν τη συλλογή.

Διασχίζοντας το Ελμπισέι Ατικά, μπρος σ' αυτά τα ερμάρια που

κατοικούνται από φαντάσματα του παρελθόντος, αναπόφευκτααισθάνεται κανείς μελαγχολία, και αναρωτιέται μήπως μια ακούσιαπρονοητικότητα ώθησε τους Τούρκους να κάνουν κατ' αυτό τον τρόπο

ένα βοτανολόγιο του παλιού έθνους τους, που τόσο έντονα απειλείταισήμερα. Ό,τι συμβαίνει τώρα μοιάζει να δίνει μια προφητική χροιά σ'αυτή τη φροντίδα να συγκεντρωθούν οι φυσιογνωμίες της παλιάςοθωμανικής αυτοκρατορίας της Ευρώπης, που κοντεύει να

συρρικνωθεί πάλι στην Ασία.



294

ΚΑΝΤΙΚΙΟΪ

ΕΝΑΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΣΤΟ ΚΑΝΤΙΚΙΟΪ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΤΕΡΨΗ στην οποία οι

κάτοικοι του Πέραν σπάνια αντιστέκονται κατά τις γιορτινές μέρες,ιδίως όσοι δεν είναι ακόμα αρκετά πλούσιοι για να διαθέτουν εξοχικό

σπίτι στο Βόσπορο, ανάμεσα στα θερινά παλάτια των μπέηδων καιτων πασάδων.

Το Καντίκιοϊ (χωριό των δικαστών) είναι μια κωμόπολη της ασιατικήςόχθης αντικριστά στο σεράι, στην περιοχή όπου η θάλασσα του

Μαρμαρά αρχίζει να στενεύει για να σχηματίσει την είσοδο τουΒοσπόρου. Στη θέση του Καντίκιοϊ βρισκόταν άλλοτε η πόλη τηςΧαλκηδόνας, που χτίστηκε από τους Μεγαρείς με οικιστή τον Αρχία,

κατά την εικοστή τρίτη ολυμπιάδα, το εξακόσια ογδόντα πέντε προΧριστού· ιδού λοιπόν ήδη μια αξιοσέβαστη αρχαία καταβολή. Κάποιοισυγγραφείς, ωστόσο, αποδίδουν την ίδρυση της Χαλκηδόνας σ' έναγιο του μάντη Κάλχα, κατά την επιστροφή του από τον Τρωικό

πόλεμο· άλλοι στους αποίκους της Χαλκίδας, στην Εύβοια, εξαιτίαςτων οποίων η καινούρια πολιτεία πήρε την προσωνυμία «πόλη τωντυφλών», επειδή επέλεξαν τούτη τη θέση αντί για εκείνη όπου

χτίστηκε αργότερα το Βυζάντιο. Η μομφή αυτή μοιάζει εντελώςαβάσιμη σήμερα, γιατί από το Καντίκιοϊ έχει κανείς την πιο θαυμάσιαθέα του κόσμου, και η Κωνσταντινούπολη ξεδιπλώνει στην αντίπερα

όχθη, μέσα από την ασημένια γάζα της αχνής ομίχλης της, τημεγαλοπρέπεια των θόλων, των τρούλων και των μιναρέδων της, καιτους όγκους των βαμμένων σπιτιών της με τις συστάδες των δέντρωνενδιάμεσα. Όταν θέλει κανείς ν' απολαύσει το πανόραμα της

Κολωνίας, πρέπει να πάει να μείνει στο Ντόιτς, από την άλλη πλευράτου Ρήνου· ο καλύτερος τρόπος για να δει καλά την Ισταμπούλ είναι

να πάει να πιει ένα φλιτζάνι καφέ στο λιμάνι του Καντίκιοϊ,

Υπάρχουν δυο μεταφορικά μέσα για να κάνει κανείς αυτή τη μικρήδιαδρομή, πρώτα το καΐκι, έπειτα το ατμόπλοιο που καπνίζει κοντάστην ξύλινη αποβάθρα του Γαλατά. Καθώς η διαδρομή είναι κάπωςμεγάλη και το ρεύμα ορμητικό, προτιμάται γενικώς το πυρόσκαφο.

Πήρα και το ένα και το άλλο. Το δεύτερο είναι πιο διασκεδαστικό γιατον ταξιδιώτη, γιατί βλέπει εκεί συγκεντρωμένο σ' ένα μικρό χώρο ένα



295

πλήθος αξιοπερίεργων τύπων που θαρρείς ότι ποζάρουν μπροστάτου. Ο διαχωρισμός των φύλων είναι τόσο ριζωμένος στα ήθη, που το

κατάστρωμα των ατμόπλοιων προορίζεται αποκλειστικά για τις

γυναίκες και συνιστά ένα είδος χαρεμιού όπου μαντρώνουν τιςΤουρκάλες. Οι Αρμένισσες και Ελληνίδες κυρίες, όταν είναι μόνες

τους, πιάνουν επίσης αυτή τη θέση. Όλο το κατάστρωμα είναι γεμάτομε χαμηλά σκαμνάκια, πάνω στα οποία κάθεται κανείς με τα γόναταστο σαγόνι· κάποια αγόρια περιφέρονται κουβαλώντας ποτήρια με

νερό ή με ρακί, τσιμπούκια και φλιτζάνια με καφέ, καραμέλες καιφτηνά γλυκά· γιατί στην Κωνσταντινούπολη πάντα τσιμπολογάς κάτι,και ακόμα και οι σοβαροί υπάλληλοι σταματούν στη γωνιά ενόςδρόμου για να φάνε ένα κομμάτι μπακλαβά ή μια φέτα καρπούζι

κάθε φορά που τους πιάνει πείνα.

Στην πίσω πλευρά της βάρκας στέκονταν πέντε έξι μουσουλμάνες,υπό την επίβλεψη μιας γερόντισσας και μιας νέγρας· πίσω από τα

μάλλον διάφανα γιασμάκια τους από μουσελίνα διακρίνονταναρμονικά και ευγενικά χαρακτηριστικά, και μέσ' από τη χαραμάδαέλαμπαν αγριωπά κάτι μεγάλα μαύρα μάτια στεφανωμένα από πυκνάφρύδια που έσμιγαν με το σουρμέ· η μύτη διέγραφε, κάτω από τα

υφάσματα, μια γαμψή καμπύλη, και το πηγούνι, αιωνίωςκαταπιεσμένο από τις στενές ταινίες του υφάσματος, είχε μια μικρήκλίση προς τα πίσω: είναι το μειονέκτημα των καλλονών της

Τουρκίας· όταν έχουν τα πρόσωπα ξέσκεπα, το πλαίσιο των ματιώντους, του μοναδικού μέρους του προσώπου τους που είναιεκτεθειμένο στον ήλιο, έχει απόχρωση πολύ πιο σκούρα από την

υπόλοιπη επιδερμίδα και σχηματίζει μια μικρή μάσκα που τονίζει μεμοναδικό τρόπο το σεντεφένιο βολβό των ματιών.

Αλλά πώς γνωρίζετε αυτή τη λεπτομέρεια; θ' αναρωτηθεί το δίχωςάλλο ο αναγνώστης, που μυρίζεται κάποια ερωτοδουλειά. Με τον

λιγότερο δονζουανίστικο τρόπο του κόσμου: περιφερόμενος μες στακοιμητήρια, μου έτυχε κάποιες φορές να συλλάβω άθελά μου επ'αυτοφώρω μια γυναίκα που διόρθωνε το γιασμάκι της ή το είχε

αφήσει ανοιχτό εξαιτίας της ζέστης, αμέριμνη λόγω της ερημιάς· αυτόείναι όλο.



296

Οι Τουρκάλες αυτές, που έμοιαζαν ν' ανήκουν στην εύπορη τάξη,είχαν ανοιχτόχρωμους και πεντακάθαρους φερετζέδες, και τα πόδια

τους, στιλπνά από τις φροντίδες του ανατολίτικου λουτρού, έλαμπαν

σαν μάρμαρο ανάμεσα στις ταφταδένιες βράκες τους και τα μποτίνιατους από κίτρινο μαροκινό. Τα πόδια τους είναι γενικά

χοντροκαμωμένα· δεν πρέπει ν' αναζητά κανείς στην Τουρκία ταλυγερά άκρα της αραβικής φυλής. Μια από τις γυναίκες θήλαζε έναπαιδί και πιο πολύ φρόντιζε να καλύψει το πρόσωπό της παρά το

πρησμένο από γάλα στήθος της, ίδιο μάρμαρο με γαλάζιες φλέβες,που δάγκωνε το βρέφος με το ροδαλό του στόμα με τη νωχελικήιδιοτροπία του χορτάτου μωρού.

Κοντά στις μουσουλμάνες ήταν καθισμένες τρεις όμορφες Ελληνίδεςμε περίτεχνα χτενίσματα, όπως είναι του συρμού στο έθνος τους· ένατριγωνικό ύφασμα από γαλάζια γάζα κεντημένο με λίγες αστραφτερέςπούλιες σκέπαζε το πίσω μέρος του κεφαλιού· τα μαλλιά, χωρισμένα

σε κυματιστές λωρίδες όπως στα αρχαία αγάλματα, κυλούσαν απόκάθε πλευρά των κροτάφων τους, στεφανωμένα στις χωρίστρες τους,σαν με προμετωπίδα, από μια τεράστια πλεξίδα όμοια με διάδημα. Ηπλεξίδα αυτή δεν είναι πάντοτε αληθινή, και κάποιες γριές κυράδες

φορούν με μεγάλη φυσικότητα μια πλεξίδα διαφορετικού χρώματοςαπό το φυσικό χρώμα των μαλλιών τους. Μια κυρούλα, καθισμένηκοντά σ' εκείνες τις καλλονές, είχε κάτι μαύρες κοτσίδες πλεγμένες

μαζί με λευκές υφασμάτινες λωρίδες και μια χοντρή πυρόξανθηπλεξίδα στερεωμένη στην κορυφή του κεφαλιού της χωρίς τηνπαραμικρή επιτήδευση.

Οι παλιές στολές χάνονται· οι τρεις νεαρές Ελληνίδες ήταν λοιπόν

ντυμένες σαν Γαλλίδες, αλλά η κόμμωσή τους κι ένα κεντητό

μεταξωτό γιλέκο, παρόμοιο με τα περιστήθια των δικών μαςκομψευόμενων γυναικών, τις έκαναν αρκετά γραφικές· η ευγενική και

αρμονική κατατομή τους έδειχνε ότι ο τύπος της ελληνικής ομορφιάς,που έγινε κλασικός, δεν ήταν παρά απλό αντίγραφο της φύσης. Οάνθρωπος δεν μπορεί να φανταστεί τίποτα, ούτε καν ένα τέρας.

Μπορούσε κανείς, χωρίς να ψάξει πολύ, να συναντήσει ανάμεσα στιςκόρες της Ελευσίνας και των Μεγάρων τα ζωντανά πρότυπα τουΦειδία, του Πραξιτέλη και του Λυσίππου. Οι τρεις όμορφες κόρες στο



297

κατάστρωμα του ατμόπλοιου έφερναν στο νου τις παρθένες τρειςΧάριτες.

Στη διαδρομή όλος ο κόσμος κάπνιζε, και άπειρες γαλαζωπές σπείρεςανέβαιναν κι έσμιγαν με το μαύρο ατμό του φουγάρου· το πλοίο,υπερφορτωμένο στο κατάστρωμα και χωρίς καθόλου έρμα στο

αμπάρι του, κλυδωνιζόταν φριχτά, και αν το ταξίδι είχε κρατήσει ένατέταρτο της ώρας περισσότερο, πολλοί θα πάθαιναν ναυτία, μολονότιτο νερό ήταν λείο σαν καθρέφτης.

Επιτέλους το Μπανγκόρ, έτσι ονομαζόταν αυτό το απαίσιο

παλιοκάραβο, προσορμίστηκε μπροστά στην πέτρινη προκυμαία,

εκτοπίζοντας ένα στολίσκο από καΐκια, και εμείς πατήσαμε το πόδιμας στην ξηρά.

Το λεγόμενο λιμάνι του Καντίκιοϊ, αν και η λέξη λιμάνι είναι κάπως

πομπώδης, πλαισιώνεται από τουρκικά, αρμενικά και ελληνικάκαφενεία, πάντα γεμάτα με πολυποίκιλο κόσμο. Οι κάτοικοι τουΠέραν και οι Έλληνες πίνουν μεγάλα ποτήρια νερό ασπρισμένο από

το ρακί, το τοπικό αψέντι· οι μουσουλμάνοι πίνουν γουλιές γουλιές

θολού καφέ· Φράγκοι, Έλληνες και Τούρκοι κάνουν, εν χορώ, τοροδόνερο μες στην κρυστάλλινη καράφα των ναργιλέδων να

γουργουρίζει, και η πολύγλωσση κραυγή «φωτιά!» σκεπάζει τονυπόκωφο βόμβο των συνομιλιών.

Δεν υπάρχει πιο ευχάριστη αίσθηση από το ν' αναπνέεις τιςαναθυμιάσεις από το τουμπεκί καθισμένος πάνω στο εξωτερικό

ντιβάνι ενός τέτοιου καφενείου, βλέποντας λουσμένα σ' έναγαλαζωπό φως στο βάθος μπροστά σου, πάνω στην όχθη της

Ευρώπης, τα επαλξωτά τείχη του σεραγιού, τα σπίτια τωνΨωμμαθειών και τις ογκώδεις κατασκευές του Επταπυργίου· αλλάδεν ήρθα στο Καντίκιοϊ για ν' απολαύσω αυτό το θέαμα.

Με είχε προσκαλέσει για δείπνο ο Λούντοβικ, ένας Αρμένιος στομαγαζί του οποίου είχα ψωνίσει περσικές παντόφλες, καπνοσακούλες

από το Λίβανο, μεταξωτές εσάρπες της Προύσας με χρυσό καιασημένιο υφάδι, και κάποια από εκείνα τα ανατολίτικα



298

κομψοτεχνήματα χωρίς τα οποία ένας ταξιδιώτης ερχόμενος από τηνΚωνσταντινούπολη δεν είναι ευπρόσδεκτος στο Παρίσι. Ο Λούντοβικ

διαθέτει ένα από τα πιο όμορφα καταστήματα αξιοπερίεργων

αντικειμένων για το οποίο είχα μιλήσει αναλυτικά όταν αναφέρθηκαστο Παζάρι, και έχει χτίσει στο Καντίκιοϊ μια όμορφη κατοικία. Σαν

τους εμπόρους της Σιτέ, οι έμποροι της Κωνσταντινούπολης περνούντη μέρα τους στο μαγαζί τους και επιστρέφουν κάθε βράδυ σε κάποιαεξοχική κατοικία ή αγρέπαυλη για να ζήσουν με την οικογένειά τους,

αφήνοντας κάθε εμπορική σκέψη στο κατώφλι.

Ακολούθησα ως το τέρμα το μεγάλο δρόμο του Καντίκιοϊ, σύμφωναμε τις οδηγίες που μου είχαν δώσει· είναι αρκετά γραφικός, με τα

βαμμένα σπίτια του, τα χαγιάτια, τους επικλινείς ορόφους, τουςμουχαριαμπέδες με τα πυκνά καφασωτά, και τις πιο μοντέρνεςκατοικίες όπου γίνονται αισθητές κάποιες αδιαμόρφωτες ακόματάσεις αγγλικής ή ιταλικής τεχνοτροπίας. Μερικές λευκές προσόψεις

διακόπτουν κάπου κάπου την αρμενική και τουρκική ποικιλοχρωμίαχωρίς να προξενούν πολύ κακή εντύπωση. Στο σκαλοπάτι τωνανοιχτών θυρών ήταν καθισμένες ή συγκεντρωμένες όμορφεςκοπέλες που δεν το έβαζαν στα πόδια με μια ματιά· ταλίκες

τραντάζονταν πάνω στο λιθόστρωτο, μεταφέροντας οικογένειες πουπήγαιναν στην εξοχή· Τούρκοι ιππείς περνούσαν καβάλα σταβερβερικά άλογά τους, μ' έναν υπηρέτη να τους ακολουθεί πεζός και

με το χέρι ακουμπισμένο πάνω στα καπούλια του υποζυγίου·παπάδες, ντυμένοι μ' ένα βιολετί χιτώνα παρόμοιο με το χιτώνα τωνκαθηγητών μας του γυμνασίου και μ' ένα δικαστικό πίλο στο κεφάλι

από τον οποίο κρεμόταν ένα μακρύ πέπλο από μαύρη γάζα,περπατούσαν με βαρύ βήμα χαϊδεύοντας την κατσαρή γενειάδα τους·παντού υπήρχε ζωηρή κίνηση.

Στο τέλος του μεγάλου δρόμου, τα σπίτια αραιώνουν και

περιβάλλονται από πιο μεγάλους κήπους. Περπατάει κανείς κατάμήκος μακριών λευκών τοίχων ή ξύλινων φραχτών, πάνω από τουςοποίους προβάλλουν σε συστάδες τα σαρκώδη φύλλα της συκιάς ή σε

γιρλάντες οι κληματίδες του αμπελιού.

Μετά από λίγα λεπτά περπάτημα, διέκρινα μια λευκή πόρτα με



299

γαλάζια ανάγλυφα στολίδια: ήταν το σπίτι του Λούντοβικ· μπήκα, καιμε υποδέχτηκε μια γοητευτική γυναίκα με μεγάλα μαύρα μάτια και

μακρόστενο νεανικό πρόσωπο που έφερε όλα τα τυπικά

χαρακτηριστικά της αρμενικής φυλής, μιας από τις πιο όμορφες τουκόσμου, που θα προτιμούσα ίσως από την ελληνική, αν η καμπύλη

της μύτης δε γινόταν πολύ γαμψή με την ηλικία.

Η κυρία Λούντοβικ μιλούσε μόνο τη μητρική της γλώσσα, και ησυζήτηση μεταξύ μας σταμάτησε φυσικά μετά τους πρώτουςχαιρετισμούς· δε γνωρίζω τίποτα πιο ενοχλητικό από μια παρόμοια

κατάσταση, που είναι όμως πολύ συνηθισμένη. Ένιωσα ομεγαλύτερος ηλίθιος του κόσμου που δεν ήξερα αρμενικά· και όμως

είναι δυνατόν, κάποιος με ολοκληρωμένη παιδεία, ν' αγνοεί αυτό τοιδίωμα. Μεμφόμουν τον εαυτό μου που δεν είχα κάνει, όπως ολόρδος Βύρων, προκαταρκτικές σπουδές στο μοναστήρι τωνλαζαριστών της Βενετίας· αλλά, ειλικρινά, δεν μπορούσα να

προβλέψω ότι θα γευμάτιζα μια ωραία πρωία με μια νόστιμηΑρμένισσα που δεν ήξερε λέξη γαλλικά, ή ιταλικά, ή ισπανικά, τιςμόνες γλώσσες που καταλαβαίνω. Με μια ντελικάτη θηλυκιά κίνηση,η κυρία Λούντοβικ, για να δώσει ένα σύντομο τέλος στην αμοιβαία

αμηχανία μας, με οδήγησε σ' ένα χαμηλοτάβανο δωμάτιο όπουέπαιζαν πάνω σε μια ψάθα τα δυο όμορφα παιδιά της. Για να πούμετην αλήθεια, τώρα που οι σχέσεις μεταξύ των πιο διαφορετικών λαών

είναι τόσο εύκολες και τόσο γρήγορες, θα έπρεπε να υιοθετηθεί μιακοινή γλώσσα, οικουμενική, καθολική, η γαλλική ή η αγγλική, λόγουχάριν, στην οποία να μπορεί κανείς να συνεννοείται, γιατί είναι

ντροπή δυο ανθρώπινα πλάσματα, όταν έρθουν αντιμέτωπα, νασυνεννοούνται σαν κωφάλαλοι. Η πανάρχαια κατάρα της Βαβέλπρέπει να αναιρεθεί στον κόσμο του πολιτισμού.

Η άφιξη του Λούντοβικ, που μιλάει με μεγάλη ευχέρεια τα γαλλικά,

μου έδωσε πάλι τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσω τη γλώσσα μου.Πριν από το δείπνο, με ξενάγησε στο σπίτι του: δε θα μπορούσε ναφανταστεί κανείς τίποτα πιο δροσερό και πιο φιλάρεσκα απλό· οι

τοίχοι και οι οροφές των δωματίων, με ξύλινη επένδυση, ήτανβαμμένοι με φωτεινά χρώματα, λιλά, γαλανό, αχνοκίτρινο, και ήτανδιακριτικά τονισμένοι με λευκά ανάγλυφα στολίδια· λεπτές ψάθες



300

από σπάρτο Ινδίας, που αντικαθίστανται το χειμώνα από παχιά χαλιάτου Ισπαχάν και της Σμύρνης, κάλυπταν τα πατώματα· ντιβάνια με

παλιά τουρκικά υφάσματα, με πρωτότυπα και αλλόκοτα σχέδια,

στολισμένα αραιά και πού με χρυσοκλωστές και ασημοκλωστές, καιμαξιλαράκια από μαροκινό δέρμα, σε προκαλούσαν να ραχατέψεις σε

κάθε γωνιά. Μια σκευοθήκη με πίπες, με μαρκούτσια από κερασιάκαι γιασεμί, με πελώρια κεχριμπαρένια επιστόμια, με λουλάδες απόροδοκόκκινο άργιλο, επισμαλτωμένο και επιχρυσωμένο, και δοχεία

από πορσελάνη Κίνας γεμάτα με μεταξένιο ξανθό καπνό, έταζαν στονκαπνιστή τις τέρψεις ενός απολαυστικού καπνίσματος· μερικάτραπεζάκια με ένθετο σεντέφι, χαμηλά σαν σκαμνάκια, πουχρησιμεύουν για την τοποθέτηση των δίσκων με τα γλυκά και τα

σερμπέτια, συμπλήρωναν την επίπλωση.

Επειδή έκανε πολλή ζέστη, δειπνήσαμε έξω, κάτω από το περιστύλιομε θέα στον κήπο, που ήταν φυτεμένος με κλήματα, συκιές και

κολοκυθιές. Το γεύμα μας απαρτιζόταν από ψάρια τηγανισμένα στολάδι, ένα ιδιαίτερο είδος που στην Κωνσταντινούπολη ονομάζουνσκορπιούς, αρνίσια παϊδάκια, αγγούρια γεμιστά με κιμά, γλυκά μεμέλι, σταφύλια και φρούτα, και το συνοδέψαμε με δυο είδη

ελληνικών κρασιών, το ένα γλυκό με μια ελαφριά γεύση μοσχάτου, τοάλλο πικρό επειδή ήταν ανάμεικτο με εκχύλισμα κουκουναριών -

ανάμνηση από τιιν αρχαιότητα- που θύμιζε αρκετά το βερμούτ του

Τορίνο.

Τα πιάτα τα έφερνε μια μικρόσωμη υπηρέτρια δεκατριών ήδεκατεσσάρων χρόνων που, μες στη βιασύνη της, έκανε τα ξύλινατσόκαρα στα γυμνά της πόδια να κροταλίζουν πάνω στο

χαλικόστρωτο μωσαϊκό της αυλής. Πήγαινε και τα έφερνε από το

φούρνο όπου μαγείρευε ένας τροφαντός Αρμένιος κοιλαράς μεαναψοκοκκινισμένο πρόσωπο και παπαγαλίσια μύτη, που είχε, στην

ειδικότητά του, ένα μεγάλο ταλέντο· γιατί τα καλύτερα γεμιστάαγγούρια τα έφαγα από τα χέρια αυτού του Καρέμ της Ασίας, στονοποίο εκφράζω εδώ την ικανοποίηση ενός στομαχιού γεμάτου

ευγνωμοσύνη. Καθώς οι γαστριμαργικές τέρψεις σπανίζουν στηνΤουρκία, είναι καλό να τις αναφέρω.



301

Αφού τελειώσαμε το γεύμα, πήγαμε να πιούμε καφέ και νακαπνίσουμε μια πίπα κάτω από τα ψηλά δέντρα που πλαισίωναν

γραφικά την απόκρημνη ακτή του κόλπου· κάτι μουσικοί

τραγουδούσαν κλαψουριστά ένα παράπονο με τη λαρυγγική χροιά,τον ιδιόμορφο ρυθμό, τη μελαγχολική βραχνάδα που αρχικά σου

φέρνουν γέλια, και τελικά σε μαγεύουν σαν τ' ακούς πολλή ώρα· τηνορχήστρα αποτελούσαν μια ρεμπάπα, ένας δερβίσικος αυλός κι έναταμπούρλο. Εκείνος που έπαιζε τη ρεμπάπα, ένας παχουλός Τούρκος

με ταυρίσιο λαιμό, κουνούσε ρυθμικά το κεφάλι του με ύφος άρρητηςικανοποίησης, μεθυσμένος θαρρείς από την ίδια του τη μουσική·ανάμεσα στους δυο ισχνούς ακολούθους του, είχε το ύφος ενόςτετράπαχου αγαλματιδίου ανάμεσα σε δυο τερατόμορφα ειδώλια.

Αφού χορτάσαμε το τραγούδι των γενίτσαρων και το θρύλο τουΣκεντέρμπεη, μας ήρθε η όρεξη να παρακολουθήσουμε τηνπαράσταση που έδιναν οι Αρμένιοι και Τούρκοι γελωτοποιοί στο

Μοντά Μπουρνού, πολύ κοντά στο Καντίκιοϊ,

Έκανα, γυρίζοντας από την Ανατολή, σε μια θεατρική επιφυλλίδα, τηνανάλυση της φάρσας Ο Φράγκος και ο χαμάλης, που δεν ευελπιστώ

ότι θυμούνται οι αναγνώστες του Τύπου. Τούτη τη φορά, αφορούσεμια αινιγματική καλλονή, κάποια πριγκίπισσαΜπουντρουλμπουντούρ, που τα κρυφά αλλά προδομένα από τιςαδιάκριτες ακολούθους θέλγητρά της έκαναν θραύση σε όλους τους

λαούς. Το πρωτόγονο θέατρο δεν έχει ανάγκη από το σκηνικόδιάκοσμο, τον αναπληρώνει η απλοϊκή φαντασία των θεατών. ΟΘέσπις έπαιζε πάνω σ' ένα άρμα, φτιασιδωμένος με κατακάθικρασιού· μοναδικό σκηνικό στα μεγάλα ιστορικά δράματα του

Σαίξπηρ ήταν ένας πάσσαλος που έφερε διαδοχικά αυτή την

επιγραφή: Πύργος - Δάσος - Αίθουσα - Πεδίο μάχης, ανάλογα με τηντοποθεσία. Στο Μοντά Μπουρνού, το θέατρο ήταν ένα είδος αλάνας

με πατημένο χώμα, κάτω από τη σκιά των δέντρων, την οποίαοριοθετούσαν τα χαλιά των θεατών που κάθονταν οκλαδόν και τοπαράπηγμα με το καφασωτό όπου στέκονταν οι γυναίκες. Ούτε

παρασκήνια, ούτε σκηνικά, ούτε ράμπα σ' αυτή την παράσταση subJove crudo85.



302

Μια παράγκα από πανί, παρόμοια με την παράγκα όπου ο Γκινιόλβάζει τον Πολισινέλ να παλεύει με τη γάτα και τον αστυνόμο,

αναπαριστούσε το χαρέμι, για τους θεατές με κατανόηση. Ένας

αστείος νεαρός, κουκουλωμένος με γιασμάκι και φασκιωμένος απότην κορυφή ως τα νύχια με πέπλα όπως οι Τουρκάλες, πήγε και

κλείστηκε εκεί μέσα με επιτηδευμένες ράθυμες κινήσεις, λάγνακουνήματα και το χαρακτηριστικό βάδισμα της χήνας τωνπαχύσαρκων μουσουλμάνων γυναικών, που πεδικλώνονται μες στις

φαρδιές κίτρινες μπότες τους ή τρεκλίζουν πάνω στα ψηλόσολαπέδιλά τους. Η είσοδος αυτή έβγαλε πολύ γέλιο, και δικαίως, γιατί ημίμηση ήταν άψογη από κωμικής πλευράς.

Όταν η καλλονή έλαβε θέση στο ησυχαστήριό της, έφτασαν οιμνηστήρες εν χορώ γρατσουνώντας ένα μονόχορδο βιολί κάτω από τοπαραθύρι της, από το οποίο πρόβαλλε πότε πότε το κεφάλι της,αφήνοντας να φανούν δυο μεγάλα φρύδια γραμμένα έντονα με

κάρβουνο και δυο έντονοι κόκκινοι κύκλοι κάτω από τα μάτια· οισκλάβοι του σπιτιού, οπλισμένοι με ρόπαλα, έβγαιναν συχνά καιξυλοφόρτωναν τους ερωτευμένους προς μεγάλη αγαλλίαση τηςομήγυρης.

Δεν απαντούσε η γυναίκα στους εραστές, αλλά ένας γεροντάκος σανμούμια, σταφιδιασμένος, καμπούρης, με το πρόσωπο στεφανωμένοαπό μια κοντή λευκή γενειάδα, που θα μπορούσα να συγκρίνω

καλύτερα μόνο με τα χρωματιστά πήλινα ομοιώματα γιόγκι ήφακίρηδων που βλέπουμε συχνά στις προθήκες των παλαιοπωλείωνστο Και Βολταίρ. Ο ευτράπελος αυτός εξηντάρης, ζαρωμένος πίσωαπό την παράγκα, τραγουδούσε τσιριχτά, σε αδιανόητες οκτάβες,

τρεμουλιαστούς σκοπούς για να παρωδήσει τη γυναικεία φωνή.

Ακούγοντας αυτά τα διαπεραστικά σκουξίματα, οι ερωτευμένοιλιποθυμούσαν από ευχαρίστηση λες και άκουγαν τη μουσική του

παραδείσου· πιστεύοντας ότι απευθύνονται στην κοπέλα, η οποίαγελούσε κάτω από το πέπλο της, έκαναν τις πιο παράφορες ερωτικέςεξομολογήσεις και τις πιο παράδοξες προσφορές σ' αυτό τοαποτρόπαιο χούφταλο· οι θεατές, που γνώριζαν αυτή την αντινομία,

διπλώνονταν στα γέλια με την αντίθεση ανάμεσα στα λόγια και το



303

πρόσωπο στο οποίο απευθύνονταν. Η τουρκική γλώσσα, σύμφωνα μετα λεγόμενα όσων τη γνωρίζουν, ενδείκνυται περισσότερο από

οποιαδήποτε άλλη γλώσσα για καλαμπούρια και διφορούμενα· μια

αμυδρή διαφορά τονισμού αρκεί για ν' αλλάξει τη σημασία μιας λέξηςκαι να τη διαστρέψει σε αστεία ή χυδαία, και είναι ένα μέσο που

αξιοποιούν πάντα οι ηθοποιοί και οι καραγκιοζοπαίχτες.

Δυο τρεις από τους μνηστήρες που παθαίνουν ερωτική απογοήτευσηχάνουν και το λίγο μυαλό που είχαν, και καθένας τους αποκτά απόένα χαρακτηριστικό τικ: το κεφάλι του ενός μπαινοβγαίνει διαρκώς

σαν το κεφάλι των ξύλινων πουλιών που κινούνται από μια σφαίρακρεμασμένη στην άκρη ενός νήματος· ο άλλος, σ' όλες τις ερωτήσεις

που του κάνουν απαντά μ' ένα εναέριο χτύπημα των ποδιών και έναατάραχο «μπιμ μπουμ, μπιμ μπουμ, παφ»· ένας τρίτος κουβαλάει έναφανό κρεμασμένο στην άκρη μιας σιδερένιας βέργας στερεωμένηςστο τουρμπάνι του και χώνει το φανάρι του όπου λάχει, γεγονός που

προκαλεί έναν καταιγισμό από γροθιές, μπαστουνιές,μαλλιοτραβήγματα και ανάσκελα πεσίματα που οι παραστάσεις τουΤεάτρ ντε Φυναμπύλ θα ζήλευαν.

Στο τέλος παρουσιάζεται ο τσελεμπής, ο Αλμαβίβα, ο πρωταγωνιστής,ο νικητής, η παρουσία και μόνο του οποίου αρκεί για να κατακτήσειόλες τις καλλονές· δίνει σ' όλους τους μνηστήρες ένα γερό χέρι ξύλο·η Καουτσούκ Χανούμ, Νουρμαχάλ ή Μίχριμαχ (αγνοώ το όνομα της

έγκλειστης στον πύργο καλλονής) κοκκινίζει, αναστατώνεται,μισανοίγει λίγο το πέπλο της και απαντάει, η ίδια αυτή τη φορά, μεμια ωραία χοντρή αγορίστικη φωνή βραχνιασμένη από το χνούδι τηςήβης· τα όργανα λυσσάνε· νεαροί Έλληνες ντυμένοι γυναίκες

βγαίνουν στη σκηνή και παρωδούν τις λάγνες κινήσεις των

χορευτριών και των μπαγιαντέρων, για να αναπαραστήσουν τιςγαμήλιες ηδονές. Αυτά τουλάχιστον μπόρεσα να καταλάβω, από τις

χειρονομίες των ηθοποιών και την εξωτερική δομή του έργου. Ίσωςπάλι να έπεσα τελείως έξω, σαν τον ερασιτέχνη που, ακούγοντας μιαβουκολική συμφωνία, θαρρούσε ότι άκουγε το ορατόριο των Παθών

κι έβαζε το στεναγμό του ετοιμοθάνατου Χριστού εκεί όπου οσυνθέτης ήθελε ν' αποδώσει το κελάηδημα των ορτυκιών μες σταστάχυα.



304

ΤΟ ΟΡΟΣ ΜΠΟΥΓΚΟΥΡΛΟΥ ΤΑ ΠΡΙΓΚΙΠΟΝΗΣΙΑ

ΜETA ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΦΑΡΣΑΣ, ΜΙΣΘΩΣΑ ΜΙΑ ΤΑΛΙΚΑ για να πάω ναεπισκεφτώ το όρος Μπουγκουρλού, που υψώνεται σε μικρήαπόσταση από το Καντίκιοϊ, λίγο πιο πίσω από το Σκούταρι, από τηνκορυφή του οποίου λένε ότι απολαμβάνει κανείς μια θαυμάσιαπανοραμική θέα του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά.

Οι Τούρκοι, μολονότι δε διαθέτουν τέχνη με την κυριολεκτικήσημασία του όρου, εφόσον το Κοράνι καταδικάζει ως ειδωλολατρική

την αναπαράσταση τών ζωντανών όντων, έχουν ωστόσο σε υψηλόβαθμό την αίσθηση της γραφικότητας. Κάθε φορά που υπάρχει σε μιαπεριοχή ένα μικρό όμορφο άνοιγμα, μια τερπνή θέα, είναι σίγουροότι θα βρεις εκεί ένα περίπτερο, μια κρήνη και κάποιους Οσμανλήδεςνα ραχατεύουν πάνω στο απλωμένο χαλί τους· μένουν εκεί ώρες

ολόκληρες σε απόλυτη ακινησία, στυλώνοντας στον ορίζοντα ταονειροπόλα μάτια τους, και διώχνοντας πότε πότε από την κόχη τωνχειλιών τους μια τολύπη γαλαζωπού καπνού. Στο όρος

Μπουγκουρλού συχνάζουν κυρίως γυναίκες, που περνούν εκεί τις

μέρες τους κάτω από τα δέντρα, σε μικρές συντροφιές ή χαρέμια,χαζεύοντας τα παιδιά τους που παίζουν, κουβεντιάζοντας μεταξύ

τους, πίνοντας σερμπέτι ή ακούγοντας τις ιδιόρρυθμες μουσικές τωνπλανόδιων τραγουδιστών.

Η ταλίκα μου, που την έσερνε ένα υπάκουο άλογο το οποίο κρατούσεαπό το χαλινάρι ένας πεζός οδηγός, ακολούθησε πρώτα την άκρη της

θάλασσας που έγλειφε συχνά τους τροχούς της, προχώρησε κατά

μήκος των σπιτιών του Καντίκιοϊ, που ήταν κατάσπαρτα στην ακτή,έκοψε δρόμο μέσα από το μεγάλο πεδίο των στρατιωτικών

γυμνασίων του Χαϊντάρ Πασά, απ' όπου φεύγουν κάθε χρόνο οιπροσκυνητές της Μέκκας, διέσχισε τον τεράστιο κυπαρισσώνα τουνεκροταφείου, πίσω από το Σκούταρι, και βάλθηκε να σκαρφαλώνειτις κακοτράχαλες πλαγιές του όρους Μπουγκουρλού από ένα δρομάκι

αυλακωμένο από τους τροχούς των αμαξών, σπαρμένο απόθραύσματα βράχων, φραγμένο συχνά από ρίζες δέντρων και πνιγμένο



305

από τα χαγιάτια που προεξείχαν πάνω στο δημόσιο δρόμο. Πρέπει ναομολογήσω πως, σε ό,τι αφορά τη βατότητα των δρόμων, οι Τούρκοι

δείχνουν βαθιά ολιγωρία: διακόσιες άμαξες κάνουν, μέσα σε μια

μέρα, το γύρο μιας πέτρας που βρίσκεται στη μέση του δρόμου ήτσακίζονται πάνω της, και ούτε ένας οδηγός δε σκέφτεται να βγάλει

το εμπόδιο από τη μέση. Παρά τα τραντάγματα και την αναγκαστικήβραδύτητα της πορείας, η διαδρομή ήταν εξαιρετικά ευχάριστη καιυπήρχε πολλή κίνηση.

Οι άμαξες ακολουθούσαν η μια την άλλη και διασταυρώνονταν

μεταξύ τους: οι αραμπάδες, με το μετρημένο βήμα των βοδιών τους,έσερναν παρέες έξι οχτώ γυναικών· οι ταλίκες χωρούσαν τέσσερις

που κάθονταν αντικριστά, σταυροπόδι πάνω στα μαξιλαράκια, όλεςυπερβολικά λουσαρισμένες, με διαμάντια και στολίδια στο κεφάλι,που λαμποκοπούσαν μέσα από τη μουσελίνα του πέπλου τους· πότεπότε σε προσπερνούσε, μέσα σ' ένα μοντέρνο μόνιππο, η ευνοούμενη

κάποιου πασά. Αν και αυτό είναι απόλυτα λογικό, είναι πάντα αστείονα βλέπει κανείς, στο τζάμι ενός χαμηλού κουπέ, αντί για το γνωστόπρόσωπο μιας μαρμαρωμένης κοπέλας που παρελαύνει στα ΗλύσιαΠεδία, μια γυναίκα του χαρεμιού, τυλιγμένη με τα ανατολίτικα

πτυχωτά πέπλα της· η αντίθεση είναι τόσο απροσδόκητη που ενοχλεί,σαν παραφωνία. Υπήρχαν επίσης πολλοί καβαλάρηδες και πεζοί πουσκαρφάλωναν λιγότερο ή περισσότερο γοργά τις απότομες κλίσεις

του όρους, διαγράφοντας πολυάριθμα ζιγκ-ζαγκ.

Πάνω σ' ένα πλάτωμα στη μέση της πλαγιάς, πέρα από το οποίο ταάλογα δεν μπορούσαν πια να ανέβουν, ήταν σταθμευμένες ένα σωρόάμαξες που περίμεναν τα αφεντικά τους, δείγματα της τουρκικής

αμαξοποιίας όλων των εποχών, πολύ πρόσχαρα, ένα γραφικό

συνονθύλευμα που αποτελούσε ωραίο θέμα για ζωγραφιά.Στάθμευσα την ταλίκα μου σ' ένα μέρος όπου θα μπορούσα να την

ξαναβρώ, και συνέχισα να σκαρφαλώνω. Κάπου κάπου, πάνω σε κάτιυψώματα σαν εξώστες, στεκόταν, στη σκιά μιας συστάδας δέντρων,μια αρμενική ή τουρκική οικογένεια, που την αναγνώριζε κανείς από

τα μαύρα ή κίτρινα μπούνια και τα λιγότερο ή περισσότεροκαλυμμένα πρόσωπα· όταν λέω οικογένεια, εννοείται ότι μιλάω μόνογια γυναίκες. Οι άντρες κάνουν ξεχωριστά πηγαδάκια και δεν τις



306

συνοδεύουν ποτέ.

Στην κορυφή του βουνού ήταν εγκατεστημένοι καφετζήδες με φορητά

φουρνάκια, πλανόδιοι που πουλούσαν νερό και σερμπέτια καιέμποροι ζαχαρωτών και γλυκών, απαραίτητη συνοδεία κάθετουρκικής τέρψης. Δεν υπήρχε πιο χαρούμενο θέαμα από τις γυναίκες

που ήταν ντυμένες στα ροδιά, στα πράσινα, στα γαλάζια, στα λιλά,σαν λουλούδια σπαρμένα στο χορτάρι, αναπνέοντας το δροσερόαεράκι στη σκιά των πλατανιών και των συκομουριών· γιατί, μολονότιέκανε πολλή ζέστη, το υψόμετρο και η θαλασσινή αύρα έφερναν μια

πολύ ευχάριστη δροσιά.

Κάποιες Ελληνοπούλες, με πλεξίδες να στεφανώνουν το κεφάλι τουςσαν διαδήματα, ήταν πιασμένες χέρι χέρι και στροβιλίζονταν στο

άκουσμα ενός σκοπού, απαλού και ακαθόριστου, σαν τον Κυκλικό

χορό των άστρων του Φελισιέν Νταβίντ. Ήταν όμοιες, με φόντο τοθαλασσί ουρανό, με την Πομπή των Ωρών της νωπογραφίας τουΓκουίντο Ρένι στο παλάτσο Ροσπιλιόζι.

Οι Τούρκοι τις κοιτούσαν μάλλον περιφρονητικά, αδυνατώντας να

συλλάβουν ότι κάποιος κινείται για να ψυχαγωγηθεί και πολύπερισσότερο ότι χορεύει από μόνος του.

Εξακολούθησα την ανάβασή μου ώσπου έφτασα σε μια συστάδα

εφτά δέντρων που στεφανώνει το βουνό σαν λοφίο. Από εδώ έχειςμια συνολική εικόνα του Βοσπόρου: αντικρίζεις τη θάλασσα τουΜαρμαρά, σπαρμένη με τα Πριγκιπονήσια, ένα λαμπερό και

θαυμάσιο θέαμα. Από αυτό το ύψος ο Βόσπορος, που γυαλίζει κατάτόπους ανάμεσα στις σκούρες όχθες του, έχει την όψη πολλών

διαδοχικών λιμνών· οι καμπύλες των ακτών και τ' ακρωτήρια πουσκίζουν τα νερά μοιάζουν να τον πνίγουν και να τον στενεύουν κάπουκάπου· οι κυματισμοί των λόφων που πλαισιώνουν αυτό το θαλάσσιοποτάμι έχουν μια απαράμιλλη γλύκα· η φιδωτή γραμμή πουξεδιπλώνεται στον κορμό μιας όμορφης ξαπλωμένης γυναίκας, και

αναδεικνύει το γοφό της, δεν έχει πιο ερωτική και πιο θηλυκή χάρη.

Ένα ασημένιο φως, τερπνό και φωτεινό σαν τοιχογραφία του Πάολο



307

Βερονέζε, λούζει με τα διάφανα κύματά του το αχανές αυτό τοπίο.Δυτικά, η Κωνσταντινούπολη με τη δαντέλα των μιναρέδων της πάνω

στην όχθη της Ευρώπης· ανατολικά, μια ατέρμονη πεδιάδα

αυλακωμένη από ένα δρόμο που οδηγεί στα μυστηριώδη βάθη τηςΑσίας· βόρεια, το στόμιο της Μαύρης Θάλασσας και οι τόποι των

Κιμμερίων· στο νότο, το όρος Όλυμπος, η Βιθυνία, η Τρωάδα, και στοβάθος, σαν πανσές μες στον ορίζοντα, η Ελλάδα και τα αρχιπελάγητης. Αλλά αυτό που τραβούσε περισσότερο το βλέμμα μου ήταν

εκείνη η μεγάλη, έρημη και γυμνή πεδιάδα, όπου η φαντασία μουκάλπαζε πίσω από τα καραβάνια, ονειροπολώντας ασυνήθιστεςπεριπέτειες και συγκλονιστικές συναντήσεις.

Ξανακατέβηκα ύστερα από μισή ώρα σιωπηλής ενατένισης ως τοπλάτωμα που ήταν κατειλημμένο από παρέες καπνιστών, γυναικώνκαι παιδιών. Ένας μεγάλος κύκλος είχε σχηματιστεί γύρω από μιαομάδα τσιγγάνων που έπαιζαν βιολί και τραγουδούσαν μπαλάντες σ'

ένα ισπανικό ιδίωμα· το σκούρο μελαψό και φαγωμένο πρόσωπότους, τα μαύρα μακριά μαλλιά τους με τις γαλαζωπές ανταύγειες, οιεξωτικοί και παράφοροι τρόποι τους, οι θηριωδώς ακόλαστοιμορφασμοί τους, τα γραφικά και εκκεντρικά κουρέλια τους, μου

έφεραν στο νου το ποίημα του Λέναου «Οι Αθίγγανοι μες στα ρείκια»,τέσσερις στροφές που εμπνέουν τη νοσταλγία του αγνώστου και τηνπιο αχαλίνωτη επιθυμία του πλάνητα βίου. Από πού προέρχεται

άραγε τούτη η προαιώνια φυλή, πανομοιότυπα δείγματα της οποίαςβρίσκει κανείς σ' όλες τις γωνιές του κόσμου, μεταξύ τωνδιαφορετικών λαών που διασχίζει δίχως ν' αφομοιώνεται; Από την

Ινδία, αναμφίβολα, είναι μια παρακατιανή φυλή που δεν μπόρεσε ναδεχτεί την κληρονομική και μοιραία αθλιότητά της. Σπάνια αντικρίζωκατασκήνωση τσιγγάνων δίχως να έχω την επιθυμία να σμίξω μαζί

τους και να μοιραστώ την αλητόβια ζωή τους· κάθε πολιτισμένοςάνθρωπος κρύβει μέσα του έναν άγριο, και αρκεί μόνο μια μικρήαφορμή για να ξυπνήσει αυτή η μυστική επιθυμία της παραβίασηςτων νόμων και των κοινωνικών συμβάσεων· είναι αλήθεια ότι, ύστερα

από μια βδομάδα ύπνου κάτω από τον έναστρο ουρανό πλάι σε μιαάμαξα και μια υπαίθρια κουζίνα, θα νοσταλγούσε κανείς τιςπαντόφλες του, την καπιτονέ πολυθρόνα του, το κρεβάτι του με τα

δαμασκηνά παραπετάσματα και ιδίως τα ψητά μοσχαρίσια φιλέτα



308

του με τη συνοδεία ενός εκλεκτού μπορντό, ή πάλι, πολύ απλά, τοβραδινό φύλλο του Τύπου· το συναίσθημα όμως που εκφράζω δεν

είναι λιγότερο αληθινό.

Οι υπεραναπτυγμένοι πολιτισμοί καταπιέζουν την ατομικότητα καισου αφαιρούν κατά κάποιο τρόπο την αυτοδιάθεσή σου, με

αντάλλαγμα κάποια γενικά πλεονεκτήματα που σου παρέχουν, έτσιάκουσα να λένε πολλοί ταξιδιώτες που μοναδική τους ηδονή ήταν νακαλπάζουν ολομόναχοι μες στην έρημο, στην ανατολή του ήλιου, μεπιστόλια μες στις οπλοθήκες τους και με μια καραμπίνα στην

αστράβη της σέλας· κανείς δε σε προσέχει αλλά και πάλι κανείς δε σεπεριορίζει· η ελευθερία βασιλεύει μες στη σιωπή και τη μοναξιά, και

μόνο ο Θεός υπάρχει πάνω από σένα. Ένιωσα κι εγώ κάτι ανάλογοδιασχίζοντας κάποιες έρημες τοποθεσίες της Ισπανίας και τηςΑλγερίας.

Ξαναβρήκα την ταλίκα μου και τον οδηγό της εκεί όπου τους είχααφήσει, και άρχισε η κατάβαση, επιχείρηση αρκετά δυσάρεστη λόγω

της κρημνώδους πλαγιάς και της κατάστασης του δρόμου, που θα τονπαρομοίαζε κανείς με ρημαγμένη και γκρεμισμένη κατά τόπους

σκάλα. Ο σεΐζης κρατούσε το κεφάλι του αλόγου, που διαρκώςτσακιζόταν κι έπεφτε στα γόνατά του, τρυπώντας τα καπούλια τουστην κάσα της άμαξας· η κατάσταση μου μέσα σ' αυτό το κουτίέμοιαζε μ' εκείνη ενός ποντικού που τον χτυπάει κάποιος στα

τοιχώματα μιας ποντικοπαγίδας για να τον ζαλίσει· τραντάγματα πουθα πτοούσαν και τον πιο λεοντόκαρδο μ' έριχναν προς τα μπρος σεανύποπτο χρόνο· έτσι, αν και ήμουν αρκετά κουρασμένος,αποφάσισα να βγω από την άμαξά μου και να την ακολουθήσω πεζός.

Αραμπάδες και ταλίκες γεμάτες γυναίκες και παιδιά κατρακυλούσανμε τη σειρά τους από το Μπουγκουρλού· ηχηρά γέλια και φωνές σεκάθε ανώμαλη πτώση, σε κάθε απρόσμενο ανατίναγμα· μια ολόκληρη

σειρά από γυναίκες έπεφτε πάνω στην απέναντι σειρά, και κάποιεςαντίζηλες αγκαλιάζονταν έτσι εντελώς άθελά τους· τα βόδια, με ταπαραμορφωμένα γόνατά τους, έβαζαν τα δυνατά τους ναισορροπήσουν πάνω στις ανώμαλες προεξοχές, και τα άλογα

κατέβαιναν με τη φρονιμάδα των ζώων που είναι συνηθισμένα στους



309

κακοτράχαλους δρόμους· οι καβαλάρηδες κάλπαζαν τολμηρά λες καιήταν στη μέση ενός κάμπου, σίγουροι για τα κουρδικά ή βερβερικά

άλογά τους: μια ευχάριστη αναμπουμπούλα, ένα πολύ πρόσχαρο και

αυθεντικά τουρκικό θέαμα· αν και μόνο μια απόσταση λίγων λεπτώνχωρίζει την όχθη της Ασίας από την όχθη της Ευρώπης, το τοπικό

χρώμα έχει διατηρηθεί πολύ καλύτερα εδώ όπου συναντάς πολύλιγότερους Φράγκους.

Ο δρόμος έγινε πάλι κάπως πιο βατός· ανέβηκα πάλι στην άμαξά μου,χαζεύοντας από το πορτάκι τα βαμμένα σπίτια, τα κυπαρίσσια και τα

τουρμπέ που πλαισίωναν το δρόμο και σχημάτιζαν πότε πότε νησίδεςκαταμεσής του δρόμου, σαν τη Σαιντ Μέρυλε-Στραντ στο Λονδίνο. Ο

οδηγός μου με πήγε μέσα από το Σκούταρι, που είχαμε παρακάμψειστον πηγαιμό, και το πεδίο γυμνασίων του Χαϊντάρ Πασά, και ύστεραξανάπιασε την παραλία ως την αποβάθρα του Καντίκιοϊ, όπου τοΜπανγκόρ ετοιμαζόταν να σαλπάρει, ξερνώντας λίγες νιφάδες

μαύρου καπνού στο γαλανό ουρανό.

Η επιβίβαση των επιβατών γινόταν με σαματά και με ηχηρά γέλια· μιασανίδα σχεδόν κάθετη χρησίμευε για τη σύνδεση προκυμαίας και

πλοίου. Η ανάβαση ήταν πολύ δύσκολη, και έπρεπε επιπλέον ναδρασκελίσουμε την κουπαστή, γεγονός που προκαλούσε ένα πλήθοςαπό σεμνότυφα και ντροπαλά καμώματα που ήταν πολύ αστεία· σ'αυτό το επικίνδυνο πέρασμα, αρκετές ευρωπαϊκές καλτσοδέτες

αποκάλυψαν το μυστικό τους· αρκετές ασιατικές γάμπες πρόδωσαντην ανωνυμία τους, παρά την τουρκική ζηλοτυπία. Αναφέρω αυτό τομικροσυμβάν σε ύφος Πωλ ντε Κοκ86 μόνο ως ενδεικτικό των ηθών·σπρώχνοντας τη σανίδα τρία ή τέσσερα πόδια παραπέρα, θα είχε

αποφευχθεί αυτή η αναστάτωση της θηλυκής σεμνοτυφίας· αλλά

κανείς δε σκέφτηκε να της αλλάξει θέση.

Νύχτωνε όταν το Μπανγκόρ αποβίβασε το ανθρώπινο φορτίο του στη

σκάλα του Γαλατά, αφού πρώτα το λίκνισε σαν αιώρα.

Καθώς είχα εξαντλήσει όλα σχεδόν τ' αξιοθέατα τηςΚωνσταντινούπολης, πήρα την απόφαση να πάω να περάσω λίγεςμέρες στα Πριγκιπονήσια, ένα μικρό αρχιπέλαγος σπαρμένο στη



310

θάλασσα του Μαρμαρά, στην είσοδο του Βοσπόρου, που θεωρείταιτόπος διαμονής πολύ ωφέλιμος για την υγεία και πολύ θελκτικός. Τα

νησιά αυτά είναι επτά: η Πρώτη, η Αντιγόνη, η Χάλκη, η Πρίγκιπος, η

Νέανδρος, η Οξεία, η Πλάτη και δυο τρία άλλα νησάκια που δενυπολογίζονται. Η Πρίγκιπος είναι η πιο μεγάλη και η πιο

πολυσύχναστη από τούτα τα θαλάσσια λουλούδια που φωτίζει οπρόσχαρος ήλιος της Ανατολίας και ριπίζουν οι δροσερές αύρες τουπρωινού και του απόβραδου. Φτάνει κανείς εκεί με αγγλικά ή

τουρκικά ατμόπλοια σε μιάμιση σχεδόν ώρα. Το τουρκικό πλοίο πουείχα διαλέξει είχε έναν ασυνήθιστο μηχανισμό που όμοιό του δεν έχωξαναδεί πουθενά: το έμβολο, που προεξείχε στο κατάστρωμα,ανεβοκατέβαινε σαν πριόνι που το χειρίζονταν δυο πριονιστές. Παρά

την ιδιορρυθμία αυτή, το αγγλικό πλοίο μάς προσπέρασε, καιδικαίωσε πλήρως το όνομα Swan που ήταν γραμμένο πάνω στηνπρύμνη του με χρυσά γράμματα: το λευκό σκαρί του έσκιζε πράγματι

το νερό σαν κύκνος.

Η ακτή της Πριγκίπου προβάλλει, όπως έρχεται κανείς από τηνΚωνσταντινούπολη, με τη μορφή μιας ψηλής όχθης με κοκκινωπάκατσάβραχα, πάνω στην οποία δεσπόζει μια σειρά σπιτιών· ξύλινες

κλίμακες ή απότομα μονοπάτια, που διαγράφουν οξείες γωνίες,κατηφορίζουν από τον γκρεμό στη θάλασσα, που πλαισιώνεται απόξύλινες καμπίνες για τους λουόμενους. Μια εκπυρσοκρότηση

αναγγέλλει ότι το ατμόπλοιο είναι εν όψει, και αμέσως ένας στόλοςαπό καΐκια και λέμβους ξεκολλάει από την ξηρά για να προϋπαντήσειτους επιβάτες, γιατί η ρηχότητα των νερών δεν επιτρέπει στα

πλεούμενα με μεγάλη καρίνα να πλησιάσουν.

Είχα κλείσει δωμάτιο εκ των προτέρων στο μοναδικό πανδοχείο του

νησιού: ένα δροσερό και καθαρό ξύλινο σπίτι, κάτω από τη σκιάψηλών δέντρων, και με παράθυρα που είχαν άπλετη θέα στη

θάλασσα ως τ' ατέρμονα βάθη του ορίζοντα.

Απέναντι διέκρινα το νησί της Χάλκης, με το τουρκικό χωριό της νακαθρεφτίζεται στη θάλασσα και μ' ένα ελληνικό μοναστήρι στηνκορυφή του βουνού της. Το νερό πλατάγιζε στη βάση του γκρεμού

όπου είχε κουρνιάσει το πανδοχείο, και μπορούσε κανείς να κατέβει



311

εκεί με παντόφλες και με μπουρνούζι για να κάνει ένα απολαυστικόμπάνιο πάνω σ' έναν αμμουδερό βυθό που εκτεινόταν αρκετά

μακριά.

Στην τραπεζαρία, όπου η εξυπηρέτηση ήταν άψογη, ερχόταν καικαθόταν μεγαλόπρεπα μια κυρία· πίσω της στεκόταν ένας επιβλητικός

Έλληνας υπηρέτης με στολή παλικαριού, όλη με χρυσά και ασημένιακεντίδια, που υπηρετούσε την κυρία του με μια σοβαρότητα αντάξια

Άγγλου υπηρέτη. Αυτός ο χαρακτηριστικός λεβέντης, πιο κατάλληλοςγια να γεμίζει κοντόκανα όπλα και καραμπίνες πίσω από ένα βράχο

παρά για ν' αλλάζει σερβίτσια, προξενούσε αλλόκοτη εντύπωση, καιθαρρώ ότι ποτέ κανείς δεν έχει βάλει κρασί σε ποτήρι με τόση

μεγαλοσύνη. Οι κακές γλώσσες έλεγαν ότι οι υπηρεσίες του δενπεριορίζονταν μόνο σ' αυτό, αλλά πρέπει πάντα να πιστεύεις μονάχατα μισά απ' όσα λένε.

Το απόβραδο, στον περίπατο που γινόταν στο στενό χώρο ανάμεσαστα σπίτια και την ακτή, οι Αρμένισσες και οι Ελληνίδες

συναγωνίζονταν στα λούσα: τα πιο βαριά και τα πιο πλούσιαμεταξωτά φορέματα ξεδίπλωναν εκεί τις πολλαπλές πτυχές τους· τα

διαμάντια στραφτάλιζαν στις αχτίδες της σελήνης, και τα γυμνάμπράτσα ήταν φορτωμένα με τεράστια χρυσά βραχιόλια με πολλέςαλυσίδες, ιδιαίτερο στολίδι της Κωνσταντινούπολης, που καλά θαέκαναν ν' αντιγράψουν οι κοσμηματοποιοί μας, γιατί δίνει λυγεράδα

στον καρπό και κολακεύει το χέρι.

Οι αρμενικές οικογένειες είναι το ίδιο γόνιμες με τις αγγλικές, και δενείναι καθόλου σπάνιο να δει κανείς μια πληθωρική κυρά ν' ακολουθείτέσσερις πέντε κόρες, τη μια πιο όμορφη από την άλλη, και άλλα τόσα

ζωηρά αγόρια· οι ποικίλες κομμώσεις, τα τολμηρά μπούστα, χαρίζουνστον περίπατο την όψη ενός υπαίθριου χορού· ξεχωρίζουν κάποιαπαριζιάνικα καπέλα, όπως στο Πράδο της Μαδρίτης, αλλά ελάχιστα.

Μες στα καφενεία, που όλα έχουν μπαλκόνια με θέα τη θάλασσα,

τρώνε παγωτά φτιαγμένα από το χιόνι του Ολύμπου της Βιθυνίας,ρουφούν καφέ σε φλιτζανάκια που συνοδεύονται από ποτήρια μενερό, και καίνε ταμπάκο με όλους τους δυνατούς τρόπους· τσιμπούκι,



312

ναργιλές, πούρα, τσιγάρα, τίποτα δε λείπει· η χρωματιστή φιγούρατου Καραγκιόζη αποχαλινώνεται πίσω από τη διάφανη οθόνη και λέει

τις βωμολοχίες της υπό τον ήχο του ντεφιού.

Πότε πότε, μια γαλάζια αντανάκλαση σαν εκείνη του ηλεκτρικούφωτός έρχεται να φωτίσει αλλόκοτα μια πρόσοψη σπιτιού, μια

συστάδα δέντρων, μια παρέα διαβατών όλοι στρέφονται, τηνκοιτάζουν και χαμογελούν: κάποιος ερωτευμένος καίει ένα βεγγαλικόπρος τιμήν της ερωμένης του ή της μνηστής του. Πρέπει να υπάρχουνπολλοί ερωτευμένοι στην Πρίγκιπο, γιατί πριν προλάβει να σβήσει

ένα φως άναβε άλλο. Λέγοντας ερωμένη, εννοείται, με τη σημασίατης παλιάς γαλαντομίας, γυναίκα που την περιποιούμαστε για να την

κάνουμε να μας αγαπήσει με πρόθεση να την παντρευτούμε, και όχικάτι άλλο, γιατί τα ήθη εδώ είναι πολύ αυστηρά.

Σιγά σιγά όλοι επιστρέφουν σπίτια τους, και προς τα μεσάνυχτα όλοτο νησί παραδίδεται σ' έναν ειρηνικό και μακάριο ύπνο. Ο περίπατοςαυτός και τα θαλάσσια μπάνια αποτελούν τις τέρψεις της Πριγκίπου·

για να τους δώσω κάποια ποικιλία, έκανα μαζί μ' έναν αξιαγάπητονεαρό που είχα γνωρίσει στην τραπεζαρία μια μεγάλη εκδρομή με

γαϊδούρια στο εσωτερικό του νησιού. Διασχίσαμε πρώτα την αγοράτου χωριού, χάρμα οφθαλμών, με ποικιλόμορφα αγγούρια,καρπούζια και πεπόνια Σμύρνης, ντομάτες, καυτερές πιπεριές,σταφύλια και ασυνήθιστα προϊόντα· ύστερα ακολουθήσαμε τη

θάλασσα πότε από κοντά και πότε από μακριά, μέσα από φυτείεςδέντρων και καλλιεργημένους αγρούς, και φτάσαμε στο σπίτι ενόςπαπά, μεγάλου καλοζωιστή, που έβαλε μια όμορφη κόρη να μαςκεράσει ρακί και ποτήρια με παγωμένο νερό· κατόπιν, κάνοντας το

γύρο του νησιού, φτάσαμε σ' ένα παλιό ελληνικό μοναστήρι, μάλλον

ρημαγμένο, που χρησίμευε τώρα για άσυλο τρελών.

Τρεις τέσσερις φουκαράδες, ρακένδυτοι, πελιδνοί και σκυθρωποί,

σέρνονταν κατά μήκος των τοίχων, με τις σιδερένιες αλυσίδες τους νακροταλίζουν, μέσα σε μια ηλιόλουστη αυλή. Μας έδειξαν στο βάθοςτου παρεκκλησιού, με αντάλλαγμα λίγα γρόσια για μπαξίσι, κάτιάσχημες εικόνες με χρυσό φόντο και μαυριδερά πρόσωπα, σαν αυτές

που φτιάχνουν στον Άθω, πάνω σε βυζαντινά πρότυπα, προορισμένες



313

για την ελληνική λατρεία· η Παναγία φαινόταν, όπως είθισται, μεμελαψό πρόσωπο και χέρια, μέσα από το περίγραμμα ενός

ασημένιου ή επιχρυσωμένου πλαισίου, και το παιδί, ο Ιησούς,

πρόβαλλε σαν νεγράκι μες στο φωτοστέφανό του με τα τρία τόξα. Οάγιος Γεώργιος, πολιούχος του τόπου, κατατρόπωνε το δράκο στην

καθιερωμένη στάση.

Η θέση του μοναστηριού είναι θαυμάσια: καταλαμβάνει την κορυφήενός κρηπιδώματος από βράχια, και πάνω από τα δώματά του ηρέμβη μπορεί να βυθιστεί μες στο απεριόριστο βαθυγάλανο του

ουρανού και της θάλασσας. Δίπλα στη μονή, μισοβουλιαγμέναθολωτά ορύγματα δείχνουν ότι το μοναστήρι κάλυπτε άλλοτε πολύ

μεγαλύτερη έκταση και ότι είχε άλλη διάταξη.

Επιστρέψαμε από έναν άλλο δρόμο, πιο άγριο, μέσα από συστάδεςμύρτων, δέσμες τερέβινθων και πεύκων που φυτρώνουν φυσικά, καιπου οι κάτοικοι κόβουν για να κάνουν καυσόξυλα, και φτάσαμε στοχάνι, προς μεγάλη ικανοποίηση των γαϊδουριών μας, τα οποία

χρειαζόταν να σπιρουνίζουμε και να βιτσίζουμε δυνατά για να μην ταπάρει ο ύπνος στη διαδρομή, γιατί είχαμε κάνει το σφάλμα να μην

πάρουμε μαζί μας το γαϊδουρολάτη, πρόσωπο αναντικατάστατο σεκαραβάνι τέτοιας λογής, καθώς τα ανατολίτικα γαϊδούριαπεριφρονούν πολύ τους αστούς και μένουν εντελώς ασυγκίνητα στιςξυλιές τους.

Τέσσερις πέντε μέρες αργότερα, αφού απόλαυσα αρκούντως τις

τέρψεις της Πριγκίπου, έφυγα για να κάνω μια εκδρομή στο Βόσπορο,από την άκρα του σεραγιού ως την είσοδο της Μαύρης Θάλασσας.



314

Ο ΒΟΣΠΟΡΟΣ

Ο ΒΟΣΠΟΡΟΣ, ΑΠΟ ΤΟ ΣΕΡΑΪ ΜΠΟΥΡΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ είσοδο της Μαύρης

Θάλασσας, αυλακώνεται από ένα αέναο πήγαιν' έλα των ατμόπλοιωνπαρόμοιο με την κίνηση των watermen πάνω στον Τάμεση· οι

καϊκτσήδες, που άλλοτε βασίλευαν σαν δεσπότες πάνω στα πράσινακαι ορμητικά νερά, βλέπουν τα πυρόσκαφα με το ίδιο μάτι πουβλέπουν οι οδηγοί της ταχυδρομικής άμαξας τις ατμομηχανές τωντρένων, και θεωρούν την ανακάλυψη του Φούλτον εντελώς

διαβολική. Υπάρχουν ωστόσο ακόμα κάποιοι πεισματάρηδες Τούρκοικαι κάποιοι άτολμοι γκιαούρηδες που παίρνουν καΐκια για ν'αναπλεύσουν το Βόσπορο, όπως ακριβώς υπάρχουν σ' εμάς

άνθρωποι που, παρά τους σιδηρόδρομους της αριστερής και τηςδεξιάς όχθης, πηγαίνουν στις Βερσαλλίες με γόνδολες και στο Σαιν-Κλου με τραμ· αλλά μέρα με τη μέρα γίνονται όλο και σπανιότεροι,

και οι μουσουλμάνοι βολεύονται τα ατμόπλοια. Το ατμόπλοιομάλιστα τους απασχολεί πολύ, και δεν υπάρχει καφενείο ή κουρείοπου οι τοίχοι του να μην είναι στολισμένοι με κάμποσα σχέδια όπου ολαϊκός ζωγράφος έχει αναπαραστήσει όσο καλύτερα μπορούσε την

τολύπη του καπνού που βγαίνει από το φουγάρο και τα πτερύγια των

τροχών που χτυπούν τα παφλάζοντα νερά.

Επιβιβάστηκα στη γέφυρα του Γαλατά, στον Κεράτιο Κόλπο, σημείο

όπου αράζουν και από όπου αναχωρούν πολυάριθμα πλοία,ξερνώντας τον ασπρόμαυρο καπνό τους που συμπυκνώνεται σ' έναμόνιμο σύννεφο πάνω στον αχνογάλανο ουρανό. Η γέφυρα τουΛονδίνου ή η κρεμαστή γέφυρα του Χέρεσφορντ έχει λιγότερο

συνωστισμό και οχλαγωγία από τούτη τη σκάλα, η πρόσβαση στηνοποία είναι πολύ δύσκολη, γιατί, για να φτάσει κανείς στα

πλεούμενα, πρέπει να καβαλήσει τις κουπαστές στα καταστρώματατων πλοίων, να δρασκελίσει μαδέρια και να περάσει πάνω από μικράσαπισμένα ή σπασμένα δοκάρια.

Ο απόπλους από εδώ δε γίνεται πολύ εύκολα· τελικά το πλοίο τακαταφέρνει αφού συγκρουστεί λίγο με τις διπλανές βάρκες· το

έμβολο ανεβοκατεβαίνει δυο τρεις φορές, το πλοίο βγαίνει μεμιάςστα ανοιχτά, και τρέχει τότε ελεύθερα ανάμεσα σε μια διπλή γραμμή



315

από παλάτια, κιόσκια, χωριουδάκια, κήπους, λόφους, πάνω σ' ένανερό ζωντανό, κράμα από σμαράγδια και ζαφείρια, αφήνοντας ένα

αυλάκι όπου ανθίζουν άπειρα μαργαριτάρια, κάτω από τον

ωραιότερο ουρανό του κόσμου, χάρη σ' ένα χαρούμενο ήλιο πουιριδίζει μες στις ασημένιες ψιχάλες των τροχών.

Τίποτα δε συγκρίνεται, απ' όσο ξέρω, με τη δίωρη περιπλάνηση πάνωσε τούτη την κυανή γραμμή την τραβηγμένη σαν όριο ανάμεσα σεδύο μέρη του κόσμου, την Ευρώπη και την Ασία, που αντικρίζει κανείςσυγχρόνως.

Ο πύργος της Κόρης αναδύεται αμέσως και η λευκή σιλουέτα του

φαντάζει μαγευτική πάνω στο γαλανό φόντο των νερών· το Σκούταρικαι ο Τοπχανές προβάλλουν με τη σειρά τους. Πάνω από τον Τοπχανέ

ο πύργος του Γαλατά ορθώνει την κωνική χαλκοπράσινη στέγη του,και στην πίσω πλευρά του λόφου κλιμακώνονται τα πέτρινα σπίτιατων Ευρωπαίων και οι ξύλινες χρωματιστές παράγκες των Τούρκων.Κάπου κάπου ένας λευκός μιναρές υψώνει το βέλος του όμοιο με

κατάρτι πλοίου· κάποιες στρογγυλές σκουροπράσινες τούφεςδιαγράφονται· τα ογκώδη κτίσματα των πρεσβειών επιδεικνύουν τις

προσόψεις τους, και το μεγάλο νεκροταφείο ξεδιπλώνει τοπαραπέτασμα των κυπαρισσιών του, πάνω στο οποίο φαντάζουν μεφωτεινά χρώματα το στρατόπεδο του πυροβολικού και η στρατιωτικήσχολή. Το Σκούταρι, η χρυσή πόλη (Χρυσούπολη), παρουσιάζει

σχεδόν όμοιο θέαμα· τα μαύρα δέντρα κάποιου κοιμητηρίου γίνονταιεπίσης φόντο των ροδοκόκκινων σπιτιών και των τζαμιών του πουείναι περασμένα με ασβεστόνερο· και στις δυο πλευρές η ζωή έχειπίσω της το θάνατο, και κάθε πόλη είναι περικυκλωμένη από ένα

προάστιο με τάφους· αλλά τούτες οι σκέψεις, που θα έφερναν θλίψη

αλλού, δεν ταράζουν διόλου τη μοιρολατρική γαλήνη της Ανατολής.

Στην ευρωπαϊκή όχθη διακρίνεται αμέσως το Σιραγκάν - ένα παλάτι

χτισμένο από τον Μαχμούτ πάνω σε ευρωπαϊκά πρότυπα, μ' ένακλασικό αέτωμα σαν της Βουλής, στη μέση του οποίου περιελίσσεταιτο μονόγραμμα του σουλτάνου με χρυσά γράμματα, και με δυοπτέρυγες στηριγμένες σε δωρικές κολόνες από ελληνικό μάρμαρο.

Ομολογώ ότι προτιμώ στην Ανατολή την αραβική ή τουρκική



316

αρχιτεκτονική. Η επιβλητική αυτή κατασκευή, ωστόσο, με τη φαρδιάλευκή σκάλα που κατηφορίζει ως τη θάλασσα, φαντάζει αρκετά

όμορφη. Μπροστά από το παλάτι, ένα έξοχο καΐκι μ' ένα στέγαστρο

από πορφύρα με επίχρυσο και ζωγραφιστό διάκοσμο, που φέρει στηνπρύμνη του ένα ασημένιο πουλί, περίμενε την Αυτού Υψηλότητα.

Αντίκρυ, πέρα από το Σκούταρι, εκτείνεται μια σειρά από θερινάπαλάτια, βαμμένα αχνοπράσινα και σκιασμένα από πλατάνια,κουμαριές και μελίες, με πρόσχαρη όψη, τα οποία, παρά τακαφασωτά παράθυρα, θυμίζουν μάλλον πτηνοτροφείο παρά φυλακή.

Τα παλάτια αυτά, αραδιασμένα πάνω στην όχθη έτσι ώστε ναβρέχουν τα πόδια τους στο νερό, μοιάζουν κάπως με τα λουτρά του

Βιζιέ ή της Κολυμβητικής Σχολής του Ντελινύ. Οι τουρκικές επαύλειςπάνω στο Βόσπορο φέρνουν στο νου συχνά αυτή τη σύγκριση.

Ανάμεσα στο Ντολμά Μπαχτσέ και το Μπεσίκτας υψώνεται ηβενετσιάνικη πρόσοψη του καινούριου παλατιού που χτίστηκε από τοσουλτάνο Αμπντούλ-Μετζίτ, το οποίο έχω περιγράψει ξεχωριστά. Αν

και η τεχνοτροπία του δεν είναι αμιγής, έχει ωστόσο μια παράδοξηκαι πλούσια ιδιορρυθμία, και η λευκή σιλουέτα του, ανάγλυφη,

σκαλιστή και τορνευτή, φορτωμένη με άπειρα στολίδια, διαγράφεταιπερίκομψα πάνω στην όχθη· είναι σίγουρα το παλάτι ενός χαλίφηπου, έχοντας βαρεθεί την αραβική και περσική αρχιτεκτονική, και μηθέλοντας τους πέντε αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, κατοικεί μέσα σ' ένα

τεράστιο μαρμάρινο λεπτουργημένο κόσμημα. Το Ντολμά Μπαχτσέλεγόταν άλλοτε Ιασόνιον. Εδώ είχε αράξει ο Ιάσονας με τουςΑργοναύτες του, όταν εκστράτευσε αναζητώντας το χρυσόμαλλοδέρας.

Το ατμόπλοιο περνάει ξυστά από την ακτή της Ευρώπης, όπου οιστάσεις είναι συχνότερες· μπορούμε, περνώντας, να δούμε στοκαφενείο του Μπεσίκτας τους καπνιστές να κάθονται οκλαδόν μες

στα δωματιάκια με τα καφασωτά που κρέμονται πάνω από το νερό.

Γρήγορα αφήνουμε πίσω μας το Ορτάκιοϊ και το Κουρού Τσεσμέ, πουείναι παραθαλάσσια και πίσω από τα οποία υψώνονται οι κυματιστέςγραμμές των λόφων σπαρμένες με δέντρα, κήπους, σπίτια και



317

χωριουδάκια με πολύ πρόσχαρη όψη.

Από το ένα χωριό στο άλλο δεσπόζουν, σαν να βρίσκονται πάνω σε

μια μονοκόμματη αποβάθρα, παλάτια και θερινές κατοικίες. Ηβαλιντέ σουλτάνα, οι αδερφές του σουλτάνου, οι βεζίρηδες, οιυπουργοί, οι πασάδες, οι υψηλές προσωπικότητες, έχουν χτίσει όλοι

εδώ χαριτωμένες κατοικίες, με μια απόλυτη σύμπνοια σε ό,τι αφοράτην ανατολίτικη ευμάρεια, που δε συμπίπτει με την αγγλική, αλλάπου είναι αντάξιά της.

Τα παλάτια αυτά είναι από ξύλο και μαδέρια, μ' εξαίρεση τις κολόνες

που είναι λαξεμένες σ' ένα μονόλιθο από μάρμαρο του Μαρμαρά, ή

που τις έχουν πάρει από τ' απομεινάρια αρχαίων κατασκευών. Αλλάπαρ' όλη την εφήμερη χάρη τους δεν υστερούν σε κομψότητα, χάρη

στους επικλινείς ορόφους τους, τα χαγιάτια και τις κόγχες τους, τακιόσκια με τις κινεζικές στέγες τους, τα περίπτερα με τις κληματαριέςτους, τα μπαλκόνια με τις γλάστρες τους και τα δροσερά χρώματάτους που ανανεώνονται αδιάκοπα. Στη μέση των δικτυωτών από

βέργες κέδρου, που διασταυρώνονται πάνω στα παράθυρα τωνγυναικείων διαμερισμάτων, υπάρχουν κάποιες στρογγυλές οπές

όμοιες μ' εκείνες που ανοίγουν στις αυλαίες των θεάτρων, και από τιςοποίες οι ηθοποιοί επιθεωρούν την αίθουσα και τους θεατές· απόεκεί, καθισμένες πάνω σε μαξιλαράκια, οι νωχελικές καλλονέςχαζεύουν, αθέατες, τα πλοία, τα ατμόπλοια και τα καΐκια να περνούν,

μασώντας χιώτικη μαστίχα για να διατηρήσουν τη λευκότητα τωνδοντιών τους.

Μια στενή γρανιτένια αποβάθρα, που χρησιμεύει για τη ρυμούλκησητων πλοίων, χωρίζει τούτες τις χαριτωμένες κατοικίες από τη

θάλασσα. Όσο τις παραπλέει, ο ταξιδιώτης αισθάνεται να τονκαταλαμβάνει άθελά του μια αόριστη επιθυμία ν' αντιδράσει σαν τονΧασάν, τον ήρωα του Αλφρέ ντε Μυσέ, και να πετάξει το καπέλο του

πάνω από τους μύλους για να φορέσει το φέσι.

Κοντά στο Αρναούτκιοϊ, το νερό του Βοσπόρου κοχλάζει σαν το νερότου καζανιού λόγω ενός ορμητικού αντιρρεύματος που ονομάζεταιmega reuma: το γαλανό νερό τρέχει σαν βέλος πλάι στις πέτρες της



318

αποβάθρας· εκεί, όσο δυνατά κι αν είναι τα ηλιοψημένα μπράτσατους, οι καϊκτσήδες αισθάνονται το κουπί να λυγίζει μες στο χέρι τους

σαν φύλλο βεντάλιας, και αν πάσχιζαν να τα βάλουν με το επιβλητικό

κύμα θα έσπαζε σαν γυαλί. Ο Βόσπορος είναι γεμάτος ρεύματα πουτρέχουν προς διάφορες κατευθύνσεις, και που του δίνουν

περισσότερο την όψη ποταμού παρά πορθμού.

Φτάνοντας εκεί, ρίχνουν από τη βάρκα ένα σκοινί στην ξηρά· τρειςτέσσερις άντρες το δένουν γύρω τους σαν άλογα ρυμούλκησης και,λυγίζοντας τους δυνατούς ώμους τους, τραβούν την πλώρη του

πλοίου από την οποία αναβρύζει μια κορδέλα λευκού αφρού.

Αφού περάσουν το ρεύμα, ξαναπιάνουν το κουπί και σκίζουν αβίασταένα άψυχο νερό. Στη βάση των σπιτιών φαίνονται συχνά παρέες από

τρεις τέσσερις Τουρκάλες, καθισμένες οκλαδόν πλάι στα παιδιά τουςπου παίζουν· στην αποβάθρα περιδιαβάζουν Ελληνοπούλεςπιασμένες χέρι χέρι ρίχνοντας μια ματιά όλο περιέργεια σε κάποιονΕυρωπαίο ταξιδιώτη· άντρες περνούν καβάλα στα άλογά τους,

κάποιοι ναύτες βάζουν ένα ιδιωτικό καΐκι μες στη θολωτή κλίνη του·τα πρόσωπα σπάνια λείπουν από το τοπίο.

Οι αναγνώστες τούτου του βιβλίου είναι τώρα αρκετά εξοικειωμένοι

με την τοπική αρχιτεκτονική και έτσι δε χρειάζεται να τους κάνωπεριγραφή τών σπιτιών του Αρναούτκιοϊ. Η μόνη ιδιαιτερότητα πουθα παρατηρήσω είναι ότι τα παλιά αρμενικά σπίτια είναι βαμμέναμαύρα, που ήταν άλλοτε το επιβεβλημένο χρώμα, γιατί φωτεινά

χρώματα επιτρεπόταν να έχουν μόνο οι Τούρκοι, ενώ κόκκινο σαν τοαίμα του βοδιού ή αρχαίο κόκκινο οι Έλληνες· σήμερα καθέναςμπορεί να βάψει το σπίτι του όπως θέλει, εκτός από πράσινο, το

χρώμα του Ισλάμ, των χατζήδων και των απογόνων του προφήτη.

Στην ακτή της Ασίας, που είναι πιο δασώδης και πιο σκιερή από τηνακτή της Ευρώπης, τα χωριά, τα παλάτια και τα κιόσκια διαδέχονταιτο ένα το άλλο, πιο αραιά ίσως, αλλά πολύ κοντινά ακόμα μεταξύ

τους. Είναι το Κους Γκουντζούκ, ο Σταυρός, το Μπεϊλέρμπεη, όπου οΜαχμούτ έχει χτίσει μια θερινή κατοικία, το Τσενγκέλκιοϊ, το Βανίκιοϊ,και απέναντι από το Μπαμπέκ τα Γλυκέα Ύδατα της Ασίας (Γκιόκσου).



319

Μια κομψή κρήνη από λευκό μάρμαρο, ποικιλμένη μεαραβουργήματα. κοσμημένη με χρυσογράμματες επιγραφές και

καλυμμένη με μια έντονα μυτερή στέγη και μικρούς θόλους με

μισοφέγγαρα στην κορυφή τους, που διακρίνεται από τη θάλασσα καιπροβάλλει πάνω σ' ένα φόντο οργιαστικής βλάστησης, υποδεικνύει

στον ταξιδιώτη ότι εκεί βρίσκεται ο αγαπημένος τόπος περιπάτου τωνΟσμανλήδων. Μια αχανής πελούζα με βελουδένιο δροσερό χορτάρι,περιστοιχισμένη από μελίες, πλατάνια και συκομουριές, πλημμυρίζει

κάθε Παρασκευή από αραμπάδες και ταλίκες, και φιλοξενείξαπλωμένες πάνω σε σμυρνέικα χαλιά τις ράθυμες καλλονές τουχαρεμιού.

Οι νέγροι ευνούχοι, μαστιγώνοντας τα λευκά παντελόνια τους με τηνάκρη της βίτσας τους, περιφέρονται ανάμεσα στις παρέες πουκάθονται οκλαδόν, παραμονεύοντας κάποια λαθραία ματιά, κάποιοσημάδι συνεννόησης, προπάντων αν βρίσκεται εκεί κανένας

γκιαούρης και πασχίζει να αποκρυπτογραφήσει από μακριά τομυστήριο που κρύβεται πίσω από το γιασμάκι ή το φιερετζέ· πότεπότε οι γυναίκες δένουν εσάρπες σε κλαδιά δέντρων και λικνίζουν ταπαιδιά τους μέσα σ' αυτή την αυτοσχέδια αιώρα· άλλες τρώνε γλυκά

με γεύση τριαντάφυλλο ή πίνουν νερό με πάγο· κάποιες καπνίζουνναργιλέ ή τσιγάρο· όλες φλυαρούν ή κακολογούν τις Φράγκισσες, πουείναι τόσο ξεδιάντροπες, που παρουσιάζονται με ακάλυπτο πρόσωπο

και περπατούν στους δρόμους μαζί με τους άντρες.

Παραπέρα, οι Βούλγαροι χωρικοί με την πατροπαράδοτη καζάκα, μετο σκούφο γαρνιρισμένο μ' ένα γούνινο στεφάνι, χορεύουν τουςεθνικούς χορούς τους με την ελπίδα ενός μπαξισιού. Οι καφετζήδες

παρασκευάζουν τον καφέ τους στο ύπαιθρο. Ο Ισραηλίτης, φορώντας

το χιτώνα με τις σχισμές στο πλάι και το τουρμπάνι με τα μαύραστίγματα όμοιο με πανί όπου σκουπίζει κανείς τα πινέλα του,

διαλαλεί τη φτηνοπραμάτεια του στους εκδρομείς μ' αυτό το δουλικόκαι χαμερπές ύφος των εβραίων της Ανατολής, που είναι πάνταδιπλωμένοι στα δύο από το φόβο του εξευτελισμού, και κάποιοι

καϊκτσήδες καπνίζουν καθισμένοι στην όχθη της αποβάθρας, με ταπόδια να κρέμονται, προσέχοντας τις βάρκες τους με την άκρη τουματιού τους.



320

Θα μακρηγορούσα αν περιέγραφα ένα ένα όλα τα χωριά πουδιαδέχονται το ένα το άλλο και που αμυδρά διαφέρουν μεταξύ τους.

Πάντα μια αράδα από ξύλινα χρωματιστά σπίτια, σαν τα κουκλόσπιτα

της Νυρεμβέργης, που ξετυλίγονται κατά μήκος μιας αποβάθρας ήβρέχουν απευθείας τα πόδια τους μες στο νερό όταν δεν υπάρχει

αποβάθρα ρυμούλκησης, και τα οποία φαντάζουν πάνω σ' έναπαραπέτασμα πλούσιας πρασινάδας απ' όπου ορθώνεται λυγερός οάσπρος σαν κιμωλία μιναρές ενός ιερού ή ενός μικρού τζαμιού·

αντίπερα, κατηφορίζουν οι βατές και νοικοκυρεμένες πλαγιές τωνλόφων, αρμονικά λουσμένες στο φως του ουρανού· πότε πότε νιώθεικανείς την επιθυμία να δει έναν πιο απότομο γκρεμό, μια κατάξερηακτή, μια ραχοκοκαλιά από βράχια να τρυπάει την επιδερμίδα της

γης· όλα είναι πράγματι πολύ χαριτωμένα, πολύ πρόσχαρα, πολύφιλάρεσκα, πολύ χρωματισμένα· λείπουν αραιά και πού κάποιεςέντονες και βίαιες πινελιές για αντίβαρο.

Σε κάποια σημεία του ρεύματος, πάνω σε μια καλαμωτή σκαλωσιά,είναι κουρνιασμένα κάτι κλουβιά σαν των πουλιών με ιδιόρρυθμη καιγραφική κατασκευή, μες στα οποία κάθονται οι ψαράδες καιπαραμονεύουν το πέρασμα των ψαριών και την κατάλληλη στιγμή για

να ρίξουν ή ν' ανεβάσουν το δίχτυ· πότε πότε τους παίρνει ο ύπνοςκαι πέφτουν με το κεφάλι από την εναέρια κούρνια τους μες στονερό, όπου πνίγονται χωρίς να ξυπνήσουν. Οι σκοπιές αυτές, όμοιες

με φωλιές υδρόβιων πουλιών, μοιάζουν επίτηδες φτιαγμένες για ναεμπνέονται τα πρώτα πλάνα τους οι ζωγράφοι.

Εδώ οι δυο όχθες πλησιάζουν πολύ.

Είναι το σημείο απ' όπου πέρασε τα στρατεύματά του ο Δαρείος στην

εκστρατεία του εναντίον των Σκυθών, πάνω σε μια γέφυρα που έχτισεο Μανδροκλής ο Σάμιος. Επτακόσιες χιλιάδες άντρες παρέλασαν εκεί,γιγαντιαίες μάζες ασιατικών ορδών, με εξωτικές μορφές, με αλλόκοτα

όπλα, με μυθικές στολές και με ιππικό ανάμεικτο με ελέφαντες καικαμήλες. Πάνω σε δυο πέτρινους στύλους που υψώθηκαν στην αρχήτης γέφυρας χαράχτηκαν οι κατάλογοι με όλα τα ονόματα των λαώνπου ακολούθησαν τον Δαρείο. Οι στύλοι αυτοί υψώθηκαν στην ίδια

περιοχή που είναι σήμερα κατειλημμένη από το φρούριο του



322

Το ατμόπλοιο, αφού προσπέρασε το Μπαλτά Λιμάν, τη Στένη, τοΓενίκιοϊ, το Καλεντέρ, σταματάει στα Θεραπειά, μια κωμόπολη που

δικαιώνει με τον υγιεινό αέρα της την ιατρική της ονομασία. Εδώ έχει

η πρεσβεία της Γαλλίας το θερινό παλάτι της. Μες στον όμορφοκολπίσκο με τον οποίο συνορεύει -χρυσός κύλικας γεμάτος ζαφείρια-,

η Μήδεια, γυρνώντας από την Κολχίδα με τον Ιάσονα, κατέβηκε στηνξηρά και άνοιξε το κουτί που έκλεινε τα φίλτρα της και τα μαγικάφαρμάκια της - εξ ου και η ονομασία Φαρμάκιος Κόλπος που είχαν

άλλοτε τα Θεραπειά.

Τα Θεραπειά είναι ένας απολαυστικός τόπος παραμονής· η αποβάθρατους πλαισιώνεται με καφενεία διακοσμημένα με κάποια πολυτέλεια,

πράγμα σπάνιο στην Τουρκία, με πανδοχεία, εξοχικά σπίτια καικήπους. Σ' ένα πέρασμα που οδηγεί στην αποβάθρα, παρατήρησαανάμεσα στις πέτρες του τείχους δυο μαρμάρινα ακρωτηριασμένααγάλματα, το ένα ενός άντρα ντυμένου με αρχαία πανοπλία, το άλλο

μιας γυναίκας, καλυμμένης με πτυχωτά πέπλα αρκετά φθαρμένα, πουοι άξεστοι κτίστες είχαν σφηνώσει ανάμεσα σε κάτι ακατέργαστουςλίθους σαν ευτελή υλικά.

Στον όρμο ήταν αγκυροβολημένο το Σαπτάλ, με καπετάνιο τον κύριοΠουτιέ· του έκανα μια επίσκεψη και με υποδέχτηκε με τη στοργικήκαλοσύνη που τον χαρακτηρίζει και με την έξοχη ευγένεια που είναικοινή σε όλους τους αξιωματικούς του ναυτικού.

Το μέγαρο της γαλλικής πρεσβείας, που ο κύριος Ρενώ θα πρέπει να

ανακατασκευάσει πιο στέρεο, πιο πλούσιο και πιο καλαίσθητο, είναιένα μεγάλο κτίσμα τουρκικής τεχνοτροπίας, όλο από ξύλο καιπλίνθους, χωρίς καμιά αρχιτεκτονική αξία, αλλά ευρύχωρο, ευάερο,

άνετο, σε δροσερό σημείο που το προφυλάσσει από τους βίαιουςκαύσωνες του καλοκαιριού, και στην πιο θαυμάσια θέση του κόσμου.

Πίσω από το παλάτι απλώνονται κρεμαστοί κήποι, φυτεμένοι μεαιωνόβια δέντρα θαυμαστού ύψους, που ριπίζει ακατάπαυστα η

αύρα της Μαύρης Θάλασσας. Φτάνοντας κανείς στο ανώτερο ύψωμα,απολαμβάνει μια έξοχη πανοραμική θέα. Η όχθη της Ασίας απλώνειμπροστά του τα δροσερά απόσκια των Υδάτων της Σουλτάνας,



323

παραπέρα προβάλλει γαλαζωπό το όρος του Γίγαντα, όπου ηπαράδοση τοποθετεί τη γέννηση του Ηρακλή. Πάνω στην όχθη της

Ευρώπης, το Μπουγιούκ Ντερέ διαγράφει μια καμπύλη όλο χάρη, και

ο Βόσπορος, πέρα από το Ρούμελη Καβάκ και το Αναντολού Καβάκ,φαρδαίνει ως τις Κυανές Νήσους, και χάνεται μες στη Μαύρη

Θάλασσα. Λευκά πανιά πηγαινοέρχονται σαν θαλασσοπούλια, και ησκέψη χάνεται μέσα σ' έναν ατέλειωτο ρεμβασμό.



324

ΜΠΟΥΓΙΟΥΚ ΝΤΕΡΕ

ΤΟ ΜΠΟΥΓΙΟΥΚ ΝΤΕΡΕ, ΠΟΥ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ύψωμα των

Θεραπειών, είναι ένα από τα πιο μαγευτικά θέρετρα που υπάρχουνστον κόσμο. Η ακτή βαθουλώνει σ' αυτό το σημείο και διαγράφει ένα

τόξο όπου έρχονται και αργοσβήνουν τα κύματα με απαλούςπαφλασμούς. Κομψές κατοικίες, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει τοθερινό μέγαρο της πρεσβείας της Ρωσίας, υψώνονται στην παραλία,στους πρόποδες των τελευταίων λόφων που σχηματίζουν την κοίτη

του Βοσπόρου, πάνω σ' ένα φόντο από καταπράσινους κήπους· οιπλούσιοι μεγαλέμποροι της Κωνσταντινούπολης διαθέτουν εδώεξοχικά σπίτια όπου κάθε βράδυ τους φέρνει το ατμόπλοιο, μετά το

τέλος της δουλειάς τους, και τους ξαναπαίρνει το πρωί.

Στην παραλία του Μπουγιούκ Ντερέ σεργιανίζουν μετά τη δύση τουήλιου όμορφες κυρίες, Αρμένισσες και Ελληνίδες, με επίσημαβραδινά φορέματα. Τα φώτα των καφενείων και των σπιτιών σμίγουνμες στο νερό με την ασημένια γραμμή της σελήνης και τιςαντανακλάσεις των άστρων· ένα αεράκι φορτωμένο αρώματα καιδροσιά πνέει τερπνά και σε ριπίζει σαν βεντάλια που την κουνάει το

αόρατο χέρι της νύχτας· ορχήστρες με Ούγγρους μουσικούς γεμίζουντην ατμόσφαιρα με τα βαλς του Στράους, και το αηδόνι τραγουδάει τοποίημα των ερώτων του με το ρόδο, κρυμμένο κάτω από τις συστάδες

των μύρτων. Μετά από μια ζεστή καλοκαιριάτικη μέρα, το κορμί,αναζωογονημένο από αυτή την ευωδιαστή ατμόσφαιρα, νιώθει μιαηδονική ευεξία, και μόνο με θλίψη πάει κανείς στο κρεβάτι του.

Το νεόκτιστο ξενοδοχείο του Μπουγιούκ Ντερέ, που έγινε απαραίτητο

λόγω της συρροής των ταξιδιωτών που δεν ήξεραν πού να περάσουντη νύχτα ή δεν ήθελαν να καταχραστούν τη φιλοξενία τωνΚωνσταντινουπολιτών φίλων τους, είναι σε πολύ καλή κατάσταση·

έχει ένα μεγάλο κήπο με έναν υπέροχο πλάτανο μες στα κλαδιά τουοποίου έχουν φτιάξει ένα δωματιάκι, όπου γευμάτιζα κάτω από έναπαρασόλι από δαντελωτά και μεταξωτά φύλλα. Ενώ χάζευαεκστατικός τον όγκο αυτού του δέντρου, μου είπαν ότι σ' ένα λιβάδι,

στο τέρμα της μεγάλης οδού του Μπουγιούκ Ντερέ, υπήρχε ένα πιοπελώριο ακόμα, γνωστό με το όνομα πλάτανος του Γοδεφρείδου του



325

Βουιλώνιου87.

Πήγα να τον επισκεφτώ και, εκ πρώτης όψεως, πίστεψα ότι είδα ένα

δάσος παρά ένα δέντρο: ο κορμός, αποτελούμενος από μια συστάδαεφτά ή οχτώ κορμών κολλημένων μαζί, έμοιαζε με πύργο που είχεγκρεμιστεί κατά τόπους· τεράστιες ρίζες, όμοιες με βόες

μισοκρυμμένους μες στις φωλιές τους, τον γάντζωναν στο χώμα· τακλαριά που ήταν ριζωμένα στον κορμό έμοιαζαν περισσότερο μεοριζόντια δέντρα παρά με απλά κλαδιά· στα πλευρά του έχασκανμαύρα σπήλαια, σχηματισμένα από τη σήψη του ξύλου που

θρυμματιζόταν κάτω από το φλοιό. Οι ποιμένες βρίσκουν εκείκαταφύγιο όπως μέσα σε μια σπηλιά και ανάβουν φωτιά που δεν την

αισθάνεται ο πράσινος γίγαντας όπως δεν αισθάνεται τα μυρμήγκιανα κυκλοφορούν πάνω στην κονδυλώδη επιδερμίδα του που βγαίνειφλούδες φλούδες. Δεν υπάρχει θέαμα πιο μεγαλόπρεπα γραφικό απόαυτό τον τερατώδη όγκο των φυλλωμάτων πάνω στον οποίο οι

αιώνες έχουν γλιστρήσει όπως οι σταγόνες της βροχής και ο οποίοςείδε να στήνονται κάτω από τη σκιά του τα αντίσκηνα των ηρώων πουεγκωμίασε ο Τάσσο στην Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ

88. Αλλά ας μημας παρασύρει η ποίηση· ιδού η ιστορία που έρχεται, ως συνήθως, να

διαψεύσει την παράδοση· οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι ο Γοδεφρείδοςο Βουιλώνιος δεν κατασκήνωσε ποτέ κάτω από αυτό το πλατάνι, καιφέρνουν σαν απόδειξη ένα χωρίο της Άννας της Κομνηνής, μιας

σύγχρονης των γεγονότων, που διαψεύδει το θρύλο: «Τότε ο κόμηςΓοδεφρείδος ο Βουιλώνιος, αφού έκανε την πορεία μαζί με άλλουςκόμητες και με μια στρατιά αποτελούμενη από δέκα χιλιάδες ιππείς

και εβδομήντα χιλιάδες πεζικάριους, έφτασε στη μεγάλη πόλη καιστοίχισε τα στρατεύματα του στα περίχωρα της Προποντίδας, από τηγέφυρα Κοσμίδιον ως τον Άγιο Φωκά». Είναι σαφές και πειστικό· ο

θρύλος, όμως, παρ' όλα όσα γράφουν οι ειδήμονες, δε θα μπορούσενα έχει άδικο: ο κόμης Ραούλ είχε κατασκηνώσει στο ΜπουγιούκΝτερέ, μαζί με τους υπόλοιπους Λατίνους σταυροφόρους, με τηνπροσδοκία ότι θα μπορούσε να περάσει στην Ασία· και, αφού έχει

χαθεί η ακριβής μνήμη του γεγονότος, ο υπεραιωνόβιος πλάτανοςβαφτίστηκε με το πιο γνωστό όνομα του Γοδεφρείδου τουΒουιλώνιου που, για το λαό, συνοψίζει πιο συγκεκριμένα την

ανάμνηση των σταυροφοριών.



326

Όπώς και να 'χει, το χιλιόχρονο δέντρο στέκει εδώ πάντα όρθιο,γεμάτο φωλιές και ηλιαχτίδες, βλέποντας τα χρόνια να πέφτουν στα

πόδια του σαν φύλλα, πιο κολοσσιαίο και πιο ρωμαλέο με το

πέρασμα των αιώνων, ενώ ο άνεμος της ερήμου έχει σκορπίσει εδώκαι πολύ καιρό μες στην άμμο της Παλαιστίνης τα κονιορτοποιημένα

οστά των σταυροφόρων.

Όταν επισκέφτηκα τον πλάτανο του Γοδεφρείδου του Βουιλώνιου ήτου Ραούλ, ένας ξεζεμένος αραμπάς είχε σταθμεύσει κάτω από τακλαδιά. Τα βόδια, απελευθερωμένα από το ζυγό, είχαν γονατίσει στο

χορτάρι και μηρύκαζαν το φαΐ τους σοβαρά με ύφος γαλήνιαςαγαλλίασης, τινάζοντας πότε πότε τις κλωστές του ασημένιου σάλιου

στη μαύρη μουσούδα τους.

Οι οδηγοί τους μαγείρευαν το λιτό φαγητό τους μέσα σε μια από τιςχαραμάδες του δέντρου, ένα είδος φυσικού τζακιού με εστίαφτιαγμένη από δυο πέτρες: ήταν ένας μαγευτικός πίνακας, μεσυγκροτημένη σύνθεση. Είχα την επιθυμία να πάω ν' αναζητήσω τον

Τεοντόρ Φρερ στο εργαστήρι του στο Μπουγιούκ Ντερέ για να τουςζωγραφίσει με δυο τρεις πινελιές· αλλά ο αραμπάς θα είχε φύγει, ή η

αχτίδα που φώτιζε τόσο γραφικά τη σκηνή θα είχε σβήσει πριν φτάσειο καλλιτέχνης. Άλλωστε, ο Φρερ έχει στο αρχείο του άπειρεςανάλογες σκηνές που αναπαράγονται συχνά στην ανατολίτικη ζωή.

Ο Καρλομάγνος ήταν αγκυροβολημένος στα Θεραπειά, απέναντι απότην πρεσβεία της Γαλλίας, που έκανε μια γιορτή προς τιμήν των

ναυτών. Βάρκες πηγαινοέρχονταν αδιάκοπα από το καράβι στηνξηρά, αποβιβάζοντας το πλήρωμα, σχεδόν χίλιους διακόσιους άντρες,από τους οποίους έμειναν στο πλοίο μόνο οι αναντικατάστατοι

φύλακες· ατέλειωτα τραπέζια είχαν στρωθεί κάτω από τα ψηλάδέντρα, μες στους κήπους της πρεσβείας· και, πάνω στο δώμα, οικαλλιτέχνες του Καρλομάγνου είχαν στήσει ένα θέατρο με ναυτικές

σημαίες και καραβόπανα και είχαν ζωγραφίσει με νερομπογιές στοαέτωμα έναν όμορφο αετό που έπαλλε τα φτερά του πάνω από ταεμβλήματα του πολέμου και του ναυτικού. Οι ναυτικοί ξέρουν νακάνουν τα πάντα: είχαν στήσει το θέατρο και έπαιζαν κωμειδύλλια

σαν επαγγελματίες ηθοποιοί· ο Αρνάλ δεν είναι πιο αστείος στα



327

Περασμένα μεσάνυχτα89 από τον μούτσο που έπαιζε αυτό το ρόλο

στα Θεραπειά. Στο άλλο κωμειδύλλιο, ο τίτλος του οποίου μου

διαφεύγει, αμούστακα ναυτάκια ή φρεσκοξυρισμένοι ναύτες έπαιζαν

τους γυναικείους ρόλους, όπως στο αρχαίο θέατρο: τα ψεύτικακαμώματα και οι ξανθές περούκες, τα απαραίτητα συμπληρωματικά

θέλγητρα που θα είχαν διεγείρει τη λαγνεία του Σγαναρέλου, οιαρρενωπές στάσεις που έπαιρναν ασυναίσθητα μαζί με τις ναζιάρικεςπόζες τους, τα άγαρμπα βήματά τους που πεδικλώνονταν μες στις

φούστες, οι εναλλασσόμενες τσιριχτές και βαρύτονες φωνές τους, ταπρόσωπά τους που ήταν ψημένα από τον ήλιο όλων των τόπων, καιτα εξεζητημένα σκουφιά τους με τις σφηκοφωλιές από τούλι,προκαλούσαν την πιο παράδοξα κωμική εντύπωση που θα μπορούσε

κανείς να φανταστεί, Πεθαίναμε στα γέλια. Το κοινό απαρτιζόταν απότο προσωπικό της πρεσβείας, ακόλουθους άλλων διπλωματικώναποστολών, τραπεζίτες, μεγαλέμπορους και εξέχουσες

προσωπικότητες του Πέραν· οι γυναίκες ήταν λουσαρισμένες όπως σεμια παράσταση του Τεάτρ-Ιταλιέν, και οι όμορφες τουαλέτες τουςφάνταζαν μαγευτικά στο ζωηρό φως του ήλιου.

Μετά την παράσταση παρατέθηκε το γεύμα, ένα γιγαντιαίο φαγοπότι,

ένα εκπληκτικό γαργαντουικό τσιμπούσι, ένα κολοσσιαίο γαμήλιοσυμπόσιο σαν του Γκαμάτσε, από κοινού δημιουργία του αρχιμάγειρατης πρεσβείας και του μάγειρα του Καρλομάγνου, με τη βοήθεια μιας

στρατιάς από Τούρκους, Αρμένιους, Έλληνες, Εβραίους, Ιταλούς καιΜασσαλιώτες παραμαγείρους. Το απόβραδο, οι περιχαρείςσυνδαιτυμόνες σεργιάνιζαν στην αποβάθρα των Θεραπειών σε μικρές

παρέες δέκα ή δώδεκα φίλων, χορεύοντας άγνωστα κατσούτσας, πιοκορδωμένοι από την Πέτρα Καμάρα90, και τραγουδώντας τραγούδιαπου αναμφίβολα δε θα καταχωριστούν στην ανθολογία δημοτικών

τραγουδιών της Γαλλίας, κι ας μην τους λείπει μια ιδιαίτερηποιητικότητα και μια εντελώς απροσδόκητη πρωτοτυπία.

Ο καιρός ήταν θαυμάσιος, και αποφάσισα να επιστρέψω το ίδιοβράδυ στην Κωνσταντινούπολη, μέσα σ' ένα καΐκι με δυο ζευγάρια

κουπιά που το χειραγωγούσαν δυο ρωμαλέοι Αρναούτηδες μεξυρισμένους κροτάφους και μάγουλα, και με μοναδικό τρίχωμα έναμακρύ ξανθό μουστάκι. Αν και ήταν περασμένες δέκα όταν έφυγα,



328

έβλεπε κανείς τέλεια και βέβαια πιο καθαρά απ' ό,τι στο Λονδίνο μεςστο καταμεσήμερο· δεν ήταν νύχτα, αλλά μάλλον μια γαλαζωπη μέρα

με άπειρη γλύκα και διαφάνεια· βολεύτηκα στην πρύμνη έτσι ώστε να

μην ταλαντεύομαι, με το πανωφόρι μου κουμπωμένο ως το λαιμό,γιατί η δροσιά έπεφτε σε λεπτές ασημένιες ψιχάλες, σαν τα νυχτερινά

δάκρυα των άστρων, και το βάθος της βάρκας ήταν όλο μουσκεμένο.Οι Αρναούτηδες είχαν ρίξει ένα σακάκι πάνω στο πουκάμισό τους απόριγωτή γάζα, και αρχίσαμε τον κατάπλου.

Το καΐκι, με τη βοήθεια του ρεύματος και ωθούμενο από τέσσερα

στιβαρά μπράτσα, έσκιζε σχεδόν το ίδιο γρήγορα μ' ένα ατμόπλοιο τονερό που τρεμούλιαζε κι έλαμπε από άπειρα φωτεινά κεντίδια· οι

λόφοι και τα ακρωτήρια της όχθης έριχναν μεγάλες βιολετιές σκιέςπου διαγράφονταν πάνω στο ζωηρό ασημί των κυμάτων, και οισιλουέτες των αγκυροβολημένων πλοίων έμοιαζαν με περιγράμματααπό μαύρο χαρτί, με τις κεραίες σε συστολή και τα καραβόσκοινα

μαζεμένα. Αραιά και πού έλαμπαν κάποια φώτα, στα καταστρώματατων σκαφών ή στα παράθυρα των παράκτιων χωριών. Ο μόνοςθόρυβος που ακουγόταν ήταν η ρυθμική ανάσα των καϊκτσήδων, οκανονικός ρυθμός των κουπιών, ο παφλασμός του νερού και τα

μακρινά αλυχτίσματα κάποιων ξάγρυπνων σκυλιών.

Πότε πότε μια βολίδα έσκιζε τον ουρανό και έσβηνε σαν πυροτεχνικήβόμβα. Ο γαλαξίας ξετύλιγε την ασπριδερή ζώνη του με μια λάμψη

και μια διαύγεια άγνωστες στις δικές μας ομιχλώδεις νύχτες τουβορρά· ακόμα και μες στο φωτοστέφανο της σελήνης, τα αστέριαέλαμπαν. Ήταν ένα θαύμα ήρεμης μεγαλοπρέπειας και γαλήνιαςλαμπρότητας. Ατενίζοντας αυτό το θόλο από λαζουρίτη με τις χρυσές

φλέβες, αναρωτιόμουν: γιατί τάχα είναι τόσο λαμπρός ο ουρανός

όταν η γη αποκοιμιέται, και γιατί τα άστρα ξυπνούν μόνο την ώρα πουτα βλέφαρα κλείνουν; Κανείς δε βλέπει αυτή την ονειρική φωτοχυσία·

ανάβει μονάχα για τα νυκταλωπικά μάτια της κουκουβάγιας, τηςνυχτερίδας και της γάτας. Τόσο πολύ τάχα περιφρονεί ο θείοςδιακοσμητής τον κόσμο, ώστε να φανερώνει τους πιο όμορφους

πίνακές του μόνο αφού οι θεατές έχουν κοιμηθεί; Αυτό δε θα ήτανκαι τόσο κολακευτικό για την ανθρώπινη αλαζονεία· αλλά η γη δενείναι παρά ένα αδιόρατο σημείο, ένας σπόρος σιναπιού χαμένος μες



329

στο άπειρο, και, όπως λέει ο Βίκτωρ Ουγκό: η φυσική κατάσταση τουουρανού είναι η νύχτα.

Η ώρα σήμαινε μία όταν η βάρκα μου άραξε στον Τοπχανέ. Άναψα τοφανάρι μου· και, ανηφορίζοντας από τους έρημους δρόμουςπροσέχοντας ταυτόχρονα να μην πατήσω τις αγέλες των

αποκοιμισμένων σκυλιών που βογγούσαν ελαφρά στο πέρασμά μου,επέστρεψα στο κατάλυμά μου στο νεκροταφείο του Πέραν,αποκαμωμένος αλλά καταγοητευμένος.

Την επομένη, συνεχίζοντας τους περιπάτους μου, πήγα στα Γλυκέα

Ύδατα της Ευρώπης, στο βάθος του Κεράτιου Κόλπου. Δρασκελίζοντας

τις τρεις λεμβόζευκτες γέφυρες, εκ τών οποίων η τελευταία, πουολοκληρώθηκε πολύ πρόσφατα, κατασκευάστηκε με έξοδα ενός

πλούσιου Αρμένιου, περπάτησα πλάι στις κλίνες του ταρσανά καικάτω από το ναύσταθμο, όπου τα σκαριά των καραβιών ήταν όμοιαμε σκελετούς φυσητήρα και φάλαινας· προχώρησα ανάμεσα στοΕγιούπ και το Πιμ Πασά, και γρήγορα βγήκα στο αρχιπέλαγος των

χαμηλών και επίπεδων νησίδων που διαιρούν την εκβολή του Κίδαρηκαι του Βαρβύση, οι οποίοι σμίγουν λίγο πριν χυθούν στη θάλασσα.

Τα τουρκικά ονόματα που αντικατέστησαν τις αρμονικές ονομασίεςτους είναι Σου Κιαγιτχανά και Αλημπέικιοϊ.

Ερωδιοί και πελαργοί, με το ράμφος χωμένο στη γούσα τους και τοένα ποδαράκι διπλωμένο κάτω από την κοιλιά, σε κοιτάζουν ναπερνάς με φιλικό ύφος· τα θαλασσοπούλια σε ακραγγίζουν με το

φτερό τους, και ο ικτίνος διαγράφει κύκλους πάνω από το κεφάλισου. Όσο προχωράει κανείς, η οχλοβοή της Κωνσταντινούποληςσβήνει, η μοναξιά μεγαλώνει, η εξοχή διαδέχεται σιγά σιγά την πόλη.

Κανείς δε διαβαίνει τις χαριτωμένες κινεζικές γεφυρούλες πουδρασκελίζουν τον Βαρβύση, τον οποίο θα περνούσε κανείς για ένααπό εκείνα τα τεχνητά ποτάμια τών αγγλικών κήπων.

Τα Γλυκέα Ύδατα της Ευρώπης είναι πιο πολυσύχναστα το χειμώνα. Ο

σουλτάνος διαθέτει εκεί ένα κιόσκι με νερά και τεχνητούςκαταρράχτες που τρέχουν γύρω από περίπτερα χαριτωμένηςτουρκικής τεχνοτροπίας. Το ενδιαίτημα αυτό χτίστηκε από τον



330

Μαχμούτ· επειδή, όμως, είναι σχεδόν πάντα ακατοίκητο και δεν τοεπισκευάζουν ποτέ, το φθείρει η εγκατάλειψη και έχει αρχίσει ήδη να

ρημάζει. Το κανάλι γίνεται τέλμα, το νερό διαρρέει μέσα από τα

πέτρινα φράγματα, και τα παράσιτα γίνονται ένα με τα ανάγλυφααραβουργήματα. Λένε ότι ο Μαχμούτ, που είχε χτίσει τούτη τη

θελκτική φωλιά για μια λατρεμένη οδαλίσκη, δε θέλησε ναξαναγυρίσει εδώ όταν ένας πρόωρος θάνατος άρπαξε την κοπέλα.Από τότε, ένα πέπλο μελαγχολίας μοιάζει να πλανιέται πάνω από το

έρημο παλάτι το χωμένο μέσα σε ογκώδεις φτελιές, μελίες, καρυδιές,συκομουριές και πλατάνια, που θέλουν θαρρείς να το κρύψουν απότα μάτια του ταξιδιώτη, σαν τα πυκνά δέντρα γύρω από το κάστρο τηςΠεντάμορφης στο κοιμισμένο δάσος, και οι ψηλές κλαίουσες ιτιές

τινάζουν θλιμμένα μες στο νερό τα δάκρυα της φυλλωσιάς τους.

Εκείνη τη μέρα δεν υπήρχε εκεί ψυχή, και όμως ο περίπατος ήτανπολύ ευχάριστος· και, αφού περιπλανήθηκα λίγη ώρα κάτω από τα

μοναχικά απόσκια, στάθηκα σ' ένα καφενεδάκι για να φάω γιαούρτι,(πηγμένο γάλα) μ' ένα κομμάτι ψωμί, πενιχρό γεύμα που τραβούσεπολύ η όρεξή μου, έχοντας ανοίξει από τον καθαρό αέρα τηςθάλασσας.

Αντί να επιστρέψω με καΐκι, μίσθωσα ένα από τα άλογα πουσταθμεύουν στις γωνιές κάθε πλατείας, ανηφόρισα από το Πιμ Πασά,το Χάσκιοϊ και το Κασίμ Πασά ως τον Άγιο Δημήτριο, το ελληνικό

χωριό, κοντά στο μεγάλο νεκροταφείο του Πέραν, και, ακολουθώνταςκάποιες απέραντες γυμνές εκτάσεις, έφτασα στο Οκ Μεϊντάν, πουέμοιαζε από μακριά με κοιμητήριο, με τις αναρίθμητες μικρέςμαρμάρινες κατακόρυφες στήλες του.

Είναι η περιοχή όπου άλλοτε οι σουλτάνοι έπαιζαν το τζιρίτ, και τούτατα μικρά μνημεία είναι εδώ για να διαιωνίζουν την ανάμνηση τωνεξαίρετων βολών και για να μετρούν την εμβέλειά τους. Είναι εξάλλου

πολύ απλά, έχοντας για μοναδικό στολίδι τους μια επιγραφή μετουρκικά γράμματα, και μερικές φορές ένα αστέρι από επίχρυσοχαλκό στην κορυφή τους. Το τζιρίτ έχει πέσει σε αχρηστία και οι πιομοντέρνες στήλες εδώ είναι ήδη αρκετά παλιές. Τα παλιά έθιμα

χάνονται και σύντομα θα είναι πια μόνο αναμνήσεις.



331

Είχαν περάσει ήδη εβδομήντα δύο ημέρες που περιπλανιόμουν στηνΚωνσταντινούπολη, και γνώριζα και τις πιο απόκρυφες γωνιές της.

Μικρό διάστημα, το δίχως άλλο, για να μελετήσει κανείς το

χαρακτήρα και τα ήθη ενός λαού, αλλά αρκετό για ν' αδράξει τηγραφική φυσιογνωμία μιας πόλης, και αυτός ήταν ο μοναδικός

σκοπός του ταξιδιού μου. Η ζωή είναι ερμητικά περιτοιχισμένη στηνΑνατολή, οι θρησκευτικές προκαταλήψεις και οι συνήθειες τηνκάνουν απροσπέλαστη. Η γλώσσα παραμένει δύσχρηστη, εκτός αν τη

μελετήσεις εφτά οχτώ χρόνια· αρκείται λοιπόν κανείς υποχρεωτικάστο εξωτερικό πανόραμα. Αν παρέτεινα την παραμονή μου κατά λίγεςεβδομάδες δε θα είχα μάθει περισσότερα, και εξάλλου είχα αρχίσεινα διψώ για πίνακες, αγάλματα και έργα τέχνης. Το αιώνιο καρναβάλι

των δρόμων είχε αρχίσει να με κουράζει. Αρκετά πια με τα πέπλα,ήθελα να δω πρόσωπα.

Το μυστήριο των πέπλων, που στην αρχή ερεθίζει τη φαντασία,

γίνεται κουραστικό με τον καιρό, όταν καταλάβεις ότι δεν υπάρχειελπίδα να το αποκρυπτογραφήσεις. Γρήγορα παραιτείσαι, ρίχνεις πιαμόνο μια αφηρημένη ματιά στα φαντάσματα που παρελαύνουν πλάισου και η πλήξη σε πιάνει πιο γρήγορα όσο καταλαβαίνεις ότι η

φραγκική κοινωνία του Πέραν, αποτελούμενη από πολύαξιοσέβαστους μεγαλέμπορους αναμφίβολα, δεν ψυχαγωγεί ένανποιητή. Έτσι πήγα να κλείσω την καμπίνα μου στο αυστριακό πλοίο

Ιμπερατόρε, για να πάω στην Αθήνα μέσω Σύρας, να επισκεφτώ τηνΚόρινθο, τον κόλπο του Λεπάντε, την Πάτρα, την Κέρκυρα, τα όρη τηςΧειμάρρας, και να φτάσω στην Τεργέστη παραπλέοντας της ακτές της

Αδριατικής.

Έβλεπα ήδη να λαμπυρίζει σαν σε όνειρο πάνω στο βράχο της

Ακρόπολης η λευκή κιονοστοιχία του Παρθενώνα με τις κυανέςχαραμάδες του, και οι μιναρέδες της Αγίας Σοφίας δε μου

προκαλούσαν πια καμία ευχαρίστηση. Το πνεύμα μου, στραμμένοπρος έναν άλλο σκοπό, δεν εντυπωσιαζόταν από τα αντικείμενα πουτο περιστοίχιζαν. Έφυγα, και, μολονότι ήμουν ευτυχής για την

αναχώρηση, κοίταξα μια τελευταία φορά την Κωνσταντινούπολη νασβήνει στον ορίζοντα, μ' αυτή την ακαθόριστη μελαγχολία που σουσφίγγει την καρδιά όταν αφήνεις μια πόλη που ίσως δε θα ξαναδείς



332

ποτέ πια.



333

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

άσπρο: τουρκικό νόμισμα μικρής αξίας

αφρίτης: κακοποιό πνεύμα

βαλιντέ: η βασιλομήτωρ

γκανδουρά: φαρδύ πανωφόρι από ανάλαφρο ύφασμα, χωρίς μανίκια

δολαμάς: μακρύς επενδύτης με στενά μανίκια κουμπωμένα στον

καρπό

ιτς ογλάν: νεαροί ακόλουθοι του σεραγιού

καντίν: ημιεπίσημες σύζυγοι που έπαιρναν αυτό τον τίτλο μόλιςαποκτούσαν γιο

καπιτάν πασάς: ο αρχηγός του Ναυτικού

καπιτζί μπασή: αρχηγός των θυρωρών

καπού αγασή: αρχηγός των λευκών ευνούχων

κιζλάρ αγασή: αρχηγός των μαύρων ευνούχων

μαμπεγιντζήδες: θαλαμηπόλοι

μίραμπ: χώρος στο εσωτερικό ενός τζαμιού που χρησιμεύει για ναυποδεικνύει την κατεύθυνση της Μέκκας

μουσίρ: στρατάρχης

μουχαριαμπές: καφασωτό μπροστά από παράθυρο

μπαλτατζής: αξιωματούχος επιφορτισμένος με τη φύλαξη του



334

χαρεμιού και των πριγκίπων

μπεσλίκ: τουρκικό νόμισμα

μποσταντζήδες: φύλακες του σουλτάνου

ονταλίκ: τμήμα του σπιτιού όπου βρίσκονται τα διαμερίσματα τωνγυναικών

ουλεμάς: γνώστης του ιερού νόμου, ιεροδικαστής

πεγίκ: πεζός ταχυδρόμος

ρεμπάπα: βιολί με δύο χορδές

ρεμπέκα: βιολί με τρεις χορδές

σακάς: νερουλάς

σεΐζης: ιπποκόμος

Σεΐχ -ουλ-ισλάμ:η ανώτατη θρησκευτική αρχή της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας

σελαμλίκ: τμήμα του σπιτιού όπου βρίσκονται τα διαμερίσματα τωναντρών

σερασκέρης: ο αρχηγός του Στρατού

σιλιχτάρ: αυτός που φέρει τα όπλα ενός υψηλά ιστάμενου προσώπου

σουλάκης: υπάλληλος επιφορτισμένος με τη φύλαξη τωντουρμπανιών του σουλτάνου

σούρα (ή σουράτ): εδάφιο του Κορανίου



335

σουρμέ: βαφή για τα βλέφαρα και τις βλεφαρίδες

ταλίκα: ελαφριά τετράτροχη άμαξα

τελάκης: υπηρέτης των δημόσιων λουτρών

τζιρίτ: ακόντιο το οποίο οι συναγωνιζόμενοι, τρέχοντας έφιπποι,πετούν και πιάνουν στον αέρα

τουρμπέ: μαυσωλείο

τσελεμπής: δανδής

τσουχαντάρ: αρχηγός των ακολούθων

χαμπάρα: γυναικείο κάλυμμα του κεφαλιού

χασεκί: ευνοούμενες του σουλτάνου οι οποίες του είχαν χαρίσει παιδί



336

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΓΚΩΤΙΕ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1811

Γέννηση του Ζυλ Πιερ Τεοφίλ Γκωτιέ στην Ταρμπ.

1820

Γνωρίζει και γίνεται φίλος με τον μετέπειτα γνωστό ποιητή Ζεράρ ντε

Νερβάλ στο Κολέγιο του Καρλομάγνου.

1829

Σπουδάζει ζωγραφική στο Παρίσι και γράφεται στο εργαστήριο τουΡιού. Παράλληλα συνδέεται με τη σχολή του Ρομαντισμού, της οποίας

γίνεται ένας εκκεντρικός εκφραστής.

1830

Στην πρώτη παράσταση του Ερνάνη στην Κομεντί-Φρανσαίζ

διαδηλώνει την ένθερμη υποστήριξή του για τον Βίκτορα Ουγκό καιξεχωρίζει ως ο άνθρωπος με το κόκκινο γιλέκο. Εγκαταλείπει τη

ζωγραφική και αφοσιώνεται στη λογοτεχνία. Αναδεικνύεται ηγέτηςμιας ομάδας νεαρών ποιητών. Ο Αλβέρτος του (Albertus, 1833)ξεσηκώνει τον ενθουσιασμό τους. Τον ίδιο χρόνο όμως θα σατιρίσει

τις ακρότητές τους στο βιβλίο του Νέοι-Γαλλία (Les Jeunes-France).

1831 Θαυμαστής του Χόφμαν, κάνει το ντεμπούτο του με την

Καφετιέρα στο φανταστικό διήγημα, είδος που θα καλλιεργήσει σεόλη τοιι σταδιοδρομία ( Το πόδι της μούμιας. Η νεκρή ερωμένη.

Αβατάρ. Το κακό μάτι).

1835

Εκδίδεται το πρώτο του μυθιστόρημα Δεσποινίς ντε Μωπέν (Mademoiselle de Maupin). Στον πρόλογο αναπτύσσει τη θεωρία του



337

«η τέχνη για την τέχνη» και αποκηρύσσει την κοσμοθεωρία τωνΡομαντικών.

1836

Η νεκρή ερωμένη (La Morte amoureuse). Ταξίδι στο Βέλγιο μαζί με τονΝερβάλ.

1838

Η πίπα τον οπίου (La Pipe d'opium), H κωμωδία του θανάτου (LaComédie de la mort), ποιήματα ρομαντικά και μακάβρια όπου

σατιρίζει και πάλι τις εκκεντρικότητες του παλιού του κύκλου. Γράφειτον Καπετάν -Φρακάς (Capitaine Fracasse) που εκδίδεται όμως το

1863. Αρχίζει, για βιοποριστικούς λόγους, να συνεργάζεται ωςδημοσιογράφος με διάφορες εφημερίδες και περιοδικά (Ο Τύπος,. Ο

Παγκόσμιος Μηνύτορας, Η Επιθεώρηση των Παρισίων, Ο Καλλιτέχνης

κ.ά.). Διαπρέπει ως τεχνοκριτικός και γράφει πάνω από 2000επιφυλλίδες για το θέατρο, το χορό και τα εικαστικά δρώμενα τηςεποχής του. Από τη δημοσιογραφική δουλειά του συντηρούσε τις δυο

ερωμένες του, τα τρία παιδιά του και τις δυο αδελφές του.

1840

Ταξίδι στην Ισπανία. Ερωτεύεται παράφορα τη χορεύτρια ΚαρλόταΓκρίζι, Από το ταξίδι αυτό εμπνέεται το Ανάμεσα στα βουνά (Tra los

montes, 1843) και την ποιητική του συλλογή Ισπανία (Espana, 1845).Το Ταξίδι στην Ισπανία (Voyage en Espagne) δημοσιεύεται στον Τύπο.

1842

Του απονέμεται ο τίτλος του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής. Ταξίδιστην Αγγλία.

1845

Ταξίδι στην Αλγερία. Εμπειρίες από όπιο και χασίς.



338

1840

Ταξίδι στη βόρεια Γερμανία, το Ρότερνταμ, το Λονδίνο. Ο Τύπος τον

στέλνει στην Ισπανία με αφορμή το γάμο της Ισαβέλας Β'. Το Ταξίδιστην Ισπανία δημοσιεύεται σε συνέχειες στο Μουσείο των

οικογενειών .

1847-1851

Ταξίδι στην Αγγλία, τις Κάτω Χώρες, το Βέλγιο, την Ισπανία και τηνΙταλία. Έκδοση του Ταξίδι στην Ανατολή (Voyage en Orient) τουΝερβάλ. Δημοσιεύεται η Ιταλία (Italia) στον Τύπο.

1852

Άφιξη στην Κωνσταντινούπολη στις 22 Ιουνίου όπου θα παραμείνειως τις 28 Αυγούστου. Επιστρέφοντας στο Παρίσι θα κάνει στάσειςστην Αθήνα, την Κέρκυρα και τη Βενετία. Έκδοση της σημαντικότερης

ποιητικής συλλογής του Σμάλτα και καμέες (Émaux et Camées) πουέγραψε με βάση μια τεχνική

που διαμόρφωσε ο ίδιος, τη λεγόμενη μεταφορά τέχνης (transpositiond'art), την ακριβή δηλαδή καταγραφή των εντυπώσεών του από έναν

πίνακα ή άλλο έργο τέχνης. Οι νέες ποιητικές τάσεις που εκφράζονταισ' αυτή τη συλλογή τον κάνουν ιδρυτή κατά κάποιο τρόπο τουΠαρνασσισμού και δάσκαλο μιας νέας γενιάς ποιητών, με πιο

ένθερμο οπαδό τον Μπωντλαίρ, που θα του αφιερώσει αργότερα τησυλλογή του Άνθη του κακού.

1853

Το Ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη δημοσιεύεται στον Τύπο. Η

εκδρομή στην Ελλάδα (L'Excursion en Gréce) στον Παγκόσμιο

Μηνύτορα.

1854



339

Ταξίδι στη Γερμανία.

1856

Γίνεται αρχισυντάκτης του περιοδικού Ο καλλιτέχνης. Οι Καλές Τέχνες

στην Ευρώπη ( Les Beaux Arts en Europe). H σύγχρονη τέχνη (L'Artmoderne).

1858

Ταξίδι-αστραπή στην Ελβετία, τη Γερμανία, τις Κάτω Χώρες και τοΒέλγιο. Ταξίδι στη Ρωσία από το οποίο θα γράψει αργότερα τις

εντυπώσεις του. Το μυθιστόρημα της μούμιας (Roman de la momie).

1861

Δεύτερο ταξίδι στη Ρωσία. Ο Καπετάν -Φρακάς δημοσιεύεται σεσυνέχειες. Το αλφαβητάρι του Σαλόν (L'Abécédaire du Salon).

1862-1867

Ταξίδια στην Αλγερία. Ισπανία, Ελβετία. Γενεύη και Ιταλία.

1869

Ταξίδι στην Αίγυπτο για να παραβρεθεί στα εγκαίνια της διώρυγαςτου Σουέζ.

1870-1871

Ταξίδια στη Γενεύη και τις Βρυξέλλες.

1872

Οριστική έκδοση του Σμάλτα και καμέες. Η ιστορία του Ρομαντισμού (L'Histoire du romantisme). Θάνατος του Γκωτιέ στο Νεϊγύ-συρ-Σεν.



340

1Εκτός από τον Εμίλ Λουμπόν (1809-1863), αναφέρονται στη συνέχεια τα

ονόματα των Αλεξάντρ-Γκαμπριέλ Ντεκάμ (1803-1860), Ζερμαίν-ΦαμπιούςΜπρεστ (1823-1900), Ευγένιου Λαζιέ (1817-1892), Φρεντερίκ Ανρί Σοπέν(1804-1880). Φρανσουά Ρεϋνώ (1825-1909), Λουί-Γκαμπριέλ-ΕυγένιουΙζαμπέ (1803-1886), Ζαν-Μπατίστ-Ανρί Ντυράν-Μπραζέ (1814-1879),Τεοντόρ Γκυντέν (1802-1880), Αντόν Μελμπυ (1818-1875). Πωλ-ΛουίΜπουιγιόν-Λανταί (1828), Ζυλ Εντουάρ ντε Μαζύ (1827-1878) και ΤζουζέπεΠαλίτσι (1812-1888): ζωγράφοι του 19ου αιώνα, κυρίως τοπιογράφοι ήθαλασσογράφοι, με θεματολογία εμπνευσμένη ενίοτε από την Ανατολή. Ο

Γκωτιέ τους είχε αφιερώσει κατά καιρούς διάφορες τεχνοκριτικές του μεαφορμή κυρίως τις εκθέσεις τους στο Σαλόν.

2Ζοζέφ Μερύ (1797-1865): πολυγραφότατος Γάλλος συγγραφέας από τη

Μασσαλία, στην οποία είχε αφιερώσει πολλά κείμενά του.

3Σαρλ Ογκέ (1821-1870): Γάλλος τοπιογράφος, γνωστός με την προσωνυμία

που του αποδίδει και ο Γκωτιέ.

4 Φρέντερικ Κάβεντις (1729-1803): Άγγλος στρατιωτικός που είχε ορκιστεί,μαζί με δυο άλλους νεαρούς αξιωματικούς, να μην παντρευτεί προτούκατακτηθεί η Γαλλία.

5Η faldetta είναι η εθνική στολή των γυναικών της Μάλτας που ο Γκωτιέ

περιγράφει στο επόμενο κεφάλαιο.

6Πρόκειται για το έργο του Πιερ Σομπρέ Επίτομο λεξικό του μύθου (1727),

που γνώρισε τακτικές επανεκδόσεις σε όλη τη διάρκεια του 18ου και του

19ου αιώνα.

7Αναφέρεται στην κρεμάλα με το κουφάρι που υποστηρίζει ότι είδε ο

Νερβάλ (στο έργο του Ταξίδι στην Ανατολή, 1851) περνώντας από τα Κύθηραστα οποία, σημειωτέον, δεν πάτησε ποτέ το πόδι του.

8Έμμετρο ανατολίτικο παραμύθι του Αλφρέ ντε Μυσέ (1833).



341

9Πρόκειται για ένα παλιό, διάσημο καφενείο του Παρισιού όπου σύχναζαν

μποέμ καλλιτέχνες.

10Άντονυ βαν Λέβενχοκ (1632-1723): Ολλανδός φυσιοδίφης, διάσημος για

τις εργασίες του περί φυσιολογίας και ανατομίας. Γιαν Σβάμερνταμ (1637-1680): Ολλανδός λόγιος που έχει γράψει μια Γενική ιστορία των εντόμων(1682).

11Το Νιζάμ-ι-τζεντίτ (η νέα οργάνωση) είναι μια μεταρρύθμιση που

αφορούσε τον τουρκικό στρατό: την αρχή έκανε ο σουλτάνος Σελίμ Γ'δημιουργώντας το 1794 ένα νέο σώμα πεζικού, που εκπαιδευόταν σύμφωναμε ευρωπαϊκά πρότυπα από Γάλλους, Άγγλους και Γερμανούς αξιωματικούς.Η μεταρρύθμιση αυτή, που επί Μαχμούτ Β' (1808-1839) και Αμπντούλ-Μετζίτ(1839-1861). επεκτάθηκε σταδιακά και σε άλλους τομείς της κοινωνίας,επέβαλε και τον εξευρωπαϊσμό της παραδοσιακής αμφίεσης των Τούρκων.

12Ο Βαγιαζίτ (1627) του Ρακίνα, που εκτυλίσσεται στην Κωνσταντινούπολη.

13Νήσοι Υέρ: μικρό παράκτιο αρχιπέλαγος στη Μεσόγειο, κοντά στην

Τουλόν.

14Ο καρδινάλιος Μετζοφάντι (1771-1848). Ιταλός φιλόλογος, ήταν ένας

διάσημος πολύγλωσσος.

15Copa (Η κόρη του πανδοχείου) είναι ένα ποίημα που αποδίδεται στον

Βιργίλιο, στο οποίο μια νεαρή σκλάβα (Syrisca), καθισμένη μπροστά στηνπόρτα ενός πανδοχείου, προσκαλεί με το τραγούδι της τους ταξιδιώτες ναξεκουραστούν.

16 Για τη σφαγή των γενίτσαρων, βλ. σελ. 298-300.

17Το Τεάτρ ντε Φυναμπύλ (Θέατρο των Σχοινοβατών), έδινε παραστάσεις

παντομίμας και μαριονέτας, και από το 1830 έπαιζε κωμειδύλλια.

18Ποίημα του Άγγλου ποιητή Έντουαρντ Γιανγκ (1683-1765), εμπνευσμένο

από το θάνατο της γυναίκας του, που αναφέρεται στο χρόνο και την οδύνημε φόντο τους τάφους και τα ερέβη.



342

19Ο Τζιάκομο Μπαρότσιο, γνωστός ως Βινιόλα (1505-1573), θεωρείται

θεμελιωτής της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Το έργο του,Πραγματεία περί τηςπροοπτικής, (1563) θεωρείται κλασικό.

20Γουσταύος Γ' ή ο χορός μεταμφιεσμένων (1833), όπερα του Ωμπέρ με

υπερπολυτελή κοστούμια και σκηνικά.

21Το Schah-Nameh ή Βιβλίο των Βασιλέων (11ος αι. μ.Χ.) είναι μια περσική

εποποιία 120.000 στίχων του ποιητή Φιρντουσί. Αναφέρεται στην ιστορίατης Περσίας από καταβολής κόσμου.

22 Ωγκύστ Ραφέ (1804-1860), ζωγράφος μαχών, χαράκτης, σχεδιαστής καιλιθογράφος, που διέμεινε το 1837 στην Κωνσταντινούπολη.

23Σαλβατόρε Ρόζα (1615-1673), Ιταλός ζωγράφος, γνωστός για τις πολεμικές

σκηνές που απεικόνισε. Θεωρείται πρόδρομος της ρομαντικής τοπιογραφίας.Αντριέν Γκινιέ (1816-1854), ζωγράφος που πρωτοεμφανίστηκε στο Σαλόν το1848 με τον πίνακα Φυγή στην Αίγυπτο που εγκωμίασε ο Γκωτιέ.

24Περί: νεράιδα της αραβοπερσικής μυθολογίας.

25Ο Πωλ Νικέ είχε ένα καμπαρέ κοντά στις Αλ του Παρισιού που έμενε

ανοιχτό όλη νύχτα και ήταν τόπος συνάντησης των αλητόβιων και τωνμέθυσων της πόλης.

26Αμεντέ ντε Νοέ, γνωστός ως Σαμ (1819-1879), διάσημος καρικατουρίστας.

27Τεοντόρ Φρερ (1814-1848), ζωγράφος που διέμενε στην

Κωνσταντινούπολη από το 1851.

28Ο Αντουάν-Λουί Μπαρύ (1796-1875) είχε πραγματοποιήσει αναρίθμητα

γλυπτά ζώων και είχε αναπαραστήσει διάφορα λιοντάρια τόσο στη γλυπτικήόσο και στη ζωγραφική.

29Ο Αλφόνς Τουσενέλ (1803-1885) είναι συγγραφέας του έργου Το πνεύμα

των ζώων: ο κόσμος των πουλιών, ορνιθολογία πάθους.



343

30Παλιά ονομασία του ατμόπλοιου, σε αντιδιαστολή με τα ιστιοφόρα και τα

κωπήλατα σκάφη.

31Ο Φρομάν Μερίς (1802-1855) είχε τη φήμη του πιο επιδέξιου χρυσοχόου

του 19ου αιώνα. Ο Αντουάν Βεχτ (1799-1868) ήταν επίσης ένας διάσημοςΓάλλος χρυσοχόος και γλύπτης. Ο Μπενβενούτο Τσελίνι (1500-1570),περίφημος Ιταλός χρυσοχόος, ήταν γνωστός και ως χαράκτης, γλύπτης καιαρχιτέκτονας.

32Ο Φρανς Σνάιντερς (1579-1657) θεωρείται, μαζί με το δάσκαλό του τον

Ρούμπενς, ένας από τους δημιουργούς της ζωγραφικής ζώων.

33Ο Καμαραλζαμάν (ο Γκωτιέ αντιστρέφει δυο συλλαβές) είναι ένας

πρίγκιπας από τις Χίλιες και μια νύχτες. Η Μπαντρουλμπουντούρ είναι ηαγαπημένη πριγκίπισσα του Αλαντίν.

34Μαχαμπαράτα: Η σπουδαιότερη εποποιία των ινδουιστών (120.000

στίχοι).

35Χούκα: λέξη αραβικής καταγωγής που σημαίνει σωλήνας. Είναι είδος

ναργιλέ.

36Η Ροδόπη ήταν μια διάσημη Ελληνίδα εταίρα του 6ου αι. π.Χ. Σύμφωνα με

την παράδοση, ένας αετός της έκλεψε το σανδάλι και το απόθεσε πάνω σταγόνατα ενός βασιλιά της Αιγύπτου. Εκείνος, γοητευμένος από το σχήμα τουπαπουτσιού, βρήκε την ιδιοκτήτριά του και την παντρεύτηκε.

37«Μαμαμούχος» είναι ο (ανύπαρκτος) τίτλος που απονεμήθηκε στον

Ζουρνταίν κατά την τελετή της χειροτόνησής του στον Αρχοντοχωριάτη.

38Ο Αμπντούλ-Μετζίτ Α' (1823-1861) ήταν σουλτάνος την εποχή που

επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη ο Γκωτιέ. Διαδέχτηκε στο θρόνο τονπατέρα του Μαχμούτ Β' το 1839.

39Ήρωας από τις Χίλιες και μια νύχτες, ο Καζέμ είναι ο αδερφός του Αλή

Μπαμπά που ανακαλύπτει την περίφημη σπηλιά αλλά δεν μπορεί να βγειαπ' αυτή.



344

40Ζαν Μπατίστ Φοσέν (1786), γλύπτης και ζωγράφος. Ανισε Σαρλ Γκαμπριέλ

Λεμονιέ (1743-1824), ζωγράφος ιστορικών θεμάτων και νεκρών φύσεων.Ζαν-Ανρί Μαρλέ (1771-1847), ένας από τους αριστοτέχνες της γαλλικήςλιθογραφίας. Αλφρέ Μπαπστ (1823-1879), περίφημος κοσμηματοποιός τηςΔεύτερης Αυτοκρατορίας.

41Ελμπισέι Ατικά σημαίνει «παραδοσιακές στολές».

42Νατζντ: αχανές οροπέδιο με έρημο στο κέντρο της Σαουδικής Αραβίας,

διάσημο για τα άλογα που εκτρέφονταν εκεί.

43 Ονόματα αλόγων. To Dahis είναι ένα έξοχο άλογο που εξυμνείται σ' έναανώνυμο ιπποτικό μυθιστόρημα του 12ου αιώνα.

44Περιοχές των αντίστοιχων πόλεων με παλαιοπωλεία. Το Μονφωκόν ήταν

μια παλιά τοποθεσία του Παρισιού.

45Ο κόμης ντε Μπονεβάλ (1675-1747), αφού υπηρέτησε στις τάξεις του

γαλλικού στρατού, πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και προσηλυτίστηκεστον ισλαμισμό και ασχολήθηκε κυρίως με την τεχνική εκπαίδευσηδιαφόρων στρατιωτικών σωμάτων.

46Ο Κριστόφ Κελάριους (1638-1707) ήταν διάσημος φιλόλογος, ιστορικός και

γεωγράφος.

47Φελισιέν Νταβίντ (1810-1876) και Λουί-Ετιέν-Ερνέστ Ρέυ. γνωστός ως Ρεγιέ

(1823-1909): Γάλλοι συνθέτες.

48Ισλαμικό μυστικιστικό τάγμα.

49Ο Αντέλμ Μπριγιά-Σαβαρέν (1755-1826) είναι γνωστός από το έργο του

Φυσιολογία της γεύσης (1826). Ο Μαρκ-Αντουάν Καρέμ (1784-1833) ήτανένας διάσημος μάγειρος που δούλεψε μεταξύ άλλων για τους αυτοκράτορεςτης Ρωσίας και της Αυστρίας. Συνέγραψε πολλά έργα για την τέχνη του.

50Θερινό ανάκτορο των Μαυριτανών βασιλέων της Γρανάδας, με

περίφημους κήπους.



345

51Ο Γκωτιέ παραθέτει από μνήμης ένα στίχο από την ποιητική του συλλογή

Εσπάνια (1845), που κανονικά είναι: «Ατέλειωτοι στεναγμοί από φυλλώματαπου ανεβαίνουν προς τα ουράνια».

52 Ο Γκωτιέ θεωρεί τον Προσπέρ Μαριλά (1811-1847) και τον Ντεκάμ τουςπιο κλασικούς ζωγράφους με θέματα επικεντρωμένα στην Ανατολή. ΟΓκοντφρουά Λουί Ζαντέν (1805-1882) έγινε γνωστός κυρίως για τους πίνακέςτου με σκηνές κυνηγιού.

53Ρουί Ναρσίς Ντιάζ ντε λα Πένια (1807-1876): Γάλλος τοπιογράφος.

54Η φαντασία είναι ένα είδος τουρνουά όπου οι παίκτες τρέχουν καβάλα στα

άλογά τους για να πιάσουν τα όπλα που ρίχνουν στον αέρα.

55Ετζάζ: περιοχή της δυτικής Σαουδικής Αραβίας που περιλαμβάνει μεταξύ

άλλων τις ιερές πόλεις της Μέκκας και της Μεδίνας.

56Πολισινέλ: η γαλλική εκδοχή του Πουλτσινέλα της κομέντια ντελ' άρτε, ο

τύπος του αλαζόνα και του κυνικού διαφθορέα.

57Ο Ζοζέφ Πρυντόμ είναι ο τύπος του παντογνώστη αστού, που είναι στην

πραγματικότητα ανόητος, κονφορμιστής και αποφθεγματικός. Ο Πρίαπος,γιος της Αφροδίτης και του Βάκχου, ήταν ένας ιθυφαλλικός θεός, προστάτηςτων κήπων κατά την αρχαιότητα. Ο Ρομπέρ Μακαίρ ενσαρκώνει τον τύπο τουεπιδέξιου και τολμηρού κατεργάρη σ' ένα ομώνυμο θεατρικό έργο του 1834.

58Το θέατρο του Σεραφέν ήταν ένα θέατρο σκιών στο Παλαί-Ρουαγιάλ.

59

Ο Μασκαρίλ είναι ένας κωμικός ήρωας του Μολιέρου, ο χαρωπός καιεφευρετικός υπηρέτης που είναι πάντα ικανός να ξεγλιστράει από τιςδύσκολες καταστάσεις. Ο Μπερτράν (από το όνομα ενός πιθήκου σ' έναμύθο του Λαφονταίν) είναι ο τύπος του πανούργου που εκμεταλλεύεται τημωρία των άλλων.

60Η σωστή γραφή είναι Acem (Ατζέμ) και acemi (ατζεμί).

61Ο Φρανσουά Μπεροάλντ ντε Βερβίλ (1558-1612) θεωρείται ο συγγραφέας



346

ενός ανώνυμου βιβλίου διάσημου για την ωμή γλώσσα του. Ο Ευτράπελοςείναι ένας ήρωας από το Μύθοι και λόγια τον Ευτράπελου (1586), έργο τουΝοέλ ντε Φάιγ. Ο Ζαν-Ζοζέφ Βαντέ (1720-1757). σατιρικός τραγουδιστής καιθεατρικός συγγραφέας, είναι γνωστός επειδή εισήγαγε την αθυροστομία στηλογοτεχνία.

62Φημισμένος μονόλογος στη Φαίδρα (1677) του Ρακίνα όπου, αντί να

αναπαρασταθεί επί σκηνής το αιματηρό τέλος του Ιππόλυτου, γίνεταιαφήγησή του.

63Παντς: φιγούρα του κουκλοθέατρου «Παντς και Τζούντι», η αγγλική

εκδοχή του Πουλτσινέλα, που άνθησε στην Αγγλία από τα τέλη του 17ουαιώνα. Πίκελχερινγκ: φιγούρα παλιάτσου, δημοφιλής στη Γερμανία από τον17ο ως τον 19ο αιώνα, την οποία εισήγαγαν περιοδεύοντες Άγγλοι ηθοποιοί.Ολντ Βάις: χαρακτήρας των μεσαιωνικών θεατρικών έργων μυστηρίου στηνΑγγλία, παλιάτσος και πανέξυπνος φαρσέρ. Μάκκος: τύπος χωρικούκαλοφαγά του σκωπτικού «ατελλιανού δράματος» (από την οσκική πόληΑτέλλα της Καμπανίας), προγόνου της ιταλικής κομέντια ντελ' άρτε, πουάνθησε στη Ρώμη από τον 3ο ως τον 1ο αι. π.Χ.

64 Ο Εμίλ ντε Ζιραρντέν ήταν αρχισυντάκτης της καθημερινής εφημερίδας ΟΤύπος. Ο Γκωτιέ είχε αναλάβει τη διεύθυνση της λογοτεχνικής επιφυλλίδαςτης από το 1848, όπου και δημοσιεύτηκε αρχικά η Κωνσταντινούπολη σεσυνέχειες.

65Ο Φρανσουά-Ανρί-Ζοζέφ Μπλαζ, γνωστός ως Καστίλ Μπλαζ (1784-1857),

ήταν Γάλλος συνθέτης και λογοτέχνης.

66Αναφέρεται στο πραξικόπημα που έκανε ο Λουδοβίκος-Ναπολέων

Βοναπάρτης (ανιψιός του Ναπολέοντα, τον οποίο ο τέως πασάς αποκαλεί«Μπουναμπέρντι») στις 2 Δεκεμβρίου του 1851, διαλύοντας τηνΕθνοσυνέλευση και θεσπίζοντας καινούριο Σύνταγμα που εγκρίθηκε μεδημοψήφισμα.

67Στα ισπανικά, papelitos: στριφτά τσιγάρα. Papel de hilo: τσιγαρόχαρτο.

68Σαρλ Φουριέ (1772-1837), διάσημος Γάλλος θεωρητικός σοσιαλιστής ο

οποίος πρότεινε την αναδιάρθρωση της κοινωνίας βάσει κοινοβιακών



347

ενώσεων των παραγωγών, γνωστών ως φαλαγγιστηρίων. Σ' ένα από τα έργατου αναφέρει την Κωνσταντινούπολη ως ιδανική πρωτεύουσα του κόσμου.

69Αναφέρεται στον τελευταίο Βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ'

Παλαιολόγο, τον επονομαζόμενο και Δραγάση, και στον Μωάμεθ Β' τονΚατακτητή.

70Ο Φίνγκαλ, βάρδος και θρυλικός πολεμιστής, πατέρας του Όσιαν, είναι ο

ήρωας του επικού ποιήματος του Τζέιμς Μακφέρσον Φίνγκαλ (1761).

71Ο Καγιέτ και ο Τριμπουλέ ήταν γελωτοποιοί του Λουδοβίκου IB' και του

Φραγκίσκου Α. Ο λ'Αντζέλυ. του Λουδοβίκου ΙΓ'.

72Ο Λουί Λαμπλάς (1794-1858) ήταν ένας διάσημος τραγουδιστής με

εξαιρετική φωνή και παροιμιώδες πάχος.

73Ο Καρλομάγνος ήταν ένα από τα πρώτα πολεμικά καράβια με έλικες· η

είσοδός του στην Κωνσταντινούπολη, τον Ιούλιο του 1852, προκάλεσεαίσθηση.

74Ο Φιλίπ Κούρτιους ήταν θείος της Μαρί Τυσώ, ο οποίος και της δίδαξε την

τέχνη της κηροπλαστικής. Όταν πέθανε, το 1794, της κληροδότησε τα δύοτου μουσεία κέρινων ομοιωμάτων.

75Οι πιο σημαντικές αρετές για τη σωτηρία είναι η ευσπλαχνία, η ελπίδα και

η πίστη.

76Λα Χιράλντα ονομάζεται ο τετράγωνος μιναρές του Μεγάλου Τεμένους

των Αλμοαδών στη Σεβίλλη.

77Πρόκειται για τον Φρειδερίκο Α', αυτοκράτορα της Γερμανίας (1123-1190),

που είχε πνιγεί στην Κιλικία. Ο λαός δεν ήθελε να πιστέψει στο θάνατό του.κι έτσι γεννήθηκε ο θρύλος ότι κοιμόταν σε μια σπηλιά του Κύφχοϊζερ κι ότιθα ξαναρχόταν για να βασιλέψει.

78Σ' ένα ποίημά του, ο Νικολό Μπουαλώ (1636-1711) προτρέπει τους

συγγραφείς ν' αποφεύγουν τις στείρες και άχρηστες λεπτομέρειες.

Théophile Gautier - Κωνσταντινούπολη

Documents

Transcript of Théophile Gautier - Κωνσταντινούπολη